QBeaiissimcte ^ixrgini ^Ravine
be ^Ronfe (Sarnielo δϊσηίπητ.
THEOLOGIA
DOGMATICO-SCHOLASTICA
AD
MENTEM S. THOMAE AQUINATIS
AUCTORE
VALENTINO ZUB1ZARRETA
ex
Ordine Carm. Exc. Archiep. S. Jacobi
de
Cuba
Vol. IV
DE SACRAMENTIS IN COMMUNI
/
ET
IN PARTICULARI AC DE NOVISSIMIS
Editio tertia ab auctore correcta
BILBAO
Edit. Eléxpuru Unos., Typographi S. Rituum Congr.
1939
Nihil obstat:
Sancti Jacobi de Cuba, 20 Junii 1938.
Joannes Josephus Badiola,
S. E. Cathed. Metrop. Parochus,
Censor.
Imprimatur:
Victoriae, it Novembris 1938.
►I-> XAVERIUS, A. A. Victoriensis.
Quae juris sunt auelor sibi reservat.
TRACTATUS DE SACRAMENTIS
SECTIO I
DE SACRAMENTIS IN COMMUNI
QUAESTIO I
DE ESSENTIA ET PARTIBUS SACRAMENTORUM
ARTICULUS I
NOTIONES PRAEVIAE TRADUNTUR
I. I. Ratio ordinis. Immediate post tractatum de Verbo incar
nato consulto agimus de sacramentis tum in communi tum in particu
lari, quia, ut apposite docet Angelicus, sacramenta «ab ipso Verbo
incarnato efficaciam habent»1, et. ut ait Auctor libri Sententiarum ad
Annibaldum, sunt «quaedam divinae incarnationis reliquiae» 1
2.
II. Hujus tractatus momentum. Sacramenta, utpote intime con
nexa cum Verbo incarnato, maximum habent in Ecclesia momentum,
quia, ut ex dicendis patebit, ex latere Christi fluxerunt, ut essent veluti
canales, quibus gratia sanctificans communicaretur hominibus. Unde a
SS. Patribus merito dicuntur fontes Salvatoris, e quibus haurire licet
aquas salutis, juxta illud Isaiae: Haurietis aquas in gaudio de fontibus
Salvatoris 3.
III. Sacramenta sanctificant homines. Poterat quidem Deus per
quodlibet, sive visibile sive invisibile, medium perducere homines ad
vitam, sed voluit externa signa mediis internis adjungere, ut homo con
formius ad suam naturam sibi quaereret spirituale remedium. Haec signa
externa sunt sacramenta, quibus merita et satisfactiones Christi appli
cantur hominibus. Unde praecipua pars vitae Christianae in hoc con
sistit, quod sacramentis homo munitus ad spiritualia adsurgat. Per sa
cramenta enim «omnis vera justitia, vel incipit, vel coepta augetur, vel
amissa reparatur» 4.
1
2
3
■*
III p., q. 60.
In IV Seni., ad Annibaldum, prol.
12, 3.
Concilium Tridentinum, sess. 7, prooem.
6
DE SACRAMENTIS HICt I. l. y. I III· KHHIlNI'IA I I ΓΛΙΙΙ '.ΑΙΊΙΛΜΙ NIllKI'M
IV. Sacramenta gloriam Deo deferunt. Sunt enim pr;ui ipiu- .1 Deo
instituta, ut mysterium incarnationis Verbi perenniter exhiben t nr in
terris, et fructus redemptionis applicaretur hominibus. Sicut igitur opus
iiiriunationi·· Verbi fuit oculis Dei gloriosum, ita sacramenta perpetuo
Inudes Deo deferunt.
V Conspectus dicendorum. Doctrina sacramentorum partim est
speculativa, quae veritatem eorum contra haereticos defendit vel quae
stiones scholasticas inter catholicos agitatas solvit, partim praedica, quae
de sacramentis rite administrandis atque recipiendis regulas tradit.
Instituti nostri ratio postulat, ut speculativa tantum, id est, verita
tem dogmaticam et quaestiones scholasticas meditemur atque tracte
mus; sed animadvertendum est doctrinam speculativam sacramentorum
nonnisi pci statutu pruclicti crebro probari, (.litare doctrinam specula
tivam 111 amentorum l iile i.ie ita tiadeinus, ut, ubi opus fuerit, solu
tiones praclicas brevissime adhibeamus.
ARTICULUS II
DE SACRAMENTI NOMINE ET ACCEPTIONIBUS
2. I. Nomen sacramentum a re sacra praesertim occulta derivari
est concors auctorum sententia, adeo ut sacramentum significet aliquam
rem sacram et occultam.
II. A sacris profanisque scriptoribus multipliciter usurpari con
suevit.
1) Apud veteres latinos sacramentum saepe dicebatur pecunia,
quam litigantes in templo deponebant, ut qui litem perderet, illam re
linqueret aerario publico, et vocabatur sacra a loco sacro, in quo depo
sita fuerat *.
2) Apud plures SS. Patres et scriptores tum ecclesiasticos tum pro
fanos sacramentum aliquando dicitur juramentum, maxime militare, quo
militiae adscript! tenebantur fideliter rempublicam defendere12.
3) Interdum usurpatur pro re occulta seu mysterio. Unde dicitur
Tobiae: Sacramentum regis abscondere bonum est3. Et Apostolus incar
nationem vocat sacramentum dicens: Magnum est pietatis sacramentum
(μυστήριον) quod manifestatum est in carne 4.
4) Sacramentum praecipue est in Ecclesia signum aliquod sensibile
a Christo institutum ad significandam gratiam, quae sanctificat homi
nes. De sacramentis sic acceptis agere intendimus in hoc tractatu.
III. Novatores saeculi xvi non solum rem sacramenti plerumque
inficiati sunt, verum et nomen aliquando reprobarunt. Sic l.uthcrus ad1 «Ea pecunia, ait Varro, quae in judicium venit 111 litiluis, sacramentum a
sacro. Qui petebat, et qui inficiabatur de aliis rebus, uterque quingentos .iens ad
pontificem deponebat: qui judicio vicerat, suum sa, lamentum .1 su< ro auferebat;
victi ad aerarium redibat.» De lingua latina, lib |, 1 irin finem
2 Cfr. Tertullianus, De corona, c. 11, MI 2, ill el S. Ilinronyinu», <■/>. ad
Heliodorum, n. 2; ML 22, 348.
3 Tob., 12, 7.
4 1 Tim., 3. 16.
ART. ΙΠ. QUOMODO DEFINIENDUM SIT SACRAMENTUM
7
serit sacramentum pro signo in Ecclesia nonnisi humano arbitrio fuisse
introductum1, et dispensatores sacramentorum vult esse praedicatores 12.
Melanchihon non parum abutitur de nomine et significatione sacramen
ti 3. Calvinus quoque nomen ac naturam sacramentorum argutiis tergi
versatur 4.
IV. In lingua latina sacramentum idem valet ac in graeca μυστή
ριον. Hinc, quando in textu graeco occurrit μυστήριον, a latinis ple
rumque versum est sacramentum, ita ut in sacra Scriptura et SS. Patri
bus sacramentum promiscue usurpetur pro quolibet mysterio sacro. A
Tertulliano tamen et deinceps paulatim mos invaluit in Ecclesia, ut sa
cramenti nomine designarentur signa visibilia rei sacrae sanctificantis
homines.
ARTICULUS III
QUOMODO DEFINIENDUM SIT SACRAMENTUM
3. I. Status quaestionis. Definitio, si vera sit, explicat naturam
rei. Unde, ut nobis innotescat natura sacramentorum, quaerenda est
eorum vera definitio.
Aliqui veteres theologi, ut Argentina, Richardus et Ockam5*, putan
tes sacramenta esse aggregata quaedam et entia rationis, dixerunt sa
cramenta definiri non posse.
4. II. Erroneae definitiones sacramenti.
1) Lutherus ait: «Diximus in omni sacramento haberi verbum promis
sionis divinae, cui credi oportet ab eo, qui signum suscipit, nec solum si
gnum posse sacramentum esse» B.
2) Melanchthon: «Sacramentum... vocatur caeremonia in Evangelio in
stituta, ut sit testimonium promissionis, quae est Evangelii propria, videlicet
promissae reconciliationis seu gratiae» ’.
3) Calvinus sacramentum definit dicens: «Divinae in nos gratiae testi
monium externo signo confirmatum, cum mutua nostrae erga ipsum pie
tatis testificatione» 8.
Erroneae sunt, ut diximus, hae novatorum definitiones, quia sacra
menta non in genere signi sed in testimonio gratiae et divinae promissionis
constituunt. Falluntur praeterea haeretici, cum adserunt sacramenta sem
per connecti cum hominis justificatione.
5. III. Definitiones catholicorum minus propriae.
i) Scotus definit sacramentum: «Signum sensibile gratiam Dei vel effe
ctum Dei gratuitum ex institutione divina efficaciter significans, ordinatum
ad salutem hominis viatoris» e.
Haec definitio in hoc saltem peccare videtur, quod sacramentum juxta
Scotum est signum gratiae vel effectus Dei gratuiti. Has particulas Doctor
1 De capt. babylonica Ecclesiae, cap. De matrimonio, «Sic I Timoth.».
2 Ibidem, § «Igitur sacramentum».
3 Loci theologici, § «De sacramentis», et «De numero sacramentorum».
4 Institut., lib. 4, c. 14, n. 13 sqq.; et c. 19.
5 Argentina, In IV Sent., dist. 1, q. 2, a. 1, conci. 2; Richardus, Τη IV Sent.,
dist. i, a. i, q. 2; Ockam, In IV Sent., q. x.
3 De capt. babyl., «De matrimonio» sub initio.
’ Loci theol., c. «De sacramentis».
8 Institut., lib. 4. c. 14. n. 1.
“ In IV Seni., dist. 1, q. 2, «De tertio principali».
8
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. I. DE ESSENTIA ET PART. SACRAMENTORUM
subtilis addidisse videtur propter Eucharistiae sacramentum, quod putat
non significare gratiam; sed ex Concilio Tridentino habemus sanctissimam
eucharistiam non secus ac caetera sacramenta symbolum esse rei sacrae l.
2) Suarez ait: «Sacramentum est sacra et sensibilis caeremonia, homi
nes aliquo modo sanctificans et veram animae sanctitatem ex institutione
significans» 1
2.
Contendit eximius Doctor hanc definitionem facile posse contrahi ad
sacramenta veteris legis, «addendo fuisse instituta ad conferendam legalem
sanctitatem). Sed plures erant in veteri lege caeremoniae sensibiles, ut ser
pens aeneus et plura sacrificia, quae sanctitatem legalem significabant et
sacramentis non accensebantur.
6. IV. Vera sacramenti definitio. Sacramentum recte definitur a
S. Thoma: Signum rei sacrae in quantum est sanctificans homines 3.
Hanc definitionem a S. Augustino mutuatam 4 Vazquez vocat «bo
nam, completam et integram» 5; Philippus a SS. Trinitate «optimam et
meliorem quacumque alia» 6; et Waldensis «descriptionem Patrum» 7.
Quaelibet definitio, ut bona sit, debet constare genere et differentia.
Genus est id, quo res habet gradum communem seu convenit cum aliis;
differentia vero id, quo res ab aliis distinguitur. In allata sacramenti
definitione signum dicitur esse genus, quia sacramentum formaliter con
stituitur in genere signi, et quantum ad hoc convenit cum caeteris signis
sive naturalibus sive arbitrariis; differentia vero exprimitur particulis
rei sacrae ut sanctificantis homines, quibus manifestatur sacramenti spe
cialis ratio, habitudo scilicet significationis ad rem sacram.
Hanc sacramenti definitionem esse exactam et quidditativam probat
Joannes a S. Thoma 8, eo quod constet genere proximo et ultima diffe
rentia.
Hinc, dialecticorum regula, juxta quam definitio et definitum con
vertuntur, applicabilis est huic definitioni, quia omne signum rei sacrae
ut sanctificantis homines est sacramentum, et omne sacramentum est
signum rei sacrae sanctificantis homines.
ARTICULUS IV
DE SIGNO QUOD REPONITUR UT GENUS DEFINITIONIS SACRAMENTI
7. Ut germana sacramenti notio habeatur,. operae pretium est ea,
quae diximus, paulo latius explicare.
1
13, c. 3: Denz-Bannw., 876.
2 De sacramentis, disp. 1, sect. 4, n. 3.
3 III p., q. 60, a. 2.
1 De civitate Dei, lib. 10, c. 5 sub initio; ML 41, 282.
5 In III p., disp. 128, c. 3, n. 26.
° De sacramentis, disp. 1. dub. 7. Suarez tamen eam appellat subobscuram;
De sacramentis, disp. I, sect. 4, n. 3.
’ Doctrinale fidei, «De sacramento eucharistiae», c. 20, n. 2.
* De sacramentis in genera, disp. 22, a. 2, dub. 1.
ART. IV. § I. UTRUM SACR. CONSTITUATUR IN SOLO GENERE SIGNI
9
§ i
Utrum Sacramentum formaliter sumptum constituatur essentialiter
in solo genere signi.
8. Status quaestionis. 1) Sacramentum, licet objective sumptum,
materia, forma, ritu sacro, aliisque'constet, formalitcr tamen est unum
ens, sicut domus, quae lateribus, calce, arena, etc., exstruitur, est unum
aedificium, et, quatenus est unum ens, sub uno genere constituitur.
Unde discutiendum hic venit, an sacramentum, quatenus est formaliter
unum ens, constituatur essentialiter in solo genere signi, vel an simul
pertineat ad genus testimonii, causae, etc.
2) Signum juxta S. Augustinum est: «Res, praeter speciem, quam
ingerit sensibus, aliquid aliud ex se faciens in cognitionem venire» *.
Causa vero dicitur id, quod aliquid producit. Signum aliquid significat,
causa aliquid efficit. Magis igitur ad causam quam ad'signum requiritur.
9. Error. Novatores plerumque renuunt sacramenta reponere in ge- .
nere signi, sed dicunt ea esse ritus et caeremonias religiosas, quibus adnectitur aliqua Dei promissio, seu testimonium promissae reconciliationis.
tO. Placita theologorum, r) Plures theologi docent sacramenta for
maliter sumpta esse essentialiter non solum in genere signi sed etiam in
genere causae, ac proinde de ratione essentiali sacramentorum esse non
solum significare, verum etiam aliquo modo efficere rem sacram, quae san
ctificat homines. lta’//wgo a S. Victore, Petrus Lombardus, Guillermus Parisiensis, Suarez, Pesch et alii
S. Thomas in libris Sententiarum 1
23 hanc opinionem ut commentator ex
presse tenuerat, sed in III parte mutavit sententiam.
2) Communius et verius defendunt theologi sacramenta formaliter sum
pta constitui essentialiter in solo genere signi, propriumque sacramentorum
esse-significare rem sacram sanctificantem homines. Ita S. Thomas, S. Bonaventura, Scotus, Solus, Vazquez, Sylvius, Philippus a SS. Trinitate, Ga
briel a S. Vincentia, Salmanticenses, Paquet et alii 4.
11.
Thesis.
Sacramentum est in solo genere signi.
Arg. 1) Oportet genus definitionis esse commune sacramentis tum
veteris tum novae legis. Sacramenta autem veteris legis non causabant
sed tantum significabant gratiam. Ergo. '
1 De doctrina Christiana, lib. 2, c. i; ML 34, 35.
2 Hugo a S. Victore, Summa Sent., tr. 4, c. 1; ML 176, 117; et De sacramen
tis, lib. I, p. 9, c. 2; ML 176, 317 sq.; Guillermus Parisiensis, De sacramento in ge
nerali, circa med. (fol. 2, coi. 3, ed. Paris, 1516) sacramenta vocat sacrantia signa;
Suarez, De sacramentis, disp. 1. sect. 4. n. 3; Pesch, De sacramentis, n. 17.
3 In IV Sent., dist. 1, q. 1, a. I, quaest. 3 ad 5.
1 S. Thomas, III p., q. 60, a. 1; S. Bonaventura, In IV Sent., dist, 1, p. 1, q. 2;
Scotus, In IV Sent., dist. 1. q. 2, § «De tertio principaliori»; Sotus, In IV Sent.,
, .1 1: et a. 2, q. 1. § «Sexto loco»; Philippus a SS. Trinitate, De sacramentis,
I. dub 1; Gabriel a S. Vincentio, De sacramentis in genere, disp. 1, q. 1; Salmuntioenses. De sacramentis in communi, disp. I, n. 5 sqq : Paquet, De sacramentis
in genere, q. 1, a. 1.
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. I. DE ESSENTIA ET PART. SACRAMENTORUM
ΙΟ
2) Dominus praecepit Abrahae: Circumcidetis carnem praeputii ve
stri, ut sit in signum foederis inter me et vos ’. Hanc autem circumcisio
nem, quae fuit unum ex sacramentis veteris legis, signum appellat
Apostolus dicens: Signum accepit circumcisionis signaculum justitiae fi
dei 1
2 Quod exponens ait Angelicus: «Circumcisio, sicut et alia sacra
menta veteris legis, erat solum signum fidei justificantis»3*. Iit iterum:
«Non oportet, quod sacramentum semper importet causalitatem» ’.
3) Cum sacramenta constituantur in suo genere per unam formam,
nequeunt essentialiter ad duo genera pertinere, sicut homo habens unam
formam nequit simul constitui in genere animalis et plantae. Constat
autem ex SS. Patribus sacramenta constitui in genere signi. Unde
S. Augustinus vocat ea signa sacra 5. Hinc 'sequitur sacramenta consti
tui essentialiter in solo genere signi et non in genere causae, imo repu
gnare ea in utroque genere simul essentialiter constitui. Plura sunt
signa, quae non habent rationem causae; et similiter dantur aliquae
causae, quae non sunt signa effectuum, quos producunt.
Scholion. Sacramenta novae legis ex vi suae institutionis produ
cunt quidem gratiam, et essentialiter dicuntur causa gratiae, sed hoc
non habent ex parte formae seu ex hoc quod formaliter dicunt, sed ex
parte materiae et ordinationis divinae. Unde non formaliter sed aliunde,
quamvis essentialiter, sunt causa gratiae. Sicut annulus est essen
tialiter aureus non ex parte formae sed ex parte materiae, quia, qua
tenus annulus praescindit ab auro vel argento, et quatenus ex auro con
ficitur, est essentialiter aureus. Ita pariter sacramcpta novae legis quan
tum ad suam formalitatem et peculiarem rationem sacramentorum non
sunt causae sed signa gratiae, et quantum ad ordinationem divinam,
quae se habet ex parte materiae, sunt revera causae. Res autem ponun
tur in genere per id, quod importat formalitatem, non per hoc, quod
habet ex parte materiae; et ideo sacramenta, quae formaliter significant
gratiam, quamvis aliquando causent gratiam, formaliter constituuntur
in solo genere signi, et non in genere causae.
§ 2
Utrum sacramenta sint signa ad placitum.
12. I. Signum dividi solet a dialecticis in naturale et arbitrarium
seu ad placitum, prout ex natura sua vel ad placitum instituentis aliquid
significat.
II. Aliqui veteres theologi insinuare videntur sacramenta esse signa
naturalia rei sacrae, sed non sunt audiendi, nisi in bono sensu expli
centur.
III. Sacramenta sunt signa arbitraria seu ad placitum.
1) S. Thomas hoc certe tradit dicens: «Res sensibiles... ad sanctifi
1
2
3
■*
6
Gen., 17, ii.
Horn., 4, ii.
III p., q. 62, a. 6 ad 3.
III p., q. 60, a. 1 ad 1.
Z>« civ. Dei, lib. 10, c. 5: ML 41, 282.
ART. IV. § 3. UTRUM SACRAMENTA SINT SIGNA SENSIBILIA
II
cationem non ordinantur ex aliqua virtute sibi naturaliter indita, sed
solum ex institutione divina. Et ideo oportuit divinitus determinari,
quibus rebus sensibilibus sit in sacramentis utendum» *. Nihilominus
«res sensibiles aptitudinem quamdam habent ad significandum spiritua
les effectus ex sui natura. Sed ista aptitudo determinatur ad specialem
significationem ex institutione divina. Et hoc est quod Hugo de S. Vi
ctore (De sacramentis, lib. 1, p. 9. c. 11 ante medium) dicit, quod sacra
mentum ex institutione significat. Praeelegit tamen Deus quasdam res
prae aliis ad significationes sacramcntales; non quia ad eas contrahatur
ejus effectus, sed ut sit convenientior significatio»1
2.
2) Res sane sensibiles, quae sunt ordinis naturalis, nequeunt ex na
tura sua et, ut decet, practice significare gratiam sanctificantem, quae
est ordinis supernaturalis. Unde repugnat sacramentum esse signum
naturale rei sacrae sanctificantis homines3.
Corollarium. Ne tamen dixeris sacramenta esse entia rationis, sicut
sunt quaedam signa ad placitum; quia concreta, accidentalia, quamvis
aliquando constituantur per formas accidentales, supponunt pro subje
cto reali, ut annulus constituitur per figuram accidentalem, at non est
figura, sed subjectum habens figuram. Sacramenta autem constituun
tur significatione arbitraria, at non sunt significationes, sed habentia
significationem.
§ 3
Utrum sacramenta sint signa sensibilia.
13. Signum in genere potest dici id, quod potentiae cognoscitivae
aliud a se repraesentat 4.
Potest esse spirituale vel sensibile, prout spiritu vel sensibus perci
pitur. Sic idea et locutio interna, quae solo intellectu percipiuntur, sunt
signa spiritualia; hedera vero, quae in porta affigitur et sensibus perci
pitur, est signum sensibile, et significat vinum vendibile.
Ut definitio sacramenti penitius explicetur, dilucidandum est, an
sacramenta ex sua ratione sint signa sensibilia.
Consensus theologorum. Omnes theologi elocent sacramenta tum ve
teris tum novae legis, quantum ad praesentem providentiam, esse signa
sensibilia.
14.
Thesis.
Omnia sacramenta sunt signa sensibilia.
Arg. 1) S. Augustinus ait: «In nullum autem nomen religionis seu
verum seu falsum coagulari homines possunt, nisi aliquo signaculorum
vel sacramentorum visibilium consortio colligentur, quorum sacramen
torum vis inenarrabiliter valet plurimum» 5.
1
2
3
4
6
III p., q. 60, a. 5 ad 2.
III p., q. 64, a. 2 ad 2.
Cfr. Catcchismus romanus, p. 2, c. 1, n. 8 sqq.
Cfr. P. Marcellus a Puero Jesu, Logica, n. 55.
Contra Faustum, lib. 19, c. 11; MI. 42, 355.
12
DE SACRAMENTIS. SECT. 1. Q. I. DE ESSENTIA ET PART. SACRAMENTORUM
2) Ex congruentiis, a) Sacramenta sunt signa pro hominibus in
stituta, ut scilicet homines ex ipsis ut ex notioribus ducerentur ad
cognitionem gratiae et sanctitatis. Sed signa pro hominibus instituta ad
cognitionem gratiae oportet esse sensibilia, quia «effectus... intelligibiles non habent, quod possint ducere in cognitionem alterius, nisi in
quantum sunt per aliud manifestati, id est, per aliqua sensibilia» '.
b) Conveniens est, ut sacramenta, quibus in vita spirituali gigni
mur, reficimus ac confortamur, analogiam habeant cum humana na
tura. Natura autem hominis constat materia sensibili et forma spiri
tuali. Ergo convenienter per sensibilia ducimur ad spiritualia.
c) Societas fidelium est visibilis, et oportet, ut homines in ea sen
sibilibus signis ad spiritualia ducantur.
d) Sacramenta constant materia et forma sensibilibus. Ergo et ipsa
sunt signa sensibilia.
15. Scholion. Quantum ad possibilitatem, an scilicet sacramenta
potuerint esse spiritualia, lis est inter theologos nondum finita.
1) Affirmant Ockam, Gabriel a S. Vincentia, Philippus a SS. Tri
nitate, Gonet et alii1
2.
2) Negant Joannes a S. Thoma, Hugon et alii 3.
Non est quaestio tanti momenti, ut in ea explananda diutius immoremur.
§ 4
Utrum sacramenta sint signa practica.
16. 1. Signum ex parte rei significatae dividitur in speculativum,
quod aliud a se pure contemplandum non efficiendum significat; et pra
cticum, quod aliud a se in ipsius usu et praesentia efficiendum reprae
sentat.
II. Plures theologi confundunt signum practicum cum causa sal
tem morali, et ex eo, quod sacramenta dicantur signa practica gratiae,
deducunt ea esse in genere causae.
Sed verius Sal manticenses ajunt: «De ratione signi practici non est
efficere illud quod significat, vel ex ipso conceptu signi habere viftutem causandi; ut patet in horologio, quod practice signat tempus et
horam, quae non efficit» 4. Sufficit ad signum practicum, ut repraesen
tet aliquid ordinatum ad opus, dum signum speculativum praescindit
ab opere vel exeeutione.
III. Sacramenta sunt signa practica gratiae, quamvis non omnia
eam efficiant.
Omnia siquidem sacramenta significant gratiam efficiendam in eorum
1 S. Thomas, III p., q. 60, a. 4 ad i.
2 Ockam, In IV Sent., q. i; Gabriel a S. Vincentio, De sacramentis in genere,
disp. 1, q. 2; Philippus a SS. Trinitate, De sacramentis, disp. 1, dub. 4; Gonet, De
sacramentis in communi, disp. i, a. 4, § «Dico secundo».
3 Joannes a S. Thoma, In III p.. disp. 22, a. 4, dub. unie.; Hugon, De sacra
mentis in communi, q. 1, a. 3, 1I1-IV.
■* De sacramentis, disp. 1. n. 26, «Ad argumentum».
ART. V. § 1. QUID SIGNIFICET NOMEN REI SACRAE SANCTIF. HOMINES
13
usu et applicatione, sive eam efficiant virtute sibi appropriata, ut sa
cramenta novae legis, sive solum significent illam effici virtute Dei, ut
sacramenta veteris legis. Eodem fere sensu scientia dicitur practica, non
ex eo, quod efficiat suum objectum, sed ex eo, quod attingat res' ordi
natas ad praxim.
ARTICULUS V
DE RE SACRA, QUAE EST DIFFERENTIA IN DEFINITIONE SACRAMENTI
17. Definitio constat genere et differentia. In compositis genus con
trahitur per differentiam et determinatur ad constituendam speciem.
Hinc signum, quod ponitur ut genus in definitione sacramenti et con
venit cum omnibus aliis signis, distinguitur ab aliis, et constituitur in
ratione propria sacramenti per differentiam, quam exprimunt illae par
ticulae: Rei sacrae ut sanctificantis homines.
Explicandum est quid hic veniat nomine rei sacrae.
§ 1
Quid significet nomen rei sacrae sanctificantis homines.
18. Placita theologorum, i) Aliqui volunt rationem formalem rei sa
crae, qua signum, quod est sacramentum, contrahitur, distinguitur ab om
nibus aliis signis, et constituitur in esse sacramenti, esse sanctitatem in
genere, quatenus abstrahitur a sanctitate perfecta per gratiam et a sancti
tate imperfecta per purificationem legalem. Ita Cano, S. Bellarminus et aliil.
2) Alii contendunt rem sacram sanctificantem homines in definitione
sacramenti esse gratiam sanctificantem, sive productam in applicatione sa
cramenti, sive producendam in futuro, quin necesse sit eam significari ut
productam de praesenti. Putant enim sacramenta veteris legis significasse
quidem sanctitatem legalem ut praesentem, sanctitatem vero perfectam
non ut praesentem sed ut producendam in futuro per passionem Christi.
Ita Sotus, Suarez, Lugo et alii 12.
3) Alii inulto melius docent rem sacram, qua sacramentum distingui
tur ab omnibus aliis signis, ac constituitur in propria ratione sacramenti,
esse gratiam sanctificantem praesentem, sive productam virtute ipsius sa
cramenti, ut contingit in sacramentis novae legis, sive in praesentia et
applicatione sacramenti a Deo collatam, ut contingebat in sacramentis ve
teris legis. Ita Cajetanus, Joannes a S. Thoma, Satmanlicenses, Billuart,
Hugon et alii 3.
19. Thesis. De ratione sacramenti est significare gratiam sancti
ficantem praesentem, sive virtute ipsius sacramenti productam, sive a
Deo in ejus applicatione collatam.
Arg. 1) S. Thomas hoc expresse docuisse videtur, cum ait: «Pro
prie dicitur sacramentum, quod est signum alicujus rei sacrae ad homi1 Cano, Relectio de sacramentis, p. i, ad 4; S. Bellarminus, De sacramentis,
lib. i, c. 12, prop. 2.
2 Sotus, In IV Sent., dist. 1, q. 1, a. 2, «Satis ergo»; Suarez, De sacramentis,
disp. i, sect. 2, n. 12; Lugo, De sacramentis in genere, disp. 1, sect. 2.
3 Cajetanus, In III p., q. 60, a. 2; Joannes a S. Thoma, In III p., disp. 22,
.1 2-3; Salmanticenses, De sacramentis in communi, disp. I. n. 36 sqq.: Billuart,
I)c sacramentis in communi, diss. 1, a. 2: Hugon, De sacramentis in communi, q. 1,
u. 2, η. XVI.
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. I. DE ESSENTIA ET PART. SACRAMENTORUM
14
nes pertinentis, ut scilicet proprie dicatur sacramentum, secundum quod
nunc de sacramentis loquimur, quod est signum rei sacrae, in quantum
est sanctificans homines»1II
. Res autem sacra sanctificans homines et ad
homines pertinens non potest esse nisi gratia sanctificans praesens. Unde
Cajeianus adjunxit: «Sacramentum est signum rei sacrae, ut actualiter
exercet sanctificationem hominis, quia ad hoc adhibetur ut signum, ut
sanctificetur homo per illius significatum»2.
2) Differentia essentialis cujuslibet sacramenti debet esse talis ra
tio, ut omnibus sacramentis conveniat, et nulli alteri rei competat. Si
gnificare autem gratiam sanctificantem praesentem, sive virtute ipsius
signi productam, sive in ejus praesentia et applicatione a Deo collatam,
omnibus sacramentis tum veteris tum novae legis convenit, et nulli al
teri rei competit. Ergo. Sacramenta siquidem veteris legis, in quibus
potest esse difficultas, significabant gratiam sanctificantem, quam Deus
in eorum praesentia subjecto conferebat. Unde S. Thomas: «Circumcisio,
sicut et alia sacramenta veteris legis, erat solum signum fidei justifi
cantis... et ideo in circumcisione conferebatur gratia, in quantum erat
signum passionis Christi futurae»3. E contra, nulla alia caeremonia sacra
hanc gratiam praesentem significat, ut patet singulas consideranti.
3) Sacramentum est signum practicum gratiae, quae sanctificat
homines. Nihil autem potest esse signum practicum gratiae, nisi gratia
ipsa sit praesens, sive ab ipso signo sive a Deo collata. Ergo.
§ 2
Utrum Sacramentum sit signum unius rei tantum.
20. Cum sacramenta ordinentur ad hominum sanctificationem, et
sanctificatio pluribus perficiatur, dubitatio pulsat animum, an sacra
menta sint unius tantum rei signum.
Potuit sane Deus instituere sacramenta, quae unam tantummodo
rem significarent, quia potuit, absolute loquendo, homines solis sacra
mentis sanctificare, quin eos per passionem Christi redimeret, sed in
praesenti oeconomia instituit sacramenta, ut homines sanctificaret per
applicationem passionis Christi et duceret ad vitam aeternam. Unde
plura possunt significare.
21. Thesis. Sacramenta significant passionem Christi, gratiam
praesentem, et gloriam futuram.
Arg. Cum sacramenta sint nostrae sanctitatis signa, ea significare
debent, quae sunt causae sanctificationis hominis. Sanctitatem autem
hominis efficiunt passio Christi ut causa efficiens meritoria, gratia san
ctificans ut causa formalis, et gloria jutura ut causa finalis. Hinc sacra
I
a
II
111 p., q. 6o, a. 2.
In III p., q. 6o, a. 2.
111 p., q. 6a, a. 6 ad 3.
ART. VI. UTRUM SACR. VET. ET NOV. LEGIS CONVENIANT UNIVOCE, ETC.
15
menta significant passionem Christi (futuram vel praeteritam), gratiam
sanctificantem praesentem, et gloriam in caelo futuram. «Sacramentum
est, ait Angelicus, et signum rememorativum ejus, quod praecessit, sci
licet passionis Christi, et demonstrativum ejus, quod in nobis efficitur
per Christi passionem, scilicet gratiae; et pronosticum, id est, praenun
tiativum futurae gloriae» 1.
Principaliter tamen et primario sacramenta significant gratiam san
ctificantem, quae est causa formalis nostrae sanctificationis, quia
praecipue instituta sunt, ut homo sanctificaretur et Deo conjungeretur
in hac vita.
ARTICULUS VI
UTRUM SACRAMENTA VETERIS ET NOVAE LEGIS CONVENIANT UNIVOCE
IN RATIONE SACRAMENTI
22. Status quaestionis. 1) Sacramentum, sicut diximus superius,
est quoddam concretum, cujus essentia potest considerari ex parte for
mae, qua formaliter constituitur in esse sacramenti, et ex parte mate
riae, qua perficitur essentialiter extra rationem formalem. Sicut annulus
formaliter constituitur per suam formam circularem, et ex parte mate
riae essentialiter perficitur auro, vel argento, vel alia materia, adeo ut
annulus formaliter sit supellex, qua digitum ornamus, et materialiter
essentialiter possit esse aureus vel argenteus, ita etiam sacramentum
formaliter est signum gratiae sanctificantis homines, licet materialiter
possit esse causa, actio, etc.
2) Compertum est sacramenta novae legis per rationes essentiales,
quas important ex parte materiae, non convenire univoce cum sacramen
tis veteris legis. Nostra enim sacramenta ex institutione divina, quae se
habet ex parte materiae, sunt antiquis multo perfectiora et efficiunt graI iam, quam continent, dum antiqua significabant gratiam a Deo confe
rendam. Unde S. Augustinus: «Alia sunt (sacramenta) instituta virtute
majora, utilitate meliora, actu faciliora, numero pauciora» 2.
3) Loquimur hic de sacramentis formaliter, et quaerimus, an sacra
menta veteris et novae legis ex eo, quod important ex parte formae,
conveniant univoce.
23.
'
Placita theologorum, i) Petrus Lombardus, S. Albertus Magnus,
Bonaventura et alii pauci 3 dixerunt sacramenta veteris et novae legis
>n convenire univoce in genere sacramenti.
2) Alii multo communius et verius affirmant. Ita S. Thomas, Soto,
Bellarminus, Philippus a SS. Trinitate, Sahnanticenses, Hurter, Pcsch
Ot alii
S. Thomas, III p., q. 6o, a. 3.
Contra Faustum, lib. 19, c. 13; ML 42, 355.
Petrus Lombardus, IV Seni., dist. 1; S. Albertus M., In IV Sent., dist. I, a. 7;
■ Bonaventura, In IV Sent., dist. i, p. 1, a. un., q. 2 et 5.
1 S. Thomas, III p., q. 61, a. 1-3; Soto, In IV Sent., dist. 1, q. x, a. 1, «AniI I .id vert endum»; S. Bellarminus, De sacramentis in genere, lib. 1, c. 12, prop. 3;
Philippus a S. Trinitate, De sacramentis in genere, disp. 1, dub. 6; Salmanticenses, De
h 1 amentis in communi, disp.
1, n. 67; Hurter, De sacramentis, n. 278; Pesch, De
sacramentis in genere, n. 20.
1
■*
l6
DE SACRAMENTIS. SECT. t. g. Π. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
24. Thesis. Omnia sacramenta tum veteris tum novae legis formaliter sumpta conveniunt univoce in ratione sacramenti.
1) Auctoritas imprimis theologoruni, qui hanc opinionem tenent,
satis nos movet ad eam amplectendam.
2) Ratio fundamentalis, cui haec doctrina innititur, enascitur ex
ipsa formalitate sacramenti, et transcendit totum tractatum de sacra
mentis. Sacramentum enim formaliter et primario est in genere signi,
et significat gratiam sanctificantem homines. Efficere hanc gratiam vir
tute propria non est de ratione formali sacramenti, sed provenit ex parte
materiae. Ad rationem formalem sacramenti sufficit, ut significet de
praesenti gratiam sanctificantem homines. Sacramenta autem tum ve
teris tum novae legis significant de praesenti gratiam sanctificantem,
sive producendam per ipsa sacramenta, sive a Deo in eorum applica
tione conferendam. Unde in ratione formali et in genere sacramenti om
nia illa tum antiqua tum nova conveniunt univoce.
Corollarium. Theologi, qui sacramenta reponunt formaliter in ge
nere causae, difficulter possunt hanc univocationem sacramentorum
defendere, quidquid dicat in contrarium clarissimus Pesch ’. Sacramenta
siquidem veteris legis nonnisi sanctitatem legalem efficiebant, dum sa
cramenta novae legis producunt gratiam sanctificantem. Haec autem
toto caelo differunt. Efficere enim sanctitatem legalem non est proprie
causare aliquid in homine, quia hujusmodi sanctitas legalis fit per ex
ternam hominis rehabilitationem, quin aliquid in eo producatur, dum
sanctitas perfecta fit per productionem gratiae sanctificantis. Unde
efficere sanctitatem legalem et producere sanctitatem perfectam non
sunt univoca in genere causae 12.
QUAESTIO II
DE MATERIA ET FORMA SACRAMENTORUM
ARTICULUS I
UTRUM OMNIA SACRAMENTA CONSTENT REBUS ET VERBIS
25. Status quaestionis. 1) Sacramenta, utpote signa sensibilia,
quibusdam partibus constare perspicuum est. Hujusmodi partes dicun
tur esse res et verba. An hoc vere dicatur, investigandum est.
1 T)e sacramentis in genere, n. 20.
2 Cl. Hurler putat sacramenta antiqua et nova posse vocari univoca, quam
vis ea reponantur in genere causae. «Etsi sanctitas, ait, analogice tantum dicitur
de sanctitate legali, possumus tamen a sacramentorum utriusque testamenti effectu
abstrahere conceptum univocum et communem sanctitatis, qui significari potest
nomine consecrationis aut dedicationis et conjunctionis peculiaris cum Deo. Atqui
sacramentis utriusque testamenti ejusmodi consecratio respondet. Utrique ergo
ritus univoce dici possunt sacramenta, si sacramenti nomine intelligitur ritus san
ctitatem significans et suo usu consecrans homines». De sacramentis, n. 278. Sed
objiciendum foret ipsi non eamdem sanctitatem nec eamdem consecrationem pro
duci a sacramentis utriusque foederis.
ART. I. UTRUM OMNIA SACR. CONSTENT REBUS ET VERBIS
17
2) Cum alia sint sacramenta veteris legis alia novi testamenti, di
versimode de illis loquendum est.
26. Thesis I. Sacramenta veteris legis constabant essentialiter
rebus non vero verbis.
Arg. 1) Ex auctoritate theologorum. Hanc sententiam docuit Alen
sis, et post ipsum tradiderunt S. Thomas, Cano, S. Bellarminus et alii C
Alensis ait: «Est commune in sacramentis secundum omne tempus
quantum ad materiam, scilicet, quod fiant in rebus et factis, non autem
commune est, quod fiant in dictis» 12.
S. Thomas: «Est commune in omnibus sacramentis, quod consistant
in rebus sensibilibus gratiam invisibilem significantibus. Sed hoc est
speciale in sacramentis novae legis, quod rebus verba addantur»3.
Cano: «Sacramenta quippe sine verbis fuere quaedam in lege, tum
naturali, tum scripta, sine rebus autem nulla fuere sacramenta» 4.
2) Ex ratione. Sacramenta sunt signa' sensibilia significantia gra
tiam spiritualem animae. Haec significatio fiebat imperfecte et obscure
per antiqua sacramenta, quae erant umbrae et figurae juxta expressio
nem Apostoli 5*
. Ad imperfectam autem et obscuram gratiae significa
tionem non requirebantur verba, quae rerum significationem perfecte
determinant, sed sufficiebant ipsae res sensibiles, quibus adumbrantur
spiritualia. Unde Concilium Florentinum satis aperte innuit proprium
sacramentorum novae legis esse, quod rebus constent et verbis e.
27. Thesis II.
verbis.
Omnia sacramenta novae legis constant rebus et
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostolus vocat baptismum lavacrum
aquae in verbo vitae 7. Christus Dominus panem et vinum consecravit
verbis prolatis, et jussit apostolis, ut eumdem ritum servarent 8*
. Apo
stoli imponentes manus et orantes ordinem conferebant ®. Ita de caeteris.
2) Ex SS. Patribus. S. Gregorius Nyssenus: «Panis item, panis est
initio communis, sed ubi eum mysterium sacrificaverit, corpus Christi
fit et dicitur» 10.
S. Augustinus: «In aqua verbum mundat. Detrahe verbum, et quid
est aqua nisi aqua? Accedit verbum ad elementum, et fit sacramentum,
etiam ipsum tanquam visibile verbum... Unde ista tanta virtus aquae,
1 Alensis, IV p., q. i, m. 4; S. Thomas, In IV Seni., dist. I, q. I, a 3; et III p.,
q. 60, a. 6 ad 3; Cano, Relectio de sacramentis, p. 1; S. Bellarminus, De sacramentis,
lib. i, c. 18.
2 IV p., q. i, ni. 4.
3 In IV Sent., dist. 1, q. 1, a. 3.
·* Relectio de sacramentis, p. 1, «Praeterea interpres».
6 Hebr., 10, i.
" Decretum pro armenis; Denz-Bannw., 695.
’ Ephes., 5, 26.
" Luc., 22, 19.
" Act., 8, 15 sqq.
Or. in bapt, Christi: MG 46, 582.
2
18
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. It. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
ut corpus tangat et cor abluat, nisi faciente verbo...? Mundatio igitur
nequaquam fluxo et labili tribueretur elemento, nisi adderetur in verbo» ’.
3) Ex auctoritate theologorum. Petrus Lombardus: «Duo sunt in
quibus sacramentum consistit, scilicet verba et res; verba, ut invocatio
Trinitatis; res, ut aqua, oleum et hujusmodi» 12. Exinde omnes theologi
hanc veritatem unanimi consensu tenuerunt.
Si rationem hujus veritatis quaeras, nulla potest adduci nisi volun
tas Christi sacramenta instituentis.
28. Scholion. Quo sensu res et verba accipiantur in sacratflentis.
Res, si stricte accipiantur, sunt substantiae materiales, quae in primo
praedicamento ponuntur; et verba sunt voces ore prolatae.
Non tamen sic accipias velim res et verba in hoc articulo, quia sa
cramenta aliquando confici possunt sine rebus, quae sint substantiae,
et sine sono vocis.
Res et verba non semel accipiuntur latius, prout res significant omne
id, quod non est in ultima significatione determinatum, sed indiget ab
alio determinari, ut actio transiens; et verborum nomine venit non so
lum sonus exterior vocis sed etiam omne id, quod rerum significationem
determinat, ut nutus, scriptura, etc.
Communis theologorum sententia fert contra Durandum3 res et
verba, quibus constant sacramenta, non stricto sensu sed latius esse
accipienda, prout res-significant quidquid gerit vices rerum ab alio de
terminandarum, ut sunt actus pocnitentis in poenitentia; et verba su
muntur pro eo quod gerit vices verborum determinantium significatio
nem. ut in matrimonio rationem verborum possunt habere nutus et
scriptura.
Quamvis igitur, ordinarie loquendo, sacramenta constituantur rebus
proprie dictis et verbis formaliter sumptis, prout res et verba a se invi
cem distinguuntur, aliquando tamen potest contingere, et non raro con
tingit, ut nomine rerum in sacramentorum constitutione designetur ele
mentum incompletum et determinabile, imperfecte significans effectum
sacramenti; et nomine verborum accipiatur omne determinans rerum
significationem, licet verbd non proferantur. Et sic ipsa verba, imper
fecte et dependenter ab ulteriori determinatione aliquid significantia,
habent aliquando rationem rerum in sacramentis; et vice versa actiones,
nutus et scriptura, quae perfecte significant et determinant rerum va
lorem, licet verba non sint formaliter, computantur pro verbis 4.
Nota. Quando Ductores distinguunt inter sacramentum et rem sacra
menti, per rem sacramenti designant, non elementum physicum constituens
sacramentum, prout in hac quaestione accipitur, sed effectum sacramenti.
Sed de hoc suo loco.
1 In Joan., tr. 8o, n. 3; ML 35, 1840.
2 IV Seni., dist. 1, n. 4; ML 192, 840.
3 In IV Seni., dist. 1, q. 3, n. 8.
4 Cfr. S. Thomas, In IV Sent., dist. 27, q. 1, a. 2, sol. 2 ad 2. Compertum
tamen est in omnibus sacramentis, excepto matrimonio, verba formalia requiri.
Cfr. Van Noort, De sacramentis, n. 31.
ART. II. UTRUM SACRAM. N. LEGIS PERFICIANTUR, ETC.
19
ARTICULUS II
UTRUM SACRAMENTA NOVAE LEGIS PERFICIANTUR REBUS TANQUAM
MATERIA ET VERBIS TANQUAM FORMA UT PARTIBUS ESSENTIALIBUS
29. Status quaestionis. 1) Docemur in philosophia materiam in
rebus physicis se habere per modum subjecti et potentiae indetermi
natae, formam vero per modum actus determinantis.
2) Cum res sacramentorum habeant rationem potentiae indetermi
natae et significationis incompletae, verba vero accedant per modum
elementi determinantis et perficientis significationem, GuiUelmus Allissiodorensis primus adseruit sacramenta novae legis constare rebus et
verbis tanquam. materia et forma 1.
3) Cum autem materia et forma intrinsece et essentialiter consti
tuant res physicas, duplex in hoc articulo exoritur difficultas: a) an sa
cramenta novae legis recte componantur ex rebus et verbis tanquam ex
materia et forma; b) an materia et forma sint in ipsis sicut in rebus
physicis partes intrinsecae et essentiales.
30. Auctorum placita, i) Quoad primum communiter auctores post
Xltissiodorensem docent res et verba in sacramentis novae legis habere
rationem materiae et formae.
2) Quoad secundum, varii varie opinantur:
a) Aliqui negant sacramenta novae legis componi «ex rebus ut mate
ria et verbis ut forma tanquam ex partibus essentialibus, intrinsece compo
nentibus essentiam sacramenti», sed volunt ea solis rebus tanquam materia
essentialiter constitui, connbtando verba tanquam formas. Ita Cabrera 2 et
alii pauci.
b) Alii concedunt sacramenta novae legis constitui materia et forma
tanquam ex partibus intrinsecis et essentialibus, sed excipiunt eucharistiam,
quia, videntes hoc sacramentum esse permanens, verba autem consecratio
nis transire, defendunt eucharistiam «perfici quidem materia et forma, sed
non constare illis, ut partibus essentialibus» (Vazquez). Ita Scotus, Vazquez,
Suarez et alii s.
c) Alii multo communius tenent omnia sacramenta novae legis com
poni ex materia et forma tanquam ex partibus intrinsecis et essentialibus.
Ita S. Thomas, Sylvius, Salmaniicenses morales, Antonius a Spiritu Sancto,
Salmaniicenses et alii
31. Thesis I. Omnia sacramenta novae legis constant rebus et
verbis tanquam materia et forma.
Nota. Cum compositio sacramentorum non sit physica sed moralis, ut
.licemus inferius, vocabula materiae et formae a philosophia scholastica
1 Summa, lib. 4, tr. 7, q. 1, De sacramento extremae-unctionis, «Ad hoc di< imus».
- In III p., q. 60, a. 2, disp. 2, n. 7.
Scotus, In IV Sent., dist. 8, q. 1 ad 3; Vazquez, De sacramentis, disp. 129,
1 3, n. 39; Suarez, De sacramentis, disp. 42, sect. 2.
1 S. Thomas, [η IV Sent., dist. I, q. 1, a. 3 ad 1; Sylvius, In III p., q. 60,
IA his colligitur»; Salmaniicenses morales, De sacramentis, tr. 1, c. 4. dub. 2,
3, Antonius a Sp. S., 7Λ· sacramentis, disp. 2, sect. 1; Salmaniicenses, De sacra
mentis in communi, disp. 2, n. 19.
20
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. II. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
inutuata, non eodem sensu ac in rebus physicis sumuntur, sed sensu quodam
analogo, prout res et verba in sacramentis concurrunt ad totum morale seu
unum signum constituendum, sicut materia et forma concurrunt ad unum
physicum efficiendum.
Arg. 1) Concilium Florentinum haec habet: «Haec omnia sacra
menta tribus perficiuntur, videlicet, rebus tanquam materia, verbis tan
quam forma, et persona ministri conferentis sacramentum cum inten
tione faciendi, quod facit Ecclesia; quorum si aliquod desit, non perfi
citur sacramentum»1.
2) Angelicus Doctor ait: «Ex verbis et rebus fit quodammodo unum
in sacramentis, sicut forma et materia, in quantum scilicet per verba
perficitur significatio rerum» a.
3) Duo elementa compositi, quorum unum est determinabile et po
tentiate, et aliud determinans per modum actus, habent rationem ma
teriae et formae. Sed sacramenta novae tegis sunt composita, in quibus
res concurrunt ut quid determinabile et potentiale, verba autem ut quid
determinans per modum actus. Ergo sacramenta novae tegis constant
rebus et verbis tanquam materia et forma. Hoc satis bene solet expli
cari ex ratione materiae primae et formae substantialis. Sicut materia
prima, quae est pura potentia indeterminata, determinatur per formam
substantialem, quae est actus; ita res in sacramentis sunt indetermina
tae et habent rationem materiae, et determinantur per verba, ac dicun
tur forma sacramentorum.
32. Thesis 11. Sacramenta novae legis constituuntur rebus et ver
bis tanquam partibus intrinsecis et essentialibus.
Arg. I) /'.λ auctoritate S. Thomae. «Duplex est pars, ut dicitur
in V Me ta physicorum (text. 33 et 34), scilicet pars essentiae et pars
quantitatis. Partes essentiae sunt naturaliter quidem forma et materia,
logice autem est genus et differentia. Hoc autem modo quodlibet sacra
mentum distinguitur in materiam et formam, sicut in partes essentiae.
Unde et supra dictum est, quod· sacramenta consistunt in rebus et
verbis» 1
23.
2) Ex auctoritate catechismi romani. «Haec igitur (materia et for
ma) sunt partes, quae ad naturam et substantiam sacramentorum
pertinent, et ex quibus unumquodque sacramentum necessario consti
tuitur» 45
.
3) Sacramenta novae tegis sunt signa rei sacrae sanctificantis ho
mines. Non autem partes, quae concurrunt ad constituendum sacra
menta, sed composita, quae ex partibus constituuntur, sunt signa rei
sacrae. Unde «verba et res, ut bene ait S. Thomas, sunt unum in cau
sando et significando, et per consequens efficiunt unum sacramentum» 6.
1 Decreto pro armenis, Mansi, 31, 1054 B sqq.; et Denz-Bannw., 695. De valore hujus documenti multum disputatur, ut videbimus infra, dum de materia
sacramenti ordinis.
2 III ρ., q. 60, a. 6 ad 2.
3 III p., q. 90, a. 2. Cfr. S. Thomas, In IV Sent., dist. I, q. 1, a. 3 ad 1.
4 Part. 2, c. i, n. 17.
5 In IV Seni., dist. 1, q. 1, a. 3 ad I.
ART. Π. UTRUM SACRAM. N. LEGIS PERFICIANTUR, ETC.
21
Partes autem, quae per modum materiae et formae seu potentiae et
actus concurrunt ad constituendum unum signum, sunt essentiales ipsi
signo. Ergo res et verba sunt partes intrinsecae et essentiales sacramen
torum novae legis.
33. Scholion I. An in sacramentis novae legis sit vera ac realis com
positio ex rebus et verbis.
1) Aliqui negant in sacramentis novae legis semper fieri veram ac
propriam compositionem ex rebus et verbis.
Ita S. Bellarminus, Lugo et aliix.
2) Alii tenent in sacramentis esse compositionem veram, propriam
ac physicam ad modum compositionis ex materia et forma. Ita Nugnus 12.
3) Alii multo communius docent sacramenta novae legis constitui
rebus et verbis reali ac propria, non tamen physica, sed morali compo
sitione. Ita Soto, Philippus a SS. Trinitate, Salmanticenses morales et
scholastici, et alii 3.
Haec tertia sententia magis mihi probatur.
Ad cujus probationem notandum est compositum posse esse reale
physicum vel reale morale, et exinde alias esse compositiones reales phy
sicas, alias compositiones reales morales. Ad compositionem realem phy
sicam requiritur, ut partes componentes realiter naturaliter ex se ipsis,
et non ad hominis beneplacitum, uniantur, simulque tempore, loco et
supposito exsistant. Ad compositionem realem moralem, quae dependet
i \· libero hominis arbitrio, sufficit, ut actus et potentia sint reales et
uniantur ex hominis institutione, et efficiant unum morale eo modo, quo
placuerit instituenti, quin necesse sit, ut actu physico se contingant.
Est compositio realis. Omne sacramentum novae legis, utpote si
num alicujus rei, est unum totum constitutum ex rebus et verbis ar
bitrio instituentis. Compositum autem ex rebus et verbis non est unum
quousque extrema realiter uniantur. Unde necesse est, ut res et verba
realiter uniantur, prout a Christo Domino determinatum est.
Non est compositio realis physica. Res etenim et verba, quae sunt
■ Ktrema hujus compositionis, non ex natura sua, neque semper simul
tempore uniuntur, ut patet ex sacramento poenitentiae, in quo actus
poenitentis, qui sunt materia proxima sacramenti, non naturaliter neque
iinul tempore conjungtmtur verbis sacerdotis.
Est compositio realis moralis. Partes siquidem sacramentorum, quae
init res et verba per modum materiae et formae, inter se debent uniri
i uniuntur ea saltem praesentia, quae secundum aestimationem homi
num requiritur ad unum morale constituendum. Unde datur in sacra
li nuitis compositio realis moralis.
Non tamen requiritur eadem unio in omnibus sacramentis, quia, cum
diversa sit conditio sacramentorum, diversa etiam requiritur in ipsis
inio materiae et formae. Si quis, ex. gr., applicaret hodie materiam
1 S. Bellarminus, De sacramentis, lib. I, c. 18; Lugo, De sacramentis in gemf, disp. 2, sect. 2, n. 50; Suarez, De sacramentis, disp. 2, sect. 2, n. 3.
2 In 111 p., q. 60, a. 6, diff. 2.
’ Soto, In 11' Sent., dist. 1, q. I, a. 2, «Contra hanc»; Philippus a SS. Trinitate,
■■aeramentis in genere, disp 2, dub. 2; Salm. morales. De sacramentis in genere,
I dub 2 ad 4; Salmanticenses scholastici. De sacramentis in communi, disp. 2, n. 26.
22
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. II. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
baptismi et cras pronuntiaret verba, nihil efficeret; sed e contra, si quis
hodie eliceret actus contritionis et propositi in ordine ad confessionem,
et cras absolveretur a sacerdote, nulla interveniente retractatione, verum
sacramentum reciperet.
34. Scholion IL An singulae -partes constituentes unum sacramen
tum habeant suam partialem significationem, quibus constituatur una si
gnificatio sacramentalis composita.
Affirmant S. Bellarminus et Suarez1; negant alii communius et
verius 12.
Dominus Jesus, qui instituit sacramenta et libere ac supernaturaliter
contulit eis rationem signi rei sacrae, elegit quidem res et verba, quae
ex se aliquid significabant, et congruentiam ac similitudinem praesciere^
bant cdm signo sacramentali, sed illa partialis ac congruens significatio
extremorum non fuit a Christo adsumpta ad constituendam significatio
nem totalem sacramenti. Sic aqua et verba Ego te baptizo, quae sunt
materia et forma baptismi, habent singillatim analogiam cum significa
tione sacramentali baptismi, quia Christus plerumque excogitavit mate
rias et formas habentes aliquam congruentiam cum sacramentis, sed
baptismus habet significationem sacramentalem non conflatam ex signis
partialibus materiae et formae, sed ex institutione divina. Ex institutione
autem divina sacramenta significant, non in quantum habent duas par
tes, sed in quantum sunt unum. Unde significatio hujus compositi, quod
dicitur sacramentum, non coalescit ex variis significationibus partialibus.
ARTICULUS III
UTRUM MATERIA SACRAMENTORUM FUERIT A DEO DETERMINATA
35. Status quaestionis. 1) Probavimus jam ad quaelibet sacra
menta conficienda necessario requiri materiam seu rem sensibilem. Nunc
quaerendum est, a quo debeat haec materia sensibilis determinari.
2) Loquimur de determinatione materiae sacramentorum tum ve
teris tum novae legis.
3) Determinatio materiae est addictio elementi sensibilis ad sacra
menta conficienda.
4) Deus potest determinare materiam sacramentorum immediate
per se vel mediate per alium, quatenus ipse per se eligit rem sensibilem,
vel alteri confert facultatem eam eligendi.
5) Determinatio materiae sacramentorum potest a Deo fieri in ge
nere, in specie, vel in individuo. Determinatio materiae in genere est
ordinatio, ut materia quaedam sensibilis apta ad effectum significandum
adhibeatur, quin adsignetur species rei sensibilis; determinatio specifica
est electio materiae in specie, ex. gr. aquae, panis triticei, etc. Determi
natio materiae in individuo est adsignatio materiae singularis, v. gr.. hu
jus aquae, hujus panis.
1 S. Bellarminus, De sacramentis, lib. t, c. l8, prop. 3; Suarez, De sacramentis
in genere, disp. 2, sect. 2, η. 3.
2 Cir. Joannes a S. Thoma, De sacramentis in generet disp. 2 2, a. 6, dub. I,
«Nihilominus».
ART. ΙΠ. UTRUM MATERIA SACRAM. FUERIT DETERMINATA A DEO
23
36. Thesis I. Pro sacramentis tum veteris tum novi testamenti
oportuit materiam a Deo designari.
Arg. Nemo potest materiam sacramentorum determinare, nisi ha
beat facultatem instituendi sacramenta, quia designatio materiae est de
essentia institutionis eorum. Sed solus Deus, qui potest rebus sensibili
bus alligare vim significandi gratiam sanctificantem, habet facultatem
instituendi sacramenta. Ergo solus Deus potest determinare materiam
sacramentorum.
37. Thesis II. In sacramentis legis naturae Deus, mediantibus
hominibus, determinabat materiam sacramentorum.
Expresse hoc docet Angelicus dicens: «Sicut in statu legis naturae
homines nulla lege exterius data, sed solo interiori instinctu movebantur
ad Deum colendum, ita etiam ex interiori instinctu determinabatur eis,
quibus rebus sensibilibus ad Dei cultum uterentur»1.
Hoc dictum est de sacramentis in communi seu saltem de plerisque
sacramentis, quod non obstat, quominus aliqua sacramenta fuerint a
Deo immediate instituta eorumque materia pariter immediate determi
nata, cujusmodi est circumcisio, quae fuit in lege naturae a Deo instituta.
38. Thesis III. Materiae sacramentorum legis mosaicae fuerunt
a Deo immediate determinatae.
Arg. 1) Singulae materiae, quibus sacramenta legis mosaicaO con
ficiebantur, a Deo designatae sunt per longum in Exodo et Levitico.
2) Rationem congruam affert S. Thomas his verbis: «Postmodum
\ ero necesse fuit etiam exterius legem dari, tum propter obscurationem
legis naturae ex peccatis hominum, tum etiam ad expressiorem signifi
cationem gratiae Christi, per quam humanum genus sanctificatur. Et
ideo etiam necesse fuit res determinari, quibus homines uterentur in
sacramentis» 2.
39. Thesis IV. Christus immediate determinavit materias omnium
aeramentorum novae legis.
Nota. 1) Ernestus Rena» petulanter ajebat gratuitis hypothesibus nos
pervenire ad probandam institutionem et determinationem materiae et for
mae sacramentorum *.
2) Modernistae, duce Loisy 4, hanc doctrinam mordicus negant, sed
' m um piopositio jure damnata est ab Ecclesia 5.
3) Juxta Petrum Lombardum materia confirmationis, et juxta Alen• m et S. Bonaventwam materia confirmationis et extremae-unctionis non
1 Christo immediate sed mediate per alios determinata fuit, sed hodie inter
1
3
:l
1
111 p., q. 60, a. 5 ad 3.
' »
III p., q. 60, a. 5 ad 3.
Souvenirs d'enfance et de jeunesse.
lutour d'un petit livre, p. 220 sqq.; et L'Evangile et ΓÉglise, ch. 5, n. 2.
Decreto Lamentabili, prop. 39-40; Denz-Bannw., 2039, 2040.
24
DE SACRAMENTIS. SECT. 1. Q. II. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
theologos catholicos communiter tenetur materias omnium sacramentorum
novae legis fuisse a Christo immediate determinatas.
Arg. Christus immediate instituit omnia sacramenta novae legis,
ut dicemus-inferius, et videtur innuere Concilium Tridentinum. Ergo
immediate determinavit sacramentorum materias, quae ad eorum essen
tiam spectant.
40. Thesis V. 1) Nulla materia sacramentorum fuit a Christo in
individuo determinata; 2) Materia autem baptismi, eucharistiae, poeni
tentiae, extremae unctionis et matrimonii in specie; et 3) materia confir
mationis ac ordinis probabilius in genere fuit a Christo designata.
1) Nulla materia fuit a Christo in individuo determinata, quia nun
quam Christus pro sacramentis elegit materiam singularem, v. gr., aquam
Jordanis, vel panem Esdrelon.
2) Materia baptismi, eucharistiae, poenitentiae, extreinae-unctionis,
et matrimonii fuit a Christo in specie determinata. Hoc probabilius colli
gitur ex S. Scriptura. Nam Christus determinavit:
a) Aquam pro baptismate, ut patet ex sermone Christi apud Joannem ’.
b) Panem et vinum pro eucharistia, cum panem et vinum in coena
consecravit1
2.
c) Actus poenitentis pro poenitentia, cum per modum judicii hoc
sacramentum instituit 3.
d) Oleum et unctionem pro extrema-unctione, ut insinuatur apud
Marcum 45
*, et declaratur apud Jacobum ®.
e) Contrahentium corpora et contractum legitimum circa illa pro ma
trimonio, quando voluit, ut hoc sacramentum institueretur per modum
contractus.
3) Materia confirmationis et ordinis fuit probabilius in genere a
Christo determinata.
Nota, a) Non pauci theologi defendunt materiam horum sacramento
rum fuisse a Christo in specie determinatam. Ita S. Alphonsus M. de Li
gario, Dc Augustinis et alii e. Hanc sententiam probare contendunt ex Con
cilio Tridentino, quod expresse docet Ecclesiam posse statuere vel mutare,
quidquid magis expedire judicet «in sacramentorum dispensatione, salva
illorum substantia* ’. Substantia autem sacramentorum, ut alibi dicit con
cilium, «materia et forma... perficitur»8. Unde Ecclesia non valet horum
sacramentorum materiam mutare.
b) Alii multo communius tenent Christum nonnisi in genere determi
nasse materiam horum sacramentorum, designando aliquod signum sensi1 Joan., 3, 5.
2 Maith., 26, 26-28; Marc., 14, 22-24; Luc., 22, 19-20.
3 Joan., 20, 22-23.
·* Marc., 6, 13.
5 Jac., 5, 14-15.
8 S. Alphonsus M. de Ligorio, De sacramentis in genere, n. 12; De Augustinis,
Dc sacramentis in genere, th. 13.
’ Sass. 21, C. 2; Denz-Bannw., 931.
8 Sass. 14, C. 2; Denz-Bannw., 895.
ART. TV. AN ET QUOMODO CHRISTUS DETERMINAVERIT FORMAM, ETC.
25
bile aptum ad significandum eorum effectum, et Ecclesiae auctoritati reli
quisse electionem materiae et formae in specie. Ita S. Bonaventura, S. Bellarminus, Lugo, Salmanticenses morales et scholastici, Philippus a SS. Tri
nitate, Gabriel a S. Vincentio, Billuart, Billot, Fei et alii plures
Cum agemus de sacramentis in particulari, constabit materia singulorum.
Pro munere nostro sufficiat hic demonstrare materiam horum sacramento
rum non fuisse a Christo in specie determinatam.
Arg. Plures probabiliter defendunt materiam ordinis in Ecclesia latina esse traditionem instrumentorum, dum in Ecclesia graeca est ma
nuum impositio. Materia confirmationis probabilius in Ecclesia latina
est unctio ex oleo olivarum et manuum impositio, cum tamen probabile
est apostolos eam administrasse per solam manuum impositionem1
2.
Haec autem mutatio explicari non posset, si supponeretur Christum in
specie determinasse materiam horum sacramentorum.
Ex hoc sequi videtur Christum Dominum in genere tantum deter
minasse materiam confirmationis et ordinis, id est, designasse aliquod
signum sensibile aptum ad significandum donationem gratiae per mo
dum roboris pro confirmatione, et collationem potestatis pro ordine, re
licta Ecclesiae facultate ad specificandum signum, quod adhiberi opor
teret 3.
Ad rationem oppositae sententiae dicendum est Ecclesiam, cum spé
cifient materiam a Christo in genere determinatam, incolumem servare
substantiam sacramentorum, quia substantia sacramentorum in nostro
casu consisteret in signo sensibili apto ad significandum effectum sa
cramenti.
ARTICULUS IV
UTRUM ET QUOMODO CHRISTUS DETERMINAVERIT FORMAM
SEU VERBA SACRAMENTORUM NOVAE LEGIS
41. Status quaestionis. 1) Quaestio est de verbis, quibus constat
forma sacramentorum novae legis, quia sacramenta veteris testamenti
ii on semper constabant verbis.
2) Verba possunt determinari materialiter vel formaliter. Determi
nantur materialiter, quando eliguntur syllabae, litterae, sonusque sermo
ni in uno idiomate, ut si quis praescriberet haec verba Ego te abluo cum
h .demmet syllabis esse formam baptismi. Certum est Christum non deter
minasse materialiter formam sacramentorum novae legis, quia nunquam
idinavit, ut in sacramentis conferendis adhiberentur formulae determi1 S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 24, p. 2, a. I, q. 4 ad 5; S. Bellarminus,
aeramento ordinis, c. 9; Lugo, De sacramentis in genere, disp. 2, sect. 5, n. 86 sqq.;
dinanticenses morales, De sacramentis in genere, c. 4, n. 48; Salmanticenses schola<11, De sacramentis in communi, q. 60, a. 5 comment.; Philippus a SS. Trinitate,
' sacramentis in genere, disp. 2, dub. 3, ad 3 et 5; Gabriel a S. Vincentio, De samnntis in genere, disp. 2, q. 3; Billuart, De sacramentis in communi, diss. I, a. 5,
i'l 3 et conscct. 1; Billot, De sacramentis, ed. 4, th. 2 ad 1 ; Fei, De sacramentis in
ii, nere, n. 8.
a Act., 8, 17.
° Cfr. Hugon, De sacramentis in communi, q. 1, a. 4, n. 7 sqq.
'
26
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. II. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
natis verbis compositae. Determinantur formaliter, quando eligitur seu
praescribitur sensus dictionis, et verba, sive exprimantur in uno vel al
tero idiomate, sive constent his vel aliis vocibus, dummodo exhibeant
eumdem sensum, eadem esse dicuntur; sicut in baptismo verba baptizo,
abluo, lavo, idem significant.
3) Quaeritur, an Christus determinaverit saltem formaliter verba,
quibus constant formae sacramentorum.
42. Error. Lutherus, quem deinceps sequuti sunt plures reformatores,
otiosam esse dicebat contentionem, qua de forma baptismi aliqui litiga
bant. «Quocumque modo, ait (in nomine Jesu, in nomine Patris et Filii et
Spiritus Sancti), tradatur baptismus, modo non in nomine hominis, sed in
nomine Domini tradatur, vere salvum facit» 1.'
43. Thesis. Christus certe determinavit formaliter verba, quibus
constant formae sacramentorum novae legis.
Arg. 1) Tertullianus diserte docuit materiam et formam baptismi
determinatam fuisse dicens: «Lex enim tingendi imposita est et forma
praescripta» 12. Et S. Basilius adserit e vita et gratia excidere, «qui ali
quid addit vel detrahit praescriptae formae baptismatis» 3.
2) Christus Dominus, instituens sacramenta, ea omnia determina
vit, quae ad eorum substantiam spectabant. Verba autem, quae consti
tuunt formam, spectant saltem quoad sensum ad substantiam sacramen
torum. Ergo Christus determinavit quoad sensum verba sacramentorum
novae legis.
3) In rebus tum physice tum moraliter compositis forma, quae
habet rationem actus, solet esse magis determinata quam materia. Sed
in sacramentis oportet, ut diximus, materiam esse a Christo determina
tam. Ergo a fortiori oportet formam esse a Christo determinatam 4.
ARTICULUS V
UTRUM VERBA IN FORMIS SACRAMENTORUM NOVAE LEGIS SINT CONCIO
NATORIA TANTUM, VEL POTIUS EFFECTIVA
44. Errores, i) Reformatores generatin'! dixerunt verba, quibus con
stant formae sacramentorum novae legis, esse concionatoria tantum vel ad
summum doctrinalia et instructiva. Ita Calvinus, Melanchlhon et alii 5.
2) Juxta modernistas «sacramenta eo tantum spectant, ut in mentem
hominis revocent praesentiam Creatoris semper beneficam» °.
Doctrina catholica. Catholici communiter tenent verba, quibus confi
cimus nostra sacramenta, non esse mere concionatoria, sed esse vere effe
ctiva
1 De captiv. babyl. Ecclesiae, c. «De sacramento baptismi», «Hanc sententiam».
2 De baptismo c. 13; ML 1, 1323.
3 De Spiritu Sancto, c. 12; MG 32, 118.
4 Cfr. Joannes a S. Thoma, disp. 12, a. 7.
5 Calvinus, Inst., lib. 4, c. 14, n. 14 sqq.; Melanchlhon, Catechesis, C. «De sa
cramentis», et Loci theologici, c. «De baptismo infantium».
° Decreto Lamentabili, prop. 41; Denz-Bannw.. 2041.
’ Cfr. Philippus a SS. Trinitate, De sacr. in genere, disp. 2, dub. 5.
ART. V. AN VERBA SACRAM. SINT CONCIONATORIA VEL EFFECTIVA
27
45. Thesis. Verba, quae constituunt formas sacramentorum novae
legis, non sunt mere concionatoria et pure instructiva, sed sunt vere
effectiva.
Arg. 1) Apostolus probe distinguit munus baptizandi a munere
evangelizandi dicens: Non enim misit me Christus baptizare sed evange
lizare id est, misit me potius evangelizare quam baptizare, ut explicat
( 'ornely 12. Si autem verba sacramentorum forent solum concionatoria,
nullus daretur huic distinctioni locus, sed tam administratio baptismi
quam praedicatio essent evangelizare.
2) Sancti Patres diserte docuerunt verba sacramentorum esse effe
ctiva. S. Cyrillus Hieros.: «Aqua simplex, Spiritus Sancti, et Christi et
Patris invocationem percipiens, vim sanctitatis acquirit» 3*
. S. Augusti
nus: «Detrahe verbum, et quid est aqua nisi aqua? Accedit verbum ad
elementum, et fit sacramentum etiam ipsum tanquam visibile verbum...
I nde ista tanta virtus aquae, nisi faciente verbo, non quia dicitur, sed
quia creditur... Hoc est verbum fidei, quod praedicamus, quo sine dubio,
ut mundare possit, consecratur et baptismus... Hoc verbum fidei tantum
valet in Ecclesia Dei, ut per ipsum credentem, offerentem, benedicen
tem, etiam tantillum mundet infantem, quamvis nondum valentem cor
de credere ad justitiam, et ore confiteri ad salutem» ‘.
3) Verba, quibus constant formae sacramentorum novae legis, vel
non audiuntur a fidelibus, ut saepe contingit in eucharistia et poeniten
da, vel non intelliguntur a subjecto, ut accidit in baptismo infantibus
collate, et nihilominus accedunt ad elementum et faciunt sacramentum.
\d quid proferantur ad modum concionis et persuasionis? Quomodo in
liis casibus possunt excitare fidem promissionum?
Ad hoc respondet Melanchlhon: «Spiritus Sanctus per baptismum eis
datur, qui efficit in eis (in infantibus) novos motus, novas inclinationes
ad Deum pro ipsorum modo» 5.
Sed S. Augustinus huic anticipate responsum dedit dicens: «Unde
autem in ipso tanto salutis praesidio, quando eis Christiana gratia sub
venitur, quod vocibus, quibus possunt, et motibus reluctantur, non cis
imputatur, atque omnis renixus ipsorum nihil penditur, donec in eis sa1 ramenta peragantur, quibus id, quod de originali damnatione tractum
est, expietur, nisi quia in tantum nesciunt quid faciunt, ut nec facere
indicentur? Porro, si jam uterentur rationis et voluntatis arbitrio, quo
illi sanctificationi adhiberi deberet assensus, quantum mali esset resitere tantae gratiae, quamque non solum nihil prodesset, quod fieret,
verum etiam inde reatus accresceret, quis Christianus ignoret?»*.
Injuste igitur Calvinus in opprobrium vertit, quod sacerdotes catholi' i consecrationis formulam demurmurent vel omnia in sacramentorum
1
a
3
1
'·
“
I Cor., i, 17.
Comment. ad I Cor., i, 17.
Catechesis III, n. 3; MG 33, 429.
In Joann., tr. 80, n. 3; ML 35, 1840. Cfr. Van Noort, De sacr., n. 29 nota.
l.oci theologici, c. «De baptismo infantium».
IJi 187 (al. 57), n. 25; MI. 33, 841.
28
DE SACRAMENTIS. SECT. I. β. H. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
administrationc latine -apud homines illiterates pronuntient 1. Essentia
enim et effectus sacramentorum non pendent necessario ab intelligentia
subjecti vel circumstantium, sed ab intentione ministri materiam appli
cantis et formam.
ARTICULUS VI
UTRUM MATERIA ET FORMA SACRAMENTORUM MUTARI QUEANT
46. Status quaestionis. 1) Mutatio tum materiae tum formae sa
cramentorum potest esse substantialis vel accidentalis.
a) Mutatio substantialis materiae est substitutio rei sensibilis essen
tialiter (physice vel moraliter) diversae ab ea, quam Christus designavit,
ut substitutio vini loco aquae in baptismo. Mutatio accidentalis mate
riae est corruptio materiae legitimae quoad conditiones accidentales, ut
si aqua naturalis calefiat, vel panis adhibeatur azymus aut fermentatus.
b) Mutatio substantialis formae est corruptio essentialis sensus ver
borum, adeo ut verba non referant eumdem essentialem sensum vel sen
tentiam a Christo in institutione sacramentorum intentam; ut si quis in
consecratione diceret: Hoc est enim caput meum. Mutatio accidentalis for
mae est variatio aliqua verborum, eodem sensu vel sententia retento; ut
si quis loco baptizo dicat abluo in baptismo.
2) Quaestio de mutatione materiae et formae sacramentorum sub
duplici adspectu potest exponi: a) an Ecclesia habeat facultatem mu
tandi essentialiter materiam et formam sacramentorum; b) an minister
particularis possit ad libitum quocumque modo eas mutare.
47. Placita thiologorum. i) Plures veteres theologi voluerunt non
omnia sacramenta fuisse a Christo instituta, sed confirmationem et extremam-unctionem ab apostolis vel Conciliis fuisse Christi ordinatione in
troductas. Hoc admisso principio, dixerunt horum saltem sacramentorum
materiam et formam essentialiter ab Ecclesia mutari posse. Ita Hugo Victo
rinas et Petrus Lom bardus, quoad extremam-unctionem; A tensis et S. Bonaventura, quoad confirmationem 1
2.
De hoc agendum erit inferius, dum de auctore sacramentorum. Pro
praesenti instituto dicere sufficiat hanc sententiam sustineri non posse post
Concilium Tridentinum, in quo definitum est Christum esse auctorem sacra
mentorum novae legis, et onjnia in Ecclesia circa sacramenta providenda
esse, salva illorum substantia 34.
2) Alii defenderunt Christum instituisse materias et formas quorum
dam sacramentorum in genere tantum et auctoritati Ecclesiae determinan
das reliquisse. Ita S. Bellartninus, Lugo et alii
1 Institui., lib. 4, c. 14, n. 4.
2 Hugo Viotorinus, De sacram., tom. 3, lib. 2, p. 15, c. 2; ML 176, 577; Petrus
Lombardus, IV Sent., dist. 23, c. 2; Alensis, IV p., q. 9, ni. 2; S. Bonaventura, In
IV Sent., dist. 7, a. 1, q. 1.
3 S«ss. 21, C. 2; Donz-Bannw., 931.
4 S. Bollarmlnu», De sacramento ordinis, c. 9; Lugo. De sacramentis in genere,
disp. 2, sect. 5.
ART. VI. AN MATERIA KT FORMA SACRAM. MUTARI QUEANT
29
48. Thesis I. 1) Ecclesia non habet potestatem mutandi essen
tialiter materiam et formam sacramentorum novae legis; 2) sed habet
facultatem inducendi in eis mutationes accidentales; ,3) et, ubi Christus
materi ?m et formam sacramentorum in genere tantum determinavit,
potest eas in specie designare intra essentiam materiae et sensus verbo
rum a Christo intentam.
Pars l.a Ecclesia nequit essentialiter mutare materiam
et formam sacramentorum novae legis.
Nota. Nullatenus dubito, quin Christus Ecclesiae suae conferre po
tuerit potestatem mutandi essentialiter materiam et formam sacramento
rum novae legis, sed discutiendum est, an de facto eam Ecclesiae contulerit.
Multo communius negant theologi. Conferri possunt Solo, Salmanticen
ses morales et scholastici et alii *.
Arg. 1) Concilium Tridentinum docet Ecclesiam habere potesta
tem mutandi quidquid velit in dispensatione sacramentorum, «salva
illorum substantia» 2. Sed materia et forma pertinent ad substantiam
sacramentorum. Ergo.
2) Elementa essentialia sacramentorum nemo potest essentialiter
mutare, nisi habeat facultatem instituendi sacramenta, quia essentialia
mutare est noviter ea condere. Sed materia et forma sunt elementa
essentialia sacramentorum, et Ecclesia non habet facultatem instituendi
sacramenta. Ergo Ecclesia non potest essentialiter mutare materiam et
formam sacramentorum novae legis.
3) Angelicus Doctor hanc doctrinam mirifice expendit dicens: «Apo
stoli et eorum successores sunt vicarii Dei quantum ad regimen Eccle
siae constitutae per fidem et fidei sacramenta. Unde, sicut non licet eis
constituere aliam Ecclesiam, ita non licet eis tradere aliam fidem, neque
instituere alia sacramenta. Sed per sacramenta, quae de latere Christi
pendentis in cruce fluxerunt, dicitur esse fabricata Ecclesia Christi» 3.
«Ad ministros Ecclesiae nec novos fidei articulos edere, aut editos
removere, aut nova sacramenta instituere, aut instituta removere per
linet; sed hoc est potestatis excellentiae, quae soli debetur Christo, qui
est Ecclesiae fundamentum» 4.
Cur autem hanc potestatem excellentiae Christus negaverit Eccle
siae explicat dicens: «Christus non ex invidia praetermisit potestatem
excellentiae Ecclesiae ministris communicare; sed propter fidelium uti
litatem, ne in homine spem ponerent, et ne essent diversa sacramenta,
< x quibus divisio in Ecclesia oriretur, sicut apud illos, qui dicebant: Ego
•uni Pauli, ego autem Apollo, ego vero Cephae, ut dicitur l ad Corin
thios, 1, 12» 5. «Ne scilicet multa capita in Ecclesia essent, Christus no
luit potestatem suae excellentiae ministris communicare»6.
1 Soto, In IV Seni., dist. 3, q. un., a. 5; Salmanticenses morales, De sacra»/< iitis in genere, c. 4, p. 2, n. 48; Salmanticenses scholastici, De sacramentis in corn
ui uni, disp. 2, n. 61.
8 Stiss. 21, c. 2; Dsnz-Bannw., 931.
3
III p., q. 64, a. 2 ad 3.
1 In IV Sent., dist. 17, q. 3, a. 1, quaest. 5.
'· III p., q. 64, a. 4 ad I.
“ /71 p., q. 64, a. 4 ad 3.
3°
DK SACRAMENTIS. SECT. I. Q. II. DE MATERIA ET FORMA SACRAM.
Pars 2,a Ecclesiae auctoritati competit quasdam inno
vationes accidentales in materia et forma sacramentorum
inducere.
Expresse hoc docuit Concilium Tridentinum dicens: «Declarat hanc
potestatem perpetuo in Ecclesia fuisse, ut in sacramentorum dispensa
tione, salva illorum substantia, ea statueret vel mutaret, quae susci
pientium utilitati seu ipsorum sacramentorum venerationi, pro rerum,
temporum, et locorum varietate magis expedire judicaret» J. Hac. facul
tate usa est Ecclesia, cum decrevit aquam consecratam adhibendam esse
in baptismo, panem azymum apud latinos et fermentatum apud graecos utendum esse in conficienda eucharistia, etc. Hac etiam facultate
formam baptismi aliquantulum mutavit, cum verba Ego te baptizo ado
ptavit pro latinis; et Baptizatur servus Christi pro graecis.
Pars 3.a Ubi materia et forma in genere tantum de
signatae sunt a Christo, potest Ecclesia eas in specie deter
minare.
Diximus superius materiam et formam quorumdam sacramentorum
non in specie sed in genere tantum fuisse a Christo determinatam, qua
tenus signum aliquod sensibile pro materia, et quaelibet verba, quae de
terminatum sensum tenerent, pro forma a Christo designata sunt. Quod
praecipue in confirmatione et ordine locum habuisse creditur.
Ubi id contigit, Ecclesiae catholicae relictum est materiam et for
mam sacramentorum in genere tantum determinatam in specie desi
gnare, quod et fecit.
Ex hoc orta esse videtur differentia, si qua sit, circa materiam et
formam quorumdam sacramentorum in Ecclesiis graeca et latina.
Si illa differentia admittatur, ut a plerisque admittitur, dicendum
est Ecclesiam, facultate sibi commissa, determinasse unam speciem ma
teriae ct formae pro Ecclesia orientali, et alteram speciem pro Ecclesia
occidentali, utramque tamen contineri sub uno genere sive materiae sive
formae a Christo determinato.
Scholion. Si quando apostoli eorumque discipuli administrarunt
sacramenta sine debita materia vel forma, id fecisse dicendi sunt ex
peculiari Dei privilegio et dispensatione.
49. Thesis II. Mutatio substantialis tam materias quam formae
invalidai sacramentum, non autem mutatio accidentalis.
Pars l.a
Mutatio substantialis invalidât sacramentum.
Arg. Christus Dominus instituens sacramenta voluit, ut eorum es
sentia constitueretur materia et forma. Hinc, qui essentialiter mutat
materiam et formam sacramentorum, destruit rem a Christo institutam,
et efficit aliam rem essentialiter diversam. Ergo mutatio substantialis
tum materiae tum formae invalidât sacramentum.
Sess.t 21, C, 2; Denz-Bannw., 931.
ART. VI. AN MATERIA ET FORMA SACRAM. MUTARI QUEANT
31
Pars 2.a Mutatio accidentalis materiae et formae non
invalidât sacramentum.
Arg. Mutatio accidentium non destruit sed intactam relinquit essenti.nn rei. Ergo mutatio accidentalis materiae et formae non invalidât
aeramentum. Hinc Eugenius IV per suum decretuip Primum omnium
declarat baptismum graecorum, licet administretur sub forma acciden1 aliter diversa a forma latinorum. esse validum.
Scholion I. a) Mutatio substantialis materiae fit, quotiescumque
materia sacramenti ita corrumpitur, ut physice in sua essentia, vel mo. .ititer in aestimatione hominum, differat ab ea, quam Christus designa
vit. Sic vinum physice et glacies moraliter differunt ab aqua naturali.
b) Mutatio accidentalis materiae fit multipliciter secundum omnes
variationum species, quibus contingit rem immutari.
Scholion II. Mutatio tam substantialis quam accidentalis formae
lict i potest diminutione, aliquid auferendo; additione, verba adjungendo;
iriatione, verba permutâûdo; transpositione, verba invertendo; corru
ptione, verba mutilando vel ampliando; interruptione, verborum pronun
tiationem suspendendo.
Haec moralistae exprimere solent sequentibus versibus:
Nihil formae demas, nil addas, nil variabis;
Transmutare cave, corrumpere verba, morari.
Non opus est hos terminos singillatim exponere. Facile est simplici
tvgula declarare, quando adsit substantialis et quando accidentalis for
mae mutatio. Quoties enim relatis mutationibus corrumpitur sensus verI ><>rum, adeo ut verba sic mutata non referant sententiam a Christo pro
forma sacramentorum determinatam, est mutatio substantialis. Quando
·. <·κ> remanet sensus verborum et sententiae a Christo intentus, est mu
tatio accidentalis1,
50. Thesis III. Ministris Ecclesiae non licet mutare, nequidem
acciden taliter, ad arbitrium materiam et formam sacramentorum.
Arg. Praeceptum datur Ecclesiae obligans omnes ministros, saltem
< \ officio deputatos, ut materia et forma sacramentorum, prout exstant
■ ■i rituali proprio, adhibeantur sine ulla mutatione in sacramentorum
idininistratione.
facultas autem, quam diximus a Christo esse collatam, mutandi ea,
quae ad sacramenta spectant, salva illorum substantia, non singulis
ministris sed Ecclesiae auctoritati est concessa.
Quale sit peccatum mutare materiam et formam sacramentorum,
■lot explicari a moralistis. Mutatio substantialis semper est peccatum
mot i ale, nisi excuset ignorantia vel alia causa. Mutatio accidentalis ex
Ilis adjungi solent aliae duae species mutationis formarum: usus scilicet
.■/< utinniatis. qui mutationem accidentalem non excedit (Cfr. Salm. mor„ De
< .mi in genere, c. 4, p. 4, n. 52), et subrogatio nutuum loco verborum, quae extra
■ .11 iiii.inium, est semper mutatio substantialis. Cfr Philippus a SS. Trinitate, De
n.urani. in genere, disp. 2, dub. 6,
1
32
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. III. DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAM.
genere suo est etiam peccatum mortale, sed admittit parvitatem ma
teriae, ut omittere enim in forma consecrationis eucharistiae. Unde mu
tatio accidentalis, «si sit, ait Philippus a SS. Trinitate, de industria no
tabilis, aut adsit scandalum, erit peccatum mortale; si autem non sit
notabilis, et absit scandalum, propter parvitatem materiae erit tantum
peccatum veniale» x.
Caetera vide apud moralistas.
51. Scholion. Cum Concilium Florentinum dixerit omnia sacra
menta tribus perfici, «videlicet rebus tanquam materia, verbis tanquam
forma, et persona ministri... cum intentione faciendi, quod facit Eccle
sia» 12, dubium pulsat animum, an intentio ministri conficientis sacra
menta veniat intrinsece in compositionem sacramentorum.
Omnes facile concedunt intentionem ministri esse omnino necessa
riam ad validitatem sacramentorum. «In sacramentis, ait S. Thomas,
est duplex intentio; una, quae ordinatur ad perfectionem sacramenti,
et haec est essentialis sacramento: inde, ea praetermissa, non est sacra
mentum» 3.
Sed ulterius disputatur, an intentio ministri intret ut pars ad com
ponendum intrinsece sacramentum.
Partem affirmativam quoad sex sacramenta, quae consistunt in usu,
strenue defendit Lugo 4.
Sententia tamen negativa est communis et certa.
Intentio siquidem ministri, licet necessaria ad validitatem sacra
menti, extrinsece se habet ad compositionem ejus, quae coalescit mate
ria et forma unitis, sicut artifex, qui cum notione artis est necessarius
ad artefactum, non intrinsece afficit artefactum, sed extrinsece se habens
dirigit et applicat partes intrinsecas artefacti, ut opus perfectum evadat.
Ex eo autem, quod intentio ministri sit necessaria ad perfectionem
sacramenti, male deducit Lugo eam esse partem intrinsecam compositi.
Confundit clarissimus auctor causas et conditiones necessarias, quae ex
trinsece se habent, cum partibus intrinsece componentibus et consti
tuentibus sacramenta.
QUAESTIO III
DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAMENTORUM
ARTICULUS I
UTRUM SACRAMENTA SINT NECESSARIA AD HUMANAM SALUTEM
52. 1) Angelicus Doctor ex necessitate sacramentorum nos quasi
manuducit ad cognitionem exsistentiae eorum. Cum enim Deus provide
largiatur homini necessaria ad salutem, ostensa necessitate sacramen
torum, legitime deducit ea de facto exsistere.
2) Necessarium autem hic accipit S. Doctor non absolute, neque ex
1
2
3
*
De sacram, in genere, disp. 2, club. 6.
Decret, pro ar menis; Donz-Bannw., 695.
In IV Sent., dist. 11, q. 2, a. 1, sol. 3 ad t.
De sacramentis in genere, disp. 2, sect. 7.
ART. I. AN SACRAM. SINT NECESSARIA AD SALUTEM
33
suppositione simpliciter, sed ex suppositione secundum quid1. «Sacra
menta, ait, non erant necessaria necessitate absoluta, sicut necessarium
est Deum esse, cum ex sola divina bonitate instituta sint; sed de neces
sitate, quae est ex suppositione finis. Non ita tamen, ut sine his Deus
hominem sanare non posset (necessitas simpliciter), quia sacramentis
virtutem suam non alligavit... sicut cibus est necessarius ad vitam hu
manam. Sed quia per sacramenta magis congrue fit hominis reparatio
Inecessitas secundum quid); sicut equus dicitur necessarius ad iter, quia
in equo facilius homo vadit»12.
3) Sacramenta hoc pacto esse ad salutem homini necessaria definit
Concilium Tridentinum dicens: Si quis dixerit sacramenta novae legis non
esse ad salutem necessaria sed superjlua... a. s.3.
4) Sacramenta esse homini ad salutem necessaria secundum quid
ostendit Angelicus pulcherrimis congruentiis, quas lubet heic ad litteram
transcribere:
a) Ex conditione naturae. «Prima ratio sumenda est ex conditione
humanae naturae, cujus proprium est, ut per corporalia et sensibilia in
spiritualia et intelligibilia deducatur. Pertinet autem ad divinam provi
dentiam, ut unicuique rei provideat secundum modum suae conditionis.
I t ideo convenienter divina sapientia homini auxilia salutis confert sub
quibusdam corporalibus et sensibilibus signis, quae sacramenta dicuntur».
b) Ex conditione hominis lapsi. «Secunda ratio sumenda est ex
latu hominis, qui peccando se subdit per affectum corporalibus rebus.
Ibi autem debet medicinale remedium homini adhiberi, ubi patitur mor
bum. Et ideo conveniens fuit, ut Deus, per quaedam corporalia signa
homini spiritualem medicinam àdhiberet; nam, si spiritualia nuda ei
proponerentur, eis animus applicari non posset corporalibus deditus».
c) Ex studio actionis humanae. «Tertia autem ratio sumenda est ex
studio actionis humanae, quae praecipue circa corporalia versatur. Ne ergo
esset homini durum, si totaliter a corporalibus actibus abstraheretur, proI ><>sita sunt ei corporalia exercitia in sacramentis, quibus salubriter exercea
tur ad evitanda superstitiosa exercitia, quae consistunt in cultu daemo
num vel qualitercumque noxia, quae consistunt in actibus peccatorum»4*
.
d) Ex necessitate alienjus signaculi, ut homines ad religionem coa
dunentur. «In nullum nomen religionis seu verum seu falsum coadunari
homines possunt, nisi aliquo signaculorum seu sacramentorum visibi
lium consortio colligentur. Sed necessarium est ad humanam salutem
homines adunari in unum verae religionis nomen. Ergo sacramenta sunt
necessaria ad humanam salutem» *.
Hanc doctrinam unanimi consensu tenuerunt summi theologi contra
quosdam haereticos. Conferendi sunt Petrus Lombardus, S. Bonaventura,
Scolus et alii6.
Cfr. Theologia fundamentalis, n. 12.
In IV Sent., dist. 1, q. I, a. 2, quaest. 5, sol. 1.
Sess. 7, Ide sacramentis in genere, can. 4; Denz-Bannw., 847.
III -p., q. 61, a. i.
/// p., q. 61. a. i, *Sed contra».
Petrus Lombardus, IV Sent., dist. 1; S. Bonaventura, In IV Sent., dist. I,
un., q 1; Sootus, In IV Sent., dist. 1, q. 3.
1
“
'
■·
4
3
34
DE SACRAMENTIS. SECT. I. β. III. DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAM.
ARTICULUS II
UTRUM IN STATU INNOCENTIAE FUERINT SACRAMENTA
53. Status quaestionis. 1) Ex hactenus dictis de necessitate sa
cramentorum facile deducitur sacramenta de facto exstitisse vel exsi
stere in aliquo statu hominis.
2) Status porro hominis in via sunt: status innocentiae ante pecca
tum, status legis naturae a peccato Adami usque ad Moysem, status
legis scriptae a Moyse usque ad Christum, et status naturae reparatae
post Christum.
3) Status innocentiae fuit ille, quem Adam et Eva habuerunt ante
peccatum. Hunc statum omnium felicissimum mirifice descripsit Ange
licus in suo «Compendio theologiae» *, et nos commemoravimus in tractatu
De Deo Creatore 1
2. Disputatur, an in eo fuerint vera sacramenta.
54·. Placita theologorum, i) Durandus arbitratus est sacramenta ex
stitisse in statu innocentiae, prout fuerunt «sacra signa protestantia fidem
de Deo salvatore et remuneratore conferente in praesenti sanctitatem et in
futuro salutem» 3. Alensis vero docuit sacramenta potuisse dici necessaria
in statu innocentiae, quatenus ordinata sunt ad intelligentiain «gratiae alicujus perficientis ipsam naturam stantem»4.
2) Multo communius alii negant fuisse sacramenta in statu innocen
tiae. Ita S. Thomas cum omnibus thomistis, Suarez, Vazquez et alii 5.
55. Thesis.
mentum.
Nullum de facto in statu innocentiae fuit verum sacra
Nota. Quoad possibilitatem nemo dubitat, quim potuerint in illo statu
esse sacramenta.
Arg. 1) -Status innocentiae brevissimo tantum tempore duravit.
Sacramenta autem, utpote signa permanentia, non videntur esse pro
brevi tempore instituta.
2) In statu innocentiae sacramenta carebant scopo proprio et pri
mario. Sacramenta siquidem praecipue ordinantur ad producendam gra
tiam sanctificantem. In statu autem innocentiae primam gratiam acce
pissent homines per transmissionem justitiae originalis, et augmentum
gratiae per opera facta in justitia originali.
Hac ratione moti generaliter defendunt thomistae 6 contra Suarez,
Lugo et alios7 sacramenta nunquam fore in statu innocentiae, si omnes
1 Comp. Theolog., c. i86.
2 De Deo creatore, n. 750 sqq.
3 In IV Sent., dist. 1, q. 2..
4 IV p., q. 1, m. 2, a. 1.
5 S. Thomas, III p., q. 61, a. 2; Suarez, De sacramentis in genere, disp. 3,
sect. 3; Vazquez, In III p., disp. 130, c. 2.
6 Cfr. Soto, In IV Sent., dist. 1, q. 2, a. 2; Joannes a S. Thoma, In III p.,
q. 61, disp. 23, dub. 2; Philippus a SS. Trinitate, De sacramentis in genere, disp. 3,
dub. i.
7 Suarez. De sacramentis in genor, disp. 3, sect. 3; Lugo, De sacramentis in
genere, disp. 3, sect. I, n. 16 sqq.
ART. ΙΠ. AN ET QUAE FUERINT SACRAM. IN LEGE NATURAE
35
homines persévérassent in innocentia, quamvis supponatur, ut aliqui
volunt, Christum fuisse venturum.
Si, Adamo non peccante, plures homines pcccassent, disputatur inter
iheologos, an per sacramenta providisset Deus peccantium necessitati.
Philippus a SS. Trinitate1 censet in hoc casu fore sacramenta, dum
llugon negat2, et Salmanticenses in negativam sententiam se incli
nant3. Totum est incertum.
56. Sholion. Aliquibus visum est matrimonium de facto in statu
innocentiae fuisse sacramentum juxta Apostolum, qui referens verba
Adami ait: Propter hoc relinquet homo patrem et matrem suam, et adhae
rebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Sacramentum hoc magnum
st; ego autem dico in Christo et in Ecclesia 4. Unde S. Leo hunc locum
xponens ait: «Cum societas nuptiarum ita ab initio constituta sit, ut
praeter sexuum conjunctionem haberet in se Christi et Ecclesiae sacra
mentum» 5.
Verius tamen dicendum est matrimonium protoparentum in statu
innocentiae fuisse improprie non rigorose sacramentum. Improprie qui
dem juxta verba Apostoli et S. Leonis, quatenus praefigurabat aliquid
novi testamenti, scilicet unionem Christi et Ecclesiae, sicut serpens
aeneus, quamvis non esset sacramentum, praefigurabat Christum. Non
> igorose, quia non fuit a Deo ordinatum, ut significaret rem sacram santificantem homines. Hanc doctrinam tenet Angelicus dicens: «Matrimoium fuit institutum in statu innocentiae, non secundum quod est sa: amentum, sed secundum quod est in officium naturae. Ex consequenti
i.nnen aliquid significabat futurum circa Christum et Ecclesiam; sicut
i omnia alia, quae in figura Christi praecesserunt» 6.
ARTICULUS III
AN ET QUAE FUERINT SACRAMENTA IN LEGE NATURAE
57. Status quaestionis. Status legis naturae, quae sic appellatur in
ppositione ad legem scriptam, incepit ab Adamo statim post lapsum,
i duravit usque dum Moyses scripsit legem. Hoc tempore instituit Deus
h cnincisionem in Abrahamo, quae probabilissime fuit sacramentum.
d disputatur, an praeter circumcisionem alia fuerint in lege naturae
i< ramenta proprie dicta.
58. Placita theologorum, i) Soto, Vazquez et alii 7 docuerunt in lege
iturae nullum fuisse sacramentum praeter circumcisionem.
2) Alii communius tenuerunt in lege naturae etiam ante Abraham
1
'·'
1
1
'
"
De sacramentis in.genere, disp. 3, dub. 1.
De sacramentis in communi, q. 2, a. 2, conci. 3.
Dc sacramentis in communi, disp. 2, n. 19.
Ephes., 5. 31-32.
lip. 167, Rcspon, ad inq. 4; ML 54, 1204.
III p., q. 61, a. 2 ad 3.
Solo, In IV Sent., dist. 1, q. 2, a. 3; Vazquez, In III p., disp. 130, t. 2, c. 4,
■ t, n. 35.
36
DE SACRAMENTIS. SECT. I. β. III. DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAM.
fuisse vera sacramenta. Ita Hugo Victorinus (vel quisquis fuerit auctor libri
De sacramentis). S. Thomas, A tensis, Scotus, Argentina, Durandus, Cano et
alii plures antiqui ac recentiores ’.
59. Thesis. In lege naturae, etiam ante datam circumcisionem,
remedium naturae fuit verum sacramentum, et probabilius fuerunt alia
etiam sacramenta.
Pars l.a
Remedium naturae fuit verum sacramentum 1
2.
Arg. 1) Ex auctoritate S. Augustini: «Nec ideo tamen credendum
est et ante datam circumcisionem famulos Dei, quandoquidem eis inerat
Mediatoris fides in carne venturi, nullo sacramento ejus opitulatos fuisse
parvulis suis; quamvis, quid illud esset, aliqua necessaria causa Scriptu
ra latere voluerit»3.
2) Ex auctoritate Innocenta III: «Absit, ut universi parvuli pe
reant, quorum quotidie tanta multitudo moritur, quin et ipsis miseri
cors Deus, qui neminem vult perire, aliquod remedium procuraverit ad
salutem» 4.
3) Ex ratione. Voluntas Dei salvifica non patiebatur in lege na
turae infantes peccato originali infectos relinquere sine remedio. Hoc
autem remedium pro delendo peccato originali adhibendum erat, non
per actionem infantium, qui ad hoc incapaces erant, sed per opera alio
rum. Opera autem hominum vi carent ad delendum peccatum originale
alterius, nisi ad hoc ordinentur per institutionem divinam. Unde reme
dium naturae, quod in statu legis naturae ordinabatur ad salutem in
fantium, erat verum sacramentum. x
Quod fuerit hoc remedium, non constat apud auctores.
S. Gregorius Magnus adserit illud pro parvulis fuisse solam fidem,
et pro majoribus virtutem sacrificii 5. Fortasse requisivit S. Doctor ex
ternam fidei manifestationem pro infantibus, sed solam fidem expressit
in oppositione ad virtutem sacrificii, quam exegit pro adultis.
5. Thomas ait: «Probabile tamen est, quod parentes fideles (ante
datam circumcisionem) pro parvulis natis, et maxime in periculo exsi
stentibus, aliquas preces Deo funderent, vel aliquam benedictionem eis
adhiberent (quod erat quoddam signaculum fidei), sicut adulti pro seipsis
preces et sacrificia offerebant» 6.
Licet difficile fuerit declarare naturam hujus remedii, dicendum tamen
1 Hugo Vietorinus, De sacramentis, lib. i, p. II, c. i; ML 176, 343; S. Thomas,
III p., q. 61, a. 3; et In /Γ Sent., dist. I, q. I, a. 2, q. 3; Alensis, IV p., q. 1,
membro 3, a. 3: et q. 2, m. 1: Sootus, In IV Sent., dist. I, q. 3; et q. 7; Argen
tina, In IV Sent., dist. I, q. 2, a. 2; Durandus, In IV Sent., dist. 1, q. 2; Cano,
Releclio de sacramentis, p. 3, ad 1. Cfr. Philippus a SS. Trinitate, De sacramentis
in genere, disp. 3, dub. 2; et Billot, De sacramentis in communi, th. 2 et 4.
2 Cfr. Franzelin, De sacramentis, th. 3.
3 Contra Julianum, lib. 5, c. 11; ML 44, 809.
1 Denz-Bannw., 410.
3 «Quod vero apud nos valet aqua baptismatis, hoc egit apud veteres vel pro
parvulis sola fides, vel pro majoribus virtus sacrificii, vel pro his, qui ex stirpe
Abrahae prodierant, mysterium circumcisionis». Moral, lib. 4, c. 3: ML 75, 635.
° III p., q. 70, a. 4 ad 2.
ART. III. AN ET QUAE FUERINT SACRAM. IN LEGE NATURAE
37
videtur illud fuisse aliquod signaculum fidei externum seu externam fidei
protestationem, quae significabat fidelium sanctificationem.
Pars 2.a
Probabilius alia fuerunt sacramenta.
S. Thomas ait ad rem: «Ante legem scriptam erant quaedam sacra
menta necessitatis, sicut illud fidei sacramentum, quod ordinabatur ad
deletionem originalis peccati: et similiter poenitentia, quae ordinabatur
ad deletionem actualis» 1.
Ratio id suadet, quia, supposita in Deo voluntate salvandi omnes
homines in statu legis naturae, oportuit, ut praepararentur media apta,
non solum ad delendum peccatum originale, sed etiam ad tollendum
peccata actualia et promovendum augmentum gratiae. Sola autem signa
sensibilia, quae gratiam homini sive peccatori sive justo conferendam
significabant, erant ad hoc homini proportionata. Ergo in statu legis
naturae, praeter remedium naturae, quae ordinabatur ad tollendum pec
catum 0'iginale, exsistebant alia signa, quibus significabatur vel gratia
peccatoribus conferenda, vel augmentum gratiae justis elargiendum.
Haec autem erant sacramenta.
Quot fuerint in illo statu sacramenta, incertum est.
Primum fuit secundum S. Thomam remedium naturae seu sacramentum fidei ad tollendum peccatum originale.
Secundum fuit circumcisio a Deo instituta tempore et pro stirpe
Abrahae ad delendum etiam peccatum originale.
Tertium dicitur fuisse sacramentum poenitentiae ad remissionem pecatorum actualium, «consistens, ut ajunt Salmanticenses... aut in signis
■ xternis doloris, aut in generali et confusa quadam peccatorum confesione, aut in sacrificio ad eorum deletionem ordinato» 2.
Quartum fuisse videtur oblationem Melchisedech, quod S. Thomas
diserte vocat sacramentum3, et respondebat sacramento eucharistiae.
Quintum probabiliter fuit sacra ordinatio, qua constituebantur sacer
dotes et ministri illius temporis. Unde legimus Noe, Abraham, Melchiedech et alios in lege naturae fuisse sacerdotes4.
Alia quoque sacramenta legis naturae numerantur ab auctoribus,
oil nihil de hoc demonstrari potest.
Haec sacramenta fuerunt certe a Deo instituta, quia citra divinam
institutionem signa sensibilia non potuerunt habere vim significandi
metitatem ac justitiam hominis. Quia tamen proportionata erant sta
tui obscuritatis illius temporis, non erant a Deo determinata nisi vago
modo et in genere, relicta specifica determinatione materiae ac ritus ad
iibitrium et voluntatem fidelium, qui interiori quodam instinctu move
antur ad determinandas eorum materias et ritus. «Etiam necesse fuit,
U Angelicus, quod in veteri lege quaedam sacramenta fidei, quam haIh haut de Christo venturo, determinarentur. Quae quidem comparantur
d sacramenta, quae fuerunt ante legem, sicut determinatum ad inde
1
·’
*
tn IV Seni., dist. i, q. i, a. 2, quaest. 3 ad 2.
De sacramentis in communi, disp. 3, n. 34.
/// />., q. 61,a. 3 ad 3.
Cfr. S. Thomas, /-//, q 103, a. 1 ad 3.
38
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. III. DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAM.
terminatum; quia scilicet ante legem non fuit determinate praefixum
homini, quibus sacramentis uteretur, sicut fuit per legem; quod erat
necessarium et propter obtenebrationem legis naturalis, et ut esset
determinatior fidei significatio»L
ARTICULUS IV
UTRUM ET QUAE FUERINT SACRAMENTA IN STATU LEGIS SCRIPTAE
60. Status quaestionis. Lex per Moysem data constituit statum
legis scriptae pro solo populo judaico1
2, et duravit a Moyse usque ad
mortem Christi.
Quaeritur, an hoc tempore apud judaeos exstiterint vera sacramenta.
61. T HESIS.
In statu legis scriptae fuerunt vera sacramenta.
Arg. 1) Ex Concilio Florentino et Tridentino. In his duobus conci
liis definitum est sacramenta novae legis differre a sacramentis antiquae
legis 3. Sub nomine autem antiquae legis venit praecipue lex scripta per
Moysem.
2) Ex S. Augustino: «Prima sacramenta, quae observabantur et ce
lebrabantur ex lege, praenuntiativa erant Christi venturi» 4.
3) Ex ratione, a) Valde conveniens est ad salutem, ut homines
adunentur in una Ecclesia. Sed homines in Ecclesia adunari non possunt,
«nisi aliquo signaculorum vel sacramentorum visibilium consortio colli
gentur» 5.
b) Divina sapientia providet unicuique secundum modum suae con
ditionis. Sed conditio humanae naturae est, ut per sensibilia et corpo
ralia ad intelligibilia et spiritualia deducatur. Ergo.
c) Congruum est, ut ibi homini remedium adhibeatur, ubi morbum
patitur. Sed homo peccavit sese adhaerendo sensibilibus. Ergo conve
nientius remedium adhibitum fuit per sacramenta sensibilia.
Sacramenta legis mosaicae magis determinata sunt a Deo, quam sa
cramenta legis naturae, ut jam diximus et probavimus superius ex
S. Thoma.
62. Scholion I. Quot luerint in hoc statu sacramenta.
Non est theologorum una in hac parte sententia.
S. Augustinus ait ad rem: Sacramenta veteris legis sunt in lege gra
tiae «ablata, quia impleta...; et alia sunt instituta virtute majora, utili
tate meliora, actu faciliora, numero pauciora» °.
1 III p., q. 61, a. 3 ad 2.
2 Gentes extra populum judaicum viventes non ad statum legis scriptae sed
ad statum legis naturae pertinebant.
3 Denz-Bannw., 695 et 845.
* Contra Faust., lib. 19, c. 13; MI. 42, 355.
s S. Augustinus, Contra Faust., lib. 19, c. n; MI. 42, 355.
° Contra Faust., lib. 19. c. 13; MI. 42, 355.
ART. IV. AN ET QUAE FUERINT SACRAM. IN V. LEGE
39
Post Hipponensem alii plura alii pauciora designant
Probabilius sequentia numerantur:
1) Circumcisio pro stirpe Abrahae a Deo instituta et in lege scripta
Moyse servata, «fuit, ut ait S. Augustinus, illius temporis sacramen
tum»12. Erat enim signum sensibile significans gratiam, qua delebatur
masculorum peccatum originale.
Pro infantibus gentilium et puellis judaeorum, necnon pro pueris
μ idaeorum ante octavum diem decedentibus, vigebat in lege scripta re
medium naturae, quod diximus fuisse sacramentum.
I um circumcisio tum remedium naturae, quae dicebantur sacramenI i fidei, praefigurabant baptismum legis gratiae 3.
2) Esus agni paschalis a toto populo et esus panum propositionis
diorumque a sacerdotibus, praefigurabant nostram eucharistiam, et a
plerisque theologis merito dicuntur sacramenta.
3) Consecratio, qua Aaron ejusque filii ac posteri deputabantur in
icerdotes, multo probabilius erat sacramentum et praefigurabat sacra
mentum ordinis.
4) Plures expiationes ab immunditiis exterioribus et a peccatis, vi
dentur pariter fuisse sacramenta, et erant figura poenitentiae.
«Sacramento autem confirmationis, quod est sacramentum plenitu
dinis gratiae non potest respondere in veteri lege aliquod sacramentum;
• |iiia nondum venerat tempus plenitudinis, eo quod neminem ad perfe■ tum adduxit lex. Similiter autem et sacramento extremae-unctionis,
■ |tiod est quaedam immediata praeparatio ad introitum gloriae; cujus
iditus nondum patebat in veteri lege, pretio nondum soluto. Matrimo
nium autem fuit quidem in veteri lege, prout erat in officium naturae,
non autem prout est sacramentum conjunctionis Christi et Ecclesiae,
quae nondum erat facta»4.
63. Scholion II. Effectus sacramentorum legis scriptae. Sacrameni.i legis scriptae:
1) Producebant sanctitatem legalem, quatenus judaeos a populo genI di segregabant, populoque Dei adigebant; aliquos a maculis legalibus
purificabant; alios ad sacerdotium deputabant, etc.
2) Significabant gratiam internam, quia in hoc praecise consistit
sentia sacramentorum.
3) Causabant gratiam sanctificantem ex opere operantis, non ex opere
perato proprie dicto. Erant siquidem ritus cultus divini, et ut tales
i uificabant fidem mediatoris Christi venturi, et excitabant actus cou
nt ionis, fidei, spei et caritatis, aliasque dispositiones, quibus revera in
ulultis producebatur gratia.
Dixi non ex opere operato proprie dicto, ut unam circumcisionem par.... exciperem, quia circumcisio pertingit quodammodo ad productioh iu gratiae ex opere operato, non quidem active sed passive. Cum enim
1 Honoratus dei Val, De sacramentis in genere, n. 19, enumerat sex legis scri
pt.><· sacramenta, alii plura volunt esse addenda.
■ De anima, lib. 2, c. II, n. 15; MI. 44, 504.
' Cfr. S. Augustinus, De anima, lib. 2, c. II, n. 15; ML 44, 504.
4 S. Thomas, l-II, q. 102, a. 5 ad 3.
40
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. III. DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAM.
parvuli fuerint incapaces exercendi actus humanos, non sanctificaban
tur ex opere operantis per actus personales juxta meritum et dispositionem
subjecti, sed posita circumcisione, ut conditione necessaria. Deus par
vulis conferebat gratiam sine dispositione personali suscipientium. Hinc
in usu circumcisionis, quando parentes vel alii adhibebant signum sen
sibile fidei, Deus misericorditer conferebat parvulis gratiam sanctifican
tem sine dispositione eorum. In aliis vero sacramentis legis scriptae ad
hibebantur signa sensibilia, quae fidem in Christum mediatorem, ipsumque Christum et gratiam per passionem Christi dandam praefigurabant,
et fideles excitabant ad actus supernaturales producendos.
ARTICULUS V
AN ET QUOT SINT SACRAMENTA IN LEGE GRATIAE
64. Status quaestionis. Lex nova vel lex gratiae incepit a Christo,
et durabit ad finem usque mundi. Quaerimus, an in hac lege dentur
vera sacramenta, et quot illa sint.
Errores, i) Plures referuntur haeretici apud Vazquez 1 qui negaverunt
exsistentiam sacramentorum in lege gratiae. Hodierni rationalistae, licet
fuerint baptizati, inficiantur in hac parte doctrinam Ecclesiae.
2) Quoad numerum sacramentorum plures erraverunt:
a) Lutherus tria posuit sacramenta, scilicet, baptismum, poenitentiam
et panem
b) Melanchthon etiam tria admisit dicens: «Vere igitur sunt sacramenta
baptismus, coena Domini, absolutio, quae est sacramentum poenitentiae»1
23*.
c) Calvinus et cum eo generatim protestantes hodierni, si forte exci
pias ritualistas, duo tantum sacramenta admittunt, baptismum et coenam
Domini '.
d) Ritualistae duo ponunt sacramenta majora, baptismum et coenam,
et quinque minora, caetera scilicet nostra sacramenta.
65.
Thesis I.
De fide est in lege gratiae exsistere sacramenta.
Arg. 1) Concilium Tridentinum definit sacramenta novae legis
fuisse omnia a Christo Domino instituta 5.
2) Traditio universalis tum catholicorum, tum schismaticorum et
protestantium continuo docuit in nova lege semper exsistere sacramenta.
3) Rationi hoc maxime congruit. Sacramenta enim sunt signa sen
sibilia, quibus homines protestantur fidem Christi. Sicut igitur veteres
Patres sacramentis illius temporis protestabantur fidem Christi venturi,
ita maxime decet, ut nos novis sacramentis protestemur fidem Christi
jam nati et passi.
1
2
8
*
5
In III p., q. 6i, a. 4, Comment.
De captiv. babyl. Eccles., § «Principio».
Apologia, «De numero et usu sacramentorum», § «Si sacramenta».
Inst., lib. 4, c. 14, n. 20. Cfr. Articuli anglicani, a. 25.
S«s$. 7, can. i; Donz-Bnnnw., 844
ART. V. AN ET QUOT SINT SACK. IN LEGE GRATIAE
66. Thesis II.
sacramenta.
il
Septem sunt, non plura nec pauciora, novae legis
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Quamvis S. Scriptura nunquam enumelaverit novae legis sacramenta per ordinem, meminit tamen septem sa
il amentorum, singulisque characteres veri sacramenti tribuit.
De baptismo loquitur, Matth., 28, 19.
De confirmatione, Act., 8, 17; et 19, 6.
De eucharistia, Matth., 26, 26; Joan., 6, 52; 1 Cor., 11, 23 sqq.
De poenitentia, Joan., 20, 23.
De extrema-unctione, Jacobi, 5, 14.
De ordine, I Tim., 4, 14.
De matrimonio, Matth., 19, 6; Ephes., 5, 32.
Hoc argumentum breviter tetigi, ut ostenderem doctrinam de septe
nario numero sacramentorum in S. Scriptura fundari, sed fateor in
Scriptura non afferri integrum de sacramentis tractatum, et nume
rum eorum hinc inde colligi oportere. Unde argumentum ex Scriptura,
nt validum sit in hac materia, longa expositione indiget.
2) Ex conciliis. Concilium Florentinum expresse docet hanc veri
tatem dicens: Novae legis septem sunt sacramenta >. Et Concilium Tridentinum solemnem definitionem edidit his verbis: Si quis dixerit sa. ramenta novae legis non fuisse omnia a Jesu Christo Domino nostro
1 astituta; aut esse plura vel pauciora, quam septem, videlicet: baptismum,
. infirmationem, eucharistiam, poenitentiam, extremam-unctionem, ordicrm et matrimonium· aut etiam aliquod horum septem non esse vere et
proprie sacramentum, a. s. 1
2.
3) Ex SS. Patribus. Sancti Patres tum in catechesi ad populum
liristianum, tum in disputationibus eum haereticis, saepe locuti sunt
■ h sacramentis, sed nunquam disputarunt de numero sacramentorum.
Nihilominus, data occasione, omnium meminerunt.
Tertullianus memorat baptismum, confirmationem, eucharistiam, et
idinem in libro De Praescriptionibus3; poenitentiam commendat in
pusculo De poenitentia 4; de matrimonio loquitur in tractatu Ad uxo
rem 5.
S. Augustinus adserit Deum exaudire «homicidam (ministrum etiamsi
homicida sit) deprecantem vel super aquam baptismi, vel super oleum
tremam unctionem), vel super eucharistiam, vel super capita eorum,
,/11 ibus manus imponitur*e. De baptismo et ordine ait: «Utrumque sacraiiH iitum est; et quadam consecratione utrumque homini datur; illud,
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 695.
Sess. 7, can. 1, De sacramentis in genere; Denz-Bannw., 844.
1 De praescriptionibus, c. 40; ML 2, 66.
* De poenitentia, c. 7; ML 1, 1352.
Id uxorem, lib. 2, c. 9; ML 1, 1416. Et alibi ait: «Caro abluitur, ut anima
i· iili-tur; caro ungitur, ut anima consecretur; caro signatur, ut et anima munia. .110 manus impositione adumbratur, ut et anima spiritu illuminetur; caro cori t sanguine Christi vescitur, ut et anima de Deo saginetur». De resurrect, cari. 8. MI. 2. 852.
• l>< baptismo, lib. 5, c. 20, n. 28; ML 43, 190.
1
1
1
42
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. Ill, DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAM.
cum baptizatur; istud, cum ordinatur»L Matrimonium denique «ad po
pulum Dei pertinet etiam in sanctitate sacramenti» 12.
De extrema unctione non adeo frequens est apud Patres oratio, sed
neque de ea desunt Patrum diserta testimonia.
Origenes et S. Joannes Chrysostomus extremam unctionem conjun
gunt poenitentiae sacramento, cum dicunt post peractam ab aegroto
poenitentiam locum habere illud Jacobi: Infirmatur quis in vobis? In
ducat presbyteros Ecclesiae3. In Sacramentario Serapionis, saeculo iv,
habetur oratio, quae dicebatur in aegrotorum unctione. Et Innocen
tius 1, ineunte saeculo v, loquitur de ministro extremae unctionis4.
4) Ex traditione. Primis Ecclesiae saeculis nunquam septem sacra
menta simul per ordinem recensita sunt. Licet SS. Patres omnia et sola
septem sacramenta noverint, nunquam tamen ea, quoad sciamus, in
unam seriem redegerunt 5.
Saeculo xn apparuerunt documenta, in quibus septem sacramenta
per ordinem numerata sunt.
S. Otto, episcopus bambergensis, anno 1124, dicitur pronuntiasse ora
tionem catecheticam, in qua a Pomerania Bambergam discessurus, ita
fideles pomcranos affatus est: «Trado vobis,,. arrham fidei sanctae inter
vos et Deum, septem scilicet sacramenta Ecclesiae, quasi septem signi
ficativa dona Sancti Spiritus... Ita ergo septem sacramenta, quae iterum
vestri causa enumerare libet: baptismum, confirmationem, infirmorum
unctionem, eucharistiam, lapsorum reconciliationem, conjugium et or
dines... Docete ea filios vestros» 6.
Gregorius, episcopus bergamensis (c. 1135 juxta computum Creusen,
rabulae fontium, tab. VI) ait: «Scire debemus ea sola esse Ecclesiae sa
cramenta, a Servatore nostro Jesu instituta, quae in medicinam nobis
tributa fuerunt, et haec numero adimplentur septenario»7.
Auctor libri Sententiae divinitatis (c. 1142, apud Creusen, Tabulae
fontium, tabula VI), enumerat septem Ecclesiae sacramenta, quinque
communia pro omnibus fidelibus, et duo pro quibusdam particularibus.
Hos scriptores proxime sequuti sunt Hugo Victorinus, vel auctor
De sacramentis, Bandinus et alii 8.
Tandem Petrus Lombardus composuit (c. 1148-1151) celebre opus
Quatuor libri Sententiarum, in quo serie, qua hodie recensentur, nostra
1 Contra ep. Parm., lib. 2, c. 13, n. 28; ML 43, 70.
2 De bono conjugali, c. 24, n. 32; ML 40, 394.
3 Origenes, In Levit , hom. 2, n. 4: MG 12, 419; Joannes Chrys., De sacerdotio,
lib. 3, n. 6; MG 48, 644.
■* Ep. ad Decentium; Denz-Bannw., 99.
5 Ut primum documentum continens per ordinem septem Ecclesiae sacramen
ta, citari solent statuta synodalia S. Sonnatii, episcopi rhemensis saeculi vu, sed
haec statuta, quae collegit Flodoardus, videntur esse sacculo vn posteriora. Cfr..
ML 80, 443.
6 Holland., Acta Sanci., t. 1 Jul , p 397; et ML 173, 1357 sqq. Merito suspi
cantur critici hanc catechesim non fuisse ab Ottonc pronuntiatam, sed hoc parum
refert. Verba transcripta constant in vita Ottonis ab Hcrbordo anno circiter 1150
scripta, et exprimunt mentem auctoris, ejusdem fere temporis.
’ De veritate corporis Christi.
8 Hugo Victorinus vel alius auctor. De sacramentis, lib. 2. p. 6 sqq.; ML 178,
442; Bandinus, IV Sent., dist 3-25; MI. 192, 1092 sqq.
ART. V. AN ET QUOT SINT SACR. IN LEGE GRATIAE
43
icramenta enumerat, et exinde omnes theologi catholici numerum se
pt enarium sacramentorum tenuerunt1.
Haec· universalis traditio continetur in solemnibus Ecclesiae profesionibus. Septem esse Ecclesiae sacramenta docent Synodicae ConstitulUies Odonis episcopi parisiensis (a. 1197) 2; Professio fidei Durando de
>sca et sociis ejus waldensibus ab Innocentio III a. 1208 praescripta 3;
'■'taluta Concilii Oxoniensis, anni 1222 4; et Londinensis, anni 1273 5;
1’rofessio fidei Michaelis Palaeologi, anni 1274; etc.
Ecclesiae similiter schismaticae constantissime tenent ac profitentur
■ptem esse sacramenta.
Graeci imprimis, cum in Conciliis Lugdunensi II et Florentino non
n um disputarent cum latinis circa diversa religionis capita, nullam
discussionem moverunt circa numerum sacramentorum.
Monophysitae, si fides est Assemano ®, in hac parte conveniunt cum
• .itliolicis.
Syri, copti et arment habent professiones fidei suae respectivae Ec■ li siae, in quibus declaratur numerus septenarius sacramentorum 7.
Hic ecclesiarum orientalium cum Ecclesia catholica communis con
fusus est argumentum magni ponderis in favorem septenarii numeri
i< ramentorum. Cum enim ecclesiae dissidentes a saeculo jam quinto
ib Ecclesia romana discesserint, consensus in hac parte omnium ecclelarum probat fideles a'saeculo v accepisse-doctrinam de numero septe
nario sacramentorum.
67. Scholion I. Lotio pedum non est sacramentum. Aliqui S. . Im”>sio8, auctori operis De sacramentis °, et S. Bernardo w tribuunt sen■ ntiam, quae docet lotionem pedum fuisse sacramentum a Christo Do
mino in ultima coena institutum.
i n praefatis locis revera dicitur lotionem pedum peccata tollere, ma
in·· sanctificationis subsidium conferre, imo et sacramentum esse. Sed
η. tores, qui ita locuti sunt, benigne interpretari oportet, quatenus vo
luerint significare per lotionem pedum peccata venialia dimitti, sicut
dimittuntur per sacramcntalia. Unde S. Bernardus lotionem pedum ap•llavit sacramentum latiori quodam sensu, quatenus aequivalet sacraentali, et erat caeremonia sacra remittens peccata venialia11.
Caeterum, lotio pedum non fuit a Christo instituta, ut esset signum
i petuum gratiae conferendae. Unde S. A ugustinus: «Non ergo ad saunentum tanquam mundationis pertinebat, quod lavit eis pedes, sed
■ I exemplum humilitatis»12.
1 Cir. Guillermus Parisiensis, qui in libro De sacramentis de omnibus et sinIIlis sacramentis egregie disserit.
2 Mansi, t. 22, p. 675.
Denz-Bannw., 424.
2
Mansi, t. 22, 1173.
Mansi, 23, 448.
''' De syris monophysitis diss., p. 17-19.
7 Cir. PerpetuiU de la foi, tom. 5, liv. I, ch. 9.
‘ De mysteriis, c. 6, n. 32; ML 16, 416.
l' De sacramentis, lib. 3, c. 1, n. 7; ML 16, 453.
111 Senn. de coena Domini, n. 4; ML 183, 273.
11 Cir. Do Augustinis, De re sacram., p. 1, a. 4.
12 hl ps. <)2, n. 3; ML 37, 1184.
44
BE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. Ill DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAM.
68. Scholion II. An in eucharistia el ordine sint plura sacramenta.
In eucharistia sunt duae species consecrationis, consecratio scilicet
panis et vini, et in ordine dantur diversi gradus, qui totidem videntur
constituere sacramenta.
Haec difficultas tangit quaestionem, an in eucharistia et ordine detur
unitas sacramenti in specie infima vel subalterna. Ut salvetur doctrina
de numero septenario sacramentorum, sufficit dicere haec duo sacramenta
esse in specie subalterna et sub se continere alias species infimas. Sic, qui
diceret eucharistiam esse unum sacramentum in specie subalterna et
sub se continere sacramentum panis et sacramentum vini, non incurre
ret anathemata conciliorum contra negantes septem esse sacramenta.
Nihilominus, multo communior sententia docet sacramenta eucha
ristiae et ordinis esse duo sacramenta in specie infima, et partes eucha
ristiae ac diversos gradus ordinis esse species incompletas et inadaequatas ejusdem respective sacramenti.
69. Scholion III. Convenientia numeri septenarii sacramentorum.
Vita spiritualis habet quamdam analogiam cum vita corporali, cui
respondet. Unde, sacramenta, quae perficiunt hominem in ordine ad
cultum Dei secundum religionem vitae Christianae, tot esse convenit,
quot modis~ perficitur homo in vita naturali. Homo autem dupliciter
perficitur in vita naturali, scilicet, quantum ad personam propriam, et
per respectum ad totam communitatem societatis. Quantum ad perso
nam propriam perficitur vel per se acquirendo aliquam perfectionem,
vel per accidens, removendo impedimenta, ut sunt aegritudines.
In ordine ad personam propriam per se quidem perficitur, primo per
generationem, qua incipit vivere et esse; et loco hujus in vita spirituali
est baptismus, qui est spiritualis generatio; secundo per augmentum, quo
aliquis perducitur ad perfectam quantitatem et virtutem; et loco hujus
in vita spirituali est confirmatio, in qua datur Spiritus Sanctus ad robur;
tertio per nutritionem, qua vita hominis conservatur; et loco hujus in
vita spirituali est eucharistie, quae est alimentum spirituale.
l‘cr accidens perficitur: primo per sanaïionem ab infirmitate; et loco
hujus in spirituali vita est poenitentia, quae animam sanat; secundo per
restitutionem valetudinis pristinae; et loco hujus in vita spirituali est
extrema unctio.
In ordine ad totam communitatem perficitur homo, primo, cum ac
cipit potestatem regendi multitudinem et exercendi actus publicos; et
loco hujus in vita spirituali est ordo, quo confertur homini facultas exer
cendi actus publicos et regendi fideles; et secundo, cum accipit munus
propagandi speciem per matrimonium in officium naturae, et huic in
vita spirituali respondet matrimonium 1.
70. Scholion IV. Quo ordine enumeranda sint septem Ecclesiae sa- .
cramenta.
Tripliciter possunt sacramenta inter se comparari; ordine generatio
nis; quo diximus sacramenta hominem perficere; ordine perfectionis, quo
unum est alio nobilius; et ordine necessitatis, quo unum est magis neces
sarium quam aliud.
S. Thomas, III p., q. 65, a. I.
ART. I. AN SACK. N. L. CAUSENT GRATIAM
45
1) Ordine generationis recte numerantur hoc pacto a Concilio Tridentino: baptismus, confirmatio, eucharistia, poenitentia, extrema un
ctio, ordo et matrimonium.
Ratio est, quia hoc ordine prius ponenda sunt ea, quae perficiunt
hominem quantum ad se, et deinde quae perficiunt eum quantum ad
communitatem; ex his autem, quae perficiunt singularem personam,
prius enumerantur, quae per se requiruntur, deinde quae per accidens.
Inter sacramenta, quae per se pertinent ad perfectionem singularem,
debet praecedere baptismus, quo vita spiritualis inchoatur; deinde se
quitur confirmatio, qua illa perficitur, tertio ponenda est eucharistia,
quae est panis perfectorum.
Ex sacramentis, quae perficiunt hominem per accidens, poenitentia,
quae inchoat sanationem, praecedit extremam unctionem, quae tollit re
liquias peccatorum.
Quantum ad sacramenta, quae perficiunt hominem in ordine ad com
munitatem, prius ponitur ordo, quia magis spiritualis, ac denique matri
monium, quia minus perfectum.
2) Ordine perfectionis eminet eucharistia, quae continet realiter
Christum Dominum et est finis aliorum sacramentorum.
Inter caetera sacramenta potest hic ordo adsignari: ordo, qui magis
ad eucharistiam acceditconfirmatio, quae utpote producens nobilio
rem effectum, augmentum scilicet gratiae, efficacius confert ad perfe
ctionem hominis, et confertur a digniori ministro12; baptismus, qui per
se confert ad perfectionem hominis; extrema unctio, quae perficit homi
nem justum; poenitentia, quae perficit peccatores; ac denique matrimo
nium ponitur ultimo loco, quia minimum habet de spiritualitate.
3) In ordine necessitatis primo ponuntur baptismus et poenitentia,
ut singuli vitam spiritualem adipiscantur; deinde ordo et matrimonium,
ut Ecclesia habeat ministros et societas propagetur. Caetera sacramenta
non sunt necessaria simpliciter sed valde utilia.
QUAESTIO IV
DE EFFICACIA SACRAMENTORUM
ARTICULUS I
AN SACRAMENTA NOVAE LEGIS VERE ET PROPRIE CAUSENT GRATIAM
71. Status quaestionis. 1) Loquimur de causalitate omnium et
.ingulorum novae legis sacramentorum.
2) Ex superius dictis satis constat sacramenta per se non esse in
■ nere causae sed in genere signi, sed, cum sacramenta novae legis efii< aciora sint et utiliora quam sacramenta veteris legis, jure in dubium
1
3
S. Thomas, III p., q. 65, a. 3.
S. Thomas. Ili p., q. 72. a. Ii ad 2.
46
DE SACRAMENTIS. SECT. I. β. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
vocatur, an hodierna sacramenta sint non solum signa sed etiam causae
gratiae.
3) Notio causae. Causa proprie dicta est id, ad quod sequitur esse
alterius, vel id, quod per verum influxum producit effectum. Ad veram
causam requiritur: a) quod vere influat in effectum; b) per suum influ
xum effectui inferat rigorosam dependentiam in fieri ab ipsa causa;
c) producat effectum specie vel numero a se diversum. Defectu horum
requisitorum principium, occasio et conditio non dicuntur proprie
causae1.
4) Genera causarum. Quadruplex potest esse causa, materialis,
formalis, efficiens et finalis, quarum definitiones traduntur a philo
sophis 1
2.
Sacramenta novae legis non esse in genere causae materialis et for
malis gratiae, satis liquet, quia non pertinent ad intrinsecam constitu
tionem gratiae. Item, compertum est ea non esse in genere causae fina
lis seu exemplaris gratiae, quia gratia non refertur ad sacramenta ut ad
finem neque ab eis normam sibi accipit.
5) Disputatur, an sint causa efficiens gratiae.
Causa efficiens definitur a philosophis; id a quo primo incipit motus 3*567;
vel ab aliis clarius: Principium extrinsecum, quod actione sua producit
effectum a se distinctum. Explicationem quaere a philosophis.
Ad praesens quod attinet, potest esse causa efficiens principalis vel
inslrumcntalis, ut dicemus inferius.
6) Sacramenta novae legis non sunt causa principalis gratiae, quia
solus Deus est. ut diximus in tractatu De gratia, causa principalis gra
tiae; sed disputatur, an sint causae instrumentales ejusdem.
72. Errores, i) Sociniani plane negaverunt sacramenta novae legis
vere producere gratiam, sed dicebant ea esse caeremonias quasdam exter
nas, et baptismum esse ritum initiationis, qua quisque incipit pertinere ad
communitatem Christianam *.
2) Hcformatores gencratim, cum statuunt hominem justificari per so
lam fiduciam de applicatis sibi promissionibus Christi, ex consequenti ne
gare coguntur sacramenta novae legis producere gratiam. Unde sacramenta
novae legis excitant et augent, imo obsignant fidem melius quam praedi
catio evangelica °. Quare, Lutherus sacramenta vocat signa extrinseca et
sigilla promissionis gratiae; Calvinus symbola, quibus Christus promissiones
suae erga nos benevolentiae obsignat Zwinglius tesseram et professionem,
«qua homo se esse candidatum Ecclesiae et militem Christi publice declarat»
Melanchthon ritus habentes mandatum Dei et promissionem gratiae 8. Et
1 Cfr. Marcellus a Puero Jesu, Metaphysica, n. 219.
2 Cfr. Complutenses, Physic., disp. 8, q. 2.
3 Cfr. Complutenses, In VIII physic., disp. 10, q. I.
■' Cfr. Hergenrother, Hist. de la Iglesia, t. 5, p. 300 (ed. hisp.).
5 «Omnia sacramenta, ait Lutherus, ad fidem alendam sunt instituta». De
captiv. habyl. Ecclesiae, c. «De baptismo», § «Quid ergo». Item: «Tota eorum effica
cia ejt ipsa fides, non operatio... Non sacramentum sed fides justificat». Ibid. «In
hoc ergo». Rursum: «Ita nec verum esse potest sacramentis inesse vim efficacem
justificationis, seu esse ea signa efficacia gratiae». § «Ita nec».
6 Instil., lib. 4, c. 14, n. 1.
7 De vera et falsa religione, op. 3, 23.
8 Apologia confessionis, «De numero et usu sacramentorum».
ART. I. AN SACR. N. L. CAUSENT GRATIAM
47
omnes volunt verba sacramentorum esse concionatoria et promissoria, non
consecratoria et effectiva.
3) Modernisfae in rationalismum deflectunt dicentes: «Sacramenta eo
tantum spectant, ut in mentem hominis revocent praesentiam Creatoris
semper beneficam» l.
73. Thesis.
sare gratiam.
Dogma catholicum est sacramenta novae legis cau
Arg. 1) Ex S. Scriptura. In sacris litteris passim tribuitur causalitas gratiae Ecclesiae sacramentis.
De baptismo dicitur: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu San
cto, non potest introire in regnum Dei12.
De confirmatione: Imponebant (apostoli) manus super illos et acci
piebant Spiritum Sanctum 3.
De eucharistia: Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem,
in me manet et ego in illo 4.
De poenitentia: Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis 5*.
Et sic de caeteris.
2) Ex conciliis. Concilium Tridentinum definit: Si quis dixerit sa
cramenta novae legis non continere gratiam, quam significant, aut gratiam
ipsam non ponentibus obicem non conferre, quasi signa tantum externa
sint acceptae per fidem gratiae vel justificationis et notae quaedam Christia
nae professionis, quibus apud homines discernuntur fideles ab infideli
bus, a. s. e.
In hac definitione a) damnati sunt novatores, qui docebant sacra
menta novae legis esse signa tantummodo externa gratiae; notas initia
tionis Christianorum in coetu Ecclesiae; ac tesseras professionis Christia
nae; b) declaratum est sacramenta novae legis continere et conferre
gratiam, tum, ut efficacia eorum energice adsercretur, tum, ut clare
innueretur gratiam in eis ut effectum in causa contineri.
3) Ex SS. Patribus. Sancti Patres acceptam ab apostolis hac in
re traditionem tenuerunt. «Caro abluitur, ait Tertullianus, ut anima
(■maculetur; caro ungitur, ut anima consecretur; caro signatur, ut anima
muniatur; caro manuum impositione adumbratur, ut anima Spiritu illu
minetur; caro corpore et sanguine Christi vescitur, ut et anima de Deo
saginetur» 7.
S, Augustinus docet nostra sacramenta esse antiquis «virtute majo
ra, utilitate meliora» 8.
S. Leo: «Virtus enim Altissimi et obumbratio Spiritus Sancti, quae
fecit, ut Maria pareret Salvatorem, eadem facit, ut regeneret unda cre
dentem» 9.
1
2
3
I
6
°
7
8
II
Decreto Lamentabili, prop. 41; Denz-Bannw., 2041.
Joan., 3, 5.
Aci., 8, 17.
Joan., 6, 57.
Joan., 20, 23.
Sess. 7, Canones de Sacramentis in genere, can. 6; Denz-Bannw., 849.
De resurrectione carnis, c. 8; ML 2, 852.
Contra Faust., lib. 19, c. 13; MI. 42, 355.
Scrm. S in Naliv. Doni., c. 5; ML 54, 211.
48
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
Hanc Ecclesiae traditionem ex SS. Patribus ac fidelibus haustam
adeo communiter defenderunt theologi, ut nulla unquam hac super re
exorta fuerit inter eos controversia.
Unde novatores saeculi xvi, qui causalitatem sacramentorum novae
legis primo inficiati sunt, nullo antiquitatis suffragio nituntur.
4) Ex ratione. Aliqua sacramenta ex divina institutione admini
stranda sunt tum infantibus, qui nondum usum rationis adepti sunt, tum
adultis, qui, postquam petierunt sacramenta, sensibus destituuntur1.
Hoc autem inutile foret ac detestandum, si sacramenta non conferrent
gratiam.
ARTICULUS II
AN SACRAMENTA NOVAE LEGIS PRODUCANT GRATIAM EX OPERE OPERATO
74. Status quaestionis. 1) Origo expressionis. Haec verba ex
opere operato et ex opere operantis primo dicuntur esse usurpata a Petro
Pictaviensi (1205), Petri Lombardi in cathedra successore. Deinde Inno
centius III, Petri Pictaviensis discipulus, Al/issiodorensis, Alensis, S. Bo
naventura, et omnes denique theologi, ac Patres Concilii Tridentini ex
pressionem adhibuerunt.
2) Sensus expressionis. Producere gratiam ex opere operato .(pas
sive) significat sacramentum ex se objective consideratum, praescinden
do a valore morali et a merito personae operantis, per virtutem sibi a
Christo communicatam causare gratiam, supposita dispositione et subla
to obice ex parte subjecti, adeo ut sacramentum factum aut receptum
ex se producat gratiam per virtutem a Christo acceptam. Ubi igitur
sacramenta ex se producunt gratiam, causant illam ex opere operate. Et
producere gratiam ex opere operantis idem est ac opus influere in pro
ductionem gratiae, non praecise ex virtute sibi a Christo communicata,
sed ex valore morali et merito sive ministrantis sive recipientis; seu,
quod idem est, meritum, impetrationem, et valorem ministrantis vel re
cipientis influere in productionem gratiae; ut, cum homo elicit actum
contritionis, producitur gratia ex opere operantis.
75. Error. Novatores saeculi xvi non solum expressionem ex opere
operato rejecerunt ut barbaram ac legibus grammaticae contrariam, verum
etiam sensum expressionis impugnarunt ut notioni de causalitate sacramen
torum oppositum. Systema eorum fundamentale in hac parte est sacramen
ta esse signa externa, sigilla ac promissiones gratiae, vel «testimonium vo
luntatis Dei erga nos ad excitandam et confirmandam fidem» 12, nunquam
vero effective et ex opere operato producere gratiam.
Confessio augustana a. 1530 haec habet: «Damnant igitur illos, qui do
cent, quod sacramenta ex opere operato justificant» 3. Et eadem Confessio
augustana copiosius Womartiae a. 1540 declarata ait: «Damnat igitur phirisaicam opinionem, quae obruit doctrinam de fide... sed fingit homines
justos esse propter usum sacramentorum ex opere operato, et quidem sine
bono motu utentium» 4.
1
2
3
1
Haec praxis ipsi Luthero non displicuit.
Melanchthon, Catechesis, «De sacramentis»; et Confessio aug., a. 13.
Confessio augustana, a. 13.
Confessio augustana Womartiae, a. 1540 explicata.
ART. 111. AN SACK. SINT CAUSAE INSTRUMENTALES PHYSICAE GR.
49
Melanchthon exponens hunc confessionis articulum ait: «Hic damnamus
totum populum scholasticorum doctorum, qui docent, quod sacramenta non
ponenti obicem conferant gratiam ex opere operato sine bono motu utentis» *.
76. Thesis. Fide catholica tenendum est sacramenta novae legis
non ponentibus obicem ex opere operato conferre gratiam.
Arg. 1) Sacra Scriptura crebro docet sacramenta habere virtutem
producendi gratiam. Si autem habent virtutem, ex opere operato pro
ducunt gratiam.
2) Ex Concilio Tridentino. Patres Concilii Tridentini solemnem de
hac re ediderunt definitionem his verbis: Si quis dixerit per ipsa novae
legis sacramenta ex opere operato non conferri gratiam, sed solam fidem
divinae promissionis ad gratiam consequendam sufficere, a. s. 12.
3) Ex SS. Patribus. Ex Ecclesiae Patribus unus S. Augustinus
pro mille sufficiat. «Non eorum meritis, ait, a quibus ministratur, nec
eorum, quibus ministratur, constat baptismus, sed propria sanctitate
atque veritate propter eum, a quo institutus est, male utentibus ad per
niciem, bene utentibus ad salutem» 3.
4) Ex ratione, a) Ex divina institutione baptizantur et justifican
tur infantes ante usum rationis, ut expresse docent Lutherus, Melanchton,
Calvinus et alii novatorum duces 4. Sed infantes ante usum rationis ne
queunt justificari ex opere operantis. Ergo oportet eos in baptismo justi
ficari ex opere operato seu per virtutem, quae est in sacramento.
b) Si sacramenta solummodo forent efficacia excitando fidem, qui
libet homo posset ea administrare, cum omnes polleant facultate exci
tandi fidem.
ARTICULUS III
UTRUM SACRAMENTA NOVAE LEGIS SINT CAUSAE INSTRUMENTALES
PHYSICAE GRATIAE
77. Status quaestionis. 1) Causa efficiens, de qua hic tantummo
do loquimur, potest esse principalis vel instr umentalis.
Causa efficiens principalis, quae vicissim potest esse prima vel se
cunda, Deus vel creatura, est quae virtute sibi propria seu per virtutem
suae formae producit effectum. Sic Deus est causa principalis prima om
nium creaturarum, et homo causa principalis secunda generationis filiorum. Causa instrumentalis est, quae non virtute sibi propria, sed agit
virtute sibi ab agente principali communicata, ut securis scindit, non
virtute propria, sed virtute hominis, qui eam movet.
2) Ex causis instrumentalibus aliquae sunt causae principali ex
natura sua conjunctae, ut manus est instrumentunrconjunctum homini,
1 Apologia, «De numero et usu sacramentorum», «Illud magis».
- Sess. 7, Canones de Sacramentis in genere, can. 8; Denz-Bannw., 851.
3 Contra Crescon., lib. 4. c. 16, n. 19; ML 43, 559.
1 Lutherus, Adv. Coeleum, § «Non tamen»; Melanchthon, Catechesis, «De sa, imnentis»; Calvinus, tnst., lib. 4, c. 16, n. 5.
4
5°
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
et humanitas Christi instrumentum Verbo conjunctum; aliae dicuntur
ab agente principali separatae, ut lapis ab homine jactus percutit ini
micum, ut instrumentum separatum per virtutem ab agente principali
acceptam 1.
3) Causa principalis potest esse moralis vel physica. Moralis est,
quae non influit directe in effectum, sed agit in causam physicam eamque excitat et allicit consilio, imperio, merito, impetratione, etc., ut
producat effectum. Physica est, quae per virtutem, quam in se habet,
attingit et producit effectum.
4) Sicut causa physica una est principalis et alia i nstru mentalis,
prout agit virtute propria vel virtute ab agente superiore sibi commu
nicata, ita pariter plures volunt in linea causae moralis dari causam
-principalem moralem, quae voluntate et intentione directa moveat cau
sam physicam ad effectum producendum, et causam instrumentaient mo
ralem, quae intentionem causae principalis deferat in causam physicam;
ut epistola, quatenus est signum continens voluntatem et intentionem
consiliantis, imperantis, etc., dicunt esse instrumentum morale agenti
principali morali subordinatum.
Quaestio est valde agitata, an sacramenta physice vel moraliter cau
sent gratiam.
78. Placita theologorum, i) Causalitas impropria seu causa sine qua
non. Aliqui veteres theologi docuerunt sacramenta novae legis esse causas
sine qua non gratiae, adeo ut fuerint «talia signa a Deo instituta, ut, qui ea
susceperit debito modo, habeat tantum de gratia vel habeat gratiam ad
hunc actum..., ex tali pactione Dominus adstrinxit se quodam modo ad
dandum gratiam suscipienti sacramentum» 1
2. In hac sententia sacramenta
non haberent proprie virtutem producendi gratiam, nec in eam positive in
fluerent, sed forent signa a Deo instituta, quibus adstringeretur voluntas
Dei ad conferendam gratiam. «Deus, inquit Ockam, sic instituit, quod non
conferatur gratia, nisi positis sacramentis, et sacramento posito confera
tur» 3. S. Bonaventuram sequuti sunt Ockam, Durandus, Alliacensis, Hicl
et alii '.
Haec opinio videtur parum probabilis post Concilium Tridentinum, in
quo expresse definitum est sacramenta novae legis maxime differre a sacra
mentis veteris legis, et continere ac'conferre gratiam. Causa autem sine qua
non, cum sit conditio quaedam, et non influat in effectum, nequit dici cau
sare gratiam.
Concilium tamen directe agens contra novatores illius temporis, non i
videtur directe condemnasse hanc de impropria sacramentorum causalitate .
theoriam.
a) Causalitas moralis instrumentalis. Plures theologi docent sacramen
ta novae legis esse causas morales instrumentales gratiae, non quidem in animam influendo vel ipsam gratiam efficiendo, sed, quatenus ea dignitate
ac valore pollent, ut Deum efficaciter excitent ad gratiam in eorum usu '
homini conferendam. Unde dicunt sacramenta, cum sint opera Christi, eam
dignitatem ac virtutem habere, quae postulet collationem gratiae (causaljtas moralis). Et cum habeant suum valorem a Christo, et in eorum usu
1 Cfr. S. Thomas, 111 p., q. 62, a. 5.
2 S. Bonaventura, In IV Sent., dist. I, p. 1, q. 4.
3 In IV Sent., q. 1, «Secundo dico».
’· Ockam, In IV Sent., q. I, «Secundo dico»; Durandus, In IV Sent , dist. I,
q. 4, n. 19; Alliacensis, In IV Sent., q. I, c 1; Biel, hl IV Sent., dist 1, q. 1, a. 2,
conci. 7.
ART. HI. AN SACK. SINT CAUSAE INSTRUMENTALES PHYSICAE CR.
51
conferatur a Deo gratia, jure vocantur instrumenta Christi et Dei (causa
litas iristrumentalis) *. Ita Cano, Ledesma, Vazquez, Lugo, Fraitzelvn, Pesch
et alii 12:
3) Causalitas physica instrumenlalis. Alii communius contendunt sa
cramenta novae legis causare gratiam instrumentaliter physice, quatenus a
causa principali physica, «piae est Deus, moventur et adhibentur ut instru
menta ad productionem gratiae. Porro «instrumentum, ut ait 5. Thomas,
habet duas actiones; unam instrumentaient, secundum quam operatur, non
in virtute propria, sed in virtute principalis agentis; aliam autem habet
actionem propriam, quae competit ei secundum propriam formam; sicut
securi competit scindere ratione suae acuitatis, facere autem lectum, in
quantum est instrumentum artis; non autem perficit instrumentaient actio
nem, nisi exercendo actionem propriam, scindendo enim facit lectum» 3.
Unde dicunt sacramenta esse quaedam Dei instrumenta, habereque dupli
cem operationem physicam, unam propriam, quae ipsis competit'per suam
formam, ut baptismus abluit secundum suam virtutem; et aliam instrumen
taient, «piam exercet per virtutem Dei supernaturalem sibi communicatam,
et qua sub actione ipsius Dei, auctoris principalis gratiae, efficit instrumen
taliter gratiam. Sic S. Thomas, omnes fere thomistae, S. Bellarminus, Va
lentia, Suarez et alii plures 4.
In quo autem consistat illa Dei virtus supcrnaturalis, quae sacramenta
movet et applicat ad producendam gratiam, non facile explicatur. Aliqui
dicunt virtutem instrumentalem sacramentis Communicatam non esse nisi
• ipsum motum, quo Deus sacramenta adhibet, et ordinat ad gratiam con
ferendam»
Ita Joannes a S. Thoma et alii °. Sed alii probabilius defen
dunt Deum per motum, quo sacramenta adhibet, imprimere ipsis virtutem
quamdam spiritualem,' qualitatem scilicet imperfectam ac fluidam, quae
elevet ac constituat ea prius prioritate naturae apta in actu primo proximo
seu potentia activa ad agendum.
Ad quid autem pertingant sacramenta in sanctificatione hominis, an
scilicet ipsam gratiam producant dispositive taritum, ut aliquando voluit
S. Thomas et docuerunt aliqui veteres, an perfective, ut deinde docuiçse
videtur Angelicus et defenderunt plurimi, quaestio est ardua adhuc sub
pulice manens.
4) Causalitas physica instrumenlalis indirecta. Quidam veteres theo
logi, quibus ex recentioribus aliqui subscribunt, vel quia crediderunt gra
tiam a Deo creari, et ad opus creationis nullum instrumentum pertingere
posse, vel quia putaverunt virtutem instrumentalem sacramentis a Deo
communicatam non posse producere completive gratiam sanctificantem, do
cuerunt sacramenta non producere proprie instrumentaliter ipsam gratiam
in anima, sed tantummodo dispositionem quamdam, quae exigat infusio
nem gratiae, ac proinde causare gratiam dispositive, sicut homo causât ho
minem disponendo. Ita aliquando S'. Thomas, S. Albertus Magnus, Aegidius
Romanus, Capreolas, Ferrariensis, Solus et alii
1 Cfr. Pesch, De sacramentis in genere, nn. 144 et 148.
2 Cano, Relectio de sacramentis in genere, p. 4, conci. 6; Ledesma, Summa de
mamentis, difficult. 7; Vazquez, Γη III p., disp. 132, c. 5: Lugo, De sacramentis,
disp. 4, sect. 4, η. 34 sqq.; Franzolin, De sacramentis in genere, th. 6, nn. 2 et 3;
Pesch, De sacram, in genere, η. 144 sqq. Hunc modum dicendi strenue et meo ju
dicio efficaciter refutat cl. Billot, De Ecclesiae sacramentis, th. 7.
3 III p., q. 62, a·, i ad 2.
4 S. Thomas, 111 p., q. 62, a. i, et 4; S. Bellarminus, De sacram, in genere,
bl· 2, c. 11; Valentia, In III p., disp. 3, q. 3, p. 1; Suarez, De sacram., disp. 9, s. 2.
’ Van Noort, De sacramentis, n. 55.
" Joannes a S. Thoma, De sacramentis, disp. 24, dub. 8, a. 1, conci. 4.
’ S. Thomas, In /I’ Sent., dist. 1, q. 1, a 4, q. U S. Albertus Magnus, In IV
' ut«list I, a. 5, ad q 2, ad 1; Alensis, IV p., q. 5, m. 3, a. 5; Aegidius Roma
nn, tlnodlib , 5, q. I; Argentina, In IV Sent., dist. 2, q. 1, a. 1, conci. 4; Capreolus
52
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
Alii aliter hanc theoriam exponunt. S. Albertus Magnus, Aegidius Ro
manus et Argentina, locis citatis dicunt simpliciter sacramenta, in quantum
sunt instrumenta, pertingere ad dispositionem animae necessitantem infu
sionem gratiae.
Sanctus Thomas, Atensis; Capreolus et Ferrariensis docuerunt sacramen
ta esse causas instrumentales non solum disponendo animam ad gratiam,
sed etiam efficiendo in ea vel characterem vel ornatum, necessitantem gra
tiae infusionem.
Sotus ex eo putat sacramenta esse instru men taliter causas gratiae, quod
uniunt gratiam cum anima.
Honoratus del Val defendit per sacramenta fieri consecrationem sacramentalem animae, quae exigat ex ipsa rei natura infusionem gratiae, ut
sui complementum *.
5)
Causalilas intentionalis. Clarissimus Card. Billot pluribus, quae
praecedentibus theoriis certe obstant, difficultatibus motus, et videns ali
quando sacramenta valide et infructuose suscepta reviviscere, aliam exco
gitavit theoriam, vel potius sententiam veterum, quae tenebat sacramenta
novae legis causare dispositive gratiam, aliquantulum mutavit.
Statuit cum S. Thoma tria in sacramentis inveniri, «aliquid scilicet quod
est sacramentum tantum, aliquid autem quod est res et sacramentum, ali
quid vero quod est res tantum»
Sacramentum tantum significat et non
significatur, et est signum sensibile constans rebus tamquam materia et ver
bis tanquam forma. Res tardum significatur et non significat, nempe gratia.
Res et sacramentum quod significatur et significat, non est mera dispositio
removens prohibens, sed est titulus seu dispositio exigitiva gratiae, quantum
in se est. Defendit autem sacramenta causare gratiam, non moraliter sua
dignitate et valore Deum movendo ad gratiam conferandam, ut volunt
Lugo et alii; neque efficienter perfective actione sua pertingendo immediate
ad gratiae substantiam, ut defendunt thomistae, sed solum dispositive, in
ducendo ex opere operato per virtutem instrumentalem, quae intentionalis
est, id, quod est res et sacramentum, nempe titulum seu dispositionem exigitivam gratiae.
Adserit virtutem instrumentaient sacramentorum esse, non physicam
nec moralem, sed intentionalem, inclusam in genere signi, quia defert ex
terius intentiones et ordinationes Christi instituentis sacramenta
His ita praelibatis, breviter aperiam quid dicendum sit in hac perdif
ficili quaestione.
79. Thesis I.
gratiae.
Sacramenta novae legis non sunt causae principales
Arg. Angelicus Doctor luculenter hoc probat dicens: «Principalis
quidem (causa) operatur per virtutem suae formae, cui adsimilatur effe
ctus, sicut ignis suo calore calefacit; et hoc modo nihil potest causare
gratiam, nisi Deus, quia gratia nihil est aliud quam quaedam partici
pata similitudo divinae naturae, secundum illud II Petri, 1, 4; Maxima
et pretiosa nobis promissa donavit, ut divinae· simus consortes naluraet) ’.
Nulla autem creatura potest hanc divinae naturae similitudinem in ho
mine principaliter causare.
In IV Sent., dist. i, q. 1, a. 1; Ferrariensis, Contra Gent., lib. 4, c. 57; Sotus, In
IV Sent., dist. 1, q. 3, a. 1, «Est ergo».
1 De sacramentis in genere, n. 53.
2 III p., q. 66, a. 1.
3 Billot. De sacramentis, th. 7.
2 III p., q. 62, a. 1.
ART. III. AN SACK. SINT CAUSAE INSTRUMENTALES PHYSICAE GR.
53
80. Thesis II. Causalitas impropria, quam vocant «sine qua non»,
et est quaedam conditio, non sufficit ad rationem influxus instrumentalis
sacramentorum.
Arg. 1) Concilium Florentinum declaravit sacramenta veteris legis
in eo a nostris sacramentis differre, quod illa non causabant, nostra
autem continent et conferunt gratiam
2) Concilium Tridentinum expresse docet sacramenta novae legis
continere (ut causa suo modo continet effectum) et causare gratiam 12.
Sed sacramenta, si essent conditio sine qua non, ad modum approxi
mantis causam ad effectum, non continerent nec causarent gratiam.
Ergo 3.
81. Thesis III. Causalitas moralis gratiae, si qua sit in sacramen
tis, non sufficit ad explicandam efficientiam gratiae per sacramenta.
Nota. Sacramenta novae legis producere gratiam moraliter modo quo
dam imperfecto extra dubium est. Sunt enim.signa gratiae, in quorum prae
sentia Deus certo sanctificat homines. Et hac ratione possunt appellari
modo imperfecto causae morales gratiae.
Item Christus est causa principalis moralis gratiae Cum autem insti
tuit sacramenta ut instrumenta sanctificationis, impressit eis aliquem va
lorem suae passionis, et hic valor coram Deo exhibitus dicitur quodammodo
causare moraliter gratiam.
Hoc tamen non videtur sufficere ad explicandum influxum, quem con
cilia tribuunt sacramentis.
Arg. Defensores hujus sententiae dicunt in sacramentis adesse ex
ineritis Christi dignitatem ac pretium, quae objective moveant Deum
ad conferendam gratiam. Sed hoc non sufficit ad salvandam in sacra
mentis rationem causae efficientis gratiae multiplici ratione.
1) Objecta, quae' habent dignitatem ac valorem, movent certe apud
nos alliciendo et suadendo causam principalem ad producendum effe
ctum. Sed Deum nequeunt proprie movere ad aliquid agendum, quia
Deus non agit proprie creaturarum bonitate motus.
2) Tota causalitas, quam patroni hujus sententiae tribuunt sacra
mentis, in hoc consistit, quod dignitate ac pretio, quod habent ex insti
tutione Christi, moveant objective et in genere causae finalis Deum ad
producendam gratiam. Sed hoc non est efficere gratiam, nec influere in
illam aut agere instrumentaliter, quia inauditum est instrumentum mo
vere ad agendum causam principalem, cujus est instrumentum.
3) Si sacramenta agunt offerendo Deo propriam dignitatem, quam
■ x meritis Christi habent, jam non efficiunt significando gratiam.
82. Thesis IV. Causalitas physica instrumentalis indirecta, pro
ducens in anima dispositionem exigitivam gratiae, non videtur sufficere
ad explicandam totam efficientiam instrumentalem sacramentorum.
Nota. Haec opinio magis accedit ad veram doctrinam, et magnam
■ i te adepta est aliquando celebritatem, non solum ob auctoritatem theo
1
:l
*
Decretum pro armenis; Denz-Bannw., Ό95.
De sacramentis in genere, can. 6; Denz-Bannw., 849.
Cfr. Hiquaous, Comm. ad IV Sent. Scoti, dist. I, q. 5, n. 67 sqq.
Cfr. Concilium Tridentinum, sess. 6, c. 7; Denz-Bannw., 799.
54
DE SACRAMENTIS. SECT. 1. β. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
logorum, qui eam tenuerunt, sed etiam propter argumenta, quibus muni
ta est.
S. Thomas aliquando eam defendit dicens: «Ulterius (sacramenta) in
quantum sunt instrumenta divinae misericordiae justificantis, pertingunt instrumentaliter ad aliquem effectum in ipsa anima, quod primo correspondct
sacramentis, sicut est character) vel aliquid hujusmodi. Ad ultimum autem
effectum, quod est gratia, non pertingunt etiam instrumentaliter, nisi dispo
sitive, in quantum hoc, ad quod instrumentaliter effective pertingunt, est
dispositio, quae est necessitas, quantum in se est, ad gratiae susceptionem» '.
Cajetanus, Salmanticenses et alii 1
2 dicunt S. Doctorem retractasse hanc
sententiam in Summa, in qua tandem veram doctrinam proposuit.
Haec sententia apud veteres invaluit, quia plerique existimabant gra
tiam a Deo creari, et, cum instrumentum nihil possit agere in terminum
creationis, defendebant sacramenta, ut sunt instrumenta divinae misericor
diae, non posse pertingere ad ipsam gratiam. Sed fundamentum fallitur.
Quidquid sit de eorum fundamento, non videtur in hac sententia totam
causalitatem instrumentaient sacramentorum exponi.
Arg. 1) Secundum Concilium Tridentinum sacramenta novae legis
vere continent et conferunt gratiam 3*
5. Instrumenta autem, quae solum
producunt dispositionem exigitivam gratiae, non videntur vere conti
nere nec conferre gratiam. Ergo.
2) Productio ex .opere operato dispositionis seu ornatus exigentis in
fusionem gratiae in anima, est contra modum agendi Dei in sanctifica
tione hominum per sacramenta. Cum enim instrumentum semper agat
a causa principali motum, superfluum est ab agente principali simul
cum instrumento produci prius ex opere operato dispositionem in anima,
ut postea Deus conferat gratiam.
In dispositionibus, quae ex opere operantis praecedunt justificatio
nem, concipitur Deum prius juvare hominem ad eliciendos actus sttpernaturales, sed dispositio collata ex opere operato ab agente principali
simul cum instrumento, quae exigat gratiam a Deo conferendam, est
omnino superflua et inexplicabilis.
83. Scholion. Eadem ratione relinquenda est theoria de causalitate interitionali. Licet ingeniosa sit, et pluribus difficultatibus, quae in
praesenti materia occurrunt, satisfaciat, vereor, ne destituat sacramenta
vera efficientia, quam Concilium Tridentinum ipsis tribuit.
84. Thesis V.
physice gratiam.
Sacramenta novae legis causant instrumentaliter
Arg. 1) Ex S. Scriptura. De baptismo ait Christus: Nisi quis re
natus juerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei
Et Paulus: Salvos nos jecit per lavacrum regenerationis °. In his locis
S. Scriptura non solam dispositionem sed ipsam regenerationem tribuit
sacramento.
1 In IV Sent., dist. i, q. x, a. 4, sol. 1, «Dicendum».
2 Cajetanus, In III p., q. 62, a. 1; Salmanticenses, De sacramentis in communi,
disp. 4, n. 39.
3 De sacramentis in genere, can. 6; Denz-Bannw., 849.
1 Joan., 3, 5.
5 Tit., 3, 5.
ART. III. AN SACK. SINT CAUSAE INSTRUMENTALES PHYSICAE GR.
55
2) Ex Conciliis Florentino et Tridentino. Patres horum conci
liorum expresse docent sacramenta novae legis continere et obicem non
-ponentibus conferre gratiam. Causae autem morales et causae physicae
producentes dispositiones seu titulum exigitivum gratiae non continent
nec conferunt ipsam gratiam.
Praeterea, termini, quibus utitur Concilium Tridentinum, significant
causalitatem physicam. Concilium adserit baptismum habere vim con
firmationi tribuit virtutem 12; definit absolutionem sacramentalem esse,
non nudum ministerium, sed actum judicialem3; ac tandem declarat in
eucharistia vi verborum fieri conversionem panis et vini 45
.
3) E* SS. Patribus. Tertullianus: Aquae «sanctificatae vim sancti
ficandi combibunt» s. S. Augustinus: «Unde ista tanta virtus aquae, ut
corpus tangat et cor abluat?» 6. S. Cyrillus Alex.: «Quemadmodum enim
infusa lebetibus aqua, si admoveatur igni vehementi, vim ejus concipit,
ita Spiritus efficacitate sensibilis, aqua ad divinam quamdam et
ineffabilem vim transformatur, omnesque demum in quibus fuerit
sanctificat» 7.
Vix possunt haec testimonia explicari, nisi admittatur sacramento
rum instrumentalis physica influentia in productionem gratiae.
4) Ex auctoritate et rationibus S. Thomae. «Causa instrumentalis,
ait Angelicus Doctor, non agit per virtutem suae formae, sed solum per
motum, quo movetur a principali agente. Unde effectus non adsimilatur
instrumento, sed principali agenti: sicut lectus non adsimilatur securi,
sed arti, quae .est in mente artificis. Et hoc modo sacramenta novae
legis gratiam causant. Adhibentur enim ex divina ordinatione homini
bus ad gratiam in eis causandam. Unde Augustinus dicit (Contra Fau
stum, c. 16 ante med.): Haec omnia, scilicet sacra mentalia, fiunt et trans
eunt, virtus tamen, scilicet Dei, quae per ista operatur, jugiter manet. Hoc
autem proprie dicitur instrumentum, per quod aliquis operatur: Unde
i'it., 3, 5, dicitur: Salvos nos fecit per lavacrum regenerationis'6.
Explicat deinde actionem instrumentalem sacramentorum dicens:
«Instrumentum habet duas actiones: unam instrumentalem, secundum
quam operatur, non in virtute propria, sed in virtute principalis agen
tis; aliam autem habet actionem propriam, quae competit ei secundum
propriam formam; sicut securi competit scindere ratione suae acuitatis,
facere autem lectum, in quantum est instrumentum artis: non autem
perficit instrumentalem actionem, nisi exercendo actionem propriam,
scindendo enim facit lectum. Et similiter sacramenta corporalia per pro
priam operationem, quam exercent circa corpus quod tangunt, efficiunt
operationem instrumentalem ex virtute divina circa animam, sicut aqua
baptismi, abluendo corpus secundum propriam virtutem, abluit animam,
1
2
3
4
5
°
’
"
De baptismo, can. i; Denz-Bannw., 857.
Sess. 7, De confirmatione, can. 2; Denz-Bannw., 872.
Sess. I.|, can. 9; Denz-Bannw., 919.
Sess. 13, C. 3; Denz-Bannw., 876.
De baptismo, c. 4: MI. 1, 1312.
In Joan., tr. 80, n. 3; ML 35, 1840.
In Joan. Evang., lib. 2, c. 3, n. 5; MG 73, 244.
III p.. q. 62, a. i.
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
5f>
in quantum est instrumentum virtutis divinae; nam ex anima et cor
pore unum fit. Et hoc est, quod Augustinus dicit (loco supra citato),
quod corpus tangit et cor abluit» x.
Hactenus certe docuit Angelicus sacramenta novae legis esse causas
instrumentales, non dispositionis praeviae aut alicujus tituli, sed ipsius
gratiae.
Porro, si verba S. Doctoris obvio sensu interpretentur, clare indicant
has causas instrumentales physice influere in productionem gratiae.
Unde explicans virtutem instrumentalem sacramentorum, ait: «Po
nendo, quod sacramentum est instrumentalis causa gratiae, necesse est
simul ponere, quod in sacramento sit quaedam virtus instrumentalis ad
inducendum sacramentalem effectum. Et haec quidem virtus proportionatur instrumento. Unde comparatur ad virtutem absolutam et perfe
ctam alicujus rei, sicut comparatur instrumentum ad agens principale.
Instrumentum enim... non operatur, nisi in quantum est motum a
principali agente, quod per se operatur. Et ideo virtus principalis agen
tis habet permanens et completum esse in natura; virtus autem instru
mentalis habet esse transiens ex uno in aliud et incompletum, sicut et
motus est actus imperfectus ab agente in patiens» 2.
Natura hujus virtutis. Haec virtus instrumentalis, per quam sacra
menta agunt, est spiritualis vialis et incompleta, ipsis communicata ex
benedictione Christi et applicatione ministri ad usum sacramenti 3; re
cipitur in corpore quasi ens incompletum et transiens, et «reducitur ad
id genus, in quo est virtus completa principalis agentis, quae est quali
tas, vel in qua esset, si in genere esset» 4*
; sicut motus, qui non est in
genere, reducitur ad genus actus perfecti.
Haec omnia innuunt sacramenta novae legis esse causas instrumen
tales gratiae, habere virtutem physicam instrumentalem, unicam pos
sibilem, quae possit in gratiam influere, eamque pertingere ad ipsam
entitatem gratiae, quam producunt. Hinc sacramenta nostra producunt
gratiam instrument aliter physice.
5) Ex ratione, a) Oportet causam principalem et instrumentum,
quando simul operantur eumdem effectum, esse in eodem ordine, quia,
ut docet S. Thomas, virtus instrumenti «comparatur ad virtutem abso
lutam et perfectam alicujus rei, sicut comparatur instrumentum ad
agens principale» s. Sed Deus est causa principalis physica gratiae. Ergo
sacramenta sunt causa instrumentalis physica gratiae.
b) Si sacramenta novae legis non producerent gratiam instrumentaliter physice, non differrent a sacramentis veteris legis, ut bene arguit
S. Bellarminus 6.
85. Corollarium. In tota hac quaestione duo sunt omnino salvan
da: Primum: quod sacramenta sunt causae instrumentales vere influen-,
tes in gratiam, et hoc non videtur salvari in theoriis de causalitate im1
3
3
4
6
°
III p., q. 62, a. I ad 2.
III p., q. 62 a. 4.
III p., q. 63, a. 4 ad 3.
S. Thomas, In IV Sent., dist. i, q. 1, a. 4, sol. 2 ad 1
III p., q. 62, a. 4.
De sacramenti.·;, lib. 2, c. 11.
ART. ΠΙ. AN SACK. SINT CAUSAE INSTRUMENTATES PHYSICAE GR.
57
propria seu de conditione sine qua non, et de causalitate morali. Secun
dum: quod sacramenta causant gratiam, et ab hoc deficere videntur
theoriae de causalitate physica indirecta et intentionali, secundum quas
sacramenta non attingunt ad ipsam gratiae entitatem, sed solum pro
ducunt dispositiones, ornatum, vel titulum exigentem gratiae infusionem.
Difficultatibus satisfit.
86. Plures easque graves difficultates opponunt adversarii huic sen
tentiae.
Obj. 1.
Res sensibiles, ut sunt sacramenta, nihil possunt physice agere
in productionem gratiae pure spiritualis. Ergo sacramenta non causant
instrumentaliter physice gratiam.
Resp. Neg. ant. Sacramenta novae legis significant gratiam, et quid
quid significant, efficiunt. Gratia noti creatur, ut quidam veteres defende
runt, sed educitur ex potentia obedientiali animae, et potest Deus adhibere
sacramenta, quae actione instrumentali ac supernatural! animam attingant,
et in eductione gratiae ex anima simul cum Deo principaliter agente in
strumentaliter operentur.
Obj. 2.° Repugnat virtutem spiritualem inesse subjecto corporeo. Ergo
virtus instrumentalis physica non potest inesse sacramentis.
Resp. 1.
Virtus supernaturalis, quae a Deo communicatur sacramen
tis, ut instrumentaliter producant gratiam, cum non sit ens completum et
stabile, sed incompletum et fluens, non est proprie loquendo spiritualis nec
corporea. «Virtus illa, ait Angelicus, neque potest dici corporea neque in
corporea, proprie loquendo; corporeum enim et incorporeum sunt differen
tiae entis completi; sed proprie dicitur virtus ad incorporeum, sicut motus
magis dicitur ad ens quam ens» '.
Resp. 2.
Repugnat virtutem spiritualem completam inesse ex se et
permanenter subjecto corporeo, conc. Repugnat virtutem spiritualem via
lem et incompletam inesse transeunter subjecto corporeo, neg. «Nihil tamen
prohibet, ait Angelicus, in corpore esse virtutem spiritualem instrumentali
ter, in quantum scilicet corpus potest moveri ab aliqua substantia spiri
tuali ad aliquem effectum spiritualem inducendum» 12.
Obj. 3.
C ausa instrumentalis non potest physice agere in distans. Sed
aliqua sacramenta, ut sunt poenitentia et matrimonium agunt in distans,
id est, in subjectum, quod physice non attingunt. Ergo.
Resp. 1.
Aliqui dicunt non esse essentiale instrumento attingere phy
sice subjectum, et ideo posse instrumentum Dei agere physice in distans 3.
Resp. 2.° Causa instrumentalis non potest physice agere in subjectum
quod sit loco et virtute distans, conc.; in subjectum, quod sit loco distans
sed virtute praesens, neg. Sacramenta autem, quamquam non attingant
aliquando subjectum praesentia locali, semper tamen illud attingunt vir
tute instrumentali a Deo accepta, quia Deus, cujus sunt instrumenta in
productione gratiae, est intime praesens tum animae tum gratiae.
Obj. 4.
Oportet, ut sacramenta eodem modo semper producant gratiam. Sed adsunt casus, in quibus certe sacramenta non causant instrumen
taliter physice gratiam. Ergo. Sacramenta siquidem ficte suscepta, si tol
latur obex, causant gratiam, quando jam physice non exsistunt. Quomodo
autem possunt physice influere, quando physice non exsistunt?
Resp.—Neg. min. Ad probationem dicendum est sacramenta, quoties
nete suscepta per ablationem obicis reviviscunt, exsistere physice virtualiler, et, ablato obice, influere physice in productionem gratiae.
Non est hujus loci discutere, quae sacramenta ficte suscepta per ablationeni obicis reviviscant. De hoc suo loco.
1
2
’
De veritate, q. 27. a. 4 ad 5.
II! p., q. 62, a. 4 ad 1.
Cfr. Complutenses Abbrev., Physic., disp. 26, q. 3. n. 16.
58
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT
ARTICULUS IV
QUO SENSU DICANTUR IN SACRAMENTIS SACRAMENTUM TANTUM,
RES ET SACRAMENTUM, ET RES TANTUM
87. I. Origo hujus terminologiae. A saeculo jam xn in usu fuit
apud theologos hic modus loquendi. Nam auctor Tractatus de sacra
mento altaris, qui tribuitur Stephano de Balgiaco, Hugo Victorinus et
Petrus Lombardus 1 primo sacrae eucharistiae, et exinde omnes theologi
caeteris sacramentis eum applicuerunt, ac denique S. Thomas approba
vit et explicuit12.
88. II. Sensus terminorum. Cl. Van Noort, insistens doctrinae
Cardinalis Billot-3, et probare volens sacramenta novae legis directe et
immediate non producere ipsam gratiam, sed rem et sacramentum, quod
mediat inter sacramentum et gratiam, quodque exigit productionem
gratiae, ait: «Res et sacramentum in quolibet sacramento habet ratio
nem tituli de se appellantis gratiam, prout supra expositum est, sed si
quaeratur, quid in singulis sacramentis sit secundum se ac veluti mate
rialiter, ita respondendum est».
«In baptismo, confirmatione et ordine est character, seu verius deputatio ad functiones sacras subjectata in signo indelebili; in s. eucha
ristia est ipsum corpus Domini sub specie panis realiter praesens, quod
sumptum gratiam appellat; in poenitentia est jus liberationis a reatu; in
extrema unctione est jus alleviationis aut exsistere commendatum mise
ricordiae Dei; in matrimonio est vinculum conjugale repraesentans unio
nem Christi et Ecclesiae»4.
Haec explicatio, quae theoriam de causalitate intentional! gratiae
implicat, ingeniosa est, et, utpote ab eximiis theologis Billot et Van
Noort exposita, magnam meretur venerationem. Nihilominus, existimo
rem et sacramentum non esse tantummodo titulum exigitivum gratiae.
Juxta Angelicum Doctorem sacramentum tantum est signum visibile
invisibilis effectus, id est, quod significat tantum et non significatur.
lies et sacramentum est, quod significatur ab anteriori signo, et vicissim
significat ulteriorem effectum seu gratiam. Res tantum est, quod signi
ficatur et non significat ulteriorem effectum. Haec tria quoad baptismum
explicat S, Thomas dicens: «Res autem et sacramentum est character
baptismalis, qui est res significata per exteriorem ablutionem, et est
signum sacramentale interioris justificationis, quae est res tantum hujus
sacramenti, scilicet significata et non significans» 5.
Quare res et sacramentum est aliquid significatum simul et significans.
In baptismo, confirmatione et ordine res et sacramentum est cha1 Stephanus de Balgiaco, Tr. de sacramentis, c. 17; ML 172, 1295: Hugo Victo
rious, De sacramentis, lib. 2, p. 8,.c. 7; ML 176, 466; Petrus Lombardus, IV Sent.,
dist. 22, n. 3; ML 192, 899.
2 III p., q. 63. a. 6 ad 3: et q. 66, a. I.
3 De sacramentis in comm uni, th. 6.
* De sacramentis, n 62.
5 111 p., q. 66, a. 1
ART. V. QUAND.ONAM SACR. PRODUCANT GRATIAM
59
racter, qui significatur a signo sensibili, et significat sanctificationem
seu gratiam.
In eucharistia est corpus Christi, non quatenus sumptum gratiam
appellat, sed in quantum significatur per species panis et vini, et signi
ficat gratiam cibantem.
In poenitentia non est solummodo jus liberationis a reatu, sed po
tius poenitentia cordis, quae significatur per signum sensibile, et signi
ficat gratiam remissivam et sanctificationem.
In extrema unctione sunt jus alleviationis et sanitas corporis, quae
significantur per signum externum hujus sacramenti, et significant gra
tiam sanantem.
In matrimonio est vinculum conjugale contrahentium, quod signi
ficatur per contractum matrimonialem et significat vicissim gratiam
consociantem.
89. Corollarium. Hinc multo probabilius crediderim sacramenta
novae legis, quae sunt signa sensibilia et efficiunt quidquid significant,
non solum causare directe rem et sacramentum, sed etiam rem tantum,
quae est gratia sanctificans.
ARTICULUS V
QUANDONAM ÇACRAMENTA NOVAE LEGIS PRODUCANT GRATIAM
90. Status quaestionis. Cum sacramenta novae legis administren
tur successive, non in instanti, dubium occurrit, an successive vel in
instanti et in quo instanti producant gratiam.
Placita theologorum. Diversi diversimode hac in re sentiunt.
1) Aliqui censent in sacramentis «gratiam conferri in tempore non de
terminato sed indeterminato ante illud instans terminativum, ita ut nulla
pars illius temporis adsignari possit, in qua tota fuerit gratia, sed in minori
et minori, sed tamen ante ultimum instans». Ita nonnulli suppresso nomine
apud Lugo l.
2) Alii docent in sacramentis «gratiam conferri, non quidem in instanti
ultimo terminativo intrinseco vel extrinseco sacramenti, nec in tempore in
determinato ante ultimum instans, sed in tempore aliquo determinato post
aliquod instans continuativum». Ita Lugo 12.
3) Alii contendunt in sacramentis gratiam conferri in instanti termi
nativo extrinseco, in quo sacramentum primo non est. Ita Gabriel a S. Vin
centia 3*
, et Nugnus apud Philippum a SS. Trinitate ‘.
4) Alii denique volunt sacramenta nostra producere gratiam in instanti
intrinseco tum gratiae, quae fit, tum causalitati, qua fit, tum sacramentis,
per quae fit, consideratis secundum ultimum eorum mutatum esse; in signo
vero extrinseco sacramentis consideratis adaequate secundum quod sunt
motus. Ita Salmaniicenses morales, Philippus a SS. Trinitate, Salmaniicenses
scholastici et alii 5.
1 De sacramentis in genere, disp. 4, sect. 6, n. 108.
2 De sacramentis in genere, disp. 4, sect. 6, n. 123.
3 De sacramentis in genere, disp. 4, q. 4.
1 De sacramentis in genere, disp. 5, dub. 4.
3 Salmaniicenses morales, tr. t, c. 2, dub. un ad 6; Philippus a SS. Trinitate,
De sacramentis in genere, disp. 5, dub. 4; Salmaniicenses scholastici. De sacramen
tis in communi, disp. 4, n. 77.
DK SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
6o
91. Thesis. Sacramenta nostra producunt gratiam in instanti, quod
est intrinsecum gratiae, causalitati et sacramentis secundum ultimum
eorum mutatum esse.
Arg. Gratia est quaedam forma permanens. Omnis autem forma
permanens producitur in instanti, quod sit intrinsecum tum ipsi formae
permanenti, tum ejus causis. In instanti quidem, quia forma permanens
sicut et -quaelibet substantia habet suum esse simul1. In instanti vero
intrinseco tum gratiae, in quo dici possit: nunc esi gratia; ut ex se patet;
tum causalitati, quia actio debet esse simul cum effectu; tum sacramen
tis, quia ultimum terminativum et mutatum esse sacramentorum, in
quo gratia producitur et exercetur eorum actio, est ipsis intrinsecum.
ARTICULUS VI
QUAM GRATIAM CAUSENT SACRAMENTA NOVAE LEGIS
92. Status quaestionis. 1) Gratia, sicut jam saepe diximus, po
test esse actualis vel habitualis seu sanctificans. Quaerimus, an sacra
menta novae legis producant gratiam habitualem seu sanctificantem,
quae homines justificat.
2) Gratia sanctificans potest esse prima vel secunda. Dicitur prima,
non quae sit absolute prima in vita, sed illa, quae datur homini pec
catori aliam gratiam non habenti; ex. gr. Petrus peccator, qui aliquando
gratiam habuit et amisit, per sacramentum poenitentiae dicitur accipere
primam gratiam. Secunda autem vocatur augmentum gratiae, id est,
gratia, quae confertur homini justo gratiam habenti.
3) Ex modo loquendi auctorum videbitur cuipiam gratiam sacramentalem esse distinctam a gratia sanctificante, et explicari oportet, an
et in quo ambae distinguantur.
4) Inquirendum pariter est quantam gratiam sacramenta conferant.
93. Thesis I. Dogma catholicum est singula sacramenta conferre
homini gratiam sanctificantem.
1) Hoc certissime patet ex argumentis, quae supra attulimus ad
probandam efficaciam sacramentorum.
2) Praeterea, Concilium Tridentinum non solum definit sacramenta
non ponentibus obicem gratiam conferre, verum etiam declarat hanc
gratiam esse sanctificantem, cum agit de sacramentis Ecclesiae, «per
quae omnis vera justitia vel incipit, vel coepta augetur, vel amissa re
paratur» 1
2. Justi autem efficimur per gratiam sanctificantem, et conse
quenter sacramenta, quae nos justificant, conferunt animae gratiam
sanctificantem.
1
Cfr. CompluloiiHoe Abbrov., disp. 24, q. 3, n
7, prooem ; Manii, 33, 51.
2 Sass.
12.
ART. VI. QUAM GRATIAM CAUSENT SACR. N. L.
61
94. T HESIS II. Baptismus et poenitentia per se conferunt primam
gratiam, caetera vero sacramenta per se secundam gratiam.
Pars l.a Baptismus et poenitentia per se conferunt pri
mam gratiam.
Sacramenta per se dicuntur producere primam gratiam, si primario
ex peculiari institutione Christi et ex propria significatione ordinata sunt
ad delendum peccata et justificandum hominem. Sed baptismus et poe
nitentia primario ex peculiari institutione Christi et ex propria signifi
catione ordinantur ad delenda peccata et ad justificandum hominem.
Ergo. Baptismus siquidem abluit hominem a peccato originali, et poe
nitentia absolvit eum a peccatis actualibus, et consequenter ambo san
ctificant hominem per primam gratiam sanctificantem.
Pars 2.a Caetera sacramenta per se conferunt secun
dam gratiam.
Ratio est, quia haec sacramenta non supponunt hominem in peccato,
nec ordinantur ex primaria institutione Christi et ex propria significa
tione ad remittenda peccata, sed supponunt in subjecto vitam spiritua
lem, et ordinantur secundum propriam significationem et institutionem
Christi ad augendam gratiam. Ergo haec sacramenta conferunt per se
secundam gratiam.
Hac ratione probatur etiam sacramenta vivorum recipi oportere in
statu gratiae, quia ex se ordinantur ad secundam gratiam conferendam.
95. Corollarium. Baptismus et poenitentia vocabulo satis accom
modato appellantur communiter sacramenta mortuorum, quia supponunt
hominem per peccatum Deo mortuum; caetera vero vocantur sacra
menta vivorum, quia subjectum ea recipiens oportet esse spiritualiter
vivum et Deo carum.
96. Thesis III. Aliquando tamen et per accidens sacramenta mor
tuorum producunt secundam gratiam, et sacramenta vivorum primam.
Pars l.a Aliquando per accidens sacramenta mortuo
rum producunt secundam gratiam.
Nihil obstat, quominus interdum aliqui baptismum vel poenitentiam
suscepturi per actum contritionis perfectum sanctificentur, et ita sanctificati accedant ad sacramenta mortuorum. Cum autem haec sacramenta
non ponentibus obicem gratiam conferant, necessario sequitur sacra
menta mortuorum, quamvis ex sua institutione et significatione ordi
nentur ad delenda peccata et conferendam primam justificationem,
aliquando conferre homini justificato secundam gratiam. Hoc communi
ter admittunt theologi.
02
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
Pars 2.a Sacramenta vivorum aliquando causant per
accidens primam gratiam.
Nota, i) Sacramentum eucharistiae atque ideo sacramenta vivorum
aliquando causare primam gratiam negant Biel, Vazquez et Lugo '.
2) Alii dicunt sacramenta vivorum, quando inveniunt subjectum bona
fide gratia destitutum sed attritum, producere primam gratiam, non per
accidens, sed per se secundum gratiam genericam. Ita Gabriel a S. Vin
cent io 1
2 et alii.
3) Sed multo communius alii docent sacramenta vivorum in hoc casu
producere primam gratiam per. accidens.
Probatur. I. Aliquando causant 'primam gratiam. 1) S. Thomas
ait de confirmatione: «Si aliquis adultus in peccato exsistens, cujus con
scientiam non habet vel si etiam non perfecte contritus accedat (ad
confirmationem), dummodo non fictus accedat, per gratiam collatam in
hoc sacramento consequetur remissionem peccatorum»3.
De eucharistia: «Si aliquis per hujusmodi signa, facta diligenti di
scussione suae conscientiae, quamvis forte non sufficienti, ad corpus Chri
sti devote accedat, aliquo peccato mortali in ipso manente, quod ejus
cognitionem praeterfugiat, non peccat, immo magis ex vi sacramenti
peccati remissionem consequitur. Unde Augustinus dicit in quodam ser
mone, quod, quando corpus Christi manducatur, vivificat mortuos» *.
De extrema unctione: «Quamvis enim culpa quoad maculam sine con
tritione non dimittatur; tamen hoc sacramentum per gratiam, quam in
fundit. facit, quod ille motus liberi arbitrii in peccatum sit contritio,
sicut etiam in eucharistia et confirmatione potest accidere» s.
Idem dicendum est de aliis sacramentis vivorum.
2) Id ipsum suadet ratio. Sacramenta enim semper conferunt gra
tiam non ponentibus obicem. Homo autem, qui peccato mortali infe
ctus, sed bona fide se existimans esse emendatum et vere contritum,
devotus ac attritus accedit ad sacramenta vivorum, non ponit obicem
gratiae. Ergo. Obicem illi dicuntur pbnere gratiae, qui vel affecti sunt
peccato mortali, vel conscientiam habent de peccato non remisso. Qui
autem bona fide credit sibi fuisse peccata remissa, et cum attritione
supernaturali de peccatis commissis accedit ad sacramenta, nullatenus
afficitur peccato mortali, nec conscientiam habet de peccato non remis
so. Casus est: Petrus, qui aliquando peccatum mortale commisit, si obli
tus sui peccati faciat attritionem generalem supernaturalem et pie susci
piat sacramentum eucharistiae, liberabitur proculdubio a peccato mor
tali et accipiet gratiam sanctificantem.
II. In hoc casu causant primam gratiam per accidens. Sacramenta
vivorum ex peculiari Christi institutione et secundum primariam eorum
significationem ordinantur ad producendam secundam gratiam. Si quando ·
1 Biel, In IV Seni., dist. 9, q. 2, a. 1, nota 1; Vazquez, De sacramentis, disp. 205,
cc. 4 et 5: Lugo, De eucharistia, disp. 12, sect. 1.
2 De sacramentis in genere, disp. 4, q. 7.
3 III p., q. 72, a. 7 ad 2.
1 In IV Sent., dist. 9, q. 1, a. 3, quaest. 2.
" In IV Seni., dist. 23, q t, a. 2, quaest. 1 ad 2.
ART. VI. QUAM GRATIAM CAUSENT SACR. N. L.
63
autem ex vi primariae institutionis deberent causare augmentum gratiae
in justo, conferantur animae exsistenti in peccato, per accidens fit, ut
in ea causent primam gratiam.
97. Thesis IV. 1) Sacramenta solo numero distincta aequalem
gratiam conferunt aequaliter dispositis; 2) inaequalem vero inaequaliter
dispositis; 3) et sacramenta specie distincta inaequalem conferunt gratiam
etiam aequaliter dispositis.
Pars l.a Sacramenta solo numero distincta aequalem
gratiam conferunt aequaliter dispositis.
Aliqui veteres theologi visi sunt huic doctrinae contradicere, sed jam
communis evasit haec opinio.
>1 ngelicus Doctor eam defendit dicens: «Per se quidem effectus bapti
smi est id, ad quod baptismus est institutus, scilicet ad regenerandum
homines in spiritualem vitam. Et hunc effectum aequaliter facit in
omnibus, qui aequaliter se habent ad baptismum. Unde, quia omnes pueri
aequaliter se habent ad baptismum, quia non in fide propria, sed in fide
Ecclesiae baptizantur, omnes aequalem effectum percipiunt in bapti
smo» *. Idem dicendum est de confirmatione, quando confertur infantibus
usu rationis carentibus.
Ratio, quae in his verbis S. Thomae insinuatur, est perspicua, quia
sacramenta ex sua institutione producunt illam gratiae quantitatem,
quam postulat dispositio animae, sicut causae naturales producunt effe
ctum aequalem vel inaequalem juxta dispositionem subjecti.
Nec valet dicere Deum singulis hominibus distribuere gratiam, prout
vult, adeo ut quibusdam parvulis possit majorem gratiam prae aliis con
ferre in baptismo. Minime dubito, quin Deus possit majorem gratiam
uni conferre prae alio, sed nullibi constat ipsum voluisse hanc facere
distinctionem in collatione gratiae per sacramenta, quin potius adsunt
fundamenta, quae suadeant omnino contrarium.
Aequalitas dispositionis adest semper in infantibus, qui accedunt vel
feruntur ad sacramenta, sed inter adultos difficulter inveniuntur duo vel
plures homines, qui eumdem omnino gradum dispositionis habeant.
Pars 2.111 Inaequalem gratiam conferunt inaequaliter di
spositis.
Est expressa sententia Angelici Doctoris, qui ait: «Adulti vero, quia
per propriam fidem ad baptismum accedunt, non aequaliter se habent
ad baptismum; quidam enim cum majori, quidam cmn minori devotione
ad baptismum accedunt; et ideo quidam plus, quidam minus de gratia
novitatis accipiunt; sicut etiam ab eodem igne accipit plus caloris, qui
plus ei appropinquat; licet ignis, quantum est de se, aequaliter ad omnes
suum calorem effundat» 2.
1 J11 p., <\. 69, a. 8.
3 /IJ p., >|. <>9, a. 8.
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
64
Ratio est semper eadem, quia sacramenta, quae ex sua institutione
operantur ad instar causarum naturalium, producunt gratiam secundum
dispositionem subjecti.
Ex hac doctrina colligunt Salmanticenses «non solum recipere majo
rem gratiam, qui suscipit idem specie sacramentum cum majori specie
dispositione intensiva; sed etiam et a fortiori, qui illud suscipit cum
majori specie dispositione, licet quoad gradus vel modos magis remissa.
Unde, si duo susciperent duo sacramenta solo numero distincta, unus
cum attritione ut quatuor, et alter cum contritione ut duo, profecto hic
ultimus majorem virtute sacramenti reciperet gratiam, quam alter. Et
ratio est: quia contritio, licet remissa, est melior simpliciter, quam at
tritio licet intensa»x.
Pars 3.a Sacramenta specie distincta inaequalem con
ferunt gratiam etiam aequaliter dispositis.
Causa siquidem nobilior nobiliorem, quantum est de se, producit
effectum. Sacramenta autem novae legis, quae sunt causa gratiae, sunt
alia aliis nobiliora, ut expresse declaravit Concilium Tridentinum 12 et
probavimus superius.
98. Scholion. Hoc non obstante, puto aliquando fieri posse, ut
sacramentum minus perfectum cum magna devotione susceptum pro
ducat majorem gratiam, quam sacramentum nobilius remissa devotione
susceptum.
99. Thesis V. Gratia sacramentalis est essentialiter ipsamet gratia
sanctificans, sed addit supra illam, non quidem habitum novum vel qua
litatem completam, sed specialem vigorem et modum intrinsecum, quo
determinatur et fertur ad producendos speciales effectus necessarios in
vita Christiana, et exigit specialia auxilia ad finem sacramentorum obti
nendum.
Nota, i) Discutiendum hic venit, an gratia sacramentalis differat a
gratia sanctificante, et, supposito quod essentialiter idem sit cum illa, an
aliquid et quid addat supra gratiam sanctificantem.
2) Animadvertendum autem est cum S. Thoma, quod «gratia secun
dum se considerata perficit essentiam animae, in quantum participat quam
dam similitudinem divini esse; et sicut ab essentia animae fluunt ejus po
tentiae, ita a gratia fluunt quaedam perfectiones ad potentias animae, quae
dicuntur virtutes et dona, quibus potentiae perficiuntur» 34
. Unde gratia san
ctificans vocari consuevit gratia virtutum et donorum. At homo per sacra
menta non solum consequitur similitudinem divini esse in anima, et perfi
cit ejus potentias, sed ulterius ordinatur ad speciales actus in vita christia- na, et oportet, ut gratia sacramentalis conferat homini Christiano «quoddam.
divinum auxilium ad consequendum sacramenti finem» '. Hinc gratia sa
cramentalis supra gratiam communiter dictam, quae animam sanctificat,
et supra virtutes et dona, quae perficiunt potentias animae, addit facul
1
2
3
4
De sacramentis in communi, disp. 4, n. 127.
Sess. 7, can. 3; Denz-Bannw., 846.
III p., q. 62, a. 2.
S. Thomas, III p., q. <.>2, a. 2.
ART. VI. QUAM GRATIAM CAUSENT SACR. N. L.
65
tatem necessariam ad eliciendos effectus peculiares vitae Christianae et con
sequendum sacramenti finem.
Quid autem addat supra gratiam gratum facientem et supra virtutes
et dona, quaestio est non parum agitata inter theologos.
a) Aliqui dixerunt gratiam sacramentalem distingui a gratia sanctifi
cante ratione tantum propter munus diversum, quatenus gratia sacramen
talis ordinatur ad sanandam animam vel ad sanitatem conservandam augendamque; gratia vero communis seu sanctificans ad bene operandum.
b) Alii volunt per gratiam sacramentalem nihil reale intrinsecum addi
gratiae sanctificanti, sed solum auxilia extrinseca specialia pro fine sacra
mentorum obtinendo. Ita Cajetanus, Sotus, Philippus a SS. Trinitate, Lugo,
et alii plures ’.
3) Nonnulli contendunt hanc gratiam sacramentalem esse habitum seu
qualitatem permanentem, distinctam a gratia communi. Ita Capreolus 12.
4) Alii docent gratiam sacramentalem addere gratiae sanctificanti mo
dum seu vigorem quemdam intrinsecum, quo gratia communis determina
tur ac fertur in peculiares effectus vitae Christianae ac finem proprium sa
cramentorum. Ita Joannes a S. Thoma, Salmanticenses morales, Salmanti
censes scholastici, Billuart et alii 3.
5) Cl. Van Noort putat gratiam sacramentalem consistere in complexu
donorum et gratiarum actualium ad finem sacramenti conducentium *.
His praelibatis, probatur thesis per partes.
Pars l.a
Addit aliquid reale.
Tum quia gratia sacramentalis producit effectus distinctos ab effe
ctibus gratiae communis; tum quia singula sacramenta producunt pecu
liarem gratiam; tum etiam quia gratia sacramentalis unius sacramenti
confert auxilia ab auxiliis gratiae communis et gratiae aliorum sacra
mentorum diversa.
Pars 2.a
Non addit habitum novum.
Hic enim habitus non recipitur immediate in anima nec in potentiis.
Non in anima, quae jam satis perficitur per gratiam communem; non in
potentiis, quae pariter per virtutes perficiuntur in ordine ad suos actus.
Solum ergo requiritur, ut gratiae communi aliquid reale addatur in or
dine ad actus necessarios vitae Christianae et in ordine ad finem pecu
liarem sacramentorum.
Pars 3.a Aliquid addit per modum vigoris in ordine ad
finem sacramenti.
Hanc doctrinam tenet Angelicus Doctor dicens: «Ratio sacramenta
lis gratiae se habet ad gratiam communiter dictam, sicut ratio speciei
ad genus. Unde, sicut non aequivoce dicitur animal communiter dictum
1 Cajetanus, In III p., q. 62, a. 2; Sotus, In IV Sent., dist. I, q. 3, a. 2; Phi
lippus a SS. Trinitate, De sacramentis in genere, disp. 4, dub. 7; Lugo, De sacramen
tis in genere, disp. 4, sect. 3, n. 19 sqq.
2 In IV Sent., dist. I, q. I, a. 3, § 3, ad 4 Durandi contra tertiam conci.
3 Joannes a S. Thoma, De sacramentis, disp. 24, a. 2, dub. un.; Salmanticenses
morales, De sacramentis in genere, tr. I, c. 5, dub. un., n. 29; Salmanticenses scho
lastici, De sacramentis in communi, disp. 4, n. 140; Billuart, De sacramentis in com
muni, diss. 3, a. 5.
• De sacramentis, n. 69.
5
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
66
et pro homine sumptum, ita non aequivoce dicitur gratia communiter
sumpta et gratia sacramentalis» 1. Hinc, quando Angelicus dicit gratiam
sacramentalem addere gratiae communi «quoddam divinum auxilium»
ad consequendum sacramenti finem, per auxilium intelligit aliquid reale
intrinsecum gratiae communi superadditum 1
2.
Ratio est, quia gratia sacramentalis sanctificat hominem redditque
eum aptum ad bene operandum, sicut gratia communis virtutum et do
norum, et ex hac parte est essentialiter gratia sanctificans; et ulterius
perficit hominem ad exsequendos peculiares actus vitae Christianae et
obtinendum finem sacramentorum, et ex hac parte addit aliquid reale
ac intrinsecum supra gratiam communem, quod se habeat per modum
specialis vigoris.
100. Thesis VI. Sacramenta novae legis habent virtutem specia
liter ex passione Christi.
Humanitas Christi et sacramenta novae legis sunt causae instrumen
tales gratiae, illa quidem instrumentum causae principali conjunctum,
et haec instrumenta separata. Causa autem principalis utens duobus in
strumentis, uno conjuncto et altero separato, pro uno effectu produ
cendo, communicat suam virtutem instrumento separato, mediante in
strumento conjuncto, sicut serra movetur per manum. Hinc Deus, qui
est causa principalis gratiae, communicat suam virtutem sacramentis
per humanitatem Christi. Sed humanitas Christi, ut causa instrumentalis conjuncta, producit gratiam specialiter per passionem suam. Ergo
sacramenta novae legis habent virtutem ex passione Christi 3.
Admonendus est populus Christianus, ut crebro sacramenta suscipiat
et sic fructus passionis Christi abunde percipiat.
101. Thesis VII. Sacramenta veteris legis non causabant gratiam
ex opere operato.
Patet ex Concilio Florentino, in quo haec leguntur: «Illa enim (anti
quae legis sacramenta) non causabant gratiam, sed eam solum per pas
sionem Christi dandam esse figurabant» 4.
Ratio est, quia sacramenta sunt causae instrumentales physicae se
paratae, quae accipiunt virtutem ab humanitate Christi ut a causa effi
ciente. Sed in veteri lege nondum erat humanitas Christi. Ergo sacra
menta veteris legis non causabant gratiam ex opere operato.
ARTICULUS VII
UTRUM SACRAMENTA FICTE SUSCEPTA, REMOTO OBICE, REVIVISCANT
102. Status quaestionis. 1) S. Thomas loquendo de baptismo ait:
«Dicitur autem aliquis fictus per hoc, quod voluntas ejus contradicit
vel baptismo vel ejus effectui»5. Unde duplex fictio potest esse in sacra
1
2
3
4
3
III p., q. 62, a. 2 ad 3.
III p., q. 62, a. 2.
Cir. S. Thomas, III p., q. 62, a. 5.
Decreto pro arnienis; Donz-Bannw., 695.
III p., q. 69, a, 9.
ART. VH. AN SACK , REMOTO OBICE, REVIVISCANT
67
mentis, una, quae impedit validitatem sacramenti, ut si quis sine dolore
accedat ad poenitentiam; et alia, quae solummodo impedit effectum
principalem sacramenti, qui est gratia, ut si quis sciens et volens con
trahat matrimonium in peccato mortali.
2) Sacramenta invalide suscepta nunquam producunt gratiam, nec
remoto obice reviviscunt, quia ab initio nulla sunt.
3) Obex, qui fructuosae perceptioni sacramenti obstat, potest esse
positivus vel negativus. Positivus est, qui scienter et voluntarie adhibe
tur a subjecto. Negativus, qui bona fide apponitur.
4) Quaeritur, an qui valide et infructuose recepit sacramenta, quia
sive voluntarie sive involuntarie apposuit impedimentum justificationi,
remoto obice, accipiat gratiam sacramentalem. Casus est: Petrus adul
tus peccator accedit ad baptismum cum intentione quidem recipiendi
sacramentum sed sine ullo dolore de peccatis; si postea concipiat attri
tionem de peccatis anteactis, accipit gratiam sacramenti et vocatur re
viviscentia sacramenti.
103. Placita theologorum. 1) Omnes communiter tenent sacramen
ta, quae imprimunt characterem, si infructuose suscipiantur ob carentiam
dispositionum, sublato impedimento, reviviscere et causare gratiam sacra
mentalem.
2) Communius pariter tenent theologi contra Gabrielem a S. Vincen
tia 1 sacram eucharistiam infructuose susceptam nunquam reviviscere.
3) De poenitentia, extrema unctione et matrimonio disputant theologi.
a) Plures tenent nullum eorum reviviscere per ablationem impedimenti.
Sic aliqui thomistae.
b) Alii contendunt extremam-unctionem et matrimonium reviviscere,
non vero poenitentiam. Ita Tanquerey 12.
c) Alii denique opinantur poenitentiam, extremam-unctionem et ma
trimonium, remoto obice, reviviscere. Ita Gabriel a S. Vincentia, Billot
et alii 34
.
104. THESIS I. Sacramenta, quae imprimunt characterem, cum
ficte ob defectum dispositionum suscipiuntur, remoto obice, reviviscunt
et producunt gratiam.
Nota. De baptismo videtur certa sententia, et de confirmatione ac ordi
ne multo probabilior.
De baptismo ait S. Augustinus: «In illo, qui fictus accesserat, fit, ut
non denuo baptizetur, sed ipsa pia correctione et veraci confessione purge
tur, quod non posset sine baptismo, ut, quod ante datum est, tum valere
incipiat ad salutem, cum illa fictio veraci confessione recesserit» Et S. Tho
mas: «Quando aliquis baptizatur, accipit characterem quasi formam, et
consequitur proprium effectum, qui est gratia remittens omnia peccata.
Impeditur autem quandoque per fictionem. Unde oportet, quod, remota ea
per poenitentiam, baptismus statim consequatur suum effectum» s. «In
baptismo imprimitur character, qui est immediata causa disponens ad gra1 De sacramentis in genere, disp. 4, q. 5.
2 De sacramentis in communi, nn. 321-322.
3 Gabriel a S. Vincentio, De sacramentis in genere, disp. 4, q. 5; Billot, De
sacramentis, th. 6.
4 De baptismo contra donatistas, lib. 1, c. 12, n. 18; ML 43, 119.
s III p., q. 69, a. 10.
68
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. IV. DE EFFICACIA SACRAMENT.
tiam. Et ideo, cum fictio non auferat characterem, recedente fictione, quae
effectum characteris impediebat, character, qui est praesens in anima, inci
pit habere effectum suum. Et ita baptismus, recedente fictione, effectum
suum consequitur» *.
Quod hic dicitur de baptismo, valet de confirmatione et ordine, quia
in his non minus ac in baptismo imprimitur character, in quo virtualiter
continetur sacramentum.
Ratio fundamentalis thesis est, quia sacramenta imprimentia cha
racterem, si quando ficte suscipiantur, virtualiter permanent in ipso
charactere, et, remoto obice, causant in anima illum effectum, quem
nata sunt producere.
105. Scholion. De dispositione ad reviviscentium. 1) Qui obicem
positivum apponit gratiae, suscipiendo sacrilege sacramentum, vel etiam
qui, adhibito obice negativo in susceptione sacramenti, peccatum lethale
committit antequam actum attritionis emittat, indiget proculdubio con
tritione perfecta cum voto sacramenti poenitentiae, vel ipso sacramento
poenitentiae cum attritione. Hic enim habet peccatum mortale, quod
non potest aliter remitti.
2) Qui obicem negativum posuit in susceptione baptismi, et nullum
deinde peccatum mortale commisit, indiget solummodo actu attritionis,
quia attritio fuisset ipsi sufficiens dispositio ad recipiendam gratiam in
actu baptismi, et deinde, baptismo virtualiter remanente, non requiritur
amplius.
3) Qui obicem negativum apposuit in susceptione confirmationis
aut ordinis, et antequam recordetur sui peccati mortalis, emittit actum
attritionis, accipit gratiam, quia haec dispositio fuisset ipsi sufficiens, ut
confirmatio et ordo conferrent per accidens gratiam primam. At si, an
tequam emittat actum attritionis, recordetur peccati lethalis, quod fuit
obex gratiae sacramentali, indiget actu perfecto contritionis cum voto
poenitentiae, vel ipso sacramento poenitentiae cum attritione superna
tural!. quia haec dispositio fuisset ipsi necessaria ad gratiam, si conscius
fuisset peccati mortalis ante susceptionem sacramenti12.
106. THESIS II. Sacramenta, quae non imprimunt characterem, si
ficte suscipiantur, probabilius non amplius reviviscunt nec causant gra
tiam.
Ratio est, quia sacramenta non possunt reviviscere nec causare gra
tiam, quando non exsistunt saltem virtualiter. Sed sacramenta, quae
non imprimunt characterem, si ficte suscipiantur, transacto actu administrationis, non amplius exsistunt virtualiter. Ergo.
1
2
In IV Sent., dist. 4, q. 3, a. 2, quaest. 3.
Cfr. Honoratus dei Val, De sacramentis in genere, n. 62.
ART. I. AN ET IN QUIBUS SACK. IMPRIMATUR CHARACTER
6g
QUAESTIO V
DE CHARACTERE SACRAMENTORUM
ARTICULUS I
AN ET IN QUIBUS SACRAMENTIS IMPRIMATUR CHARACTER
107. Origo nominis. Character (χαρακτηρ) vox graeca idem valet
ac latine signaculum.
Antiquitus significabat 1) sigillum, quo pecora vel etiam servi inu
rebantur, ut a dominis agnoscerentur; 2) notam, qua homines militiae
adigebantur; 3) signaculum, quo aliquae personae insignitae muneribus
publicis deputabantur.
A tempore jam S. Augustini translatum est hoc vocabulum ad ordi
nem spiritualem et exinde significat signaculum quoddam spirituale.
Definitio. Character sacramentalis recte difinitur: Signaculum spi
rituale et indelebile, animae impressum, quo homo ad sacra recipienda, de
fendenda vel facienda deputatur. Haec definitio explicabitur inferius.
108. Error. Wicleffus primo1 et deinde protestantes mordicus nega
verunt per sacramenta novae legis imprimi characterem in anima.
Wicleffus dixit inventorem hujus theoriae fuisse Innocentium Ill, ineunte saeculo xm; Calvinus adseruit doctrinam de charactere ex indoctorum
monachorum officina prodiissc 1
2; et recentius Harnack hoc inventum S. A ugustino tribuit 3.
109. Thesis. Baptismus, confirmatio et ordo imprimunt characte
rem in anima. Est dogma catholicum.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Quamvis alii aliter S. Scripturam-in hac
parte interpretentur, negari nequit in sacris litteris hanc doctrinam di
serte insinuari. Qui autem, ait Apostolus, confirmat nos vobiscum in Chri
sto, et qui unxit nos Deus: qui et signavit (σφραγισαμενος) nos, et dedit
pignus Spiritus in cordibus nostris 4.
In quo (Evangelio) et credentes signati estis (εσφραγισάητε) Spiritu
promissionis sancto 5.
Nolite contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo signati estis (εσφραγισβητε) in diem redemptionis 6.
Hos textus in alium sensum plures detorquent, sed in favorem no
strae sententiae eos exponit Catechismus Romanus dicens: «Cum Apo1
2
3
1
3
•
Cfr. Waldensis, De sacramentis, t. 2, c. lio.
Antid. Cone. Trid., sess. 7, c. 9.
Dogmengesch, III, 154 sqq. (4 ed.).
II Cor., i, 21-22.
Eph., i, 13.
Eph , 4, 30,
7.0
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. V. DE CHARACTERE SACRAMENTORUM
stolus (II Cor., 1, 21-22) ait: Unxit nos Dens, qui et signavit nos... voce
illa signavit non obscure characterem descripsit, cujus proprium est ali
quid signare et notare»1.
2) Ex Concilio Tridentino. «Si quis dixerit in tribus sacramentis,
baptismo, scilicet, confirmatione et ordine, non imprimi characterem in
anima, hoc est, signum quoddam spirituale et indelebile, unde ea iterari
non possunt, a. s.»12.
3) Ex SS. Patribus3. S. Cornelius Papa: «Sed neque postquam
liberatus est morbo (Novatianus), reliqua percepit quae juxta ecclesia
sticam regulam percipi debent neque ab episcopo consignatus est. Hoc
autem signaculo minime percepto, quo tandem modo Spiritum Sanctum
potuit accipere» 4.
S. Ephracm: «Spiritus Sanctus per oleum imprimit signum suum ovi
bus suis. Sicut annulus in cera imprimit suum sigillum, ita etiam signum
occultum Spiritus per oleum imprimitur personis, quando unguntur in
baptismo» 5*
7.
Hoc signaculum laudibus effert S. Ambrosius ®; et S. Augustinus Ί
proprio nomine characterem vocat.
S. Augustinus urgentius hoc adstruit ac defendit. Contra donatistas
statuens haec tria sacramenta, etiamsi ab haereticis debito modo admi
nistrarentur, fuisse valida, distinxit in eis duplicem effectum, gratiam
scilicet et characterem, et strenue defendit characterem permanere in
anima, quamvis aliquando abesset gratia. «Quemadmodum autem Spi
ritum Sanctum, sicut habent filii dilecti, non habent filii maligni, et
tamen baptismum habent, sic et Ecclesiam, sicut habent catholici, non
habent haeretici, et tamen baptismum habent; nam Spiritus Sanctus
disciplinae fugiet fictum, nec tamen eum fugiet baptismus. Itaque, sicut
potest baptisma esse, et unde se aufert Spiritus Sanctus; ita potest esse
baptisma, ubi non est Ecclesia... Induunt homines Christum aliquando
usque ad sacramenti perceptionem, aliquando et usque ad vitae sancti
ficationem, atque illud primum et bonis et malis potest esse commune,
hoc alterum proprium est bonorum et piorum» 8.
4) Ex consensu theologorum. Theologi scholastici hanc doctrinam
de productione characteris per sacramenta baptismi, confirmationis et
ordinis, haereditate a SS. Patribus acceperunt, et strenue defenderunt.
Aliqui eorum, ut Scolus, Cajetanus et alii ®, innuerunt doctrinam de
charactere sacramentorum propter solam auctoritatem Ecclesiae habe
ri, sed hoc de natura non de exsistentia characteris intelligendum est.
1 P. 2, c. i, n. 30.
2 Sess. 7, can. 9; Denz-Bannw., 852. Cfr. Cono. Florentin., Decreto pro armenis;
Denz-Bannw., 695.
3 Jam Patres apostolici baptismum vocare consueverunt sigillum. Clemens
Romanus, II ad Cor., 7, n. 6; MG 1, 339; sigillum infragile. Constitutiones apostolicae, 3, 16; MG 1, 798.
1 Rouët de Journal, Enchiridion palristicum, 547.
s Assem., Bibl. Orient., 1, 94; et Rouët de Journal, Enchiridion palristicum, 712.
* De Spiritu Sancto, lib. I, c. 6; MI. 16, 752.
7 In ep. Joan., tr. 5, n. 6; MI. 35, 2015.
8 De baptismo, lib. 5, c 23, nn. 33-34: MI. 43, 193
3 Scolus, In IV Sent., diet. 6, <]. 9, n 14; Cajetanus, In III p , q. 63, a. I.
ART. II. IN QUO CONSISTAT CHARACTER SACRAMENTORUM
?!
Hinc revelatio de impressione characteris per sacramenta baptismi,
confirmationis et ordinis, adumbrata in sacris litteris, subobscure expo
sita a SS. Patribus in primis quatuor Ecclesiae saeculis, explicite a
S. Augustino secundum Ecclesiae consuetudinem ineunte saeculo v
enucleata, deinceps ab aliis Patribus constanti praedicatione conserva
ta, a theologis scholasticis diligentissime fuit declarata.
5) Ex praxi Ecclesiae. Haec tria sacramenta nunquam Ecclesia
consuevit iterare, quia communiter censuit characterem per illa imprimi
in anima.
6) Ex ratione congruentiae. Qui ad aliquod munus publicum depu
tatur et specialem potestatem accipit, aliqua nota etiam in societate
civili insignitur. Per sacramenta autem baptismi, confirmationis et or
dinis, homines specialiter deputantur ad cultum divinum et accipiunt
specialem potestatem. Ergo. Per baptismum fit homo membrum Eccle
siae et accipit potestatem recipiendi alia sacramenta; per confirmatio
nem fit miles Christi, ut ex officio profiteatur fidem Christi et congruen
ter recipiat alia sacramenta; per ordinem fit dux exercitus et accipit
potestatem conferendi aliis sacramenta.
110. Corollarium. Concilium Florentinum recte docuit tribus sa
cramentis, non vero aliis, characterem imprimi. «Inter haec sacramenta
tria sunt: baptismus, confirmatio et ordo, quae characterem, id est, spi
rituale quoddam signum a caeteris distinctivum, imprimunt in anima in
delebile. Unde in eadem persona non reiterantur. Reliqua vero quatuor
characterem non imprimunt et reiterationem admittunt» 1. Tria siqui
dem sacramenta et non alia deputant hominem ad recipiendum et con
ferendum ea, quae spectant ad cultum divinum, ut supra innuimus12.
ARTICULUS II
IN QUO CONSISTAT CHARACTER SACRAMENTORUM
111. Status quaestionis. De exsistentia characteris secura est an
tiqua traditio et certa Ecclesiae doctrina; de natura vero ejusdem obscu
rior habetur ratio et magna theologorum varietas.
Inquirendum tamen est, in quo praecise character consistat, ut inde
ejus proprietates colligi valeant.
Error, lîosmini in hoc erravit dicens: «In Christiana doctrina Verbum,
character et facies Dei, imprimitur in animo eorum, qui cum fide susci
piunt baptismum Christi. Verbum, id est, character in anima impressum,
in doctrina Christiana est Esse reale (infinitum) per se manifestum, quod
deinde novimus esse secundam personam SS. Trinitatis» 3.
1 Decret, pro armenis; Denz-Bannw., 695.
2 S. Bonaventura ait ad rem: «Quia e go tria tantum sunt sacramenta, quae
respiciunt statum fidei determinatum; baptismus primum, quia ibi fides gignitur,
et homo ab aegyptiis separatur; confirmatio secundum, quia ibi fides roboratur, et
ut pugil inungitur homo ad praeliandum et ab infirmis discernitur; et ordo ter
tium, quia ibi virtus multimoda datur, et homo ut sanctus ad ministerium templi
a laicis separatur; ideo ista tria tantum imprimunt characterem». In IV Sent.,
dist. 6. q. 4.
3 Prop. 28 damnata a S. Off. 14 Dec. 1887; Denz-Bannw., 1918.
•pl
DK SACRAMENTIS. SECT. I. Q. V. DE CHARACTERE SACRAMENTORUM
112. Placita theologorum, i) Juxta Durandum character «est sola rela
tio rationis, per quam ex institutione vel pactione divina deputatur aliquis
ad sacras actiones» l.
2) Scotus putat posse defendi characterem esse relationem realem extrinsecam, probabilius tamen existimat illum esse formam absolutam
3) Alii communiter tenent characterem esse in genere qualitatis, sed
inter se dissentiunt, ubi agunt de adsignanda specie qualitatis, ad quam
reducendus sit:
a) Nonnulli defendunt characterem pertinere ad primam speciem qua
litatis, esseque habitum quemdam impressum in anima per tria sacramenta.
Ita Alensis, Mayronus, Vorrilong, S. Bellarminus, Suarez, Vazquez et alii 123*5.
b) Plures volunt characterem reduci ad secundam speciem qualitatis,
esseque potentiam spiritualem instrumentaient. Ita S. Thomas, omnes thomistae, et ex extraneis plures ‘.
c) Altissiodorensis ait: «Dicimus quod sicut claritas vel illuminatio aeris
est passio vel passibilis qualitas ipsius aeris, ita character ille, cum sit illu
minatio» δ. Huic sententiae subscripsit Lugo “.
d) Alii tribuunt Marsilio sententiam, quae docet characterem reduci
ad quartam speciem qualitatis, ad formam scilicet vel figuram ’.
113. Thesis. Character sacramentalis est aliquid reale et absolu
tum, potentia nempe spiritualis, non quidem completa et principalis, sed
incompleta et ministerialis seu instrumentalis, et reducitur ad secundam
speciem qualitatis.
Pars l.a
Est aliquid reale.
In Conciliis Florentino et Tridentino declaratum est characterem esse
signum indelebile in anima. Unde sententia Durandi solet a theologis
satis graviter judicari.
Pars 2.11
Est aliquid absolutum.
Ratione satis ingeniosa probat hoc Angelicus dicens: «Relatio, quae
importatur in nomine signi, oportet, quod super aliquid fundetur. Re
latio autem hujus signi, quod est character, non potest fundari imme
diate super essentiam animae, quia sic conveniret omni animae natura
liter. Ft ideo oportet aliquid poni in anima, super quod fundetur talis
relatio; et hoc est essentia characteris» 8.
1 In IV Seni., dist. 4, q. 1, n. 11.
2 In IV Sent., dist. 6, q. 10, n. 13.
3 Alensis, IV p., q. 8, m. 8, a. 1; Mayronus, In IV Sent., dist. 7, q. 5, a. Xi;
Vorrilong, In IV Sent., dist. 3, p. 3, conci. 1; S. Bellarminus, De sacramentis, lib. 2,
c. 19: Suarez, De sacramentis, disp. Ii, sect. 3, n. 14: Vazquez, De sacramentis,
disp. 134, c. 3.
S. Thomas, III p., q. 63, a. 2; et In IV Sent., dist. 4, q. 1, a. 1. Cfr. ex thomistis Salmanticenses, De sacramentis in communi, disp. 5, n. 31; et ex extraneis
Valentia, In III p., disp. 3, q. 4, p. 3 in fine.
5 Summa, lib. 4, tr. 3, c. 2 ad 4.
° De sacramentis in genere, disp. 6, sect. 3, n. 48.
’ Marsilius, In IV Sent., q. 4, a. I, conci. 7.
8 III p., q. 63, a. 2 ad 3.
ART. II. IN QUO CONSISTAT CHARACTER SACRAMENTORUM
73
Pars 3.a Character sacramentalis est potentia spiritua
lis, non quidem completa et principalis, sed incompleta et
ministerialis seu instrumentalis, et reducitur ad secundam
speciem qualitatis.
Sacramenta imprimentia characterem conferunt homini aliquam po
testatem seu potentiam in ordine ad divina. «In baptismo accipit homo
potestatem ad ea agenda, quae ad propriam pertinent salutem, prout
scilicet secundum se ipsum vivit... In confirmatione accipit homo po
testatem ad agendum ea, quae pertinent ad pugnam spiritualem contra
hostes fidei» I. In ordine accipit potestatem conficiendi corpus Christi
et absolvendi homines a peccatis. Ergo character est potestas seu po
tentia spiritualis.
Hanc potentiam intelligimus physicam, ut decet signum indelebile
impressum in anima et conferens facultatem physicam consecrandi et
absolvendi in charactere ordinis, et non moralem, ut vult cl. Pesch1
2.
Non est tamen potentia completa et principalis, sed ministerialis et
incompleta, ut expresse docet Angelicus his verbis: «Haec spiritualis
potentia est instrumentalis, sicut etiam supra... dictum est de virtute,
quae est in sacramentis. Habere enim sacramenti characterem competit
ministris Dei; minister autem habet se per modum instrumenti» 3. Adest
igitur in nobis character sacramentalis, ut quoties velimus opera ad cul*tum Dei spectantia peragere, possimus eo uti, et actus vitae christianae,
professionis fidei, et cultus divini exercere.
Haec potentia spiritualis, instrumentalis cum sit, reductive pertinet
ad secundam speciem qualitatis.
114. Scholion I. Character sacramentalis distinguitur real iter a gra
tia; quia, ut diximus, est quaedam potentia seu virtus instrumentalis,
dum gratia est habitus seu forma habens esse completum in anima. Cha
racter est signum gratiae, a qua distinguitur sicut signum a signato, et
aliquando producitur in anima sine gratia.
115. Scholion II. Character nos configurat Christo. «Character
proprie est signaculum quoddam, quo aliquid insignitur, ut ordinatum
in aliquem finem; sicut charactere insignitur denarius ad usum commu
tationum; et milites charactere insigniuntur quasi ad militiam depu
tati. Homo autem fidelis ad duo deputatur; primo quidem et principa
liter ad fruitionem gloriae; et ad hoc insignitur signaculo gratiae...
Secundo autem deputatur quisque fidelis ad recipiendum vel tradendum
aliis ea, quae pertinent ad cultum Dei, et ad hoc proprie deputatur cha
racter sacramentalis. Totus autem ritus christianae religionis derivatur
a sacerdotio Christi. Et ideo manifestum est, quod character sacramen
talis specialiter est character Christi, cujus sacerdotio configurantur fide
les secundum sacramentales characteres, qui nihil aliud sunt, quam
quaedam participationes sacerdotii Christi ab ipso Christo derivatae»4.
1
2
8
*
III p., q. 72, a. 5.
De sacramentis in genere, n. 199.
III p., q. 63, a. 2.
III p., q. 63, a. 3.
74
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. V. DE CHARACTERE SACRAMENTORUM
Hoc tamen nolim sic intelligas, ut Christus habeat sicut nos chara
cterem sacramentalem per participationem, qui sit primarius character,
a quo derivetur nostrum signaculum. Christus enim est sacerdos per
suam naturam habens plenissimam potestatem spiritualem. Nos autem,
cum recipimus sacramenta imprimentia characterem, accipimus per par
ticipationem, quod Christo competit per naturam, adeo ut «sicut Chri
stus habet plenam spiritualis sacerdotii potestatem, ita fideles ejus ei
configurentur in hoc, quod parcipant aliquam spiritualem potestatem
respectu sacramentorum, et eorum quae pertinent ad divinum cultum»1.
116. Corollarium. Ex his facile colliges sensum definitionis cha
racteris, quam supra dedimus.
Dicitur 1) signaculum, quia per characterem sacramentalem homo a
Christo et a caeteris distinguitur; 2) spirituale, ut innuatur hoc signa
culum ad spiritualia tantum referri; 3) indelebile, quia, ut jam diximus,
hoc signaculum nunquam, nequidem in caelo, delebitur; 4) animae im
pressum. quo significatur characterem esse aliquid reale et mediate vel
immediate in anima recipi; 5) quo homo deputatur ad sacra recipienda,
defendenda vel lacienda, quibus exprimitur munus et potentia, quae ho
mini per characterem conferuntur. Per baptismum deputatur homo ad
recipienda sacra, per confirmationem ad defendenda ex officio, per ordi
nem ad facienda.
ARTICULUS III
QUODNAM SIT SUBJECTUM, IN QUO IMMEDIATE RECIPITUR
CHARACTER SACRAMENTALIS
117. Status quaestionis. In homine sunt corpus, anima rationalis
et potentiae, quae omnia realiter inter se distinguuntur.
Declarandum hic venit, in quo character tanquam in subjecto im
mediate recipiatur.
118. Placita theologorum, i) Durandus defendit characterem sacramentalem ponendum esse «in potentia executiva per quam minister appli
cat formam et materiam sacramenti ad suscipientem» et character ordinis
«convenientius poneretur in manibus sacerdotis, quibus tenet hostiam con
secrandam, et ad hoc consecratae sunt, vel in ore vel in lingua proferente
verba consecrationis» 1
2.
2) Alii volunt characterem immediate recipi in essentia animae tan
quam in subjecto. Ita S. Bellarminus, Suarez, Vazquez, Lessius, Lugo, Becanus et alii 34
.
3) Scotus ponit characterem immediate in voluntate tanquam in sub
jecto ■*.
4) Multo communius et probabilius tenent alii characterem sacramen
talem recipi immediate in solo intellectu. Ita S. Thomas, omnes thomistae
et plures extranei “.
1 S. Thomas, III p., q. 63, a. 5.
2 In IV Seni., dist. 4, q. 1, n. 9.
3 S. Bellarminus, De sacramentis in genere, lib. 2, c. 19, prop. 4; Suarez, De
sacramentis, disp. 11, sect. 4, η. 9; Vazquez, De sacramentis, disp. 134, c. 4; Lessius,
In III p., q. 63, a. 4; Lugo, De sacramentis in genere, disp. 6, sect. 4; Becanus, De
sacramentis, c. 4, q. 3.
4 In IV Sent., dist. 6, q. n, n. 4. «Dico ergo».
6 S. Thomas, III p., q. 63, a 4 ad 3. Cfr. Cajetanus, In III p , q. 63, a, 4.
ART. IV. AN ET QUOMODO CHARACTER RECIPIATUR INDELEBILITER IN ANIMA
119. Thesis.
solus intellectus.
75
Subjectum immediatum characteris sacramentalis est
Arg. Angelicus Doctor solide probat 1) characterem sacramentalem
non recipi immediate in essentia animae; et 2) recipi in solo intellectu.
1) Non recipitur immediate in essentia animae. «Character est quod
dam signaculum, quo anima insignitur ad suscipiendum vel aliis traden
dum ea, quae sunt divini cultus. Divinus autem cultus in quibusdam
actibus consistit. Ad actus autem proprie ordinantur potentiae animae,
sicut essentia ordinatur ad esse. Et ideo character non est sicut in sub
jecto in essentia animae, sed in ejus potentia» l.
2) Recipitur immediate in solo intellectu. «Character ordinatur ad
ea, quae sunt divini cultus, qui quidem est quaedam fidei protestatio
per exteriora signa. Et ideo oportet, quod character sit in cognitiva po
tentia animae, in qua est fides» 1
2.
Oportet sane characterem sacramentalem immediate recipi in subje
cto, quod ordinatur ad operationes, et quod inter operandum dirigit
caeteras potentias ad tribuendum Deo verum cultum. Solae autem po
tentiae non essentia animae, ordinantur ad operationes, et inter ope
randum solus intellectus practicus dirigit caeteras potentias ad tribuen
dum Deo verum cultum. Unde in solo intelléctu practico immediate re
cipitur character.
ARTICULUS IV
AN ET QUOMODO CHARACTER RECIPIATUR INDELEBILITER IN ANIMA
120. Status quaestionis. Tria sunt praecipue in hoc articulo discu
tienda: 1) An character sit indelebilis in anima durante hominis vita.
2) An etiam post mortem permaneat in altera vita; 3) An sit indelebilis
intrinsece ex natura sua, an vero extrinsece ex sola ordinatione divina.
121. Placita theologorum, r) De fide est et omnes unanimi consensu
admittunt characterem indelebiliter permanere in anima durante homi
nis vita.
2) Non est de fide, sed communis sententia docet characterem post
mortem hominis manere in anima.
3) Quantum ad modum tenet Scotus 34, cui subscribunt Vazquez 1 et
alii, characterem esse indelebilem ex sola extrinseca Dei dispositione. Sed
•S'. Thomas 5, omnes thomistae, et plures extranei defendunt characterem
sacramentalem ex natura sua et intrinsece indelebiliter inhaerere animae.
122. Thesis. Character sacramentalis secundum praesentem Dsi
providentiam est non solum ex extrinseca Dei dispositione, sed etiam in
trinsece et ex natura sua, indelebilis in hac et altera vita.
Nota. Dixi «secundum praesentem Dei providentiam», quia non dubi
tamus, quin de potentia Dei extraordinaria, sicut angeli et animae ratio
nales destrui valent, possit character deleri.
1
2
3
1
4
III p., q. 63, a. 4.
III p., q. 63, a. 4 ad 3.
In IV Seni., dist. 6, q. 9, n. 20.
In III p., disp. 134, c. 5, n. 90.
III p.. q. 63. a. 5.
76
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. V. DE CHARACTERE SACRAMENTORUM
Pars l.a
Character est indelebilis in hac vita.
1) Patres Conciliorum Florentini et Tridentini vocant characterem
signum indelebile1: et exinde theologi acceperunt hanc doctrinanr ut
dogma fidei.
2) Ex apostolica et universali traditione docemur sacramenta, quae
imprimunt characterem, nunquam iteranda esse, eo quod aliquid eorum
scilicet character indelebiliter permanet in anima.
3) Character est quaedam participatio sacerdotii Christi. Christus
autem est sacerdos in aeternum. Ergo character debet permanere in
aeternum.
Pars 2.a
ra vita.
Character sacramentalis est indelebilis in alte
1) S. Thomas ait: «Post hanc vitam remanet character et in bonis
ad eorum gloriam et in malis ad eorum ignominiam; sicut etiam mili
taris character remanet in militibus post adeptam victoriam et in his,
qui vicerunt, ad gloriam, et in his, qui sunt victi, ad poenam»
2) Cum character sacramentalis recipiatur in anima tanquam in
subjecto, remanet indelebilis, dum ipsa anima est incorruptibilis. Sed
anima rationalis manet incorruptibilis post mortem hominis. Ergo. Sicut
res consecratae ac benedictae non amittunt consecrationem et benedi
ctionem, dum ipsae integrae manent, ita etiam anima rationalis conser
vat characterem sacramentalem etiam in altera vita, dum incorrupta
manet.
Pars 3.a Character sacramentalis est indelebilis non so
lum ex externa Dei dispositione sed etiam intrinsece et ex
natura sua.
Character sacramentalis non habet unde corrumpatur, sicut habent
alia accidentia. Non potest corrumpi ob defectum potentiae principalis,
quae eo utitur tanquam potentia instrumentali ad operanda sacra, ut
aliquando desinunt esse causae instrumentales, quia potestas sacerdo
talis Christi, quae in hoc casu est causa principalis, manet in aeternum.
Non desinit esse ad corruptionem subjecti, ad modum colorum, qui,
corruente pariete, pereunt, quia character recipitur in intellectu incor
ruptibili. Non deletur ad introductionem dispositionum, quae illum ex
pellant, ut peccatum expellit gratiam, quia nihil potest introduci in
anima, quod sit incompatibile cum charactere sacramentali.
Corollarium. Consequenter docent auctores mortuum baptizatum,
si miraculose resurgeret, non fore baptizandum, et sacerdotem mor
tuum, si surgeret ex mortuis, non fore ordinandum.
1 Concil. Florent., Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 695; et Conoil. Trid.,
S«SS. 7, can. 9: Denz-Bannw., 852.
■’ III p., q. 63, a. 5 ad 3.
ART. I. AN ET QUOMODO CHRISTUS INSTITUERIT SACRAM., ETC.
77
QUAESTIO VI
DE AUCTORE SACRAMENTORUM NOVAE LEGIS
ARTICULUS I
AN ET QUOMODO CHRISTUS INSTITUERIT SACRAMENTA NOVAE LEGIS
123. Status quaestionis. 1) Instituere sacramenta novae legis
nihil aliud est, quam determinare signa sensibilia, quae significent et
instrumentaliter causent gratiam. Cum autem haec signa sint quaedam
composita, quae constant rebus tanquam materia et verbis tanquam
forma, signa determinari dicuntur, cum designantur materia et forma,
et compositum ordinatur ad significandam gratiam.
2) Auctor sacramentorum potest esse principalis, qui propria vir
tute ac potestate instituit sacramenta; et ministerialis, qui non virtute
propria sed potestate ab auctore principali delegata agit circa sacramenta.
Auctor ministerialis potest iterum esse ministerii principalis seu in
stitutionis, qui habet potestatem excellentiae ad instituenda sacramenta,
et ministerii communis seu administrationis, qui nullatenus instituit sed
conficit ac confert sacramenta, ut quilibet minister conficit et admi
nistrat sacramenta.
3) Dilucidandum est, an et quomodo Christus signa sensibilia gra
tiae determinaverit, et contulerit ipsis virtutem producendi gratiam.
124. Errores, i) Reformatores saeculi xvi noluerunt admittere nisi
duo vel tria sacramenta, et dixerunt caetera sacramenta, quae in Ecclesia
habentur, saeculo n vel m a catholicis fuisse inventa, ut dogmata Chri
stiana externo ritu exhiberentur ac profiterentur.
2) Modernistae graviter erraverunt dicentes: «Opiniones de origine sa
cramentorum, quibus Patres tridentini imbuti erant, quaeque in eorum ca
nones dogmaticos proculdubio influxum habuerunt, longe distant ab iis,
quae nunc penes historicos rei Christianae indagatores merito obtinent» *.
«Sacramenta ortum habuerunt ex eo quod apostoli eorumque successores
ideam aliquam et intentionem Christi, suadentibus et moventibus circum
stantiis et eventibus, interpretati sunt» 1
2.
125. Thesis I.
mentorum.
Solus Deus potest esse auctor principalis sacra
Arg. Ille solus potest ut auctor principalis sacramenta instituere,
qui potest ipsis conferre virtutem causandi gratiam. Sed solus Deus pot
1 Decreto Lamentabili, prop. 39; Denz-Bannw., 2039. Excerpta ex Loisy,
.1 utour d’un petit livre, p. 223.
2 Decreto Lamentabili, prop. 40; Denz-Bannw., 2040. Excerpta ex Loisy,
L'Évangile et 1‘Hglise, p. 239. S. Officio propositionem damnanti respondit Loisy:
«Entendue à la rigueur, comme le Saint-Office l’a comprise, cette assertion est
inexacte, car Jésus n’a eu aucune idée ni intention par rapport aux sacrements de
l'Église. Mais celle-ci n’en a pas moins organisé son système sacramentairc en par
tant de certaines données évangéliques, ou de faits traditionnels, baptême de Jean,
souvenir de la dernière cène, mission des apôtres». Simples reflexions sur le Décret
du Saint-Office, § 40.
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VI. DE AUCTORE SACRAMENTORUM
78
est hanc virtutem signis sensibilibus conferre. Ergo solus Deus potest
esse auctor principalis sacramentorum.
126. Corollarium I. Sicut solus Deus est causa principalis gratiae
in anima, quia ipse solus potest illabi in animam, et tribuere partici
pationem suae naturae homini, ita solus Deus potest principaliter con
stituere causas instrumentales gratiae, ipsisque conferre virtutem pro
ducendi gratiam. Cum enim sacramenta sint causae instrumentales gra
tiae et characteris, ab. eo ut a causa principali instituenda sunt, cujus
sunt instrumenta, et a quo recipiunt virtutem.
Coroll. II. Christus ut Deus est certissime auctor principalis sacra
mentorum, quia operationes Christi ut Dei sunt communes Sanctissi
mae Trinitati. Christus ut Deus habet auctoritatem propriam non dele
gatam. Unde, sicut potest propria auctoritate gratiam quomodolibet
producere, ita pariter, cum sit causa principalis omnium rerum, potest
instrumenta gratiae instituere eisque virtutem instrumentariam ad gra
tiam producendam conferre.
127. Thesis II. Christus, ut homo, habebat potestatem ministerii
principalis seu excellentiae in sacramentis instituendis.
Arg. Haec potestas ministerii principalis seu excellentiae certe com
petit Christo, ut homini tum propter unionem hypostaticam ad Verbi
personam, tum propter munus quod gerebat redemptoris generis huma
ni. Christus, ut bene ait ad rem Angelicus, secundum quod est homo,
«operatur ad interiores effectus sacramentorum meritorie et efficienter,
sed instrumentaliter. Dictum est enim q. 48 et 49, quod passio Christi,
quae competii ei secundum humanam naturam, causa est nostrae justificationis et meritorie et effective, non quidem per modum principalis
agentis, sive per auctoritatem, sed per modum instrumenti, in quantum
humanitas est instrumentum divinitatis ejus... Sed tamen, quia est in
strumentum conjunctum divinitati in persona, habet quandam princi
palitatem et causalitatem respectu instrumentorum extrinsecorum, qui
sunt ministri Ecclesiae... Et ideo, sicut Christus, in quantum Deus, ha
bet potestatem auctoritatis in sacramentis, ita in quantum homo habet
potestatem ministerii principalis, sive potestatem excellentiae» x.
Christus, cum duplicem haberet potestatem, auctoritatis scilicet et
excellentiae, dupliciter influxit in sacramentorum institutionem. Qua
Deus potestate usus est auctoritatis, et fuit auctor principalis sacra
mentorum; qua homo usus est potestate excellentiae, et fuit auctor mi
nisterii principalis in instituendis sacramentis.
128. Corollarium. Ad potestatem ministerii principalis seu excellen
tiae in Christo quatuor spectant:
Primo, quod meritum et virtus passionis Christi operentur in sacra
mentis. Christus enim per passionem suam contulit sacramentis virtu
tem sanctificandi
Secundo, quod in Christi nomine sacramenta sanctificentur.
1
III p., q. 64, a. 3.
ART. I. AN ET QUOMODO CHRISTUS INSTITUERIT SACRAM., ETC.
79
Tertio, quod Christus, qui dedit virtutem sacramentis, potuerit in
stituere sacramenta.
Quarto, quod Christus potuerit effectum sacramentorum sine exte
riori sacramento conferre L
129. Thesis III. Christus, Deus-Homo, omnia novae legis sacra
menta instituit. (Est de fide.)
Nota. Juxta dicta Christus, ut Deus, potestate auctoritatis, et ut homo
potestate excellentiae, sacramenta instituit.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. De quibusdam sacramentis certa, de
aliis probabilia exstant circa hoc in sacris litteris testimonia.
De baptismo dicitur: Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra.
Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii,
et Spiritus Sancti12.
De eucharistia: Accepit Jesus panem et benedixit, ac fregit, deditque
discipulis suis, et ait: Accipite et comedite: hoc est corpus meum. Et acci
piens calicem gratias egit, et dedit illis dicens: Bibite ex hoc omnes. Hic est
enim sanguis meus 3.
De poenitentia: Christus ait discipulis suis: Sicut misit me Pater, et
ego mitto vos. Haec cum dixisset, insufflavit, et dixit eis: Accipite Spiritum
Sanctum; quorum remiseritis peccata, remittuntur eis; et quorum retinue
ritis, retenta sunt4.
Ordinem autem instituit Christus, quando dixit apud Lucam: Hoc
facite in meam commemorationem 5; et cum dedit apostolis potestatem
dimittendi peccata 6.
Matrimonium instituit, cum declaravit: Quod ergo Deus conjunxit,
homo non separet 7; vel cum in Cana Galilaeae adstitit nuptiis cum disci
pulis suis.
De confirmatione et extrema unctione locus certus non habetur in
Scriptura, sed ea sacramenta creduntur instituta fuisse, quando Chri
stus post passionem et resurrectionem suam per dies quadraginta appa
rens loquebatur cum discipulis de regno Dei 8. «Non ergo ii dies, dile
ctissimi, ait S. Leo, qui inter resurrectionem Domini ascensionemque
fluxerunt, otioso transiere decursu; sed magna in his confirmata sacra
menta, magna sunt revelata mysteria» 9.
2) Ex Concilio Tridentino. Solemnem de hac re definitionem
ediderunt Patres Concilii Tridentini dicentes: Si quis dixerit sacramenta
novae legis non fuisse omnia a Jesu Christo Domino nostro instituta, aut
1
2
3
4
5
6
7
•
11
III p., q. 64, a. 3.
Matth., 28, 18 sq.
Matth., 26, 26 sqq.
Joan., 20, 21 sqq.
Luc., 22, 19.
Joan., 20, 21 sqq.
Matth., 19, 6.
Aci., 1, 3.
Serm. de Ascensione Domini, c. 2; ML 54, 395.
8o
DE SACRAMENTIS. SECT I. Q. VI. DE AUCTORE SACRAMENTORUM
esse -plura vel pauciora quam septem... aut etiam aliquod horum septem
non esse vere et proprie sacramentum, a. s. T.
3) Ex SS. Patribus. Auctor libri De sacramentis: «Auctor sacra
mentorum quis est, nisi Dominus Jesus? De caelo ista sacramenta vene
runt» 1
2.
4) Ex ratione. 1) Sacramenta novae legis, cum habeant virtutem
instrumentariam producendi gratiam, ab eo fuerunt instituenda, a quo
confertur nobis gratia. Sed Christus, Deus-Homo, confert nobis gra
tiam. Ergo.
2) Cum fides et sacramenta pertineant ad substantiam Ecclesiae,
oportuit, ut ipse, qui fundavit Ecclesiam, traderet fidem et institueret
sacramenta. Sed Christus fundavit Ecclesiam. Ergo. «Apostoli et eorum
successores, ait Angelicus, sunt vicarii Dei quantum ad regimen Eccle
siae constitutae per fidem et fidei sacramenta. Unde, sicut non licet eis
constituere aliam Ecclesiam, ita non licet eis tradere aliam fidem, neque
instituere alia sacramenta. Sed per sacramenta, quae de latere Christi
pendentis in cruce fluxerunt, dicitur esse fabricata Ecclesia Christi» 3*
.
130. Thesis IV. Potestas auctoritatis, quam Christus habuit ut
Deus ad sacramenta instituenda, non potuit communicari puro homini,
bene tamen potestas excellentiae.
Nota, i) Primam hujus theseos partem omnes, ut decet, unanimi
consensu admittunt auctores.
2) Alteram partem disputant theologi. Aliqui negant potestatem ex
cellentiae, quam Christus habuit in sacramentis instituendis, potuisse ho
mini puro communicari. Ita Durandus, Biel et Vazquez *. Alii vero multo
communius cum S. Augustino 56affirmant °.
Pars l,a
Potestas auctoritatis in Christo est ipsa deitas. Deitas autem nequit
creaturae communicari. Ergo. Unde S. Thomas ait: «Talis potestas nulli
creaturae potuit communicari, sicut nec divina essentia»7.
Pars 2.'1
1) ,S‘. A uguslinus haec habet: «Potuit autem Dominus Jesus Christus,
si vellet, dare potestatem alicui servo suo, ut daret baptismum suum
tanquam vice sua, et transferre a se baptizandi potestatem, et consti
tuere in aliquo servo suo; et tantam vim dare baptismo translato in
servum, quantam vim haberet baptismus datus a Domino. Hoc noluit
ideo, ut in illo spes esset baptizatorum, a quo se baptizatos agnoscerent...
Si enim daret hanc potestatem servis, id est, ut ipsorum esset, quod
Domini erat, tot essent baptismi, quot essent servi» 8.
1
2
3
'*
a. 3;
6
Sess. q. De sacramentis in genere, can. i; Denz-Bannw., 844.
De sacramentis, lib. 4, c. 4, n. 13; ML 16, 458.
III p., q. 64, a. 2 ad 3.
Durandus. In IV Sent., dist. 2, q. I, n. 4; Biel, In IV Sent., dist. I, q. 2,
Vazquez, In III p., disp. 135, C. 2.
In Joanncm, tr. 5, n. 7; ML 35, 1417.
Cfr. S. Thomas, III p., q. 64, a. 4: et Hugon, De sacramentis in communi,
°
q. 4, a. i, § VII.
’ Ili p., q. 64, a. 4.
8 In Joanncm, tr. 5, n. 7; MI, 35, 1417.
ART. II. UTRUM CHRISTUS IMMEDIATE INST. OMNIA NOVAE LEGIS SACRAM.
8l
2) Ratio idem ostendit. Potestas enim excellentiae in instituendis
sacramentis est facultas eligendi ac designandi signa sensibilia, quae
significent et instrumentaliter conferant gratiam, quam Deus principa
liter causât. Sed potuit Christus puro homini conferre facultatem eli
gendi ac designandi signa sensibilia, quae significent, et instrumentaliter
conferant gratiam, quam ipse Deus principaliter causai. Ergo. «Talem
potestatem, inquit Angelicus, potuit (Christus) ministris communicare,
dando scilicet eis tantam gratiae plenitudinem, ut eorum meritum ope
raretur ad sacramentorum effectus, ut ad invocationem nominum ipso
rum sanctificarentur sacramenta, et ut ipsi possint sacramenta instituere,
et sine ritu sacramentorum effectum sacramentorum conferre solo impe
rio. Potest enim instrumentum conjunctum, quando fuerit fortius, tanto
magis virtutem suam instrumento separato tribuere, sicut manus
baculo» \
In hoc tamen casu potestas excellentiae reciperetur in homine puro
imperfectius quam in Christo, quia Christus ut homo est instrumentum
conjunctum, et homo purus esset instrumentum separatum.
ARTICULUS II
UTRUM CHRISTUS IMMEDIATE INSTITUERIT OMNIA NOVAE
LEGIS SACRAMENTA
131. Placita theologorum. Veteres quidam scholastici dixerunt Chri
stum non immediate instituisse omnia novae legis sacramenta.
1) Confirmationem non immediate a Christo sed a Patribus in Concilio
Meldensi sub instinctu Spiritus Sancti «quantum ad formam verborum et
materiam elementarem» immediate institutam fuisse docet Alensis 12, et non
a Christo immediate sed a Spiritu Sancto fuisse institutam adserit S. Bo
naventura 3*
.
2) S. Bonaventura defendit poenitentiam quoad facultatem absolvendi
fuisse a Christo immediate institutam, sed quoad confessionem seu dete
ctionem peccati fuisse a Christo insinuatam, et ab apostolis auctoritate sibi
a Domino tradita institutam *.
3) Extreinam-unctionem non a Christo immediate sed a Spiritu Sancto
per apostolos fuisse institutam docuerunt Hugo Victorinus, Petrus Lombardus, Alensis et 5. Bonaventura 5.
1 III p., q. 64, a. 4.
2 IV p., q. 9, membro 1. Merito animadvertunt hic auctores Alensem dece
ptum fuisse, quia in Concilio Meldensi, quod celebratum est anno 845, nihil actum
fuit circa institutionem confirmationis. Cfr. Mansi, Coll. Con., 14, 815 sqq.
3 In IV Sent., dist. 7, a. I, q. 1. Doctor Seraphious, quod auctoritate fortasse
Magistri sui Alensis fretus minus correcte in commentariis ad libros Sententiarum
scripsit, postea in Breviloquio (p. VI, c. 4) temperavit, vel, si mavis, correxit.
1 In IV Sent., dist. 17, p. 2, a. 1, q. 3. Recentes editores operum S. Bonaventurae hoc loco contendunt confessionem in insinuatione Christi satis fuisse institu tam.
5 Hugo Victorinus, De sacramentis, lib. 2, p. 15, c. 2; ML 176, 577; Petrus
Lombnrdus, IV Sent., dist. 23, n. 2; Alensis, IV p., q. 5, m. 2, a. i; S. Bonaven
tura, In IV Seni., dist. 23, a. 1, q. 2.
0
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VII. DE MINISTRO SACRAMENTORUM
82
132. Thesis. Christus, Deus-Homo, immediate instituit omnia no
vae legis sacramenta. Est hodie communis et theologice certa.
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. Concilium expresse declaravit sa
cramenta novae legis fuisse omnia a Christo Domino instituta K Sed
instituere obvie significat immediatam actionem, ut grammatici facile
concedunt. Ergo.
Idem Concilium docet Ecclesiam posse «in sacramentorum dispensa
tione, salva illorum substantia, ea statuere vel mutare, quae suscipien
tium utilitati seu ipsorum sacramentorum venerationi... magis expedi
re judicaverit»1
2.
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus diserte adserit Christum Do
minum noluisse communicare alteri potestatem excellentiae in insti
tuendis sacramentis3. Et S. Thomas ait: «Christus noluit potestatem
suae excellentiae ministris communicare. Si tamen communicasset, ipse
esset caput principaliter, alii vero secundario» 4.
3) Ex ratione. Oportuit, ut Christus, qui immediate Ecclesiam in
stituit, ea pariter institueret, quae ad substantiam Ecclesiae pertinebant.
Sed sacramenta, quae sunt media ad salutem fidelium necessaria, ad
substantiam Ecclesiae pertinent. Ergo.
QUAESTIO VII
DE MINISTRO SACRAMENTORUM
ARTICULUS I
QUIS SIT MINISTER ORDINARIUS SACRAMENTORUM
133. Status quaestionis. 1) Dominus noster Jesus Christus, qui
Ecclesiam immediate fundavit, per se ipsum instituit et Ecclesiae tra
didit sacramenta, ut recte administrarentur et a fidelibus reciperentur.
Ad hoc necessarii erant ministri, qui sacramenta conficerent et fidelibus
dispensarent.
2) Porro duplex est sacramentorum minister, unus -primarius, alter
secundarius.
Minister primarius est ille, qui sacramenta instituit et contulit eis
virtutem producendi gratiam, Dominus Jesus, cujus nomine gerimus nos
ministerium. Quoties enim minister conficit sacramenta, Christus invi
sibiliter ea dispensat. Unde S. Ambrosius ajebat: «Nostra enim servitia,
sed tua sunt sacramenta» 5. Minister secundarius est, qui nomine Christi
et deputatione Ecclesiae sacramenta conficit ac dispensat.
1
2
3
4
3
Sess. 7, can. i; Denz-Bannw., 844.
Sess. 21. c. 2; Denz-Bannw., 931.
In Joannem, ,tr. 5, n. 7; ML 35, 1417.
III p., q. 64, a. 4 ad 3.
De Spiritu Sancto, Prol., 18; ML 16, 737.
ART. I. QUIS SIT MINISTER ORDINARIUS SACRAM.
83
3) Supremam potestatem ministerialem ad conficienda et dispen
sanda sacramenta contulit Christus Ecclesiae, et virtute hujus potesta
tis valet Ecclesia in sacramentorum dispensatione, salva eorum substan
tia, ea statuere vel mutare, quae suscipientium utilitati seu ipsorum
sacramentorum venerationi, pro rerum, temporum et locorum varietate
magis expedire judicaverit Quare Apostolus ajebat: Sic nos existimet
homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum Dei12.
Sub hac ratione Ecclesiae competit:
a) Infallibiliter declarare ac definire, quae ad ■validam et licitam sa
cramentorum administrationem spectant. Sic tractu temporis declaravit
materiam et formam quorumdam sacramentorum, ac designavit dispo
sitiones, quibus oportet conficere vel recipere sacramenta.
b) Promovere homines ad statum competentem, ut sint idonei ministri
sacramentorum, atque inter competentes designare ministros ad singula sa
cramenta. Ecclesia siquidem hierarchice constituta accurate sibi prae
stitit, quae ad ordinationem ministrorum requirebantur.
4) Minister secundarius potest esse ordinarius vel extraordinarius,
et hoc dupliciter:
Minister ordinarius uno modo dicitur, qui ex lege Dei ordinaria seu
secundum praesentem Dei providentiam potest sacramenta conficere, ut
homo viator; et extraordinarius, qui non in praesenti providentia, sed in
alia providentia et per potentiam Dei extraordinariam potest conficere
sacramenta, ut angeli.
Alio modo dicitur ordinarius, qui intra legem ordinariam ex officio
consecratus seu deputatus est ad sacramenta conficienda; et extraordi
narius. qui non ex officio et speciali consecratione, sed ex necessitate
vel speciali commissione conficit sacramenta, ut laicus in necessitate
baptizat.
134. Error. Lutherus impiissime dixit ministros ordinarios sacramen
torum esse tum homines, tum angelos, tum etiam daemones 3.
135. THESIS I. Minister sacramentorum ordinarius in praesenti
Dei providentia est homo viator.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Missio conficiendi et dispensandi sacra
menta concredita est a Christo in sacra Scriptura hominibus tantum
viatoribus. Ipsis quippe, non angelis neque hominibus beatis, dictum
est: Docete omnes gentes, baptizantes eos 4. Hoc facite in meam commemo
rationem 5. Et de hominibus viatoribus ait Apostolus: Omnis namque
pontifex ex hominibus adsumptus pro hominibus constituitur in his, quae
sunt ad Deum 6.
2) Ex SS. Patribus. S. Joannes Chrysostomus ait: «Qui terram in1
2
3
4
11
°
Concit. Triti., sess. 21, c. 2; Denz-Bannw., 931.
I Cor., 4. 1.
De abroganda missa privata, circa finem.
Matth., 28, 19.
Lue., 22, 19.
Hebr., 5, 1.
84
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VII. DE MINISTRO SACRAMENTORUM
colunt in eaque commorantur ad ea, quae in caelis sunt, dispensanda,
commissi sunt, potestatemque acceperunt, quam neque angelis, neque
archangelis dedit Deus» \
3) Ex ratione. 1) «Tota virtus sacramentorum, ut bene ait S. Tho
mas, a passione Christi derivatur, quae est Christi secundum quod est
homo; cui in natura conformantur homines, non autem angeli....Et
ideo ad homines pertinet dispensare sacramenta et in eis ministrare,
non autem ad angelos»12.
2) Sacramenta instituta sunt pro sola Ecclesia militante, et opor
tuit, ut ministri ordinarii eorum adsumerentur ab ipsa Ecclesia militante.
Scholion I. Disputatur inter theologos, an sacerdotes beati, si mi
raculose resurgant, possint absque nova commissione esse ministros or
dinarios sacramentorum.
Difficile quibusdam visum est, sacerdotes beatos, quamvis miracu
lose resurgant, esse ministros ordinarios sacramentorum; quia beati in
caelo sunt sicut angeli Dei, et quia oportet ministros ordinarios sacramen
torum esse membra Ecclesiae militantis.
Nihilominus alii multo probabilius censent sacerdotes beatos, si a
mortuis resurgant, inter ministros ordinarios sacramentorum computan
dos esse; quia 1) ut benet ait Angelicus, «sancti, qui sunt in caelo, sunt
similes angelis quantum ad participationem gloriae, non autem quan
tum ad conditionem naturae; et per consequens neque quantum ad sa
cramenta» 3; et 2) sacerdos sic resurgens haberet characterem ac pote
statem ad sacramenta facienda, imo transeunter pertineret ad Ecclesiam
militantem. Hinc hujusmodi sacerdos posset non solum valide baptiza
re, sed etiam missas celebrare, poenitentes cum licentia Episcopi absol
vere, et alia ministeria perageie.
Scholion II. Angeli possunt in alia Dei providentia esse ministri
extrat»rc intentione intcrprelativa.
Arg. Intentio interpretativa revera nihil est, sed tantum supponit
in ministro fore intentionem faciendi quidpiam, si de eo cogitaret. Sed
concilia requirunt, ut diximus, veram intentionem, id est, actum volun
tatis, ad valorem sacramentorum. Ergo.
1 Catharinus, De necessaria intentione in ■perficiendis sacramentis, Roma, 1552;
Salmeron, In Ep. S. Pauli, lib. 3, disp. 2; Conienson, lib. II, p. 1, diss. 3, app.;
Druvenius, De sacr. in gen., q. 7, c. 3.
2 Salm., De sacr. in com., disp. 7, n. 19 sqq.; Gotti, De sacr. in generali, q. 7,
dub. 4; Billuart, De sacr. in comm., diss. 5, a. 7; Franzelin, De sacr. in gen., th. 17;
Katschthaler, De sacr. in comm., n. 131 sqq.
3 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 695.
'* Sess. 14, c. 6; Denz-Bannw., 902.
5 Prop. 28 damnata a S. Off., 7 Dec. 1690; Denz-Bannw., 1318.
6 Opusculo 4, § «Est autem considerandum».
7 III p., q 64, a 8 ad 1.
8 Billuart, De sacramentis in communi, diss. 5, a. 7; Franzelin, De sacramentis
in genere, th. 17.
ART. II. AN ET QUAE INTENTIO REQUIRATUR IN MINISTRO, ETC.
89
De intentione habituali.
Arg. Cum minister sacramentorum sit instrumentum vivum, et ha
beat potestatem ministerialem. oportet, ut ipse in sacramentis confi
ciendis, se exhibeat ministrum Christi. Ministrum autem Christi se ex
hibet homo, cum se subordinat Christo per intentionem, et cum vi
hujus intentionis operatur. Minister vero, qui habet tantummodo inten
tionem habitualem, non operatur vi intentionis habitae, quia intentio
habitualis non influit in actum. Ergo.
Veteres theologi aliquando dixerunt intentionem habitualem suffi
cere pro sacramentis conficiendis, sed animadvertendum est antiquos
theologos intentionem habitualem non semel pro virtuali accepisse1.
Sic S. Thomas, III p., q. 64, a. 8 ad 3, intentionem virtualem vocat
habitualem, de quo videndi sunt Salmanticenses 12.
142. Thesis IV. Ad valorem sacramenti requiritur et sufficit in
ministro intentio virtualis saltem faciendi, quod facit Ecclesia.
Arg. 1) S. Thomas: «Quamvis studiose curare debeat sacramenti
minister, ut etiam actualem intentionem adhibeat, sed hoc non est tota
liter positum in hominis potestate, quia praeter intentionem, cum homo
vult multum intendere, incipit alia cogitare, secundum illud psalmi 39,
13: Cor meum dereliquit mea 3.
2) In sacramentis conficiendis ea requiritur et sufficit intentio in
ministro, quae facit administrationem sacramentorum esse actionem
humanam, a ministro ministerialiter nomine Christi peractam. Sed in
tentio virtualis in ministro facit administrationem sacramentorum esse
actionem humanam, a ministro ministerialiter nomine Christi peractam,
quia intentio virtualis influxu suo determinat et ordinat ea, quae in
sacramentis aguntur, ad finem sacramentorum, et facit, ut minister se
exhibeat ministrum Christi. Ergo. Minister itaque habens intentionem
virtualem. etsi momentanee distractus, vere conficit sacramentum, quia,
ut dicit Suarez, «actio ejus simpliciter est humana et libera, et procedit
a priori intentione» 4.
Corollarium. Intentio actualis, quamvis sollicite sit curanda, non
est necessaria in ministro ad valorem sacramentorum, tum quia, attenta
hominum fragilitate, est quandoque impossibilis, tum quia non est re
quirendus major influxus intentionis quam influxus virtualis.
143. THESIS V. Intentio conditionata de praeterito vel de praesenti
sufficit ad valorem sacramenti, non intentio conditionata de futuro.
Explicatio. Intentio ponitur aliquando sub conditione de praeterito,
ut: Volo te baptizare, si non fuisti baptizatus; quandoque sub conditione
1 Cfr. Raphael a S. Joseph, De actibus humanis, n. 57; et Katschthaler, De sa
cramentis in communi, n. 117 in nota.
2 De sacramentis in communi, disp. 7, n. 41.
3 III p., q. 64. a. 8 ad 3.
4 De sacramentis, disp. 13, sect. 3, n. 2.
DE SACRAMENTIS. SECT. I. ÇJ. VII. DE MINISTRO SACRAMENTORUM
9°
de praesenti, ut: Volo te absolvere, si vere es dispositus; interdum sub
conditione de futuro, ut: Volo te absolvere, si cras restituas debitum.
Quando apponitur conditio de praeterito vel de praesenti, supposito
quod verificetur, intentio ministri in actu sacramentali fit absoluta, et
validum est sacramentum. At, ubi apponitur conditio de futuro, cum
haec non possit verificari nisi in tempore futuro, intentio ministri non
fit absoluta sed dependet a conditione ponenda, ac deficit in actu abso
lutionis, ac proinde nullum est sacramentum.
144. Thesis VI. Ad valorem sacramentorum non requiritur in
ministro intentio conferendi gratiam vel characterem.
Arg. Juxta Concilium Florentinum et Tridentinum locis saepe citatis
requiritur et sufficit in ministro sacramentorum intentio faciendi, quod
facit Ecclesia. Ecclesia autem non facit gratiam et characterem, sed
sacramentum, ut suos effectus producat.
ARTICULUS III
UTRUM AD VALOREM SACRAMENTORUM REQUIRATUR FIDES IN MINISTRO
145. Status quaestionis. Titulus patet. Solummodo animadverten
dum est nos hic agere de valida administratione sacramentorum, de li
cita confectione inferius acturi.
146. Errores, i) Primus, qui negasse videtur baptismum ab haere
ticis collatum fuisse validum, fuit Tertullianus ’, a quo fortasse hanc opi
nionem deinde africani receperunt.
2) /1 grippinus, episcopus carthaginensis, vivente adhuc, ut videtur,
Tertulliano, circa a. 220 cum plurimis episcopis Africae, et Firmilianus,
episcopus Caesareensis in Cappadocia, cum multis episcopis Asiae minoris
declaraverunt baptismum ab haereticis et schismaticis collatum esse inva
lidum, et haereticos seu schismaticos sic baptizatos, quando ad Ecclesiam
catholicam redeunt, rebaptizandos esse 12.
3) Paulo post S. Cyprianus, Agrippini in sede carthaginensi succes
sor, controversiam hac de re suscitavit, et Agrippini doctrinam strenue
defendit. Imo, celebratis Carthagine duabus synodis annis 255 et 256, ipse
et adstantes 71 episcopi statuerunt «unum baptisma esse, quod sit in Ec
clesia catholica constitutum, ac per hoc non rebaptizari, sed baptizari a
nobis, quicumque ab adultera et profana aqua veniunt abluendi et sancti
ficandi salutaris aquae veritate» 3.
4) Eumdem errorem donatistae saeculo iv acriter defenderunt 4.
147. Doctrina Ecclesiae. S. Stephanas I papa huic theoriae resti
tit, et rescripsit illum canonem: «Si qui ergo a quacumque haeresi ve
nient ad vos, nihil innovetur, nisi, quod traditum est, ut manus illis
imponatur ad poenitentiam» 5.
1
2
3
4
6
De baptismo, 15; ML 1, 1325.
Cfr. S. Cyprianus, ep. 71, n. 4: ML 4, 421.
S. Cyprianus, ep. 73, n. i; ML 3, 1155.
Cfr. Concilium ArSlatense, can. 8: Denz-Bannw., 53.
Denz-Bannw., 46.
ART. ΙΠ. AN REQUIRATUR FIDES IN MINISTRO SACRAM.
91
Haec doctrina S. Stephani tandem praevaluit, et hodie quoad ba
ptismum definita est in pluribus conciliis.
148. Thesis. Ad valorem sacramentorum non requiritur fides in
ministro. Quoad baptismum est de fide, quoad alia sacramenta proxima
fidei.
Arg. 1) Ex conciliis. Concilium Arelatense I (a. 314) \ et Conci
lium Nicaenum I (a. 325) 12, hoc diserte docuerunt.
Concilium Florentinum ait: «Etiam paganus et haereticus baptizare
potest, dummodo formam servet Ecclesiae, et facere intendat, quod
facit Ecclesia» 3.
Concilium Tridentinum statuit: Si quis dixerit baptismum, qui etiam
datur ab haereticis in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, cum in
tentione jaciendi, quod jacit Ecclesia, non esse verum baptismum, a. s. 4.
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus profundissime de hoc disseruit
et nostram doctrinam firmavit dicens: «Nondum erat diligenter illa ba
ptismi quaestio pertractata, sed tamen saluberrimam consuetudinem
tenebat Ecclesia, in ipsis quoque schismaticis et haereticis corrigere,
quod pravum est, non iterare quod datum est... quam consuetudinem
credo ex apostolica traditione venientem, sicut multa, quae non inveniun
tur in litteris eorum, neque in conciliis posteriorum, et tamen, quia per
universam custodiuntur Ecclesiam, nonnisi ab ipsis tradita et commen
data creduntur» 5.
3) Ex auctoritate Ecclesiae. S. Stephaniis, ut litem contra S. Cy
prianum dirimeret, provocavit ad veterem consuetudinem et constan
tem Ecclesiae praxim. Imo S. Cyprianus refert quosdam de collegis suis
noluisse rebaptizare eos, qui ab haereticis baptizari erant dicentes «se
in hoc veterem consuetudinem sequi»6; et ipse non negat hanc consue
tudinem* viguisse, cum ait: «Non est autem de consuetudine praescri
bendum, sed ratione vincendum» 7.
Haec consuetudo 1) primo et secundo saeculo certe in Eclesia vi
guit; 2) ineunté saeculo tertio a quibusdam in Africa et Asia minori
episcopis coepit interrumpi; 3) labente saeculo tertio et deinceps omnino
firmata est, et veritas catholica explicite tradita 8.
4) Ex ratione. Veritatem catholicam ratio suadet. Minister enim
in sacramentis conficiendis est instrumentum vivum Christi, et agit vir
tute Christi, adeo ut perfectiones personales ministri nihil influant in
valorem sacramentorum. Sed fides est virtus ac perfectio personalis mi
nistri. Ergo ad valorem sacramentorum non requiritur fides ministri.
1 Can. 8; Denz-Bannw., 53.
2 Can. 8 et 19; Denz-Bannw., 55-56.
3 Decreto pro armenis: Denz-Bannw., 696.
4 Sess. 7, can. De baptismo; Denz-Bannw., 860.
5 De baptismo, lib. 2, c. 7, n. 12 sqq.; ML 43, 133.
° Ep. 71, n. 2; ML 4, 422.
7 Ep. 71, n. 3; ML 4, 423.
8 Cfr. Van Noort, De sacramentis, n. 126 sqq. Vincentius Lirinensis rebaptizan
tium doctrinam damnavit his verbis: «Agrippinus, carthaginensis episcopus, primus
omnium mortalium, contra divinum canonem, contra universalis Ecclesiae regulam,
contra sensum omnium sacerdotum, contra morem ac instituta majorum rebapti
zandum esse censebat». Commonit , c. 6; ML 50, 645.
92
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VII. DE MINISTRO SACRAMENTORUM
ARTICULUS IV
UTRUM AD VALOREM SACRAMENTORUM REQUIRATUR PROBITAS VITAE
IN MINISTRO
149. Status quaestionis. Probitas vitae consistit in statu gratiae,
et quaeritur, an necesse sit, ut minister sit in statu gratiae ad valide
conficienda sacramenta.
Error. Donatistae saeculo ivl, Albigenses saeculo xn -, Walden ses
saeculo xm 123* et Wiclejfitae saeculo xiv
defenderunt sacramenta, prae
sertim ordinem, a ministris peccatoribus collata esse invalida.
150. T HESIS. Ministri peccatores possunt valide conficere sacra
menta. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. Concilii Patres hoc statuerunt: Si
quis dixerit ministrum in peccato mortali exsistentem, modo omnia essen
tialia, quae ad sacramentum conjiciendum aut conferendum pertinent, ser
vaverit, non conjicere aut conferre sacramentum, a. s. s.
2) Ex S. Augustino: Adserit S. Doctor «potestatem (baptismi) in
neminem transituram, ministerium et in bonos et in malos. Non exhor
reat columba ministerium malorum, respiciat Domini potestatem. Quid
tibi facit malus minister, ubi bonus est Dominus? »6.
3) Ex auctoritate et ratione S. Thomae. «De bonitate et malitia al
terius hominis, ait S. Thomas, homo judicare non potest; hoc solius Dei
est, qui occulta cordis rimatur. Si igitur malitia ministri impedire posset
sacramenti effectum, non posset homo habere fiduciam certam de sua
salute, nec conscientia ejus remaneret libera a peccato... Si autem homo
salutem consequi per sacramenta non speraret, nisi a bono ministro
dispensata, videretur spem suae salutis aliqualiter in homine ponere».
Ergo «confitendum est, quod sacramenta sunt salutaria ex virtute Chri
sti, sive per bonos, sive per malos ministros dispensentur» 7.
ARTICULUS V
UTRUM MINISTER IN PECCATO MORTALI EXSISTENS POSSIT LICITE
CONFICERE VEL ADMINISTRARE SACRAMENTA
151. Status quaestionis. 1) Ex ministris sacramentorum aliqui
sunt, qui speciali consecratione ad id deputantur, ut sunt ministri con
firmationis, eucharistiae, poenitentiae, extremae unctionis et ordinis;
1
2
Cfr. Hergenrother, Hist, de la Iglesia, t. 2, p. i6.
Cfr. Fel, De sacramentis in genere, n. i6.
3 Innoc. Ill, ep. «Ejus Exemplo» ad archiep. terrac., i8 Dec. 1208; DenzBannw., 424.
■' Concil. Constantiense, prop. 4; Denz-Bannw., 584.
6 Sess. 7, can. 12; Denz-Bannw., 855.
° In Joannem. tr. 5, n. 11; MT. 35, 1419.
7 In Joannem. tr. 5. n. 18; ML 35, 1424.
ART. V. AN MINISTER IN PECCATO MORTALI POSSIT, ETC.
93
alii dicuntur ministri vel necessitatis vel communis deputationis, quales
sunt ministri baptismi in casu necessitatis et matrimonii.
2) Ministri specialiter deputati et charactere sacerdotali insigniti
possunt conficere vel administrare baptismum vel solemniter et ex offi
cio, quando appositis omnibus caeremoniis administrant, vel non ex
officio, quando in casu necessitatis privatim aliquem baptizant.
3) Sacramenta generatim conficiuntur, quando administrantur, sed
adest una exceptio in eucharistia, quae non in ipsa consecratione, sed
versus finem missae, vel etiam extra missam, administratur fidelibus.
4) Quaeritur, an minister iri peccato mortali exsistens possit ali
quando licite conficere sacramenta, vel administrare eucharistiam.
152. Thesis I. Minister consecratus ex officio solemniter conficiens
sacramenta in peccato mortali peccat mortaliter.
Nota. Est doctrina communis inter Doctores. Conferri possunt S. Tho
mas, Cajetanus, Salmanticenses morales, Philippus a SS. Trinitate, Suarez,
Vazquez, Valentia, Salmanticenses scholastici et alii '.
Arg. 1) S. Thomas: «Non est dubium, quin mali exhibentes se mi
nistros Dei et Ecclesiae in dispensatione sacramentorum, peccent. Et
quia hoc peccatum pertinet ad irreverentiam Dei et contaminationem
sacramentorum, quantum est ex parte ipsius peccatoris (licet sacramen
ta secundum se ipsa incontaminabilia sint), consequens est, quod tale
peccatum ex genere suo sit mortale» 12.
2) Secundum vulgatum axioma: «Sancta sancte tractanda sunt».
Nihil autem est sanctius in terra quam sacramenta, quae sanctitatem
producunt. Gravem igitur irreverentiam committunt ministri Dei sacra
menta in peccato mortali conficientes.
3) Rituale romanum haec habet: «Etsi sacramenta ab impuris coin
quinari non possunt, neque a pravis ministris eorum effectus impediri,
impure tamen et indigne ea ministrantes in aeternae mortis reatum
incurrunt» 3.
153. Thesis II. Laici in casu necessitatis et sacerdotes pariter in
casu necessitatis non ex officio nec solemniter sed privatim baptismum
in peccato mortali administrantes, non peccant mortaliter.
Nota. Omnes theologi excusant laicos in casu exposito a peccato mortali.
De sacerdote non ex officio sed in casu necessitatis privatim in peccato
mortali baptizante disputatur. Affirmant Vazquez, Lugo et alii *, nisi urgen
tia casus excuset a contritione elicienda. Negant S. Thomas, Cajetanus, Sal
manticenses et alii multo communius “.
1 S. Thomas. Ill p., q. 64, a. 6; Cajetanus, In III p., q. 64, a. 6; Salmanti
censes morales, De sacramentis, c. 7, p. 10, conci. i; Philippus a SS. Trinitate, De
sacramentis in genere, disp. 8, dub. 6; Suarez, De sacramentis in communi, disp. 16,
sect. 3; Vazquez, disp. 136, c. I sqq.; Valentia, In III p., disp. 3, q. 5, p. 3; Sal
manticenses scholastici. De sacramentis in communi, disp. 7, n. 61.
2 III p., q. 64, a. 6.
3 Tit. 1, n. 4.
Vazquoz, disp 136, c. 3; Lugo, De sacram, in genere, disp. 8, sect. 9, n. 150.
s S. Thomas, III p., q. 64, a. 6 ad 3; Cajetanus, In III p., q. 64, a. 6; Sal
manticenses, De sacramentis in communi, disp. 7, n. 65.
94
DH SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VII. DE MINISTRO SACRAMENTORUM
Arg. 1) De laids. Laicus, cum non sit ex officio deputatus ad
sacramenta conficienda ac conferenda, et solummodo baptizet propter
necessitatem, non videtur gravem irreverentiam Deo vel contaminatio
nem sacramento irrogare, cum baptismum administrat necessitate
coactus.
2) De sacerdote. «In articulo tamen necessitatis, ait Angelicus, non
peccaret baptizando, in casu, in quo etiam posset laicus baptizare; sic
enim patet, quod non exhiberet se ministrum Ecclesiae, sed subveniret
necessitatem patienti» L
Ratio est, quia sacerdos in casu agit, quod ageret laicus, non prae
cise ut minister consecratus vi specialis deputationis, sed ut minister
necessitatis, consecrationem gerens concomitanter12.
Sacerdos caetera sacramenta conferens in peccato mortali peccat
mortaliter, quia extra casum necessitatis baptismi, in quo laicus potest
baptizare et sacerdos baptizat more laici, in aliis sacramentis agit ex
officio ut minister consecratus exhibens se ministrum Christi; nec excu
sat eum urgentia casus in danda absolutione vel extrema unctione, quia
in instanti potest facere actum contritionis3.
154. Scholion I. Quomodo justificari debeat sacerdos, qui sacramenta
conjecturus est in -peccato mortali.
Resp. Juxta communem fere sententiam, contra unum vel alterum,
sacerdos in hoc casu missae sacrificium celebraturus tenetur praemittere
confessionem, si habeat copiam confessarii, ut expresse praecipit Con
cilium Tidentinum 4.
Alia sacramenta confecturus debet saltem actum contritionis elice
re: «Sacerdos... ait Rituale romanum, si fuerit peccati mortalis sibi con
scius (quod absit), ad sacramentorum administrationem non audeat
accedere, nisi prius corde poeniteat. Sed, si habeat copiam confessarii,
et temporis locique ratio ferat, convenit confiteri» 5.
155. Scholion II. Confessarius, qui in peccato mortali plures poenitentes successive absolvit, tot peccata committit, quot personas ab
solvit; quia tot sacramenta conficit, quot judicia complet, et independenter plures irreverentias committit.
156. Scholion III. De contrahentibus matrimonium. Communis ho
die sententia docet ministrum matrimonii esse contrahentes, quia ma
trimonium est contractus, quo vir. et mulier conveniunt et obligantur.
Disputatur autem, an vir et mulier cum mutuo conferunt sacramentum
matrimonii in peccato mortali, peccent mortaliter.
Affirmant Vazquez, Lugo et alii 6. Probabilius negant Suarez, Salmanticenses et alii 7.
1 III p·, q. 64, a. 6 ad 3; Idem docet In IV Seni., dist. 5, q. 2, a. 2, q. 4.
2 Cfr. Ballerini, Op. mor„ De sacramentis in gen., n. 3.
3 Ch S. Thomas, III p;, q. 64, a. 6 ad 3; et Salmaniicenses, De sacramentis
in communi, disp. 7, n. 69.
4 Sess. 13, c. 7; Denz-Bannw., 880.
5 Tit. i, De adm. sacram, generaliter, n. 4.
6 Vazquez, disp. 136, c. 3, n. 38; Lupo, De sacramentis in genere, disp. 8, sect. 9,
n. 150.
' Suarez, De sacramentis in communi, disp. 16, sect 4, n. 5: Salmanticenses,
De sacramentis in communi, disp. 7, 11. 68.
ART. VI. AN MINISTER SACRAMENTORUM CONSECRATUS PERAGENS, ETC.
95
Sententia negativa magis mihi probatur, quia celebrantes matrimo
nium, licet sint extra casum necessitatis, et vere sacramentum efficiant,
non tamen agunt ex officio, nec se exhibent ministros Christi et Ecclesiae.
Nihilominus contrahentes matrimonium in peccato mortali peccant
mortaliter, ut omnes facile concedunt, non quidem qua ministri sacra
mentum mutuo sibi invicem conferentes, sed qua subjectum recipientes
indigne sacramentum, et impedientes gratiae productionem in anima1.
157. Thesis III. Sacerdos et diaconus, qui in peccato mortali di
stribuunt fidelibus eucharistiam praeconsecratam, probabilius non pec
cant mortaliter.
Nota. Suarez, Philippus a SS. Trinitate, Salmanticenses scholastici,
S. Alphonsus M. de Ligorio et alii affirmant1
2.
Sed Gandavensis, Vazquez, Gabriel a S. Vincentio, Lugo, Salmanticenses
morales et alii melius negant 3.
Arg. Qui distribuit fidelibus eucharistiam praeconsecratam, non
conficit sacramentum, sed tangit tantummodo et porrigit eucharistiam,
remote cooperando ad productionem gratiae. Tangere autem ac porri
gere eucharistiam in peccato mortali non videtur esse irreverentia adeo
gravis, iit constituat peccatum mortale.
ARTICULUS VI
AN MINISTER SACRAMENTORUM CONSECRATUS PERAGENS
MORTALI ALIA SACRA PECCET MORTALITER
IN PECCATO
158. Quaestiones circa necessitatem probitatis vitae in exercendis
diversis ministeriis sacris hic per ordinem breviter explanabo.
I. Sacerdos condonator praedicans Evangelium in peccato mortali,
non peccat mortaliter. Nullibi enim videtur hoc esse prohibitum Quod
verum esse existimo, etiamsi concionator praedicet ex officio.
II. Diaconus et subdiaconus altari in missa solemni deservientes in
peccato mortali, non videntur peccare mortaliter. Ita hodie Doctores longe
communius. Ratio est, quia non conficiunt sacramentum, et remote
cooperantur ad ejus confectionem.
III. Episcopus consecrans sacrum chrisma ac benedicens sanctum
oleum infirmorum in peccato mortali, non peccat mortaliter. Ita defen
dunt Salmanticenses tum morales tum scholastici, Gabriel a S. Vincentio,
1 Cfr. Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp. 6, nn. 3-4; et Gabriel a S. Vincentio,
De sacramentis in genere, disp. 7, q. 5, conci. 1.
2 Suarez, De sacramentis, disp. 16, sect. 4, n. 5; Philippus a SS. Trinitate, De
sacramentis in genere, disp. 8, dub. 6; Salmanticenses, De sacramentis in communi,
disp. 7, n. 82; S. Alphonsus M. de Ligorio, lib. 6, n. 35.
3 Gandavensis, Quodlib. 6, q. 30; Vazquez, disp. 136, n. 38; Gabriel a S. Vin
centio, De sacramentis in genere, disp. 7, q. 5, «Infertur tertio»; Lugo, De sacramen
tis in genere, disp. 8, secf. 9, n. 155; Salmanticenses morales, tr. 1, c. 7, p. 11.
1 Cfr. S. Alphonsus M. do Ligorio, lib. 6, n. 41.
96
DE SACRAMENTIS. SECT. 1. Q. VII. DE MINISTRO SACRAMENTORUM
Vazquez et alii1; contra Lugo, Gonet, Philippum a SS. Trinitate et
alios1
2.
Ratio, quam approbat S. Alphonsus M. de Ligorio3, est, quia licet
sanctum chrisma et oleum infirmorum sint necessaria ad conferenda
sacramenta confirmationis et extremae unctionis, tamen episcopus ea
consecrans vel benedicens, remote tantum cooperatur ad dispensatio
nem horum sacramentorum et ad productionem gratiae.
IV. Episcopus, qui in peccato mortali consecrat ecclesiam, benedicit
ornamenta, adsistit matrimonio qua testis qualificatus, etc., non peccat gra
viter, quia haec omnia remote tantum afficiunt sacramenta 4.
V. Sacerdos excipiens confessionem in peccato mortali cum proposito
eliciendi contritionem, antequam poenitentem absolvat, certe incorrecte agit,
sed probabilius non peccat graviter. Ita Lugo, Salmanticenses, S. Alphon
sus, Ballerini et alii5, contra Gonet et alios 6.
Sacerdos in hoc casu, quamvis audiat confessionem, non tamen con
ficit sacramentum in peccato mortali, et non videtur accusandus de
gravi sacrilegio pro sola auditione peccatorum.
ARTICULUS VII
UTRUM SACERDOS TENEATUR SACRAMENTA DIGNIS MINISTRARE
159. Status quaestionis. 1) Ex sacerdotibus, qui ex officio de
putantur ad conficienda et ministranda sacramenta, alii habent curam
animarum, ut episcopi et parochi, alii exercent ministeria et conferunt
sacramenta per commissionem.
2) Digni dicuntur, qui juxta regulas theologiae moralis satis di
spositi sunt ad recipienda sacramenta. Unde ad suscipienda sacramenta
mortuorum digni censentur, qui cum attritione supernatural! illa po
stulant; ad recipienda sacramenta vivorum dicuntur digni, qui in statu
gratiae saltem existimato reperiuntur.
3) Necessitas sacramenti recipiendi potest esse in fidelibus extrema
vel quasi extrema, quando quis versatur in periculo damnationis nisi
suscipiat sacramenta; gravis, quando quis difficulter potest vitare da
mnationem nisi sacramentis muniatur 7; communis, quando fideles utili
ter petunt ad sacramenta accedere, ut peccata vitent, et sanctitatem
adipiscantur.
1 Cfr. Salmanticenses morales, tr. I, c. 7, n. 104.
2 Salmanticenses morales, tr. I, c. 7, η. 101; Salmanticenses scholastici, De sa
cramentis in communi, disp. 7, 11. 80; Gabriel a S. Vincentio, De sacramentis in ge
nere, disp. 7, q. 5, «Majus dubium»; Vazquez, disp. 136, c. 4, n. 48.
3 Lugo, De sacramentis in genere, disp. 8, n. 156; Gonet, De sacramentis, disp. 6,
a. 4, n. 111; Philippus a SS. Trinitate, De sacramentis in genere, disp. 8, dub. 6 ad 2.
1 Cfr. S. Alphonsus, lib. 6, tr. 1, n. 40.
5 Lugo, De sacramentis in genere, disp. 8, n. 158; Salmanticenses, De sacra
mentis in communi, disp. 7, n. 85; S. Alphonsus, lib. 6, n. 36; Ballerini, De sacra
mentis in genere, n. 43.
° Gonet, De sacramentis in genere, disp. 6, n. to8. ·
’ Cfr. S. Alphonsus, lib. 2, n 27.
ART. VII. AN SACERDOS TENEATUR SACK. DIGNIS MINISTRARE
97
Breviter hic regulas dabimus circa obligationem, qua sacerdotes adstringuntur, dispensandi sacramenta fidelibus.
160. I. Praecepto divino mandatum esi omnibus, quibus animarum
cura commissa est, oves suas cognoscere... et sacramentorum administratione pascere 1.
Sacerdotes siquidem per sacram ordinationem specialiter deputati
sunt, ut ex officio sacramenta conficiant ac conferant; et, quando eli
guntur in pastores animarum, celebrant quasi contractum cum fideli
bus et cum Ecclesia, quo ipsi adstringuntur ex justitia populo sibi
commisso sacramenta et media sanctificationis dispensare, et fideles
vicissim obligantur eos congrua sustentatione non privare.
Si fideles oneri suo satisfacere negligant, non propterea solvitur obli
gatio pastorum, quia perseverat quasi contractus cum Ecclesia, cujus
est per suos pastores oves pascere.
161. II. In fidelium extrema vel quasi extrema necessitate tenentur
pastores animarum sub gravi etiam propriae vitae periculo sacramenta eis
ministrare.
Hoc certe deducitur ex munere pastoris, secundum quod, qui ani
marum curam gerunt, suscipiunt onus procurandi salutem fidelium. In
extrema autem vel quasi extrema necessitate nullum habent fideles re
medium nisi auxilium sacramentorum. Unde pastores tenentur ex jus
titia hanc necessitatem patienti sacramenta necessaria ministrare. Huc
faciunt illa verba Servatoris nostri: Bonus pastor animam suam dat pro
ovibus suis 12.
162. III. Quando fideles versantur in gravi necessitate, parochi et
curam animarum gerentes tenentur sub gravi, etiam cum gravi incom
modo, ipsis sacramenta, quibus indigent, ministrare.
Ratio est eadem. Vi enim contractus virtualis, quem pastores cele
brant cum suis ovibus et cum Ecclesia, obstringuntur gravi incommodo
sese exponere pro adipiscenda salute fidelium, quibus difficile est pe
riculum damnationis effugere. Unde vocati ad peccatorem graviter
aegrotum, quamprimum contendere debent, ne aegroto auxilia neces
saria desint.
163. IV. Pastores animarum tenentur fidelibus in communi neces
sitate constitutis sacramenta, quoties rationabiliter ea petunt, administrare.
Sacerdotes ex hoc dicuntur curam animarum habere, quod munus
accipiunt pascendi oves doctrina, moribus et sacramentis. Cum ergo
fideles gratiam et sanctitatem adipisci volentes rationabiliter sacramen
ta petunt, pastores ex munere suo obligantur ea petentibus dispensare.
Communiter tamen docent auctores sacramenta semel vel iterum
fidelibus in communi necessitate denegare non esse peccatum mortale,
quia pastor «non videtur tam stricte se obligasse» 3.
164. V. Sacerdotes, qui curam animarum non gerunt, tenentur ex
caritate sacramenta necessaria, etiam cum certo periculo vitae ministrare
fidelibus extrema vel quasi extrema necessitate laborantibus. In gravi vero
1
2
3
Concilium Tridentinum, sess. 23, c. i, «De reformatione».
Joann., 10, n.
S. Alphonsus, lib. 6. n. 58.
7
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VII. DE MINISTRO SACRAMENTORUM
98
necessitate non videntur teneri eis sacramenta ministrare cum proximo pe
riculo vitae.
,
Utramque partem defendunt Salmanticenses morales et S. Alphonsus
cum pluribus magnae auctoritatis Doctoribus1.
ARTICULUS VIII
UTRUM SACERDOS POSSIT INDIGNIS MINISTRARE SACRAMENTA
165. Status quaestionis. 1) Indigni dicuntur in praesenti quae
stione, qui, quamvis capaces sint recipiendi sacramenta, carent dispo
sitionibus necessariis ad fructuosam eorum receptionem. Hinc fideles
baptizati, qui peccato mortali infecti sunt et non habent saltem attri
tionem supernaturalem, indigni sunt ad recipienda sacramenta mortuo
rum, sicut etiam, qui carent gratia sanctificante saltem existimata,
indigni sunt pro recipiendis sacramentis vivorum.
2) Ex indignis aliqui sunt peccatores publici, èt quidem a) jure,
cum per sententiam judicis, per confessionem propriam, vel per testium
depositionem tales declarati sunt; b) jacto, cum publice peccaverunt;
c) lama, cum eorum peccatum divulgatum est 1
2; alii dicuntur occulti,
quando revera sunt peccatores coram Deo, sed publice considerantur
ut justi.
3) Peccatores aliquando petunt sacramenta publice coram populo;
aliquando occulte coram solo ministro.
4) Varias difficultates circa hoc breviter solvere curabo.
166. I. Minister aliquando tenetur sub gravi indignis sacramenta
negare.
Communite· hoc tenent Doctores, tum quia non licet ministro sa< i .iinentoi uni cooperari peccato suscipientium indigne sacramenta; tum
etiam quia minister sacramentorum agens personam Christi tenetur
sancta religiose tractare, ne sanctum tradat canibus contra monitum
Servatoris nostri3.
167. II. Peccatori publico, sive publice petat sive occulte, ordinarie
deneganda sunt sub gravi sacramenta, quousque resipiscat et scandalum
reparet4,
Hic proprium locum habent illa Christi verba; Nolite dare sanctum
canibus; neque mittatis margaritas vestras ante porcos 5.
Publicus peccator, quousque resipiscat, est indignus recipiendi sa
cramenta; et sive publice petat sive occulte, nullam patitur infamiam,
si a ministro repellatur. Unde nulla ratione licet ei sacramenta con
cedere.
Dixi «ordinarie», ut innuerem sacramentum poenitentiae, quod est
medium, ut peccatores etiam publici ad gratiam recipiantur, nemini
1
2
3
'*
s
Salmanticenses morales, tr. 21, o. 6, nn. 32-34; S. Alphonsus, lib. 2, n. 27.
S. Alphonsus, lib. 6, n. 44.
Malth., 7, 6.
S. Thomas, III p., q. 80, a. 6. Cfr. Salm, morales, tr. 21, c. 7, nn. 72-73.
Matth., 7, 6.
ART. VIH. AN SACERDOS POSSIT INDIGNIS MINISTRARE SACR.
99
esse negandum; et sacramentum extremae unctionis aegrotis, qui non
possint confiteri, esse concedendum ut ultimun remedium. Matrimo
nium nemini ad contrahendum capaci pro sola animae indispositione
denegatur, tum quia ipsi contrahentes sunt ministri, tum quia maxime
oportet eorum statum legitimare.
Disputatur, an deneganda sint caetera sacramenta peccatori publi
co, si ea petat in loco, ubi non est cognitus ut peccator. Probabilius
est sacramenta ei non esse deneganda, nisi praevideatur brevi esse co
gnoscendus ut peccator.
168. III. Peccatori occulto occulte petenti, per se loquendo, dene
ganda sunt sacramenta.
In Rituali romano haec leguntur: «Occultos vero peccatores, si oc
culte petant, et non eos emendatos agnoverit, repellat» x.
Minister tenetur denegare sacramenta indigno, ubi nulla adsit infa
mia petentis. Occultus autem peccator per se indignus est et nullam
patitur infamiam, si occulte repellatur.
Caveat tamen sacerdos unquam denegare sacramenta peccatori oc
culto ex sola notitia habita in confessione.
169. IV. Peccatori occulto publice petenti ministranda sunt sacra
menta, excepto ordine. Ita S. Thomas 1
2 et alii fere communiter.
Arg. 1) Rituale romanum diserte haec statuit: «Occultos vero pec
catores, si occulte petant, et non eos emendatos agnoverit, repellat;
non autem si publice petant, et sine scandalo ipsos praeterire nequeat» 3.
2) Christus in hoc dedit nobis exemplum, quando Judam, quem
novit esse occulte indignum, admisit ad sacram communionem.
3) Ministro non licet occultum peccatorem difamare, manifestando
ejus peccatum.
Dixi «excepto ordine», quia episcopus potest et debet ordinandos
indignos, quamvis sint occulti peccatores, repellere ab ordinatione. Con
cilium quippe Tridentinum expresse mandat, ut episcopus ordinans di
ligenter investiget et examinet mores ordinandorum, et quos indignos repererit, non àdmittat ad ordines. Ad rem S. Thomas: «Ad minus hoc
requiritur, quod nesciat ordinans aliquid contrarium sanctitati in ordi
nando esse; sed etiam exigitur amplius, ut secundum mensuram ordinis
vel officii injungendi diligentior cura apponatur, ut habeatur certitudo
de qualitate promovendorum, saltem ex testimonio aliorum. Et hoc est,
quod Apostolus dicit I Tini., 5, 22; Manus cito nemini imposueris» 4.
170. Scholion I. Disputant Doctores, an minister ob metum mor
tis possit dispensare sacramenta publico peccatori.
Affirmant Salmanticenses, ubi saltem publicus peccator occulte et
non in odium fidei nec ad contemptum sacramentorum petit sacramen
ta 5. Negat S. Alphonsus ®.
1 Tit. 4, c. i, n. 9. Peccator publicus censetur emendatus, ubi palam ad sa
cramentum poenitentiae accesserit, et scandalum removerit.
2 111 p., q. 8o, a. 6.
3 Rituale romanum, tit. 4, c. 1, n. 9.
4 Supplemento, q. 36, n. 4 ad 3. Cfr. S. Alphonsus, lib. 6, n. 52.
5 Salmanticenses, De sacramentis in communi, disp. 7, n. 97.
" Lib. 6, n. 49.
loo
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VIII. DE SUBJECTO SACRAMENTORUM
Utraque sententia est vere probabilis, et in hac suppositione vix
obligari potest sacerdos ad subeundam mortem, ne sacramenta indigno
ministret.
171. Scholion II. Aliqui docuerunt sacerdotem, qui eucharistiam
est dispensaturus, posse decipere praesentes, deferendo in pixide inter
alias hostias consecratas, quae exhibentur populo adorandas, hostiam
non consecratam eamque indigno ministrando, si id ipse indignus pe
tat ad infamiam vitandam. Ita S. Bonaventura et alii paucil.
Verius tamen alii cum S. Thoma dixerunt id nullatenus licere. «Ho
stia tamen non consecrata nullo modo debet dari loco consecratae;
quia sacerdos hoc faciens, quantum in se est, facit idololatrare illos, qui
credunt esse hostiam consecratam, sive alios praesentes, sive etiam ipsum
sumentem; quia, ut Augustinus dicit (In ps. 98, ML 37, 1264, circa me
dium): Nemo carnem Christi manducet, nisi prius adoret* 12.
Minus potest sacerdos simulare sacramentum non applicando for
mam materiae, vel applicando formam materiae sine intentione facien
di sacramentum 3.
QUAESTIO VIII
DE SUBJECTO SACRAMENTORUM
ARTICULUS I
QUIS ET QUOMODO POSSIT VALIDE SUSCIPERE SACRAMENTA
172. Status quaestionis. Hic breviter investigandum est, quis sit
subjectum sacramentorum, et quas dispositiones requirat, ut valide su
scipiat sacramenta.
173. I. Subjectum sacramentorum est solus homo viator.
Hoc principium sic intelligas velim, ut non omnes homines viato
res sint capaces recipiendi omnia et singula sacramenta, quia mulieres
non possunt valide recipere ordinem, nec infantes poenitentiam et ma
trimonium, sed in quantum omnes et singuli homines viatores possunt
recipere aliqua sacramenta. Unde principium significat hominem non
angelum, et viatorem non beatum, esse subjectum capax recipiendi sa
cramenta, eaque pro solis hominibus viatoribus fuisse instituta.
Hoc ratio facile demonstrat. Sacramenta siquidem fuerunt a Deo
instituta, ut hominibus essent remedia sanctificationis. Sanctificatio au
tem solis viatoribus competit. Ergo soli homines viatores sunt subje
ctum sacramentorum.
Si autem mus vel canis manducaret hostiam consecratam, sumeret
quidem species sacramentales, in quibus est corpus Christi, sed non
1
2
3
S. Bonaventura, In IV Sent., dist. c>, a. 2, quaest. 4 ad 7.
III p., q. 80, a. 6 ad 2.
Cfr. Ballerini, De sacramentis in genere, n. 63 sqq.
ART. I. QUIS POSSIT VALIDE SUSCIPERE SACR.
IOI
sumeret ea ut sacramentum, nec manducaret corpus Christi sacramentaliter, quia sacramentum non est institutum pro ipsis1.
Ex his facile deduces sequentia; quae in materia de sacramentis
prae oculis habenda sunt:
1) Solus homo viator est capax recipiendi sacramenta.
2) Omnis et solus homo non baptizatus potest valide recipere ba
ptismum.
3) Solus homo baptizatus potest valide recipere alia sacramenta,
quia baptismus est janua aliorum sacramentorum.
.4) Non omnes et singuli homines possunt recipere omnia et sin
gula sacramenta. Nam mulieres excluduntur ab ordine et infantes a
quibusdam sacramentis.
174. II. Infantes et perpetuo amentes possunt aliqua, non omnia,
sacramenta valide recipere.
Illa sacramenta, in quorum receptione subjectum nihil agit, neque
actiones personales exsequitur, possunt infantes recipere, non autem
sacramenta, quae vel aliquid agendo recipiuntur, vel actionem subje
cti praesupponunt. Hinc poenitentiam, cujus materia proxima sunt
actus poenitentis, matrimonium, quod est contractus duorum, et ex
tremam unctionem, quae supponit peccatum aegrotantis, non possunt
infantes et perpetuo amantes valide recipere, quia infantes et perpetuo
amentes nequeunt actus personales elicere, neque contractum celebra
re, nec habent reliquias peccatorum.
Caetera vero sacramenta, scilicet baptismum, confirmationem, eu
charistiam et ordinem, valide recipiunt, ut constat ex perpetua Eccle
siae traditione. Ad baptismum ubique et ad confirmationem in pluri
bus partibus infantes admittuntur. Ad eucharistiam saepe admissi sunt.
Ordo autem nequit licite infantibus conferri, sed, si conferatur, validus
censetur, ut «concordi theologorum et canonist arum suffragio defini
tum est»1
2.
175. III. In adultis certe requiritur aliqua intentio, ut valide reci
piant sacramenta.
Nota. Cajetanus ajebat: «Per se loquendo non exigitur intentio vel vo
luntas ex parte baptizandi de necessitate sacramenti; sed sufficit in ipso
non inveniri obicem voluntatis contrariae» 3.
Sed alii communius cum .S. Thoma 4 requirunt in subjecto aliquam in
tentionem seu consensum, ut sacramenta valide recipere queat
1) Hoc certe dependet a voluntate Christi, quam satis explicat
Ecclesia, cum nunquam sacramenta dispensat adultis, nisi ipsi quo
dammodo consentiant.
Ratio id suadet, quia, qui sacramenta suscipit, militiam Christi pro
fitetur, et novas obligationes acquirit. Nemini autem novae obligatio
nes imponuntur, nisi ipso consentiente.
Optime hoc explicat Angelicus, III p., q. 8o, a. 3 ad 3.
Benedictus XIV, Bulla Eo quamvis, 4 Maji, 1745, § 20.
3 In III p., q. 68, a. 7, «His excursis».
4 III p., q. 68, a. 7 et 12.
3 Cfr. Billot, De sacramentis, th. 19.
1
2
102
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VIII. DE SUBJECTO SACRAMENTORUM
2) Disputatur, qualis esse debeat intentio in suscipiente ad valo
rem sacramentorum.
«Intentio ista, ut egregie ait Billot, quantum ad aliquid convenit
cum intentione requisita in ministro, et quantum ad aliquid differt» x.
Convenit in hoc quod est independens a convictionibus suscipientis,
cum sit sufficiens velle recipere, quod recipit Ecclesia; differt ab ea,
quatenus intentio in ministro se habet active causans sacramentum, ad
quam magis requiritur, quam ad intentionem suscipientis, quae se ha
bet per modum dispositionis subjecti.
In particulari non conveniunt auctores in determinanda intentione,
quae requiritur in suscipiente ad valorem sacramentorum. Ex pluribus
sententiis, quae circumferuntur, sequentia mihi videntur probabiliora:
a) Pro recipiendis baptismo, confirmatione, eucharistia et extrema
unctione, requiritur et sufficit in adultis intentio habitualis saltem im
plicita, id est. consensus voluntatis implicite saltem habitus et non
retractatus, qui in recte pieque in vera Christi Ecclesia vivendi ac mo
riendi voluntate continetur.
b) Pro ordine suscipifendo requiritur intentio habitualis explicita,
id est, intentio expresse habita et nunquam retractata, quia ordinans
specialissimas obligationes contrahit, ad quas nemo adstringi potest,
quin prius intenderit.
c) Ad poenitentiam et matrimonium requiritur intentio virtualis.
In poenitentia siquidem actus poenitentis sunt materia sacramenti, et
nequeunt elici nisi virtute intentionis expresse habitae. In matrimonio
vero contrahentes sunt ministri sacramenti, et nequeunt efficere con
tractum sine intentione saltem virtuali 12.
176. IV. Ad valorem sacramentorum, excepta poenitentia, non re
quiritur fides in subjecto adulto.
Loquimur de valida non licita sacramentorum receptione.
Arg. 1) S. Augustinus expresse hoc docuisse videtur, cum ait:
«Nec interest, cum de sacramenti integritate et sanctitate tractatur,
quid credat, et quali fide imbutus sit ille, qui accipit sacramentum.
Interest quidem plurimum ad salutis viam, sed ad sacramenti quae
stionem nihil interest. Fieri enim potest, ut homo integrum habeat sa
cramentum et perversam fidem» 3.
2) Idem tenet constans Ecclesiae praxis, secundum quam ariani,
nestoriani, macedoniani, lutherani, calvinistae, imo et pagani, qui in
sua respective secta rite receperunt baptismum cum intentione reci
piendi, quod dat Ecclesia, non rebaptizantur, cum veniunt ad Eccle
siam catholicam.
3) «Alio modo, ait Angelicus, requiritur aliquid ex necessitate ad
baptismum, sine quo character baptismatis imprimi non potest; et sic
recta fides baptizati non requiritur ex necessitate ad baptismum, sicut
1
2
tis, 11.
3
De sacramentis, th. 19.
Cfr. Ballerini, De sacramentis in genere, n. 72 sq.; Van Noort, De sacramen
135; Tanquerey, De sacramentis in communi, n 367.
De baptismo, Contra Donat., lib. 3, c. 14; MI. 43, 146.
ART. II. QUID REQUIRATUR IN SUBJECTO SACR.
103
nec recta fides baptizantis, dummodo adsint caetera, quae sunt de ne
cessitate sacramenti. Non enim sacramentum perficitur per justitiam
hominis dantis vel suscipientis baptismum, sed per virtutem Dei»1.
ARTICULUS II
QUID REQUIRATUR IN SUBJECTO, UT FRUCTUOSE SACRAMENTA RECIPIAT
177. Status quaestionis. Ulterius hic progredimur, et agimus de
dispositionibus requisitis in subjecto ad fructuosam sacramentorum su
sceptionem.
178. I. Infantes nulla -praecedente dispositione baptismum, et cae
tera quae possunt sacramenta, solo supposito baptismo, fructuose recipiunt.
Hoc patet ex universali praxi Ecclesiae, quae praecipit, ut infanti
bus ante usum rationis ubique baptismus conferatur; permittit, ut plu
ribus in locis confirmatio ipsis dispensetur; et per plura saecula eucha
ristiam eis distribuit.
Vetitum quidem est ordinem infantibus conferre, et minister pec
caret illum administrando, sed infans, si ordinaretur, gratiam sacra
menti proculdubio reciperet.
179. II. Adulti peccatores, ab excommunicatione et ab omni cen
sura liberi, ut primam gratiam sanctificantem per sacramenta recipiant,
indigent fide saltem et attritione.
Nota. 1) Dixi «ab excommunicatione et ab omni censura liberi», quia,
si excommunicatione et censuris Ecclesiae plectantur, prohibentur ad sa
cramenta accedere.
2) Primam gratiam per se producunt sacramenta mortuorum, per acci
dens aliquando, ut suo loco dictum est, sacramenta vivorum.
Pro omnibus eadem est in subjecto habenda dispositio, hac sola diffe
rentia, quod in sacramentis mortuorum fides et attritio sufficiunt, quamvis
subjectum sit conscium peccati mortalis, dum in sacramentis vivorum fides
et attritio sufficiunt ad producendam primam gratiam, cum subjectum bona
fide credit se habere gratiam.
Arg. 1) Concilium Tridentinum diserte hoc tradidit dicens: «Di
sponuntur autem ad ipsam justitiam, dum excitati divina gratia et adju
ti, fidem ex auditu concipientes, libere moventur in Deum, credentes vera
esse, quae divinitus revelata et promissa sunt, atque illud imprimis, a
Deo justificari impium per gratiam ejus, per redemptionem, quae est
in Christo Jesu, et, dum peccatores se esse intelligentes, a divinae justi
tiae timore, quo utiliter concutiuntur, ad considerandam Dei miseri
cordiam se convertendo, in spem eriguntur, fidentes Deum sibi propter
Christum propitium fore, iliumque tanquam omnis justitiae fontem di
ligere incipiunt, ac propterea moventur adversus peccata per odium
aliquod et detestationem, hoc est, per eam poenitentiam, quam ante
baptismum agi oportet» 1
2.
1
2
III p., q. 68, a. 8.
St’ss. 6, c. 6; Denz-Bannw., 798.
104
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VIII. DE SUBJECTO SACRAMENTORUM
2) In sanctificatione peccatoris adulti, etiam in sacramentis, opor
tet fieri recessus a peccato et accessus ad Deum. Homo autem recedit
a peccato per detestationem ejusdem, et accedit ad Deum per fidem.
Ergo peccator adultus, ut primam gratiam per sacramenta recipiat,
indiget fide saltem et attritione.
Scholion. Non est tamen ad hoc necessarium, ut fidem actualem
in eodem momento sanctificationis exerceat, id est, actum fidei in ipsa
sacramenti receptione eliciat, sed sufficit, ut homo virtualem fidem in
receptione sacramenti poenitentiae et habitualem in receptione aliorum
sacramentorum habeatl.
180. III. Homo /ms/ws, ut recipiat augmentum gratiae per sacra
menta, nulla indiget dispositione actuali, sed sola habituali, quae consistit
in gratia sanctificante.
Arg. 1) Concilium Tridentinum nullam exigit dispositionem in sub
jecto, ut digne quis eucharistiam suscipiat, nisi statum gratiae 12.
2) S. Thomas: «Effectus hujus sacramenti rion solum est adeptio
habitualis gratiae vel caritatis; sed etiam quaedam actualis refectio spi
ritualis dulcedinis. Quae quidem impeditur, si aliquis accedat ad hoc
sacramentum per peccata venialia mente distractus. Non autem tolli
tur augmentum habitualis gratiae vel caritatis»3. Rursum: «Ille, qui
cum actu venialis peccati ad hoc sacramentum accedit, habitualiter
quidem manducat spiritualiter, sed non actualiter. Et ideo habitualem
effectum hujus sacramenti percipit, non autem actualem»4.
3) Ratio est, quia nostra sacramenta semper producunt gratiam
in non ponentibus obicem. Sed homo justus, habens statum gratiae
habitualis, quamvis careat devotione, non ponit obicem augmento gra
tiae. Ergo.
181. Corollarium I. In hac doctrina fundantur exhortationes, qui
bus Romani Pontifices crebro monent fideles, ut frequenter imo quo
tidie ad sacramentum eucharistiae accedant. «Etsi quam maxime, ait
S. Congregatio Concilii per decretum a Pio X approbatum, expediat,
ut frequenti et quotidiana communione utentes, venialibus peccatis,
saltem plene deliberatis, eorumque affectu sint expertes, sufficit nihi
lominus, ut culpis mortalibus vacent, cum proposito se nunquam in
posterum peccaturos» 5.
Coroll. II. Velim tamen animadvertas augmentum gratiae, quod
sacramenta causant in anima sine ulla actuali dispositione, produci
ex opere operato, sed animam eo magis per sacramenta gratia locu
pletari, quo meliores habeat dispositiones et ferventiores eliciat actus
devotionis. Quare hortandi sunt fideles, ut sedulo ad sacram commu
nionem se praeparent, et devotam adhibeant gratiarum actionem, ut
majores inde recolant fructus 6.
1 Cfr. Pesch, De sacramentis in genere, 318.
2 Sess. 13, c. 7; Denz-Bannw., 880.
3 III p., q. 79, a. 8.
* III p., q. 79, a. 8 ad 1.
5 Decreto S. Congr. Concilii de dispositionibus requisitis ad frequentem et
quotidianam communionem eucharisticam sumendam, 20 Dec. 1905. Acta S. Sedis,
vol. 38, p. 404.
° Cfr. Idem Decretum; Acta S. Sedis, vol. 38, p. 404; Denz-Bannw., 1988.
ART. III. A QUO MINISTRO POSSINT FIDELES SACR. PETERE
I 05
182. Scholion. Circa dispositiones suscipientium fructum sacra
mentorum haec breviter accipe:
1) Infantes sine ulla dispositione actuali recipiunt gratiam bapti
smi, et post baptismum gratiam aliorum sacramentorum.
2) Adultus conscius sibi peccati mortalis indiget attritione super
natural ad recipiendam primam gratiam per sacramenta baptismi vel
poenitentiae; statu vero gratiae habitualis ad recipiendum augmentum
gratiae per alia sacramenta.
3) Peccator ignorans propria peccata mortalia indiget attritione
supernatural! ad quaelibet sacramenta fructuose recipienda.
4) Justus cum sola dispositione habituali status gratiae sanctifi
cantis recipit fructum- sacramentorum.
5) Peccator suae indignitatis minime conscius, si accedat ad sacra
menta sine attritione supernatural! (cum obice materiali), non peccat
propter suam ignorantiam, nec recipit gratiam sacramentorum, quia
obicem ponit.
ARTICULUS III
A QUO MINISTRO POSSINT FIDELES SACRAMENTA LICITE PETERE
183. Status quaestionis. 1) Dignus sacramentorum minister est
ille, qui, accepta consecratione et deputatione Ecclesiae, facultatibus
necessariis pollet, nulla censura est irretitus, gratia sanctificante ditatur,
atque intentionem ac caetera ad rectam dispensationem necessaria ad
hibet.
2) Minister sacramentorum potest esse indignus: a) quia cum sit
consecratus, jurisdictione caret; b) quia est censura aliqua irretitus;
c) quia est in peccato mortali.
3) Fideles petunt sacramenta vel in articulo mortis, vel in gravi
necessitate, vel devotionis causa.
Quaeritur, an et quando possint fideles sacramenta petere a mini
stro indigno.
184. I. Nemo potest unquam sacramenta petere ab eo, qui non pot
est ea valide conferre, vel non est ea valide conjecturus.
Sacramenta etenim in hoc casu forent invalida, et nefas est petere,
ut sacramenta fingantur cum periculo sacrilegii et scandali.
185. II. Quilibet homo in articulo mortis constitutus potest, si non
habeat alium ministrum, petere sacramenta necessaria, scilicet baptismum
et poenitentiam, et probabilius etiam eucharistiam et extremam unctionem,
a quolibet ministro indigno, etiam excommunicato vitando ac haeretico.
Arg. De baptismo expresse hoc docet S. Augustinus, et addit ho
minem ita u non catholico baptizatum, si de hac vita migraverit, ca
tholicum esse deputandum; si vero convaluerit, catholicae congrega
tioni esse adseribendum ’. Et S. Thomas ait: «Si (malus minister) sit
praecisus. ab Ecclesia, tunc peccat ab eo recipiens sacramentum, nisi
in necessitate, in qua posset etiam a pagano vel a judaeo suscipere» 1
2.
1
2
De baptismo, Contra Donat , lib. t, c. 2, n. 3; ML 43, no.
In IV Sent , dist. 5, q. 2, a. 2, quaest. 5.
DE SACRAMENTIS. SECT. I. Q. VHI. DE SUBJECTO SACRAMENTORUM
IO6
De -poenitentia Concilium Tridentinum statuit: «Pie admodum, ne hac
ipsa occasione aliquis pereat, in Ecclesia Dei custoditum semper fuit,
ut nulla sit reservatio in articulo mortis, atque ideo omnes sacerdotes
quoslibet poenitentes a quibusvis peccatis et censuris absolvere pos
sunt» l.
Omnes pariter theologi concedunt quemlibet sacerdotem, etiam vi
tandum, posse defectu alterius confessarii absolvere poenitentem in ar
ticulo mortis constitutum.
Eucharistiam quoque potest moribundus a quolibet sacerdote, etiam
vitando atque haeretico, defectu alterius sacerdotis, petere, ut facile
concedunt theologi, tum quia jure divino obstringitur recipere euchari
stiam, tum quia· peccata occulta facilius per communionem remit
tuntur.
Extremam unctionem pariter potest moribundus a quolibet sacer
dote petere et accipere, si alius sacerdos non adsit, et alia sacramenta
nequivit recipere, quia, si habeat peccata occulta et attritionem supernaturalem eliciat, fit per eam contritus et adsequitur gratiam.
Quilibet sacerdos, etiam vitandus et haereticus, potest valide et,
si faciat actum contritionis, licite haec sacramenta moribundo conferre,
quia in articulo mortis cessat omnis reservatio.
186. III. Homo peccator extra articulum mortis in gravi necessitate
constitutus, cum scilicet gravi tentatione vexatur vel praecepto paschali
urgetur, aut alia incommoda patitur, non potest petere sacramenta ab eo,
qui, quamvis conteratur, nequit licite sua potestate uti, ex. gr. ab excom
municato, suspenso, irregulari, etc.
Arg. Sacerdos in casu proposito, quamvis actum contritionis eli
ciat, non potest licite munera sacerdotalia exercere, et qui ab eo sa
cramenta peteret, obligaret eum necessario peccare. Sacramenta autem
non sunt media omnino necessaria ad superandas tentationes, nec prae
ceptum ecclesiasticum obligat cum tanto incommodo.
187. IV. In qualibet gravi necessitate imo et in notabili utilitate
potest homo fidelis petere sacramenta a sacerdote, qui est in peccato mortali.
Arg. Fideles, qui sunt in gravi necessitate constituti, vel notabi
lem cupiunt capere utilitatem spiritualem, jus habent recipiendi sacra
menta, et sacerdos exsistens in peccato mortali potest, praemittendo
actum contritionis, licite ea dispensare. Unde fideles in hoc casu non
sunt privandi auxilio sacramentorum, sed sacerdos est potius cogendus,
ut, emittendo actum contritionis, dignum se exhibeat ministrum Christi.
188. V. Fideles absque ulla ratione nequeunt licite sacramenta po
stulare a sacerdote, qui est in peccato mortali, nisi praevideant ipsum
contriturum ante dispensationem sacramentorum.
Ratio est, quia exponunt sacerdotem sine ulla ratione gravi periculo
committendi sacrilegium.
1
Sess. 14, C. 7; Denz-Bannw., 903.
APPENDIX. DE SACRAMENTALIBUS
IO7
APPENDIX
DE SACRAMENTALIBUS
189. Nota. I. Saeramen talia, si nomen spectes, sunt ea omnia, quae
ad sacramenta quoquo modo referuntur, et hoc sensu complectuntur tum
caeremonias seu ritus in administratione sacramentorum adhiberi solitas,
tum signa ab Ecclesia instituta et extra sacramenta usurpata ad obtinen
dos quosdam effectus.
190. II. Quoad caeremonias Concilium Tridentinum «declarat hanc
potestatem perpetuo in Ecclesia fuisse, ut in sacramentorum dispensa
tione, salva illorum substantia, ea statueret vel mutaret, quae susci
pientium utilitati seu ipsorum sacramentorum venerationi pro rerum,
temporum et locorum varietate magis expedire judicaret» x.
Has autem caeremonias et ritus observare tenentur ministri juxta
illud Concilii Tridentini: Si quis dixerit receptos et approbatos Ecclesiae
catholicae ritus in solemni sacramentorum administratione adhiberi con
suetos, aut contemni aut sine peccato a ministris pro libito omitti, aut in
novos alios per quemcumque Ecclesiarum pastorem mutari posse, a. s.*
2.
Hujusmodi tamen ritus et caeremoniae, quae in solemni admini
stratione sacramentorum adhibentur, non sunt proprie sacramentalia.
191. III. Sacramentalia. 1) Sacramentalia stricte sunt quae
dam res seu actiones extra sacramenta adhiberi vel fieri solitae, quae
aliquam similitudinem praeseferunt cum sacramentis.
Codex Juris Canonici ea definit dicens: Sacramentalia sunt res aut
actiones, quibus Ecclesia, in aliquam sacramentorum imitationem, uti solet
ad obtinendos ex sua impetratione effectus praesertim spirituales3.
2) Fuerunt ab Ecclesia instituta. Quamvis enim exorcismus fuerit
a Christo adhibitus, in ratione tamen sacramen talis ab Ecclesia fuit
institutus. Hinc «nova sacramentalia constituere aut recepta authentice
interpretari, ex eisdem aliqua abolere aut mutare, sola potest Sedes
Apostolica»4.
192. IV. Numerus sacramentalium. Alii plura alii pauciora enu
merant sacramentalia.
1) Aliqui sex enumerant hoc versu comprehensa:
Orans, tinctus, edens, confessus, dans, benedicens.
Orans significat orationem dominicalem vel alias ab Ecclesia prae
scriptas preces; tinctus aspersionem aquae benedictae; edens esum panis
benedicti; confessus confessionem generalem per orationem «Confiteor»;
dans largitionem eleemosynae ab Ecclesia praescriptam ej usque nomine
factam; et benedicens benedictiones ac exorcismos liturgicos, ut primam
tonsuram, ordines minores, consecrationes regum, etc.
4 SiSS. 21, c. 2; Denz-Bannw., 931.
2 Sess. 7, can. 13; Denz-Bannw., 856. Cfr. Codex Juris Canonici, can. 733.
3 Can. 1144. Veteres quidam, ut Hugo Victorinus, De sacramentis, lib. 2, p. 9,
c. 1; ML 176, 471, ea vocabant sacramenta minora.
4 Codex Juris Canonici, can. 1145.
1θ8
KE SACRAMENTIS. SECT. I.
Q.
VIII. DE SUBJECTO SACRAMENTORUM
2) Alii volunt septem esse sacramentalia hoc versiculo compre
hensa:
Crux, aqua, nomen, edens, ungens, jurans, benedicens.
His verbis denotantur signum crucis, aspersio aquae lustralis, invo
catio nominis Jesu, esus ciborum benedictorum, unctiones olei bene
dicti, adjurationes in res nocivas, et benedictiones.
In his tamen enumerationibus merito recentiores inveniunt nonnul
la, quae sacramentalibus accensenda non sunt. Oratio dominica, elee
mosyna, invocatio nominis Jesu, etc., non videntur habere rationem
sacramentalium.
3) Melius igitur et conformius-*ad Codicem Juris Canonici quatuor
classes sacramentalium enumerantur: consecrationes nempe, benedictio
nes, res consecratae vel benedictae, et exorcismi. Tria genera, ut vides,
sunt transeuntia, et unum permanens.
a) Consecrationes fiunt per aliquam unctionem, et sunt semper con
stitutivae, quibus res permanenter consecratae atque in divinum cultum
ordinatae restant.
b) Benedictiones aliae sunt constitutivae, ut tonsura, benedictio
aquae lustralis, etc., quibus personae et res manent benedictae, et di
cuntur res sacramentales, ut aqua benedicta est sacramentalis; aliae
sunt invocativae, quibus non res ipsae benedicuntur, sed effectus prae
sertim spirituales in favorem rerum vel personarum postulantur for
mula ab Ecclesia approbata, et sunt sacramentales transeuntes.
c) Res consecratae et benedictae benedictione constitutiva, ut clerici
tonsurati, calices consecrati, aqua benedicta, etc., sunt sacramentales,
et jubet Codex, ut «reverenter tractentur, neque ad usum profanum
vel non proprium adhibeantur, etsi in dominio privatorum sint» E
d) Exorcismi sunt benedictiones invocativae super obsessum per
imperium in daemonem. Est unum ex sacramentalibus, de quo in Co
dice et in Rituali Romano sunt specialia monita.
193. V. Minister sacramentalium. 1) «Consecrationes nemo, qui
charactere episcopali careat, valide peragere potest, nisi vel jure vel
apostolico induito id ei permittatur» 12.
a) Jure pollent facultate efficiendi cpnsecrationes a) Cardinales,
Vicarii Apostolici, et Praefecti Apostolici 3; b) A bbates et Praelati nul
lius, qui charactere episcopali non ornati benedictionem, si eam reci
pere debent, receperint 4.
b) Apostolico induito ii possunt consecrationes peragere, quibus
concessio personalis facta est, vel privilegium ad hoc concessum.
2) «Benedictiones autem impertire potest quilibet presbyter, ex
ceptis iis, quae Romano Pontifici aut episcopis aliisve reserventur.»
«Benedictio reservata, quae a presbytero detur sine necessaria li
centia, illicita est, sed valida, nisi in reservatione Sedes Apostolica
aliud expresserit.»
1
2
3
1
Can.
Can.
Can.
Can.
1150.
1147.
294, § 2.
323, § 2.
APPENDIX. DE SACRAMENTALIBUS
109
' «Diaconi et lectores illas tantum valide et licite benedictiones dare
possunt, quae ipsis expresse a jure permittuntur», ut benedictio cerei
paschalis1.
Quae sint benedictiones Romano Pontifici vel episcopis reservatae,
disce ex sacrae liturgiae peritis.
3) Exorcismos nemo, quamvis facultate exorcitandi polleat, potest
in obsessos proferre, nisi ab Ordinario peculiarem et expressam licen
tiam obtinuerit 1
2
Exorcismi tamen, qui occurrunt in baptismo, et in consecrationibus
vel benedictionibus, fieri possunt a legitimis ministris horum sacrorum
rituum 3.
194. VI. Subjectum sacramentalium. 1) Consecrationes et bene
dictiones constitutivae habent pro subjecto ipsas personas vel etiam
res inanimatas, quae manent consecratae vel benedictae, et dicuntur
res sacramentales aut sacramentalia permanentia.
2) Benedictiones invocativae et «exorcismi a legitimis ministris fie
ri possunt non solum in fideles et catechumenos, sed etiam in acatholicos vel excommunicatos» 4.
195. VII. Effectus sacramentalium. Diversa sacramentalia diver
sos effectus producunt.
1) Consecrationes et benedictiones constitutivae deputant personas
atque res consecratas ac benedictas per se quasi ex opere operato ad
cultum divinum.
2) Expellunt daemones per modum impdtrationis.
3) Producunt:
a) Beneficia temporalia, ubi sunt ad salutem spiritualem utilia.
b) Gratias actuales ex opere operantis precibus Ecclesiae.
c) Remissionem peccatorum venialium per viam impetrationis et
ex opere operantis, quatenus per bona opera et virtute orationum Ec
clesiae excitantur in subjecto motus contritionis et actus caritatis 5.
d) Remissionem poenae temporalis per applicationem satisfactio
num Christi et sanctorum ad modum indulgentiae, quae non semel
adnexa est sacramentalibus.
1 Can. 1147, § 2, 3, 4.
2 Can. 1151, § i.
3 Can. 1153.
4 Can. 1152.
“ «Peccatum veniale, ait Angelicus, nunquam remittitur sine aliquali actu
poenitentiae virtutis, explicite scilicet vel implicito». III p., q. 87, a. 2, ad 2. «Ve
niale peccatum dimittitur per fervorem caritatis, qui explicite vel implicite contri
tionem contineat. Et ideo illa, quae nata sunt de se excitare fervorem caritatis,
peccata venialia dimittere dicuntur. Hujusmodi autem sunt, quae gratiam confe
runt, sicut omnia sacramenta». In IV Sent., dist. 16, q. 2, quaest. 4.
SECTIO II
DE BAPTISMO
QUAESTIO IX
DE EXSISTENTIA ET PARTIBUS BAPTISMI
ARTICULUS I
NOTIONES GENERALES TRADUNTUR
196. I. Etymologia. Baptismus, graece βαπτισμος. βαπτισμα et
βαπτισις, a verbo βαπτιςε'.ν — immergere — venit, et immersionem seu
ablutionem significat.
II. Acceptiones. 1) In sensu metaphorico designat aliquando ma
gnas animae tribulationes seu aerumnas 1; interdum abundantiam cae
lestium charismatum 12.
2) In sensu proprio significat nunc ablutionem profanam 3; nunc
ablutiones legales judaeorum 4; frequentissime primum novae legis sa
cramentum 5*.
Definitio sacramenti baptismi ®. Baptismus recte definitur: Sacra
mentum novae legis a Christo Domino institutum, in quo per externam
corporis cum aqua ablutionem sub invocatione SS. Trinitatis homo spiritualiter regeneratur7.
Sacramentum in hac definitione est genus, quo baptismus convenit
1 Ad rem Christus: Potestis bibere calicem, quem ego bibo, aut baptismo, quo
ego baptizor, baptizari? Mare., io, 38.
2 Baptizabimini Spiritu Sancto non post multos hos dies. Act. 1, 5.
3 De Judith ait Scriptura: Baptizabat se in fonte aquae. Judith, 12, 7.
4 De pharisaeis ait Marcus: Nisi baptizentur, non comedunt. Mare., 7, 4.
5 Jesus misit discipulos dicens: Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes
cos. Matth., 28, 19.
° Plures novatores tradiderunt baptismi definitiones cum doctrina catholica
parum conformes.
7 Catechismus romanus definit baptismum his verbis: «Sacramentum regene
rationis per aquam in verbo», part. 2, c. 2, n. 5. Petrus Lombardus: «Baptismus est
ablutio corporis exterior facta sub forma verborum praescripta». IV Sent., dist. 3,
n 1; MI. 1 92, 843.
112
DE SACRAMENTIS. SECT. II.
Q.
IX. DE EXSISTENTIA ET PART. BAPTISMI
cum omnibus aliis sacramentis. Caeterae particulae constituunt diffe
rentiam, qua ab aliis distinguitur.
Hoc sacramentum ex sua materia vocatur baptismus fluminis seu
aquae, cujus vices gerunt modo, quo dicetur inferius, baptismus flami
nis seu desiderii, actus scilicet contritionis seu caritatis cum voto susci
piendi baptismum aquae; et baptismus sanguinis seu martyrium pro
Christo vel in defensionem fidei aut alicujus virtutis Christianae tole
ratum.
Aliis etiam nominibus designari solet. In usu enim ecclesiastico vo
catur lavacrum aquae1, sacramentum fidei, lavacrum regenerationis, et
renovationis 2, illuminatio 34
*, sigillum i, etc.
ARTICULUS II
UTRUM BAPTISMUS SIT VERUM SACRAMENTUM
197. Errores, i) Antiqui unitarii et hodierni rationalistae, sicut ne
gant Trinitatem personarum, ita pariter inficiantur baptismum sub invo
catione Trinitatis collatum esse sacramentum, sed dicunt illum esse tantum
modo ritum externum sine ulla efficacia ad producendam gratiam.
2) Modernistarum doctrina continetur in sequenti propositione: Com
munitas Christiana necessitatem baptismi induxit adoptans illum tanquam ri
tum necessarium eique professionis Christianae, obligationes adnectens 6.
198.
Thesis.
Baptismus est verum sacramentum.
Arg. 1) Concilium Tridentinum declaravit septem esse Ecclesiae
sacramenta, eorumque primum esse baptismum 6.
2) Catechismus romanus definit baptismum dicens: «Est sacramen
tum regenerationis per aquam in verbo» 7.
3) Didaché seu Doctrina duodecim apostolorum circa a. 80 vel 90
scripta describit ritum baptismi dicens: «... De baptismo autem, sic ba
ptizate, haec omnia postquam antea dixistis, baptizate in nomine Patris
et Filii et Spiritus Sancti in aqua viva. Si autem non habes aquam vi
vam, in alia aqua baptiza; si non potes in frigida, in calida. Sin autem
neutram habes (ad immergendum), effunde in caput ter aquam in no
mine Patris et Filii et Spiritus Sancti» 8.
4) In epistola Barnabae legitur: «Descendimus quidem in aquam
pleni peccatis ac sordibus: inde autem emergimus fructum afferentes,
in corde timorem et in spiritu spem in Jesum habentes» 9.
1 Ephes., 5, 26.
2 Tit. 3, 5.
3 II Cor., 4, 4-6.
4 Ephes., i, 13.
6 Deer. Lamentabili, prop. 42: Denz-Bannw., 2042. Loisy hoc defendit in libris
Autour d’un petit livre, 234; et Simples reflexions sur le Décret du Saint-Office,
ΡΓθΡ· 42'
3 Sess. 7, can. 1; Denz-Bannw., 844. Cfr. Concilium I-loren tinum, Decreto pro
armenis; Denz-Bannw., 696.
7 Parte 2, c. 2, n. 5.
8 Didaché, y, 1; Funk, 1, 16.
9 Ep. Barnabae, c. 11; MG 2, 760.
ART. III. AN BAPTISMUS FUERIT A CHRISTO INSTITUTUS
I13
5) Traditio communis omnium Ecclesiarum semper tenuit bapti
smum ut verum sacramentum. Unde catholici, schismatici, protestan
tes, etc., baptizant suos filios, ut a peccato originali liberentur, et gra
tiam sacramentalem adipiscantur.
6) Baptismus est signum sensibile gratiae a Christo Domino in
stitutum, scilicet ablutio corporis sub praescripta forma, significans
regenerationem spiritualem, a Christo instituta, ut statim probabimus.
Ergo est verum sacramentum.
ARTICULUS III
UTRUM BAPTISMUS FUERIT A CHRISTO DOMINO INSTITUTUS
199. Errores, i) Recentiores quidam protestantes negant sacramen
tum baptismi fuisse a Christo institutum 1.
2) Loisy cum modernistis defendit baptismum non a Christo historico
sed a Christo fidei seu conscientiae Christianae fuisse institutum 12.
Sed hi errores carent fundamento.
200.
Thesis.
Baptismus fuit a Christo institutus.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus ait Nicodemo: Nisi
quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum
Dei3. His verbis certe innuit Servator baptismum esse necessarium
ad animae salutem vitamque aeternam consequendam.
Ut huic necessitati provideret, ipsemet baptizabat, ut constat ex
Joanne, qui ait: Post haec venit Jesus et discipuli ejus in terram Judaeam;
et illic demorabatur cum eis et baptizabat4. Et misit apostolos dicens:
Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii,
et Spiritus Sancti 5.
Hoc mandatum rigorose intellexerunt apostoli, et Spiritu Sancto
ducti, vix ascendit Christus in caelum, praedicabant necessitatem ba
ptismi dicentes: Poenitentiam... agite et baptizetur unusquisque vestrum...
in remissionem peccatorum vestrorum; et accipietis donum Spiritus San
cti 6. Imo et baptizabant juxta illud: Qui ergo receperunt sermonem ejus
(Petri), baptizati sunt 7.
2) Ex Concilio Tridentino. Patres Concilii Tridentini solemniter de
claraverunt septem esse Ecclesiae sacramenta, inter quae recensetur
baptismus, eaque esse a Christo Domino instituta8.
201. Scholion I. De tempore quo Christus instituerit baptismum.
1) Hac super re sunt opiniones omnium placitis accommodatae:
a) Plures Sancti Patres et theologi docent Christum instituisse ba1
2
Décret
3
1
5
“
’
8
Cfr. Pesch, De baptismo, n. 348.
Loisy, Autour d'un petit livre, 233 (i.cre ed.); et Simples reflexions sur le
du Saint-Office, prop. 42.
Joan. 3, 5.
Joan, 3, 22.
Maith., 28, 19.
Act., 2, 38.
Act., 2, 41.
S'fc's'y. 7, can. 1; Denz-Bannw., 844.
8
114
de
SACRAMENTIS. SECT. II. Q. IX. DE EXSISTENTIA ET PART. BAPTISMI
ptismum, quando ipsemet in Jordane baptizatus est a Joanne. Ita plures SS. Patres, S. Thomas, Catechismus romanus, et communius scho
lastici
b) Alii censent Christum instituisse baptismum, quando Nicodetnum affatus est his verbis: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu
Sancto, non potest introire in regnum Dei. Ita Estius 1
2.
c) Alii volunt Christum, antequam pateretur, instituisse bapti
smum, sed qua praecise occasione non constare. Ita Scotus, Biel, Wirceburgenses et alii3.
d) Alii denique existimant Christum instituisse baptismum, «quan
do post resurrectionem suam in caelum ascensurus misit apostolos di
cens: Euntes ergo...4. Ita A tensis, Cano et alii 5*
.
2) Certum esse puto Christum Dominum ante passionem suam in
stituisse baptismum; et probabilius quando in Jordane baptizatus est a
Joanne.
Ante passionem suam. Tum quia communius ita defendunt Doctores; tum quia Christus ante passionem suam baptizabat, et discipuli
baptizabant, ut constat ex Joanne ®; tum denique, quia apostoli in
coena receperunt eucharistiam et ordinem, et nullo fundamento adsereretur eos fuisse ordinatos vel sacra communione refectos ante susce
ptum baptismum, qui est janua sacramentorum.
Probabilius in Jordane. Hanc opinionem probat Angelicus his ver
bis: «Sacramenta ex sua institutione habent, quod conferant gratiam.
Unde, tunc videtur aliquod sacramentum institui, quando accipit vir
tutem producendi suum effectum. Hanc autem virtutem accepit ba
ptismus. quando Christus est baptizatus. Unde tunc vere baptismus
institutus fuit, quantum ad ipsum sacramentum»7. In confirmationem
minoris veniunt testimonia SS. Patrum Chrysostomi, Ambrosii et Au
gustini, qui dicunt vim generandi in spiritualem vitam aquis collatam
fuisse, quando Christus in Jordane baptizatus est a Joanne8.
Sedulo tamen notanda sunt Angelici verba: Quantum ad ipsum sa
cramentum; quia postea plura indixit Christus circa baptismum, ut pa
tet ex sacris litteris. Unde post illa verba prosequitur S. Thomas: «Sed
necessitas utendi hoc sacramento indicta fuit hominibus post passio
nem et resurrectionem»9.
1 Ex SS. Patribus, S. Ambrosius, In Luc., lib. 2, η. 83 sqq.; Ml. 15, 1665;
S. Thomas, III p., q. 66, a. 2; Catechismus romanus, p. 2, c. 2, n. 20; ex scholasti
cis, Gabriel a S. Vinoentio, De sacramento baptismi, disp. 2. q. 6; Liberius a Jesu,
Contrv., t. 3. tr. 2, disp. 1, controv. 1; Biliuart, De baptismo, diss. 1, a. 2.
2 ίη IV Sent., dist. 3, § 11.
3 Scotus, In IV Sent., dist. 3, q. 4; Biel, In IV Sent., dist. 3, q. un., a. 3,
dub. ult.; Wirceburgenses, De baptismo, n. 11.
■* Matth., 28, 19.
5 Alensis, IV p., q. 8, m. 2, a. 3: Cano, De locis, lib. 8, c. 5; Vine. lacono. Apud
ephem. «Verbum Domini», an. 1936, p. 347.
° Joan., 3, 22; et 4, 2. Cfr. S. Thomas, III p., q. 73, a. 5 ad 4.
7 III p., q. 66, a. 2.
8 S. Joannes Chrysostomus, In Matth., hom. 12, n. 3; MG 58, 206; S. Ambro
sius, In Lucam, lib. 2, n. 83; MI. 51, 1665; S. Augustinus. In Joannem, tr. 13, n. 4;
ML 35, 1494.
9 III p., q. 66, a. 2.
ART. IV. QUAE SIT MATERIA BAPTISMI
US
Scholion II. De baptismo Joannis.
1) S. Joannes ait: Erat autem et Joannes baptizans in Aennon juxta
Salim, quia aquae multae erant illic, et veniebant, et baptizabantur *. Et
Josephus refert multos illo tempore ad Joannem confluxisse 1
2.
2) Qualis fuerit ille Joannis baptismus non constat, sed ornes fa
tentur et Josephus confirmat illum non fuisse meram lustrationem in
lege praescriptam (Lev., 14, 8); neque lotionem a pharisaeis inductam
(Mare., 7, 4; Lue., 11, 38); neque baptismum proselytorum, si illo tem
pore exstitit aliquis baptismus, quo initiarentur homines in statum
quemdam novum (vide Knabenbauer, in Matth., 3, 6); sed erat ba
ptismus poenitentiae in remissionem peccatorum (Marc., 1, 4); quem
incolae Jerusalem atque totius Judaeae suscipiebant confitentes peccata
sua, id est, «ostendebant (Joanni), ut ait S. Cyrillus hierosol., vulnera,
deinde ille ponebat medicamenta» 3.
3) Novatores vix distinguunt baptismum Joannis a Baptismo Chri
sti. Melanchthon ajebat: «Etsi igitur differentia erat in hoc articulo (de
baptismo Joannis et apostolorum), Joannes de passuro Christo et apo
stoli de passo et resuscitato praedicant, tamen ministerium fuit idem
et effectus eosdem habuit in credentibus»4.
4) Dicendum tamen est baptismum Christi esse diversum a baptismo
Joannis.
a) Concilium Tridentinum hoc declaravit dicens: Si quis dixerit ba
ptismum Joannis habuisse eamdem vim cum baptismo Christi, a. s. 5*.
b) Ipse Joannes explicuit differentiam utriusque, quando ait: Ego
quidem baptizo vos in aqua in poenitentiam... ipse (Christus) vos bapti
zabit in Spiritu Sancto ®. Unde baptismus Joannis excitabat suscipien
tes ad poenitentiam, dum baptismus Christi confert ipsam gratiam.
«Baptismus Joannis, ait Angelicus, gratiam non conferebat, sed solum
ad gratiam praeparabat... per poenitentiam praeparando homines ad
suscipiendum effectum baptismi Christi» 7. «Baptismus Joannis non erat
per se sacramentum, sed quasi quoddam sacramentale disponens ad
baptismum Christi» 8.
ARTICULUS IV
QUAE SIT MATERIA SACRAMENTI BAPTISMI
202. Status quaestionis. 1) Probavimus superius sacramenta no
vae legis constare partibus, rebus scilicet tanquam materia et verbis
tanquam forma.
2) Materia baptismi potest esse remota vel proxima. Materia re1
2
3
4
6
°
7
"
Joan., 3, 23. Cfr. Matth., 3, 5 sqq.
Antiquit., 18, 5.
Catech., 3, 7; MG S3, 437.
De locis communibus, De baptismo.
Sess. 7, can. 1, De baptismo; Denz-Bannw., 857.
Matth., 3, ii.
111 p., q. 38, a. 3.
111 p., q. 38, a. t ad 1.
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. IX. DE EXSISTENTIA ET PART. BAPTISMI
Il6
mota est res, quae adhibetur in ejus administratione; proxima dicitur
ipsa materiae remotae, sub praescripta forma verborum, applicatio.
Declarandum hic venit, quae sit materia tam remota quam proxi
ma baptismi.
203. Errores. I. Quoad materiam remotam erraverunt:
1) Gnostici quidam, qui, ut adserit S. Irenaeus, dicebant «adducere ad
aquam supervacaneum esse», vel administrabant baptismum «admiscentes
oleum et aquam in unum» *. Manichaei, ut dicit S. Augustinus, «baptismum
in aqua nihil cuiquam perhibent salutis afferre» 1
2. Flagellantes dicebant non
aquam sed cruorem, ictibus flagellorum effusum, adhibendum esse in ba
ptismo 345.
2) Alii retinent nomen aquae pro materia baptismi, sed rem mystice
vel metaphorice sumunt. Sic pauliciani pro aqua intelligunt verba Christi
Ego sum aqua viva; Wicle/jus passionem Christi; Calvinus aquam simul et
Spiritum Sanctum l.
3) Alii denique docent aquam quidem esse materiam remotam ba
ptismi, sed, deficiente aqua, posse baptismum valide conferri in quolibet
liquido, quod ad balneum fuerit aptum. Ita Lulherus, Ueza et alii °.
II. Quoad materiam proximam erraverunt primo graeci schismatici,
et deinde anabaptistae et baptistae, qui dicebant ablutionem per aspersio
nem et effusionem non sufficere ad valorem baptismi, sed necessario re
quiri immersionem e.
204. Thesis I. Materia remota valida sacramenti baptismi est om
nis et sola aqua naturalis. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus expresse hoc docuit
in colloquio cum Nicodemo dicens: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et
Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei 78*.Apostoli exinde, men
tem Domini probe noscentes et verba Christi rigorose intelligentes,
aquam naturalem semper adhibuerunt in administratione baptismi. Ecce
aqua, ait eunuchus Philippo, quid prohibet me baptizari?... Et jussit stare
currum; et descenderunt uterque in aquam... et baptizavil eum6. Petrus
autem, cum videret familiam Cornelii laudantem Deum, ait: Numquid
aquam quis prohibere potest, ut non baptizentur hi, qui Spiritum Sanctum
acceperunt, sicut et nos? ®.
2) Ex conciliis. Concilium Florentinum ait: «Materia hujus sacra
menti est aqua vera et naturalis, nec refert frigida sit an calida»10. Et
Concilium Tridentinum: «Si quis dixerit aquam veram et naturalem non
esse de necessitate baptismi, atque ideo verba illa Domini nostri Jesu
1
2
Adv. haer., lib. I, c. 21, n. 4; MG 7, 664.
De haeresibus, haer. 46; ML 42, 38.
8 Cfr. Liberius a Jesu, t. 3, tr. 2, disp. 1, controv. 2.
4 Cfr. Liberius a Jesu, t. 3, tr. 2, disp. I, controv. 2.
5 Apud Katschthaler, De sacramentis, n. 184.
8 Patriarchae schismatis constantinopolitani saepe scripserunt epistolas encyclicas, quibus improbarunt latinos, quod baptismum per aspersionem dicerent va
lere. Cfr. Palmieri, Theologia dogm. orth., t. 2, c. 3. De baptistis cfr. The Catho
lic Encyclopedia, art. «.Baptists».
’ Joan., 3, 5.
8 Act., 8, 36 sqq.
0 Act., 10, 47.
10 Decretum pro armcnis; Donz-Bannw., 696.
ART. IV. QUAE SIT MATERIA BAPTISMI
II?
Christi: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, ad metapho
ram aliquam detorserit, a. s.»L
3) Ex SS. Patribus. Sancti Patres doctrinam ab apostolis acce
ptam constanter tenuerunt. Didaché: «Baptizate in nomine Patris et
Filii et Spiritus Sancti in aqua viva» 12. Epistola Barnabae: «Descendimus
quidem in aquam pleni peccatis ac sordibus, inde autem emergimus fru
ctum afferentes, in corde timorem et in spiritu spem in Jesum habentes» 3.
Pastor Hermae: «Sigillum ergo est aqua; in aquam igitur descendunt mor
tui et ascendunt vivi»4*. S. Augustinus: «Quid est baptismus Christi?
Lavacrum aquae in verbo. Tolle aquam, non est baptismus, tolle ver
bum, non est baptismus» s.
4) Congruentiae non desunt, tum a) quia oportebat materiam sacra
menti adeo necessarii, ut est baptismus, esse omnibus communem, et
adeptu facilem; tum b) quia ablutio significat effectum baptismi, et
aqua naturalis est aptior aliis materiis pro ablutionibus faciendis.
Hinc colliges: 1) quaelibet aqua naturalis ex mari, pluvia, flumine,
fonte, rore, etc., nisi adulteretur, est certe materia valida.
2) Lac, sanguis, vinum, caffeum, et quidquid in communi aestima
tione hominum non habetur pro aqua, quamvis ad balneum sit aptum,
est materia invalida.
3) Aqua aliis materiis mixta et graviter adulterata, ut tenue juscu
lum, lixivium, etc., est materia dubia; et nonnisi in defectu materiae
validae et casu urgenti est adhibenda.
205. Thesis II. Merito praecepit Ecclesia, ut in baptismo solemni
adhiberetur ad liceitatem aqua consecrata et munda.
Sedulo animadverte hoc praeceptum esse ad liceitatem non ad validi
tatem, quia, ut diximus, baptismus valide administratur aqua naturali non
benedicta.
Arg. 1) «Benedicimus autem, ait S. Basilius, et aquam baptisma
tis et oleum unctionis». Additque S. Doctor hunc usum accepisse
«a tacita secretaque traditione» °.
Exinde jam (a. 330-379) novimus in usu fuisse ritum adhibendi
aquam benedictam in baptismate.
2) Constitutiones apostolorum c. a. 400 scriptae exhibent formulam
benedicendi aquam baptismalem 7.
3) Rituale autem romanum haec habet: «Aqua solemnis baptismi
sit eo anno benedicta in sabbato sancto Paschatis vel sabbato Pente
costes, quae in fonte mundo nitida et pura diligenter conservetur» 8.
Haec obligatio adhibendi aquam benedictam urget in solemni, non pri
vata, administratione baptismi.
1
2
gia 1,
3
*
3
°
7
B
Sess. 7, can. 2, De baptismo; Denz-Bannw., 858.
Didaché, c. 7: Kirch, Enchiridion fontium historiae, n. 1; S. Justinus, Apolo
61; MG β, 420.
Epistola Barnabae, c. 11; MG 2, 759.
Sim. 9, c. 16; MG 2, 995.
In Joan., tr. 15, n. 4; ML 35, 1512.
De Spiritu Sancto, c. 27, n. 66; MG 32. 187.
Constitutiones apost., lib. 7, c. 43; MG 1. 1046.
TU. 2, c. 1, n. 4.
DE SACRAMENTIS. SECT. H. Q. IX. DE EXSISTENTIA ET PART. BAPTISMI
Il8
Hunc autem ritum convenienter fuisse in Ecclesia introductum
ostendunt plures rationes, quidquid in contrarium dicant protestantes.
Nam 1) ad sacramentum regenerationis conficiendum maxime con
gruum est, ut materia consecrata adhibeatur; et 2) fideles majori vene
ratione suscipiunt baptismum, quando vident aquam solemniter bene
dictam ad ipsum adhiberi.
206. Thesis III. Materia proxima baptismi est ablutio aquae, quae
fieri potest per immersionem, effusionem vel aspersionem.
Pars l.a
Est ablutio.
Arg. 1) Vox graeca βαπτίςω significat abluo, et baptizare nihil
aliud est quam abluere. Unde applicatio materiae remotae baptismi,
quae est aqua, est abluere. Cum autem materia proxima baptismi sit
applicatio materiae remotae ejusdem, necessario sequitur materiam pro
ximam baptismi esse ablutionem aquae. Hinc Catechismus romanus ait:
«Tunc enim sacramentum baptismi dicendum est, cum aqua ad abluen
dum aliquem, additis verbis, quae a Domino instituta sunt, reipsa
utimur» x.
2) Nullibi est determinatum, quanta debeat esse baptizandorum
ablutio. Certe requiritur contactus physicus et immediatus aquae cum
corpore; et videtur esse necessarium, ut aqua aliquantulum decurrat
supra corpus, non quidem ut corporis sordes abstergat, sed ut ablutio
nem significare possit.
3) Haec ablutio fieri debet ab ipso ministro, qui formam profert, .
ut verba Ego te baptizo verificentur, et materia atque forma unum to
tum componant.
Pars 2.a Ablutio fieri potest per immersionem, effusio
nem vel aspersionem.
Nota. Praxis administrandi baptismum per immersionem antiquis
sima fuit in Ecclesia et valde communis usque ad saeculum xin. Nihi
lominus, adsunt antiqua documenta et facta nonnulla, quae certo de
monstrant immersionem nunquam habitam fuisse ut ritum necessarium
ad valorem sacramenti, sed adhibitam fuisse, ut magis exprimeret pas
sionem, sepulturam et resurrectionem Christi.
Fieri itaque potest triplici modo supra citato; et a saeculo xiv me
rito praevaluit in Ecclesia latina ablutio per effusionem.
Arg. 1) Didaché seu Doctrina duodecim apostolorum haec habet:
«Si autem neutram habes (ad immersionem), effunde in caput ter aquam
in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti» 12.
2) Apostoli baptizaverunt una die tria millia hominum in Jerusa
lem, et non est credendum omnes eos baptizasse per immersionem 3.
3) Eusebius refert aegros, qui per immersionem nequibant bapti
zari, per effusionem vel aspersionem non semel fuisse baptizatos 4.
1
2
3
•
Parte 2, c. 2, n. 6.
Didaché, c. 7, n. 1.
Act., 2, 41.
Hist, eccles., lib. 6, c. 43; MG 20, 623.
ART. IV. QUAE SIT MATERIA BAPTISMI
119
4) S. Thomas ait: «Ablutio autem fieri potest per aquam, non solum
per modum immersionis, sed etiam per modum aspersionis vel effusio
nis. Et ideo, quamvis tutius sit baptizare per modum immersionis (quia
hoc habet communior usus), potest tamen fieri baptismus per modum
aspersionis vel etiam per modum effusionis»x.
207. Corollaria. 1) Monet Rituale romanum, ut modus, qui sit
magis in usu. pro ecclesiarum consuetudine retineatur12.
Sicubi tamen habeatur usus baptizandi per aspersionem, sedulo no
tandum est ad hoc non sufficere aspersionem, qua unda ad vestes ba
ptizandorum pertingat, sed ita fieri oportere, ut aqua corpus baptizandi
tangat et fluens vere abluat.
2) Angelicus Doctor adserit suo tempore communiorem et securio
rem fuisse ritum baptizandi per immersionem. Ineunte tamen saecu
lo xiv praevaluit in Ecclesia latina usus baptizandi per infusionem,
adeo ut pedetentim exoleverit ritus immersionis, et exeunte eodem
saeculo ritualia praescripserint effusionem. Consulto hoc actum esse vi
detur, tum ut valetudini infantium consuleretur, tum etiam ut decentia
praesertim circa mulieres servaretur 3.
208. Scholion. De trina ablutione. 1) A primis Ecclesiae saecu
lis in usu fuit ritus baptizandi per trinam ablutionem, ut melius signi
ficaretur trinitas personarum, vel expressius fieret memoria passionis,
sepulturae et resurrectionis Christi, aut etiam recoleretur triduum sepul
turae Christi. Omnes tamen fatebantur vçram ablutionem esse necessa
riam, sed modum ablutionis per accidens se habere ad sacramentum.
Unde Concilium Toletanum IV hoc statuit: «Propter vitandum autem
schismatis scandalum, vel haeretici dogmatis usum, simplam teneamus
baptismi mersionem» 4.
2) Nunc etiam tenet Ecclesia trinam ablutionem in baptismo juxta
illud Ritualis romani: «Ego te baptizo in noijiine Patris (fundat primo),
et Filii (fundat secundo) et Spiritus Sancti (fundat tertio)». 5 Hunc ritum
graviter obligare censent Angelicus, S. Alphonsus et alii6.
3) Nihilominus trina ablutio non pertinet ad essentiam sacramenti,
ut expresse declaravit Romanus Pontifex. Cum enim ariani contende
rent saeculo vi in Hispania per trinam ablutionem indicari diversam
personarum naturam, S. Leander consuluit S. Gregorium Magnum, quid
efficere liceret, et Vicarius Christi respondit: «Reprehensibile esse nulla
tenus potest infantem in baptismo vel ter vel semel mergere, quando et
in tribus mersionibus potest personarum trinitas et in una divinitatis
singularitas designari» 7.
Huic~addi potest trinitatem personarum diserte in forma exprimi.
Caetera ad moralistas.
7Zi p., q. 66, a. 7.
Rit. rom., tit. 2, c. i, n. 10.
Cfr. Liberius a Jesu, Controv., t. 3, tr. 2, controv. 4, n. 39.
Concilium Toletanum IV (a. 633), c. 6; Mansi, 10, 619.
Rituale rom., tit. 2, c. 2, n. 19.
S. Thomas. Ill p., q. 66, a. 8; S. Alphonsus, lib. 6, n. 107, q. 5.
/■./>.,43; MI. 77,498. Hanc responsionem suam fecit Concilium Toletanum IV,
< ,ip 6; Mansi, io, 619.
1
2
3
I
II
'·
’
120
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. IX. DE EXSISTENTIA ET PART. BAPTISMI
ARTICULUS V
QUAE SIT FORMA SACRAMENTI BAPTISMI
209. Status quaestionis. Pars altera, qua coalescit sacramentum
baptismi, sunt verba ministri tanquam forma. Quibus terminis haec
forma constare debeat, est quaestio dilucidanda.
210. Errores, i) Gnostici juxta Eusebium baptizabant «in nomine
ignoti omnium Patris, in veritate omnium matre, in eo qui descendit in
Jesum» ’.
2) Montanistae «in nomine Patris et Filii et Montani et Priscillae».
3) Sabelliani in nomine unius tantum personae.
4) Paulianistae, a Paulo Samosateno, dicuntur adulterasse invocatio
nem trinitatis in forma baptismi 12.
5) Eunomiani baptizabant «in nomine Dei increati, et in nomine Filii
creati, et in nomine Spiritus sanctificantis et· a creato Filio procreati» 34.
6) Lutherus haec scripsit: «Quomodocumque tradatur baptismus, modo
non in nomine hominis sed in nomine Domini tradatur, vere salvum facit,
imo non dubitem, si quis in nomine Domini suscipiat, etiamsi impius mi
nister non det in nomine Domini, vere baptizatum esse in nomine Domini»
211. Thesis. In forma baptismi necessario exprimi debent invoca
tio trium personarum, actio ministri abluentis, et subjectum sacramenti.
Nota. Forma latinorum his verbis continetur: N. Ego te baptizo in
nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti 5*
.
Graeci vero his verbis baptizant: Baptizatur talis servus Christi in no
mine Patris et Filii et Spiritus Sancti °.
Hae duae formae certe continent omnia requisita ad valorem sacra
menti, et ubique recipiuntur ut legitimae.
Doctrinam hujus theseos ostendunt plura argumenta.
Pars l.a
Invocatio SS. Trinitatis.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Misit Dominus apostolos docere omnes
gentes baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti Ί.
2) Ex traditione. Didaché ordinat: «Baptizate in nomine Patris et
Filii et Spiritus Sancti» 8.
S. Justinus: «In nomine parentis universorum ac Domini Dei ac Sal
vatoris nostri Jesu Christi et Spiritus Sancti lavacrum in aqua tunc
suscipiunt»9.
1 Hist, eccl., lib. 4, c. 11; MG 20, 330.
2 Cfr. Concilium Nicaenum I, can. 19; Denz-Bannw., 56.
3 Cfr. S. Epiphanius, Haer. 76, confut. 36, n. 6; MG 42, 638.
4 De captivitate babyl., § «Hanc sententiam».
6 Rituale romanum, tit. 2, c. 2, n. 19. Docent eruditi hanc formam integram
primo introductam fuisse per canones Hippolyti, qui juxta Achelim compositi sunt
c. annum 218-221, et juxta Bardenhewer apparuerunt exeunte saeculo v.
• In hac forma dicitur, ut vides, baptizatur, non baptizetur. In quo verbo in
dicativo actionem ministri et subjectum suscipiens satis exprimi docent omnes
theologi.
’ Matth., 28, 19.
8 Didaché, 7, 1; Funk, I, 16.
° Apologia l, n. 6r; MG 6, 419.
ART. V. QUAE SIT FORMA BAPTISMI
121
S. Ambrosius: «Nisi baptizatus fuerit in nomine Patris et Filii et Spi
ritus Sancti, remissionem non potest accipere peccatorum nec spiritua
lis gratiae munus haurire» 1.
Pelagius I admonuit Gaudentium episcopum Volaterranum, ut eos,
qui confitebantur se in nomine Domini fuisse baptizatos, «ad catholicam
fidem convenientes sanctae Trinitatis nomine baptizaret»; eos vero, qui
apud haereticos in nomine Trinitatis fuerint baptizati, sola reconcilia
tionis gratia catholicae fidei sociaret 12.
3) Ex Concilio Florentino. Eugenius IV in Concilio Florentino, De
creto pro armenis, non solum utramque formam, quae apud latinos
graecosque in usu erat, approbavit, sed etiam rationem ambarum red
didit dicens: «Forma autem (baptismi) est: Ego te baptizo in nomine Pa
tris et Filii et Spiritus Sancti. Non tamen negamus, quin et per illa
verba: Baptizatur talis servus Christi in nomine Patris et Filii et Spiritus
Sancti; vel: Baptizatur manibus meis talis in nomine Patris et Filii et
Spiritus Sancti, verum perficiatur baptisma; quoniam, cum principalis
causa, ex qua baptismus virtutem habet, sit sancta Trinitas, instrumen
talis autem sit minister, qui tradit exterius sacramentum; si exprimitur
actus, qui per ipsum exercetur ministrum, cum sanctae Trinitatis invo
catione, perficitur sacramentum» 3*
.
Pars 2.a
Actio ministri abluentis.
1) Alexander III expresse declaravit puerum ter immersum in aqua
in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti sine expressione: Ego baptizo
te, non esse baptizatum ’.
2) Rationem optime adsignat Angelicus dicens: «Quia ablutio homin:s in aqua propter multa fieri potest, oportet quod determinetur in
verbis formae, ad quid fiat: quod quidem non fit per hoc, quod dicitur:
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, quia omnia in tali nomine
facere debemus, ut habetur Coloss., 3. Et ideo, si non exprimatur actus
baptismi vel per modum nostrum, vel per modum graecorum, non per
ficitur sacramentum» ®.
Pars 3.a
Subjectum sacramenti.
Sicut ablutio est verbis determinanda, ita pariter persona, quae ablui
tur, est determinanda. Imo ipsa forma maneret indeterminata, si omit
teretur expressio personae baptizandae 6.
212. Corollaria. Ex his facile deducuntur sequentia corollaria.
1 ) Formae, in quibus substantialiter retinetur sensus verborum for
mae expositae, quamvis aliquas mutationes accidentales subierint, sunt
legitimae. Hinc quoad validitatem a) particula ego, quae satis includi1 De mysteriis, c. 4, n. 20; ML 16, 412.
2 £/>. «Admonemus», c. a, 560; Denz-Bannw., 229.
3 Decretum pro armenis: Denz-Bannw., 696.
* Denz-Bannw., 398. Cfr. propositionem 27 damnatam a. 1690 ab Alexan
dro VIII. Denz-Bannw., 1317.
'· III p., q. 66, a. 5 ad 2.
° Cfr. Salmanlioenee» morale», tr. 2, c. 3, p. 2.
122
DE SACRAMENTIS, SECT. II. Q. IX. DE EXSISTENTIA ET PART. BAPTISMI
tur in verbo, omitti potest; b) loco· baptizo uti potest abluo, lavo, etc.,
quae idem significent; c) praepositio in non videtur essentialis; d) si
in nomine mutetur in nomen, non obstat validitati; e) si ter repetatur
in nomine Patris, in nomine Filii et in nomine Spiritus Sancti, proba
bilius valet baptismus.
2) Verbum baptizo vel aliquod ejus synonimum, quod actionem
ablutivam ministri significet, est essentiale.
3) Vox te pariter est essentialis.
4) Dicendum est in nomine in singulari. Si autem dicatur in nomi
nibus Patris et Filii et Spiritus Sancti, nullus est baptismus, quia non
innuit unitatem naturae in personis.
5) Expressio trium personarum SS. Trinitatis est necessaria ad va
lorem. Unde baptismus collatus in nomine SS. Trinitatis est irritus.
213. Scholion. Quid de baptismo collato in nomine Jesu.
I. In Actibus apostolorum haec leguntur: Baptizetur unusquisque
vestrum in nomine Jesu Christi in remissionem peccatorum — Baptizati
tantum erant in nomine Domini Jesu 12.—Jussit (Petrus) eos baptizari in
nomine Domini Jesu Christi34
.—His auditis, baptizati sunt in nomine
Domini Jesu ’.
Exinde dubitatur, an aliquando validus fuerit baptismus collatus in
nomine Domini seu in nomine Jesu.
II. i) Veteres quidam theologi dixerunt baptismum collatum in no
mine Jesu esse validum, quia hoc nomine tota Trinitas comprehenditur. Ita
Petrus Lombardus 56
7. Haec tamen sententia est omnino reprobanda.
2) Alii docuerunt baptismum solo nomine Jesu collatum esse per se
irritum, sed apostolos ex dispensatione divina aliquando hoc solo nomine
valide baptizasse, «ut nomen Christi, quod erat odiosum judaeis et genti
libus, honorabile redderetur». Ita 5. Thomas, S. Bonaventura, Scotus et alii
plures0. Haec opinio, admissa dispensatione divina, non est contra fidem,
sed obsoleta est.
3) Communiter hodie defendunt theologi baptismum solo nomine Jesu
collatum nunquam fuisse validum, et apostolos nunquam illum contulisse
nisi in nomine trium personarum SS. Trinitatis. Ita Suarez, Vazquez, Syl
vius, Liberius a Jesu ", et ex recentioribus fere omnes 8.
III. Haec ultima sententia magis mihi probatur, et secundum eam
exponenda sunt loca S. Scripturae, quae contrarium innuere videntur.
1) Nunquam supponebat Apostolus quempiam sine invocatione
trium personarum SS. Trinitatis posse baptizari. Cum enim invenisset
Ephesi quosdam discipulos, qui dicerent se nunquam, si Spiritus San1 Act.. 2, 38.
2 Act., 8, 16.
3 Act., 10, 48.
4 Act., 19, 5.
5 IV Sent., dist. 3, n. 5; ML 192, 844.
6 S. Thomas, III p., q. 66, a. 6 ad i: S. Bonavontura, In IV Sent., dist. 3,
р. I, a. 2, q. 2 ad 3; Scotus, In IV Sent., dist. 3, q. 2, «De quinto».
7 Suarez, De sacramentis, disp. 21, sect. 3, n. 11: Vazquez, In III p., disp. 143,
с. 2; Sylvius, In III p., q. 66, a. 6; Liberius a Jesu, Control’., t. 3, tr. 2, disp. 1,
controv. 5.
8 Cfr. Katschthalor, De sacramentis, n. 206 et in nota.
ART. V. QUAE SIT FORMA BAPTISMI
I23
ctus erat, audivisse, miratus est et interrogavit eos: In quo ergo bapti
zati estis? x.
2) S. Augustinus ait: «Si autem etiam, non nominatis Patre et Spi
ritu Sancto, in nomine Jesu Christi jussi sunt baptizari (Act., 2, 38), et
tamen intelliguntur non baptizati nisi in nomine Patris et Filii et Spi
ritus Sancti»1
2.
3) Traditio communis inde ab exordio Ecclesiae requisivit invoca
tionem trium personarum SS. Trinitatis ad legitimam formam baptismi,
et nullibi constat dispensationem ab hac lege apostolis aliquando con
cessam fuisse.
Hinc multo probabilius puto nunquam apostolos quempiam baptizasse nisi in forma expressa a Christo apud Matthaeum 3.
4) Textus autem Actuum Apostolorum, in quibus nonnulli dicuntur
baptizati in nomine Jesu aut in nomine Christi, non significant aliquos
fuisse baptizatos verbis in nomine Christi, sed illos fuisse baptizatos
baptismo Christi, id est, baptismo, qui fuit institutus a Christo, ad dif
ferentiam baptismi Joannis4.
214. Objicies. Duae contra hanc explicationem obstant graves dif
ficultates.
I. S. Ambrosius ait: «Baptizati sunt itaque in nomine Jesu Chri
sti... Plenum autem (baptisma), si Patrem, et Filium, Spiritumque San
ctum fatearis. Si unum neges, totum subrues. Et quemadmodum, si
unum in sermone comprehendas, aut Patrem, aut Filium, aut Spiritum
Sanctum: fide autem nec Patrem nec Filium nec Spiritum Sanctum
abneges, plenum est fidei sacramentum; ita etiam, quamvis et Patrem
et Filium et Spiritum Sanctum dicas, et aut Patris aut Filii aut Spiritus
Sancti minuas potestatem, vacuum est omne mysterium... Nunc consi
deremus, utrum, quemadmodum in Christi nomine plenum esse legimus
baptismatis sacramentum, ita etiam Sancto tantum Spiritu nuncupato,
nihil desit ad mysterii plenitudinem. Rationem sequamur, quia, qui
unum dixerit, Trinitatem signavit... Rationi copuletur auctoritas: in
Spiritu quoque recte nos baptizari posse Scriptura indicat, dicente Do
mino: Eos autem baptizabimini in Spiritu Sancto» 5.
Resp. 1) S. Ambrosius non videtur hic agere de forma sacramenti
baptismi, quia, si de forma baptismi haec intelligercntur, absurda seque
rentur, quae non licet tanto Patri tribuere. Sequeretur enim a) validum
esse baptismum nomine solius Spiritus Sancti collatum, quod nemo un
quam admisit; et b) e contra irritum esse baptismum collatum in nomine
Patris et Filii et Spiritus Sancti a ministro, qui mala fide minuat perso
narum potestatem.
2) Probabilius loquitur S. Doctor de forma professionis fidei emit
tendae ab adultis ante baptismum, et docet adultos, si sermone confi
1 Act., 19, 3.
* Contra Mazim., lib. 2, c. 17, n. 1; ML 42, 783.
3 Maith., 28, 19.
1 Ita reni explicant Liberius a Jesu, Controv., t. 3, tr. 2, disp. I, controv. 5;
S. Alphonsus, lib. 6. n. 112; Pesoh, De sacramentis, n. 380; Knabenbauer, Comment,
in Actus Apostolorum, c. 2, v. 38.
° De Spiritu Sancto, lib 1, c. 3, 1111. 42-45; ML 1β. 742 sq.
124
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. X. DE MINISTRO BAPTISMI
teantur Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, fide tamen trinitatem
personarum in Deo negaverint, sine fructu baptismum recipere \
3) Ipse S. Ambrosius alibi saepe requirit invocationem trium per
sonarum ad valorem baptismi12.
II. Nicolaus I ad bulgares scribens ait: «A quodam judaeo, nesci
tis utrum Christiano an pagano, multos in patria vestra baptizatos adseritis, et quid de iis sit agendum consulitis. Hi profecto, si in nomine
sanctae Trinitatis vel tantum in nomine Christi, sicut in Actibus Aposto
lorum legimus, baptizari sunt, unum quippe idemque est, ut Sanctus
exponit Ambrosius, constat eos non esse denuo baptizandos» 3.
Resp. 1) Aliqui dicunt Nicolaum I ex lectione verborum S. /l»ibrosii deceptum fuisse, et qua doctorem particularem errorem tradi
disse. Ita Cano, Solo, S. Bellarminus, Billuart et alii 4.
2) Alii benignius et verius explicant sensum verborum, dicentes
Pontificem non agere de forma baptismi, sed de intentione ministri. Illico
enim hortatur bulgares inquirere utrum talis judaeus fuerit christianus
an paganus, vel saltem factus fuerit christianus, ut inde deducerent
ipsum habuisse veram ac necessariam intentionem.
QUAESTIO X
DE MINISTRO BAPTISMI
ARTICULUS I
QUIS SIT MINISTER BAPTISMI SOLEMNIS
215. Status quaestionis. 1) Baptismus potest administrari a) solemniler cum omnibus caeremoniis, quas Ecclesia praescribit; et b) pri
vatim, in casu necessitatis, per solam applicationem materiae et formae
cum intentione supra baptizandum. Hinc unus est minister baptismi
solemnis, qui ut minister Ecclesiae publicus solemniter baptizat, et alter
minister baptismi privati, qui, urgente necessitate, sine caeremoniis ad
ministrat sacramentum. In hoc articulo disserendum est de ministro
baptismi solemnis, de altero in sequenti.
2) Minister baptismi'solemnis potest esse ordinarius, qui ex sua or
dinatione ad hoc est generaliter deputatus; et extraordinarius, qui non
generaliter sed in casibus extraordinariis speciali quadam ratione ad ba
ptizandum vocatur.
1 Ita mentem S. Ambrosii explicant Estius, In IV Sent., dis. 3, § 5; Pesch,
De sacramentis, n. 388; Van Noort, De sacramentis, n. 188; Honoratus dei Val, De
baptismo, n. 98; et alii.
2 Cfr. De mysteriis, c. 4, n. 20; ML 16, 411.
3 Responsa ad consulta bulgar., c. 104; Mansi, 15, 432.
1 Cano, De locis, lib. 6, c. 8; Soto, In IV Sent., dist 3, a. 6; S. Bellarminus,
De sacramento baptismi, lib. 1, c. 3; Billuart. De baptismo, diss 1, a 4, § 2.
ART. I. QUIS SIT MINISTER BAPTISMI SOLEMNIS
125
3) Quaeritur, quis sit minister ordinarius et extraordinarius bapti
smi solemnis.
216. Error. Fuerunt antiqui haeretici, qui dicerent mulieres esse mi
nistros baptismi solemnisl.
217. THESIS I.
sacerdos.
Minister ordinarius baptismi solemnis est solus
Nota. 1) Omnis sacerdos est minister ordinarius baptismi solemnis
ex parte sacramenti, sed ex parte baptizandorum ad liceitatem indiget ju
risdictione. Hinc episcopus in sua dioecesi et parochus in sua paroecia sunt
ministri ordinarii baptismi ex officio; alii sacerdotes, qui ab episcopo vel a
parocho licentiam accipiunt baptizandi, sunt ministri ordinarii ex delega
tione.
2) Quando parochiarum institutio non fuit in Ecclesia introducta,
sacerdotes indigebant episcoporum delegatione seu licentia ad baptizan
dum, ut jurisdictione pollerent in subditos, sed, facta parochiarum divi
sione, parochi habent jurisdictionem a jure, et baptizant ex officio. Hoc
prae oculis habendum est, ut textus SS. Patrum intelligantur.
Arg. 1) S. Ignatius: «Non licet sine episcopo neque baptizare ne
que agapem celebrare»1
2. Constitutiones apostolorum: «Neque reliquis cleri
cis potestatem baptizandi facimus, nisi tantum episcopis et presbyteris,
ministrantibus diaconis»3*. Gelasius I: «Absque episcopo vel presby
tero baptizare non audeant (diaconi), nisi praedictis fortasse officiis
longius constitutis necessitas extrema compellat» ‘.
2) Concilium Florentinum: «Minister hujus sacramenti est sacerdos,
cui ex officio competit baptizare» 5*
.
3) Codex Juris Canonici: «Minister ordinarius baptismi solemnis est
sacerdos; sed ejus collatio reservatur parocho vel alii sacerdoti de ejus
dem parochi vel Ordinarii loci licentia, quae in casu necessitatis prae
sumitur» e.
218. Thesis II. Minister extraordinarius baptismi solemnis est
diaconus, qui de licentia Episcopi loci vel parochi justa de causa conce
denda utitur sua potestate.
Pars l.a
Arg. 1) Episcopus in ordinatione diaconi haec verba pronuntiat:
«Diaconum enim oportet ministrare ad altare, baptizare, et praedicare»7.
His verbis certe confertur diacono potestas aliqua, quam non habent
simplices laici.
1 Cfr. S. Epiphanius, De haeresibus, Jtiaer. 42, n. 4; MG 41, 699; et Tertullia
nus, De praescript., c. 41; ML 2, 68.
2 Smyrn., 8, 2; MG 5, 713.
3 Const, apost., lib. 3, c. n; MG 1, 788.
■’ Ep. ad episc. Luc., c. 7; ML 59, 51.
“ Decretum pro armenis; Denz-Bannw., 696.
° Codex Juris Canonici, can. 738, § 1.
7 1’oHlificale Romanum, p. 1. «De ordinatione diaconi».
126
DE SACRAMENTIS. SECT. Π. Q. X. DE MINISTRO BAPTISMI
2) Codex Juris Canonici ait: «Extraordinarius baptismi solemnis
minister est diaconus»1.
Pars 2.a
Minister extraordinarius dicitur, qui licentia episcopi vel parochi in
diget ad munus obeundum.
Tertullianus ait: «Dandi quidem (baptismum) habet jus summus
sacerdos, qui est episcopus; dehinc presbyteri et diaconi, non tamen
sine episcopi auctoritate propter Ecclesiae honorem12.
Codex Juris Canonici: «Qui tamen (diaconus) sua potestate ne uta
tur sine loci Ordinarii vel parochi licentia, justa de causa concedenda,
quae ubi necessitas urgeat, legitime praesumitur» 3*
.
Corollarium. Diaconus itaque, ubi accipit licentiam episcopi vel
parochi, potest baptismum solemniter ministrare.
ARTICULUS II
IN CASU NECESSITATIS QUIS VALEAT BAPTIZARE
219. Errores, i) Rebaptizantes, auctore Agrippino episcopo Cartha
giniensi, docuerunt haereticos, schismaticos et paganos non posse valide
conferre baptismum in casu necessitatis, et eos, qui ex haeresi in Ecclesiam
venirent, rebaptizandos esse
2) Calvinus contendit «perperam fieri, si privati homines baptismi administrationem sibi usurpent... Quod autem multis abhinc saeculis, adeoque ab ipso fere Ecclesiae exordio usu receptum fuit, ut in periculo mortis
laici baptizarent, si minister in tempore non adesset, non video, quam
firma ratione defendi queat» 5*.
220. Thesis. In casu necessitatis quaelibet persona ratione utens,
sive vir sive mulier, potest valide et licite baptizare. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex conciliis. Concilium Lateranense IV ait: «Sacramen
tum vero baptismi... a quocumque rite collatum proficit ad salutem» ®.
Concilium Florentinum: «In causa autem necessitatis non solum sacerdos
vel diaconus, sed etiam laicus vel mulier, immo etiam paganus et haere
ticus, baptizare potest, dummodo formam servet Ecclesiae, et. facere in
tendat, quod facit Ecclesia» 7.
2) Ex SS. Patribus. S. Hieronymus: «Si necessitas cogit, scimus
etiam licere laicis (baptizare)» 8.
3) Rationes congruentiae exponit Angelicus his verbis: «Ad miseri1 Codex Juris Canonici, can. 741.
2 De baptismo, c. 17; ML 1, 1326.
3 Codex Juris Canonici, can. 741.
I Cfr. Druvenius, De re sacramentaria, apud Migne, Cursus completus theolo
giae, t. 20, p. 1373 sqq.
5 Instit., lib. 4, c. 15, n. 20.
II Concit. Lat. IV, cap. 1; Denz-Bannw., 430.
’ Decretum pro armenis; Denz-Bannw., 696. Cfr. Codex Jur. Can., can. 742, § 1.
8 Dial. adv. LuciJ, n, 9; ML 23, 173,
ART. in. QUID DE PATRINIS IN BAPTISMO
127
cordiam ejus, qui vult omnes homines salvos fieri, pertinet, ut in his,
quae sunt de necessitate salutis, homo de facili remedium inveniat...
Et ideo... institutum est... ut minister baptismi etiam sit quicumque
non ordinatus, ne propter defectum baptismi homo salutis suae dispen
dium patiatur»U
221. Corollarium. Ordinem tamen sequentem inter ministrantes
exigit Rituale Romanum ad liceitatem: «Si adsit sacerdos, diacono prae
feratur, diaconus subdiacono, clericus laico, et vir feminae, nisi pudoris
gratia deceat feminam potius quam virum baptizare infantem non om
nino editum, vel nisi melius femina sciret formam vel modum bapti
zandi» 1
2.
«Patri aut matri suam prolem baptizare non licet, praeterquam in
mortis periculo, quando alius praesto non est, qui baptizet» 3*
.
Quilibet catholicus praeferendus est semper sub gravi sacerdoti
schismatico aut haeretico.
Mortale peccatum est adsumere laicum praesente sacerdote catholico.
ARTICULUS III
QUID DE PATRINIS IN BAPTISMO
222. I. Certum est ad validitatem baptismi non esse necessarium
adhibere patrinum.
II. Ad liceitatem vero in baptismo solemni sub gravi1 et in bapti
smo privato saltem sub consilio unus tantum, sive vir sive mulier, vel ad
summum unus et una, adhibeatur.
Hoc constat ex vetustissima consuetudine inde a tempore saltem
Tertulliani· exsistente 5*
, et ex praecepto Ecclesiae ®.
Ratio suadet hoc Ecclesiae praeceptum diligenter servare. Sicut enim
in generatione carnali parvulus natus indiget nutrice et paedagogo, ita
etiam in spirituali regeneratione, quae adsimilatur generationi carnali,
«requiritur aliquis, qui fungatur vice nutricis et paedagogi, informando
et instruendo eum quasi novitium in fide de his, quae pertinent ad
fidem et vitam Christianam» 7.
III. Ut quis valide sit patrinus, oportet, ut
«1. Sit baptizatus, rationis usum adsecutus et intentionem habeat
id munus gerendi.»
«2. Ad nullam pertineat haereticam aut schismaticam sectam, nec
sententia condemnatoria sit excommunicatus aut infamis infamia juris
aut exclusus ab actibus legitimis, nec sit clericus depositus vel degradatus.»
1
2
2
11
6
°
7
III p., q. 67, a. 3.
Tit. 2, c. i, n. 13.
Codex Juris Canonici, can. 742, § 3.
S. Alphonsus, lib. 6, n. 158.
De baptismo, c. 18; ML 1, 1330.
Cfr. Codex Juris Canonici, can. 762, § I.
S. Tliomas, III p., q. 67, a. 7.
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. X. DE MINISTRO BAPTISMI
128
«3. Nec sit pater vel mater vel conjux baptizandi.»
«4. Ab ipso baptizando ejusve parentibus vel tutoribus, aut, his de
ficientibus, a ministro sit designatus.»
«5. Baptizandum in actu baptismi per se vel per procuratorem phy
sice teneat aut tangat, vel statim levet seu suscipiat de sacro fonte aut
de manibus baptizantis» h
IV. Ut autem quis licite patrinus admittatur, oportet:
«1. Decimum quartum suae aetatis annum attigerit, nisi aliud justa
de causa ministro videatur.»
«2. Non sit propter notorium delictum excommunicatus vel exclu
sus ab actibus legitimis vel infamis infamia juris, quin tamen sententia
intercesserit, nec sit interdictus aut alias publice criminosus vel infamis
infamia facti.»
«3. Fidei rudimenta noverit.»
«4. In nulla religione sit novitius vel professus, nisi necessitas ur
geat et expressa habeatur venia superioris saltem localis.»
«5. In sacris ordinibus non sit constitutus, nisi accesserit expressa
Ordinarii proprii licentia» 1
2.
V. Tenetur patrinus:
1) In actu collationis baptismi per se vel per procuratorem tangere
physice baptizandum, vel saltem immediate post baptismum de sacro
fonte levare seu suscipere illum de manu sacerdotis 3, et, ubi agitur de
infantibus usu rationis carentibus, nomine eorum respondere sacerdoti,
profitendo fidem, abrenuntiando diabolo, et promittendo observantiam
mandatorum.
2) Post baptismum defectu genitorum instruere baptizatos in fide
et moribus vitae Christianae, eosque in via salutis dirigere. Apposite ad
rem S. Thomas: «Qui suscipit aliquem de sacro fonte, adsumit sibi offi
cium paedagogi, et ideo obligatur ad habendam curam de ipso, si neces
sitas immineret, sicut eo tempore et loco, in quo baptizati inter infi
deles nutriuntur. Sed, ubi nutriuntur inter catholicos Christianos, satis
possunt ab hac cura excusari, praesumendo, quod a suis parentibus dili
genter instruantur. Si tamen quocumque modo sentirent contrarium,
tenerentur secundum suum modum saluti spiritualium filiorum curam
impendere» 4.
VI. Effectus. «Cognationem spiritualem contrahunt tantum cum
baptizato baptizans et patrinus» 5, etiam in baptismo privato.
1
2
3
4
6
Codex, can. 765.
Codex, can. 766.
Rituale rom., tit. II, c. 2, n. 21; Codex, can. 765.
III p., q. 67, a. 8.
Codex, can. 768.
ART. I. UTRUM ET QUIBUS DISPOSITIONIBUS ADULTI BAPTIZANDI SINT
I2Ç
QUAESTIO XI
DE SUBJECTO BAPTISMI
ARTICULUS I
UTRUM ET QUIBUS DISPOSITIONIBUS ADULTI BAPTIZANDI SINT
223. Status quaestionis. Adultorum nomine hic veniunt, qui usum
rationis adepti sunt. Amentes, etsi provecti, infantibus aequiparantur.
224. Thesis I. Quilibet homo adultus nondum baptizatus est sub
jectum baptismi, et tenetur baptizari.
Arg. 1) Quilibet homo tenetur jure divino, ubi potest, ad corpus
Ecclesiae pertinere, ut salutem aeternam possit adipisci. Sed homo per
solum baptismum incipit ad corpus Ecclesiae pertinere. Ergo1.
2) Apostoli receperunt a Christo praeceptum baptizandi omnes
gentes. Ergo omnes homines tenentur baptismum suscipere.
225. Corollarium. Dilationem baptismi in adultis merito damna
runt unanimi consensu SS. Patres. «Es extra paradisum, catechumene,
ajebat S. Gregorius Nyssenus, socius exsilii Adae primi nostri parentis.
Nunc autem ostio tibi aperto ingredere, unde es egressus, et ne tardes,
ne, si forte mors inciderit, ea tibi obstruat aditum»2.
Non tamen est facile determinare, quando urgeat graviter haec obli
gatio. In genere dicitur illa obligare quam primum moraliler fieri potest,
sed hoc aliquam latitudinem admittit.
In periculo mortis certe urget sine mora. Extra periculum mortis non
videtur esse grave peccatum baptismum adultorum per aliquot menses
protrahere, imo expedit aliquantulum protrahi, ubi necessitas instru
ctionis conferendae id exigere noscatur. Unde haec obligatio extra pe
riculum mortis urget, quando digne et convenienter baptismus conferri
potest.
226. Thesis II. Adulti valide suscipiunt baptismum, si solam ha
beant intentionem habitualem.
Arg. 1) Requiritur intentio saltem habitualis, quia nemo ratione
utens novas obligationes suscipit nec Ecclesiam ingreditur, nisi prius
aliquando hoc voluerit. Unde ad valorem baptismi necessaria est in
subjecto adulto intentio semel habita et non retractata s.
2) Non est necessaria intentio actualis, tum quia humanae fragilitati
1 Homo incipit ad animam Ecclesiae pertinere per fidem, spem et caritatem,
aliaque dona spiritualia cum voto baptismi.
8 De baptismo, § «Accedit»; MG 46, 418.
■' Cfr Suarez. De baptismo, disp. 24, sect. I, n. 5; Salmanticenses morales,
Ii 2, c. 6, p. 3, n. 40.
0
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XI. DE SUBJECTO BAPTISMI
»3°
est saepe impossibilis; tum quia aliis sacramentis suscipiendis non est
necessaria.
3) Neque est necessaria intentio virtualis, quia in suscipiendis sacra
mentis, in quibus subjectum nihil agit, non requiritur intentio virtualis.
227. Corollarium. 1) Quamquam non liceat consensum vi aut
metu extorquere, nihilominus consensus ita extortus sufficit ad valorem
baptismi, quia est simpliciter voluntarius ac secundum quid involunta
rius. Consensus autem simpliciter voluntarius sufficit ad valide recipien
dum baptismum. Expresse hoc docuit Innocentius III in epistola «Ma
jores Ecclesiae causa » ad archiepiscopum arelatensem’.
2) Dormientes et amentes, qui ante somnum vel ante amentiam
petierunt baptismum, valide, et, si adsit periculum mortis, licite possunt
baptizari, quia habent intentionem habitualem. Non tamen licet eos in
somno vel amentia sine necessitate baptizare.
228. Thesis III. Ad fructuosam baptismi receptionem requiruntur
in adulto intentio habitualis, fides recta, et attritio supernaturalis de
peccatis personalibus.
Requiritur:
1) Intentio habitualis, sine qua nefas est accedere ad recipiendum
baptismum.
2) Fides recta. Christus Dominus misit apostolos docere omnes
gentes et baptizare. Prius commisit eis docere omnes gentes, ut crede
rent, deinde baptizare. Unde Philippus exegit fidem ab eunucho, ut ba
ptizaretur, dicens: Si credis ex toto corde, licet (baptizare) 12. Et Christus
ait: Qui crediderit et baptizalus luerit, salvus erit 3. Ecclesia quoque ca
techumenos instruit in fide, ut ad baptismum suscipiendum praepa
rentur.
3) Attritio supernaturalis de peccatis personalibus. Hoc diserte do
cuit S. Petrus, cum judaeis inquirentibus, quid agere deberent, respon
dit: Poenitentiam agite, et baptizetur unusquisque vestrum 4. Haec attritio
«debet esse, ut ajunt Salmanticenses morales, supernaturalis actus, abso
lutus et efficax voluntatis, includens detestationem peccatorum et pro
positum non peccandi de caetero ex motivo supernatural!, et per auxi
lium gratiae elicitus» 5.
Dixi de peccatis personalibus, quia de peccato originali, quod natura
contraximus, non datur attritio nec ullus dolor proprie dictus.
ARTICULUS II
UTRUM INFANTES BAPTIZANDI SINT
229. Status quaestionis. Ex infantibus alii sunt filii catholicorum,
alii filii acatholicorum. Non parum interest determinare, qui eorum pos
sint ac debeant baptizari.
1
2
3
1
5
Denz-Bannw., n. 411.
Aci., 8, 37.
Mare., 16, 16.
Ad., 2, 38.
Trad. 2, c. 6, n. 52.
ART. II. UTRUM INFANTES BAPTIZANDI SINT
IJ!
230. Errores. Plures haeretici, diversis ducti rationibus, docent in
fantes non esse baptizandos.
1) Novimus ex S. Cypriano Fidum episcopum in Africa, qui, legem
circumcisionis baptismo applicans, nolebat infantes baptizare ante octa
vum a nativitate diem L
2) Anabaptistarum theoriam exponunt protestantes in Confessione Au
gustana his verbis: «Damnant anabaptistas, qui improbant baptismum pue
rorum, et affirmant pueros sine baptismo salvos fieri» 12345*7.
3) Michael Servet abominabatur baptismum puerorum.
4) Erasmus permittebat baptizare infantes, sed docebat parvulos sic
baptizatos, cum pervenerint ad usum rationis, interrogandos esse, an ve
lint baptismum ratum habere.
5) Juxta modernistas «usus conferendi baptismum infantibus evolu
tio fuit disciplinaris, quae una ex causis exstitit, ut sacramentum resolve
retur in duo, in baptismum scilicet et poenitentiam» s.
231.
Thesis I.
Infantes valide baptizantur ante usum rationis.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus expresse ait: Sinite parvulos
venire ad me, et ne prohibueritis eos; talium est enim regnum Dei. Arnen
dico vobis: Quisquis non receperit regnum Dei velut parvulus, non intra
bit in illud\ Hinc parvuli possunt ingredi regnum Dei. Sed nemo potest
sine baptismo ingredi regnum caelorum. Ergo.
2) Ex conciliis. Concilium Müevitanum II: Quicumque parvulos
recentes ab uteris matrum baptizandos negat... a. s.
Concilium Tridentinum: Si quis dixerit parvulos, eo quod actum cre
dendi non habent, suscepto baptismo inter fideles computandos non esse;
ac propterea, cum ad annos discretionis pervenerint, esse rebaptizandos;
aut praestare omitti eorum baptisma, quam cos non actu proprio credentes
baptizari in sola fide Ecclesiae, a. s. ®.
3) Ex traditione. Sanctorum Patrum una est vox in hac materia.
S. Irenaeus: «Omnes enim venit (Christus) per semetipsum salvare; om
nes, inquam, qui per eum renascuntur in Deum, infantes, et parvulos,
et pueros, et juvenes, et seniores» ~. Origenes: «Ecclesia ab apostolis tra
ditionem suscepit etiam parvulis baptismum dare» 8. S. Augustinus, lo
quendo de paedebaptismo, ait: «Hoc Ecclesia semper habuit, semper
tenuit, hoc a majorum fide percepit; hoc usque in finem perseveranter
custodit» 9.
4) Ratio theologica idem suadet. Cum enim Deus neminem velit
perire, parvulis ante usum rationis decedentibus aliquod remedium prae
paravit ad salutem. Nullum autem remedium potest ipsis proficere nisi
baptismus, quia ab Adamo descendentes contrahunt peccatum originale,
quod ipsis remitti non potest nisi per baptismum. Ergo.
1
2
3
4
5
11
7
“
’
Cfr. S. Cyprianus, ep. 59, n. 2; ML 3, 1050.
Confessio Augustana, art. 9.
Decreto Lamentabili, prop. 43: Denz-Bannw., 2043.
Mare., 10, 14-15.
Can. 2: Denz-Bannw., 102.
Srss. 7, De baptismo, can. 13: Denz-Bannw., 869.
Irfv. haer., lib. 2, c. 22, n. 4: MG 7, 784.
In ep. ad rom , lib. 5, n. 9; MG 14, 1047.
Serm. 176, n. 2; MI. 38. 950.
I32
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XI. DE SUBJECTO BAPTISMI
232. Thesis II. Infantes filii catholicorum debent baptizari, ante
quam usum rationis adipiscantur.
I. Infantes in articulo mortis constitutos omnino baptizandos esse ex
se liquet. Sunt enim in extrema necessitate, in qua lex divina naturalis
urget parentes aliosque remedium unicum infantibus applicare.
Hinc quilibet foetus humanus certo animatus absolute, et, ubi du
bitatur de ejus vita, sub conditione baptizandus est.
Imo, «si mater praegnans mortua fuerit, foetus quam primum caute
extrahatur, àc, si vivus fuerit, baptizetur»x.
Veteres generation theologi docuerunt foetum in utero matris nun
quam posse baptizari, tum quia, qui nondum natus est, renasci nequit,
tum quia corpus infantis, antequam nascatur, non potest ablui12; sed,
inventis mediis, quibus corpus infantis in utero matris exsistens possit
ablui, recentiores existimant puerum, cum praevidetur non vivum nasciturum, baptizari posse et debere. Nihilominus S. Congregatio Concilii
die 16 Martii 1897, mandavit puerum sic in utero matris baptizatum,
si postea vivus nascatur, sub conditione esse rebaptizandum 3.
Caetera de his rebus relinquimus moralistis.
II. Infantes filii catholicorum extra articulum mortis quam primum
baptizandi sunt, praecepto saltem ecclesiastico 4.
Cum infantes saepe in tenera aetate periculo mortis exponantur, Ec
clesia merito praecipit, ut recenter nati baptizentur. «Opportune paro
chus, ait Rituale Romanum, hortetur eos, ad quos ea cura pertinet, ut
natos infantes... quam primum fieri potest..., deferant ad ecclesiam, ne
illis sacramentum tantopere necessarium nimium differatur cum pe
riculo salutis» 5. Concilium Florentinum docet baptismum puerorum «non
esse per quadraginta aut octoginta dies seu aliud tempus... differendum» 6.
Unde Leo XIII «abusum s. baptismatis in hebdomadas, in menses, imo
et in annos pueris differendi» vocavit «iniquum, ecclesiasticis sanctioni
bus contrarium, detestabilem, in Deum simul impium ac homines» 7.
Quae dilatio sit in hac. materia peccatum mortale non est facile defi
nire. Fortasse non erit peccatum grave dilatio, quae non excedat mensem.
233. Thesis III. Filii acatholicorum, rationis usu compotes, qui
libere baptismum postulant, possunt licite baptizari.
Arg. Unusquisque, quando rationis usum habet, est sui juris in his,
quae sunt de necessitate salutis aeternae, et mediis a Deo designatis
tenetur se sanctificare. Unde genitores nequeunt filios a legibus divinis
adimplendis avertere. Adest autem lex divina de baptismo suscipiendo.
1 Rituale rom., tit. 2, c. 1, n. 17 (ed. 1917).
2 Cfr. S. Thomas, III p., q. 68, a. II.
3 Ephem. Iit., a. 1897. p. 628.
4 Probari non potest exsistere legem divinam, quae obliget baptizare infan
tes ante usum rationis extra articulum mortis.
5 Tit. II, c. i, n. 15.
6 Decreto pro jacebitis; Denz-Bannw., 712.
’ Ep. ad episc. anglonen. et lursien., 13 Aug. 1899. Ephctn. Iit., a. 1890, p. 660.
ART. Π. UTRUM INFANTES BAPTIZANDI SINT
133
Ergo unusquisque, cum ad usum rationis pervenerit, jure postulat ba
ptismum, etsi genitores ad id sese opponant, et sacerdos potest eum
aqua baptismatis regenerare.
Aliquando tamen potest prudenter dilatio suaderi.
234. Thesis IV. Infantes filii acatholicorum, invito utroque pa
rente, valide, sed extra periculum mortis, quousque eripiantur a potestate
parentum, et nisi praevideatur eos fore perpetuo amentes, illicite bapti
zantur.
Pars l.a
Valide baptizantur.
Nota. Durandus respondet ad rem: «Si autem parentes infideles talium
parvulorum sint liberi, cum parvuli eorum non possint eis licite auferri et
alterius curae subjici, viventibus parentibus et invitis, tunc non apparet,
quod si tales parvuli de facto baptizentur invitis parentibus, quomodo
suscipiant verum sacramentum, quia non concurrit voluntas suscipiendi,
nec directa nec interpretativa, quarum tamen altera necessario requiritur»
Sed haec Durandi opinio communiter rejicitur a theologis.
Arg. Baptismus parvulorum non dependet a voluntate parentum,
sed, appositis rebus necessariis, quae ad essentiam sacramenti requirun
tur, valide confertur. Hinc S. Augustinus optime ait: «Non enim scri
ptum est; Nisi quis renatus fuerit ex parentum voluntate, aut ex offe
rentium vel ministrantium fide; sed: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et
Spiritu Sancto» 1
2.
Pars 2.a
Extra periculum mortis illicite baptizantur.
Arg. 1) Nunquam habuit Ecclesia consuetudinem baptizandi in
fantes acatholicorum, invitis parentibus 34.Ecclesiae autem usus magnam
habet auctoritatem in his praesertim, quae pertinent ad administratio
nem sacramentorum.
2) Cum infantes baptizantur, invitis parentibus, producitur collisio
jurium. Parentes enim natura habent jus retinendi apud se filium, et
Ecclesia acquirit jus educandi baptizatum. Cui relinquendus erit parvu
lus? Subtrahi nequit a parentibus, nisi laedantur eorum jura, relinquere
eum sub dominio parentum esset traducere baptizatum in apostasiam '·.
Dixi a): Invito utroque parente. Si enim alteruter genitorum velit
baptizare filium, et adsit fundata spes, ut parvulus non traducatur in
errorem, cessat collisio jurium, et potest baptizari infans. Ratio est
obvia, quia, consentiente uno parente, eliditur jus paternum, et prae
valet jus Ecclesiae.
Accurate tamen examinandum est semper, an propter circumstan
tias speciales adsit grave periculum perversionis, quo exstante, absti
nendum est a baptismo conferendo.
Dixi b): Extra periculum mortis. Si enim infans in gravi periculo
1
2
’
4
IV Sent., dist. 4, q. 7, n. 13.
/·./). <)8 ad Bonifacium, n. 2; MI, 33, 360.
Cfr. S. Thomas, II-ll, q. 10, a. 12.
Cfr. Salmanticenses morales, tr. 2, c. 6, n. 22.
/h
DE SACRAMENTIS. SECT. H. Q. XI. DE SUBJECTO BAPTISMI
134
mortis constituatur, reperitur in extrema necessitate, in qua succurren
dum est ipsi contra voluntatem et jus parentum, quia major est neces
sitas pueri quam jus paternum ’.
Quodsi postea puer invaluerit et supervixerit, per se subtrahendus est
a potestate parentum, quia Ecclesia per baptismum jus acquirit illum
catholice educandi. In praxi tamen hoc difficile non raro erit ob resisten
tiam parentum et dispositiones legis civilis.
Dixi c): Quousque eripiantur a potestate parentum. Ubi autem infan
tes jure vel injuria a parentibus subtrahuntur et traduntur tutoribus,
qui consentiant in eorum baptismum, possunt baptizari, quia nulla fit
injuria parentibus.
Dixi d): Nisi praevideatur eos fore perpetuo amentes. Qui enim ba
ptizat perpetuo amentes, succurrit necessitatem patientibus, quin ullam
injuriam inferat parentibus, vel baptizatos ' exponat periculo perver
sionis.
ARTICULUS III
AN BAPTISMUS ITERARI POSSIT
235. I. Certe tenendum est baptismum valide collatum nunquam
iterari posse. Est contra marcionitas, qui baptismum semel in infantia
et bis in aetate adulta hominibus conferebant1
2; et contra anabaptistas,
qui docent homines in infantia baptizatos denuo esse rebaptizandos.
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. «Si quis dixerit verum et rite
collatum baptismum iterandum esse illi, qui apud infideles fidem
Christi negaverit, cum ad poenitentiam convertitur, a. s.» 3.
2) Ex ratione. Baptismus est regeneratio spiritualis; administratur
in similitudinem mortis Christi; imprimit characterem; et confertur prae■sertim ad delendum peccatum originale. Sed regeneratio spiritualis debet
esse una, sicut una est hominis nativitas; baptismus debet esse unus,
sicut mors Christi fuit una; sacramenta characterem imprimentia non
sunt iteranda; ac tandem remedium peccati originalis nunquam iterandi
non est repetendum. Ergo baptismus valide collatus nunquam est ite
randus 4.
236. II. Quoties, peracto examine, adsit prudens dubium de validi
tate baptismi alicui collati, oportet iterari baptismum sub conditione.
Ratio est obvia, quia, ubi agitur de validitate sacramentorum, se
quenda est opinio tutior.
Dixi quoties adsit prudens dubium, quia levis suspicio, timor aut scru
pulus praesertim timoratorum, non sufficiunt ad repetendum baptismum
sub conditione, sed dubium sive juris sive facti, debet esse fundatum
ac rationabile, ut iteretur baptismus.
Ex his inferes: 1) Pueri ad valvas ecclesiae vel hospitii expositi
1
2
3
1
Codex Juris Canonici, can. 750, § 1.
Cfr. S. Epiphanius, Haer. 42, n. 3; MG 41, 699.
Sess. 7, can. ii, De baptismo; Denz-Bannw., 867.
Cfr. S. Thomas, lit p., q. 66, a. 9.
ART. I. AN INFANTIBUS ET ADULTIS INFUNDANTUR, ETC.
135
• baptizandi sunt sub conditione, etiamsi ferant schedulam collo appen
sam cum declaratione baptismi collati, quia rationabiliter dubitari po
test de validitate baptismi a personis incognitis collati*
1.
2) Repetendus est baptismus sub conditione, quoties adhibita fuit
materia vel forma dubia2.
3) Rebaptizandi sunt sub conditione infantes, qui apud haereticos
vel etiam apud catholicos indifferentes nati sunt, et nullo documento
vel testimonio testis fidedigni probari potest eos aliquando fuisse ba
ptizatos.
4) Baptismus ab obstetrice vel a persona laica collatus censendus
est certe validus, et, si post maturum examen certo moraliter constet
omnia ad baptismum necessaria adhibita fuisse, non est iterandus, sed
si, peracto casus examine, rationabiliter suspicetur sacramentum non
fuisse rite administratum, renovandus est baptismus. Animadvertendum
est personas saeculares, mulieres praesertim, plerumque turbari, cum
in casu necessitatis baptismum conferre coguntur 3.
237. III. Quoad baptizatos ab haereticis specialis regula data est
a S. Congregatione S. Officii his verbis: «In conversione haereticorum a
quocumque loco, vel a quacumque secta venerint, inquirendum de va
liditate baptismi in haeresi suscepti. Instituto igitur in singulis casibus
examine, si compertum fuerit aut nullum aut milliter collatum fuisse,
baptizandi erunt absolute. Si autem pro tempore et locorum ratione,
investigatione peracta, nihil sive pro validitate, sive pro invaliditate de
tegatur, aut adhuc probabile dubium de baptismi validitate supersit,
tum sub conditione secreto baptizentur. Demum, si constiterit validum
fuisse, recipiendi erunt tantummodo ad abjurationem seu professionem
fidei»4.
Operae pretium est hic animadvertere in omnibus protestantium se
ctis, si excipiantur ritualistae, dubiam esse administrationem baptismi 5.
QUAESTIO XII
DE EFFECTIBUS BAPTISMI
ARTICULUS I
UTRUM INFANTIBUS ET ADULTIS INFUNDANTUR IN BAPTISMO HABITUS
GRATIAE, VIRTUTUM ET DONORUM
238. Status quaestionis. Tum infantes tum adulti possunt valide
recipere baptismum. Unde quaerendum est, an omnes recipiant in ba
ptismo habitus gratiae, virtutum et donorum.
1
:l
1
'·
Cfr. Salmanticenses morales, tr. 2, c. 6, n. 64.
Cfr. S. Thomas, III p., q. 66, a. 9 ad 4.
Cfr. Billuarl, De baptismo, diss. 1, a. 5.
Decretum S. Oflicii, 20 Nov. 1878; Acta S. Sedis, vol. n, p. 606.
Cfr. Tanquorey, De sacramentis, n. 447.
136
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XII. DE EFFECTIBUS BAPTISMI
239. Errores, t) Lutherus ait: «Baptismus neminem justificat, nec
ulli prodest, sed fides in verbum promissionis, cui additur baptismus» '.
2) «Quidam antiqui, ait Angelicus, posuerunt, quod pueris in baptismo
non dantur gratia et virtutes; sed imprimitur eis character Christi, cujus
virtute, cum ad perfectam aetatem venerint, consequuntur gratiam et vir
tutes» 12.
240. T HESIS. Tum infantibus tum adultis obicem non ponentibus
baptismus confert habitus gratiae sanctificantis, virtutum et donorum
supernaturalium. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostolo teste salvos nos fecit (Deus)
per lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus Sancti... ut justificati
gratia ipsius, haeredes simus secundum spem vitae aeternae 3. Unde ba
ptismus merito dicitur regeneratio spiritualis.
2) Concilium Viennense in Gallia ait: «Opinionem... quae dicit tam
parvulis quam adultis conferri in baptismo informantem gratiam et vir
tutes, tanquam probabiliorem, et dictis sanctorum et doctorum moder
norum theologiae magis consonam et concordem, sacro approbante con
cilio, duximus eligendam» 45
.
3) Tum infantes tum adulti per baptismum fiunt membra Christi
et acquirunt jus ad vitam aeternam. Sed nemo fit membrum Christi nec
acquirit jus ad vitam aeternam nisi per gratiam sanctificantem, quae
descendit a Christo capite et nos facit haeredes regni caelorum. Ergo.
Scholion. Fides catholica nos docet contra wicleffistas, lutheranos et
calvinistas, per baptismum imprimi characterem in anima, prout decla
ravimus supra, dum de effectibus sacramentorum.
ARTICULUS II
UTRUM PER BAPTISMUM REMITTANTUR OMNIA PECCATA
241. Status quaestionis. 1) Ex baptizandis alii sunt infantes, alii
adulti. Infantes habent solummodo peccatum originale, adulti simul
cum originali possunt habere peccata personalia.
2) In peccato duo sunt consideranda, culpa scilicet et poena. De
remissione culpae agimus in praesenti, de remissione poenae acturi in
articulo sequenti.
3) Quaerimus ergo, an omnia peccata tum originale tum personalia
remittantur per baptismum.
242. Error. Novatores saeculi xvi dixerunt peccata non tam remitti
quam tegi per baptismum. «Quod ergo, ait Lutherus, baptismo tribuitur
ablutio a peccatis, vere quidem tribuitur, sed lentior et mollior est signifi
catio, quam ut baptismum exprimat» s. Et secunda ejusdem Lutheri pro
1
2
3
1
5
De capi. babylon., «De sacramento baptismi», § «Ita baptismus».
III p., q. 69, a. 6.
Tit. 3, 5.
«
Constitutio «De summa Trinitate et fide catholica»; Denz-Bannw., 483.
De captivitate babyl., De baptismo, § «Quod ergo».
ART. II. AN PER BAPTISMUM REMITTANTUR OMNIA PECCATA
I37
positio a Leone X damnata sic se habet: «In puero post baptismum negare
remanens peccatum est Paulum et Christum simul conculcare» ’.
243. THESIS. Per baptismum vere remittuntur omnia peccata tum
originale tum personalia baptizati, si baptizatus non ponat obicem. (Est
de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Princeps Apostolorum Spiritu Sancto
repletus ait ad viros israelitas: Baptizetur unusquisque vestrum... in re
missionem peccatorum vestrorum1
2. Et Ananias dixit Saulo: Exurge, et
baptizare, et ablue peccata tua 3*
.
2) Ex conciliis. Concilium Florentinum: «Hujus sacramenti effectus
est remissio omnis culpae, originalis et actualis» '.
Concilium Tridentinum: «Si quis per Jesu Christi Domini nostri gra
tiam, quae in baptismate confertur, reatum originalis peccati remitti
negat, aut etiam adserit non tolli totum id, quod veram et propriam
peccati rationem habet, sed illud dicit tantum radi aut non imputa
ri, a. s.» 5*
.
3) Ex SS. Patribus. S. Ambrosius: «Aqua est ergo, qua caro
mergitur, ut omne abluatur carnale peccatum. Sepelitur illic omne flagitium» °. S. Hieronymus: «Omnia nobis baptismate condonata sunt
crimina, nec post indulgentiam judicis metuenda est severitas» 7. S. Au
gustinus: «Salus ergo hominis in baptismate facta est, quia dimissum
est, quod peccati a parentibus traxit, vel quidquid etiam proprie ante
baptismum ipse peccavit» 8.
4) Ex ratione theologica. Baptizamur in Ecclesia, ut salvi efficia
mur, juxta illud S. Petri: Quod et vos nunc similis formae salvos facit
baptisma 9. Sed nemo existens in peccato mortali potest salvus fieri,
quia nihil inquinatum intrabit in regnum caelorum. Ergo.
244. Scholion. Novatores ex una parte deprimunt et ex altera
parte ultra modum extollunt effectus baptismi. Lutherus docuit, ut di
ximus, post baptismum remanere in parvulo peccatum; et deinde ait;
«Ita vides, quam dives sit homo Christianus sive baptizatus, qui etiam
volens non potest pefdere salutem suam quantiscumque peccatis, nisi
nolit credere. N ulla enim peccata eum possunt damnare, nisi sola incre
dulitas. Caetera omnia, si redeat vel stet fides in promissionem divinam
baptismo factam, in momento absorbentur per eamdem fidem, imo
veritatem Dei»10. Unde juxta Lutherum baptismus non remittit peccata
1 Prop. 2 a Leone X, Bulla Exsurge, Domine, diei 15 Junii 1520 damnata;
Denz-Bannw., 742. Lutherus deinde scripsit librum «Adversus exsecrabilem Antichristi Bullam», et in eo adseril hunc articulum esse ab Apostolo traditum.
3 Aci., 2, 38.
3 Act., 22, 16.
1 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 696.
5 StWS. 5, can. 5: Denz-Bannw., 792.
" De mysteriis, c. 3, n. 11; ML 16, 40g.
7 Ερ. 69 ad Ocean., η. 4; ML 22, 657·
Β Contra duas ep. pclag., lib. 3, η. 51 ML 44, 591.
• / Petri, 3, 21.
111 De capi, babyl., «De baptismo»; § «Ita vides».
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XII. DE EFFECTIBUS BAPTISMI
138
praecedentia, et deinde sola fides promissionum baptismi remittit pec
cata post baptismum commissa.
Haec doctrina est perniciosissima et habenas laxat vitae christianae.
Unde damnata est in Concilio Tridentino his verbis: Si quis dixerit
baptizatum non posse, etiamsi velit, gratiam amittere, quantumcumque pec
cet, nisi nolit credere, a. s.1.
ARTICULUS III
UTRUM PER BAPTISMUM REMITTANTUR OMNES POENAE
PRO PECCATIS CORAM DEO LUENDAE
245. In peccato saltem mortali inveniuntur aversio a Deo bono in
commutabili et conversio ad creaturas bonum commutabile. Aversioni
a Deo debetur poena aeterna, conversioni ad creaturas poena temporalis.
Discutiendum est, an hujusmodi poenae remittantur per baptismum.
246. Thesis. Omnes poenae peccatis tum originali tum persona
libus debitae et coram Deo luendae remittuntur per baptismum.
Arg. 1) Juxta Apostolum nihil nunc damnationis est iis, qui sunt
in Christo Jesu 12, Unde Concilium Tridentinum docet ita baptizatos
fieri haeredes regni caelestis, «ut nihil prorsus eos ab ingressu caeli
remoretur» 3.
2) Concilium Florentinum ait: «Hujus sacramenti effectus est re
missio omnis culpae originalis et actualis, omnis quoque poenae, quae
pro ipsa culpa debetur»4.
3) Tertullianus: «Exempto scilicet (per baptismum) reatu, eximitur
et culpa» 5*.
Dixi: poenae... coram Deo luendae, quia poenae temporales criminibus
juxta leges humanas in judicio civili debitae non remittuntur per ba
ptismum.
Item poenalitates hujus vitae, quae sunt peccati originalis et actua
lium consequentiae, ut fames, sitis, aerumnae, concupiscentia, mors, etc.,
et non tam personam quam totam naturam respiciunt, in hac vita non
tolluntur per baptismum, quia non sunt proprie poenae pro peccatis
coram Deo luendae, sed consectaria corruptionis naturae, et virtute
baptismi tollentur in ultima resurrectione ®.
247. Scholion I. Lutherus et post ipsum plures reformatores sae
culi xvi non sine fidelium scandalo dixerunt baptizatos fieri solius fidei
non universae legis Christi implendae debitores, legibus ecclesiasticis
non adstringi, neque votis religiosis coram Deo ligari7.
1
2
3
1
5
°
7
Sess. 7, can. 6, De baptismo; Denz-Bannw., 862.
Rom., 8, i.
Sess. 5, § 5; Denz-Bannw., 792.
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 696.
De baptismo, c. 5; ML 1, 1314.
Cfr. S. Thomas, III p., q. 69, a. 3; Salm, morales, tr 2, c. 5, 11. 25.
Cfr. Lutherus, De capliv. babylon., «De sacram, baptismi»
ART. I. UTRUM BAPTISMUS SIT AD SALUTEM NECESSARIUS
139
Sed haec absurde dicta sunt. Quare Concilium Tridentinum statuit:
Si quis dixerit baptizatos per baptismum ipsum solius tantum fidei debi
tores fieri, non autem universae legis Christi servandae, a. s.1.—Si quis
dixerit baptizatos liberos esse ab omnibus sanctae Ecclesiae praeceptis,
quae vel scripta vel tradita sunt, ita ut ea observare non teneantur, nisi se
sua sponte illis submittere voluerint, a. s. a,-—Si quis dixerit ita revocan
dos esse homines ad baptismi suscepti memoriam, ut vota omnia, quae
post baptismum fiunt, vi promissionis in baptismo ipso jam factae irrita
esse intelligant, quasi per ea et fidei, quam professi sunt, detrahatur et
ipsi baptismo, a. s. 123.
Scholion II. Alii plures effectus non immerito tribuuntur baptismo
in traditione Christiana. Sic 1) Cooptat nos et subjicit auctoritati ac ju
risdictioni sanctae matris Ecclesiae. Quare baptismus dicitur janua, qua
quis Ecclesiam ingreditur. «Vitae spiritualis, ait Concilium Florenti
num, janua est; per ipsum enim membra Christi ac de corpore efficimur
Ecclesiae» 4. 2) Illuminat baptizatos. quatenus dicitur sacramentum fidei,
quo objecta supernaturalià cognoscimus. 3) Aperit nobis regnum caelo
rum, removendo obstacula, quae nos detinent ab introitu gloriae.
Scholion III. Hic meminisse juvat ea, quae superius diximus, dum
de sacramentis in genere, n. 104, baptismum, si quando ficte suscipitur,
recedente fictione, reviviscere, ac producere gratiam sanctificantem,
necnon remittere peccata cuncta, tum originale, quod contractum est,
tum personalia, quae ante baptismum commissa sunt, tum etiam poenas
pro ipsis coram Deo luendas s.
QUAESTIO XIII
DE NECESSITATE BAPTISMI
ARTICULUS I
UTRUM BAPTISMUS SIT AD SALUTEM NECESSARIUS
248. Status quaestionis. 1) Recolenda sunt omnino, quae dixi
mus in prolegomenis, n. 12, de necessario ejusque divisione.
2) Necessarium hypotheticum pro salute obtinenda potest esse de
necessitate medii, quod natura sua vel institutione divina ita est neces
sarium ad salutem, ut sine eo nequeat salus obtineri, quamvis involun
tarie omittatur; sic gratia sanctificans est necessaria ad vitam aeternam;
et de necessitate praecepti, quod ex voluntate Superioris ita nos obligat,
ut sine eo salus obtineri non possit, si voluntarie omittatur, bene tamen
si involuntarie relinquatur, ut auditio missae in die festo.
1 Sess. 7, can. 7, De baptismo; Denz-Bannw., 863.
2 Sess. 7, can. 8, De baptismo; Denz-Bannw., 864.
3 Sess. 7, can. 9, De baptismo; Denz-Bannw., 865.
1 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 696.
6 Cfr S. Thomas, III p., q. 69, a. 10.
140
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XIII. DE NECESSITATE BAPTISMI
3) Aliquid est necessarium ad salutem de necessitate medii in re,
ut fides et gratia sanctificans; aliud in voto, ut sacramentum poeniten
tiae in peccatore.
His praelibatis, facilis est solutio quaesiti.
249. Errores. 1) Pelagiani, qui negabant exsistentiam peccati ori
ginalis, dixerunt baptismum non esse necessarium ad salutem.
2) Wicleffistae pariter et zwingliani, diversis ducti rationibus, impu
gnarunt necessitatem baptismi *.
3) Juxta Bucerum baptismus non est necessarius ad salutem pro in
fantibus praedestinatis.
250. Opiniones obsoletae. 1) Cajetanus, relata SS. Augustini et Tho
mae doctrina, qua dicitur nullum esse infantibus remedium ad salutem
nisi baptismum re susceptum, addit: «Nec doctrinae huic ex praesenti ar
ticulo patenter habitae obstat, si quis diceret tunc salvari parvulos in voto
parentum, quo scilicet desiderant eos recipere baptismum: maxime in casu
necessitatis» 12.
2) Aliqui recentiores dixerunt infantes, qui in vita baptismo ablui non
potuerunt, statim ante mortem votum suscipiendi baptismum emissuros,
et gratiam suscepturos, qua adipiscantur salutem 3; vel in ipsa morte pro
babiliter liberatum iri a peccato originali 4567.
251. Thesis 1. Baptismus re susceptus extra casum martyrii est
necessarius necessitate medii ad salutem pro infantibus.
Arg. 1) Ex sacra Scriptura. Servator noster ait apud Joannfm:
Nisi quis renatus luerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in
regnum Deis. His verbis docemur baptismum esse necessarium pro
omnibus, quibus aliunde subveniri non potest. Sed infantibus extra
casum martyrii subveniri non potest nisi per baptismum. Ergo.
2) Ex conciliis. Concilium Milevitanum II: «Parvuli... ideo in pec
catorum remissionem veraciter baptizantur, ut in eis regeneratione mun
detur, quod generatione traxerunt» ®. Concilium Florentinum: «Per
ipsum enim membra Christi ac de corpore efficimur Ecclesiae. Et, cum
per primum hominem mors introiverit in universos, nisi ex aqua et
spiritu renascimur, non possumus, ut inquit Veritas, in regnum cae
lorum introire» ’. Omnia concilia, cum docent infantes esse baptizandos,
semper fundantur in necessitate baptismi ad salutem declarata a Chri
sto in Evangelio.
3) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Noli credere, nec dicere, nec
docere infantes, antequam baptizentur, morte praeventos pervenire pos
se ad originalium indulgentiam peccatorum, si vis esse catholicus» 8.
Rursum: «Potest proinde recte dici parvulos sine baptismo de corpore
exeuntes in damnatione omnium mitissima futuros. Multum autem fal1
2
3
’
5
6
7
8
Cfr. JS. Bellarminus, De sacramento baptismi, lib. i, c. 4.
In III p., q. 68, a. 2; et In III p., q. 68, a. 11.
Ita Klee, Dogm., t. 3, p. 160.
Schell, Dogmat., 479.
Joan., 3, 5.
Can. 2; Denz-Bannw., 102.
Decreto pro ar menis; Denz-Bannw., 696.
De anima, Jib. 3, c. 9; ML 44, 516.
ART. I. AN BAPTISMUS SIT AD SALUTEM NECESSARIUS
I4I
lit et fallitur, qui eos in damnatione praedicat non futuros» 1. «Nulla
igitur ex nostro arbitrio, praeter baptismum Christi, salus aeterna pro
mittatur infantibus, quam non promittit Scriptura divina, humanis
omnibus ingeniis praeferenda» 1
2.
4) Ex theologorum auctoritate. Theologi scholastici hoc constanter
docuerunt. Unde Angelicus: «Non potest eis (infantibus) alio remedio
subveniri nisi per sacramentum baptismi» 3*
5.
5) Hujus doctrinae ratio demonstrativa nulla potest adduci nisi
voluntas Dei, quae res ita disposuit, ut nemo nisi per baptismum vel
ejus vices supplentia martyrium aut votum, adipisceretur salutem.
Id tamen suadet ratio congruentiae. Nam, sicut generatio naturalis
est necessaria ad vitam naturalem, ita regeneratio spiritualis requiritur
ad vitam aeternam. Unde baptismus, qui est lavacrum regenerationis
spiritualis, necessario requiritur ad vitam aeternam in infantibus, qui
nequeunt elicere votum recipiendi baptismum.
Dixi: Extra casum martyrii, quia martyrium pro Christo toleratum
supplet etiam in parvulis defectum baptismi, sicut dicetur inferius.
Unde S. Augustinus ajebat: «Nemo fit membrum Christi, nisi aut ba
ptismate in Christo, aut morte pro Christo»
252. Thesis II. Baptismus in re vel in voto est necessarius neces
sitate medii ad salutem pro adultis.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Dominus Jesus absolute ait: Nisi quis
renatus luerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum
Dei s.
2) Concilia ex hoc textu deducunt necessitatem baptismi pro omni
bus. Unde Concilium Tridentinum haec habet: «Translatio ab eo statu,
in quo homo nascitur filius primi Adae, in statum gratiae et adoptionis
filiorum Dei per secundum Adam Jesum Christum... post Evangelium
promulgatum sine lavacro regenerationis, aut ejus voto, fieri non po
test, sicut scriptum est: Nisi quis renatus fuerit, etc.» 6.
3) Pius PP. X merito damnavit sequentem modemistarum propo
sitionem: «Communitas Christiana necessitatem baptismi induxit, ado
ptans illum tanquam ritum necessarium eique professionis Christianae
obligationes adnectens»7.
253. Corollarium. Hanc necessitatem recipiendi baptismum im
posuit Christus, cum declaravit sine baptismo esse impossibile introire
in regnum Dei 8, et cum apostolos misit praedicare evangelium omni
creaturae et baptizare omnes gentes 9. Hoc Christi praeceptum obligat
De peccatorum meritis et remissione, lib. I, c. 16; ML 44, 120.
De pecc. meritis et remissione, lib. 1, c. 23; ML 44, 128; Cfr. Innocentius I,
Ep. ad Concit. ·Milev., n. 5; ML 20, 592.
3 III p., q. 68, a. 3. Cfr. Liberius a Jesu, t. 3, tr. 2, disp. 3, controv. I.
1 De anima et ejus origine, lib. 1, c. 9; ML 44, 480.
5 Joan., 3, 5.
ü Sess. 6, c. 4; Deni-Bannw., 796.
7 Decreto Lamentabili, prop. 42; Denz-Bannw., 2042.
8 Joan., 3, 5.
° Maith. ', 28, 19.
1
2
1,(2
DE SACRAMENTIS. SECT. 11. Q. XIII. DE NECESSITATE BAPTISMI
directe adultos, et indirecte parvulos, quatenus eorum parentes adstringuntur baptismum filiis administrare.
Disputari solet, an etiam lege ecclesiastica teneantur omnes recipere
baptismum. Aliqui affirmant. Sed alii cum Salmanticensibus 1 melius
docent homines nondum baptizatos non posse lege ecclesiastica ad
aliquid obligari. Hoc confirmat Concilium Tridentinum dicens: «Cum
Ecclesia in neminem judicium exerceat, qui non prius in ipsam per ba
ptismi januam fuerit ingressus» 12.
Indirecte tamen lex ecclesiastica obligat tum adultos, quatenus
Ecclesia applicat ipsis praeceptum Christi, tum parvulos, quatenus pa
rentes catholicos adstringit baptizare filios.
254. Scholion. Quandonam inceperit baptismus obligare.
1) Juxta S. Bernardum aliqui suo tempore docuerunt baptismum
obligasse, ex quo Christus dixit Nicodemo: Nisi quis renatus luerit, etc. 3.
Sed hoc sine fundamento dictum est, et communiter docent theologi
obligationem baptismi non incepisse ante mortem Christi, in qua con
summata sunt omnia Veteris Testamenti praecepta legalia.
2) Alii .volunt baptismum obligasse ex eo momento, quo Christus
post passionem resurrexit. Ita S. Thomas, Gabriel a S. Vincentio, Billuarl et alii4.
3) Alii dicunt legem baptismi incepisse, cum Dominus post resur
rectionem suam misit apostolos docere omnes gentes et baptizare 56
. Ita
Catechismus S. Pii V et alii ®.
4) Alii denique contendunt baptismum obligasse ex die Penteco
stes omnes homines (Coninch); vel successive, prout legis promulgatio
in dissitis provinciis innotuit hominibus (Suarez. Katschthaler, Pesch
et alii) 7.
Magis mihi probatur sententia, quae docet obligationem baptismi
incepisse statim post mortem et resurrectionem Christi, quando jam
consummata et mortua sunt omnia legalia, et mortua est circumcisio.
Angelicus Doctor expresse hanc opinionem tenuit dicens: «Necessi
tas utendi hoc sacramento indicta fuit hominibus post passionem et
resurrectionem; tum quia in passione Christi terminata sunt figuralia
sacramenta, quibus succedit baptismus, et alia sacramenta novae legis,
tum etiam quia per baptismum configuratur homo passioni et resur
rectioni Christi, in quantum moritur peccato, et incipit novam justi
tiae vitam; et ideo oportuit Christum prius pati et resurgere, quam
hominibus indiceretur necessitas se configurandi morti et resurrectioni
ejus» 8.
1 Salmanticenses morales, tr. 2, c. 5, n. 19.
2 Sess. 14, c. 2; Denz-Bannw., 895.
3 Joan., 3, 5.
1 S. Thomas, III p., q. 66, a. 2; Gabriel a S. Vincentio, De sacramento baptismi,
disp. 2, q. 7: Biiluart, De baptismo, diss. 1, a. 2, § 2.
5 Matth., 28, 19.
6 Parte 2, c. 1, n. 21.
7 Suarez, De legibus, lib. 10, c. 4. n. 13 sqq.: Katschthaler, De sacramentis,
n. 276 in nota: Pesch, De sacramentis, n. 417.
8 III p., q. 66, a. 2.
ART. II. AN BAPTISMUS SUPPLERI POSSIT, ETC.
Ι·13
ARTICULUS II
UTRUM BAPTISMUS SUPPLERI POSSIT TAM IN PARVULIS
QUAM IN ADULTIS PER MARTYRIUM
255. Status quaestionis. 1) Martyrium, μαρτυρίαν, est vox graeca, quae significat testimonium, quia qui mortem pro Christo subit, suo
sanguine testificatur veritatem suae religionis. Unde martyres recte
vocantur testes.
Martyrium definitur: Perpessio mortis vel lethalis cruciatus in odium
jideii vel ob exercitium virtutis Christianae injlicta et patienter tolerata.
Duo, ut vides, in martyrio consideranda sunt, poena scilicet in odium
fidei vel alicujus virtutis Christianae inflicta, et actus voluntatis mar
tyris mortem vel lethalem cruciatum tolerantis. Ex parte operis est
poena in odium Christi, fidei vel alterius virtutis Christianae, inflicta,
et dicitur opus operatum a· tyranno positum; et ex parte patientis est
actus fortitudinis, ut expresse docet S. Thomas ac bene probat Billuarl et dicitur opus operantis ipsius martyris.
Ex hoc duplici adspectu bene colligit Gener 3 duplex esse martyrii
genus, adultorum scilicet· et infantium.
2) Ad verum martyrium in adultis requiruntur: 1) Fides et attritio
supernaturalis de peccatis forte commissis. 2) Acceptatio libera mortis vel
lethalis cruciatus propter Christum vel saltem propter aliquam virtu
tem Christianam sine voluntate se defendendi. 3) Mors in odium Chri
sti vel alicujus virtutis Christianae illata et revera sequuta 4.
In infantibus sufficit, ut mors a tyranno inferatur in odium Chri
sti vel christianae religionis.
Infantibus aequiparantur perpetuo amentes, qui non aetate sed ca
rentia rationis sunt vere pueri.
Discutiendum hic venit, an martyrium, quod vocatur baptismus
sanguinis, suppleat baptismum aquae tam in parvulis quam in adultis.
Martyrium certe non producit characterem sicut baptismus aquae.
Quaestio est de remissione culpae ac poenae et de productione gratiae.
256. Errores. Gnostici olim et Valentiniani negarunt quempiam per
martyrium purgari a peccatis et salvari, quia martyrium dementiam esse
dixerunt non actum virtutis. «Nec simplicitas ista, ajebant, sed vanitas imo
dementia (est) pro Deo mori» s.
257. Thesis I. In infantibus martyrium supplet baptismum aquae
quoad remissionem culpae et poenae.
Nota, i) Armachanus et Adrianus apud Suarez et Tournely 6 dice
bant infantes ab Herode propter Christum interfectos non fuisse salvos, nisi
prius circumcisionem acceperint.
1
2
3
*
n. 13;
'■
"
II-II, q. 124, a. i et 2.
De fortitudine, diss. 1, a. 2.
Theolog. dogm. scholastica, part. 3, tr. 2, lib. 2, c. 3, § 2.
-Martyres non facit poena sed causa». S. Augustinus, Enarrationes in ps. 34,
MI. 38, 340.
Tertullianus, Adv. gnoslicos scorpiaca, C. 1; ML 2, 146.
Suarez, De sacramentis, disp. 29. sect. 1, η 3; Tournely, De baptismo, q. 2, a. 2.
DB SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XIII. DE NECESSITATE BAPTISMI
144
2) Jacobus de Vitriaco pariter apud Tournely docuit infantes Christia
norum, ubi a paganis in odium fidei sine baptismo interficiuntur, non sal
vari.
3) Alensis docet baptismo aquae plures salvari quam baptismo san
guinis, quia ille «plures personas liberat, scilicet parvulos et adultos...; ba
ptismus autem sanguinis liberat paucos, scilicet adultos* '.
Communiter tamen tenent Doctores infantes esse capaces martyrii, et
ubi in odium Christi vel religionis christianae necantur, sive fuerint filii
catholicorum sive paganorum, justificari ac salvos fieri.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Dominus Jesus ait in Evangelio: Omnis
ergo, qui confitebitur me coram, hominibus, confitebor et ego eum coram
Patre meo, qui in caelis est... Qui perdiderit animam suam propter me,
inveniet eam ~. Infantes autem, qui occiduntur in odium Christi vel reli
gionis christianae, confitentur Christum coram hominibus. Sic sancti
Innocentes ab Herode occisi «non loquendo sed moriendo confessi sunt»1
23.
2) Ex praxi Ecclesiae. Infantes, qui ab Herode propter Christum
occisi sunt, «in honorem martyrum receptos commendat Ecclesia», ut
recte ait S. Augustinus 4. Ex infantibus autem, qui occisi sunt ab He
rode in Bethlehem et finibus ejus a bimatu et infra, plures certe care
bant circumcisione. Nihilominus omnes indiscriminatim colit Ecclesia
ut sanctos.
3) Ex auctoritate S. Thomae. «Pueri, quamvis liberum arbitrium
non habeant, si occidantur pro Christo, in suo sanguine baptizati sal
vantur» 5*.
258. THESIS II. In adultis pariter martyrium supplet vices bapti
smi aquae quoad remissionem culpae et poenae.
Arg. 1) Testimonia S. Scripturae supra allata valent etiam pro
adultis. Hi enim, cum sanguine effuso Christum confitentur coram ho
minibus, merentur, ut Christus eos confiteatur coram Patre suo; et,
dum vitam temporalem amittunt pro fide servanda, inveniunt vitam
aeternam in caelis fruendam. Unde meritum martyrii commendat Chri
stus dicens: Majorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat
quis pro amicis suis ®.
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Quicumque etiam non per
cepto regenerationis lavacro pro Christi confessione moriuntur, tantum
eis valet ad dimittenda peccata, quantum si abluerentur sacro fonte
baptismatis»7. S. Cyrillus Hierosol.: «Si quis baptisma non recipiat,
salutem non habet, solis martyribus exceptis, qui etiam sine aqua re
gnum recipiunt»8. Unde merito Innocentius III repetit in Decretalibus
1
2
3
1
6
«
7
8
IV p., q. 8, ni. 9, a. 5.
Matth., io, 32 sqq.
Breviarium rom., orat. Sanctorum Innocentium.
Be libero arbitrio, lib. 3, c. 23, a. 68; ML 32, 1204.
In / Γ Sent., dist. 4, q. 3, a. 3, sol. 3 ad 1.
Joan., 15, 13.
De civ. Dei, lib. 13, c. 7; MI. 41, 381.
Calech. 3, n. 10; MG 33, 440.
ART. Π. AN BAPTISMUS SUPPLERI POSSIT, ETC.
MS
dictum S. Augustini: «Injuria est pro martyre orare, cujus nos debemus
orationibus commendari» x.
Dices. Angelicus Doctor, loquendo de martyrio, ait: «Effusio sangui
nis non habet rationem baptismi, si sit sine caritate» 1
2. Sed caritas per se
remittit culpam. Ergo martyrium non supplet vices baptismi quoad remis
sionem culpae.
Resp.— Dist. ant. Effusio sanguinis seu martyrium non habet ratio
nem baptismi, si sit sine caritate, sive praecedente sive in ipso martyrio
a Deo communicata, conc.; sine caritate praecedente actum martyrii, neg.
Ultro concedimus in martyrio gratiam habitualem et caritatem a Deo in
fundi, sed haec caritas non praecedit semper aetum martyrii, sed ipsa san
guinis effusione a Deo communicatur animae, martyrio vices baptismi sup
plente.
259. Scholion. An martyrium suppleat vices baptismi in infanti
bus et adultis ex opere operato vel ex opere operantis.
Dupliciter potest intelligi per aliquod opus gratiam conferri ex opere
operato: 1) Ex opere operato active, quatenus in opere est transeunter
aliqua virtus instrumentalis activa, ut in sacramentis novae legis est
virtus instrumentaliter producens gratiam ex opere operato active.
2) Ex opere operato passive, quatenus ad positionem operis Deus infallibiliter confert animae gratiam, suppositis dispositionibus subjecti,
quamvis independenter a merito suscipientis, ut diximus Deum in cir
cumcisione Veteris Testamenti eam conferre solitum fuisse pueris judaeorum.
Hoc ita praelibato, mihi probatur sententia, quae docet martyrium
supplere vices baptismi tam in infantibus quam in adultis ex opere
operato, non active, sed passive, quoad remissionem culpae et poenae.
Hanc sententiam probant sequentia argumenta:
1) S. Cyprianus diserte ait: «Numquid potest vis baptismi esse
major aut potior, quam confessio, quam passio, ut quis coram homini
bus Christum confiteatur et sanguine suo baptizetur?» 3. Baptismus au
tem est efficax ex opere operato.
2) S. Thomas: «Baptismus sanguinis non habet hoc (efficaciam ad
liberandum hominem a culpa et poena) tantum ex opere operante, ne
que quantum ad poenam, qua aliquis martyrium excipit; quam con
tingit non esse sufficientem ad satisfaciendum pro peccato; neque
quantum ad devotionem justae voluntatis; quia contingit, quod vo
luntate majori caritate informata aliquis sine martyrio non potest ab
omni poena liberari, sed hoc habet ex imitatione passionis Christi»4.
3) Martyrium in infantibus est certe efficax ex opere operato, quia
infantes non habent merita operantis. Ergo est etiam efficax in adul
tis. Non enim potest rationabiliter supponi martyrium esse inefficacius
in adultis quam in infantibus.
In III Decret., tit. 41, c. 6, § 2. S. Augustinus, Serm. 159, c. i; ML 38, 868.
III p., q. 66, a. 12 ad 2.
L'/>.
ad Jubajanum, n. 21; ML 3, 1168.
In I L Sent., dist 4, q. 3, a. 3, sol. 3 ad 1. Rursum: «Passio pro Christo susce
pta
obtinet vim baptismi; et ideo purgat ab omni culpa et veniali et mortali,
nisi actualiter voluntatem peccato invenerit inhaerentem·. III p., q. 87, a. 1 ad 2.
1
2
3
4
10
146
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XIII. DE NECESSITATE BAPTISMI
260. Corollaria. Ex dictis facile deducuntur quaedam corollaria
scitu digna:
1) Martyrium in infantibus certe supplet vices baptismi et remit
tit ex opere operato peccatum originale quoad culpam et poenam.
2) Martyrium in adultis, absolute loquendo, id est, ubi adhibentur
omnes dispositiones ad verum martyrium requisitae, supplet vices ba
ptismi fluminis, et remittit peccatum originale, necnon peccata actua
lia tum mortalia tum venialia, quoad omnem culpam et poenam, adeo
ut animae martyrum Novi Testamenti immediate post mortem in cae
lum conscendant.
3) Quoad dispositionem peccatoris, ut martyrium remittat peccata
et conferat peccatori gratiam sanctificantem, non est ima Doctorum
sententia, sed multo probabilior est doctrina, quae tenet contritionem
perfectam non esse necessario praemittendam, sed requiri et sufficere
attritionem supernaturalem1.
S. Thomas diserte adserit martyrium purgare animam ab omni cul
pa et veniali et mortali, nisi invenerit voluntatem peccato actualiter
inhaerentem 2. Ut autem voluntas non sit peccato actualiter inhaerens,
requiritur et sufficit attritio supernaturalis. Hinc non est ad hoc ne
cessaria contritio perfecta, qua sine martyrio remittitur peccatum et
confertur gratia, sed requiritur attritio supernaturalis, qua voluntas de
testatur peccata.
4) Dixi martyrium habere efficaciam ex opere operato, non active
sed passive, quoad remissionem culpae et poenae, quia solum in sacra
mentis, quae conferuntur a ministro nomine Christi, invenitur virtus
instrumentalis activa ad producendam gratiam active. Martyrium e
contra, a tyranno illatum, non habet virtutem instrumentalem activam
transeuntem ad producendam gratiam, sed ad ejus positionem Deus
confert gratiam, et remittit peccata quoad culpam et poenam.
ARTICULUS III
UTRUM BAPTISMUS FLAMINIS SEU PERFECTA CARITAS
SUPPLEAT BAPTISMUM AQUAE QUOAD REMISSIONEM CULPAE
ET COLLATIONEM GRATIAE
261. Status quaestionis. 1) Baptismus flaminis dicitur ab amo
ris igne, quem accendit Spiritus Sanctus in corde per contritionem
perfectam.
Porro contritio, quae est dolor de peccatis commissis, est duplex;
una imperfecta, qua detestamur peccata commissa, ob rationes inferio
res, id est, non ob offensam Deo summe bono ac perfecto illatam, sed
propter foeditatem peccati, ob amissam beatitudinem, etc., et dicitur
1 Suarez expresse docet hominem, qui est in peccato mortali, instante mar
tyrio teneri, per se loquendo, praemittere contritionem perfectam, sed aliquando
sufficere attritionem «saltem ex accidente seu intercedente bona fide per ignoran
tiam probabilem juris aut facti». De sacramentis, disp. 29, sect. 3, nn. 8-9.
. 2 III p., q. 87, a. 1 ad 2.
ART. HI. AN PERFECTA CARITAS SUPPLEAT BAPTISMUM
Μ?
attritio; alia perfecta, qua detestamur peccata, quatenus sunt offensa
Dei summe boni ac perfecti, et vocatur contritio.
2) Attritio, quae dicitur contritio imperfecta, non habet efficaciam
ad remittenda peccata et producendam gratiam, ut omnes facile con
cedunt.
3) Contritio perfecta, sicut in adultis baptizatis supponit votum
confitendi peccata, ita in adultis non baptizatis includit desiderium et
votum recipiendi baptismum.
4) Hinc quaeritur, an contritio perfecta cum voto recipiendi ba
ptismum aquae, quae vocatur baptismus flaminis, suppleat vices bapti
smi fluminis quoad remissionem peccatorum et productionem gratiae.
262. Error. Bajus docuit caritatem perfectam et sinceram, tam in ca
techumenis quam in poenitentibus, posse esse sine remissione peccatorum *.
263. Opinio singularis. Estius dixit «neque ordinarie neque frequenter,
ac multo minus semper, sed raro fieri, ut ante actualem sacerdotis absolutipnem peccator sit absolutus coram Deo» per contritionem 12. Voluit ta
men aliquando hoc contingere posse, ut in articulo mortis, cum sacerdos
haberi non potest; cum petitio absolutionis esset scandali aut alterius pec
cati incurrendi occasio, difficultas adeundi opportuno tempore confessarium, etc.
264. Thesis. Contritio perfecta, quae est cum caritate perfecta,
supplet baptismum aquae quoad remissionem peccatorum et productio
nem gratiae.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus ait discipulis in ser
mone: Qui autem diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam eum3.
In contritione autem perfecta includitur dilectio Dei super omnia. Ergo,
qui emittit actum perfectum contritionis et caritatis, diligitur a Deo et
sanctificatur.
2) Ex Concilio Tridentino. «Etsi contritionem hanc, ait, aliquando
caritate perfectam esse contingat, hominemque Deo reconciliare, prius
quam hoc sacramentum actu suscipiatur, ipsam nihilominus reconcilia
tionem ipsi contritioni sine sacramenti voto, quod in illa includitur,
non esse adseribendam» 4.
3) Ex doctrina Ecclesiae. S. Pius I' damnavit sequentem Baji pro
positionem: «Caritas perfecta et sincera, quae est de corde puro et
conscientia bona et fide non ficta (I Tim., 1, 5), tam in catechumenis
quam in poenitentibus potest esse sine remissione peccatorum» 5.
4) Ex S. Augustino. «Invenio, inquit, non tantum passionem pro
nomine Christi id, quod ex baptismo deerat, posse supplere; sed etiam
fidem conversionemque cordis, si forte ad celebrandum mysterium ba
ptismi in angustiis temporum succurri non possit» 6.
265. Corollarium. Ex his facile colligitur contritionem perfectam
1
2
3
1
■’
n
1'rop. 31 damnata a Pio V, I Oct. 1567; Denz-Bannw., 1031.
In IV Sent., dist. 17, § 2.
Joan., 14, 21.
Sess. 14, c. 4; Denz-Bannw., 898.
Denz-Bannw., 1031.
De baptismo, lib. 4, c. 22; ME 43, 173.
I48
DE SACRAMENTIS. SECT. II. Q. XIII. DE NECESSITATE BAPTISMI
semper producere gratiam sanctificantem in anima, adeo ut contritio
perfecta informis non sit possibilis. Contritio siquidem perfecta, licet
non parum distinguatur a conceptu caritatis, secum tamen fert amorem
caritatis. Caritas autem, qua Deus diligitur super omnia, nequit com
pati in eodem subjecto cum peccati culpa gravi.
266. Scholion I. l)c voto seu desiderio baptismi, quod includitur in
contritione perfecta.
Non parum disputatum est inter theologos circa naturam hujus voti.
Magister Cano opinatur contritionem perfectam cum voto implicito
baptismi sufficere ad remissionem peccatorum, sed ad salutem aeternam
consequendam requiri contritionem perfectam cum voto explicito b Sed
haec distinctio vix concipitur in tanto viro. «Hanc... theologiam, ait
Soto, ut exilitatem ingenii mei ingenue fatear, persuadere mihi nun
quam potui» 1
2.
Verius, ut reor, dicitur contritionem cum voto implicito baptismi
recipiendi sufficere ad gratiam et salutem aeternam consequendam.
Hoc expresse docuit Angelicus dicens: «Remissionem peccatorum ali
quis consequitur ante baptismum, secundum quod habet baptismum
in voto, vel explicite vel implicite» 34
.
267. Scholion II. Discutitur hic, an contritio perfecta, sicut remit
tit culpas et confert gratiam, extinguat pariter poenam peccatis debitam.
Ad quod dicendum est cum Angelico Doctore non totam poenam pec
catis debitam extingui per contritionem sed partem tantum, majorem
vel minorem, secundum quod fuerit major vel minor intensio doloris ac
caritatis. «Cum realiter suscipit baptismum, ait S. Thomas, fit plenior
remissio, quantum ad liberationem a tota poena»
1
2
3
4
Relectio de poenitentia, p. 5, conci. 3.
In IV Sent., dist. 5, q. un., a. 2, § «Hanc autem».
III p., q. 69, a. 4 ad 2. Cfr. Salmanticenses, De poenitentia, disp. 4, n. 14.
IIT p., q. 69, a. 4 ad 2.
SECTIO III
DE CONFIRMATIONE
QUAESTIO XIV
DE SACRAMENTO CONFIRMATIONIS SECUNDUM SE
ARTICULUS I
UTRUM CONFIRMATIO SIT VERUM SACRAMENTUM
268. I. Nomina confirmationis. Confirmatio saepe ab antiquis a
materia remota vocari consuevit chrisma, et a graecis μύρον, id est
unguentum; a materia proxima unctio vel etiam impositio manuum; et
ab effectibus signaculum, sigillum et confirmatio, quia per confirmatio
nem roboramur et quasi ratificamur in fide.
269. II. Definitio. Confirmatio recte definitur: Signum sensibile,
a Christo Domino institutum, quo baptizatus a legitimo ministro per
chrismationem et manuum impositionem sub praescripta verborum forma
in gratia roboratur et ut miles Christi signatur.
270. III. Errores, i) De novatianis ait Theodoretus: «Iis, quos ba
ptizant, sanctissimum chrisma non praebent» l. Ex hoc loco aliqui negligentiam in administranda confirmatione, alii haeresim in ejus admissione
novatianis impingunt.
2) Albigenses dicuntur confirmationem rejecisse. Ad eos referri viden
tur haec Alani de Insulis verba: «Sunt etiam haeretici, qui derogant aliis
quibusdam sacramentis, ut confirmationi, ordini et extremae unctioni. Di
cunt enim nullam esse virtutem sacramenti confirmationis, cum nec in
Evangelio, nec in aliis libris Novi Testamenti legatur esse instituta a Chri
sto vel ab ejus discipulis» 12.
3) Novatores pariter negant confirmationem esse sacramentum. Lutherus ait: «Nihil legimus- Christum uspiam de confirmatione promisisse...
Quare satis est pro ritu quodam ecclesiastico seu caeremonia sacramenti
confirmationem habere, similem caeteris caeremoniis consecrandae aquae
aliarumque rerum» 3. Melanchthon: «Ritus confirmationis, quem nunc epi
scopi retinent, quid est nisi inanis umbra?» 4. Calvinus: «Posterior autem
1
3
3
1
Haereticarum fabularum comp., lib. 3, § 6; MG 83, 407.
Contra haereticos, lib. 1, c. 66; MI. 210, 369.
De capi, babyl., «De confirmatione»; § «Nos autem».
Loci communis. «De confirmatione et unctione»; § «Sed ritus».
150
DE SACRAMENTIS. SECT. III. Q. XIV. DE SACK. CONFIRM. SECUNDUM SE
aetas, re prope oblitcrata, fictitiam nescio quam confirmationem pro Dei
Sacramento posuit» *.
4) Antonius de. Dominis denique adseruit: «Neque in Evangelio ullus
est locus, qui vel a longe innuat hanc institutionem et mandatum de danda
confirmatione» 12.
271. Thesis. Dogma catholicum est confirmationem esse verum
Novae Legis sacramentum a Christo Domino institutum.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Nonnulli veteres theologi, ut Alensis,
Scotus, Biel et alii3, censuerunt hanc doctrinam ex sacris litteris pro
bari non posse, sed recentiores, re melius pensata, unanimiter tenent
argumentis S. Scripturae efficaciter probari confirmationem esse verum
sacramentum.
In Actibus Apostolorum legitur: Cum audissent apostoli, qui erant
Hierosolymis, quod recepisset Samaria verbum Dei, miserunt ad eos Pe
trum et Joannem, qui, cum venissent, oraverunt pro ipsis, ut acciperent
Spiritum Sanctum; nondum enim in quemquam illorum venerat, sed ba
ptizati tantum erant in nomine Domini Jesu. Tunc imponebant manus
super illos et accipiebant Spiritum Sanctum 45*. Rursum: His auditis, ba
ptizati sunt (ephesii) in nomine Domini Jesu. Et, cum imposuisset illis
manus Paulus, venit Spiritus Sanctus super eos s.
Communiter docent hodie theologi in his locis agi de confirmatione,
et designari omnia, quae sunt necessaria ad verum sacramentum. Est
enim a) signum sensibile, manuum scilicet impositio; b) causativum
gratiae, quatenus confert Spiritum Sanctum; c) a Christo institutum,
quia a nemine alio potest institui signum conferens gratiam.
2) Ex Concilio Tridentino. Solemnem de hoc definitionem edidit
Concilium Tridentinum his verbis: Si quis dixerit confirmationem baptizatorum otiosam caeremoniam esse, et non potius verum et proprium sa
cramentum; aut olim nihil aliud fuisse, quam catechesim quamdam, qua
adolescentiae proximi f idei suae rationem coram Ecclesia exponebant, a. s. ®.
Unde merito reprobata est sequens modernistarum propositio: «Nihil
probat ritum sacramenti confirmationis usurpatum fuisse ab apostolis;
formalis autem distinctio duorum sacramentorum, baptismi scilicet et
confirmationis, haud spectat ad historiam christianismi primitivi» 7.
3) Ex SS. Patribus. Tertullianus certe distinxit confirmationem
a baptismo, cum dixit per aquam nos «emundari», et Spiritui Sancto
praeparari». «Egressi de lavacro perungimur benedicta unctione... Carnaliter currit unctio, sed spiritualiter proficit, quomodo et ipsius ba1 Institutiones, lib. 4, c. 19, n. 5.
2 De Republica ecclesiastica, lib. 5, c. 5, n. 7.
3 Alensis, IV p., q. 9, m. 1; Scotus, In IV Sent., dist. 7, q 1, «Supponitur»;
Biel, In IV Sent., dist. 7, a. 1.
1 Act., 8, 14 sqq.
5 AcL, 19, 5 sqq.
° Sess. 7, can. 1, De confirmatione; Denz-Bannw., 871. Concilium Eliberitanum,
a. 3°5, can· 38 et 77, praecipit, ut baptizati in necessitate, imo et baptizati a dia
cono, ad episcopum deferantur ad manus impositionem»; Mansi, 2, 12. Et Conci
lium Laodicenum, a. 320, can. 48: «Oportet eos, qui illuminantur, post baptisma
inungi supercaelesti chrismate et esse Christi participes»; Mansi, 2, 572.
’ Decreto Lamentabili, prop. 44; Denz-Bannw., 2044.
ART. I. AN CONFIRMATIO SIT SACRAMENTUM
151
ptismi carnalis usus, quod in aqua mergimur; spiritualis effectus, quod
delictis liberamur. Dehinc manus imponitur per benedictionem advo
cans et invitans Spiritum Sanctum»1.
S. Cyprianus: «Quia (samaritani) legitimum et ecclesiasticum ba
ptismum consecuti fuerant, baptizari eos ultra non oportebat; sed tan
tummodo, quod deerat, id a Petro et Joanne factum est, ut oratione
pro iis habita et manu imposita invocaretur et infunderetur super eos
Spiritus Sanctus (Act., 8, 14 sqq.); quod nunc quoque apud nos geritur,
'tit qui in Ecclesia baptizantur, et per nostram orationem ac manuum
impositionem Spiritum Sanctum consequantur, et signaculo dominico
consummentur» 12.
S. Hieronymus adserit «hanc esse ecclesiarum consuetudinem, ut ad
eos, qui longe a majoribus urbibus per presbyteros et diaconos bapti
zati sunt, episcopus ad invocationem Sancti Spiritus manus impositu
rus excurrat» 3.
S. Augustinus: «In hoc unguento sacramentum chrismatis vultis in
terpretari; quod quidem genere visibilium signaculorum sacramentum
est, sicut ipse baptismus»4.
In sacramentario Serapionis habetur oratio pro consecrando chri
smate confirmationis, qua Deus invocatur, ut dignetur operari in oleo
«operationem divinam ac caelestem, ut baptizati et uncti... tanquam re
generati ac renovati per lavacrum regenerationis, ipsi quoque partici
pes fiant doni Spiritus Sancti, et hoc sigillo confirmati permaneant sta
biles et immobiles» 5.
Qui alia velit SS. Patrum testimonia, adeat Vitasse 6.
Frustra conatur Antonius de Dominis probare haec SS. Patrum effa
ta referri ad ritum baptismi, in quo etiam fit chrismatis unctio.
Sancti etenim Patres in praefatis et aliis testimoniis tria docent,
scilicet: 1) in chrismatione et manuum impositione, de qua loquuntur,
infundi gratiam et Spiritum Sanctum ad robur, quod non fit in ritu
superaddito ad baptismum; 2) chrismationem et manuum impositionem
fieri super baptizatos ac illuminatos; in ritu autem baptismi post infu
sionem aquae non fit manuum impositio; 3) ministrum hujus chrisinationis et manuum impositionis esse solum episcopum, dum minister
baptismatis non est solus episcopus.
272. Scholion. De tempore institutionis hujus sacramenti.
Cum auctor omnium sacramentorum fuerit Christus, ut probavimus
superius, certum est hoc sacramentum fuisse immediate a Christo insti
tutum, sed quando fuerit institutum, non certo constat.
1 De baptismo, cc. 6-7; ML 1, 1314 sqq.
2 Ep. 73 ad Jubajanum, n. 9; ML 3, 1160.
:t Adv. lucij., n. 9; ML 23, 172.
4 Contra litt. Petitioni, lib. 2, c. 104; ML 43, 342.
6 Funk. Didascalia apost., II, 186.
11 De confirmatione, p. 1, q. 1, c. 1 sqq. Praecipue consulendi sunt: S. Irenaeus,
. idv hau , lib 1, c. 21. nn. 3-4: MG 7, 663 sqq.; S. Clemens Alex., Strom., lib. 2,
< i MG 8. <>42; Hippolythus, fragmenta in Don., 1, 18; MG 10, 694; Auctor libri
D< .1. /amentis, lib. 3, c 2; ML 18, 443. S. Ambrosius, De mysteriis, c. 6; ML 16,
415, S. AuKUstinus, Contra litt. Petitioni, lib. 2, c. 104; ML 43, 342; S. Basibus,
152
DE SACRAMENTIS. SECT. HI. Q. XIV. DE SACR. CONFIRM. SECUNDUM SE
1) S. Thomas ait: «Christus instituit hoc sacramentum, non exhi
bendo sed promittendo secundum illud: Si non abiero, Paraclitus non
veniet ad vos» 1. Promissio Spiritus Sancti juxta Victoriam *
12 fuit insti
tutio confirmationis.
2) Sotus et alii3 putaverunt Christum in ultima coena expressisse
hanc promissionem. Unde Catechismus S. Pii V cuidam epistolae, quae
S. Fabiano Papae tribuitur, innixus, adserit Christum in ultima coena
docuisse apostolos modum conficiendi chrisma, sed alii merito animad
vertunt praedictam epistolam ad falsas decretales pertinere.
3) Melius igitur dicendum videtur Christum instituisse sacramen
tum confirmationis post suam a mortuis resurrectionem, quando per
dies quadraginta apparens discipulis saepe locutus est de regno Dei.
4) Nunquam tamen Christus in vita, neque apostoli ante diem
Pentecostes administrarunt hoc sacramentum, quidquid in contrarium
dicat Bachonus4, quia, ut bene arguit S. Thomas 5, in confirmatione
datur plenitudo Spiritus Sancti, quae non debuit dari ante solemnem
Spiritus Sancti adventum.
ARTICULUS II
DE MATERIA CONFIRMATIONIS
273. 1) Ut ex generali notione materiae et formae sacramentorum
constat, materia in quolibet sacramento est illa res (materia, caeremo
nia vel actio), quae per formam determinatur, atque cum forma con
stituit compositum, quod dicitur sacramentum, et significat gratiam.
Cum in administratione confirmationis simul cum forma adhibean
tur chrisma, chrismatio, et impositio manuum, non parum disputatur,
quaenam eorum sit materia essentialis hujus sacramenti.
2) S. Lucas in Actibus Apostolorum solum meminit impositionis ma
nuum 6, sed S. Joannes et S. Paulus loquuntur de unctione, ut de signo
gratiae 7.
Sancti Patres saepe nominant tum manuum impositionem, tum chri
sma, tum unctionem.
3) Quod ad praxim attinet, Ecclesia graeca solummodo adhibet
unctionem, dum Ecclesia latina inter ungendum adhibet manuum im
positionem 8.
Haec cum ita sint, plures excogitati sunt a theologis dicendi modi.
De Sp. Sancto, c. 27; MG 32. 187; S. Chrysostomus, In Actus Ap., hom. 18, n. 3;
MG 60, 144; S. Cyrillus hieros., 3 mystag.; MG 33, 1090.
1 III p., q. 72, a. i ad 1.
2 De sacramento confirmationis, in principio.
3 In 71' Sent., dist. 7, q. un., a. 1.
4 In IV Sent., dis. 7, q. 1, a. 1.
5 III p., q. 72, a. 1 ad 1.
Λ Act., 8, 17; et 19, 6.
7 I Joan., 2, 27; II Cor., 1, 21-22: Comely negat hunc locum ad confirma
tionem referri. Comm. ad II Cor., 1, 21.
8 Cfr. Revue d'Histoire Ecclesiastique, 1912, P 257 et 467 sqq
ART. It. DE MATERIA CONFIRMATIONIS
153
274. Placita theologorum. 1) Aliqui dixerunt materiam confirmatio
nis esse solam manuum impositionem, quae chrismationem praecedit, quae
que fit, dum dicitur: «Omnipotens sempiterne Deus». Ita Aureolus, Haberi,
Sirmondus et alii 1. Addidit Sirmondus unctionem esse caeremoniam acci
dentalem ab Ecclesia pro majori solemnitate introductam.
Hanc opinionem hodie omnes merito rejiciunt. S. Congregatio de Pro
paganda Fide die 6 Augusti 1840 declaravit confirmationem, in qua prima
manuum protensio omissa fuerat, «non esse repetendam sub conditione» 123*.
2) Alii docent solam unctionem esse materiam essentialem sacramenti
confirmationis. Ita Durandus, Sotus, S. Bellarminus et alii *. Ubi autem eis
objicitur apostolos administrasse confirmationem sola manuum impositio
ne, respondet Valentia 1 ex Waldcnsis sententia apostolos adhibuisse tum
manuum impositionem, tum chrismationem, illam tanquam meram caere
moniam, istam vero ut materiam essentialem.
3) Nonnulli insinuarunt tum manuum impositionem sub oratione «Om
nipotens, sempiterne Deus» tum unctionem seorsim esse materiam essentia
lem confirmationis, adeo ut una vel altera sufficiat. Pro hac sententia refe
runtur Tapper, Marinus, Mayer, etc. In hac sententia non videtur quilibet
episcopus habere facultatem eligendi unam vel alteram ex his materiis pro
administranda confirmatione, sed, supposita designatione materiae in ge
nere a Christo, Ecclesiae datam fuisse facultatem eligendi ad libitum ma
nuum impositionem vel unctionem, vel, ut admittit Estius 6*, facultatem
eligendi manuum impositionem pro uno tempore et unctionem pro caeteris
temporibus tanquam materiam validam confirmationis e.
4) Alii denique multo probabilius et hodie multo communius tenent
chrismationem una cum manuum impositione esse materiam confirmatio
nis, adeo ut chrismatio et manuum impositio, quae simul fiunt, constituant
materiam essentialem hujus sacramenti. Ita Guillermus Parisiensis, S. Tho
mas et recentiores communiter ’.
275. Thesis. Materia confirmationis est chrismatio simul cum ma
nuum impositione episcopi.
Arg. 1) Confirmatio in veteri traditione aliquando chrismatio, in
terdum vocabatur manuum impositio, non quod una tantum earum
luerit materia hujus sacramenti, sed quod totum sacramentum nomine
partis per synecdochen non raro exprimeretur. Sanctus Lucas manuum
impositionem tantum nominat 8, dum S. Theophilus, Tertullianus, S. Cy
prianus et alii eam vocant unctionem9. Omnes tamen videntur idem
sacramentum designare. Quare plures SS. Patres, utrumque modum
complecti volentes, unctionem saepe simul cum manuum impositione
expresserunt. Auctor Exegesis in psalmorum librum inter opera S. Be
llae ait: «Illa unctio, quae per manus impositionem ab episcopis (fit)...
1 Aureolus, In IV Seni., dist. 7, q. 1; Habert, In notis ad Euchologium graecorum; Sirmondus, in utroque antirrhetico.
2 Collectanea, 905.
3 Durandus, In IV Sent., dist. 7, q. 2; Sotus, In IV Sent., dist. 7, q. un., a. 2;
S. Bellarminus, De sacramento confirmationis, c. 8.
1 In III p., disp. 5, q. r, p. 1 «Itaque».
6 In IV Sent., dist. 7, § 7.
" Cfr. Van Noort, De sacramentis, n. 250.
T Guillermus Parisiensis, De sacramento confirmationis, versus finem; S. Tho
mas. /// p . q. 72, a. 2; et In ep. àd. Hebr., c. 6, léct. 1.
B Act., 8, 12 sqq.; et Act., 19, 6.
“ S. Theophilus, Ad Autolyc., lib. 1, n. 12; MG 6, 1041; Tertullianus, De ba
ptismo, i 7; Ml I, 1315; S. Cyprianus. Ep. 73, n 9; ML 3, 1160.
154
DE SACRAMENTIS. SECT. III. Q. XIV. DE SACR. CONFIRM. SECUNDUM SE
vulgo confirmatio dicitur»1. Et Rabanus Maurus addit: «Potestas et
privilegium apud solum episcopum constat, quod sacrum chrisma ipse
conficiat, et baptizatum per manus impositionem cum ipso chrismate
consignet»12.
2) Benedicius XIV expresse docet manuum episcopi impositionem
fieri in ipsa unctione, «cum sine admotione atque impositione manus
inungi nequeat illius frons, qui confirmatur» 3. Non autem prima manus
extensio versus confirmandos, dum primas recitat preces, est proprie
manus impositio.
3) S. Thomas in III parte solum docet chrisma esse materiam con
venientem non unicam confirmationis, et complendus esse videtur ex
his, quae tradidit in commentariis ad hebraeos4*
6.
276. Corollarium. Ex hoc sequitur unctionem simul et manuum
episcopi impositionem esse adeo essentialem ad validitatem sacramenti
confirmationis, ut, si alterutra desit, non conficiatur sacramentum. Ubi
fit chrismatio, nequit deesse manuum impositio, quia omnis inunctio
est simul manus impositio. Sola autem manuum impositio non conficit
sacramentum.
277. Scholion. Plura restant adhuc singillatim consideranda et ex
plicanda circa materiam confirmationis. Speciali explicatione indigent
chrisma, unctio et manuum impositio.
1) Chrisma. Chrisma, quod a Concilio Florentino vocatum est
materia confirmationis s, et a theologis communiter dictum est materia
remota, est oleum olivarum balsamo commixtum et ab episcopo bene
dictum.
a) Oleum olivarum. De necessitate sacramenti oportet esse oleum
ex olivis expressum. Caetera enim liquida, ut petroleum, oleum amigdalarum, etc., quae ob similitudinem nomen olei in commercio obtinent,
non sunt proprie oleum.
b) Balsamo commixtum. Concilium Florentinum ait ad rem: «Ma
teria (confirmationis) est chrisma, confectum ex oleo... et balsamo...
per episcopum benedicto» G. Rationem convenientiae hujus commixtio
nis reddit Angelicus dicens: «Admiscetur autem balsamum propter fra
grantiam odoris, quae redundat ad alios» 7.
Non parum disputant theologi, an balsamum de necessitate sacra
menti vel de necessitate praecepti tantum sit oleo adhibendum.
Plures iique eximii theologi docuerunt balsamum de necessitate sa
cramenti esse adhibendum oleo, ut fiat verum chrisma. Ita S. Bellarminus, Suarez, Berti, Sylvius, Liberius a Jesu, Lehmkuhl et alii bene multi8.
1 In psalm, lib. Exegesis, ps. 26, v. i; ML 93, 6x4.
2 De clericorum institutione, lib. 1, c. 28; ML 107, 313.
3 De synodo dioecesana, lib. 13, c. 19, § lf>.
4 Cfr. Bulsano, §557, n. 2.
s Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 697.
6 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 697.
7 III p., q. 72, a. 2.
8 S. Bellarminus, De sacramento confirmationis, c. 8; Suarez, De sacramentis,
disp. 33. sect. 1, n. 10; Berti, De theologicis disciplinis, lib. 32, c. 5, § 3; Sylvius,
In III p., q. 72, a. 2; Liberius a Jesu. Controv., t. 3, tr. 3, disp. un., controv. 2,
n. 39; Lehmkuhl, De sacramento confirmationis, c. 1, § 2.
ART. II. DE MATERIA CONFIRMATIONIS
ISS
Alii, etiam graves theologi, docent balsamum esse oleo permiscen
dum de necessitate praecepti, vel divini ut aliqui cum Soto 1 volunt,
vel ecclesiastici, ut aliis placet. Ita Cajetanus, Victoria, Valentia, Ga
briel a S. Vincentio, Mendive, Pesch et aliiI23.
Utraque sententia est vere probabilis, sed secunda magis mihi pro
batur. Caeterum, ubi sacramentum confirmationis administretur cum
solo oleo sine mixtione balsami, repetendum erit sub conditione.
c) A b episcopo benedictum. Concilium Florentinum hoc iterum
declaravit, quando docuit chrisma esse conficiendum ex oleo et balsamo
«per episcopum benedicto» s. Codex pariter Juris Canonici ait: «Chrisma,
in sacramento confirmationis adhibendum, debet esse ab episcopo con
secratum» 4*.
Disputatur a theologis, num ad validitatem vel ad liceitatem chri
sma ab episcopo benedici oporteat.
Aliqui volunt chrisma esse ab episcopo benedicendum ex necessi
tate sacramenti. Fundantur in Concilio Florentino, in quo dicitur chri
sma conficiendum esse ex oleo et balsamo «per episcopum benedicto» s.
Ita Suarez, Gonet, Billuart et alii non pauci e.
Alii docent benedictionem chrismatis esse necessariam necessitate
sacramenti, sed posse Romanum Pontificem simplici presbytero com
mittere, ut auctoritate delegata possit consecrare chrisma. Adlegant
Concilium Toletanum I, quod refert morem in aliquibus locis fuisse in
troductum, ut presbyter benediceret chrisma 7. Et addunt Eugenium IV
dedisse facultatem conficiendi sacrum chrisma Fabiano de Bahia ad
indos anno 1444 ituro8. Ita Scotus, Victoria, Cajetanus, Valentia, IVirceburgenses et alii 9.
Alii dicunt benedictionem episcopalem chrismatis esse quidem ne
cessariam necessitate praecepti seu ad liceitatem. quia sic insinuatum
est in Concilio Nicaeno 1 10II
, et ordinatum in Concilio Carthaginensi II n,
Toletano 112 et Florentino13, non autem esse necessariam necessitate
sacramenti seu ad validitatem, quia, ut dicunt, omnia conciliorum et
I In IV Sent., dist. 7, q. un., a. 2.
• Cajetanus, In III p., q. 72, a. 1 et 2; Victoria, Sumina de sacramentis, De
confirmatione; Valentia, In III p., di p. 5, q. 1, p. 2; Gabriel a S. Vincentio, De
confirmatione, disp. 2, q. 1; Mendive, De confirmatione, n. 18; Pesch, De confirma
tione, 504.
3 Decreto pro armenis: Denz-Bannw., 697.
4 Codex Juris Canonici, can. 781.
■’ Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 697.
° Suarez, De sacramentis, disp. 33, sect. 2, n. 2; Gonet, De sacramento confir
mationis, disp. 6, n. 45; Billuart, De confirmatione, diss. un., a. 4.
7 Concilium Toletanum I, can. 20; Mansi, 3, 1002.
8 Wadingus, Annales Ord. jr. min., t. 11, p. 209; Romae, 1734.
° Scotus, In IV Sent., dist. 7, q. 1, «Hic patet»; Victoria, De sacramentis, q. 43;
Cajetanus, In III p., q. 72, a. 3; Valentia, In III p., disp. 5, q. I, p. 2; WirceburKonses, De sacramento confirmationis, n. 164.
IU Concilium Nicaenum I, can. 69; Mansi, 2, 976.
II Concilium Carthag. II, can. 3; Mansi, 3, 693.
13 Concilium Toletanum I, can. 20: Mansi, 3, 1002.
1:1 Deruito pro armenis; Denz-Bannw., 697.
156
DE SACRAMENTIS. SECT. III. Q. XIV. DE SACK. CONFIRM. SECUNDUM SE
Summorum Pontificum effata non de validitate sed de liceitate agunt
materiae. Ita Bulsano et recentius Mendive1.
Probabilius mihi videtur chrisma, ut sit materia idonea confirma
tionis, de necessitate sacramenti ab episcopo esse benedicendum, posse
tamen a Papa, non ab episcopo, simplicem sacerdotem delegari, ut
valide illud benedicat.
Necessitas hujus benedictionis ad validitatem fulcitur magna aucto
ritate S. Inquisitionis. Eadem namque videtur esse ratio de materia
confirmationis ac de materia extremae unctionis. Sacra autem Congre
gatio Inquisitionis sub die 13 Januarii 1655 decrevit citra temeritatem
et errorem doceri non posse «sacramentum extremae unctionis oleo, epi
scopali benedictione non consecrato, ministrari valide»; et die 14 Se
ptembris declaravit iterum in casu necessitatis parochum ad validita
tem sacramenti extremae unctionis uti non posse oleo a se benedicto.
Ergo a pari in sacramento confirmationis.
Non videtur tamen haec benedictio episcopalis ita esse a Christo
determinata, ut non fuerit Romano Pontifici relicta facultas delegandi
simplicem presbyterum, ut chrisma valide benedicat. Imo hoc aliquan
do factum esse probant historiae seu facta, quae retuli.
2) Unctio fieri debet in fronte confirmandi, manu episcopi, et in
forma crucis.
a) In fronte confirmandi. Profundissimus Victoria 1
23docuit unctio
nem in fronte esse de necessitate praecepti tantum non de necessitate
sacramenti; sed alii multo communius tenent unctionem in fronte ad
validitatem sacramenti requiri. Tertullianus confirmationem vocat «si
gnaculum frontium» s; et S. Cyrillus Hierosoliniitanus ait: «Oleo caput
tuum impinguavit in fronte per signaculum, quod habes Dei, ut effi
ciaris effigies signaculi, sanctificatio Dei» 4.
Hoc supponunt omnes SS. Patres, hoc praecipiunt ritualia cuncta,
hoc suadet ratio, quia ibi facienda est unctio christiani ad robur, ubi
débiles erubescunt 5.
b) Manu .episcopi, nullo instrumento mediante.
Voluerunt aliqui praeceptum quidem dari, ut manu pontificis in
fronte fiat unctio, sed ad validitatem nihil referre, an manu fiat vel
mediante instrumento. Ita Gabriel a S. Vincentia 6.
Probabilius tamen dicendum puto ad validitatem sacramenti con
firmationis requiri, ut unctio fiat immediate manu ministri, nullo me
diante instrumento. Ita docet communis fere sententia cum Suarez, Ti
berio a Jesu et aliis 7. Ratio est, quia impositio manus episcopi, quae
1 Bulsano, De confirmatione, § 557: Mendive, De confirmatione, r.n. 18-20.
2 De sacramentis, q. 51. Ad liceitatein adhibendum est chrisma benedictum
intra annum, nisi a Papa dispensetur.
3 Adv. Marcionem, lib. 3, c. 22: ML 2, 382.
4 Calech. 22 (myst. 4), 9; MG 33, 1101.
5 Cfr. S. Thomas, III p., q. 72, a. 9. Apposite ad rem Concilium Florentinum:
«Ideoque in fronte, ubi verecundiae sedes est, confirmandus inungitur, ne Christi
nomen confiteri erubescat». Decreto pro armenis: Denz-Bannw., 697.
» De sacrannnto confirmat., disp. 2, q. 3 «Tertio difficultatur».
’ Suarez, disp. 33, sect. 3, n. 3; Liberius a Jesu, Conlrov., t. 3, tr 3, disp un,
controv. 2, n. 41.
ART. III. QUAE SIT FORMA CONFIRMATIONIS
157
fit in ipsa unctione frontis, est essentialis ad validam administrationem
hujus sacramenti. Hanc sententiam vocat Ballerini «plusquam proba
bilem» 1II
.
c) In forma crucis. Merito docet Gabriel a S. Vincentio 2 forma
tionem crucis in fronte esse essentialem in hoc sacramento, quia est
ritus perennis Ecclesiae respondens verbis ministri Signo te signo crucis.
ARTICULUS III
QUAE SIT FORMA SACRAMENTI CONFIRMATIONIS
278. Status quaestionis. Forma cujuslibet sacramenti constituitur
verbis, quae profert minister, cum adhibet ejus materiam. Cum autem
diversae fuerint auctorum opiniones circa materiam confirmationis, va
riae quoque fuerant sententiae circa ejus formam.
279. Error. Calvinus, postquam negavit exsistentiam sacramenti con
firmationis, in examen revocavit verba Consigno te signo sanctae crucis,
quibus catholici confirmationem conferunt, et in illis, licet pulchre ac ve
nuste dictis, non invenit verbum Dei, quod Spiritus Sancti praesentiam
promittat 3.
280. Placita theologorum. 1) Aliqui voluerunt orationem Omnipo
tens, sempiterne Deus, quam episcopus recitat manibus extensis versus con
firmandos, esse formam sacramenti confirmationis.
Sed diximus superius extensionem manuum episcopi, quae chrismationem praecedit, non esse materiam confirmationis, atque ideo orationem
Omnipotens, sempiterne Deus, non esse formam hujus sacramenti.
2) Alii, sicut adsignant duplicem materiam, primam scilicet manuum
impositionem et chrismationein, pro confirmatione, ita pariter volunt for
mam confirmationis esse verba, quae dicuntur in applicatione unius vel
alterius materiae, id est, orationem Omnipotens, sempiterne Deus, si sacra
mentum conferatur sola manuum impositione, verba autem Signo te signo
crucis, etc., si illud administretur chrismatione.
281. Doctrina probabilior. 1) Sacra Scriptura solum dicit apo
stolos orare solitos fuisse super iis, quibus manus imponebant4. Qualis
fuerit hujusmodi oratio, non potest facile explicari. Nihilominus, dici
potest quaelibet verba, etiam adsertoria, quae a ministro confirmatio
nis in chrismatione pronuntiantur, latiori sensu esse orationem.
2) Juxta probabiliorem sententiam, quam cl. Billot et Van Noort 5
admittunt, dicendum milii videtur formam confirmationis non in spe
cie infima sed generice tantum fuisse a Christo determinatam, et facul
tatem fuisse Ecclesiae concessam, ut eam in specie determinaret.
Hinc illa verba ab Ecclesia excogitata, quae significant collationem
gratiae vel donorum Spiritus Sancti ad robur, quaeque pronuntiantur
.1 ministro inter chrismandum, sunt forma legitima confirmationis.
I
II
’
«
8
Opus, theol. morale, vol. 4, p. 570.
De sacramento confirmationis, disp. 2, q. 3, «Circa qualitatem».
Institut., lib. 4, c. 19, n. 5.
Act ,8, 17.
Blliot, Dr sacramentis, th 32; Vim Noort, De sacramentis, n. 256.
158
DE SACRAMENTIS. SECT. III. β. XIV. DE SACR. CONFIRM. SECUNDUM SE
282. Thesis. In Ecclesia latina vera est sequens forma: «Signo te
signo crucis, et confirmo te chrismate salutis, in nomine Patris et Filii
et Spiritus Sancti»; et in Ecclesia graeca legitima est forma: «Signaculum
doni Spiritus Sancti».
Arg. 1) Forma latinorum disertis verbis praescripta est a Conci
lio Florentino '. Forma vero graecorum essentialiter non differt a forma
latinorum, ut mox videbimus.
2) Cum materia et forma sacramentorum conficiant unum compo
situm, debent esse simul. Unde rationem formae confirmationis ferunt
illa verba, quae a ministro sacramenti pronuntiantur in chrismatione
et manuum impositione. Sed ab antiquissimis jam temporibus episcopi
latini et graeci inter chrismandum pronuntiant verba in thesi relata.
Ergo 12.
3) In sacramento confirmationis accipiunt fideles gratiam ad ro
bur spiritualis pugnae. Unde per formam hujus sacramenti oportet si
gnificari gratiam corroborantem. In formis autem graeca et latina, quas
retulimus, significatur gratia per modum roboris, quia cum dicitur Con
1 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 697.
2 In primis Ecclesiae saeculis aliquae formae sacramentorum non divulga
bantur. Unde Pseudo-Dionysius, De Ecclesiastica Hierarchia, c. 7, parte 3, § 10;
MG 3, 582; adseruit nefas esse invocationes perfectivas scripto interpretari; et
Innocentius I (a. 416) ad Decentium ep. eugubinum scribens ait: «Verba vero (con
firmationis) dicere non possum, ne magis prodere videar, quam ad consultationem
respondere». Denz-Bannw., 98.
Nihilominus certum est in Ecclesia tura latina tum graeca formam aliquam in
chrismatione adhibitam fuisse. «Dehinc, ajebat Tertullianus, manus imponitur, per
benedictionem advocans, et invitans Spiritum Sanctum». De baptismo, c. 8; ML 1,
1316·
Forma hodierna graecorum in scripto apparet in Concilio Cp. I, can. 7 (ex
cerpto ex ep. Ecclesiae Cp. ad Martyrium ep. antiochenum saeculo v). Cfr. Hefele,
Histoire des Conciles, 2, pp. 38-39.
Forma latinorum, quae certe exsistebat juxta laudatam epistolam Innocentii I (a. 416), sed non videtur fuisse in scriptis exarata usque ad saeculum vm,
primo quidem sub diversis verbis, quae idem substantialit r significabant, et dein
de sub iisdemmet, quibus nunc constat, verbis.
En aliquae varietates tum graecorum tum latinorum.
Formae graecorum.
Signaculum doni Spiritus Sancti. (Euchologium graecorum.)
Ungendo ungo te in Deo omnipotente, in Christo Jesu, et in Spiritu Sancto, ut
sis operarius habens fidem perfectam et vas ipsi gratum. (Testamentum D. N. J. Chr.,
P· 131)
Chrismate sancto, suavitate odoris Christi, signaculo verae fidei, complemento doni
Spiritus Sancti signatur N. in nomine P. et F. et Sp. S. (Jacobitae).
Chrismate Christi Dei, suavi verae fidei odore, sigillo et complemento doni Spi
ritus Sancti obsignatur N. servus Dei, in nomine P. et F. et Sp. S. (Maronitae.)
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti; unctio gratiae Spiritus Sancti.
Arnen. (Copti.)
Formae latinorum.
Signo te signo crucis, et consigno te chrismate salutis, in nomine P. et F. et Sp. S.
(Rituale romanum.)
Signet te Deies sigillo fidei suae in consignatione fidei, in nomine P. et F. et
Spiritus Sancti.
Vide alias formulas apud Marlène, De antiquis Ecclesiae ritibus, lib. 1, c. 2, a. 4.
ART. IV. QUI SINT EFFECTUS CONFIRMATIONIS
159
firmo te, vel signaculum doni Spiritus Sancti, significatur animam in
gratia confirmari, corroborari ac sigillari. Hinc forma latina et graeca
non re sed accidentaliter distinguuntur. Confirmo te idem significat ac
corroboro te in gratia ad pugnam; et signaculum doni Spiritus Sancti
idem est ac sigillo vel obsigno te in gratia recepta ad robur.
Omnes formae his aequivalentes, quotquot circumferuntur, et in
usu fuerunt vel sunt in aliquibus ecclesiis, certe validae sunt, quamvis
unusquisque teneatur ex praecepto formam suae ecclesiae adhibere.
283. Scholion. Quae sint verba essentialia in forma latinorum.
Non parum disputatur de hoc inter theologos.
1) Aliqui dicunt omnia verba, quibus constat relata forma, exce
ptis particulis et vel in, eSse essentialia, adeo ut eorum omissio (non
vero aequivalentium subrogatio) invalidum reddat sacramentum. Ita
Suarez, Salmanticenses, S. Alphonsus et alii1.
2) Alii putant verba Signo te signo crucis, et chrismate salutis, non
esse essentialia, et eorum omissionem constituere mutationem acciden
talem, imo et probabile censent invocationem trium personarum Pa
tris, et Filii et Spiritus Sancti non esse de essentia. In hac sententia
sufficeret dicere: Confirmo te; vel, ut aliis placet, Confirmo. Ita Amicus 1
2.
Haec, licet speculative in utramque partem disputari queant, pra
ctice tamen probabilitate carent, quia praecepto Concilii Florentini
tenemur integram formam adhibere.
ARTICULUS IV
OUI SINT EFFECTUS SACRAMENTI CONFIRMATIONIS
284. Duo referuntur confirmationis effectus, character scilicet et
gratia sanctificans. De utroque breviter disserendum est.
285. Thesis I.
(Est de fide) 3.
In confirmatione imprimitur character in anima.
Arg. 1) Concilium Tridentinum expresse hoc declaravit dicens: Si
quis dixerit in tribus sacramentis, baptismo scilicet, confirmatione et ordi
ne, non imprimi characterem in anima... unde ea iterari non possunt, a. s. 4.
2) S. Augustinus ait: «Sacramentum chrismatis... in genere visibi
lium signaculorum sacrosanctum est, sicut ipse baptismus; sed potest
esse et in hominibus pessimis... Discerne ergo visibile sacramentum,
quod esse et in bonis et in malis potest, illis-ad praemium, illis ad ju1 Suarez, De sacram., disp. 33, sect. 5; Salmanticenses morales, tr. 3. c. 2, p. 3;
S. Alphonsus, lib. 6, n. 168.
2 Disp. 13, sect. 3. Hujus sententiam circa invocationem trium personarum
defendit Pesch, De sacramentis, n. 526, et approbare videtur cl. Honoratus dei Val,
De confirm., c. 1, a. 2.
:l list contra Luthorum, Calvinum, aliosque novatores, qui non solum negant
confirmationem esse verum sacramentum, verum etiam irrident doctrinam catho
licorum circa characterem confirmationis.
4 .S’c.s.t. 7, can. 9, De sacramentis in genere. Denz-Bannw., 852.
16θ
DE SACRAMENTIS. SECT. III.
Q.
XIV. DE SACK. CONFIRM. SECUNDUM SE
dicium, ab invisibili unctione caritatis, quae propria bonorum est» b
Visibile sacramentum in hoc loco S. Augustini est character, qui ma
net in bonis et in malis, unctio vero caritatis est gratia.
3) Confirmatio confertur homini per modum consecrationis, et
sicut res consecratae semper manent consecratae, ita etiam homines
confirmati semper ferunt sigillum confirmationis.
4) Homo per confirmationem deputatur ad pugnam spiritualem in
rebus fidei et morum. Ergo in confirmatione accipit specialem potesta
tem ad hanc pugnam. Haec autem specialis potestas est character.
286. Corollarium I. Confirmatio valide collata. quamvis ab haere
ticis collâtq fuerit, iterari non -potest.
Haec siquidem est proprietas sacramentorum, quae imprimunt cha
racterem, ut iterari non possint.
Sancti Patres crebro docuerunt confirmatione nos tanquam milites
Christi signari ac sigillari. Sicut autem milites signaculum militiae indelebiliter gerunt, et nunquam bis signantur, ita pariter fideles confir
mati gerunt signaculum militiae Christianae, et parati sunt ad pugnam
spiritualem adversus hostes vitae christianae 1
2.
De haereticis ad fidem conversis ajebat S. Stephaniis: «Si qui ergo
a quacumque haeresi venient ad vos, nihil innovetur, nisi quod tradi
tum est, ut manus illis imponatur in poenitentiam» 3. Haec autem manus
impositio in poenitentiam non erat confirmatio sed reconciliatio et ad
missio in societatem fidelium, ut ex SS. Patrum testimoniis constat45
.
Objicies. S. Augustinus diserte docuit confirmationem iterari posse,
cum ait: «Manus autem impositio non sicut baptismus repeti non potest;
quid est enim aliud nisi oratio super hominem?» &.
Resp. S. Augustinus in praefato loco per manus impositionem non intelligit confirmationem, sed reconciliationem eorum, qui ab haeresi veniunt.
Ipse S. Doctor sensum explicat dicens: «Manus autem impositio, si non
adhiberetur ab haeresi venienti, tanquam extra omnem culpam esse judi
caretur. Propter caritatis autem copulationem... manus haereticis correctis
imponitur» °.
Manuum impositio fieri solebat in confirmatione, poenitentia et ordine,
et, quoties de ea a SS. Patribus agitur, accurate investigandum est, de qua
impositione sit sermo in subjecta materia.
Coroll. II. Character confirmationis supponit in anima characte
rem baptismi. Sicut confirmatio non potest valide conferri homini non
baptizato, ita character confirmationis non potest imprimi homini ante
baptismum.
287. Scholion. An character confirmationis realiler distinguatur a
charactere baptismali:
1) Aliqui dicunt characterem confirmationis differre a charactere
1
2
3
1
5
°
Contra litteras Petiliani, 2. 104; ML 43, 342.
Cfr. Vitasse, De confirmatione, p. 3, q. 3, a. i. (Apud Migne, 21, ilio.)
Ep. ad Cyprianum: Denz-Bannw., 46.
Cfr. Van Noorl, De sacramentis, n. 260.
De baptismo, lib. 3, c. 16; ML 43. 149.
De baptismo, lib. 5, c. 23, n. 33; ML 43, 193.
ART. IV. QUI SINT EFFECTUS CONFIRMATIONIS
l6l
baptismal! solum extensive, quatenus per ipsum homo deputatur ad
munus militis in pugna Christiana contra hostes fidei.
2) Alii defendunt illum differre a charactere baptismati intensive,
quatenus potestas, quae est character, «in gradu intensiori in confirma
tione infunditur quam in baptismo»
3) Multo communius et multo probabilius docent scholastici cha
racterem confirmationis realiter et specifice differre a charactere bapti
smal!. Ita S. Thomas et omnes thomistae1
2.
Haec ultima sententia videtur verior, quia in confirmatione homo
deputatur ad munus specifice diversum a munere, quod recipit in ba
ptismo, et oportet characterem, quo insignitur, esse pariter diversum.
288. Thesis II.
mine. (Est de fide.)
Confirmatio auget gratiam sanctificantem in ho
Arg. 1) Concilium Tridentinum expresse declaravit confirmationem
esse verum et proprium sacramentum 3; et omnia sacramenta conferre
gratiam sanctificantem45*. Unde sequitur confirmationem conferre gra
tiam sanctificantem.
2) S. Scriptura testatur per manuum impositionem, quae fit in con
firmatione, dari Spiritum Sanctum. Spiritus autem Sanctus non datur
nisi per gratiam gratum facientem, quia, ut ait S. Thomas, «secundum
solam gratiam gratum facientem mittitur et procedit temporaliter per
sona divina» s; et «apostolis dicitur datus Spiritus Sanctus ad opera
tionem miraculorum, quia data est eis gratia gratum faciens cum signo
manifestante» ®.
3) Traditio in Ecclesia constans hoc docuit. Unde Patres crebro
affirmant per confirmationem conferri nobis Spiritum Sanctum; et Con
cilium Florentinum ait: «Per confirmationem augemur in gratia»7.
4) Ratio hoc suadet, quia, sicut baptismus, qui est primum sacra
mentum et janua Ecclesiae, nos regenerat, et initiat in vita spirituali,
conferens nobis primam gratiam, ita confirmatio, quae nos ordinat ad
vitam perfectiorem, auget gratiam sanctificantem.
Simul cum gratia sanctificante in confirmatione infunduntur homini
dona Spiritus Sancti. Unde in collatione hujus sacramenti ait minister:
«Emitte in eos septiformem Spiritum tuum Sanctum Paraclitum de
caelis» 8.
Ratio specialis hujus gratiae, quatenus est effectus confirmationis,
in eo consistit, quod roborat christianum, ut audacter confiteatur nomen
Christi, et constanter fidem catholicam teneat9. Ad rem optime Conci1
2
3
*
5
“
7
”
“
Apud Vitasse, De confirmatione, p. 3, q. 3, a. 2. (Apud Migne, 21, 1112.)
S. Thomas, III p., q. 72, aa. 5-6.
Sess. 7, can. 1, De confirmatione; Denz-Bannw., 871.
Sess. 7, can. 6, De sacramentis in genere; Denz-Bannw., 849.
I P·, q· 43. a. 3.
1 P·, q- 43. a. 3 ad 4.
Decreto pro arnicnis: Denz-Bannw., 695.
l'ont ificole rom , «De confirmandis».
Cfr. S. Thomas, /// />., q. 72, a 5 ct 7.
II
102
DE SACRAMENTIS. SECT. III. Q. XIV. DE SACR. CONFIRM. SECUNDUM SE
lium Florentinum: «Effectus autem hujus sacramenti est, quia in eo datur
Spiritus Sanctus ad robur, sicut datus est apostolis in die Pentecostes,
ut videlicet Christianus audacter Christi confiteatur nomen» x. Confir
matio itaque confert Christiano augmentum gratiae roborantis cum jure
ad auxilia specialia ad pugnam spiritualem contra hostes fidei.
Corollarium. Confirmatio est sacramentum vivorum et per se pro
ducit secundam gratiam seu augmentum gratiae. Duo etenim sunt sa
cramenta mortuorum, baptismus et poenitentia, quae per se producunt
primam gratiam; caetera conferunt per se secundam gratiam seu augent
gratiam exsistentem in anima.
Aliquando tamen per accidens producit primam gratiam. Ut, si quis
putans se esse contritum, cum solum sit attritus, accedat ad confirma
tionem, per hoc sacramentum ex attrito fit, contritus, et recipit primam
gratiam 1
2.
ARTICULUS V
QUIS SIT MINISTER CONFIRMATIONIS
289. Status quaestionis. Minister sacramentorum, ut jam supra
diximus, est qui confert sacramenta.
Minister confirmationis potest esse ordinarius, qui vi sui ordinis sine
ulla alterius delegatione valide illam confert; et extraordinarius, qui ex
vi ordinationis habet auctoritatem incompletam, et indiget delegatione
superioris.
Quaeritur hic 1) quis sit minister ordinarius confirmationis; et 2) an
simplex sacerdos possit aliquando esse minister extraordinarius.
290.
tionis.
Thesis I.
Solus episcopus est minister ordinarius confirma
Nota, i) Photiani imprimis, et deinde waldenses, wicleffitae, et hussitae, docentes episcopos nullatenus esse presbyteris superiores, non pa
tiebantur, ut administratio confirmationis reservaretur episcopis 3; imo
aliqui eorum dicebant episcopos sibi reservasse confirmationem «propter
cupiditatem lucri temporalis et honoris» 45*7.
2) Armachanus item (Richardus Radulphus, ecclesiae armachanae in
Hibernia archiepiscopus), a Dominico Soto ■' de impudentia et impietate
accusatus, sed ab aliis merito vindicatus, docuit facultatem confirmandi
per Ecclesiae decreta bene esse episcopis reservatam, sed confirmationem
a presbyteris sine delegatione collatam esse validam °.
3) Lutherus, Melanchthon, Calvinus, aliique novatores dixerunt con
firmationem esse caeremoniam olim utilem, nunc autem prorsus otiosam,
episcopis injuste reservatam ’.
1 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 697.
2 Cfr. S. Thomas, III p., q. 72, a. 7 ad 2; et Salmanticenses morales, tr. 3,
c. 3, p. i, n. 4.
3 Cfr. Vitasse, De confirmatione, p. 1, q. I, a. 1; et p. 2, q. 2, a. 1. (Migne,
Cursus completus, vol. 21, p. 548 sqq.)
·* Prop. 28 Wicleffi damnata à Martino V; Denz-Bannw., 608.
5 In IV Sent., dist. 7, q. un., a. 11, «De hac materia».
° Quaesi. arnien., lib. 11, c.'14
7 Lutherus, De capliv. babyl,, «Non haec dico»; Melanchthon, Loci theol., § «De
confirmatione»; Calvinus, Instit,, lib. 4, c. 19, nn. 4-5.
ART. V. MINISTER CONFIRMATIONIS
163
4) Scotus et Biel 1 non improbant sententiam, quae docet in primitiva
Ecclesia non fuisse differentiam inter episcopos et presbyteros, et, si hoc
admittatur, simplicem presbyterum posse ex officio confirmare fideles.
Post Concilium Tridentinum nefas est hoc dicere.
Arg. 1) Ex conciliis. Concilium Florentinum ait: «Ordinarius mi
nister est episcopus. Et cum caeteras unctiones simplex sacerdos valeat
exhibere, hanc nonnisi episcopus debet conferre»2.
Concilium Tridentinum: Si quis dixerit sanctae confirmationis ordina
rium ministrum non esse solum episcopum, sed quemvis simplicem sacer
dotem, a. s. 3.—Si quis dixerit episcopos non esse presbyteris superiores,
vel non habere potestatem confirmandi et ordinandi, vel eam, quam habent,
illis esse cum presbyteris communem... a. s. 4.
Codex Juris Canonici: «Ordinarius confirmationis minister est solus
episcopus» °.
2) Ex SS. Patribus. S. Joannes Chrysostomus argumentum ex
S. Scriptura attingens haec habet: «Haec (manus imponendi) apostolo
rum erat praerogativa; ideoque et praepositos—τους κορυφαίους choripheos·—Ecclesiae, non alios, videre est hoc facere» 6.
Innocentius I: «De consignandis vero infantibus manifestum est,
non ab alio quam ab episcopo fieri licere. Nam presbyteri, licet secundo
sint sacerdotes, pontificatus tamen apicem non habent. Hoc autem
pontificium solis deberi episcopis, ut vel consignent, vel Paracletum
Spiritum tradant, noti solum consuetudo ecclesiastica demonstrat, ve
rum et illa lectio Actuum Apostolorum, quae adserit Petrum et Joanncm esse directos, qui jam baptizatis traderent Spiritum Sanctum.
Nam presbyteris sive extra episcopum, sive praesente episcopo, cum
baptizant, chrismate baptizatos ungere licet, sed quod ab episcopo
fuerit consecratum, non tamen frontem ex eodem oleo signare, quod
solis debetur episcopis, cum tradunt Spiritum Paracletum» 7.
3) Ex ratione. Rationem congruentiae adsignat S. Thomas. Epi
scopus enim est in Ecclesia sicut dux in exercitu. Et sicut ad ducem
exercitus pertinet consignare milites ad pugnandum pro patria, ita ad
episcopum spectat consignare fideles ad pugnandum contra hostes fidei.
Corollarium. Cum sacramentum confirmationis conferatur per mo
dum consecrationis, episcopus, etiam haereticus et schismaticus, dum
modo rite omnia perficiat, valide confirmat. Unde in haeresi vel in
schismate rite confirmatos nunquam Ecclesia confirmavit.
Simplex vero sacerdos, nisi habeat Romani Pontificis saltem usu et
consuetudine delegatam auctoritatem, invalide confirmat, et sic invalide
confirmati, denuo sunt ab episcopo vel a sacerdote delegationem Sum
mi Pontificis habente confirmandi.
1 Sootus, In IV Sent., dist. 7, q. 1 ad 3; Biel, In IV Seni., dist. 7, q. un.,
conci. 3.
2 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 697.
Sess. 7, can. 3, De confirmatione; Denz-Bannw., 873.
1 &«. 23, can. 7, De sacramento ordinis; Denz-Bannw., 967.
6
Can. 782.
" Homit. 18, in Aci. Ap., n. 3; MG 60, 144.
’
«Si instituta ecclesiastica» ad Decentium episc. eugubinum, 19 Martii
416; Denz-Bannw., 98.
164
DE SACRAMENTIS. SECT. Ht. Q. XIV. DE SACK. CONFIRM. SECUNDUM SE
291. Thesis II. Ex delegatione Romani Pontificis potest quivis
sacerdos simplex esse minister extraordinarius confirmationis.
Nota. 1) Celebres quidam theologi ante Concilium Tridentinum di
xerunt simplicem presbyterum non posse a Romano Pontifice delegari, ut
confirmationem valide conferret. Ita innuerunt Hugo Victorinus, Petrus
Lombardus et Altissiodorensis, atque expresse docuit S. Albertus Magnus *.
2) Alii multo communius et verius dixerunt simplicem presbyterum
posse ex delegatione Romani Pontificis conferre valide confirmationem. Ita
S. Thomas, Capreolus, S. Bellarminus, Suarez, Salmanticenses morales et
alii12. Sententia negans juxta Dominicum Soto 3 ecclesiasticis sanctionibus,
et juxta Valentiam 4*
6 fidei doctrinae adversatur.
Arg. 1) Ex conciliis. Concilium Florentinum ait: «Legitur tamen
aliquando per Apostolicae Sedis dispensationem ex rationabili et urgen
te admodum causa simplicem sacerdotem chrismate per episcopum
confecto hoc administrasse confirmationis sacramentum» °.
Concilium Tridentinum, cum definit ministrum ordinarium confir
mationis esse episcopum, satis innuit ministrum extraordinarium esse
simplicem sacerdotem.
2) Ex Ecclesiae usu. In Ecclesia graeca a saeculo saltem v sim
plices presbyteri immediate post baptismum infantes confirmabant.
3) Summi Pontifices saepe facultatem confirmandi presbyteris
concesserunt. Unde S. Gregorius Magnus ad Januarium episcopum
calaritanum scripsit: «Ubi episcopi desunt, ut presbyteri etiam in fron
tibus baptizatos chrismate tangere debeant, concedimus» ®. Id ipsum
concessisse dicuntur Nicolaus IV, Joannes XXII, Urbanus V, Eugenius IV, et alii; imo S. Congregatio de Propaganda Fide auctoritate
Summi Pontificis recenter episcopis facultatem concessit, ut per sim
plices presbyteros sibi bene visos confirmatio ministraretur fidelibus,
4) Codex hodiernus Juris Canonici haec habet: «Extraordinarius
minister est presbyter, cui vel jure communi vel peculiari Sedis Apo
stolicae induito ea facultas concessa sit»7.
Corollarium. Haec facultas extraordinaria Summi Pontificis, quae
simplici presbytero dicitur necessaria, ut sacramentum confirmationis
valide conferat, potest concedi tacita delegatione, ut videtur esse con
cessa graecis, vel peculiari Romani Pontificis induito, ut saepe elargitur
in Ecclesia latina.
292. Scholion I. Disputatur, an episcopi possint delegare simplicem
presbyterum ad confirmandum.
1) Nonnulli exemplo graecorum moti affirmant. Dicunt enim in
1 Hugo Victorinus, De sacramentis, lib. 2, p. 7, c. 2; ML 176, 459; Petrus Lom
bardus, IV Sent., dist. 7; ML 192, 856; Altissiodorensis, Summa, lib. 4, tr. 5, c. 3;
S. Albertus M., In IV Sent., dist. 7, a. 4.
2 S. Thomas, III p., q. 72, a. 11 ad 1; Capreolus, In IV Sent., dist. 7, q. 2;
S. Bellarminus, De confirmatione, c. 12; Suarez, De sacramentis, disp. 36, sect. 2, n. 4;
Salmantioenses morales, tr. 3, c. 4, p. I, n. 7.
3 In IV Sent., dist. 7, a. 11.
4 In III p., disp. 5, q. 2, p. 1.
6 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 697.
6 Ep. 26; ML 77, 696, Apud Migne legitur «baptizandos».
7 Can. 782, § 2.
ART. V. MINISTER CONFIRMATIONIS
165
Ecclesia graeca usum invaluisse, ut episcopi deputent simplices sacer
dotes ad continuandum.
2) Sed alii, ut videtur, verius negant, quia in documentis tum
antiquis tum recentioribus semper requiritur delegatio apostolica, ut
presbyter sacramentum confirmationis administret. Quare, ad rationem
in contrarium dicendum est sacerdotes simplices in Ecclesia graeca
hanc facultatem a tacita quadam Summi Pontificis concessione pro
babilius accepisse.
Hodie certum est invalidam fore in Ecclesia latina confirmationem
a simplici sacerdote per solam delegationem episcopi collatam 1.
293. Scholion II. Quaestio est satis difficilis, quomodo simplex
presbyter ex sua ordinatione inhabilis ad confirmandum, ex sola deputatione fiat habilis, praesertim, si prae oculis habeatur confirmationem,
ut plures docent, non esse actum jurisdictionis sed ordinis.
1) Aliqui dicunt ad confirmandum jure divino requiri excellentem
quamdam dignitatem, quae episcopis plene competit per suam consecra
tionem, et presbyteris radicaliter tantum per ordinationem sacerdota
lem, atque ideo presbyteros indigere speciali deputatione. Ita Billuart,
Tanquerey et alii12.
2) Alii docent potestatem confirmandi non esse potestatem physi
cam sed moralem, quae collata est partim per consecrationem internam,
et partim per deputationem externam. Episcopo quidem confertur haec
potestas integre per consecrationem internam simul cum charactere epi
scopali, ét sic episcopus semper valide confirmat, quamvis in haeresim
incidat vel schisma. Presbyteris vero confertur potestas incompleta per
consecrationem internam, et deest deputatio externa, ut fiant ministri
capaces conferendi confirmationem. Ita Pesch3*
.
3) Alii volunt tum episcopos tum sacerdotes simplices in sua ordi
natione accipere potestatem completam ad confirmandum, et ex natura
rei ac jure divino sacerdotem posse valide confirmare, sed jure eccle
siastico munus confirmandi competere episcopis. Si autem tollatur jus
et praeceptum ecclesiasticum per dispensationem Ecclesiae, presbyterum
posse administrare confirmationem. Ita Mendive \
4) Salmanticenses morales haec habent ad rem: «Papa hujusmodi
commissione non mutat essentiale hujus sacramenti, quia essentialis
hujus sacramenti minister non est solus episcopus, sed vel hic, vel sim
plex sacerdos habens talem Summi Pontificis commissionem» 5. Quod
.S'. Thomas radicitus explicat dicens: «Papa in Ecclesia habet plenitudi
nem potestatis, ex qua potest quaedam, quae sunt superiorum ordinum,
committere quibusdam inferioribus; sicut quibusdam presbyteris concedit
conferre minores ordines, quod pertinet ad potestatem episcopalem» ®.
«Cum episcopatus non addat aliquid supra sacerdotium per relationem
ad corpus Domini verum, sed solum per relationem ad corpus mysti1
*
3
1
b
“
Cfr. Benedictus XIV, De synodo dioecesana, lib. 7, c. 8, n. 7.
Billuart, De confirmatione, a. 7; Tanquerey, De sacramentis, n. 480.
De sacramentis, 555.
De confirmatione, c. 3.
t ract, 3, c. 4. p. 1, n. to.
J1 / p., q. 72, a. ii ad i.
DE SACRAMENTIS. SECT. ΙΠ. β. XIV. DE SACK. CONFIRM. SECUNDUM SE
l66
cum, Papa per hoc quod est episcoporum summus, non dicitur habere
plenitudinem potestatis per relationem ad corpus Domini verum, sed
per relationem ad corpus mysticum. Et quia gratia sacramentalis de
scendit in corpus mysticum a capite, ideo omnis operatio in corpus
mysticum sacramentalis, per quam gratia datur, dependet ab operatio
ne sacramentali super corpus Domini verum; et ideo solus sacerdos po
test absolvere in foro poenitentiali et baptizare ex officio. Et ideo
dicendum, quod promovere ad illas perfectiones, quae non respiciunt
corpus Domini verum sed solum corpus mysticum, potest a Papa, qui
habet plenitudinem pontificalis potestatis committi sacerdoti, qui habet
actum summum super corpus Domini verum, non autem diacono vel
alicui inferiori, qui non habet perficere corpus Domini verum» T
Juxta hanc doctrinam S. Thomae et Salmanticensium dicendum vide
tur sacerdotem simplicem per characterem sacerdotalem de jure divino
habere potestatem ad confirmandum, non quidem absolute, sed con
ditione commissionis accipiendae ab eo, qui gaudet plenitudine potestatis
in Ecclesia1
2.
294. Corollarium. 1) Episcopus, quicumque ille sit, sive catho
licus, sive haereticus, sive schismaticus, semper valide confirmat, si
ex parte materiae,'formae, intentionis et subjecti omnia adhibeat, quae
necessaria sunt ad validam collationem sacramenti.
2) Ut episcopus licite quempiam confirmet, indiget jurisdictione.
Quare «episcopus in sua dioecesi hoc sacramentum etiam extraneis le
gitime ministrat, nisi obstet expressa proprii eorum Ordinarii prohibitio.
In aliena dioecesi indiget licentia Ordinarii loci saltem rationabiliter
praesumpta, nisi agatur de propriis subditis, quibus confirmationem
conferat privatim ac sine baculo et mitra»3.
3) Simplex sacerdos sine commissione Papae non potest valide con
firmare, neque delegatus extra territorium, quod ipsi adsignatur.
ARTICULUS VI
DE SUBJECTO CONFIRMATIONIS
295. Status quaestionis. Statuendum est imprimis, qui possint va
lide recipere sacramentum confirmationis, et deinde declaranda veniunt
caetera, quae necessitatem sacramenti et dispositiones subjecti respi
ciunt.
296. Thesis I. Quilibet homo baptizatus nondum confirmatus est
subjectum capax confirmationis.
Arg. 1) Documenta ecclesiastica nihil in subjecto requirunt ad
valide recipiendam confirmationem, nisi baptismum.
1
2
2
In IV Sent., dist. 7, q. 3, a. 1, quaest. 3.
Cfr. Billot, De sacramentis, th. 34.
Codex Juris Canonici, can. 783.
ART. VI. DE SUBJECTO CONFIRMATIONIS
167
2) Praxis erat in primitiva Ecclesia, ut statim post baptismum
omnes, etiam infantes, confirmarentur.
3) Ratio hoc suadet, quia, sicut recens nati indigent roborari ac
perfici in vita naturali, ita recenter per baptismum renati indigent ro
borari ad pugnam per confirmationem. Unde omnes post baptismum
sunt capaces recipiendi confirmationem. Nulla excipitur aetas vel sexus,
nullus hominum status. Infantes et adulti, viri ac mulieres, mente capti
atque ratione utentes, dummodo sint baptizati et nondum confirmati,
possunt valide confirmari. Ad rem S. Thomas: «Perfectio in confirmatio
ne collata non praeexigit aliam perfectionem, sed per eam quis in se
ipso perficitur, ut sit idoneus ad pugnam spiritualem. Et quia cuilibet
est conveniens et bonum, ut in pugna spirituali fortitudinem habeat,
ideo ab hoc sacramento nullus excludi debet, qui sit baptizatus» 1.
Juxta ipsum Angelicum Doctorem in speciali sunt subjectum con
firmationis.
a) Infantes, quia, licet nequeant actu fidem confiteri vel defendere,
possunt accipere characterem et augmentum gratiae cum juribus ad
auxilia futurae pugnae.
b) Mulieres, quia «quaedam mulieres in pugna spirituali gloriosum
reportaverunt ab hoste triumphum, sicut patet de beata Agnete, beata
Caecilia et aliis»12.
c) Morituri, «quamvis abstrahantur a pugna, tamen vadunt ad
locum praemii, in quo secundum mensuram gratiae datur mensura
gloriae»3.
d) Perpetuo amentes, quia sunt capaces majoris gratiae et gloriae,
sicut parvuli ante usum rationis4.
297. Thesis Π. Caeteris paribus satius est confirmationem ad
aetatem septem annorum differre, sed, ubi adest legitima in contrarium
consuetudo, vel justae rationes suadent eam anticipare, potest antea
conferri.
Nota. 1) In primis Ecclesiae saeculis nulla erat subjecti praescripta
aetas pro administranda confirmatione, sed statim post baptismum vel qua
libet pueri aetate solebat confirmatio ab episcopo conferri.
2) Nunc etiam in Ecclesia graeca pueri statim post baptismum con
firmantur a presbytero facultate delegata, ut neophyti post acceptam gra
tiam sanctificantem, non priventur multo tempore gratia roborante.
3) In Ecclesia latina a saeculo xm et deinceps mos invaluit differendi
confirmationem parvulis, quousque ad aetatem discretionis pervenirent,
tum ut episcopo facilitas daretur adeundi locos dissitos, tum ut ipsi pueri
convenienter ad tantum sacramentum accederent 5.
In aliquibus tamen nationibus, ut in Hispania et in tota America lati
na, antiquus mos confirmandi pueros mox natos ac baptizatos retentus est.
In IV Seni., dist. 7, q. 3, a. 2, quaest. 3.
S. Thomas, In IV Sent., dist. 7, q. 3, a. 2, quaest. 3 ad 2.
S. Thomas, In IV Seni., dist. 7, q. 3, a. 2, quaest. 3 ad 4.
Cfr. Salmanticenses morales, tr. 3, C. 3, p. 2.
In Gallia non admittuntur fideles ad confirmationem, quousque fuerint
prima communione refecti, quae ibi olim locum habebat versus duodecimum aetatis
uniuscujusque annum. Cfr. Paquet, De sacramentis, disp. 3, q. 2, a. 1.
1
2
3
'■
DE SACRAMENTIS. SECT. III. Q. XIV. DE SACK. CONFIRM. SECUNDUM SE
l68
Pars l.a Caeteris paribus satius est confirmationem us
que ad annos discretionis protrahere.
1) Catechismus Romanus ait: «Illud observandum est, omnibus
quidem post baptismum confirmationis sacramentum posse administra
ri; sed minus tamen expedire hoc fieri, antequam pueri rationis usum
habuerint. Quare, si duodecimus annus exspectandus non videatur,
usque ad septimum certe hoc sacramentum differre maxime convenit» 1.
2) Ratio id suadet, quia pueri usum rationis habentes possunt ma
jori cum reverentia et utilitate quam infantes ante usum rationis hoc
sacramentum suscipere.
Pars 2.a Ubi adest legitima in contrarium consuetudo,
vel justae rationes suadent eam anticipare, potest antea
conferri.
1) Haec legitima consuetudo, ubi Anget, habet pro se antiquum
Ecclesiae universalis morem et usum Ecclesiae graecae. Imo providet
infantibus de augmento gratiae, cujus sunt capaces, cum auxiliis ha
bituris in futura pugna.
2) Circa rationes, quae suadeant confirmationem anticipare, atten
denda sunt haec verba Codicis Juris Canonici: «Nihilominus etiam antea
conferri potest, si infans in mortis periculo sit constitutus, vel ministro
id expedire ob justas et graves causas videatur»1
2.
298. Scholion I. De dispositionibus ad recipiendam confirmationem
necessariis.
1) Ut sacramentum confirmationis valide suscipiatur, in pueris usu
rationis carentibus solum requiritur baptismus, et in adultis baptismus
et intentio saltem habitualis implicita recipiendi confirmationem.
2) Ut aliquis licite et fructuose confirmetur:
a) Debet esse in statu gratiae sanctificantis, quia, ut recte ait S. Tho
mas, «hoc sacramentum datur ad confirmandum, quod prius invenerit,
et ideo non debet dari his, qui non habent gratiam» 3. Sufficit sane gratia
obtenta per contritionem, sed consultius est, ut, qui conscii sunt peccati
mortalis, sacramento poenitentiae prius se justificent, et, ubi plures
adulti adsunt confirmandi, de quorum contritione dubitetur, omnino
suadendi sunt, ut sacramentum poenitentiae prius suscipiant, et deinde
ad confirmationem accedant.
b) Adulti debent esse sufficienter instructi circa rudimenta fidei et
circa sacramentum confirmationis, ut conscienter sacramentum susci
piant·.
c) Laudabiliter jejuni ad sacramentum accedent, sed non datur ad
hoc lex specialis.
d) Adhibendus est unus patrinus jam confirmatus, qui sit ejusdem
sexus ac confirmandus, et qui in actu chrismationis confirmandum
tangat.
1
2
3
Parte 2, c. 3, n. 18. Cfr. Codex Juris Canonici, can. 788.
Codex, can. 786.
III p., q. 72, a. 7 ad 2. Cfr. Codex Juris Canonici, can. 786.
ART. VI. DE SUBJECTO CONFIRMATIONIS
I69
299. Scholion II. De obligatione suscipiendi confirmationem.
1 ) Sacramentum confirmationis non esi necessarium necessitate me
dii ad salutem. Cum enim confirmatio conferat augmentum gratiae, non
autem primam gratiam, nisi aliquando per accidens, sine hoc sacramento
potest homo esse in gratia sanctificante et in via salutis aeternae\
Unde «docendum est hoc sacramentum ejusmodi necessitatem non
habere, ut sine eo salvus quis esse non possit»12.
2) Confirmatio non est necessaria necessitate praecepti divini vel ec
clesiastici directi. Praeceptum enim divinum vel ecclesiasticum obligans
directe homines ad recipiendam confirmationem non invenitur in S. Scri
ptura, in traditione et in legibus ecclesiasticis 3*.
Benedictus XIV in Bulla «Etsi pastoralis» dixit quidem fideles a
presbyteris graecis in Italia invalide confirmatos «gravis peccati reatu
teneri, si, cum possint, ad confirmationem accedere, illam renuunt ac
negligunt» ‘. Sed his verbis non diremit quaestionem. Agebat de fide
libus italis, qui confirmationem a presbyteris graecis acceptam putabant
esse validam, et contra auctoritatem Romani Pontificis contumaciter
insurgebant. Ut eorum contumaciam retunderet, declaravit Pontifex eos
sub reatu gravis peccati teneri ad confirmationem, ubi possent, accedere.
3) Confirmatio est necessaria necessitate praecepti divini et ecclesia
stici, non directe sed indirecte et per accidens obligantis.
Praeceptum hoc suscipiendi confirmationem indirecte obligat, quia
ejus omissio a) contemptum involvit; b) scandalum inter fideles causai,
et c) subjectum privat auxilio necessario, quod nonnisi per confirma
tionem posset obtineri. Hodie non virgis ac tormentis obligamur fidei
renuntiare, sed scriptis, exemplo et praedicatione fit continuum bellum
adversus regnum Christi, et oportet armis spiritualibus, praesertim gra
tia roborantis confirmationis nos muniri, ut in hac pugna spirituali
victoriam reportemus.
Quando episcopus est praesens et ad confirmandum paratus, imo et
cum alios confirmat, ad sacramentum pura negligentia non accedere non
videtur contemptum involvere, nec excedere peccatum veniale, quidquid
alii dicant in contrarium 56
.
1 Codex Juris Canonici, can. 787.
2 Catechismus Romanus, p. 2, c. 3, n. 16.
3 Synodus illiberitana, can. 38; Mansi, 2, 12; laodicena, can. 48; Mansi, 2, 572;
et aliae, confirmationis recipiendae praeceptum continere non videntur, sed tan
tummodo consilium.
■* Bulla Etsi pastoralis, 26 Maji 1742.
6 Vide Billuart, De confirmatione, diss. un., a. 8.
SECTIO IV
DE SACRA EUCHARISTIA
QUAESTIO XV
DE VERA AC REAI.I PRAESENTIA CHRISTI IN EUCHARISTIA
ARTICULUS I
FIGURAE AC NOMINA EUCHARISTIAE
300. I. Figurae eucharistiae. Eucharistia est proculdubio nobi
lissimum ac praestantissimum donum in Ecclesia a Christo relictum, ut
omnes fideles ad ipsum tanquam ad fontem gratiarum semper confu
giant, et aquas ad vitam aeternam salientes hauriant.
Praecipua autem Novi Testamenti mysteria in figura contingebant
fidelibus Veteris Testamenti '. Praesertim hoc sacramentum «praefigu
ratum est. ut ait S. Bonaventura, et praefigurari debuit tum ratione
suae dignitatis», ut fama ejus divulgaretur, «tum ratione difficultatis»,
ut homines ad credendum adsuefierent quadam figurarum manuductione12. Unde Lutherus3 injuste exprobrat catholicis, quod in cultu San
ctissimi Sacramenti meminerint oblationis Melchisedech, panis subcine
ricii Eliae, mannae patrum, etc. Haec omnia altas habebant significa
tiones, quae praetereundae non sunt, sed attente considerandae.
In eucharistia, sicut in quolibet sacramento, tria sunt consideranda,
sacramentum tantum, res et sacramentum, et res tantum: et figurae eucha
ristiae in Veteri Testamento ad haec tria simul vel ad aliquod eorum
referuntur.
1) Sacramentum tantum eucharistiae consistit in speciebus panis et
vini, ut dicemus inferius, et quantum ad hoc potissimae ejus figurae
fuerunt oblatio Melchisedech (Gen., 14, 18); panes propositionis, quibus
vescebantur mundi (Lev., 24, 5 sqq.); et panis subcinericius Eliae Pro
phetae (III Reg., 19, 6).
2) Res simul et sacramentum in eucharistia est ipse Christus seu
1
’
n
I Cor., ro, 11.
In IV Sent., dist. 8, p. i, a. i, q. t.
De abrogantia missa privata, «Et hanc eorum».
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
lyz
corpus et sanguis Domini Nostri Jesu Christi sub speciebus panis et vini,
et quantum ad hoc «figurae ejus fuerunt omnia sacrificia Veteris Testa
menti, praecipue sacrificium expiationis, quod fuit solemnissimum»1.
3) Res tantum in eucharistia est gratia cibans, cujus praecipua figu
ra fuit «manna, quod habebat in se omnis saporis suavitatem»12, et
dabatur peregrinantibus in deserto, sicut hodie hoc sacramentum datur
peregrinantibus in hac vita.
«Sed agnus paschalis quantum ad haec tria praefigurabat hoc sacra
mentum. Quantum enim ad -primum (sacramentum tantum), quia man
ducabatur cum panibus azymis... Quantum vero ad secundum (sacramen
tum simul et rem), quia immolabatur ab omni multitudine filiorum
Israel qiiarta decima luna, quod fuit figura passionis Christi, qui propter
innocentiam dicitur agnus. Quantum vero ad effectum (rem tantum), quia
per sanguinem agni paschalis protecti sunt filii Israel a devastante
angelo, et educti de aegyptiaca servitute»3.
301. II. Nomina eucharistiae. Plura sunt nomina, quibus hoc
sacramentum designamus.
1) Ex institutione Christi vocatur corpus et sanguis Christi, quia
hoc nomine usus est Christus, cum eam instituit4, et quia continet cor
pus et sanguinem Christi.
2) In scriptis apostolorum dicta est coena Domini, quia instituta est
in ultima coena 5. Hoc nomen novatoribus familiare retinendum est,
quia a SS. Patribus saepe usurpatum fuit, et est aptissimum ad desi
gnandam eucharistiam.
3) In scriptis item apostolorum appellatur calix, panis, fractio pa
nis 67, quia in pane et vino instituta est, et sub eorum accidentibus con
servatur.
4) Ab apostolis primo et deinde ab omnibus cbristianis dicitur com
munio et communicatio1, quia nos cum Christo capite conjungit, et quia
in unum conveniunt Christiani, ut corpore Christi reficiantur.
5) A Patribus nominatur eucharistia Ευχαριστία, seu gratiarum
actio8, tum quia Christus in ejus institutione gratias Deo egit, tum
quia oportet nos in ejus receptione gratias Deo referre.
6) A populo christiano et Ecclesiae ritu appellatur Sanctissimum
Sacramentum, quia est omnium sacramentorum praestantissimum con
tinens auctorem sanctitatis et perfectionis.
7) Non semel audit sacrificium, quia in ejus consecratione verum
offertur Deo sacrificium.
8) Vocatur viaticum, quia fideles hoc. sacramento refecti viam de
hoc mundo ad patriam peragunt.
1
2
3
4
5
8
7
8
S. Thomas, III -p., q. 73. a. 6.
S. Thomas, III p., q. 73, a. 6.
S. Thomas, III p., q. 73, a. 6.
Matth., 26, 26 sqq.
I Cor. 11, 20.
Luc., 24, 35.
I Cor., 10, 16.
Didachc, cc. 9-10; Journel, 6.
ART. II. ERRORES CIRCA REALEM PRAESENTIAM
I73
ARTICULUS II
ERRORES CIRCA VERITATEM REAUS PRAESENTIAE CHRISTI
IN EUCHARISTIA
302. 1) A primis jam Ecclesiae saeculis quidam indirecte negaverunt
praesentiam realem Christi in eucharistia, cum noluerunt admittere Chri
stum adsumpsisse veram carnem. De docetis ait 5. Ignatius M. (107): «Ab
eucharistia et oratione abstinent, eo quod non confiteantur eucharistiam
carnem esse Salvatoris nostri Jesu Christi, quae pro peccatis nostris passa
est, quamque Pater benignitate sua suscitavit» 1234. Hos sequuti sunt monophysitae et quotquot negaverunt veritatem corporis Christi.
2) Joannes Scotus Eri gena (c. 883), scripto opere De corpore et san
guine Christi, quaedam ita obscure circa hoc mysterium exposuit, ut videa
tur negare praesentiam realem Christi in eucharistia *, quamvis aliqui cum
de errore excusent 3.
3) Berengarius Turonibus natus, et andegavensis (Angers) ecclesiae
archidiaconus, doctrinam Scoti Erigenae, ut ipse dicebat, sequutus, scri
psit librum De sacra coena, et dixit Christum post consecrationem esse prae
sentem in hoc sacramento eo modo, quo Christus dicitur leo, agnus, lapis
angularis. Aliqui graves Doctores suspicati sunt Berengarium non realem
praesentiam sed transsubstantiationem tantum negasse; sed critici hodierni
verius contendunt hunc auctorem realem ac physicam Christi praesentiam
impugnasse. Ab Adelmanno, Lanfranco, Guitmundo, Aversano et aliis im
pugnatus, et a variis Romae ac Galliae Conciliis damnatus, inconstanter
aliquando se gessit, sed tandem a Gregorio VII communioni Ecclesiae re
stitutus est 4, et in sinu Ecclesiae anno 1088 obiit 5.
4) Petrobrussiani a Petro de Bruis, qui et henriciani ab Henrico quo
dam Petri discipulo dicti sunt, saeculo xil docuerunt Christum fuisse prae
sentem in eucharistia ab ipso Christo in ultima coena consecrata, non vero
in missa celebrata a sacerdotibus.
5) Waldenses et albigenscs saeculo xn, necnon flagellantes saeculo xiv
inficiati sunt praesentiam realem Christi in eucharistia. Wide]jus juxta
alios praesentiam realem, juxta alios transsubstantiationem negavit 6.
6) Novatores saeculi xvi varie de hoc erraverunt:
a) Lutherus, ut Carlostadio et sacramentariis contradiceret, praesen
tiam realem Christi in eucharistia defendit saltem tempore sumptionis, acce
dente fidelium communione7, sed addit in capjte sexto Joannis in totum
nec syllabam de sacramento fieri sermonem 8. Negat praeterea in sacrificio
missae transsubstantiationem fieri 9. Docet deinde sacrificium missae esse
«longe impiissimum abusum» 1011
; et in eucharistia tempore sumptionis «esse
verum panem verumque vinum» simul cum carne et sanguine Christi u.
1 Ep. ad Smyrnaeos, 7, 1; MG 5, 713.
2 Gabriel a S. Vinoentio, De sacram, etichar., disp. 6, q. 1; et Katsohthaler, De
sacramentis, n. 350.
3 Ejus liber saepe damnatus est.
4 Vide jusjurandum a Berengario praestitum apud Denz-Bannw., 355.
s Cfr. Chardonius, Histoire des sacrements, apud Migne, Cursus completus, t. 20,
p. 218; Hofele-Leclerque, Histoire des Conciles, t. 4, p. 1040 sqq.; Hergenrdther,
Hist, de la Igl. (hisp. versa), t. 3, p. 390 sqq.—Acta Conciliorum vide apud Mansi,
t. >9. P- 757 sqq.; 837 sqq.; 897 sqq.; et t. 20, p. 516 sqq.
° In Concilio Constantiensi tributa est Wicletfo et damnata haec 3.» proposi
tio: «Christus non est in eodem sacramento identice et realiter propria praesentia
c orporali»; Denz-Bannw., 853.
7 In ep. ad argentinenses; et De abroganda missa priv., «Abunde satis».
8 De captivitate babylonica Ecclesiae, «Primum».
° Dc captivitate babylonica Ecclesiae, «Dedit mihi».
,0 Dc captivitate babylonica Ecclesiae, «Tertia captivitas».
11 De captivitate babylonica Ecclesiae, «Dedit mihi».
174
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REAU PRAES. CHRISTI IN EUCH.
b) Zwinglius primo subscripsit Luthero, sed ex quo scripsit anno 1525
librum De vera et falsa religione, in sacramentarios deflexit; et in capite
De eucharistia cum Carlostadio et Oecolampadio defendit verbum est in
forma consecrationis idem valere ac significat, ac proinde eucharistiam nihil
aliud esse quam symbolum corporis et sanguinis Christi seu commemora
tionem passionis ejusdem ’.
c) Calvinus, negans veritatem transsubstantiationis et realis praesen
tiae Christi in eucharistia, docet formam verborum Hoc est corpus meum
significare «Hoc est symbolum corporis mei»
Addit tamen «non aliter
animas nostras carne et sanguine Christi pasci, quam panis et vinum cor
poralem vitam tuentur et sustinent» 1
23*, quia «quamvis in nos non ingredia
tur ipsa Christi caro» tamen «corporis (Christi) participatione non minus
laute afluenterque pascimus» ‘.
d) Confessio augustana pluries mutata sic tandem relicta fuit: «De
coena Domini docent, quod cum pane et vino vere exhibeatur corpus et
sanguis Christi vescentibus in coena Domini» 56
7.
e) Anglicani post multas vacilationes in catechisino haec dixerunt:
«Quaestio: Quae est pars externa seu signum in coena Domini? Resp.: Panis
et vinum, quae Dominus jussit recipi. Quaestio: Quae est pars interna seu
res significata? Resp.: Corpus et sanguis Christi, quae spiritualitcr sumun
tur ac recipiuntur a fidelibus in coena Domini» °.
Sed inter religionis articulos tenent articulum 28 his verbis conceptum:
«Coena Domini non est tantum signum mutuae benevolentiae Christiano
rum inter sese, verum potius est sacramentum nostrae per mortem Christi
redemptionis. Atque adeo rite, digne et cum fide sumentibus, panis, quem
frangimus, est communicatio corporis Christi; similiter poculum benedictio
nis est communicatio sanguinis Christi».
«Panis et vini transsubstantiatio in eucharistia ex litteris probari non
potest, sed apertis Scripturae verbis adversatur, sacramenti naturam ever
tit, et multarum superstitionum dedit occasionem. Corpus Christi datur,
accipitur et manducatur in coena, tantum Caelesti et spirituali ratione. Me
dium autem, quo corpus Christi accipitur et manducatur in coena, fides
est» ’.
7) Modernistae errant, cum dicunt: «Non omnia, quae narrat Paulus
de institutione eucharistiae (1 Cor., 11, 23-25), historice sunt sumenda» 8.
8) Critici denique hodierni putant praesentiam realem corporis et san
guinis Christi sub speciebus panis et vini repugnare legibus physicis, et
dogma catholicum esse inventum ecclesiasticum.
1 Zwinglii opera, III, p. 258 sqq.
2 Instil., lib. 4, c. 17, n. 21.
3 Instil., lib. 4, c. 17, n. 10.
’ Instil., lib. 4, c. 17, n. 32.
5 Confessio augustana, a. 10, Wormatiae anno 1540 declarata.
6 «Question. What is the outward part or sign of the Lord’s Supper?»
«Answer: Bread and Wine, which the Lord hath commanded to be received.»
«Question: What is the inward part, or thing signified?»
«Answer: The Body and Blood of Christ, which are spiritually taken and re
ceived by the faithful in the Lord’s Supper.» The Book of common Prayer, A. Ca
techism.
7 Articles-of Religion, art. 28.
s Decreto Lamentabili, prop. 45; Denz-Bannw., 2045. Vere inaudita sunt in
doctrina catholica, quae Loisy, L'Evangile et l’Église, pp. 181-183, et ρρ. 199-200,
necnon Autour d'un petit livre, pp. 237-238; Le Roy, Dogme et Critique, pp. 18-20,
et 258-259; et alii modernistae dixerunt de praesentia reali Christi in eucharistia.
ART. III. PROB. REALIS PRAESENTIA EX S. SCRIPTURA
ITS
ARTICULUS III
UTRUM EX S. SCRIPTURA CONSTET VERA, REALIS AC SUBSTANTIALIS
PRAESENTIA CHRISTI IN EUCHARISTIA
303. Status quaestionis. Tria praesertim argumenta cum pluribus
consectariis solent a S. Scriptura peti in favorem praesentiae realis Chri
sti in eucharistia. Primum, ex promissione Christi dandi se ipsum in
cibum et potum, prout habetur in Evangelio S. Joannis, capite sexto.
Secundum, ex institutione eucharistiae in ultima coena, prout narratur
a synopticis. Tertium, ex institutione pariter, prout legitur in narratione
S. Pauli Apostoli (I Cor., 11, 23 sqq.).
304. Thesis I. Ex promissione eucharistiae instituendae, quae le
gitur in Evangelio S. Joannis, cap. 6, certe demonstratur vera ac realis
praesentia Christi in eucharistia.
Expenditur argumentum.
Tres praecipue partes complectitur caput sextum Evangelii Sancti
Joannis.
·
’
In prima parte (v. 1-25) refertur miraculum multiplicationis quinque
panum et duorum piscium, quibus Christus saturavit hominum quasi
quinque millia. Hoc cum vidissent illi homines, dicebant Jesum esse
prophetam, et volebant eum facere regem. Jesus autem, videns cogita
tiones eorum, fugit in montem solus, sed altera die inventus est a turba
trans mare Capharnaum (v. 25).
In altera parte (26-60) refertur ad longum sermo Domini de pane coe
lesti. 26. Quaeritis me, inquit, non quia vidistis signa, sed quia mandu
castis ex panibus et saturati estis. Et cum replicassent judaei: 31. Patres
nostri manducaverunt manna in deserto, sicut scriptum est: Panem de caelo
dedit eis manducare. Respondit Jesus: 32. Arnen, amen dico vobis. Non
Moyses dedit vobis panem de caelo, sed Paler meus dat vobis panem de
caelo verum. Panis enim Dei est, qui de caelo descendit, et dat vitam mun
do. .. Ego sum panis vitae; qui venit ad me, non esuriet: et, qui credit in me,
non sitiet unquam. Cum autem murmurarent judaei de illo, quia dixit:
41. Ego sum panis vivus, qui de caelo descendi; respondit Jesus: Nolite
murmurare in invicem: et locutus est eis de fide in ipsum, et ait: Qui
credit in me, habet vitam aeternam (47).
Sed statim addit de reali manducatione: 48. Ego sum panis vitae.
19. Patres vestri manducaverunt manna in deserto, et mortui sunt (Ex.,
16, 13). 50. Hic est panis de caelo descendens, ut, si quis ex ipso mandu> averit, non moriatur. 51. Ego sum panis vivus, qui de caelo descendi. 52.
s/ quis manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum, et panis, quem ego
dabo, caro mea est pro mundi vita. 53. Litigabant ergo judaei ad invicem
dicentes: Quomodo potest hic nobis carnem suam dare ad manducandum?
>1. Dixit ergo eis Jesus: Amen, amen, dico vobis: Nisi manducaveritis
, amem Eilii hominis, et biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in
. obis. 55. Qui manducat meam carnem, et bibit meum sanguinem, habet
1γ6
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
vitam aeternam, et ego resuscitabo eum in novissimo die. 56. Caro enim
mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. 57. Qui manducat meam
carnem, et bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in illo. 58. Sicut
misit me vivens Pater, et ego vivo propter Patrem, et qui manducat me,
et ipse vivet propter me. 59. Hic est panis, qui de caelo descendit. Non
sicut manducaverunt Patres vestri manna, et mortui sunt. Qui manducat
hunc panem, vivet in aeternum.
In tertia parte (60-71) referuntur effectus sermonis Domini inter au
ditores, confirmatio doctrinae a Christo traditae, et confessio Petri.
1) In prima parte, licet habeatur quaedam praeparatio ad ea, quae
sequuntur, agitur tamen directe de pane materiali, non de eucharistia.
2) In secunda parte, quae complectitur sermonem Domini, est
gravis controversia.
a) Plerique protestantes, et quotquot negant ex hac eucharistiae
instituendae promissione posse probari praesentiam realem Christi in
eucharistia, volunt sermonem Domini intelligendum esse in sensu figu
rato, quatenus Jesus dicit se esse panem vitae, sicut se dicit vitam
hominis.
b) Catholici e contra omnes, uno vel altero excepto, contendunt
Christum in hoc sermone locutum fuisse de eucharistia1; quamvis non
conveniant in determinando versu, in quo Christus incepit agere de cibo
et potu eucharistico.
Aliqui volunt totum sermonem a versu 26 referri ad eucharistiam.
Ita Perrone, Pesch, Billot et alii1
2.
Alii defendunt in sermone Domini duas sectiones esse distinguendas,
adeo ut in prima sectione (26-47) Christus locutus fuerit de spirituali
manducatione per fidem, et in secunda (48-59) de reali manducatione
carnis et sanguinis Christi, quasi gradatim vellet ducere judaeos ad
cognitionem eucharistiae. Ita Maldonatus, Salmanticenses, Wiseman,
Franzelin, Knabenbauer, Calmes et alii3.
Resolutio hujus quaestionis domesticae non est necessaria ad pro
bandam vim argumenti de praesentia reali Christi in eucharistia, quia
omnes catholici concedunt Christum in secunda saltem sectione sui ser
monis certe egisse de cibo eucharistico in sensu proprio. Utraque catho
licorum sententia est vere fundata, sed dissimulare non possum facilius
explicari quaedam effata Patrum, qui loquuntur de manducando pane
vitae per fidem, si distinguantur duae partes sermonis Christi, in quarum
prima agatur de cibo spirituali fidei, et in altera de cibo reali eucha
ristico.
3) In tertia parte (60-71) narrantur opiniones judaeorum circa
verba Domini, status animi judaeorum, confirmatio eorum, quae dicta
sunt a Christo, et confessio Petri.
1 In Concilio Tridentino disputatum est de sensu verborum Domini, sed Pa
tres noluerunt quaestionem dirimere. Cfr. Pallavicini, lib. 17, c. 11.
2 Perrone, De eucharistia, n. 12 sqq.; Pesch, De sacramentis, n. 579; Billot, De
eucharistia, th. 38.
3 Maldonatus, Commentaria in Joannem, c. 6; Salmanticenses, De SS. eucha
ristiae sacramento, disp. 1, n. 2; Wiseman, Lectures on the real presence, lect. 1-4;
Franzelin, De Sacramento eucharistiae, th. 3; Knabenbauer, Comment in Joannem,
c. 6, 48-59; Balmes, L'Évangile selon S. Jean, ch. 6.
ART. nr. PROB. REALIS PRAESENTIA EX S. SCRIPTURA
I??
Quaestio dilucidanda et vis argumenti.
Dilucidandum hic venit, an verba, quae protulit Dominus in secun
da sectione sui sermonis (48-59) intelligenda sint in sensu litterali de
edenda realiter carne et bibendo sanguine Christi, ut defendunt catho
lici, vel in sensu metaphorico seu translato, ut volunt protestantes.
Interpretationem catholicorum veram esse et verba Christi in hac
sectione (48-59) in sensu litterali ac proprio intelligenda esse probant
ipsi sermonis termini, impossibilitas explicandi textum in sensu meta
phorico, et interpretatio audientium.
1) Termini sermonis. Ait Dominus Jesus: Ego sum panis vitae...
Si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum; et panis, quem ego
dabo, caro mea est pro mundi vita 1; id est, panis, quem ego dabo, est
caro mea immolanda pro mundi vita vel salute. Clarius legitur in grae
co: Panis, quem ego dabo, caro mea est, quam ego dabo pro saeculi vita.
His verbis praedixit. Jesus sacrificium cruentum crucis, in quo carnem
suam esset daturus pro saeculi vita, et simul promisit hanc carnem in
cruento sacrificio immolatam tradendam esse in cibum. Sacrificia enim
cruenta solent ubique per realem hostiarum manducationem consum
mari 123*. Unde hanc doctrinam corroborans statim addit: Nisi manduca
veritis carnem Filii hominis et biberitis ejus sanguinem, non habebitis
vitam in vobis. Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem,
habet vitam aeternam Ά. Et ut nemini remaneret de hoc dubium, excla
mavit: Caro enim mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus ·*.
2) Impossibilitas explicandi verba Domini in sensu metaphorico. Ex
pressio «carnem alicujus manducare» in sensu metaphorico apud judaeos
et orientales solum significat ipsum calumniari, odio prosequi, perdere 5.
Hoc sensu ait psaltes: Dum appropiant super me nocentes, ut edant carnes
meas 6; et Job: Quare persequimini me sicut Deus, et carnibus meis satu
ramini? 7. Sub hac metaphora conqueritur uterque de injuriis sibi illa
tis. Jesus autem nequivit adhibere metaphorice expressionem de came
sua manducanda, quatenus significabat inferre injurias, quia fecisset
hunc sensum: Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, id est, nisi calumniaveritis Filium hominis, non habebitis vitam in vobis. Hoc esset
ridiculum. Nisi ergo admittatur Christum in suo sermone absurda pro
tulisse, verba ejus accipienda sunt in sensu litterali de vera manduca
tione carnis et potu sanguinis Jesu Christi in eucharistia.
3) Intelligent™ seu interpretatio audientium. Tum judaei tum di
scipuli, qui praesentes erant, litteraliter verba Domini intellexerunt.
Judaei etenim, scandalizati de praedicatione Jesu, dixerunt: Quo
modo potest hic nobis carnem suam dare ad manducandum? (53). Jesus
autem, si locutus fuisset metaphorice, debuisset certe in re tanti mo1
2
3
•
Joan., 6, 48-52.
Cfr. Billot, De eucharistia, th. 38, § 1.
Joan., 6. 54-55.
Joan., 6, 56.
Locutio sanguinem bibere in sensu metaphorico vix apud judaeos usurpa
tur nisi forte in symbolum alicujus vindictae vel poenae
« Ps. 26. 2.
’ Job, 19, 22.
12
178
DE SACRAMENTIS, SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
menti tollere scandalum judaeorum et explicare sensum verborum, sed
urgentius institit in ipsum, et gravius repetiit carnem suam se daturum,
ut manducaretur a fidelibus.
Discipuli vero non solum litteraliter.sed crasso modo verba Domini
intellexerunt, cum exclamarunt: Durus est hic sermo, et quis potest eum
audire? \ «Invitari se, ait S. Cyrillus Alex., ad belluinam aliquam cru
delitatem putabant (discipuli), ita ut carnibus quidem vesci inhumani
ter et sorbere sanguinem juberentur, et quaecumque vel auditu solo
horrenda sunt, facere cogerentur» 1
2. Hanc discipulorum crassam intelligentiam corrigere volens, ait Jesus: Hoc vos scandalizat? Si ergo vide
ritis Filium hominis ascendentem, ubi erat prius? 3. Id est, «tunc non
scandalizabimini, cum videritis Filium hominis ascendentem, ubi erat
prius»45*7; et videbitis hic non agi de concidenda crudeliter et devoranda
inhumaniter mea carne.
Quin tamen retractaret doctrinam de reali manducatione carnis Filii
hominis, addidit: Spiritus est, qui vivificat; caro non prodest quidquam;
verba, quae ego locutus sum vobis, spiritus et vita sunt °; quasi diceret:
Caro materialiter tantum devorata non prodest quidquam, sed caro,
quam verbis explicui (verba quae ego locutus sum vobis) realiter quidem
sed modo sacramentali et cum fide manducata spiritus et vita est.
Non obstante hac explicatione, multi discipulorum abierunt, et Jesus
interrogavit duodecim: Numquid et vos vultis abire? ®. Tunc edidit Petrus
pulcherrimam confessionem dicens: Ad quem ibimus? Verba vitae aeter
nae habes 1.
305. Scholion. Difficultatem non parvam offerunt illa Domini
verba: Spiritus est, qui vivificat, caro non prodest quidquam: verba, quae
ego locutus sum vobis, spiritus et vita sunt8. Contendunt protestantes
Dominum his verbis modificasse praecedentes expressiones, et satis clare
indicasse carnis manducationem non in sensu litterali sed metaphorico
de manducatione per fidem intelligendam esse.
Resp. 1) Judaei ac discipuli Domini, qui audito sermone abierunt,
non metaphorice sed in sensu litterali haec verba intellexerunt, et nihil
suadet ea nunc ad sensum metaphoricum detorquere.
2) Dupliciter poterant judaei ac discipuli manducationem carnis
Christi intelligere: a) Garnaliter et crasso modo secundum crudelitatem
belluinam per immolationem cruentam victimae, ut in sacrificiis fieri
consuevit, et hunc modum damnat Christus his verbis: Caro non prodest
quidquam, ut expresse docet S. Cyrillus. b) Realiter sacramentaliter,
quando cum spiritu devotionis et fidei ipsa caro vere sumitur, et hoc
1 Joan., 6, 61.
2 In Joan., lib. 4, c. 3; MG 73, 600.
3 Joan., 6, 62-63.
4 Maldonatus, Comment, in Joannem, c. 6, n. 151.
5 Joan., 6, 64.
• Joan., 6, 68.
7 Joan., 6, 69. Hoc argumentum dilucide plures theologi exponunt. Videri
possunt S. Thomas, In Joannem, 6; Perrone, De eucharistia, n. 12 sqq.; Wiseman,
Lectures on the real presence, lect. 1-4; Franzelin, De eucharistia, th. 3; Katschthaler, De sacramentis, n. 365 sqq.; Van Noort, De sacramentis, n. 277 sqq.
8 Joan., 6, 64.
ART. III. PROB. REALIS PRAESENTIA EX S. SCRIPTURA
179
sensu caro Christi spiritus et vita est. Apposite ad rem Katschthaler:
«Christus v. 64 nil aliud dicere videtur, quam: Cum vobis vitam aeter
nam polliceor, si carnem meam comederitis, hoc rudi crassaque ratione
esse intelligenduin ne credatis, ac si membra mea divellenda essent in
frusta, et articulatim singulis distribuenda, ac dentibus comminuenda;
sed modo quodam prorsus sublimiori, modo nempe sacramentali, car
nem meam in cibum et sanguinem meum in potum vobis daturus sum»1.
306. Thesis II. Ex verbis institutionis, prout narratur in synopticis et in epistola S. Pauli ad Corinthios, luculenter ostenditur praesentia
realis Christi in eucharistia.
Textus synopticorum et epistolae S. Pauli Apostoli ad Corinthios
sic leguntur:
Matth. 26
Luc. 22
26. Coenantibus autem eis, accépit Jesus panem, et benedixit ac
fregit, deditque discipulis suis, et ait:
accipite et comedite: Hoc est corpus
19.Et, accepto pane, gratias egit
et fregit, et dedit eis dicens: Hoc est
meum.
27. Et accipiens calicem gratias
egit, et dedit eis dicens: Bibite ex
hoc omnes.
28.Hic est enim sanguis meus
novi testamenti, qui pro multis effun
detur in remissionem peccatorum.
Mare. 14
22. Et, manducantibus illis, ac
cepit J esus paném, et benedicens fre
git, et dedit eis, et ait: Sumite, hoc
est corpus meum.
23. Et, accepto calice, gratias
agens dedit eis, et biberunt ex illo
omnes.
24.Et ait illis: Hic est sanguis
meus novi testamenti, qui pro multis
effundetur.
corpus meum, quod pro vobis datur:
hoc facite in meam commemorationem.
20. Similiter et calicem, post
quam coenavit, dicens: Hic est calix
novum testamentum in sanguine meo,
qui pro vobis fundetur.
1 Cor. 11
23. Ego enim accepi a Domino,
quod et tradidi vobis, quoniam Do
minus Jesus, in qua nocte tradeba
tur, accepit panem.
24. Et gratias agens fregit, et di
xit: Accipite et manducate: Hoc est
corpus meum, quod pro vobis trade
tur: hoc facite in meam commemora
tionem.
25. Similiter et calicem, post
quam coenavit, dicens: Hic calix no
vum testamentum est in meo sangui
ne; hoc facite, quotiescumque bibetis,
in meam commemorationem.
Praenotamina. 1) Critici hodierni facile concedunt epistolam
primam S. Pauli Apostoli ad Corinthios, quae scripta dicitur ante
annum 58, esse Evangelio Lucae et fortasse Evangelio Marci antiquiore.m. Inde fiunt conjecturae circa influentiam hujus epistolae in Lucam
«•t Marcum, et circa affinitatem Evangeliorum synopticorum. Sed hoc
parum referre videtur ad casum. Sive enim admittatur dependentia
duorum synopticorum ab epistola prima ad Corinthios sive non, vis
argumenti, quod petitur ex verbis institutionis in favorem praesentiae
realis Christi in eucharistia, minime labefactatur.
1 De sacramentis, n. 375. Eodem modo textum explicat S. Augustinus, In
Joannem, tr. 27, n. 5; MI. 35, 1617.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
ΐ8θ
2) Quatuor narrationes, quas ad litteram retulimus, substantiali
ter non differre patet ex verbis. De differentiis earum accidentalibus
consulendi sunt commentatores Scripturarum1.
3) Restat hic probandum ex verbis institutionis, quae in quatuor
relationibus inter se conveniunt, rite colligi veram ac realem praesen
tiam Christi in eucharistia.
Arg. Verba institutionis: Hoc est corpus meum: Hic est sanguis meus:
si in sensu litterali ac proprio accipiantur, significant corpus et sangui
nem Christi esse vere ac realiter in eucharistia. Sed plurima eaque
irrecusabilia fundamenta evincunt ea verba in sensu litterali ac proprio
esse accipienda. Ergo.
Protestantes, rationalistae, modernistae, aliique haeretici quoquo se ver
tunt, ut vim hujus argumenti infirment.
Refert S. Bellarminus suo jam tempore prodiisse librum, in quo ducentae
numerabantur haereticorum diversae expositiones vel depravationes verbo
rum: Hoc est corpus meum 12.
Aliqui calvinistae vim faciebant in pronomine hoc, et dicebant, sive hoc
pronomen significet corpus sive panem, non posse admitti doctrinam ca
tholicam. Si significat corpus, facit hunc sensum: Hoc corpus est corpus
meum, quod est ridiculum. Si significat panem, dicetur: Hic panis est cor
pus meum, quod est falsum.
Alii contendunt verbum est idem valere ac significat vel repraesentat,
id est: Hoc significat vel repraesentat corpus meum.
Loisy defendit verba Christi in institutione eucharistiae fuisse: Ecce cor
pus meum 3.
Hodierni protestantes, qui in rationalismum et modcrnismum defle
ctunt, facile concedunt in verbis institutionis, quae retulimus, sermonem
esse de manducatione reali corporis et sanguinis Christi, sed contendunt
auctores synopticorum et epistolae ad Corinthios ideas elaborasse menti ac
intentioni Christi minime conformes.
Alii addunt Christum Dominum, quando verba institutionis protulit,
nihilo advertisse nisi regno Dei, in quo juxta prophetias messianicas ipse
futurus erat in sensu eschatologico cibus et alimentum beatorum, et se
ipsum in cibum ac potum discipulis obtulisse pro regno messianico futuro.
Verba institutionis in sensu litterali ac proprio esse accipienda de
monstrant sequentia:
1) Communis regula hermeneuticae, juxta quam verba S. Scripturae
sunt in sensu litterali interpretanda, ubi rationes evidentes contrarium
non suadeant. Sed nulla est evidens nec probabilis ratio, quae suadeat
verba institutionis in sensu tropico aut metaphoricô interpretari. Nec
enim natura rei, nec orationis indoles nec circumstantiae postulant
praefata verba allegorice aut metaphorice interpretari. Res, quae hic
defenditur, possibilis est attenta Dei potentia, indoles orationis sensum
litteralem potius quam figuratum exigit, et circumstantiae cunctae, ut
ablutio pedum, conditio personarum, etc., vehementer suadent verba
Domini in sensu obvio ac litterali intelligere.
Cfr. Batiffol, De eucharistia, p. 123 sqq.
S. Bellarminus, De eucharistia, lib. 1, c. 8.
Les évangiles synoptiques, t. 2, p. 520. Modernistae autem dicunt: «Non om
nia, quae narrat Paulus de institutione eucharistiae (I Cor., 11, 23-25), historice
sunt sumenda». Decreto Lamentabili, prop. 45; Denz-Bannw., 2045.
1
2
3
ART. III. PROB. REALIS PRAESENTIA EX S. SCRIPTURA
l8l
2) Textus narrationis non patitur interpretationem tropicam. Ver
ba siquidem: Hoc est corpus meum: Hic est sanguis meus, prolata a
Christo in momento solemnissimo totius vitae, quando suum condebat
testamentum, et praestantissimum instituebat sacramentum, oportebat
esse clara directe rem significantia. Unde sensum litteralem exhibebant.
Urgentius hoc corroboratur ex verbis, quae sequuntur. De ipso corpore
ac sanguine, de quibus loquebatur, adjecit Jesus: Quod pro vobis datur:
quod pro vobis tradetur; qui pro multis effundetur in remissionem pec
catorum.
3) Subjecta materia. Jesus enim in ultima coena testamentum
condidit, legem statuit, sacramentum instituit, dogma docuit. Haec
autem omnia requirunt, ut verbis et formulis claris in sensu proprio
intellectis redactentur, non troporum et metaphorarum figuris invo
luta tradantur U
4) Conditio personae loquentis. Dominus noster, quando haec di
ctabat, Magistrum ac Doctorem se exhibuit, et discipulos atque turbas
mysteria redemptionis edocuit. In his autem circumstantiis oportuit,
ut locutionibus uteretur simplicibus ac claris, non aequivocis atque metaphoricis.
5) Locutio graeca particulis saepe repetitis fit in praesenti emphatica, et sensum verborum litteralem magis determinat. En textus graecus: Τούτο εστιν το σώμα μου, το υπέρ υμον διδομενον 2. Τούτο γαρ
εστιν το αιμα μου. τότες καινής διαθήκης, το περί πολλών εκχυνομενον 3.
Harum locutionum sensus hic est: Hoc, quod do vobis manducandum,
est ipsum corpus meum, ipsum, quod pro vobis tradetur. Quod do vobis
bibendum, est ipse sanguis meus, ipse, qui pro multis effundetur. Haec
repetitio pronominis demonstrativi est emphatica, et verba locutionis,
praesertim in graeco, contrahit ad sensum litteralem et proprium.
6) Ea, quae verbis institutionis adjunxit Apostolus, certe deter
minant sensum litteralem textus. Apostolus enim, postquam a Deo
edoctus enarravit verbis supra relatis factum institutionis, adjunxit:
Itaque, quicumque manducaverit panem hunc, vel biberit calicem Domini
indigne, reus erit corporis et sanguinis Domini. Probet autem se ipsum
homo: et sic de pane illo edat, et de calice bibat. Qui enim manducat et
bibit indigne, judicium sibi manducat et bibit; non dijudicans corpus
Domini4. Qui autem spiritualiter per fidem vel in figura manducat
indigne, id est, in peccato corpus Domini, non adeo graviter peccat,
ut dicatur esse reus corporis et sanguinis Domini, aut judicium sibi
manducare ac bibere.
Aliae quoque rationes, quae videri possunt apud apologetas, vehe
menter suadent, ut verba institutionis eucharistiae in sensu litterali ac
proprio sumantur.
307. Corollarium. Concilium Tridentinum merito ad rem scribit:
"Quae verba, a sanctis evangelistis commemorata (Matth., 26, 26 sqq.;
1
“
»
*
Cfr. Monsnbré, Conferenda, by.
I..UC., 22, 19,
Matth., 26, 28.
/ Cor., n, 27-29.
i82
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REAL! PRAES. CHRISTI IN EUCH.
Marc., 14, 22 sqq.; Luc., 22, 19 sq.), et a Divo Paulo postea repetita
(I Cor., 23 sqq.), cum propriam illam et apertissimam significationem
prae se ferant, secundum quam a Patribus intellecta sunt, indignissimum
sane flagitium est... ad fictitios et imaginarios tropos, quibus veritas
carnis et sanguinis Christi negatur, contra universum Ecclesiae sensum
detorqueri»1.
Objectiones.
308. Obj. l.° Pronomen hoc in verbis institutionis, et in forma hujus
sacramenti vel significat panem, speciem panis, vel corpus Christi. Nihil
horum potest significare, quia, si significat panem vel speciem panis, facit
hunc sensum: Hic panis seu haec species panis est corpus meum; quod est
falsum. Si significat corpus Christi, etiam enuntiat falsum, quia, cum Chri
stus pronuntiavit hoc, nondum erat corpus Christi.
Resp. Pronomen hoc in verbis institutionis eucharistiae significat, non
panem nec corpus determinate, sed praesentiam rei indeterminate, quae in
principio locutionis est substantia panis, et in fine corpus Christi.
Ut hoc plenius intelligatur, notandum est cum cl. Pesch 12 duplex esse
propositionum genus. Quaedam dicuntur propositiones mere theoreticae, in
quibus nihil efficitur, atque ideo terminus earum, si sint affirmativae, exsi
stit ab initio, ut, cum demonstro hominem, possum dicere hic est homo,
quia ab initio exsistit homo. Aliae sunt propositiones practicae seu effectivae,
in quibus subjectum convertitur substantialiter vel accidentaliter in sub
stantiam vel munus praedicati, ut in hac propositione: hoc est corpus meum,
substantiam panis convertit Christus in suum corpus; et rex volens creare
suum ministrum, pronuntiat; hic est minister meus, et hominem, qui in
principio locutionis non erat minister, in fine creat ministrum.
In his itaque propositionibus subjectum significat praesentiam rei inde
terminate, et praedicatum designat rem, quae efficitur. Haec res, quae
efficitur, transeunter est in subjecto, et permanenter in praedicato.
Obj. 2.° Verbum est in verbis institutionis et consecrationis euchari
stiae idem valet ac significat, tum, quia in lingua Syriaca verbum signifi
candi exprimitur per particulam est; tum, quia S. Scriptura in aliis locis
saepe usurpat verbum est pro significat, ut: Petra autem erat Christus 3;
Semen est verbum Dei 45
. Quidni idem valeat in verbis institutionis eucha
ristiae?
Resp.—Neg. ant. Tota enim antiquitas Christiana et traditio non in
terrupta omnium saeculorum accepit verbum est in hac locutione in pro
prio sensu.
Ad primam probationem dicendum est in lingua syriaca plura esse verba,
quae idem valent ac significat. Plusquam quadraginta modos eruditi inve
nerunt, quibus in lingua syriaca et aramaica possit dici: hoc significat, sine
verbo auxiliari est 6.
Ad secundam probationem negatur consequentia. Nihil enim sequitur ad
rem ex eo, quod S. Scriptura in aliis locis adhibuerit est pro significat. Saepe
etiam adhibuit hanc copulam in sensu litterali et obvio.
Obj. 3.° Christus post institutionem eucharistiae ait discipulis: Hoc fa
cite in meam commemorationem ·. Nihil autem fit in commemorationem per
sonae praesentis sed absentis. Ergo Jesus Christus non remansit in eucha
ristia praesens.
1
2
3
*
5
°
Sffss. 13, C. 1; Denz-Bannw., 874.
De sacramentis, n. 607.
I Cor., 10, 4.
Luc., 8, ii.
Cfr. Wiseman. Horae Syriacae, dissert
1 Cor., ii, 24.
ART. IV. PROB. REALIS PRAESENTIA EX TRADITIONE
183
Resp.—Dist. min. Nihil fit in commemorationem personae visibiliter
praesentis, cone.; in commemorationem personae praesentis invisibilis, neg
Christus est realiter praesens in eucharistia, sed permanet omnino invisibi
lis, et sensibus nostris potest dici absens. Hoc sufficit, ut in ejus commemo
rationem divina altaris mysteria celebrentur. Commemoratio seu memoria
aliquando recordat oblita, quandoque trahit absentia, non semel designat
invisibilia.
ARTICULUS IV
UTRUM EX TRADITIONE CONSTET REAT.IS PRAESENTIA
CHRISTI IN EUCHARISTIA
309. Status quaestionis. Plura sunt, ut diximus in theologia fun"
damentali1, organa traditionis conservandae. Praecipua sunt opera
SS. Patrum, decisiones conciliorum, liturgiae variae, inscriptiones archaeologicae, doctrina theologorum, praxis ecclesiarum dissidentium, etc.
Quaeritur, an dogma de reali praesentia Christi in eucharistia vere
conservetur in his organis traditionis.
310. T HESIS. Doctrina de reali praesentia Christi in eucharistia
constat certissime ex constanti traditione.
Nota. Antequam testimonia SS. Patrum exhibeamus, operae pretium
est animadvertere priscos Ecclesiae Patres non ex professo sed per transen
nam plerumque egisse de reali Christi praesentia in eucharistia, quia haere
tici primorum saeculorum hanc veritatem negare non solebant.
311. I. Testimonia SS. Patrum.
S. Ignatius M. de docetis ait: «Ab eucharistia et oratione abstinent,
eo quod non confiteantur eucharistiam carnem esse Salvatoris nostri
Jesu Christi, quae pro peccatis nostris passa est, quamque Pater beni
gnitate sua suscitavit» 12.
S. Justinus M.: «Hoc alimentum apud nos vocatur eucharistia...
Neque enim ut communem panem neque ut communem potum ista
sumimus, sed quemadmodum per verbum Dei caro factus Jesus Chri
stus Salvator noster et carnem et sanguinem habuit nostrae salutis
causa, sic etiam illam alimoniam, in qua per precem ipsius verba con
tinentem gratiae actae sunt, ex qua sanguis et carnes nostrae per mu
tationem aluntur, incarnati illius Jesu et carnem et sanguinem esse
edocti sumus» 3.
S. Irenaeus: «Quomodo autem constabit eis (gnosticis) eum panem
in quo gratiae actae sunt, corpus esse Domini sui, et calicem sanguinis
ejus, si non ipsum fabricatorem mundi Filium dicant, id est, Verbum
ejus, per quod lignum fructificat..?4.
1 Theologia fundamentalis, n. 655 sqq.
2 Ep. ad Smyrn., c. 7; MG 5, 713. Nec valet dicere cum quibusdam protestantibus S. Ignaiiuni hic eucharistiam vocare symbolice carnem Christi eo modo, quo
alibi (ad. Trallianos, c. 8) fidem et caritatem vocavit carnem et sanguinem, quia
hic expresse determinavit carnem Christi, quae passa est, et quam Paler suscitavit,
quae symbolice intelligi nequit.
2 .Ipologia, c. 66; MG β. 428-429; Journel, 113.
1 ,-ldv. hacr., lib 4, c. 18, n. 4: MG 7, 1027.
184
de
SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
Tertullianus: «Caro corpore et sanguine Christi vescitur, ut et anima
a Deo saginetur»x.
S. Cyprianus: «Quod non statim Domini corpus inquinatis manibus
accipiat, aut ore polluto Domini sanguinem bibat, sacerdotibus sacri
legus irascitur» 12.
5. Hilarius: «De veritate carnis et sanguinis non relictus est ambi
gendi locus. Nunc enim et ipsius Domini professione et fide nostra vere
caro est, et vere sanguis est; et hàec accepta atque hausta id efficiunt,
ut et nos in Christo et Christus in nobis sit. Anne hoc veritas non est?» 3.
S. Cyrillus Hierosolymitanus: «Quemadmodum enim panis et vinum
eucharistiae ante sanctam adorandae Trinitatis invocationem nudus pa
nis et vinum erat, invocatione autem peracta, panis jit corpus Christi
et vinum sanguis Christi*4.
S. Joannes Chrysostomus: «Hoc, quod in calice est, illud ipsum est,
quod ex latere fluxit, et illius sumus participes... Hoc est illud corpus,
quod cruentatum fuit, lancea perfossum, quod salutares fontes scaturi
vit orbi, alium sanguinis, alium aquae... Hoc corpus dedit nobis et
tenendum et comedendum, quod intensae dilectionis fuit» 5.
Macarius Magnes, initio saeculi V inter graecos, ait: «Similiter
accipiens (Christus) panem et calicem dixit: Hoc est corpus meum et
sanguis. Non enim typus est corpus, nec typus sanguis, sicut quidam
fabulati sunt mente obcoecati, sed secundum veritatem corpus et
sanguis Christi» 67
. Hic auctor a saeculo jam v calvinistarum doctrinam
rejecit.
S. Ambrosius: «Hoc, quod conficimus, corpus ex Virgine est; quid
hic quaeris naturae ordinem in Christi corpore, cum praeter naturam sit
ipse Dominus Jesus partus ex Virgine? Vera utique caro Christi, quae
crucifixa est, quae sepulta est, vere ergo carnis illius sacramentum est.
Ipse clamat Dominus Jesus: Hoc est corpus meum. Ante benedictionem
verborum caelestium alia species nominatur; post consecrationem cor
pus significatur. Ipse dicit sanguinem suum. Ante consecrationem aliud
dicitur; post consecrationem sanguis nuncupatur. Et tu dicis: Arnen,
hoc est, verum est» ’.
Auctor libri De sacramentis fere eadem repetens ait: «Panis iste panis
est ante verba sacramentorum; ubi accesserit consecratio, de pane fit
caro Christi... Ergo didicisti, quod ex pane corpus fiat Christi, et quod
vinum et aqua in calicem mittitur, sed fit sanguis consecratione verbi
caelestis» 8.
1 De resurrectione, c. 8; ML 2, 852.
2 De lapsis, 22; ML 4, 498. Si corpus et sanguis Christi esset symbolice in
eucharistia, non renuntiaretur sacrilegus, qui manibus inquinatis aut ore polluto
illa susciperet.
3 De Trinitate, lib. 8, n. 14; ML 10, 247.
'* Catechesis 19, 7; MG 33, 1072.
5 In Ep. I ad Cor., hom. 24, nn. 1-4; MG 61, 199 et 203.
8 Apocritica, 3, 23; Journel, 2166.
7 De mysteriis, c. 9, n. 53; ML 16, 424.
8 De sacramentis, lib. 4, c. 4; nn. 14 et 19; ML 16, 458 sqq Hoc opus, quod
inter opera S. Ambrosii invenitur, Nicetae Hamesianensi plures tribuunt
ART. IV. PROB. REAUS PRAESENTIA EX TRADITIONE
185
312. Loca difficiliora SS. Patrum explicantur.
1) Tertullianus adversus Marcionem scribens ait: «Hoc lignum (crucis)
et Hieremias tibi insinuat dicturis praedicans judaeis: Venite, injiciamus
lignum in panem ejus (Hier.,
, 19), utique in corpus. Sic enim Deus in
Evangelic quoque vestro (Lucae) revelavit, panem corpus suum appellans,
ut et hinc jam eum intelligas corporis sui figuram pani dedisse, cujus retro
corpus in panem prophetes figuravit, ipso Domino hoc sacramentum po
stea interpretaturo» l. Ergo Tertullianus non praesentiam realem Christi
sed figuram corporis Christi in eucharistia admittebat.
Resp. Tertullianus disputabat contra Marcionem, qui nolebat admit
tere Christum habuisse verum ac reale corpus. Ut adstrueret contra eum
veritatem corporis realis Christi, adseruit eucharistiam in Veteri Testa
mento typice sub nomine panis significatam esse sacramentum, et, ut tale,
esse signum corporis Christi, non vacuum et phantasticum, sed vere conti
nens, quod significat. Unde argumentatio Tertulliani erat, prout sequitur;
Eucharistia sub nomine panis fuit figura corporis Christi. «Figura autem
non fuisset, nisi veritatis esset corpus» 1
23*. Ergo Christus habuit reale ac ve
rum corpus.
Tertullianus igitur noluit dicere eucharistiam esse meram figuram et
signum vacuum, sed signum et figuram corporis realis, quod continebat.
Hanc esse suam mentem satis aperte ipsemet declaravit dicens: «Panis et
calicis sacramento jam in Evangelio probavimus corporis et sanguinis do
minici veritatem adversus phantasma Marcionis» “.
Instabis. Tertullianus alibi clarius insinuavit verba institutionis intelligenda esse figuraliter, cum ait: «Acceptum panem et distributum discipu
lis corpus suum illum fecit hoc est corpus meum (Luc., 22, 19) dicendo, id
est, figura corporis inei» ‘.
Resp. In praefatis Tertulliani verbis invenitur hyperbaton vitiosum.
Oratio videtur ita construenda, ut verba «id est, figura corporis mei», non
apponantur immediate post corpus meum, sed post particulam hoc, quae
in plurium sententia supponit pro pane, et faciat hunc sensum: hoc, id est,
figura corporis mei, est corpus meum 6*.
2) 5. Augustinus ait: «Non enim dubitavit Dominus dicere: Hoc est
corpus meum, cum signum.daret corporis sui» e. Et alibi: «Spiritualiter intelligite, quod locutus sum; non hoc corpus, quod videtis, manducaturi estis,
et bibituri illum sanguinem, quem fusuri sunt, qui me crucifigent. Sacra
mentum aliquod vobis commendavi; spiritualiter intellectum vivificabit vos.
Etsi necesse est illud visibiliter celebrari, oportet tamen invisibiliter intelligi» ’. Ergo Doctor Hipponensis docuit in eucharistia non corpus sed figu
ram esse corporis Christi.
Resp. Ad primum locum S. Augustini, quo abutitur Calvinus 8, di
cendum est totum contextum legi oportere. Agebat 5. Doctor contra manichaeos, qui aspernabantur Scripturam, quod diceret sanguinem esse ani
mam, et hac de causa prohiberet sanguinem sumere; et volens salvare
Scripturam dixit sanguinem esse signum et manifestationem invisibilis ani
mae praesentis, quia sanguine continetur anima in corpore. Quod ut con
firmaret, adduxit exemplum eucharistiae, in qua datur species panis, si
gnum visibile corporis Christi invisibiliter praesentis.
ii
1 Adv. Marcionem, lib. 3, c. 19; MI. 2, 376.
2 Adv. Marcionem, lib. 4, c. 40; ML 2, 491.
3 Adv. Marcionem, lib. 5, c. 8; ML 2, 520. Cfr. Salmanticenses, De eucharistia,
disp. i, n. 14.
* Adv. Marcionem, lib. 4, c. 40; ML 2, 491.
" Cfr Sylvius, In III p., q. 75, a. i ad 1 ex Patribus; et Val, De SS. euchatistia, n, 146.
° Contra Adimantum manich., c. 12, n. 3; ML 42. 144.
’ Enarrationes in Ps. 98, 9; ML 37, 1264.
" Inst., lib. 4, c. 17, n. 28.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
l86
Ad secundum locum S. Doctoris optime respondet S. Thomas dicens:
«Ex hac auctoritate praedicti haeretici occasionem errandi sumpserunt,
male verba Augustini intelligentes. Cum enim Augustinus dicit: Non hoc
corpus, quod videtis, manducaturi estis; non intendit excludere veritatem
corporis Christi; sed quod non erat manducandum in hac specie, in qua ab
eis videbatur. Per hoc autem, quod subdit: Sacramentum, quod vobis com
mendavi, spiritualiter intellectum vivificabit vos; non intendit, quod corpus
Christi sit in hoc sacramento solum secundum mysticam significationem;
sed spiritualiter dici, id est, invisibiliter et per virtutem Spiritus Sancti.
Unde in Joannem exponens id, quod dicitur: Caro non prodest quidquam,
dicit: Sed quomodo illi intellexerunt; carnem quippe sic intellexerunt man
ducandam, quomodo in cadavere dilaniatur, aut in macello venditur, non
quomodo spiritu vegetatur» *. Manducationem sspzoocrpav seu capharnaiticam damnavit S. Augustinus, non manducationem realem corporis Christi
in sacramento.
313. II. Testimonia conciliorum.
Vix ortus est primus error directe negans praesentiam realem Chri
sti in eucharistia, ejus auctor Berengarius coactus est in Concilio Ro
mano (a. 1079) hanc formulam subscribere: «Ego Berengarius corde
credo et ore confiteor panem et vinum... post consecrationem esse ve
rum Christi corpus, quod natum est de Virgine, et quod pro salute
mundi oblatum in cruce pependit, et quod sedet ad dexteram Patris,
et verum sanguinem Christi, qui de latere ejus effusus est, non tantum
per signum et virtutem sacramenti, sed in proprietate naturae et veri
tate substantiae»1
2.
Concilium Lateranense IV (a. 1215) contra albigenses declaravit
Jesu Christi corpus et sanguinem in sacramento altaris sub speciebus
panis et vini veraciter contineri3.
Concilium Tridentinum contra novatores edidit hunc canonem: St
quis negaverit in sanctissimae eucharistiae sacramento contineri vere, rea
liter et substantialiter corpus et sanguinem una cum anima et divinitate
Domini nostri Jesu Christi, ac proinde totum Christum; sed dixerit tan
tummodo esse in eo ut in signo, vel figura, aut virtute, a. s. 4.
314. III. Liturgiae variae.
Liturgiarum nomine veniunt ecclesiarum libri rituales, qui preces,
formulas ac ritus ad conficienda administrandaque sacramenta conti
nent. Sunt diversi juxta diversitatem ecclesiarum, et dicuntur tradi
tionis conservandae organon satis securum.
Testimonium liturgiarum, quando praesertim est constans ac unifor
me, est certe magnae auctoritatis in rebus fidei, quia «legem credendi
lex statuit supplicandi» 5. Porro liturgiae omnes, tum orientales, tum
occidentales, constanter tenent doctrinam de praesentia reali Domini
nostri Jesu Christi in eucharistia.
Liturgia antiquissima, quae habetur in Constitutionibus apostolicis,
capite octavo, probabiliter saeculo iv modificata, sed quoad essentialia
Ili p., q. 75, a. 1 ad x.
2 Denz-Bannw., 355.
3 Cap. «Firmiter»; Denz-Bannw., 430.
4 Sess. 13, can. 1; Denz-Bannw., 883.
5 De gratia Dei Indiculus, seu «praeteritorum Sedis Apostolicae episcoporum
auctoritates», c. 11; Denz-Bannw., 139.
1
ART. IV. PROB. REALIS PRAESENTIA EX TRADITIONE
187
prius exarata, haec habet: «Poscimus te, ut... super hoc sacrificium
mittas Sanctum tuum Spiritum..., ut exhibeat panem hunc corpus
Christi tui, et calicem hunc sanguinem Christi tui» K
Liturgia Hierosolymitana S. Jacobi, saeculo iv jam exsistens, ait:
«Mitte Spiritum Sanctum tuum..., ut adveniens efficiat panem istum...
corpus Domini Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi... Et mistum, quod
est in calice..., efficiat sanguinem Domini Dei et Salvatoris nostri Jesu
Christi»12.
Liturgia S. Basilii: «Panem hunc fac pretiosum corpus Domini et
Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi. Hunc vero calicem sanguinem
Domini et Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi, qui pro mundi vita
effusus est» 3.
Liturgiae S. Joannis Chrysostomi, ecclesiae Armeniae, Alexandriae,
etcetera, diserte tradunt tum formulas consecrationis, quae significant
et efficiunt conversionem panis et vini in corpus et sanguinem Jesu
Christi, tum orationes ac preces, quibus petitur a Deo, ut illa conver
sio fiat.
Liturgia romana exhibet formulam consecrationis his verbis: Hoc
est enim corpus meum: Hic est enim calix sanguinis mei... qui pro vobis
et pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Post consecrationem
addit: «Corpus tuum, Domine, quod sumpsi, et sanguis, quem potavi,
adhaereat visceribus meis».
In liturgia mozarabica dicit sacerdos: «Domine, Deus meus, da mihi
corpus et sanguinem Filii tui Domini nostri Jesu Christi ita sumere,
ut per illud remissionem omnium peccatorum merear accipere» 4.
In liturgiis gothica, gallicana, liturgia gallorum, ambrosiana, etc.,
expressiones adhibentur, quae certe significant praesentiam realem
Christi in eucharistia.
315. IV. Testimonia archaeologiae Christianae.
Fideles Ecclesiae primitivae fidem suam in praesentiam realem Chri
sti in eucharistia reliquerunt inscriptam in monumentis archaeologicis.
1) In catacombis romanis exstant picturae, quae certe repraesen
tant mysterium realis praesentiae Christi in hoc sacramento: a) In sa
cellis sacramentorum, quae visuntur in catacombis S. Callisti, pingitur
Christus in medio discipulorum, benedicens panem et piscem in altari
superpositos. Notum est autem inter Christianos Ecclesiae primitivae in
figura piscis Christum designari solitum fuisse ®. b) In coemeterio Priscillae visitur pictura et in ea Fractio panis, saeculi n, repraesentans
fidelium multitudinem paratam ad convivium, et sacerdotem, qui tenet
panem in manibus et calicem coram se positum. Commemorat certe
celebrationem sacrificii missae e. c) Aliae quoque inveniuntur picturae
1 Constit. apost., lib. 8, c. 12; MG 1, 1103.
2 Renaudotius, Lit. orient., t. 2, p. 32 sqq.
3 Goar, Euchol., 169.
4 Mis sale moiarabicum; ML 85, 120.
r’ Hujus significationis rationem reddit S. Augustinus, dicens: «Horum autem
quinque verborum, quae sunt Ιηοους χρϊ'.στο; Oîou Γ'λ; Σωτηρ, latine Jesus Chri
stus Dei l'ilius Salvator, si primas litteras jungas, erit Ιχθύς, id est, piscis, in
quo nomine mystice intelligitur Christus». De civ. Dei, lib. 18, c. 23; ML 41, 580.
11 Cfr. Wilport, Fractio panis Paris, 1890.
l88
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REAU PRAES. CHRISTI IN EUCH.
in catacombis, quae exhibent symbola eucharistiae, ut sunt manna
deserti, multiplicatio panum, piscis, etc.
Haec omnia certe innuunt fideles, durante persecutione, fidem suam
circa realem praesentiam Christi in eucharistia saepe in parietibus
pinxisse 1.
2) Efrigra$hia confirmat eamdem doctrinam. Inter omnes inscri
ptiones, quae nuper inventae sunt, celeberrimum est epitaphium, quod
Abercius, episcopus hieropoleos in Phrygia, exeunte saeculo ii jussit
apponi in suo tumulo his verbis:
«Paulum ego sequebar; fides autem ubique praeibat
Et apponebat cibum ubique Piscem e fonte
Maximum immaculatum, quem prehenderat Virgo casta,
Et hunc attribuebat amicis manducandum perpetuo,
Vinum bonum habens, mistum dans cum pane» 12.
Piscis nomine Christum ex Virgine natum hic significari non obscure
tradit Abercius3.
316. V. Doctrina theologorum.
Hanc doctrinam unanimiter tenuerunt theologi.
Guillermus Parisiensis ait: «In transsubstantiatione autem nihil
omnino remanet de pane praeter novissimum vel ultimum, quod est
accidentium sensibilium varietas sive sensibilis forma... Sub forma panis
materialis atque visibilis altari, post benedictionem sacerdotalem rite
factam, apponitur panis vitae, et sub forma vini visibilis potus vitae.
Et intelligimus non solum ipsum Christum solum secundum formam
divinitatis panem esse vitae, sed etiam potum vitae. Sed etiam corpus
ejus, quod pro nobis in cruce pependit et sanguinem»4.
Petrus Loin bardus: «Hujusmodi autem sacramenti gemina est res;
una scilicet contenta et significata; altera significata et non contenta.
Res contenta et significata est caro Christi, quam de Virgine traxit, et
sanguis, quem pro nobis fudit. Res autem significata et non contenta
est unitas Ecclesiae in praedestinatis, vocatis, justificatis et glorificatis.
Haec est duplex caro Christi et sanguis» 5.
S. Thomas: «Verum corpus Christi et sanguinem esse in hoc sacra
mento neque sensu neque intellectu deprehendi potest sed sola fide,
quae auctoritati divinae innititur»6.
Omnes deinde theologi hanc doctrinam fideliter tenuerunt et acer
rime defenderunt 7.
317. VI. Consensus sectarum ab Ecclesia catholica dissidentium.
Sectae dissidentes sunt veluti rami ab arbore verae Ecclesiae per
1 Cfr. Diction, archéol., v. «Catacombes».
2 Apud Kirch, Enchiridion fontium hist, eccles., n. 155.
3 Cfr. Diction, archéol. et Diction, théolog. cath., v. «Albericius». Circa authenticitatem hujus epitaphii videri potest Semeria, Dogma, Gerarchia, e Culto, pp. 377-382.
·' Se sacramento eucharistiae, fol. 14, coi. 3.
5 IV Sent., dist. 8, n. 4; ML 192, 857.
6 III p., q. 75, a. i.
7 Qui hoc argumentum de auctoritate theologorum fusius expendere velit,
adeat commentatores S. Thomae, apologetas religionis catholicae, et theologos mo
dernos omnium scholarum.
ART. V. DE TRANSSUBSTAN'TIATIONE
18g
aliquam haeresim vel schisma divulsi. Non tamen in omnibus materiis
errant, et in illis, in quibus non enant, conservant doctrinam, quam
Ecclesia catholica tenebat tempore separationis earum. Quare consen
sus sectarum antiquarum habet magnam auctoritatem in hac materia,
quia retinet veterem doctrinam Ecclesiae catholicae circa praesentiam
realem Christi in eucharistia.
Porro haeretici et schismatici orientales, ut graeci schismatici rutheni, jacobitae, syri, copti, armeni, monophysitae, etc., a centro veritatis
avulsi, constituunt ecclesias ac sectas particulares, et unanimiter do
cent Christum vere, realiter ac substantialiter contineri in eucharistia1.
Ipsi nestoriani, quamvis duplicem personam in Christo admittant,
realem tamen Christi praesentiam in eucharistia profitentur12*.
Hoc argumentum dilucide exposuit Lanfrancus (f 1089) contra Berengarium dicens: «Si verum est, quod de corpore Christi tu credis et
adstruis, falsum est, quod ab Ecclesia ubique gentium de eadem re
creditur et adstruitur. Omnes enim, qui christianos se esse et dici lae
tantur, veram Christi carnem verumque ejus sanguinem, utraque sum
pta de Virgine, in hoc sacramento se percipere gloriantur. Interroga
universos, qui linguae latinae nostrarumve litterarum notitiam perce
perunt. Interroga graecos, armenos sèu cujuslibet nationis quoscumque
christianos homines. Uno ore hanc fidem se testantur habere» s.
Corollarium. His adjunge, si vis, rationes congruentiae, quas lato
calamo et utiliter exponunt S. Thomas, Monsabré et alii 4.
ARTICULUS V
DE TRANSSUBSTANTIATIONE
318. I. Usus nominis. Hoc vocabulum, quamvis Lutherus dicat
esse figmentum thomisticum, antequam S. Thomas nasceretur, in usu
fuit apud theologos.
Hildcbertiis siquidem Laverdinus, episcopus cenomanensis et dein
archiepiscopus turonensis, qui anno 1133 obiit, hanc vocem adhibuit
(Serm. 93; ML 177, 776).
Paulo post Stephanus augustodwnensis, qui circa a. 1139 vel 1140
mortuus est, orabat Deum, «ut cibus hominum fiat cibus angelorum,
scilicet, ut oblatio panis et vini transsubstantietur in corpus et sangui
nem Jesu Christi» 5.
Eodem fere tempore, circa annum scilicet 1140-1141 Rotandus Bandinelli, qui postea fuit Summus Pontifex sub nomine Alexandri III, in
suis Sententiis expresse agit de transsubstantiatione panis et vini in hoc
sacramento.
1 Cfr. Assomani, Bibliotheca orientalis, II, 39 sqq.; Auctor operis Perpétuité
de la foi, t. 1, lib. 10; Franzelin, De eucharistia, th. 14.
2 Cfr. Assomani, III, part. 2, p. 209.
De corpore et sanguine Domini, c. 22; ML 150, 440.
1 S. Thomas, /// p., q 75, a. 1; Monsabré, 67.c Conférence.
5 Tract, de sacramento altaris; MI. 172, 1291.
IÇO
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
Consecrato deinde vocabulo a Concilio Lateranensi IV (a. 1215)1234;
Guillèrmus Parisiensis, Alexander Alensis, S. Albertus M., S. Thomas
et alii theologi illud ex professo exposuerunt2; Concilium Lugdunense II
in professione fidei inclusit 3, et Concilium Tridentinum expresse docuit
conversionem panis et vini in corpus et sanguinem Christi transsubstantiationem aptissime appellari4.
319. II. Errores, i) Omnes veteres haeretici, qui ut monophysitae
negaverunt Christum Dominum adsumpsisse verum corpus, negaverunt pa
riter conversionem panis et vini in corpus et sanguinem Christi, ac proinde
transsubstantiationem inficiati sunt.
2) Transsubstantiationis vocabulum simul et rem impugnant omnes,
qui realem Christi praesentiam in eucharistia renuunt admittere. Unde IValdenses, Albigenses, Wicleffus, Zwinglius, Calvinus, et reformatores saecu
li xvi, necnon protestantes plerique et naturalistae hodierni rejiciunt trans
substantiationem .
3) Durandus docuit in consecratione, corrupta forma panis, materiam
ejus constitui sub forma corporis Christi subito et virtute divina 5*
.
4) Alii defendunt panem et vinum post consecrationem esse in eucha
ristia simul cum Christo, vel a) per consubstantiationem seu coexsistenliam
panis et vini simul cum corpore et sanguine Christi, ut vult Lutherus tri
buens corpori Christi ubiquitatem, qua possit esse in caelo et iu omnibus
hostiis consecratis cum pane, in pane et sub pane ·; vel b) per unionem
hypostaticam seu impanationem, qua panis dicatur hypostatice uniri cum
Christo vel c) per adsumptionem panis et vini, non quidem a Christo imme
diate, sed a corpore Christi, adeo ut possit dici «panis est caro», non tamen
«panis est Christus aut Deus». Ita Joannes quidam parisiensis saeculo xiv 8*.
5) Alii, putantes rationem substantiae esse per se subsistere, et desi
nere esse substantiam eo solum, quod in alio supernaturaliter sustentetur,
volunt transsubstantiationem seu conversionem totius substantiae panis in
substantiam corporis Christi Domini nostri explicari posse «hac ratione,
quod corpus Christi, dum fit substantialiter praesens in eucharistia, su
stentat naturam panis, quae hoc ipso et absque alia sui mutatione desinit
esse substantia, quia jam non est in se, sed in alio sustentante; adeoque
manet quidem natura panis, sed in ea cessat formalis ratio substantiae; et
ideo non duae sunt substantiae, sed una sola, nempe corporis Christi». Ita
professor Bayma*. Sacra Congregatio S. Officii die 7 Julii 1875 declaravit
«doctrinam transsubstantiationis, prout hic exponitur, tolerari non posse» 10.
Facta siquidem panis et vini conversione, nihil remanet de eorum substan
tia. Praeterea, ratio formalis substantiae non solum excludit actualem inhaerentiam, sed etiam aptitudinem ad inhaerendum.
1 Cap. «Firmiter»; Denz-Bannw., 430.
2 Guillermus Parisiensis, De sacramento eucharistiae, fol. 14; Alensis, IV p.,
q. 10, m. 4, a. 2, § 1; S. Albertus M., In IV Sent., dist. 11, aa. 5-6; S. Thomas,
In IV Sent., dist. 8, a. 3.
3 Professio fidei Michaelis Palaeologi; Denz-Bannw., 465.
4 Sess. 13, can. 2; Denz-Bannw., 884.
5 In IV Seni., dist. 11, q. 3. Hanc sententiam, utpote Concilio Tridentino
contrariam, plures accusant de errore in fide.
° Cfr. Salmanticenses, De eucharistiae sacramento, disp. 1, n. 34.
’ Ita Lucas Osiander, Enchiridion, c. 15, n. 5. Eamdem doctrinam plures
tribuunt Ruperto, abbati tuitiensi, aliis reclamantibus. Cfr. Salmanticenses, De eu
charistiae sacramento, disp. 1, nn. 20 et 30; Hurtor, Nomenclator litterarius (1906),
t. 2, pp. 28-29.
8 Cfr. Waldensis, De sacramentis, t. 2, cc. 23 et 65.
° Cfr. Lahousse, De sacramentis, p. 519.
10 Denz-Bannw., 1844 sqq.
ART. V. DE TRANSSUBSTANTIATIONE
191
6) Rosmini scribebat: 29. «In eucharistico sacramento substantia pa
nis et vini fit vera caro et verus sanguis Christi, quando Christus eam facit
terminum sui principii sentientis, ipsamque sua vita vivificat; eo ferme
modo, quo panis et vinum vere transsubstantiantur in nostram carnem et
sanguinem, quia fiunt terminus nostri principii sentientis. 30. Peracta
transsubstantiatione, intclligi potest corpori Christi glorioso partem ali
quam adjungi in ipso incorporatam, indivisam pariterque gloriosam» *.
7) Scholasticorum quaedam explicationes parum concordant cum vera
doctrina de transsubstantiatione, quam tenet Ecclesia, sed de hoc inferius.
320. III. Vera notio transsubstantiationis. Transsubstantiatio re
cte in Ecclesia definitur: Conversio totius substantiae panis in corpus
et totius substantiae vini in sanguinem Christi, manentibus dumtaxat spe
ciebus panis et vini.
Transsubstantiatio, sicut et quaelibet conversio, est transitus unius
rei in aliam. Non tamen quilibet transitus est transsubstantiatio, quia
transitus potest esse unius formae in aliam formam, vel accidentis ad
aliud accidens, sed transsubstantiatio est transitus totius substantiae
panis et vini in corpus et sanguinem Christi.
Ut ratio transsubstantiationis integre salvetur, requiruntur sequen
tes conditiones:
1) Ut terminus a quo et terminus ad quem sint positivi, quia negatio
vel privatio nequit in aliud transire, neque terminare transitum alterius.
Unde creatio et annihilatio non sunt neque possunt esse conversiones.
2) Ut terminus a quo, qui est substantia panis, desinat esse, et
terminus ad quem, qui est corpus Christi, incipiat quodammodo esse.
Alioquin non daretur verus transitus neque conversio.
3) Ut desitio termini a quo et inceptio termini ad quem connectantur; seu clarius, ipse terminus a quo convertatur in terminum ad quem,
adeo ut ipsum, quod erat terminus a quo seu substantia panis, dicatur
et sit postea terminus ad quem seu corpus Christi. Non sufficit, ut unum
fortuito vel ex condicto succedat alteri, ut, si Deus in eodem instanti
unum angelum annihilaret et alterum crearet, non diceretur unum an
gelum converti in alium.
4) Addi solet quarta conditio, nempe ut aliquid exsistens in ter
mino a quo conservetur in termino ad quem, utrique termino commune.
In mira conversione panis et vini in corpus et sanguinem Christi con
servantur eadem accidentia in utroque termino, sicut remanent in con
versionibus naturalibus, sed haec conditio non est absolute necessaria,
ui recte advertunt Cajetanus et Gabriel a S. Vicentio12, quia poterat
Christus totam substantiam panis cum omnibus suis accidentibus con
vertere in corpus suum, et ita efficere transsubstantiationem.
1 Prop. 29-30 Rosmini damnatae per decretum S. Officii, die 14 Decembris
1887. Denz-Bannw., 1919 sq.
Cajetanus, In III p., q. 75, a. 2 et 4; Gabriel a S. Vincentio, De sacramento
eucharistiae, disp. 8, q. 1.
192
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
321. Thesis. Christus fit in eucharistia realiter praesens per con
versionem totius substantiae panis et vini in corpus et sanguinem ipsius,
seu per transsubstantiationem.
Arg. 1) Ex S. Scriptura1. Evangelia synoptica et S. Paulus ex
presse referunt Christum in ultima coena dixisse: Hoc est corpus meum 12.
Probavimus autem supra haec verba litteraliter et efficienter intelligenda esse, ac Christum per ea fieri praesentem in eucharistia. Sed «non
est dare aliquem modum, quo corpus Christi verum esse incipiat in hoc
sacramento, nisi per conversionem substantiae panis in ipsum» 3. Ergo
Christus fit realiter praesens in eucharistia per conversionem substan
tiae panis et vini 4.
Diximus in theologia fundamentali, n. 45, hanc propositionem esse
conclusionem theologicam, deductam ex una propositione explicite re
velata: Hoc est corpus meum, et altera naturali, qua dicitur haec verba
verificari non posse, nisi fiat praefata conversio. Unde propositio definibilis est et definita ab Ecclesia.
Quare Concilium Tridentinum ait: «Quoniam autem Christus Redem
ptor noster corpus suum id, quod sub specie panis offerebat, vere esse
dixit, ideo persuasum semper in Ecclesia Dei fuit, idque nunc denuo
sancta haec synodus declarat, per consecrationem panis et vini con
versionem fieri totius substantiae panis in substantiam corporis Christi» 56.
2) Ex conciliis, a) In Concilio Romano (a. 1079) coactus est Berengarius profiteri panem et vinum in sacrificio altaris «substantialiter
converti in veram et propriam ac vivificatricem carnem et sanguinem
Jesu Christi Domini nostri» e.
b) Concilium Lateranense IV (a. 1215); «Corpus et sanguis (Jesu
Christi) in sacramento altaris sub speciebus panis et vini veraciter con
tinentur, transsubstantiatis pane in corpus et vino in sanguinem, po
testate divina» 7.
c) Concilium Tridentinum edidit sequentem definitionem: Si quis
dixerit in sacrosancto eucharistiae sacramento remanere substantiam panis
1 Veteres quidam scholastici, ut Sootus, In IV Sent., dist. n, q. 3, n. 5, et
alii putant veritatem hujus theseos non posse efficaciter probari ex S. Scriptura,
sed alii cum S. Thoma melius docent hanc doctrinam efficaciter probari ex S. Scri
ptura.
2 Matth., 26, 26; Mare., 14, 22: Luc., 22, 19; 1 Cor., 11, 24.
3 S. Thomas, III p., q. 75, a. 3. Cajetanus, In III p., q. 75, a. 2 «Ad eviden
tiam», contendit hic non agi de potentia Dei extraordinaria, secundum quam pos
sunt excogitari alii modi, praeter conversionem, quibus fiat Christus praesens in
eucharistia, sed de potentia Dei ordinaria. Sed haec interpretatio displicet aliis
theologis, et videtur a mente S. Thomae aliena. Cfr. Gonet, disp. 4, a. 1, n. 19;
Billot, De sacramentis, q. 75, prooem. Interpretes S. Thomae communius censent
nullatenus fieri potuisse, ut Christus fieret praesens in hoc sacramento nisi per
conversionem substantiae panis et vini. Cfr. Salmanticenses, De eucharistiae sacra
mento, disp. 5, n. 47 sqq.
1 «Ideo relinquitur, ait S. Thomas, quod non possit aliter corpus Christi inci
pere esse de novo in hoc sacramento, nisi per conversionem substantiae panis in
ipsum». III p., q. 75, a. 2.
s Sess. 13, C. 4; Denz-Bannw., 877.
6 Denz-Bannw., 355.
7 Denz-Bannw., 430.
ART, V. DE TRANSSUBSTANTIATIONS
IOS
et vini una cum corpore el sanguine Domini nostri Jesu Christi, negaveritque mirabilem illam et singularem conversionem totius substantiae pa
nis in corpus et totius substantiae vini in sanguinem, manentibus dum
taxat speciebus panis et vini, quam quidem conversionem catholica Ecclesia
aptissime transsubstantiationem a.ppellat, a. s.1.
3) Ex SS. Patribus. SS. Patres usque ad saeculum xu nunquam
adhibuerunt vocem transsubstantiationis, sed diserte docuerunt Chri
stum in eucharistia praesentem fieri per conversionem substantiae panis
et vini in ipsum.
S. Irenaeus; «Quando mixtus calix et factus panis percipit verbum
Dei, et fit eucharistia sanguinis et corporis Christi» 12.
S. Athanasius: «Quandiu quidem preces et invocationes nondum
sunt peractae, nihil aliud nisi panis calixque est. Postquam autem per
actae fuerint magnae miraeque preces, tunc panis fit corpus, calix
autem Domini nostri Jesu Christi sanguis» 3.
S. Cyrillus hierosolymitanus: «Invocatione autem peracta, panis fit
corpus Christi et vinum sanguis Christi»4.
S. Gregorius nyssenus affirmat panem in Dei Verbi corpus trans
mutari 5*
.
S. Caesarius arelatensis (c. a. 470) rationem hujus doctrinae reddi
dit dicens: «Quid autem mirum est, si ea, quae verbo potuit creare, pos
sit verbo creata convertere?» e.
Hanc deinde traditionem Sancti Patres constanter tenuerunt7.
A saeculo ix clariores adhuc explicationes dederunt Paschasius Radhertus (831) 8 et alii; a saeculo XII disertis verbis transsubstantiationem
theologi proposuerunt ac propugnarunt; ac denique hanc appellationem^
aptissimam esse Concilium Tridentinum declaravit ®.
322. Corollarium. Ex hoc facile comperies, quomodo et quibus
lationibus errores, quos supra commemoravimus, singillatim refutare
possis.
1) Error monophysitarum, qui negat Christum habuisse verum cor
pus, caret fundamento in theologia catholica, ut jam diximus et pro
bavimus in tractatu De Verbo incarnato.
2) Haeretici, qui negant praesentiam realem Christi in eucharistia
et exinde rejiciunt transsubstantiationem, satis refutati sunt in speciali
quaestione late discussa, in qua ostendimus Christum vere et realiter
esse in eucharistia.
3) Durandi sententia, quae docet solam formam, non materiam, pa1 Sess. 13, can. 2; Denz-Bannw., 884.
a Adv. haer., lib. 5, c. 2, n. 3; MG 7, 1124; Journal, 249.
3 Fragmenta; MG 26, 1325; Journal, 802.
4 Catecheses, 19 (mystagogica 1), 7; MG 33, 1072; Journal, 840.
• Oratio catechetica, yr, MG 45, 93; Journal, X035.
• Hom. 5 de Paschate; ML 67, 1056; Journel, 2231.
7 Conferendi sunt S. Ambrosius, De mysteriis, 9, 52; ML 16, 424; Auctor libri
De sacramentis, 4, 4, 14; ML 16, 439; Journel, 1339; S. Joannes Damascenus, De
/ide orthod., 4, 13; MG 94, 1144.
" De corpore et sanguine Domini, 1, 4, etc.; ML 120, 1270 sqq.
“ Sess. 13, can. 2; Denz-Bannw., 884. Cfr. F. Vernet, Diet, de Thiol, cath., v. 5.
1209 sqq.
13
194
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
nis et vini converti in corpus et sanguinem Christi, contradicit Concilio
Tridentino declaranti totam substantiam panis et vini converti in cor
pus et sanguinem Jesu Christi.
4) Consubstantialia seu cocxsistentia substantiae panis et vini si
mul cum corpore et sanguine Christi, quam defendit Lutherus; sicut et
unio hypostatica seu impanatio, qua panis dicitur hypostatice adsumptus, ut voluit Osiander; imo et adsumptio panis a solo corpore Christi
ad mentem Joannis Parisiensis; non solum contradicunt definitioni Con
cilii Tridentini supra relatae, verum etiam «formae hujus sacramenti,
in qua dicitur: Hoc est corpus meum; quod non esset verum, si substan
tia panis ibi remaneret; nunquam enim substantia panis est corpus
Christi; sed potius esset dicendum: Hic est corpus meum» 1.
5) Explicatio Baymae non est toleranda juxta responsionem S. Con
gregationis S. Officii diei 7 Julii 1875.
6) Sententia Rosminii proscripta est ab eadem S. Congregatione
S. Officii die 14 Decembris 1887 1
2.
323. Scholion. Quaestiones scholasticae circa naturam et indolem
transsubstantialionis.
Ut plenius expendamus materiam transsubstantiationis, promove
mus hic scholasticas quaestiones, et in examen revocamus veterum
recentiorumque quasdam opiniones.
1) Sententia Durandi, quam aliquantulum modificatam defende
runt nonnulli cartesiani et Rosminius, et qua dicitur materiam panis
anima Christi informatam permanere in eucharistia, non potest hodie
considerari ut quaestio scholastica, sed potius videtur relinquenda sal
tem ut contraria doctrinae Concilii Tridentini.
2) Duo sunt in transsubstantiatione accurate consideranda: a) De
sinit esse substantia panis et cessat terminus a quo; b) incipit esse
Christus et fit praesens terminus ad quem. In his explicandis est magna
difficultas.
Circa primum. Desinit esse substantia panis:
a) Aliqui defendunt substantiam panis desinere esse per annihilationem. Ita Scotus, Ockam, Biel et alii3.
Sed S. Thomas, S. Bonaventura, Aegidius romanus, Alensis, S. Al
bertus M., et alii cum communiori sententia negant substantiam panis
et vini desinere esse per annihilationem 4.
Ratio theologica hujus sententiae negativae est, quia transsubstantiatio est vera conversio substantiae panis et vini. Quod autem con
1 S. Thomas, III p., q. 75, a. 2.
2 Denz-Bannw., 1919 sq.
3 Scotus, In IV Sent., dist. 11, q. 4, n. 14; Ockam, In IV Sent., q. 6, dub. 7;
Biel, In IV Sent., dist. 11, q. 1, a. 3, dub. 6. Hi annihilationem suo modo explicant.
1 S. Thomas, III p., q. 75, a. 3; S. Bonaventura, In IV Sent., dist. Il, p. I,
a. I, q. 3; Aegidius rom., De corpore Christi, theorema t; Alensis, IV p., q. 10,
ni. 5, a. 3, § 3; S. Albertus M., In IV Sent., dist. II, a. 7, Conferantur Capreolus, In
IV Sent., dist. II, q. 1, a. I, conci. 2; Cajetanus, In III p., q. 75, a. 3; Vazquez,
In III p., disp. 183, c. 2; Salmaniicenses, De eucharistiae sacramento, disp. 5, η. I.
Scqtus in hoc loco dicit: «Potest ergo teneri... quod desitio panis sit annihilatio
absolute panis», et hoc probare contendit sed statim addit: «Dico etiam quod hac
conversione panis non annihilatur».
ART. V. DE TRANSSUBSTANTIATION!·:
195
vertitur, non desinit esse per annihilationem. Unde apposite S. Bo
naventura: «Communiter ponunt omnes, quod non est annihilatio panis,
imo in meliorem substantiam commutatio; et ideo transsubstantiatio,
non annihilatio, talis conversio est, et sic appellari debet» *. Et S. Tho
mas: «Conversio tollitur, posita vel annihilatione substantiae panis, vel
resolutione in praejacentem materiam» 12.
b) Alii condemnant quidem vocem annihilationis, sed in re viden
tur eam admittere. Volunt enim substantiam panis, vel ex vi verborum
formae desinere esse, ut succedat corpus Christi3; vel ad productionem
corporis Christi separari a quantitate et accidentibus, et sic destrui4;
vel subtractione influxus divini ita funditus perire, ac si prorsus in
nihilum redacta esset 5.
Hi tamen dicendi modi revera implicant annihilationem substantiae
panis, et non salvant verum conceptum transsubstantiationis.
Si enim substantia panis desinat esse, quin transeat in aliud per
conversionem aut per generationem, vel quin resolvatur in praejacen
tem materiam, vere destruitur ac perit, et, ut volunt aliqui auctores,
annihilatur.
Nec salvant verum conceptum transsubstantiationis. Transsubstan
tiatio siquidem est vera conversio panis et vini, adeo ut unum mute
tur in aliud, et id, quod ante consecrationem erat panis et vinum, post
consecrationem sit corpus et sanguis Christi.
In sententia autem horum theologorum substantia panis non mu
tatur in corpus Christi, sed panis desinit esse, ut corpus Christi ipsi
succedat. Unde nexus inter desitionem substantiae panis et inceptio
nem corporis Christi in hoc modo explicandi esset mere accidentalis,
et verba consecrationis implicite expellerent substantiam panis, et for
maliter substituerent corpus Christi, quin desitio unius ullo modo in
ferat positionem alterius. Successio autem unius ad alterum non est
conversio.
c) Multo communius tum veteres tum recentiores docent substan
tiam panis et vini in consecratione non annihilari, nec funditus perire
aut in nihilum abire, sed totaliter mutari, ac converti in corpus et san
guinem Christi, adeo ut, monstrato corpore Christi eucharistico, pos
simus vere dicere: Hoc ante consecrationem erat substantia -panis; vel:
Id, quod prius erat substantia panis, nunc est corpus Christi. Sic nexus
inter desitionem panis et positionem corporis Christi est intrinsecus seu
essentialis, et desitio unius infert necessario positionem alterius. Ita
S. Thomas, Capreolus, Cajetawus, et novissime Billot ®.
Circa secundum. Non parum sudant theologi in declarando modo,
quo Christus incipit esse praesens in hoc sacramento:
a) Aliqui dicunt corpus Christi fieri praesens in eucharistia per
1 In IV Sent., dist. n, p. 1, q. 3.
■ III p., q. 75, a. 3.
a Vazquez, De eucharistia, disp. i8i, c. 12.
4 Suarez, Dc eucharistia, disp. 50, sect. 6, n. 7.
r' Losslus, De perfectionibus divinis, lib. 12, n. 109.
" S. Thomas, Ill p., q. 75, aa. 3 et 4; Capreolus, In IV Sent., dist. Il, q. i.a. I,
conci 2 et 3; Cajatanui, In III p., q. 75, a. 3; Billot, Dc sacramentis, q. 75.
Ιθ6
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XV. DE REALI PRAES. CHRISTI IN EUCH.
actionem adductivam, quae corpus Christi eousque solum in caelo exsi
stens facit praesens in sacramento. Ita Scotus, Toletus, S. Bellarminus,
Vazquez, et novissime Pesch et alii1.
Verum adductio, quocumque tandem modo explicetur, non importat
conversionem panis, atque ideo rationem conversionis inexplicatam re
linquit.
b) Lugo, cui novissime subscribit Mazzella 12, haec habet: «Merito
displicet sententia, quae transsubstantiationem vocat actionem addu
ctivam. Melius ergo dicitur actio constitutiva corporis Christi sub spe
ciebus, connotando etiam desitionem substantialem panis; nec enim
unitio secundum se, nec desitio secundum se, est adaequate conversio,
sed utraque simul componit conversionem constantem ex utraque mu
tatione, ex desitione et unitione»3.
Puto tamen per vocem constituere nondum explicari rationem con
versionis, veramque conversionem magis importare quam desitionem et
unitionem.
. ' .
c) Alii, radicitus rem exponere volentes, dixerunt transsubstan
tiationem esse actionem productivam vel potius reproductivam, qua cor
pus Christi uno modo exsistens sub alio modo efficiatur ex substantia
panis. Ita Suarez, Lessius, Conninck, Gonet, Billuart, Pranzelin, Piccirelli, et alii plures eximii theologi4.
At nescio, quomodo haec explicatio effugere possit conceptum crea
tionis.
Ut verum fatear, nondum mihi placent, neque doctrinae Angelici
Doctoris consonant, theoriae adductionis, constitutionis, et productionis
hucusque relatae.
d) Verior explicatio. Quamvis probe distinguantur terminus a quo
et terminus ad quem in transsubstantiatione, una tamen solutione puto
cum cl. Van Noorl5 totam rem explicandam esse.
Nulla est certe vox aptior ad explicandam transsubstantiationem
quam conversio, et maxime insistendum est huic vocabulo. Unde transsubstantiatio nihil aliud est quam conversio mirabilis ac singularis to
tius substantiae panis et vini in corpus et sanguinem Christi jam exsi
stentia et non mutata, manentibus dumtaxat speciebus.
Conversio est transitus panis et vini in corpus et sanguinem Chri
sti. Panis et vinum non annihilantur, non destruuntur, non pereunt,
sed transeunt ad aliud esse; et corpus et sanguis Christi non creantur,
non adducuntur, non producuntur, sed incipiunt esse terminus conver
sionis panis et vini in esse sacramentali sine ulla ex parte sui muta
tione; quia panis fit corpus Christi. Quare, ut profundissime ait Billot,
1 Scotus, In IV Sent., dist. II, q. 3, nn. 22-23; Toletus, In III p., q. 75, a. 4.
q. 3, conci. 2; S. Bellarminus, De eucharistia, lib. 3, c. 18; Vazquez, De eucharistia,
disp. 181, c. 13, n. 147; Pesch, De sacramentis, n. 695 sq.
2 De sacramentis, n. 242.
3 De eucharistia, disp. 7, sect. 6, n. 89.
4 Suarez, De eucharistia, disp. 50, sect. 4, n. 10; Lessius, De perfectionibus div.,
lib. 12, n. 119; Conninck, De sacramentis, q. 75, a. 4, dub. 3; Gonet, De eucharistia,
disp. 4, a. 2; Billuart, De eucharistia, diss. 1, a. 7; Franzelin, De eucharistia, tll. 14;
Piccirelli, Disquisitio... de catholico intellectu dogmatis transsubstantiation is, p. 263 sqq.
5 De sacramentis, n. 348.
ART. V. DE TRANSSUBSTANTIATIONS
197
«mirabilis illa et singularis conversio non potest esse nisi imius sub
stantiae in aliam individuam substantiam praeexistentem et in suo
antiquo esse absque mutatione ulla perseverantem, quatenus virtute
divina hoc individuum demonstratum fit illud individuum demonstratum*
Mirabilis est ac singularis, quatenus totum exsistens convertitur in
totum exsistens. In conversionibus naturalibus manet idem subjectum
in termino a quo et in termino ad quem, «sed hic et totum convertitur
in totum, quia panis fit corpus Christi; et partes etiam convertuntur,
quia materia panis fit materia corporis Christi, et forma substantialis
similiter fit illa forma, quae est corpus Christi» 2.
In conversionibus naturalibus, imo et in miraculosis quoad modum,
ut in conversione aquae in vinum in Cana Galilaeae, semper manet
aliquod elementum per modum subjecti, quia «naturalis mutatio non
potest pertingere usque ad variationem materiae»3, sed in conversione
eucharistica totum convertitur. Hinc «mutatio ista fit ex exsistente in
exsistens praeter modum aliarum mutationum, quae fiunt etiam ex
exsistentibus in exsistentia, ex quarum inspectione intellectus noster
sibi suas conceptiones formavit; et ideo haec conversio videtur esse con
tra conceptiones intellectus, et propter hoc difficilius ei adsentitur quam
creationi, quae est ex omnino non exsistenti, cujusmodi mutationem
non vidit» 4.
Totius substantiae panis et vini. Id, quod natum est esse per se et
non in alio, dicitur substantia, et quod alteri inhaeret tanquam sub
jecto, vocatur accidens. «Substantia autem, in quantum hujusmodi, non
est visibilis oculo corporali, neque subjacet alieno sensui, nec etiam
imaginationi, sed soli intellectui, cujus objectum est quod quid est»8.
Totum igitur esse substantiale quod in pane constituitur materia et
forma, convertitur in corpus et sanguinem Christi, quin de ea rema
neat materia vel forma, subsistentia vel exsistentia, aut aliquid hujus
modi, quod ad lineam essentialem pertineat, remanentibus dumtaxat
accidentibus.
In corpus et sanguinem Christi jam exsistentia et non mutata. Ter
minus actionis conversivae sunt corpus et sanguis Christi in statu sacramentali, adeo ut vera sit expressio: Hoc, quod nunc est corpus Christi,
antea fuit substantia panis. «In naturalibus conversionibus transmutatur
et id, quod convertitur, et id, in quod convertitur. Illud quidem,'quod
in alterum convertitur, semper transmutatur corruptione; sed illud, in
quod aliquid naturaliter convertitur, si quidem sit simplex conversio,
transmutatur per generationem, sicut cum aqua generatur ex aere; si
autem sit conversio cum additione ad alterum praeexsistens, illud, cui
additur, transmutatur secundum augmentum, vel saltem per restaura
tionem deperditi, sicut accidit in nutrimento. Sed hic, illud, in quod fit
conversio, erat praeexsistens, et non ei additur, quia, ut dictum est, illud,
quod convertitur, convertitur in ipsum, et secundum totum, et secun1
2
3
4
3
De sacramentis, q. 75, «De transsubstantiatione».
S, Thomas, In IV Sent., dist. Il, q. I, a. 3, q. I.
In IV Seni., dist. 11, q. 1, a. 3, sol. 1.
S. Thomas, In IV Sent,, dist. 11, q. 1, a. 3, sol. 3 ad t.
S. Thomas, III f> . q. 76, a 7
Iç8
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
dum omnes partes ejus. Unde hoc, in quod terminatur conversio, nullo
modo transmutatur, scilicet corpus Christi, sed solum panis, qui con
vertitur» ’.
An haec doctrina de immutatione corporis et sanguinis Christi adeo
stricte intelligenda sit, ut ne quidem mutationem modalem substantialem
admittat; vel solum mutationem physicam excludat, lis est inter domesti
cos. Mutationem modalem substantialem in corpore et sanguine Christi in
eucharistia verificari et solam mutationem physicam et absolutam ab eis
excludi defendunt Capreolus, Valentia, Salmanticenses et alii 1
2. Alii vero
volunt corpus et sanguinem Christi ne modaliter quidem, sed terminative
tantum, in transsubstantiatione mutari, quia putant Christum in eucha
ristia sine ulla mutatione terminare actionem conversivam panis et vini
sub speciali ratione. Ita Cajetanus, Joannes a S. Thoma, Contenson, Billot
et alii 3.
. Uterque dicendi modus est probabilis, et satisfacit difficultatibus, quae
in hac materia occurrunt, sed secundus mihi profundior ac probabilior vi
detur.
Manentibus dumtaxat speciebus. Ut jam in superioribus insinuavi,
disputatur in philosophia ac theologia, an in conversione inter termi
num a quo et terminum ad quem necessario intercedat aliquid commune.
Affirmat Suarez cum aliis 45, et negat Palmieri ®.
Quidquid sit de hac quaestione in genere, certum est in conversio
ne eucharistica revera dari terminum utrique extremo communem, qua
tenus eadem accidentia panis et vini manent integra ante et post con
secrationem. De hoc uberius in speciali quaestione.
QUAESTIO XVI
DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCHARISTIA
ARTICULUS I
AN ET QUOMODO CORPUS CHRISTI UNIATUR SPECIEBUS
SACRAMENTALIBUS IN EUCHARISTIA
324. Status quaestionis. Praesens quaestio est pure speculativa,
sed difficilis intellectu, imo et a quibusdam satis obscure exposita, quo
modo scilicet Christus sit in eucharistia.
S. Thomas egregie ait: «Corpus Christi non est eodem modo in hoc
sacramento sicut corpus in loco, quod suis dimensionibus loco commensuratur; sed quodam speciali modo, qui est proprius huic sacramento» ®.
1 S. Thomas, In IV Sent., dist. ii, q. i, a. 3, sol. 1.
2 Capreolus, In IV Sent., dist. Il, q. I, a. 3 ad 2 Durandi, et ad 2 Aureoli;
Valentia, In III p., disp. 6, q. 3, p. 3 «Secunda sententia»; Salmanticenses, De
eucharistiae sacramento, disp. 5, n. 23 sqq.
3 Cajetanus, In III p., q. 75, aa. 2 et 4; Joannes a S. Thoma, In III p., disp. 28,
aa. 2 et 3; Contenson, De eucharistia, diss. i, c. 2; Billot, De sacramentis, q. 75, § 4.
• De eucharistia, disp. 50, sect. 2, n. 16.
5 Ontologia, th. 31, p. 518.
• III p., q. 75, a. i ad 3.
ART. I. AN ET QUOMODO C. CH. UNIATUR SPECIEBUS
I99
«Per hoc, quod dicimus ipsum esse sub hoc sacramento, significatur
quaedam habitudo ejus ad hoc sacramentum» l.
«Corpus Christi remanet in hoc sacramento non solum in crastino,
sed etiam in futuro, quousque species sacramentales manent, quibus
cessantibus, desinit esse corpus Christi sub eis; non quia ab eis depen
deat, sed quia tollitur habitudo corporis Christi ad illas species» 1
2.
Disputatur, an modus essendi Christi huic sacramento proprius seu
habitudo Christi ad species, sit aliquid reale, et quid sit.
Esse aliquid reale ipsi corpori Christi intrinsecum non videtur posse
negari. Dicunt enim concilia et nos affirmamus corpus Christi esse vere
et realiter sub speciebus panis et vini. Ergo ipsis realiter unitur.
In quo consistit haec unio?
325. Placita theologorum. 1) Aliqui veteres theologi docuerunt prae
sentiam corporis Christi speciebus sacramentalibus non tam unionem esse
quam inseparabilitatem seu juxtapositionem ex ordinatione divina. Ita
Ockam, Argentina, Biel et alii 3*
.
Sed in hac sententia non posset explicari, quomodo corpus Christi fe
ratur per accidens ad motum specierum. Si corpus Christi et species sacramentales non uniuntur, remotis speciebus, corpus Christi separabitur, sicut
lapis juxtapositus lapidi, cum removetur, separatur ab altero.
2) Alii dicunt corpus Christi uniri speciebus sacramentalibus effective
non formaliter, quatenus Deus supplet in accidentibus defectum substan
tiae per corpus Christi tanquam per instrumentum, et immittit tum cor
pori Christi tum speciebus virtutem, qua possint sibi ipsis mutuo influere,
vel sese mutuo attrahere. Ita Suarez, Lugo et novissime Pesch et Val ·*.
Sed efficientia, qua defectus substantiae suppletur, non sufficit ad ex
plicandum modum, quo corpus Christi defertur ad infirmos, etc., ad motum
specierum.
Virtus autem attractiva, quae speciebus et corpori Christi conceditur,
ut sese mutuo uniant, sine fundamento fingitur. Corpus enim Christi, ut
dicemus inferius, est hic per modum substantiae. Substantia autem nec
attrahitur ab accidentibus, nec attrahit accidentia.
3) Alii volunt species sacramentales et corpus Christi uniri formaliter,
sicut continens et contentum, sine imperfectionibus inhaerentiae et infor
mationis, quas important aliae uniones formales. Ita plurimi thomistae et
ex extraneis non pauci 5.
326. Thesis. Species sacramentales et corpus Christi uniuntur in
eucharistia unione quadam formali, non tamen per modum inhaerentiae,
nec per modum informationis, sed per modum termini continentis et
contenti.
Explicatur. Corpus Christi succedit substantiae panis in euchari
stia, et ideo inter species et corpus Christi oportet salvari eam unio
nem, quae erat inter substantiam panis et quantitatem, salvis imper1 III p., q. 76, a. 6.
2 III p., q. 76, a. 6 ad 3.
3 Ockam, In IV Sent., q. 5: Argentina, In IV Sent., dist. 10, q. 2, a. ult.;
Biol, In IV Sent., dist. 10, a. 2, conci. 10.
1 Suarez. De eucharistia, disp. 47, sect. 3; Lugo, De eucharistia, disp. 6, sect. 2;
Pesch, De eucharistia, n. 744; Val, De SS. eucharistia, n. 169, 4.
C(r. Capreolus, In IV Sent., dist io, q. 3, a. 3 ad I Scoti; et ad 5 Durandi
Exemplum autem»; Cajetanus, In III p., q. 75, a. 1; Salmanticenses, De eucha
ristiae sacramento, disp. 6, 11. 12 sqq.
200
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
fectionibus. Quantitas autem uniebatur formaliter substantiae panis
ante consecrationem per modum termini continentis, et per modum for
mae, quae inhaeret ac recipitur in subjecto, conferens ipsi extensionem
in ordine ad se. Post consecrationem autem unitur supernaturaliter cor
pori Christi per modum termini continentis tantum, seclusa inhaerentia
et dependentia a subjecto. Unde species sacramentales et corpus Chri
sti uniuntur in eucharistia per modum continentis et contenti sine
inhaerentia et dependentia a subjecto. «Non tamen, ait Angelicus, sub
stantia corporis Christi est subjectum illarum dimensionum, sicut erat
substantia panis»1. «Hujusmodi accidentia non sunt in substantia cor
poris et sanguinis Christi sicut in subjecto» 12.
Suppressis igitur imperfectionibus inhaerentiae et receptionis acci
dentium in corpore Christi tanquam in subjecto, in caeteris salvanda
est inter species sacramentales et corpus Christi, ea unio, quae ante
consecrationem erat inter quantitatem et substantiam panis. Sed haec
unio ante consecrationem erat formalis per modum continentis et con
tenti. Ergo species sacramentales et corpus Christi post consecrationem
uniuntur formaliter per modum termini continentis et contenti.
ARTICULUS II
AN PRAESENTIA CHRISTI IN EUCHARISTIA SIT LOCALIS
327. I. Status quaestionis. Angelicus Doctor ait: «Corpus Christi
est in hoc sacramento per modum substantiae, et non per modum quan
titatis»34. Ex hoc principio facile deducitur tota theoria scholasticorum
circa modum, quo Christus est in eucharistia, sed, quia aliqui despi
ciunt principia scholasticorum, et alii non satis intelligunt veterum do
ctrinam, non parva orta est confusio in praesenti quaestione.
328. II. Opiniones auctorum, i) Quidam cartesiani, putantes essen
tiam corporum consistere in actuali extensione, rem explicare contendunt
per condensationem. Docent enim partes corporis humani cum sua figura
et ordine situali posse a Deo ita in infinitum quoad extensionem redigi ac
condensari, ut contineantur sub omnibus et singulis specierum moleculis;
atque ita de facto «corpus Christi cum figura et ordine situali omnium sua
rum partium, vi verborum consecrationis reproduci sub omnibus et singulis
moleculis speciei panis» ‘.
Pluribus rationibus hanc theoriam refutat cl. Billot5; sed, ad praesens
quod attinet, sufficit unam tantummodo rationem ex impossibili adducere.
Impossibile siquidem est, ut idem corpus Christi sit infinitis dimensionibus
molecularibus in eucharistia redactum, dum perfectis dimensionibus est in
caelo constitutum.
1 III p., q. 76, a. 5.
2 III p., q. 77, a. 1.
3 III p., q. 76, a. i ad 3.
4 Simonnet, De eucharistia, disp. 5, a. 4.
5 De sacramentis, q. 76, § 1 Ad haec recte addit Angelicus: «Non est tamen
adsignare in partibus dimensionum panis, ubi singulae partes corporis Christi ja
ceant». In IV Seni., dist. 10, q. 1, a. 2, sol. 4 ad 3.
ART. II. AN PRAESENTIA CHRISTI IN EUCH. SIT LOCALIS
201
2) Scholastici aliter procedunt. Ex philosophia petunt substantiam cor
poream realiter a quantitate distingui; tum quia in mysterio eucharistiae
substantia panis, quae convertitur in corpus Christi, separatur a quantitate,
quae remanet; tum quia corpus Christi integrum manet sub tota specie
panis et sub qualibet ejus parte, quod sane non posset verificari, si sub
stantia corporea esset ipsa quantitas.
Substantia igitur est id, cui competit esse in se; et quantitas est accidens
extensivum rei in ordine ad se.
Substantia corporea non habet partes intégrales nisi in potentia, ac
proinde est simpliciter indivisibilis. «Remota quantitate, ait S. Thomas,
substantia omnis indivisibilis est, ut patet per Philosophum» '. «Materiam
autem dividi in partes non convenit, nisi secundum quod intelligitur sub
quantitate, qua remota, remanet substantia indivisibilis» 1
2.
Haec substantiae indivisibilitas transcendit totam rationem quantita
tis et continui, et non est confundenda cum indivisibilitate puncti occu
pantis determinatum situm in continuo. Substantia siquidem, quamvis per
impossibile diffunderetur, nunquam fieret divisibilis. «Materia enim, ait
S. Thomas, dicitur indivisibilis per negationem totius generis quantitatis.
Punctus autem est indivisibilis sicut quantitatis principium, situm deter
minatum habens. Unde ex materia res quanta efficitur, non per extensio
nem (loquendo de materia prima), cum extensio non sit nisi ejus, quod
alicujus quantitatis erat, sed per quantitatis susceptionem» 3.
Ex dictis certe sequitur corpus Christi, quod est in hoc sacramento
per modum substantiae, non esse in eucharistia sicut in loco.
Insistendum est huic doctrinae traditionali.
329. III. Ratio formalis, qua unumquodque dicitur esse in loco.
1) Aliqui theologi, quos Billot4 «scholasticos recentiores» vocat,
non videntur recte explicare conceptum et rationem formalem essendi
rerum in loco, et sic minus recte loquuntur de ratione praesentiae
realis Christi in eucharistia. Dicunt enim quamlibet rem esse in loco,
quatenus est ipsi praesens, et suo modo replet loci vacuitatem, vel
quantitate molis, vel diffusione sui per suas totalitates. Quare, volunt
Deum et angelos esse rebus praesentes sola simplici sua praesentia. Ita
Suarez, Lessius et Franzelin 5.
1 Contra Gentiles, lib. 4, c. 65.
2 i P·. q- 50. a. 2.
3 In II Sent., dist. 30, q. 2, n. 1.
1 De sacramentis, q. 76, § 1, n. 2.
5 Suarez, De eucharistia, disp. 48, sect. I, n. 12; Lessius, De perfectionibus di
vinis, lib. 12, c. 16, n. 124; Franzelin, De euch., th. 11.
En eorum verba: «Si per localem praesentiam, ait Suarez, intelligamus quam
libet realem et substantialem praesentiam, ratione cujus res hic adest potius quam
alibi, sic hujusmodi praesentia (Christi in eucharistia) localis est, ad eum modum,
quo praesentia angeli exsistentis in suo loco localis est. Nam hujusmodi denomi
natio non connotât aliquem modum physicum seu quantitativum occupandi spa
tium, sed modum substantialem aut entitativum, ratione cujus fit, ut spatium
illud, cui res dicitur esse praesens, non sit omnino vacuum, sed tali re vel substan
tia plenum». De eucharistia, disp. 48, sect. 1, n. 12. Non intelligo, quomodo sub
stantia praesertim spiritualis, quin aliquid agat, et corpus Christi per modum sub
stantiae praesens repleant spatium.
Lessius haec habet: «Duo enim ad modum essendi spiritualem, quem substan
tiae incorporeae habent, requiruntur. Alterum est, ut res tota sit veluli collecta in
punctum indivisibile, ita ut nihil illius sit, quod in illo indivisibili non reperiatur.
Si enim aliquid ejus esset extra illud indivisibile, quod etiam intra illud non sit,
haberet potius modum exsistendi rerum corporearum, quarum est habere partem
202
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
Ex hoc deducunt corpus Christi in eucharistia carere omni dimen
sione actuali, et nihilominus esse in loco localiter et localiter moveri1.
Nunquam sane intelligere potui, quomodo substantia spiritualis, vel
etiam substantia corporea, privata quantitate et se habens per modum
substantiae, possit per suas totalitates extendi vel diffundi, ut spatii
vacuitatem repleat.
2) Ut thomistarum vera sententia intelligatur, prae oculis haben
dum est quadrupliciter aliquid esse in loco: circumscriptive (corpora
quanta); definitive (spiritus); ubique (Deus); et sacramentaliter (corpus
Christi in eucharistia).
a) Esse circumscriptive in loco est aliquid quantum seu dimensionatum per suas dimensiones applicari loco pariter dimensionato, ac
circumscribi terminis ejusdem, extendendo partes suas partibus su
perficiei, adeo ut totum sit in toto et partes in partibus intra terminos
spatii. Unde corpora, quae commensurantur a concavitate loci secun
dum proprias dimensiones, coextendendo suas partes partibus loci et
contingendo terminos superficiei contactu molis, sunt in loco circum
scriptive et localiter.
b) Definitive dicuntur esse in loco, quae conjunguntur loco conta
ctu virtutis, et ita continentur intra terminos ejusdem, ut nequeant sua
virtute contingere alium locum2.
Falluntur theologi, qui dicunt angelos esse in loco definitive per
suam praesentiam, quamvis nihil ibi agant nihilque sua virtute con
tingant.
c) Ubique dicitur esse solus Deus, quatenus sua infinita virtute om
nia tangit, conservat atque gubernat. Ratio formalis, qua Deus dicitur
esse praesens omnibus rebus, est sua actio virtualiter transiens 8.
d) Sacramentaliter seu modo specialissimo est corpus Christi in eu
charistia. Dicitur esse per modum substantiae. Quid hoc significet,
adumbratur ex mysterio transsubstantiationis.
Substantia panis et vini per conversionem transit in corpus et san
guinem Christi, remanentibus dimensionibus panis et vini. Sub his
dimensionibus panis et vini loco propriae substantiae ponitur corpus
Christi cum suis dimensionibus et figura per naturalem concomitantiam,
non tamen ut subjectum sustentans accidentia panis et vini, neque
contractum ac circumscriptum dimensive ab illis, sed attingens illa per
modum substantiae.
extra partem, quam rerum spiritualium, quae totam entitatem suam in punctum
indivisibile collectam obtin/nt. Alterum est, ut illud indivisibile continue sit exten
sum vel diffusum... per suas, ut ita dixerim, totalitates. Alioquin non posset aliquod
spatium continuum simul totum et continuo modo occupare, quod etiam est contra
modum exsistendi rerum spiritualium. Requiritur itaque, ut totum sit intra pun
ctum indivisibile, et totum extra, absque tamen discontinuatione. Utrumque hoc
reperitur in modo exsistendi, quo corpus Christi exsistit in hoc sacramento; nam
totum est sub quovis puncto indivisibili... et totum est continue absque interci
sione diffusum per totam specierum quantitatem, sicut substantiae spirituales sunt
diffusae per totum spatium, quod occupant». De perfectionibus divinis, lib. 12,
c. 16, n. 124.
1 Cfr. Luto, De eucharistia, disp. 8, sect, i, n. 25.
2 Cfr. De Deo creatore, n. 854.
3 Cfr. De Deo uno, n. 124.
ART. II. AN PRAESENTIA CHRISTI IN EUCH. SIT LOCALIS
203
Quid significet haec expressio per modum substantiae, oportet bre
viter explicare.
Diximus substantiam ex se, remota molis quantitate, non habere
partes et esse indivisibilem. Cum ergo dicimus corpus Christi esse in
sacramento per modum substantiae, significamus totum Christum, Deum
et hominem perfectum, cum suis tribus dimensionibus, figura et sta
tura naturali in ordine ad se, reduci ad genus essendi substantiae, et
contineri sub accidentibus panis et vini per modum substantiae. Corpus
Christi succedit substantiae panis et. vini, non dimensive, neque susten
tans accidentia, sed quatenus citra inhaerentiam continentur sub acci
dentibus loco antiquae substantiae. «Manifestum est autem ,quod na
tura substantiae tota est sub qualibet parte dimensionum, sub quibus
continetur; sicut sub qualibet parte aeris est tota natura aeris, et sub
qualibet parte panis est tota natura panis. Et hoc indifferenter, sive
sint dimensiones actu divisae, sicut cum aer dividitur, vel panis seca
tur; vel etiam sint actu indivisae, divisibiles vero potentia1.
Placeat hic aurea S. Thomae verba referre: «Corpus Christi non est
in hoc sacramento secundum proprium modum quantitatis dimensivae,
sed magis secundum modum substantiae. Omne autem corpus locatum
est in loco secundum modum quantitatis dimensivae, in quantum scilicet
commensuratur loco, secundum suam quantitatem dimensivam. Unde
relinquitur, quod corpus Christi non est in hoc sacramento sicut in loco,
sed per modum substantiae; eo scilicet modo, quo substantia continetur
a dimensionibus; succedit enim substantia corporis Christi in hoc sa
cramento substantiae panis. Unde, sicut substantia panis non erat
sub suis dimensionibus localiter, sed per modum substantiae, ita nec
substantia corporis Christi. Non tamen substantia corporis Christi est
subjectum illarum dimensionum, sicut erat substantia panis. Et ideo
substantia panis ratione suarum dimensionum localiter erat ibi, quia
comparabatur ad locum illum mediantibus propriis dimensionibus. Sub
stantia autem corporis Christi comparatur ad locum illum mediantibus
dimensionibus alienis; ita quod e converso dimensiones propriae corpo
ris Christi comparantur ad locum illum mediante substantia; quod est
contra rationem corporis locati. Unde nullo modo corpus Christi est in
hoc sacramento localiter»2.
Substantia panis est in loco dimensive ac localiter, quia per suam
quantitatem sibi per modum formae inhaerentem commensuratur loco.
E contra, corpus Christi non unitur loco per propriam quantitatem sibi
inhaerentem, sed per quantitatem alienam, scilicet per quantitatem pa
nis et vini, cui unitur tanquam termino continenti. Neque commensu
ratur loco per propriam quantitatem, quia quantitas propria corporis
Christi est in eucharistia solum per concomitantiam et per modum sub
stantiae, non habens extensionem in ordine ad locum3.
1
a
a
S. Thomas, III p., q. 76, a. 3.
HI p., q. 76, a. 5.
Cfr. Salmanticonsos, De eucharistiae sacramento, disp. 6, n. 32.
204
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
ARTICULUS III
UTRUM CORPUS CHRISTI MOVEATUR IN SACRAMENTO EUCHARISTIAE
330. Status quaestionis. Motus est transitus rei ab uno loco in
alium.
Dupliciter potest aliquid moveri seu transferri ab uno in alium lo
cum. Primo per se, quando ipsum mobile desinit locum seu ubi praedicamentale, et acquirit novum locum seu aliud ubi praedicamentale;
ut, cum homo transit de domo in ecclesiam. Secundo per accidens, quan
do mobile, occupans idem ubi praedicamentale, mutatur situ ad motum
alterius; ut, cum aliqua res localiter movetur, moventur per accidens
objecta in ea contenta. Sic ad motum currus moventur merces in eo
contentae.
Quaestio est, an et quomodo corpus Christi in eucharistia moveatur.
331. Placita theologorum, i) Sohis Durandus negavit corpus Chri
sti eucharisticum quodammodo moveri ’.
2) Scotus, Biel et alii 1
23docuerunt Christum in eucharistia moveri per
accidens, non quidem a sacerdote vel ab eo, qui defert species, «sed a solo
Deo primo et immediate; vel ab anima Christi cum Deo concurrente» ( Biel).
3) Alii docent communiter Christum moveri per accidens a quolibet
movente species.
Quoad naturam hujus motus disputant theologi, an solum recipiatur in
speciebus sacramentalibus, vel simul etiam in corpore et sanguine Christi.
Aliqui censent hunc motum sistere in solis speciebus, et nullatenus affi
cere corpus et sanguinem Christi, ne dicatur corpus Christi per hunc mo
tum acquirere ubicationem aut ab agente extrinseco aliquid pati. Ita Cajetanus, Vazquez, Contenson et Salmanticenses s.
Alii existimant hunc motum afficere etiam corpus et sanguinem Chri
sti atque in ipsis recipi, ut veri motus rationem habeat. Putant enim alioquin corpus Christi non posse dici moveri etiam per accidens, sicut cor
pus Christi non dicitur comburi, cum species sacramentales comburuntur.
Ita Capreolus, Soto et Suarez '.
332. T HESIS. Christus in eucharistia movetur per accidens ad mo
tum accidentium, ita tamen ut motus solum recipiatur in accidentibus,
non in corpore Christi.
Pars l.a
Christus in eucharistia movetur per accidens.
Corpus Christi, ut diximus superius, vere continetur sub speciebus
panis sicut contentum in continente. Impossibile autem est contentum
ad motum continentis non moveri per accidens. Ergo corpus Christi
1 In IV Sent., dist. io, q. 3, n. 5.
2 Scotus, In IV Sent., dist. 10, q. 6, n. 4; Biel, In IV Sent., dist. 10, a. 2,
conci. 10.
3 Cajetanus, In III p., q. 76, a. 6 «Ad evidentiam»; Vazquez, De sacramentis,
disp. 190, c. 4; Contenson, De sacramento eucharistiae, diss. 2, c. 2, q. 4: Salmanti
censes, De euch. sacram., disp. 6, n. 34.
1 Capreolus, In IV Sent., dist. 10, q. 3, a. 3, ad arg. 3 et 5 Durandi; Soto,
In IV Sent., dist. 10, q. 1, a. 6, conci. 2; Suarez, De sacramentis, disp. 47, sect 4, n. 9.
ART. III. AN CORPUS CHRISTI MOVEATUR IN SACRAMENTO
205
movetur per accidens ad motum accidentium. Hinc vere dicimus cor
pus Christi ad infirmos deferri, ab una ecclesia in aliam transferri, etc.
Sensus est, quod, motis speciebus de uno ad alium locum, Christus
desinit esse per accidens in primo loco, et incipit esse praesens per acci
dens in secundo loco l.
Pars 2.a Hic motus non recipitur in corpore Christi ne
que ipsum intrinsece afficit.
Corpus enim Christi, cum non sit localiter in hoc sacramento, non
potest acquirere aliquod ubi praedicamentale, nec ab extrinscco aliquid
pati. Si autem reciperet in se motum localem, necessario acquireret ubi
praedicamentale tanquam terminum hujus motus, et ab agente extrinseco aliquid pateretur. Ergo.
333. Scholion. De fractione corporis Christi ad fractionem specierum.
Aliqui theologi, ut Alensis, S. Bellarminus, Suarez et Lugo123*,docuerunt
nullatenus esse dicendum corpus Christi in hoc sacramento frangi, cum
species sacramentales franguntur.
Huic sententiae favet Ecclesia, cum dicit:
Nulla rei jit scissura,
Signi tantum jit fractura2.
Alii tamen verius docent dici posse Christum, fractis speciebus sacramentalibus, dividi, non quidem secundum praesentiam naturalem,
sed secundum praesentiam sacramentalem, quatenus corpus Christi,
quod ante divisionem hostiae erat totum in tota hostia et totum in
qualibet ejus parte, post divisionem est totum in separatis hostiae par
tibus, quae feruntur in diversa et opposita loca. Ita Waldensis, Cano
et alii plures1.
Unde Berengarius coactus est fidem catholicam his verbis profiteri:
«Corde credo et ore confiteor... verum corpus et sanguinem Domini
nostri Jesu Christi in veritate manibus sacerdotum tractari, frangi, et
fidelium dentibus atteri» 5.
In liturgia etiam S. Joannis Chrysostomi dicitur: «Dividitur et non
separatur Agnus Dei, Filius Patris, qui semper manducatur et nullate
nus consumitur»e.
1 Cfr. Valentia, In III p., disp. 6, q. 4, p. 3.
- Alensis, IV p., q. 10, m. 9, a. I; S. Bellarminus, De eucharistia, lib. 1, c. 2;
suaroz. De eucharistia, disp. 47, sect. 4, n. 13 sqq.; Lugo, De eucharistia, disp. 6,
NOCt. 3.
3 In Missa Corporis Christi, Sequentia.
1 Waldensis. De sacramentis, t. 2, cc. 55-56; Cano, De locis, lib. 5, c. postremo
nd ultimum.
Apud Lantranoum, De corpore et sanguine Domini, c. 2; ML 150, 410.
" Liturgia S. Joannis Chrysostomi; apud Maximilianum, Praelectiones de liturgiis orientalibus, t 2, p 266.
2O6
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
ARTICULUS IV
UTRUM TOTUS CHRISTUS SIT SUB UTRAQUE SPECIE SACRAMENTALI
ET SUB SINGULIS SPECIERUM PARTIBUS
334. Status quaestionis. 1) Duo sunt specierum genera, quae in
eucharistia post consecrationem remanent, species nempe panis et vini,
quae continent corpus et sanguinem Christi.
2) Species sacramentales in eucharistia remanentes habent partes
magnas vel parvas, prout dimensiones earum magis vel minus exten
duntur. Partes hujusmodi sunt continuae·, dum hostia integra manet vel
species vini in uno calice continetur; et divisae, cum hostia frangitur
vel species vini in duplici calice ponitur.
Ex partibus continuis aliae sunt aliquotae, quae, cum magnitudinem
habeant, propria quantitate constituuntur, et physice dividi possunt;
aliae proportionales, quibus constare dicitur quantitas, quatenus est
divisibilis in infinitum.
3) Totus Christus intelligitur Christus, Deus et homo, ac proinde
Verbum divinum seu totus Deus cum tribus personis ac perfectionibus,
et integra natura humana constituta ex corpore cum omnibus suis par
tibus (ossibus, nervis, carne) bene organizatis et anima cum suis poten
tiis, habitibus, passionibus, etc.
4) Quaestio est, an totus ac integer Christus sit: a) sub qualibet
specie sacramentali; et b) sub omnibus et singulis specierum partibus,
tum divisis tum continuis.
335. Thesis I.
sacramentali.
Totus ac integer Christus est sub utraque specie
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Ex verbis institutionis constat Christum
reliquisse suum corpus in hoc sacramento: Hoc est corpus meum. Corpus
autem Christi est divinitati, animae, sanguini, quantitati, aliisque acci
dentibus ad integritatem ejus pertinentibus hypostatice unitum. Ergo
Christus relinquens suum corpus in hoc sacramento, integer in eo sub
speciebus remansit. Hinc de communicantibus ait: Qui manducat me1.
2) Ex conciliis. Concilium Constantiense: «Firmissime credendum
est et nullatenus dubitandum integrum Christi corpus et sanguinem tam
sub specie panis quam sub specie vini veraciter contineri»12.
Concilium Florentinum: «Totus Christus continetur sub specie panis,
et totus sub specie vini»34
.
Concilium Tridentinum: «Quapropter verissimum est tantumdem sub
alterutra specie atque sub utraque contineri» ’. «Si quis negaverit in ve1
2
3
4
Joan., 6, 58.
Denz-Bannw., 626.
Denz-Bannw., 698.
Siss. 13, can. 3; Denz-Bannw., 876.
ART. IV. AN TOTUS CHRISTUS SIT SUB UTRAQUE SPECIE
207
nerabili sacramento eucharistiae sub unaquaque specie... totum Christum
contineri, a. s.» x.
3) Ex liturgia romana. «Caro cibus, sanguis potus, manet tamen
Christus totus sub utraque specie» 12.
4) Ex SS. Patribus. S. Ambrosius: «In illo sacramento Christus
est, quia corpus est Christi» 3*
. Et S. Caesarius arelatensis: «Totum unus,
totum duo, totum plures sine diminutione percipiunt»
336. Thesis II. Totus Christus est in omnibus et singulis specie
rum partibus, tum divisis tum continuis.
Arg. Ex Concilio Tridentino. «Totus enim et integer Christus sub
panis specie et sub quavis ipsius speciei parte, totus item sub vini specie
et sub ejus partibus exsistit» 5*
.
Pars l.a
Totus est in partibus divisis. (Est de fide.)
1 ) Concilium Tridentinum haec habet: Si quis negaverit in venerabili
sacramento eucharistiae, sub unaquaque specie et sub singulis cujusque
speciei partibus, separatione facta, totum Christum contineri, a. s. ®.
2) Liturgia romana retinet hanc doctrinam dicens: «Fracto demum
sacramento, ne vacilles, sed memento, tantum esse sub fragmento, quan
tum toto tegitur» 7.
3) Ratio id ipsum suadet. Christus in hoc sacramento succedit sub
stantiae panis et vini, et est per modum substantiae. Sicut autem, fracto
pane, sub quavis parte remanet tota substantia panis, ita pariter post
fractionem specierum sacramentalium sub qualibet specierum parte re
manet totum corpus Christi, ac proinde totus Christus.
Pars 2.a
Totus etiam Christus est in partibus continuis.
Aliqui volunt hanc thesis partem esse de fide, sed alii cum Valentia
et Suarez dicunt eam non esse de fide, sed ita certam, ut opinio con
traria sit erronea8.
1) Concilium Tridentinum, quamvis in definitione utatur verbis fa
cta separatione, in capite tamen tertio, quando docet integrum Christum
sub quavis ipsius speciei parte exsistere, proculdubio agit de permanen
tia Christi in partibus specierum continuis9.
2) Angelicus Doctor expresse tenuit hanc doctrinam dicens: «Mani
festum est, quod totus Christus «est sub qualibet parte specierum panis,
1
'■*
;1
1
6
Scss. 13, can. 3; Denz-Bannw., 885.
In Missa SS. Corporis Christi, Sequentia.
De mysteriis, 9, 58; ML 16, 426.
Hom. 5 de Paschale; ML 67, 1054.
Sess. 13, c. 3; Denz-Bannw., 876.
°
Scss. 13, can. 3; Denz-Bannw., 885.
Missa SS. Corporis Christi, Sequentia.
Valentia, In I II p., disp. 6, p. 2; Suarez, De sacramentis, disp. 52, sect. 2, n. 9.
Scss. 13, c. 3; Denz-Bannw., 876,
7
"
”
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
2O8
etiam hostia integra manente, et non solum cum frangitur, sicut quidam
dicunt» \
3) Ratio est semper eadem. Corpus Christi est in hoc sacramento
per modum substantiae. Substantia autem ex se, cum non habeat partes
nisi ratione quantitatis, est tota in toto et tota in qualibet quantita
tis parte.
Difficultatibus satisfit.
337. Obj. l.° Veteres quidam theologi, quorum meminit S. Thomas,
hanc doctrinam inficiati sunt, dicentes in integra specie, non in singulis
ejus partibus esse totum Christum. Et ponebant «exemplum de imagine,
quae apparet in speculo; quae apparet una in speculo integro; in speculo
autem fracto apparent singulae (imagines) in singulis partibus» 12.
Resp. Haec veterum singularis opinio caret fundamento, et destitui
tur traditionis suffragio. Tota enim antiquitas Christiana adversatur huic
dicendi modo. Nec valet exemplum de speculo, «quia, ut ait Angelicus,
multiplicatio hujusmodi imaginum accidit in speculo fracto propter diver
sas reflexiones ad diversas partes speculi; hic autem non est nisi una con
secratio, propter quam corpus Christi est in hoc sacramento» 34
.
Obj. 2.° Cartesiani, qui docent essentiam corporis consistere in trina
dimensione, contendunt corpus Christi toties multiplicari sub una specie,
quoties in speciei moleculis salvatur trina dimensio, et sic pluries actu esse
in hostia trinis dimensionibus totidem replicatum.
Resp. Cartesiani in hoc vehementer falluntur, tum quia constitutio
corporum non est trina dimensio, tum etiam quia corpus Christi in eucha
ristia est ad modum substantiae, totum in toto et totum in qualibet ejus
parte per unam tantummodo praesentiam.
Objectionem cartesianorum praeoccupavit S. Thomas suo tempore di
cens: «Neque substantia alicujus rei est pluries sub dimensionibus propriis,
neque corpus Christi sub dimensionibus panis, et per consequens neque
infinities, sed toties in quot partes dividitur» *.
338. Corollarium. Iisdem rationibus facile ostenditur totum Chri
stum esse pariter in partibus proportionalibus specierum, quia his om
nibus constant species sacramentales. Et, sicut substantia panis ante
consecrationem exsistit in qualibet parte proportionali unita moli, ita
post consecrationem Christus manet in illis partibus exsistentibus in toto.
ARTICULUS V
QUID PONATUR IN SACRAMENTO EUCHARISTIAE
VI VERBORUM CONSECRATIONIS
339. Status quaestionis. 1) Dupliciter potest aliquid poni in sa
cramento eucharistiae: a) Vi verborum /ormae consecrationis, quatenus
1
2
III p., q. 76, a. 3.
III p., q. 76, a. 3. Angelicus his verbis retulisse videtur opinionem Altissio-
dorensis, qui ajebat: «Sub totali illa forma est Christus, ita quod sub nulla parte
sit per se. Tamen, cum frangitur hostia, est integer Christus sub qualibet parte per
se... Et est simile in speculo: sicut enim in speculo integro est una sola imago; tamen
ipso fracto, in qualibet parte resultat imago, ita sub tali forma est Christus, qui est
imago Dei Patris». Summa, lib. 4, tr. 5, c. 4.
3 III p., q. 76, a. 3.
4 III p., q. 76, a. 3 ad 1.
ART. V. QUID PONATUR IN EUCH. VI VERBORUM
209
verificatur id, quod formaliter significant verba. Cum enim verba conse
crationis efficiant, quod significant, illud oportet directe poni in sa
cramento, quod verba significant. Significant autem «id in quod directe
convertitur substantia panis et vini praeexsistens»1, b) Per concomiiantiam, quatenus id ponitur, quod realiter est conjunctum ei, quod directe
verba efficiunt.
2) Hanc distinctionem irrident non pauci haeretici, sed communiter
admittunt theologi, et adhibet Concilium Tridentinum ut fundatam in
ipsa natura sacramenti eucharistiae.
De his quae sunt vi verborum, in hoc articulo; et de his, quae sunt
per concomitantiam, dicemus in articulo sequenti.
340. Thesis I. Ex vi verborum consecrationis panis ponitur corpus
Christi in sanctissimo eucharistiae sacramento. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. «Semper haec fides in Ecclesia
Dei fuit, statim post consecrationem verum Domini nostri corpus verum
que ejus sanguinem sub panis et vini specie una cum ipsius anima et
divinitate exsistere; sed corpus quidem sub specie panis et sanguinem sub
vini specie ex vi verborum» a.
2) Ex auctoritate S. Thomae et theologorum. S. Thomas: «Sub spe
ciebus panis est quidem corpus Christi ex vi sacramenti» 123. Hanc doctri
nam tuentur Valentia, Philippus a SS. Trinitate, Billuart, et alii generatim theologi4.
3) Ex ratione theologica. Verba consecrationis id directe efficiunt,
quod significant. Sed verba consecrationis panis significant substantiam
panis converti in corpus Christi. Ergo ex vi verborum consecrationis
panis corpus Christi ponitur in sanctissimo eucharistiae sacramento.
341. Scholion. Quid importet corpus Christi, quod ex vi verborum
consecrationis panis ponitur in eucharistia.
Non omnes conveniunt in determinanda significatione corporis
Christi.
1) Aegidius romanus, Biel et alii pauci 5 putaverunt corpus Christi,
quod vi verborum ponitur in hoc sacramento, importare solam mate
riam primam, quae a sanctissima anima Christi informatur.
Sed haec opinio merito rejicitur ab aliis, quia sola materia prima
non est proprie corpus, nec dicitur manducari.
2) Gandavensis et Scotus 6 docent corpus Christi, prout in euchari
stia vi verborum ponitur, importare compositum ex materia prima et
forma substantiali corporeitatis.
1 S. Thomas, III p., q. 76, a. i.
2 5ess. 13, c. 3; Denz-Bannw., 876.
3 ΙΙΊ p., q. 76, a. 2.
1 Valentia, In III p., disp. 6, q. 4, p. 2; Philippus a SS. Trinitate, De S. euchaiistiae sacramento, disp. 4, dub. 1; Billuart, De almo eucharistiae sacramento, diss.
4, a i.
6 Aegidius rom„ Theoremata de corpore Christi, prop. 32; Biel, In canoneni
missae, Icet. 42.
rt Gandavensis, Quodlib. 12, q. 10; Scotus, In IV Sent., dist. IO, q. 4; et dist.
11. q. 3·
14
210
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN BUCH.
Haec theoria admitti nequit ex ea saltem parte, qua ponit in cor
pore humano formam substantialem corporeitatis \
3) Quidam recentiores volunt corpus Christi in eucharistia esse
complexum atomorum vi attractionis adunatorum; et cartesiani docent
illud consistere in trina dimensione.
Hae tamen theoriae errant circa constitutionem corporum, et nulla
tenus sunt admittendae *
2.
4) Alii contendunt corpus Christi, prout vi verborum ponitur in
eucharistia, importare compositum substantiale, quod in recto importat
materiam et in obliquo formam substantialem. Ita Solo, et Valentia3.
Huic modo dicendi obstat compositum substantiale, quod est Chri
stus, in recto importare tum materiam tum formam substantialem.
5) Scholastici communiter dicunt corpus Christi, quod vi verborum
consecrationis ponitur in eucharistia, esse compositum substantiale, con
stans in recto materia et forma substantiali, quae est ipsa anima ratio
nalis Christi, non quatenus rationalis est aut sensitiva, sed quatenus dat
esse corporeum corpori, et constituit «corpus organicum habens partes
dissimilares, scilicet membra requisita ad corpus humanum, et in eis
carnem, pellem, ossa, nervos»4, dentes, ungues, capillos, etc., quia sunt
partes intégrales corporis ab anima rationali informatae, imo a Verbo
Dei immediate adsumptae; uno verbo: corpus Christi in eucharistia est
integrum corpus cum omnibus partibus integralibus, quas in caelo habet.
Angelicus ad rem: «Ex vi sacramenti sub hoc sacramento continetur
quantum ad species panis, non solum caro, sed etiam totum corpus
Christi, scilicet ossa, nervi, et alia hujusmodi» 5.
Non tamen complectitur salivam, sudorem, lacrimas et humores,
quae non pertinent ad corpus humanum.
342. Thesis II. Vi verborum consecrationis vini ponitur sanguis
Christi in eucharistia. (Est de fide.)
Arg. 1) Concilium Tridentinum expresse docet contineri «sangui
nem (Christi) sub vini specie ex vi verborum» ®.
2) Id in eucharistia continetur vi verborum, quod ipsa verba con
secrationis significant. Sed verba consecrationis vini: Hic est calix san
guinis mei; vel: Hic est sanguis meus, significant sanguinem Christi
esse in calice sub specie vini. Ergo sanguis Christi est vi verborum sub
specie vini.
1 Cfr. Marcellus a Puero Jesu, Psychologia, n. 414 sqq.
2 Huc venit thesis a S. Congregatione Studiorum approbata tanquam Ange
lici Dootoris pronuntiatum majus: «Eadem anima rationalis ita unitur corpori, ut
sit ejusdem forma substantialis unica, et per ipsam habet homo ut sit homo et
animal, et vivens, et corpus, et substantia et ens. Tribuit igitur anima homini
omnem gradum perfectionis essentialem; insuper communicat corpori actum essendi,
quo ipsa est». Thesis 16. Acta Ap. Sedis, vol 6, p. 385 (1914).
3 Soto, In IV Sent., dist. 10, q. I, a. 1; Valentia, In III p., disp. 6, q. 4, p. 2,
«Quid autem».
4 Philippus a SS. Trinitate, De S. Euch. sacram., disp. 4, dub. I.
5 III p., q. 76, a. 1 ad 2.
e Srss. 13, C. 3; Denz-Bannw., 876.
j
ART. VI. QUID PONATUR IN EUCH. PER CONCOMITANTI AM
21 I
3) S. Thomas: «Sub speciebus vero vini est quidem sanguis Christi
ex vi sacramenti» \
343. Scholion. Quid importet sanguis Christi, qui ex vi verborum
consecrationis vini ponitur in hoc sacramento.
1) In corpore humano duplex invenitur sanguis, unus nutrimentalis,
qui nondum est perfectus sanguis, sed est in coctione et in via ad san
guinis formationem, cum alimenta transformantur; alter naturalis, qui
jam perfecte decoctus pertinet ad compositum humanum.
Sanguis nutrimentalis non pertinet ad compositum humanum, sed
ex se constituit aliud suppositum, et in Christo non fuit hypostatice
unitus Verbo divino. Fuit quidem in Christo toto vitae suae tempore,
at in resurrectione, utpote non pertinens ad suppositum humanum, non
fuit adsumptus a Christo, nec remanet amplius in caelo.
2) Ex sanguine naturali aliquid amisit Christus durante vita, ut
in circumcisione, et praesertim in passione. Diximus alibi sanguinem
Christi in triduo passionis fuisse Verbo divino hypostatice unitum, at
nihil obstabat, quominus aliqua pars hujus sanguinis, integritati cor
poris non necessaria, relicta fuerit in mundo ad devotionem fidelium,
non unita Verbo.
In venerabili eucharistiae sacramento vi verborum consecrationis
vini non est sanguis nutrimentalis, qui utpote hypostatice non unitus
Verbo, non est amplius in corpore Christi, neque guttae sanguinis natu
ralis, quas forte reliquit Christus in mundo, sed sanguis naturalis, qui
fuit semper hypostatice unitus Verbo, et qui nunc est in corpore Christi
in caelo.
Corollarium. Tum corpus tum sanguis Christi sunt in hoc sacra
mento ea integritate, quam habent a parte rei. Unde in ultima coena,
quando Christus instituit eucharistiam, erat corpus vivum et sanguis
per venas fluens; in triduo passionis, si fuisset hoc sacramentum cele
bratum, fuisset corpus mortuum a sanguine verso separatum; nunc
autem est corpus gloriosum, prout est in caelo 12.
ARTICULUS VI
QUID PONATUR IN CORPORE ET SANGUINE CHRISTI
PER CONCOMITANTIAM
344. Status quaestionis. Diximus in articulo praecedenti ea esse
per concomitantiam in eucharistia, quae realiter conjunguntur ei, quod
ponitur vi verborum consecrationis. Hoc certe intelligendum est de con
junctis adaequate et secundum naturalem exigentiam, ut sunt ea, quae
pertinent ad integritatem termini directi transsubstantiationis, et
quae habent nexum inseparabilem cum eo3.
1 111 p., q. 76, a. 2.
- Cfr. Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 4, dub. 1,
part. 6.
!l Cfr Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 4, dub. 2
ad 1
212
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. β. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
Vi ejusdem transsubstantiationis et non alterius actionis ponuntur
in sacramento ea, quae sunt per concomitantiam, quatenus illa actio
efficit directe quae verba significant, et indirecte ponit ea, quae natu
raliter comitantur.
345. Thesis I. Corpus Christi est in eucharistia per concomitan
tiam sub speciebus vini, et sanguis pariter Christi est per concomitantiam
sub speciebus panis.
Arg. 1) Concilium Tridentinum expresse hoc docuit dicens: «Sem
per haec fides in Ecclesia Dei fuit... corpus sub specie vini et sanguinem
sub specie panis... (exsistere) vi naturalis illius connexionis et concomitantiae, qua partes Christi Domini, qui jam ex mortuis resurrexit, non
amplius moriturus, inter se copulantur» L
2) Ratio S. Thomae in verbis Concilii Tridentini non obscure in
sinuata hoc certe probat. Quae enim realiter, adaequate· et secundum
naturalem exigentiam conjunguntur, oportet esse simul, adeo ut, ubi
cumque sit unum, necessario sit et aliud. Sed corpus Christi gloriosum
realiter, adaequate et secundum naturalem exigentiam suo sanguini
intra venas exsistenti conjungitur, et sanguis pariter corpori copulatur.
Ergo corpus Christi in sanguine et sanguis in corpore est per naturalem
concomitantiam.
Scholion. Si in triduo passionis «fuisset hoc sacramentum celebra
tum, sub speciebus panis fuisset corpus Christi sine sanguine; et sub
speciebus vini sanguis sine corpore, sicut erant in rei veritate» 1
2. Ratio
est, quia corpus et sanguis Christi in hoc sacramento sunt eo modo, quo
exsistunt a parte rei. In triduo autem passionis sanguis Christi fusus est
et a corpore revera separatus; et pariter in sacramento fuisset separatus.
Loquimur de corpore et sanguine Christi separatis, quia si in triduo
passionis aliqua pars sanguinis emortui in corpore Christi mansit, et
celebratum fuisset sacramentum, corpus in illo sanguine, et ille sanguis
vicissim in corpore eucharistico fuisset per concomitantiam, quia con
juncta fuerunt a parte rei.
346. Thesis II. Anima rationalis Christi est sub utraque specie
sacramentali per concomitantiam 3.
1) Constat ex Concilio Tridentino, in quo diserte dicitur animam
Christi sub utraque specie vi naturalis connexionis et concomitantiae
exsistere 4.
2) S. Thomas praeiverat dicens: «Consequens est, quod divinitas vel
anima Christi non sit in hoc sacramento ex vi sacramenti, sed ex reali
concomitantia* 5.
1 S«5. 13, C. 3: Denz-Bannw., 876.
2 S. Thomas, III p., q. 76, a. 2.
3 Aegidius romanus huic doctrinae adversatur dicens: «Omnino tamen facilius
est sustinere, quod materia et forma panis virtute divina converti possit in solam
materiam corporis Christi». Theoremata de corpore Christi, prop. 32.
■’ Sess. 13, c. 3; Denz-Bannw., 876.
3 III p., q. 76, a. 1 ad 1.
ART. VI. QUID PONATUR IN EUCH. PER CONCOMITANTIAM
213
Difficultas tamen apparenter gravis in hoc occurrit. Anima enim
rationalis in Christo, sicut in aliis hominibus, fuit forma substantialis
humani corporis, tribuens ei, secundum doctrinam philosophicam con
firmatam in Concilio Viennensi1 et approbatam a S. Congregatione
Studiorum 2, non solum vitam, sed etiam esse corporeum. Hinc, quando
nominamus corpus humanum physicum, in eo includi videtur anima
rationalis dans esse corporeum. Quare diximus superius contra Biel
nomine corporis, quod vi verborum ponitur in eucharistia, non intelligi
materiam primam sed corpus constans materia et forma. Ex quo sequi
videtur animam rationalem Christi vi verborum esse in eucharistia.
Ad solutionem hujus difficultatis observandum est animam rationa
lem, quae est forma substantialis hominis, esse virtualiter quadruplicem
in homine, quatenus munia obit formae corporeae, animae vegetativae,
animae sensitivae, et animae rationalis seu intellectivae, et confert ho
mini esse corporeum, vegetativum, sensitivum et intellectivum.
Sane conversio substantiae panis fit vi verborum consecrationis in
corpus Christi, non vegetativum, sensitivum aut intellectivum, sed
in corpus constitutum per materiam primam et animam rationalem sub
munere formae corporeae dantis esse corporeum, quod munus virtuali
ter distinguitur ab aliis ejusdem animae muneribus. Hoc sensu dicendum
est corpus Christi, prout vi verborum ponitur in eucharistia, constare
materia et forma substantiali, quae est anima rationalis in suo gradu
inferiori dans corpori esse corporeum, virtualiter distincta a se ipsa
considerata in gradu superiori. Anima igitur Christi in gradu inferiori,
dans ut forma substantialis esse corporeum corpori Christi, est vi ver
borum in sacramento. Et ipsa anima in gradibus superioribus, quatenus
est forma substantialis dans esse vegetativum, sensitivum et intellecti
vum corpori Christi, est in eucharistia per naturalem concomitantiam.
Clarissime hoc docuit S. Thomas dicens: «Anima est forma corporis
dans ei totum ordinem esse perfecti, scilicet et esse, et esse corporeum,
et esse animatum, et sic de aliis. Convertitur igitur forma panis in
formam corporis Christi, secundum quod dat esse corporeum, non autem
secundum quod dat esse animatum tali anima» 3.
347. T HESIS III. Natura divina et persona Verbi sunt pariter in
eucharistia per naturalem concomitantiam.
Ea dicuntur esse per concomitantiam in hoc sacramento, quae na
turali nexu conjunguntur termino directo conversionis. Sed divina natu
ra et persona Verbi naturali nexu conjunguntur corpori ac sanguini
Christi. Ergo.
348. Thesis IV. Quantitas corporis et sanguinis Christi est realiter
in eucharistia per naturalem concomitantiam.
Nota. Duo, ut vides, hic enuntiantur: 1) Quantitatem corporis et
• inguinis Christi esse in hoc sacramento sub utraque specie contra Duran'
2
■'
I x Consi «De summa Trinitate et fide catholica»; Denz-Bannw., 480.
Thesis 10; Acta Ap. Sedis, vol. 6, p. 385 (a. 1914).
111 p., q. 75, a. 6 ad 2.
214
de
SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH,
dum l; et hanc quantitatem, non vi verborum, sed per naturalem conco
mitantiam esse in eucharistia contra Vazquez
Pars l.a
Quantitas est realiter in eucharistia.
Antequam probetur quantitatem corporis et sanguinis Christi esse
in eucharistia, observandum est quantitatem primario producere exten
sionem partium in ordine ad se, quatenus extendit, distinguit et ordinat
partes rei in ordine ad se; secundario vero extensionem partium in ordine
ad locum, quatenus facit totum corpus commensurari toti loco, et partes
ejusdem singulis partibus.
Quamvis quantitas naturaliter tendat producere et producat utrum
que effectum, potest tamen suspendere effectum secundarium seu ex
tensionem partium in ordine ad locum 1
23.
Dicimus itaque quantitatem corporis et sanguinis Christi, quatenus
producit effectum primarium seu extensionem partium in ordine ad se,
esse realiter in eucharistia sub speciebus panis et vini.
Arg. 1) Hoc certe deducitur ex dogmate catholico, quo docemur
corpus et sanguinem Christi esse vere et realiter sub speciebus panis et
vini. Corpori enim et sanguini Christi naturaliter convenit habere quan
titatem, quae producat extensionem partium in ordine ad se.
2) Christus habet in eucharistia omnes partes, quas habet in caelo,
licet diverso modo. Sed Christus est in caelo cum sua quantitate. Ergo.
3) Accedit unanimis consensus theologorum, qui certe magnam
auctoritatem habet in explicandis mysteriis.
Pars 2.a Haec quantitas est in eucharistia per natura
lem concomitantiam.
Ratio est, quia verba consecrationis non significant directe quanti
tatem, neque conversio panis fit directe in quantitatem. Hinc quantitas
corporis et sanguinis Christi non est in eucharistia vi verborum conse
crationis, sed per naturalem concomitantiam.
Ad rem apposite S. Thomas: «Quia tamen substantia corporis Christi
realiter non dividitur a sua quantitate dimensiva et ab aliis accidenti
bus, inde est, quod ex vi realis concomitantiae est in hoc sacramento
tota quantitas dimensiva corporis Christi, et omnia accidentia ejus»4*6.
Hanc doctrinam amplectuntur omnes scholarum patroni s.
349. Corollarium. Quod diximus de quantitate, pari ratione dicen
dum est de figura et aliis accidentibus naturalibus corporis et sanguinis
1 In IV Seni., dist. io, q. 2, n. 7.
2 In III p., disp. 87, c. 4.
3 «Quamvis corpus Christi, ait ad rem S. Thomas, prout est sub sacramento,
habeat partes distinctas et situatas situ naturali, non est tamen adsignare in par
tibus dimensionum panis, ubi singulae partes corporis Christi jaceant. Nec tamen
sequitur, quod dicamus corpus Christi confusum, quia ordinem habent partes in se;
secundum ordinem illum non comparantur ad dimensiones exteriores». In 1V Seni.,
dist. 10, q. i, a. 2, quaest. 4 ad 3.
* III p., q. 76, a. 4.
6 Cfr. Sootus, In IV Sent., dist. 10. q. 4, n. 14 sqq.; Capreolus, In /I' Seni.,
dist. 10, q. 2, a. x, conci. 2.
ART. VII. AN CHRISTUS ALIQUID AGAT PATIATURVH IN EUCH.
215
Christi. Ea igitur omnia accidentia absoluta et intrinseca, quae naturali
nexu conjunguntur Christo in caelo, sunt per concomitantiam in hoc
sacramento secundum modum essendi quantitatis, quam afficiunt. «Ac
cidentia corporis Christi, ait S. Thomas, sunt in hoc sacramento...
secundum realem concomitantiam. Et ideo illa accidentia corporis
Christi sunt in hoc sacramento, quae sunt ei intrinseca» 1.
Dixi absoluta et intrinseca, quia, cum Christus non sit circumscriptive
in hoc sacramento, accidentia ejus corporis, quae significant situm, con
tactum loci, etc., non sunt sub speciebus sacramentalibus.
350. Scholion. Pater et Spiritus Sanctus sunt praesentes in eucha
ristia speciali modo, quatenus simul cum Filio operantur mirabilem con
versionem panis et vini in corpus et sanguinem Christi, et conservant
realem praesentiam Christi sub speciebus, sed non videntur esse in eo
per realem et naturalem concomitantiam, quidquid dicant Suarez, Vaz
quez, Lugo, Gabriel a S. Vincentio et Philippus a SS. Trinitate in con
trarium 2; quia, ut recte ajunt Salmanticenses, «cuncta exsistentia in hoc
sacramento per concomitantiam. sive sint substantialia sive accidenta
lia, debent esse mediate vel immediate in supposito Christi, et conse
quenter uniuntur termino primario (conversionis) in unitate suppositi.
Personae autem Patris et Spiritus Sancti, licet uniuntur et sint idem
cum Christo in natura divina, in qua invisibiliter communicant, nihilo
minus non sunt in supposito Christi, sed illi realiter relative opponuntur,
atque ideo nec mediate uniuntur corpori et sanguini Christi in identi
tate suppositi»3.
Ex hoc sequitur per concomitantiam in hoc sacramento non esse ea,
quae sola indistantia, vel solo contactu corpori et sanguini praesentia
sunt, ut vestes, etc., neque ea, quae in unitate naturae divinae ipsis
uniuntur, ut Pater et Spiritus Sanctus, nisi simul corpori et sanguini
Christi realiter uniantur in unitate suppositi.
ARTICULUS VII
AN ALIQUID AGAT PATIATURVE CHRISTUS IN EUCHARISTIA
351. Status quaestionis. 1) Actiones et passiones aliae sunt spi
rituales, aliae corporeae.
2) Actiones spirituales sunt, quae exercentur per potentias spiritua
les, ut intellectio et volitio per intellectum et voluntatem. Passiones spi
rituales dicuntur, quae recipiuntur in potentia spirituali, ut tristitia in
voluntate.
3) Actiones corporeae sunt, quae exercentur mediantibus organis.
Et possunt esse pure corporeae, quae fiunt per membra externa, ut
111 p., q. 76. a. 5 ad 3.
Suerez, De sacramentis, disp. 51, sect. 6, n. 10; Vazquez, In III p., disp. 185,
.·, 11. 17; Luko, De eucharistia, disp. 8, sect. 6: Gabriel a S. Vincentio, De Sacra
ni, ala eucharistiae, disp. <>, <]. 4, conci. 2; Philippus a SS. Trinitate, De S. eucha
ristiae sacram., disp. 4, dub. 3.
:1 De eucharistiae sacramento, disp. 7, n. 37.
1
216
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCH.
deambulatio; vel sensitivae, quae sensibus externis aut internis animae
exercentur, ut visio corporalis; vel intentionales, quae specierum intentionalium immutatione fiunt.
4) Passiones corporeae sunt, quae patiuntur in organis corporis, et
possunt esse pure materiales, ut corruptio; vel sensitivae, quae in sensi
bus recipiuntur, ut dolor sensitivus ex vulnere accepto; vel intentionales,
quae specierum intentionalium impressione in sensibus patiuntur, ut
receptio specierum in visu.
Quaeritur hic, an Christus in eucharistia exerceat vel patiatur me
moratas actiones et passiones.
352. I. Christus Dominus in eucharistia exercet actiones spiritua
les intellectus et voluntatis, quae non dependent a sensuum ministerio.
Ratio est, quia ad exercendas actiones spirituales non requiritur ex
tensio partium ad locum, sed sufficit, ut potentiae expeditae maneant
in anima. Christus autem habet in eucharistia animam cum intellectu
et voluntate expeditis. Ergo intelligit atque vult. Videt essentiam divi
nam per scientiam visionis; revelata per scientiam infusam; veritates
naturales per scientiam acquisitam in via.
353. II. Nullam actionem corpoream, sive pure corpoream, sive
sensitivam, sive intentionalem, exercet Christus naturaliter in eucharistia.
Nota. Aliqui veteres, ut Ockam, Biel et alii 1 docent Christum in hoc
sacramento posse per se exercere easdem actiones, quas exercet in loco
circumscriptive positus, eas tamen non exercere, quia Deus suspendit actio
nes causarum naturalium in hoc mysterio.
Verius tamen dixerim cum sententia, fere communi Christum, prout est
in hoc sacramento, non posse citra miraculum exercere actiones corporeas.
Fundamentum hujus adsertionis est, quia potentiae executrices ne
queunt naturaliter suas operationes exercere, nisi applicentur subjecto
per quantitatem, neque sensus externi aut interni vitaliter agere, nisi
accipiant species intentionales extensas. Potentiae autem Christi, prout
sunt in eucharistia, nec applicantur subjecto per quantitatem, nec acci
piunt species intentionales extensas, quia sunt per modum substantiae.
Unde Christus in eucharistia non movetur per se, non corrumpitur,
non audit naturaliter, non videt.
Pari ratione nihil Christus, prout est in eucharistia, ab externis agen
tibus patitur, quia contactus agentium externorum non recipitur nisi
in subjecto dimensive extenso. «Passio, ait Angelicus, convenit corpori
passo per comparationem ad agens extrinsecum. Et ideo Christus, se
cundum quod est sub hoc sacramento, pati non potest, potest tamen
mori» z.
354. III. Non videtur Christus in hoc sacramento actus sensuum
circa objecta et personas circumstantes supernaturaliter exercere.
Nota. Aliqui theologi, ut devotionem erga corpus Christi eucharisticum commendarent, dixerunt Christum in statu sacramentali supernatura
liter videre personas ac objecta praesentia, audire sonitum solemnitatis ex-12
1
2
Ockam, In IV Sent., q. 5; Biel, In IV Sent., dist. 10, conci. 6.
III p., q. 81, a. 4 ad I.
ART. VII. AN CHRISTUS ALIQUID AGAT PATIATURVE IN EUCH.
217
ternae atque orationes vocales fidelium. Ita Lessius, Cornelius A lapide,
Gonet et novissime Hugon
Sed longe probabilius puto Christum sub hoc sacramento nullam
habere de facto supernaturaliter sensuum actionem, ac proinde nihil
sensibiliter audire, nihil videre. Nullibi enim invenitur fundamentum, ut
actiones sensitivas supernaturaliter tribuamus Christo exsistenti in hoc
sacramento per modum substantiae; et sine fundamento speciali non
sunt adstruenda miracula.
Huic doctrinae contradicere videntur, qui pia devotione ducti tri
buunt actiones sensibiles sacratissimo Cordi Jesu eucharistico, sed sine
fundamento. Cor Jesu, prout est in eucharistia, nihil sensibile efficit,
nihil patitur.
355. Scholion. De visione Christi in eucharistia per oculum corpo
reum.
Ab antiquis jam temporibus agitata est quaestio, an oculus corpo
reus possit videre Christum in eucharistia.
1) Si sermo sit de visione naturali, certum esse puto oculum corpo
reum non posse videre corpus Christi, prout est in eucharistia. Unde
Algerus, Lanjrancus, Guitmiindus 2 et alii merito dixerunt sacrificium
Ecclesiae duplici constare elemento, uno visibili, quod accidentibus
panis et vini continetur, et alio invisibili, quod est corpus Domini nostri
Jesu Christi.
Katio hoc demonstrat, quia corpus Christi in eucharistia est per mo
dum substantiae, quae naturaliter nequit oculo corporeo videri.
2) Non constat inter theologos, an hoc jieri possit de potentia Dei
extraordinaria.
Scotus affirmat dicens: «Deus de potentia absoluta posset causare in
ocido glorioso vel non glorioso visionem istius corporis, licet istud corpus
nusquam esset nisi in eucharistia» 1*3. Doctorem subtilem sequuntur CarIhusianus, Sotus, Valentia, Vazquez, Sylvius, Gonet, Contenson, Salman
ticenses et alii plures tum thomistae tum extranei, qui S. Thomam ad
suas partes trahere contendunt 4.
S. Thomas haec habet: «A nullo autem oculo corporali corpus Christi
potest videri, prout est in hoc sacramento... Corpus Christi secundum
modum essendi, quem habet in hoc sacramento, neque sensu, nec ima
ginatione perceptibile est, sed solo intellectu, qui dicitur oculus spiri
tualis» 5.
1 Lessius, In III p., q. 76, a. 7, dub. 2, n. 51: Alapide, In Cant. Cant., 2, 9;
Gonet, De sacramento eucharistiae, disp. 5, a. 4, n. 75; Hugon, De SS. eucharistia,
<| 4, a. 3, n. 5. Hanc opinionem Franzelin vocat «probabilissimam et piam». De
eucharistia, th. 11, p. 179 (ed. 4).
Algerus, De sacramento altaris, lib. I, c. 5; ML 180, 752; Lanfraneus, De
irpore et sanguine Domini, c. 10; ML 150, 421: Guitmundus, De corporis et san
guinis Christi veritate eucharistiae, lib. 1; ML 149, 1434.
’ In I Γ tient., dist. ro, q. 9, n. 5.
1 Carlhusianus. In IV Sent., dist. 10, q. 4, § «Denique circa ista»; Sotus, In
/I Sent., dist. 10, q. 1. a. 7; Valentia. In III p., disp. 6, q. 4, p. 3 in fine; Vaz
quez. In 111 p., disp. 191, c. 2; Sylvius, In III p., q. 76, a. 7; Gonet, De eucharistia,
disp 5, a 5, § 1; Salmantioensos, De eucharistiae sacramento, disp. 6, n. 68.
» /// p . q 76, a. 7.
2l8
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVI. DE MODO QDO CHRISTUS EST IN EUCH.
Plures theologi, putantes 5. Thomam sententiae negativae his verbis
adhaerere, negant corpus Christi, prout est in hoc sacramento, posse
de potentia Dei absoluta videri ab oculo corporeo. Ita Petrus Paludatius,
Capreolus, Durandus, Suarez, Lugo, Joannes a S. Thoma, Becanus, Pesch,
Billot et alii l.
Quaestio non est tanti momenti, ut multum in ea immoremur, sed
ut verum fateamur, argumenta sententiae negativae magis nos convincunt.
Oculus enim corporeus nihil videt nisi per speciem sibi impressam
objecti visi contactu quantitative. Impossibile autem videtur, ut cor
pus Christi, prout est in eucharistia, imprimat in oculo corporeo spe
ciem aliquam contactu quantitative. Ergo.
ARTICULUS VIII
QUANDO DESINAT CHRISTUS ESSE IN EUCHARISTIA
356. Status quaestionis. Certum est Christum Dominum aliquan
do desinere esse in eucharistia. Quando hoc contingat, est objectum hujus
discussionis.
357. Errores, i) Bucerus contendebat Christum in solo momento sum
ptionis esse praesentem in eucharistia, non ante neque post; transactaque
sumptione, desinere esse praesentem.
2) Chemnitius concedebat Christum esse praesentem durante tota actio
ne coenae; absoluta autem coena, desinere esse sub particulis consecratis 1
2.
3) Alii dixerunt Christum desinere esse in eucharistia, quando aliquis
vel indigne accedit ad sacramentum vel indigne eum tractat 3.
358. Thesis. Christus, peracta consecratione, est permanenter
praesens in eucharistia ante et post communionem, quousque species
sacramentales corrumpantur.
Pars l.a Est permanenter praesens ante et post com
munionem.
Arg. 1) Concilium Tridentinum ait: Si quis dixerit, peracta conse
cratione, in admirabili eucharistiae sacramento non esse corpus et sangui
nem Domini nostri Jesu Christi, sed tantum in usu, dum sumitur, non
autem ante vel post, et in hostiis seu particulis consecratis, quae post com
munionem reservantur vel supersunt, non remanere verum corpus Domi
ni, a. s. 4.
2) Est praesens ante communionem, quia verba: Hoc est corpus meum,
vix pronuntiantur, continent veritatem.
1 Paludanus, /« IV Sent., dist. io, q. 4, a. 1, conci. 5; Capreolus, In IV Sent.,
dist. 10, q. 4, a. 3 ad 6; Durandus, In IV Sent., dist. 10, q. 4, n. 4; Suarez, De sa
cramentis, disp. 53, sect. 4, n. 7; Lugo, De eucharistia, disp. 9, sect. 2, n. 20; Joan
nes a S. Thoma, De sacramento eucharistiae, disp. 28, a. 4; Becanus, De sacramentis,
c. 19, q. 6; Pesch, De eucharistia, n. 747; Billot, De eucharistia, th. 45.
2 Examen decr. Cone. Trid., «De euch. sacr. », c. 5.
3 Cfr. Suarez, De eucharistia, disp. 46, sect. 8, n. <>.
4 Sess. 13, can. 4; Denz-Bannw., 886.
ART. UNIC. UTRUM REALITER ACCID. REMANEANT IN BUCH.
219
3) Est etiam praesens post communionem et post actionem coenae,
quia Ecclesia has particulas reverenter conservat in sacrario, ac defert
aegrotis.
Pars 2.a Permanet praesens in eucharistia, quousque
accidentia corrumpantur.
Nunquam Ecclesia declaravit quanto tempore permaneat Christus
sub speciebus sacramentalibus, sed communiter docent theologi ipsum
esse realiter praesentem, quousque accidentia corrumpantur \
Rationem adsignat S. Thomas his verbis: «Cum corpus Christi et
sanguis succedant in hoc sacramento substantiae panis et vini, si fiat
talis immutatio ex parte accidentium, quae non suffecisset ad corruptio
nem panis et vini, propter talem mutationem non desinit corpus et
sanguis Christi esse sub hoc sacramento... Si vero fiat tanta immutatio,
quod fuisset corrupta substantia panis et vini, non remanent corpus et
sanguis Christi sub hoc sacramento»12.
QUAESTIO XVII
DE ACCIDENTIBUS EUCHARISTICIS
ARTICULUS UNICUS
UTRUM REALITER ET QUA REALITATE ACCIDENTIA PERMANEANT
IN EUCHARISTIA
359. I. Accidentia panis et vini dicuntur quantitas, figura, color,
sapor et alia phaenomena sensibilia, quae substantiam corpoream panis
et vini ante consecrationem afficiunt, et. si verum est testimonium sen
suum, mirabiliter post consecrationem permanent in eucharistia.
Traditio universalis et documenta ecclesiastica communiter adserunt
accidentia panis et vini in eucharistia sine propria substantia vere per
manere et theologi scholastici conati sunt explicare, quomodo hoc sine
dogmatis detrimento accidere possit.
Sed, inventis saeculo xvm et deinceps modernis theoriis circa in
dolem et influxum accidentium, magna confusio introducta est circa
rcalitatem et modum perseverandi accidentium, quae dicuntur remanere
in eucharistia.
360. II. Theoriae recentiores. 1) Cartesiani imprimis, qui ne
gant accidentia realiter a substantia corporea distingui, volunt acciden
tia nihil aliud esse, quam sensationes et affectiones, quas corpora in sen
ibus nostris et objectis circumstantibus producunt. Cum autem panis
<■( vinum convertuntur in corpus et sanguinem Christi, non remanent
1
’
Cir. Sunrez, De sacramentis, disp. 46, sect. 8, n. 8.
Hl P·. ‘1 77. “ 4·
220
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVII. DE ACCIDENTIBUS EUCHARISTICIS
realiter accidentia panis et vini, sed Deus immediata sua actione produ
cit sensationes atque affectiones panis et vini in nostris sensibus. Unde
non sunt realiter accidentia, sed purae apparentiae specierum r.
2) Atomistae, sicut cartesiani, docent substantiam corpoream et
accidentia realiter non distingui, sed dicunt aerem et aetherem, cum
corpora moventur, mediantibus undulationibus accedere ad nostros sen
sus, eosque sensationibus afficere. Peracta autem consecratione panis et
vini in sacramento eucharistiae, ubi accidentia pereunt vel potius con
vertuntur in corpus et sanguinem Christi, Deus speciali virtute loco
substantiae panis producit vim objectivam resistendi, vel, ut alii volunt,
sustinet materiam imponderabilem substantiae panis et vini prius com
mixtam, ex qua prodeunt undulationes aeris et aetheris, quae sensus
nostros tangunt et immutant. Juxta caftesianos igitur Deus immediate
producit sensationes in nobis, et species eucharistiae sunt apparentes,
dum juxta atomistas Deus producit aut sustinet vim objectivam resis
tendi, a qua prodeunt undulationes aeris et aetheris, afficientes sensus.
Ita Emmanuel Maignan, Ord. Min.; Tongiorgi, Palmieri et alii1
2.
Haec theoria, quatenus docet Deum producere vim objectivam resi
stendi (Tongiorgi), licet ponat phaenomena objectiva, negat tamen haec
phaenomena esse accidentia panis et vini contra doctrinam Ecclesiae
traditionalem, et est rejicienda.
Quatenus ponit cum Palmieri materiam imponderabilem, quae sub
stantiae panis et vini commixta erat, quaeque sensibiliter resistere di
citur atque phaenomena producere, aliquam certe realitatem objectivam
conservat, sed secum fert grave inconveniens. Sacerdos enim dicens: Hoc
1 Cfr. Mercier, Ontologia, n. 157. _
2 Maignan, Philosoph. sacra, t. 1, c. 22; Tongiorgi, Cosmologia, n. 237 sqq.;
Palmieri, Cosmologia, th. 26.
Tongiorgi rem explicat his verbis: «Fac itaque, sublata, v. gr., panis substantia,
divinam virtutem efficere, ut in loco, ubi erat panis, intraque eosdem limites, re
sistentia habeatur eodem modo atque ordine, quo a panis illius atomis atque moleculis exercebatur. Ex hoc illico habebis extensionem mobilem atque divisibilem,
similem in omnibus extensioni panis, habebis eamdem figuram, cohaesionem, du
ritiem, caeterasque qualitates generales et speciales, quas panis prae se ferebat.
Accedent undae luminosae, et in illa superficie eodem modo modificabuntur ac
diffundentur ac prius a superficie panis... Hinc tactus, visus, gustus in ea exten
sione reperient eadem, quae antea reperiebant... Immo non solum humani sensus
sed et aether et aer et corpora caetera, si sensus essent capacia, apparentes illas
moleculas apparensque illud corpus a veris moleculis veroque corpore non distin
guerent... Facile colliges, quo pacto juxta hanc sententiam accidentia corporum
absque subjecto manere dicuntur. Manent videlicet non secundum entitatem, quam
prius in substantia habebant, sed secundum entitatem effectuum: suntque haec
accidentia sine subjecto identica cum accidentibus, quae prius erant in subjecto,
non identitate numerica et absoluta, sed identitate relativa in sensibili». Cosmo
logia, nn. 237-239.
Palmieri exstruxit suam theoriam his verbis: «Supponimus enim substantiam
panis et vini non esse nisi materiam ponderabilem sicut et cuj usque corporis natu
ralis. Scimus autem atomos corporum immersas veluti esse intra materiam impon
derabilem, quae sinus omnes corporis pervadit, quaeque cohaerentes tenet partes
seu atomos corporis. Fac igitur desinere omnem substantiam panis et vini, Deum
que efficere, ut materia imponderabilis, quae illis commixta erat, sensibiliter resi
stat in eodem spatio, quemadmodum prius resistebat corpus; habebis eadem phae
nomena et quidem objectiva, hoc est, a causa exsistente a parte rei determinata,
quae primo habebas». Cosmologia, th. 26, p. 1S3 sq.
ART. UNIC. UTRUM REALITER ACCID. REMANEANT IN EUCH.
221
est corpus meum, non posset enuntiare solum corpus Christi, sed simul
necessario enuntiaret illam materiam imponderabilem, subjectum simul
et causam phaenomenorum sensibilium, et falsum diceret1.
P. Leray, eudista, atomistarum theoriam partim sequutus, singula
rem excogitavit theoriam. Contendit enim panem et vinum constare
atomis heterogeneis, quae in corpore humano inveniuntur. Cum autem
substantia panis et vini conversa est in corpus et sanguinem Christi,
atomi corporis et sanguinis Christi successerunt atomis panis et vini.
Hinc accidentia, quae sunt atomi, inhaerent corpori Christi2.
Haec theoria non salvat, ut opus est, identitatem accidentium panis
et vini ante et post consecrationem 3.
3) Dynamistae paulo aliter rem explicant.
Contendunt corpora essentialiter constitui viribus seu energiis inextensis. Centrum ipsum seu nucleus energiarum est substantia. Energiae
autem nuclei producunt phaenomena extensionis, caloris, coloris, sapo
ris, etc., quae dicuntur accidentia. Cum substantia panis et vini seu nu
cleus principalis energiarum convertitur in corpus et sanguinem Christi,
deberent accidentia naturaliter perire, sed Deus conservat impulsum
(ενέργημα— actum transeuntem), qui a virtute substantiae (ενεργεια—
actu immanente) producebatur, et prodit in phaenomena'·.
361. Ill, Theoria scholasticorum. Scholastici, doctrinam Stagi
ritae et Porphirii sequuti, totum mundum spectabilem distinguunt in
substantias et accidentia.
Substantia est, cui competit esse per se, et si est corporea, ut est
substantia panis et vini, quam hic dicimus converti in corpus et sangui
nem Christi, constat materia et forma ut partibus physicis, et exigit
trinam dimensionem in altum, latum et profundum.
Accidens est, cui competit esse in alio, vel inhaerere alteri tanquam
subjecto. Non actualis inhaerentia sed exigentia ad inhaerendum est de
ejus essentia.
Porro, sicut substantia, quae est id, quod est per se, per subsisten
tiam realiter ab ea distinctam redditur incommunicabilis alteri, et per
exsistentiam substantialem ponitur extra causas et nihil, ita accidens
per inhaerentiam actualem realiter ab eo distinctam est in alio tanquam
in subjecto, et per exsistentiam accidentalem ab accidente et ab inhaeren
tia distinctam ponitur extra causas 5.
Hinc scholastici, applicando hanc doctrinam speciebus sacramentaliCfr. Sasso, De eucharistia, th. n; et Pesch, De sacramentis, n. 712.
Le dogme de l'eucharistie, 1900.
Cfr. Van Noort, De sacramentis, n. 325.
1 Franzelin ait ad rem: «Iste impulsus imprimis non est nihil sed aliquid reale,
quod tamen ex sese postulat inesse ipsi substantiae et sustentari a substantia, nee
potest naturaliter in se ct per se esse extra substantiam... Attamen, quia est res
i.n cidens) aliquid habens entitatis distinctae a substantia, potest a Deo conservari,
etiam desinente substantia, ubi id, quod substantia, ut causa secunda conferebat
.id esse et conservationem accidentis, a Deo ut causa prima suppletur, non sane
pel mod tun sustentantis subjecti, sed per modum causae efficientis». De sacra
mento eucharistiae, th. 16, p. 289 (ed. 1888).
' ( Ir Salinanlioonsoa, Dc eucharistiae sacramento, disp. -8, n. 20; et Mercier,
Ontologia, n. 158,
•
2
222
DE SACRAMENTIS. SECT. IV.
Q.
XVII, DE ACCIDENTIBUS EUCHARISTICIS
bus, docent omnia accidentia panis et vini, peracta consecratione, per
manere in eucharistia, ita tamen ut sola quantitas conservetur a Deo
miraculose sine subjecto, et caetera recipiantur in quantitate ac con
serventur modo connaturali.
His breviter ita expositis, statuenda est vera doctrina circa permanentiam specierum in hoc sacramento.
362. Thesis I. Accidentia panis et vini, peracta consecratione,
vere et realiter realitate objectiva permanent in eucharistia.
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. Concilium Tridentinum definit
totam substantiam panis et vini converti in corpus et sanguinem Christi,
manentibus dumtaxat speciebus panis et vini *. Specierum autem nomine
nihil concilium intellexit nisi accidentia realia in oppositione ad sub
stantiam.
Ex his concilii verbis deducunt plures theologi doctrinam expositam
esse de fide. Ita Sotus, Toletus, Suarez, Lugo, Gonet, et alii plures tum
veteres tum recentiores 12.
Nihilominus aliqui theologi recentiores dicunt verba concilii manen
tibus dumtaxat speciebus panis et vini non fuisse dicta per modum defi
nitionis sed per modum explicationis, et reddere doctrinam, non de fide,
sed fidei proximam et theologice certam. Ita Salmanticenses 3.
Certe in mente Patrum erat speciebus panis et vini, quibus acciden
tia designabantur, aliquam realitatem concedere, et verba relata, quid
quid sit de definitione, magnam conciliant nostrae thesi auctoritatem.
2) Ex Sanctis Patribus. Sancti Patres constanter tenuerunt in
eucharistia sedulo distinguendam esse rem internam ac invisibilem, quae
adoratur, a re sensibili, quae tangitur, videtur, odoratur. Res invisibi
lis, quae adoratur, est corpus Christi, res sensibilis, quae palpatur ac
videtur, sunt species seu accidentia panis et vini. Unde populus Chri
stianus a SS. Patribus edoctus semper credidit accidentia eucharistica
objectivam habere realitatem.
3) Ex auctoritate veterum theologorum. Traditionem a Patribus
acceptam veteres theologi sua auctoritate firmavere. Scholarum omnium
principes unanimi consensu dixerunt in venerabili sacramento euchari
stiae accidentia realiter permanere. Unus pro mille sufficiat. Guillermus
Parisiensis ait: «Accidentia simul accepta putamus formam panis visi
bilem. Non indiget autem omnipotens virtus vivifici panis illo fulcimen
to, cum ipse sit portans omnia verbo virtutis suae» 4. Conferri possunt
S. Albertus M., S. Bonaventura, S. Thomas, Scotus et alii5.
1 Siss. 13, can. 2; Denz-Bannw., 884.
2 Sotus, In IV Sent., dist. 10, q. 2, a. 1; Toletus, In III p., q. 75, a. 5; Suarez,
De eucharistia, disp. 56, sect. 1, n 1; Lugo, De eucharistia, disp. 10, sect. 1, n. 1;
Gonet, De eucharistia, disp. 6, a. I, n. 2.
3 De eucharistiae sacramento, disp. 8, n. 7.
4 De sacramento eucharistiae, transsubstantiatio panis; fol. 14; ed. Parisio
rum, 1516.
5 S. Albertus M., In IV Sent., dist. 12, a. i; S. Bonaventura, In IV Sent.,
dist. n, p. i, a. 1, q. 2; s. Thomas, Contra Gentiles, lib. 4, c. 63; Sootus, In IV
Sent., dist. 12, q. 1.
ART. UNIC. UTRUM REAL1TER ACCID. REMANEANT IN EUCH.
223
4) Ex ratione. Rationem theologicam dilucide exponit S. Thomas
dicens: «Necesse est tamen aliquid (in eucharistia) remanere, ut verum
sit quod dicitur: Hoc est corpus meum; quae quidem verba sunt hujus
conversionis significativa et factiva. Et quia substantia panis non manet,
nec aliqua prior materia, necesse est dicere, quod maneat id, quod est
praeter substantiam panis. Hujusmodi autem est accidens panis. Rema
nent ergo accidentia panis, etiam post conversionem praedictam» 1. «Non
tamen hoc fieri dicimus, quasi species illae, quae sensibus apparent in
sacramento, sint solum phantasia videntium, sicut solet esse in prae
stigiis artis magicae, quia veritatis sacramentum nulla fictio decet»12.
363. Thesis II. Accidentia panis et vini, peracta consecratione,
manent in eucharistia sine subjecto proprio.
Arg. 1) Ex conciliis. Concilium Constantiense damnavit Wide]fi
secundam propositionem his verbis conceptam: «Accidentia panis non
manent sine subjecto in eodem sacramento (altaris)»3.
Concilium Tridentinum docet substantiam panis et vini converti in
corpus et sanguinem Christi, «manentibus dumtaxat speciebus panis et
vini» 4. Ergo haec accidentia non manent in suo subjecto.
2) Ex auctoritate catechismi S. Pii V: «Tertium restat, quod in hoc
sacramento maximum atque admirabile videatur... panis videlicet et
vini species in hoc sacramento sine aliqua re subjecta constare. Nam,
cum antea demonstratum sit corpus Domini et sanguinem vere in sacra
mento esse, ita ut nulla amplius subsit panis et vini substantia, quoniam
ea accidentia Christi corpori et sanguini inhaerere non possunt, relin
quitur, ut supra, omnem naturae ordinem ipsa se nulla alia re nixa
sustentent. Haec perpetua et constans fuit catholicae Ecclesiae do
ctrina» 5.
3) Ex auctoritate et ratione S. Thomae. Haec ad rem habet Angeli
cus Doctor: «Accidentia panis et vini, quae sensu deprehenduntur in hoc
sacramento remanere post consecrationem, a) non simt sicut in subjecto
in substantia panis et vini, quae non manet (ut supra dictum est, q. 75,
:ia. 2-6); b) neque etiam in forma substantiali, quae non manet; et, si
remaneret, subjectum esse non posset, ut patet per Boetium in lib. I de
Trinitate. Manifestum est etiam, quod hujusmodi accidentia; c) non sunt
in substantia corporis et sanguinis Christi sicut in subjecto; quia sub
stantia humani corporis nullo modo potest his accidentibus affici, neque
etiam est possibile, quod corpus Christi gloriosum et impassibile exsi
stens, alteretur ad suscipiendas hujusmodi qualitates».
«Dicunt autem quidam, quod sunt sicut in subjecto in aere circum
stante. Sed nec hoc esse potest. Primo quidem, quia aer non est hujus
modi accidentium susceptivus. Secundo, quia hujusmodi accidentia non
1
2
Contra Gentiles, lib. 4, c. 63; «Sciendum».
Opusc. II (ed. Parmae), Declaratio quorumdam art. contra graecos, arme-
nos et saracenos, c. 8. «Si autem».
3 Donz-Bnnnw., 582.
1 S,i3, can. 2; Denz-Bannw., 884.
5 Part. 2, c. 4, n. 45.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVII. DE ACCIDENTIBUS EUCHARISTICIS
224
sunt, ubi est aer, quinimo ad motum harum specierum aer depellitur.
Tertio, quia accidentia non transeunt de subjecto in subjectum; ut sci
licet idem accidens numero, quod primo fuit in uno subjecto, postmodum fiat in alio; accidens enim numerum accipit a subjecto; unde non
potest esse, quod idem numero manens, sit quandoque in hoc, quando
que in illo subjecto. Quarto, quia, cum aer non spolietur accidentibus
propriis, simul haberet accidentia propria et aliena. Nec potest dici,
quod hoc fiat miraculose virtute consecrationis, quia verba consecra
tionis hoc non significant, quae tamen non efficiunt nisi suum signi
ficatum.»
«Et ideo relinquitur, quod accidentia in hoc sacramento manent sine
subjecto. Quod quidem virtute divina fieri potest. Cum enim effectus
magis dependeat a causa prima, quam a causa secunda, Deus, qui est
prima causa substantiae et accidentis, per suam infinitam virtutem con
servare potest in esse accidens, subtracta substantia, per quam conser
vabatur in esse sicut per propriam causam» x.
4) Accidentia realiter distinguuntur a substantia, et nihil obstat,
quominus virtute divina exsistant separata ab ea.
364. Corollaria. Ex his facile colliges sequentia:
1) Accidentia eucharistica non sunt solae sensationes a Deo imme
diate in nobis productae, prout cartesiani imaginati sunt. Solis enim sen
sationibus nequeunt applicari expressiones conciliorum, quae semper
loquuntur de accidentibus panis et vini.
2) Rejicienda est theoria atomislarum. juxta quam accidentia panis
et vini revera pereunt, et Deus loco panis sustinet vim objectivam resi
stendi, ex qua, mediantibus undulationibus, sensationes perveniunt ad
sensus, quia in hac theoria nihil remanet in eucharistia de accidentibus
panis et vini.
3) Neque materia imponderabilis, quam supponit Palmieri pani com
mixtam, remanet in eucharistia post consecrationem, quia haec materia
imponderabilis, si daretur, esset aliquid de substantia panis, non acci
dens; et juxta Concilium Tridentinum et theologos catholicos nihil rema
net de substantia panis in hoc sacramento post consecrationem.
4) Theoria P. l.eray, quae tenet accidentia panis et vini post conse
crationem inhaerere corpori Christi, disertis verbis rejicitur a S. Thoma
loco citato.
5) Systema denique dynamistarum non bene explicat permanentiam
accidentium panis et vini in eucharistia post consecrationem. Errat impri
mis in adsignanda constitutione corporum, quae non nucleis energiarum
sed materia et forma constant, et, ut bene arguit Pesch'12, quamvis ad
mittatur suppositum, sine fundamento dicitur impulsum seu actionem
transeuntem substantiae panis a Deo conservari.
1
2
III p., q. 77, a. i.
De sacramentis, n. 713.
ART. UNIC. UTRUM REALITER ACCID. REMANEANT IN EUCH.
225
365. Thesis III. Sola quantitas panis et vini manet in eucharistia
sine subjecto, caetera autem accidentia inhaerent quantitati tanquam
subjecto.
Angelicus Doctor hanc thesim explicat atque defendit dicens: «Necesse est dicere accidentia alia, quae remanent in hoc sacramento, esse
sicut in subjecto in quantitate dimensiva panis et vini remanente. Primo
quidem per hoc, quod ad sensum apparet aliquid quantum esse ibi
coloratum, et aliis accidentibus affectum; nec in talibus sensus decipitur.
Secundo, quia prima dispositio materiae est quantitas dimensiva; unde
et Plato posuit primas differentias materiae magnum et parvum. Et
quia primum subjectum est materia, consequens est, quod omnia alia
accidentia referantur ad subjectum, mediante quantitate dimensiva (si
cut et primum subjectum coloris dicitur esse superficies), ratione cujus
quidam posuerunt dimensiones esse substantias corporum, ut dicitur in
I Metaphysicorum, text. 19, et seq. Et quia, subtracto subjecto, rema
nent accidentia secundum esse, quod prius habebant, consequens est,
quod omnia accidentia remaneant fundata super quantitatem dimen
si vam» x.
Rursum: «Qualitates non sunt divisibiles nisi per accidens, scilicet
ratione subjecti. Dividuntur autem qualitates remanentes in hoc sacra
mento per divisionem quantitatis dimensivae, sicut patet ad sensum.
Ergo quantitas dimensiva est subjectum accidentium, quae remanent
in hoc sacramento» 12.
Deus igitur influxu speciali seu supernaturali conservat quantitatem
panis et vini sine subjecto, ut bene docent Philippus a SS. Trinitate et
Salmanticenses 3, et deinde concursu communi sine miraculo sustinet alia
accidentia in quantitate 4.
366. Scholion I. Non videtur quantitas novum modum perseitatis
adquirere, cum supernaturali Dei actione conservatur in esse sine sub
jecto, sed, sicut prius conservabatur in substantia per exsistentiam
accidentalem distinctam ab exsistentia substantiali panis, ita post
consecrationem conservatur a Deo in sua exsistentia accidentali sine
ulla intrinseca mutatione cum dependentia aptitudinali ad proprium
subjectum, quin tamen ullam violentiam patiatur 5.
367. Scholion II. De actionibus specierum. Accidentia eucharisti
ca possunt sine novo miraculo exercere omnes actiones, quas prius in
suo subjecto exercebant. S. Thomas ait ad rem: «Quia unumquodque
agit, in quantum est ens actu, consequens est, quod unumquodque, sicut
se habet ad esse, ita se habeat ad agere. Quia igitur secunclum praedicta
a. 1 hujus quaestionis, speciebus sacramentalibus datum est divina
1 III p., q. 77, a. 2.
3 III p., q. 77, a. 2, «Sed contra».
3 Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 5, dub. x ad 3;
Salmantioenses, De euch. sacram., disp. 8, n. 21.
'* Ipsi philosophi judaei atque gentiles docuerunt saepe accidentia posse se
parari a subjecto. Cfr. Abon Gabirol, Fons vitae, tr. 2 et 3: Porphirius, De praedi
cabili, et alii.
4 Cfr. Gabriel a S. Vinoontio, De sacramento euch., disp. II, q. 3; et Philippus
n SS. Trinitate, De S. euch. sacram., disp. 5, dub. 3,
16
226
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVII. DE ACCIDENTIBUS EUCHARISTICIS
virtute, ut remaneant in suo esse, quod, habebant, substantia panis et
vini exsistente, consequens est, quod etiam remaneant in suo agere. Et
ideo omnem actionem, quam poterant agere, substantia panis et vini
exsistente, possunt etiam agere, substantia panis et vini transeunte in
corpus et sanguinem Christi» x.
Ut haec doctrina magis clarescat et radicitus explicetur, notandum
est cum Philippo a SS. Trinitate tria esse actionum genera, quae acci
dentibus tribui possunt: 1) Quaedam sunt actiones intentionales, quae
mediantibus speciebus immutant sensus. 2) Aliae nuncupantur physi
cae accidentales, quae producunt vel immutant qualitates in rebus, ut
sunt alterationes reales, caloris, frigoris, etc. 3) Aliae dicuntur actiones
substantiales, quibus producitur vel destruitur substantia, ut generatio
et corruptio.
Quamvis in hoc non sit concors theologorum sententia, multo com
munius et verius dicunt Doctores accidentia eucharistica posse exercere
hujus triplicis generis actiones.
Accidentia siquidem eucharistica: 1) Videntur, odorantur, palpantur,
ac proinde immittunt species intentionales et immutant nostros sensus.
2) Frigefaciunt dentes, calefaciunt stomachum, etc., actione physica
accidentali; et 3) Possunt esse et aliquando sunt principium generatio
nis, et exercent actiones substantiales.
368. Scholion III. De corruptione specierum. Accidentia euchari
stica saepe corrumpi sensuum testimonio novimus. Si enim hostiae con
secratae applicetur ignis, statim in cinerem vertitur, mutatur color, et
caetera accidentia alterantur.
Hoc fieri agentium naturalium virtute est certa theologorum senten
tia contra Scotum et Durandum 12, qui dicunt a solo Deo fieri hujusmodi
corruptionem.
Quomodo hoc contingat, optime de more explicat Angelicus dicens:
«Corruptio est motus ex esse in non esse. Dictum est autem supra, a. praec.,
quod species sacrament ales retinent idem esse, quod prius habebant,
substantia panis et vini exsistente, et ideo, sicut esse horum accidentium
poterat corrumpi, substantia panis et vini exsistente, ita etiam potest
corrumpi, illa substantia absente. Poterant autem hujusmodi accidentia
primo corrumpi dupliciter: uno modo per se, alio modo per accidens.
Per se quidem, sicut per alterationein qualitatum, et augmentum vel
diminutionem quantitatis... Per accidens per corruptionem subjecti; et
hoc modo possunt corrumpi etiam post consecrationem. Quamvis enim
subjectum non remaneat, remanet tamen esse, quod habebant hujus
modi accidentia in subjecto..., et ideo hujusmodi esse potest corrumpi
contrario agente» 3.
Ad haec optime addit Philippus a SS. Trinitate: «Species sacramentales aliquae habent contrarium, ut color, odor, sapor; et istae corrum
puntur tam per se, quam per accidens: aliae vero non habent contra1 III p., q. 77, a. 3.
2 Scotus, In IV Sent., dist. 12, q. 3, «Dico»; Durandus, In IV Seni., dist. 12,
q. 2, n. 7.
3 III p., q. 77, a. 4.
ART. UNIC. UTRUM REAL1TER ACCID. REMANEANT IN EUCH.
227
num, ut quantitas; et hae corrumpuntur tantum per accidens, quando
corrumperetur subjectum, si adesset»1.
369. Scholion IV. De generatione rerum ex speciebus sacramentalibus.
1) Theologi scholastici facile concedunt contra Algerum et Waldensem 1
2 ex speciebus sacramentalibus corruptis aliquid generari, et quidem
defendunt contra Scotum, Durandum et alios34, id fieri per virtutem
agentis creati seu naturalis.
«Ad sensum videri potest, ait Angelicus, ex speciebus sacramentali
bus aliquid generari, vel cineres, si comburantur, vel vermes, si putre
fiant, vel pulveres, si conterantur» ’.
Id autem probat sequenti argumento: «Cum corruptio unius sit ge
neratio alterius, ut dicitur in I de generatione, textu 17, necesse est, quod
ex speciebus sacramentalibus aliquid generetur, cum corrumpantur, ut
dictum est art. praeced. Non enim sic corrumpuntur, ut omnino dispereant, quasi in nihilum redigantur, sed manifeste aliquid sensibile eis
succedit» 5.
Non autem miraculose sed naturaliter haec fiunt, quia non videtur
Deus miraculum facere, ut species putrescat aut per combustionem dis
solvatur, sed potius videmus naturali ac consueto ordine accidentia com
buri ac putrescere8. Hinc ignis naturaliter comburit species et generat
cinerem, causarum naturalium actione putrescunt species et generantur
vermes; virtute naturali digerit homo hostias consecratas, et ex eis sa
tiatur ac nutritur. Conferri possunt Capreolus, Cajetanus, Soto et alii7.
2) Pulsat tamen animum gravissima difficultas, quam non dissimu
lat Angelicus6, et proponunt atque diversimode solvunt scholastici.
En difficultas. In omni generatione requiritur materia prima, ex
qua educatur forma substantialis. Sed accidentibus sacramentalibus
nulla subest materia prima, ex qua educatur forma substantialis rei
generandae. Ergo ex accidentibus sacramentalibus nihil generari potest.
Sub speciebus sacramentalibus nulla revera est materia, quae recipiat
novam formam.
a) Aliqui dixerunt generationem fieri, non ex accidentibus, quae
conspicimus, sed ex aere circumstante. Ita refert S. Thomas ®. Sed hanc
opinionem expresse rejicit Angelicus. Revera, si hostiae, quae sunt in
magna pyxide, comburantur, generantur cineres in majori quantitate,
quam potest produci ex aere incluso in pyxide.
b) Alii dixerunt solam quantitatem panis et vini esse subjectum
1 De S. eucharistiae sacramento, disp. 5, dub. 5 ad 2. Cfr. Soto, In IV Sent.,
disp. 10, q. 2, a. 4.
2 Algerus, De sacram, corp, et sang. Domini, lib. 2, c. 1; ML 180, 809 sqq.;
Waldensis, De sacramen., lib. 2, c. 62.
3 Scotus, In IV Sent., dist. 12, q. 6, «Dico igitur»; Durandus, In IV Sent.,
dist, 12, q. 2, n. 10.
4 III p., q. 77, a. 5, «Sed contra».
1 III p., q. 77, a. 5.
° Cfr. S. Thomas, Contra Gentiles, lib. 4, c. 66.
7 Capreolus, In IV Sent., dist. 12, conci. 3; Cajetanus, In III p., q. 77, a. 5;
Soto, In IV Sent., dist. 10, q. 2, aa. 4-5.
* 111 p., q. 77, a. 5.
« III p., q. 77, a. 5.
228
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVII. DE ACCIDENTIBUS EUCHARISTICIS
generationis, adeo ut novum compositum constet sola quantitate et for
ma substantiali, et res inde provenientes pergant exsistere sine subjecto
proprio seu sine materia. Ita Aegidius, Ferrariensis et alii1.
In hac explicatione nimis multiplicantur miracula.
c) Alii dicunt eamdem materiam primam, quae in consecratione
desierat, in momento generationis reproduci, et ex ea formam substan
tialem educi. Ita Lugo 1
2.
Hic dicendi modus videtur rejiciendus. Materia enim panis simul cum
forma conversa est per verba consecrationis in corpus Christi, et ad
mitti nequit eam in corruptione specierum ex corpore Christi iterum
converti in materiam primam panis3*
.
d) Alii contendunt substantiam compositam a Deo creari in mo
mento corruptionis specierum, ut agens naturale possit agere in genera
tionibus subsequentibus. Ita Scotus, Vazquez et alii *·.
In hoc casu generatio non fieret ex speciebus sacramentalibus, ut
bene arguit Capreolus 5 contra Paludanum, sed ex illo composito noviter creato, et hoc est rejiciendum.
e) Alii communius et verius defendunt quantitatem panis et vini
in momento generationis a Deo miraculose converti in materiam primam,
ex qua educitur forma substantialis. Ita videtur docere S. Thomas, et
defendunt Capreolus, Cajetanus, Gabriel a S. Vincentio, Philippus a
SS. Trinitate, Salmanticenses,' Billuart et alii 6.
Haec explicatio est certe aptior ad solvendam difficultatem propo
sitam. Conandum siquidem est, ut ponatur materia ad salvandam gene
rationem ex speciebus sacramentalibus, quin multiplicentur miracula.
In hac autem theoria ponitur materia cum sola continuatione miraculi
jam exsistentis.
Cum ignis vel principium corruptionis applicatur hostiae consecra
tae, recipiuntur in accidentibus omnes dispositiones ad alterationem
necessariae, quousque jam qualitates resolvantur, et quantitas sit de
struenda. Cum autem corruptio unius sit generatio alterius, et genera
tio fieri nequeat sine materia prima, in eo instanti, in quo per vim ca
loris vel actionem contrariorum resolvuntur qualitates et destruenda est
quantitas, Deus virtute praecedentis miraculi, quo sustinebat quanti
tatem sine subjecto, eam convertit in materiam primam, ut agens na
turale educat ex ea formam substantialem.
Hanc doctrinam tradidisse videtur S. Thomas, cum ait: «Quantitas
dimensiva panis et vini retinet naturam propriam, et accipit miraculose
vim et proprietatem substantiae»7. «Species sacramentales, etsi non sint
1 Aegidius, Theoremate 44 et 45; Ferrariensis, Contra Gentiles, lib. 4, c. 66.
! De sacramento eucharistiae, disp. 10 sect. 2, n. 31.
3 Cfr. Gabriel a S. Vincentio, De sacram, euch., disp. XI, q. 5.
* Scotus, In IV Sent., dist. 12, q. 6; Vazquez, In III p., disp. 184, c. 3.
5 In IV Sent., dist. 12, q. 1, a. 3, ad arg. Scoti contra 3 conci.
° S. Thomas, III p., q. 77, a. 5 ad 3; Capreolus, In IV Sent., dist. 12, q. 1,
a. 3; Cajetanus, In III p., q. 77, a. 5; Gabriel a S. Vincentio, De sacramento eucha
ristiae, disp. ii, q. 5; Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 5,
dub. 6; Salmanticenses, De euch. sacram., disp. 8, n. 57; Billuart, Do almo euch. sa
cramento, disp. i, a. 6, § 2.
7 STI P-. q· 77. »· 5 ad 3.
ART. UNIC. UTRUM REALITER ACC1D. REMANEANT IN EUCH.
229
ea, ex quibus corpus hominis constat, tamen in ea convertuntur»1. Haec
verba, ut bene animadvertit Philippus a SS. Trinitate 12, nequeunt intelligi de totali immediata conversione specierum in substantiam novam,
quia negaretur generatio, sed debent intelligi de earum conversione in
materiam, ex qua educatur forma substantialis in eodem instanti.
Hoc pacto admittitur aliquid miraculi, nempe actio Dei virtute piiraculi praecedentis, et tribuitur generatio agenti naturali. «Secundum
quamlibet positionem, ait S. Thomas, oportet ponere aliquid in hac
generatione esse miraculosum et aliquid naturale; reditus enim substan
tiae, vel creatio materiae, vel conversio dimensionum in materiam est
miraculosum; sed quod materia jam exsistens recipiat talem formam,
cujus dispositiones praecesserunt in dimensionibus, hoc est naturale»3*.
S. Thomas igitur, quando locis supra citatis visus est favere senten
tiae, quae tenebat quantitatem solam esse subjectum hujus generationis,
intelligendus est de quantitate a Deo conversa in materiam primam'1.
370. Scholion V. Est principium inconcussum in theologia catho
lica corpus et sanguinem Christi eousque permanere in eucharistia,
quousque manent incorrupta accidentia panis et vini. Ubi autem acci
dentia desinunt esse, desinunt pariter corpus et sanguis Christi in hoc
sacramento esse.
Quando hoc contingat, non est facile determinare. Certum est acci
dentia, cum corrumpuntur vel comburuntur, et ex eis fit alterius rei,
puta vermis aut cineris, generatio, desinere esse, et corpus et sanguinem
Christi desinere adesse. Corpus quidem Christi non corrumpitur, non
annihilatur, non convertitur in aliud, non recedit per motum localem,
sed desinit adesse; et negative seu indirecte, corruptis accidentibus, ces
sat esse praesens.
371. Scholion VI. De mixtione specierum sacramentalium cum aliis
materiis.
Species sacramentales cum materiis non consecratis permisceri posse
sensuum testimonio constat.
1) Si accidentia sacramentalia panis misceantur cum aliis corpori
bus solidis per juxtapositionem, ut si particulae consecratae misceantur
cum non consecratis, corpus Domini certe manet ibidem sacramentaliter, quousque species destruantur.
2) Si speciebus vini consecrati infundatur liquor diversae speciei,
puta aqua, in ea quantitate, ut mutuo intersecent, fit corruptio specie
rum, cui correspondet nova generatio, et desinit esse sanguis Christi5.
«Si liquor permixtus, ait S. Thomas, esset alterius speciei, puta si permis
ceretur aqua, solveretur species vini, et esset liquor alterius speciei» ®.
III p., q. 77, a. 6 ad 2.
De S. euch. sacram., disp. 5, dub. 6, part. 3.
In IV Seni., dist. 12, q. 1, a. 2, quaest. 4 ad 4.
Cfr. Salmanticenses, De euch. sacramento, disp. 8, n. 51 sqq.
Si adjungatur gutta tantummodo aquae, non videntur species corrumpi, sed
una continui pars, in quam pervenerit gutta, esset in subjecto, et in ea desineret
esse Christus; reliquum pergeret esse sine subjecto, et in eo esset Christus. Cfr. Bil
lot, De sacramentis, q. 77, a. 8, schol. 2.
* DI p.. q. 77, a. «.
1
2
2
1
5
23°
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVIII. DE EUCH. UT EST SACRAMENTUM
3) Si praefatis speciebus adjungatur vinum diversae qualitatis, pro
babilius contra Durandum et Suarez1 corrumpuntur species sacramentales, et verificatur nova generatio, ac proinde sub illis speciebus desinit
esse Christus.
4) Si vino consecrato infundatur vinum ejusdem speciei et earumdem qualitatum, disputatur inter theologos, an verificetur generatio.
Affirmant Alensis, S. Bonaventura, Capreolus, Soto, Gabriel a S. Vin
centio et alii12.
Verius tamen negant Toletus, Salmanticenses et alii3.
Negativae sententiae multum favet Innocentius III dicens: «Si post
calicis consecrationem aliud vinum mittatur in calicem, illud quidem
non transit in sanguinem, nec sanguini commiscetur, sed accidentibus
prioris vini commistum, corpori, quod sub iis latet, undique circum
funditur, non medians circumfusum»4.
QUAESTIO XVIII
DE EUCHARISTIA UT EST SACRAMENTUM
ARTICULUS I
UTRUM EUCHARISTIA SIT VERUM SACRAMENTUM AB ALIIS
SACRAMENTIS DISTINCTUM
372. Status quaestionis. Constat ex superius dictis, quid sit sacra
mentum. Nunc inquirendum est, an ratio sacramenti conveniat eucha
ristiae.
373. Errores, t) Haeretici plures, quamvis erraverint circa praesen
tiam realem Domini nostri Jesu Christi, vel circa transsubstantiationem,
admiserunt eucharistiam esse verum sacramentum, id est, signum visibile
invisibilis gratiae sanctificantis homines. Referuntur tamen aliqui haeretici,
qui negaverunt eucharistiam esse verum sacramentum.
2) Protestantes liberales et hodierni increduli, etiamsi baptismum apud
protestantes vel apud catholicos susceperint, renuunt concedere euchari
stiae rationem sacramenti.
374. Thesis. Eucharistia est vere et proprie novae legis sacramen
tum a caeteris sacramentis distinctum.
Pars l.a
Est sacramentum.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Sacrae litterae satis declarant euchari
stiam esse vere sacramentum, cum dicunt: Caro mea vere est cibus et
1 Durandus, In IV Seni., dist. 12, q. 3, n. 7; Suarez, De sacramentis, disp. 57,
sect. 4, n. 5.
2 Alensis, IV p., q. 10, m. 7, a. 2, § 3; S. Bonaventura. In IV Sent., dist. 12,
p. I, a. 2, q. i ad ult.; Capreolus, In IV Sent., dist. 13, q. I, conci. 2; Soto, In IV
Sent., dist. 10, q. 2, a. 8, «Ad haec vero»; Gabriel a S. Vinoentio, De sacram, euch.,
disp. 11, q. 6.
3 Toletus, In III p., q. 77, a. 8; Salmanticenses, De euch. sacram., disp. 8, n. 70.
4 Decret., lib. 3, tit. 41, c. 6, § t.
ART. I. AN EUCHARISTIA SIT SACRAMENTUM
23’
sanguis wens vere est potus. Qui manducat meam carnem et bibit meum
sanguinem, in me manet, et ego in illo 1. Ecce signum sensibile institu
tum a Christo et expressum in carne et sanguine Christi eorumque
speciebus, et ecce pariter significatio gratiae in cibo et potu spirituali.
2) Ex conciliis. Concilium Lateranense IV vocat eucharistiam sa
cramentum altaris 1
2; Concilium Florentinum ait: «Tertium est eucharistiae
sacramentum»3*
; et Concilium Tridentinum inter Ecclesiae sacramenta
enumerat eucharistiam’; et in sessione 13 agit «de almo sanctae eucha
ristiae sacramento» s.
3) Ex traditione. Traditionem hujus doctrinae nunquam fuisse in
Ecclesia interruptam ostendunt tum testimonia SS. Patrum, tum adsertiones theologorum, tum universalis consensus ecclesiarum, etiam a ca
tholica dissidentium.
4) Ex ratione. Rationem convenientiae adducit optimam S. Tho
mas dicens: «Sacramenta Ecclesiae ordinantur ad subveniendum homini
in vita spirituali. Vita autem spiritualis vitae corporali conformatur, eo
quod corporalia spiritualium similitudinem gerunt. Manifestum est au
tem, quod, sicut ad vitam spiritualem requiritur generatio, per quam
homo vitam accipit et augmentum, quo homo perducitur ad perfectio
nem vitae, ita etiam requiritur alimentum, quo homo conservatur in
vita. Et ideo, sicut ad vitam spiritualem oportuit esse baptismum, qui
est spiritualis generatio; et confirmationem, quae est spirituale augmen
tum; ita oportuit esse sacramentum eucharistiae, quod est spirituale
alimentum» 6.
Pars 2.a
stinctum.
Est sacramentum a caeteris sacramentis di
Arg. 1) Concilium Tridentinum enumerat eucharistiam ut unum
ex septem sacramentis7.
2) Idem concilium adsignat rationem, qua eucharistia distinguatur
a caeteris sacramentis, quia caetera sacramenta consistunt in usu, dum
eucharistia est permanens. «Commune hoc quidem est sanctissimae eu
charistiae cum caeteris sacramentis symbolum esse rei sacrae, et invi
sibilis gratiae formam visibilem. Verum illud in ea excellens et singulare
reperitur, quod reliqua sacramenta tunc primum sanctificandi vim ha
bent, cum quis illis utitur. At in eucharistia ipse sanctitatis auctor ante
usum est» 8.
3) Ratio theologica id evidenter probat. Sacramenta enim constit uuntur rebus et verbis tanquam materia et forma. Res autem et verba,
quibus eucharistia constituitur, sunt omnino diversa a rebus et verbis,
quibus alia sacramenta constant.
1
2
3
1
·'
Joan., 6, 56-57.
De fide catholica, c. 1; Denz-Bannw., 430.
Decreto pro armenis: Denz-Bannw., 698.
Sess. 7, can 1; Denz-Bannw., 844.
Cfr. S. Ambrosius, De mysteriis, 58; ML 16, 426; et S. Augustinus, Ep. 98, 9;
ML 33, 364.
° III p., q. 73, a. 1.
2 Sess. 7, can 1; Denz-Bannw., 844.
" Sess. 13, can. 3; Denz-Bannw., 876.
232
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVIII. DE EUCH. UT EST SACRAMENTUM
ARTICULUS II
IN QUO CONSISTAT ESSENTIA SACRAMENTI EUCHARISTIAE
375. Status quaestionis. In eucharistia consideranda sunt conse
cratio, corpus et sanguis Christi, usus, et species sacramentales.
Investigandum est, quid horum habeat in eucharistia rationem sacra
menti, seu quid sit in ea signum sensibile rei sacrae sanctificantis ho
mines.
376. Error. Reformatores saeculi xvi defenderunt sacramentum eu
charistiae essentialiter consistere in usu seu sumptione.
377. Placita theologorum. Ex catholicis alii essentiam hujus sacra
menti reponunt in consecratione, alii in corpore et sanguine Christi, alii in
corpore et sanguine Christi simul cum speciebus sacramentalibus, alii deni
que in solis speciebus.
378. Thesis. Essentia sacramenti eucharistiae non consistit 1) in
consecratione; neque 2) in usu seu sumptione; neque 2) in corpore et
sanguine Christi; neque 4) in corpore et sanguine Christi simul cum spe
ciebus sacramentalibus; sed 5) in solis speciebus sacramentalibus connotantibus in obliquo corpus et sanguinem Christi.
Pars l.a Sacramentum eucharistiae non consistit es
sentialiter in consecratione. Est contra Cajetanum U
Consecratio enim est actio seu causa efficiens hujus sacramenti.
Causa autem efficiens, utpote quid extrinsecum, nequit constituere es
sentialiter suum effectum. Unde Concilium Tridentinum satis innuit
consecrationem non esse essentiam hujus sacramenti, cum ait: Si quis
dixerit peracta consecratione, in admirabili eucharistiae sacramento non
esse corpus et sanguinem Domini Jesu Christi..., a. s.1
2.
Pars 2.a Non consistit in solo usu seu sumptione. Con
tra novatores.
Concilium Tridentinum damnat eos, qui dicunt in sacramento eucha
ristiae esse corpus et sanguinem Christi «tantum in usu, dum sumitur,
non autem ante vel post, et in hostiis seu particulis consecratus, quae
post communionem reservantur vel supersunt, non remanere verum
corpus Domini» 3.
Usus igitur seu sumptio eucharistiae non est nisi applicatio sacramenti.
Pars 3.a Non consistit adaequate in solo corpore et
sanguine Christi.
Ratio est, quia omne sacramentum, non excepta eucharistia, consi
stit in signo visibili rei sacrae. «Commune hoc quidem est sanctissimae
1 In III p., q. 63, a. 6.
2 Sess. 13, can. 4; Denz-Bannw., 886. Ex hoc pariter sequi videtur contra
Lugo, De eucharistia, disp. 1, sect. 6, consecrationem non pertinere ad essentiam
sacramenti eucharistiae tanquam partem constitutivam.
3 Sess. 13, can. 4; Denz-Bannw., 886.
ART. II. IN QUO CONSISTAT ESSENTIA SACRAMENTI EUCH.
233
eucharistiae cum caeteris sacramentis symbolum esse rei sacrae et invi
sibilis gratiae formam visibilem»1. Sed corpus et sanguis Christi in
eucharistia non sunt signum et forma visibilis gratiae. Ergo.
Praeterea communiter SS. Patres ac theologi dicunt in sacramento
eucharistiae contineri corpus et sanguinem Christi. Quod autem conti
netur in sacramento, non est sacramentum, sed sacramentum est quod
significat rem sacram.
Pars 4.a Non consistit in corpore et sanguine Christi
simul et speciebus.
Nota. Plures theologi docent rationem essentialem sacramenti eucha
ristiae consistere in corpore et sanguine Christi simul et speciebus sacra
mentalibus in recto sumptis, tta S. Bellarminus, Valentia, Suarez, Vazquez,
et novissime Pesch 12.
Probabilior tamen videtur nostra sententia, quam defendunt S. Thomas,
et thomistae generatim 3.
Arg. 1) Algerus olim diserte exposuit doctrinam hujus theseos di
cens: «Formam panis et vini et caeteras elementorum remanentes et
visibiles qualitates sacramentum tantummodo vere dici et esse; substan
tiam autem illam invisibilem, quae ipso sacramento operta est, et in
quam panis et vini substantia translata est, vere et proprie dici et esse
corpus Christi testatur A ugiistintis» 4.
2) S. Thomas ait: «In hoc sacramento tria considerare possumus,
scilicet, id, quod est sacramentum tantum, quod est panis et vinum; et
id, quod est res et sacramentum, scilicet corpus Christi verum; et id, quod
est res tantum, scilicet effectus hujus sacramenti» 5.
3) Ratio id satis ostendit, quia corpus et sanguis Christi in eucha
ristia non habent proprie, nequidem mediantibus speciebus, rationem
signi sensibilis rei sacrae.
Pars 5.a Ratio essentialis sacramenti eucharistiae di
recte et adaequate consistit in solis speciebus sacramenta
libus connotantibus in obliquo corpus et sanguinem Christi.
Est multo communior, ut recte animadvertit Philippus a SS. Trini
tate, et probat Gabriel a S. Vincentio 6.
1 St’ss. 13, c. 3; Denz-Bannw., 876.
2 S. Bellarminus, De eucharistia, lib. 4, c. 6; Valentia, In III p., disp. 6, q. 1,
p. 3, «Est igitur tertia»; Suarez, De sacramentis, disp. 42, sect. 3; Vazquez, In III p.,
disp. 167, c. 5; Pesch, De eucharistia, n. 766.
3 S. Thomas, III p., q. 73, a. i ad 2; et a. 6; In IV Sent., dist. 10, in expo
sitione textus. S. Doctorem sequuntur Sotus, In IV Sent., dist. 8, q. un., a. 1, «His
autem»; Joannes a S. Thoma, De sacramento each., disp. 26, a. 2, conci. 2; Gonet,
De eucharistia, disp. 2, a. I, conci. 3 et 4; Philippus a SS. Trinit., De S. eucharistiae
sacramento, disp. I, dub. 5; Salmanticenses morales. De sacram, eucharistiae, c. 1,
dub 3: Salmanticenses schol., De eucharistiae sacramento, disp. 2, n. 25; Billuart,
De almo euch. sacramento, diss. 2, a. 1, § 2.
1 De sacramentis corporis et sanguinis dominici, lib. 1, c. 5; ML 180, 752.
’’ HI P·, q· 73. a. 6.
* Philippus a SS. Trinitate, De S. euch. sacram., disp. I, dub. 6; Gabriel a
S. Vincentio, De sacramento eucharistiae, disp. 1, q. 3.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVIII. DE EUCH. UT EST SACRAMENTUM
234
Ratio fundamentalis est, quia solae species sacramentales, quatenus
in obliquo connotant corpus et sanguinem Christi, sunt signum sensi
bile gratiae sanctificantis1. Ergo solae species connotantes in obliquo
corpus et sanguinem Christi constituunt essentialiter sacramentum tan
tum eucharistiae.
379. Corollaria. 1) Sacramentum eucharistiae metaphysice defi
niri potest: Signum sensibile rei sacrae sanctificantis homines per modum
cibi. Species enim sacramentales continentes corpus et sanguinem Chri
sti significant et producunt gratiam, qua formalitcr sanctificamur et
pascimur. Physica hujus sacramenti definitio est: Species panis et vini
continentes vi verborum formae consecrationis corpus et sanguinem Christi.
2) Non solum Christus, qui continetur in eucharistia, sed etiam
ipsae species sacramentales, quatenus continent Christum, adorandae
sunt cultu perfecto latriae, multo perfectius quam’crux et imago Christi.
3) Aggregatum, quod fit ex speciebus sacramentalibus et corpore
Christi, dicitur aliquando eucharistia, quatenus nomine eucharistiae ve
nit res et sacramentum; sed sacramentum tantum sistit essentialiter in
solis speciebus.
ARTICULUS III
UTRUM SACRAMENTUM EUCHARISTIAE SIT UNUM
380. Status quaestionis. 1) Sacramentum eucharistiae essentia
liter constituitur gemina specie panis et vini, continentibus corpus et
sanguinem Christi per modum cibi et potus spiritualis; et utraque spe
cies separatim sumitur. Hinc quaeritur, an species panis et vini sint duo
sacramenta specifice diversa, vel unum essentialiter sacramentum in
specie infima.
2) Unitas potest esse materialis seu entitativa, proveniens ex sim
plicitate, quae excludit compositionem; vel formalis, proveniens ex uni
tate morali, ut domus pluribus lapidibus, calce et lignis constans dici
tur una, aut ex unitate significationis, ut compositum saepe significat
aliquid unum.
3) Compertum est hoc sacramentum duplici specie sacramentali
constare, et materialiter ac inadaequate esse duplex, sed quaeritur, an
species sacramentales panis et vini continentes corpus et sanguinem
Christi faciant unum sacramentum a) fundamentaliter, quatenus unum
constituunt convivium; et b) formaliter, in quantum sunt unum signum
gratiae cibantis.
381. Placita theologorum. Quidam veteres theologi dixerunt in eu
charistia esse duplex sacramentum specifice distinctum, sed sententia, quae
docet eucharistiam esse formaliter unum in specie atoma sacramentum,
communis evasit, et hodie ab omnibus defenditur 1
2.
1
2
Cfr Philippus a SS. Trinitate, De S. each. sacram., disp. 1, dub. 6 ad 2.
Cfr. S. Thomas, III p., q. 73, a. 2; Cajetanus, In 111 p., q. 73, a. 2; Gabriel
a S. Vincentio, De eucharistiae sacramento, disp. 2, q. 1; Philippus a SS. Trinitate,
De S. eucharistiae sacramento, disp. I, dub 7; Salmanticenses, De eucharistiae sa
cramento, disp. 2. n. 40; Billuart, De almo eucharistiae sacramento, diss. 2, a. 2,
ct alii.
ART. III. AN SACRAMENTUM EUCH. SIT UNUM
235
382. Thesis. Species panis et vini continentes corpus et sanguinem
Christi sunt unum in specie infima sacramentum.
Arg. 1) Catechismus S. Pii V haec habet: «Licet autem duo sint
elementa, panis scilicet et vinum, ex quibus integrum eucharistiae sa
cramentum conficitur, non tamen plura sacramenta, sed unum tantum
esse, Ecclesiae auctoritate docti, confitemur»1.
2) S. Thomas: «Hoc sacramentum multa quidem est materialiter,
sed unum formaliter et perfective» I2. Rursum: «Hoc sacramentum quo
dammodo est multa, simpliciter autem unum»3.
3) Concilium Tridentinum definiens septem esse sacramenta, et
inter ea enumerans eucharistiam, satis innuit unum esse eucharistiae
sacramentum.
4) Ratio est, quia species sacramentales panis et vini constituunt
unum convivium, et simul sunt formaliter unum signum gratiae sancti
ficantis, quae in hoc sacramento homini confertur per modum epuli.
Corollaria. 1) Ex hoc sequitur rationem specificam integri sacra
menti non in qualibet seorsim specie, sed in utraque simul salvari. «Ci
batio spiritualis, ait ad rem S. Thomas, non significatur perfecte neque
per panis tantum neque per vini tantum sumptionem, sed per utrumque
simul, sicut est in significatione nominum compositorum»4*.
Certe hoc sacramentum habet rationem convivii spiritualis. Convi
vium autem non consistit in solis speciebus panis, quae vi verborum
continent corpus Christi per modum cibi, neque in solis speciebus vini,
quae continent sanguinem Christi per modum potus, sed consistit in
utroque, scilicet in cibo et potu, qui repraesentantur in speciebus panis
simul et vini continentibus corpus et sanguinem Christi.
Nec sufficit dicere sub qualibet earum specie revera contineri corpus
et sanguinem Christi, quia hoc contingit per concomitantiam, et ad ra
tionem signi seu sacramenti opus est, ut utrumque vi verborum conti
neatur.
2) Species sacramentales panis et vini, si seorsim considerentur, non
constituunt integrum sacramentum, nec sunt partes homogeneae te
nentes in se rationem totius, ut aqua divisa ab alia aqua tenet ratio
nem totius aquae, sed sunt partes heterogeneae sibi invicem distinctae
specie partiali in esse signi. Nulla earum significat integrum convivium,
sed partem convivii, scilicet cibum vel potum ®.
3) Species tamen sacramentales panis et vini materialiter et impro
prie, quatenus sunt duae species partiales in genere sacramenti conti
nentes partem convivii, dici solent plura sacramenta, secundum illud
missalis romani: «in me non remaneat scelerum macula, quem pura et
sancta refecerunt sacramenta» 6.
4) Fideles, qui recipiunt sacram communionem sub una tantum
I
Part. 2, c. 4, n. 10.
q. 73, a. 2.
III p., q. 73, a. 2 ad 1.
In IV Sent., dist. 8, q. 1, a 1, quaest. 2 ad 2.
Cfr Saltntmtloonsos, De eucharistiae sacramento, disp. 2, n. 45.
Oratio post manuum purificationem.
3 III p.,
3
•
3
II
236
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XVIII. DE EUCH. UT EST SACRAMENTUM
specie, non recipiunt integrum sacramentum in ratione signi, bene tamen
in ratione rei contentae, quae est Christus, et in ratione effectus, qui est
gratia sanctificans per modum cibi.
383. Scholion. De multiplicatione numerica sacramenti eucharistiae.
1) Multo communius docent theologi unitatem sacramenti eucha
ristiae non esse adeo magnam, ut unum sit numerice sacramentum sub
omnibus speciebus in Ecclesia Dei consecratis, sed plura esse numerice
sacramenta sub speciebus, quae Romae, Parisiis et alibi consecrari con
tigerit x. Ratio est, quia oportet plura esse numero sacramenta, ubi plura
sunt signa completa gratiae. Species autem sacramentales panis et vini,
quae continent corpus et sanguinem Christi in diversis orbis partibus,
sunt plura signa completa gratiae cibantis. Ergo sunt plura numero sa
cramenta 12.
2) Non conveniunt Doctores in adsignanda ratione, unde petenda
sit unitas numerica sacramenti eucharistiae.
a) Plures volunt unitatem numericam hujus sacramenti desumen
dam esse «ex morali conjunctione specierum inter se, in ordine ad unam
refectionem spiritualem completam»3, adeo ut solum multiplicentur nu
mero sacramenta, ubi adest moralis discontinuatio specierum in ordine
ad diversam refectionem. Ita Sotus, Philippus a SS. Trinitate, Salman
ticenses morales et alii4.
b) Verius tamen crediderim unitatem et distinctionem numericam
hujus sacramenti petendam esse a continuatione et discontinuatiorie
physica specierum. Hanc sententiam defendunt Vazquez, Gabriel a S. Vin
cent™, Salmanticenses scholastici et alii 5.
Ratio ad hoc affertur philosophica. Ut enim docet S. Thomas, quae
dam sunt unum numero, quorum materia est una, signata quantitate,
et accidentia sunt pariter numero una, quorum quantitas est una. Sed
accidentium sacramentalium quantitas est una vel multiplex numero ex
continuatione vel discontinuatione physica eorumdem accidentium. Ergo.
Ordo revera ad unam refectionem spiritualem, quem Philippus a
SS. Trinitate et Billuart6 requirunt ad moralem specierum conjunctio
nem, ut unitas numerica sacramenti conservetur, supponit unitatem nu
mericam jam constitutam. Unde antecedenter ad hunc ordinem datur
unitas vel distinctio numerica sacramenti eucharistiae.
1 Conferendi sunt Salmanticenses morales, De sacramento eucharistiae, c. 2,
dub. 2.
2 Aliqui voluerunt unitatem numericam sacramenti eucharistiae petendam
esse ab unitate corporis et sanguinis Christi, sed non sunt audiendi. In hac enim
sententia non esset nisi unum numero sacramentum eucharistiae in tota Ecclesia.
3 Philippus a SS. Trinit., De S. euch. sacramento, disp. 1, dub. 9.
4 Sotus, In IV Sent., dist. 8, q. un., a. 2; Philippus a SS. Trinit., De 5. eucha
ristiae sacramento, disp. I, dub. 9; Salmanticenses morales. De sacramento euchari
stiae, c. 2, dub. 2, p. 2.
5 Vazquez, In III p., disp. 168, c. 2, n. 13; Gabriel a S. Vincentio, De sacra
mento eucharistiae, disp. 2, q. 3; Salmanticenses schol.. De eucharistiae sacramento,
disp. 2, n. 58.
6 Philippus a SS. Trinit., De S. euchar. sacramento, disp. I. dub. 9; Billuart,
De almo euch. sacramento, diss. 2, a. 2.
ART. UNIC. QUAE SIT MATERIA REMOTA EUCHARISTIAE
237
QUAESTIO XIX
DE MATERIA SACRAMENTI EUCHARISTIAE
ARTICULUS UNICUS
QUAE SIT MATERIA REMOTA, EX QUA CONFICITUR
SACRAMENTUM EUCHARISTIAE
384. Status quaestionis. In eucharistia vi verborum consecrationis
una materia convertitur in corpus Christi et altera in sanguinem.
Cum ambae simul constituant materiam completam hujus sacramen
ti, dc utraque simul agemus in genere, conditiones deinde utriusque singillatim explicaturi.
385. Errores, i) Veteres quidam haeretici dixerunt materiam con
vertendam in corpus Christi esse panem et caseum, et vocati sunt artotyritae.
2) Cataphrygae et pepusiani docuerunt panem ad hoc sacramentum
esse conficiendum ex farina et sanguine infantis.
3) Encratitae, aquarii et ebionitae dicuntur solam aquam adhibuisse
in calice.
4) Recenter Harnack docuit veteres Christianos indiscriminatim vi
num aut aquam adhibuisse in eucharistia celebranda. Merito refutatus est
a theologis catholicis.
386. Thesis. Materia remota, ex qua conficitur eucharistia, est
panis triticeus et vinum de vite.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus in ultima coena adhibuit pa
nem et vinum in consecratione hujus sacramenti, ut constat ex Evangeliis et ex epistola ad Corinthios r. Panem expresse nominavit Jesus.
Vinum autem fuisse positum in calice probatur tum ex usu judaeorum
in celebrando paschate, tum ex verbis, quae Christus statim protulit
apud Matthaeum dicens: Non bibam amodo de hoc genimine vitis 12.
2) Ex conciliis. Concilium Lateranense IV expresse docet corpus
et sanguinem Christi sub speciebus panis et vini in sacramento altaris
veraciter contineri3. Concilium Florentinum expressius ait: «Tertium
est eucharistiae sacramentum cujus materia est panis triticeus et vinum
de vite»4. Concilium Tridentinum adserit substantiam panis et vini con
verti in corpus et sanguinem Christi5.
3) Ex catechismo romano: «Nullus panis, nisi triticeus, apta ad sa1
•
:1
*
5
Cfr. Matth., 26, 26-27;
22, 18; I Cor,, 11, 24-25.
Matth., 26, 29.
Cap. l'irmiter; Donai-Bannw., 430.
Decreto pro armenis; Donz-Bannw.. 698.
Sers. 13, c. 4; Donz-Bannw., 877.
238
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XIX. DE MATERIA SACRAMENTI EUCH.
cramentum materia putandus est»; et altera materia «est... vinum ex
vitis fructu expressum»1.
4) Ex ratione convenientiae. Cum sacramentum eucharistiae ha
beat rationem convivii spiritualis, convenienter electa sunt pro ejus ma
teria illa elementa, quae facilius inveniuntur et communius adhibentur
in conviviis. Sed nihil facilius invenitur in mundo aut nihil communius
adhibetur in conviviis quam panis et vinum. Ergo.
387. Corollarium. Certum est tum panem tum vinum posse sepa
ratin'! a ministro consecrari, et de facto sacerdos ea singillatim in altari
consecrat. Hinc, si sacerdos, consecrato pane, nollet vel non posset vi
num consecràre, sub speciebus panis Christus veraciter contineretur.
Cum tamen in utraque materia unum sacramentum Christus insti
tuerit, adest praeceptum divinum, Ecclesiae auctoritate firmatum atque
usu communi receptum, consecrandi utramque materiam 12, in quo Sum
mus Pontifex non potest dispensare3.
388. Scholia. I. Quaestiones de pane.
1) Panis debet esse triticeus. Hoc certe constat ex declarationibus
conciliorum supra relatis: a) Unde certum est panem ex fructibus arbo
rum et ex leguminibus confectum non esse aptum, sed ad validitatem
panem fieri oportere «ex granis frumenti, quod nomen generatim signi
ficat semina ex plantis, quae habent culmen et aristas vel spicas» 4*
.
b) Quid veniat nomine panis triticei non certe constat inter aucto
res. Biel putavit omnem panem frumentaceum esse aptum ad consecra
tionem. Sed theologi communiter ei contradicunt, et docent solum pa
nem ex tritico esse consecrationi idoneum. Secale, castanea, malum,
hordeum, milium, oryza, farre, maizium, etc., sunt materia inepta ad
consecrationem. Siligo vero aliaeque tritici species sunt materia valida.
Hinc panis certe triticeus est materia certe valida ac idonea; panis
non ex tritico confectus, est materia certe inepta; et panis, de quo du
bitatur sitne triticeus, est materia dubia.
2) Oportet panem esse ex farina tritici et aqua naturali confectum et
ad ignem subactum seu coctum. Panis enim nomine, usu quotidiano venit
alimentum, quod ex farina triticea et aqua naturali conficitur et ad
ignem coquitur.
3) Quoad permixtionem alterius materiae haec habet Angelicus:
«Modica permixtio non solvit speciem; quia id, quod est modicum, quo
dammodo absumitur a plurimo. Ideo, si sit modica admixtio alterius
frumenti ad multo majorem quantitatem tritici, poterit exinde confici
panis, qui est materia hujus sacramenti. Si vero sit magna permixtio,
puta ex aequo, vel quasi, talis permixtio speciem mutat. Unde panis
exinde confectus non erit debita materia hujus sacramenti» 6.
4) Panis, tum azymus tum fermentatus, est materia apta, ut vali
de conficiatur eucharistiae sacramentum, ad liceitatem tamen requiritur,
1
2
3
4
6
Part. 2, c. 4, nn. 13 et 15.
Codex Juris Canonici, can. 814 et 817.
Vide Mancini, De sacramento eucharistiae, q. 2, a. 4.
Pesch, De eucharistia, n. 757.
III p„ q. 74, a. 3 ad 3.
ART. UNIC. QUAE SIT MATERIA REMOTA EUCHARISTIAE
239
ut unusquisque proprium ritum servet, adeo ut sacerdos latinus in pane
azymo et graecus in fermentato sacrum litare teneatur1.
a) Utrumque esse materiam validam probat identitas utriusque
panis, quia panis azymus et panis fermentatus non differunt specie.
b) Ad liceitatem vero proprium ritum servandum esse praecipit
Ecclesia.
389. II. Quaestiones de vino.
1) Omne vinum de vite, dummodo sit verum vinum et non corru
ptum, est materia apta ad consecrationem. Hinc vinum rubrum et
album, dulce et amarum, aliaque vina, quae accidentalitcr differunt,
possunt valide adhiberi ad celebrationem.
2) Mustum quoque, ex uvis maturis expressum, nondum fermen
tatum ac purificatum, est materia valida, non tamen licita extra neces
sitatem. «Mustum, ait S. Thomas, jam habet speciem vini... Et ideo de
musto potest (valide) confici hoc sacramentum» 12.
3) Ecclesia saepe declaravit quam mixtionem alcohol seu spiritus
vini admittere possit vinum pro celebratione, et prae oculis habenda est
Sacrae Congregationis S. Officii instructio 3.
4) E contra, agresta, quae est in via generationis; acetum, quod
est vinum corruptum; aqua vitae, quae vergit in alcohol; botrus uvae
nondum expressus, qui non habet rationem vini nec liquoris; offa panis
vino madefacta, quae non est potus; etc., non sunt materia valida ad
missae celebrationem.
390. III. Vino consecrando modicissima aqua miscenda est4, non
de necessitate sacramenti, neque de praecepto divino, sed dc praecepto
Ecclesiae.
1 ) Haec aquae mixtio non est de necessitate sacramenti, quia, ut ex
presse ait Missale romanum, si celebrans ante consecrationem advertat
non fuisse appositam aquam, statim ponat eam, et proferat verba con
secrationis. Si id advertat post consecrationem calicis, nullo modo ap
ponat, quia non est de necessitate sacramenti 5*
. Id ipsum affirmat S. Tho
mas dicens: «Impositio aquae non est de necessitate sacramenti» ®.
2) Non datur praeceptum divinum de miscenda aqua. Est multo
communior contra Alensem 7.
Sive Christus usum judaeorum sequutus vinum et aquam in calice
posuerit, ut in Liturgia S. Jacobi adseritur8, sive solum vinum appo
suerit, ut Waldensis defendit9, non datur praeceptum divinum miscen
1 Codex Juris Canonici, can. 816. Differentia utriusque Ecclesiae inde orta
rst, quod latini putant Christum primo die azymorum consecrasse panem azymum,
dum graeci defendunt Christum ante dies azymorum consecrasse panem fermen
tatum.
2 III p., q. 74. a. 5 ad 3.
“ S. Off. 30 Jul. 1890; Acta S. Sedis, 23, 699; et 5 Aug. 1896; Acta S. Sedis,
29, 3*7·
* Codex Juris Canonici, can. 814.
* De defect., c. 4, n. 7.
° III p., q. 83, a. 6 ad 4.
7 IV p., q. 10, membro 4, a. 1, § 6.
* Cfr Mnxlinlllanua. Praelectiones de Liturgiis orientalibus, t. 2, p. 36.
* De sacramentis, t. 3, c, 32, n. 9.
24°
de
SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XX. DE FORMA SACRAMENTI EUCH.
di aquam vino, quia, si Christus illam vino immisit, non praeceptum
imponere sed ritum accidentalem observare voluit.
3) Praeceptum tamen ecclesiasticum adest, quo sub gravi tenentur
sacerdotes modicissimam aquam vino consecrando miscere.
Hoc praeceptum primo editum apparet a Concilio Carthaginensi III
(a. 397), can. 24. Saepius deinde repetitum est in conciliis. Concilium
Florentinum decrevit, ut sacerdotes armeni paululum aquae permiscerent
vino l. Ac tandem Concilium Tridentinum haec declaravit: «Monet deinde
sancta synodus praeceptum esse ab Ecclesia sacerdotibus, ut aquam vino
in calice offerendo miscerent»12.
Ad rem apposite Auctor libri Sententiarum Ad Annibaldum: «Vinum
sine aqua potest consecrari,' sed consecrans peccat graviter, si scienter
omittat»3.
Rationes congruentiae adducit Angelicus, a) Quia probabiliter «cre
ditur, quod Dominus hoc sacramentum instituerit in vino aqua per
mixto, secundum morem illius terrae»45, b) Quia vinum et aquam ex
latere Christi in passione profluxisse legitur s.
4) Haec aqua immittenda est vino in exigua, quantitate.
Omnia documenta ecclesiastica loquuntur de modicissima aqua, de
exigua aquae quantitate, de gutta aquae, etc.
Quae quantitas sit apponenda, non facile definitur. Aliqui Doctores
designant sextam vel octavam partem, vini. Usus obtinuit, ut multo
minor quam octava pars vini misceatur 6.
391. IV. Ad valorem sacramenti oportet, ut materia consecranda
sit sacerdoti praesens.
Oportet enim, ut forma consecrationis verificetur in consecratione.
Forma autem consecrationis exprimitur pronomine «hoc» vel «hic», cujus
, significatio non potest verificari, nisi materia sit praesens.
QUAESTIO XX
DE FORMA SACRAMENTI EUCHARISTIAE
ARTICULUS I
UTRUM CHRISTUS IN ULTIMA COENA USUS FUERIT VERBIS
AD PERAGENDAM CONSECRATIONEM PANIS ET VINI
392. Status quaestionis. Christus in ultima coena non solum insti
tuit sacramentum eucharistiae, determinando materiam et formam ut
partes essentiales hujus sacramenti, verum etiam consecravit panem et
vinum, et sacramentum ministravit.
1
2
3
4
5
°
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 698.
Sess. 22, c. 7; Denz-Bannw., 945.
Ad Annibaldum, lib. 4, dist. 11, q. un., a. 4.
III p., q. 74, a. 6. Cfr. Concit. Trid., sess. 22, c. 7; Denz-Bannw., 945.
III p., q. 74, a. 6.
Longe lateque disputarunt veteres theologi, quid fieret de aqua vino in ea-
ART. II. QUAE VERBA CONSTITUANT FORMAM EUCH.
24I
Quaerendum est, an Christus in consecrandis pane et vino usus fue
rit verbis.
Opinio singularis, i) Veteres quidam theologi, ut Catharinus et alii
pauci ’, dixerunt Christum in ultima coena consecrationem peregisse sola
benedictione sine verbis, et deinde praescripsisse formam adhibendam a
sacerdotibus.
2) Erasmus conquestus est, quod S. Paulus non tradiderit «nobis illa
verba, quibus consecratus est panis a Christo» !.
393. Thesis. Christus iisdemmet, quibus nos utimur, verbis conse
cravit eucharistiam.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Constat ex S. Scriptura Christum, ac
cepto pane, dixisse: Hoc est corpus meum: et, accepto calice cum vino,
protulisse haec verba: Hic est enim sanguis meus 3. Ut autem innueret
se his verbis panem et vinum consecrasse, et eadem in posterum adhi
benda esse, adjunxit: Hoc facite in meam commemorationem.
2) Ex SS. Patribus. Tertullianus: «Acceptum panem et distribu
tum discipulis corpus suum illum fecit: Hoc est corpus meum dicendo 4.
3) Ex ratione congruentiae. Christus Dominus in ultima coena si
mul ac consecravit panem et vinum, instituit eucharistiam atque de
terminavit formam sacramenti. Valde autem congruum fuit, ut, haec
omnia simul efficiens, proferret eadem verba, quae in posterum consti
tuerent formam sacramenti.
ARTICULUS II
QUAE VERBA ESSENTIALITER CONSTITUANT FORMAM EUCHARISTIAE
394. Status quaestionis. Ex superius dictis patet sacramenta novae
legis constare verbis tanquam forma. Verba autem, quae in confectione
sacramentorum proferuntur, alia sunt necessaria ad valorem, alia addun
tur ad elegantiam sermonis.
Quaeritur hic, quae verba sint necessaria in panis et vini consecra
tione ad valorem sacramenti.
395.
Opiniones,
r)
Aliqui dixerunt omnia verba, quae constituunt
epiclesim, orationem nempe, qua Deus invocatur, ut velit panem et vinum
convertere, et in Liturgia romana incipit a verbis: Quam oblationem tu,
lice apposita; an scilicet remaneret simplex aqua, an immediate converteretur in
sanguinem Christi, vel an immediate converteretur in vinum et mediate in sangui
nem, etc., sed, ut scite animadvertit cl. Van Noort, De sacramentis, n. 390, hae
quaestiones sunt antiquatae. Ex elementis quippe chimicis, quibus vinum com
ponitur. unum est aqua, et modicissima illa aqua, quae vino miscetur, auget illud
elementum praeexsistens. In consecratione autem totum vinum, quod diversis ele
mentis constat, convertitur in sanguinem Christi.
* Cutharlnus, Opusculo misso ad Concilium Tridentinum.
“ In adnot. in 1 Cor., c. 11.
3 Matth., 26, 26-28.
* .Idv. Marrionem, 4, 40; MI, 2, 401.
m
242
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XX. DE FORMA SACRAMENTI EUCH.
Deus, et in Liturgiis orientalibus plerumque venit post verba: Hoc est cor
pus meum; et Hic est sanguis meus l, pertinere ad essentiam formae con
secrationis. Ita Nicolaus Cabasilas, metropolita thessalonicensis, saecu
lo xiv 12; Marcus ephesinus, saeculo xv 34*. Etiam hodie in ecclesia russica
sacerdotes consecrandi in episcopum debent emittere professionem, qua
declaratur epiclesim pertinere ad integritatem formae. Hanc doctrinam
aliquantulum temperatam docuerunt ex catholicis Touttée, Renaudotius
et alii pauci '.
2) Alii voluerunt verba: «Qui pridie quam pateretur» usque ad verba:
«Haec quotiescumque feceritis, in mei memoriam facietis», esse necessaria
ad valorem sacramenti, non quidem ut partem formae, sed ut sacerdos
procedat nomine Christi, et ut forma ex vi verborum significet id, quod
efficit virtute sacramenti. Ita Scotus s.
3) Sententia hodie communis docet formam pro consecratione panis
esse: Hoc est corpus meum.
Pro consecratione vini plures requirunt integram formam, prout inve
nitur in missali romano, usque ad verba «remissionem peccatorum». Ita
Argentina, Bachonus, Capreolus, Philippus a SS. Trinitate, Salmanticenses
morales, Salmanticenses scholastici et alii non pauci 67
.
Alii plures defendunt verba: Hic est sanguis meus; vel: Hic est calix
sanguinis mei, sufficere ad valorem sacramenti. Ita videtur tenuisse S. Tho
mas, quamvis de ejus mente non parum disputetur; et expresse docent
Alensis, S. Bonaventura, Victoria, Solus, Valentia, Suarez, Vazquez, Gabriel
a S. Vincentia et alii plurimi ’.
396. Thesis I. Forma consecrationis panis continetur essentialiter
his verbis: «Hoc est corpus meum».
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Constat ex sacris litteris Christum Do
minum his verbis consecrasse eucharistiam 8. Ergo his verbis contine
tur forma consecrationis. Unde Catechismus romanus ait: «A sanctis
evangelistis Matthaeo et Luca, itemque ab Apostolo docemur illam esse
formam: Hoc est corpus meum» 9.
2) Usus in Ecclesia tam graeca quam latina hanc doctrinam con
stanter tenuit, cum prolatis verbis: Hoc est corpus meum, sacramentum
fidelium adorationi illico exponit.
Corollarium. Particula enim, quae invenitur in missali romano, so1 Vide in Liturgia S. Joannis Chrysostomi epiclesim post consecrationem,
apud Maximilianum, Praelectiones de liturgiis orientalibus, t. 2, p. 259.
2 Sacrae liturgiae interpretatio, c. 29; MG 150, 428 sqq.
3 Ijb. De- verbis consecrationis; MG 160, 1080 sqq.
4 Toutice, Prolog, ad opera Cyrilli Hierosolimitani; MG 33, 278 sqq.; Renau
dotius, Liturgiarum orientalium collectio, lib. 1, p. 1, c. 4, a. 8.
·’ In IV Sent., dist. 8, q. 2, § «De secundo dico»; et § «De isto».
“ Argentina, In IV Sent., dist. 8, q. 1, a. 2; Bachonus, In IV Sent., dist. 8,
q. 3, a. 2; Capreolus, Τη IV Sent., dist. 8, q. i, a. 3, ad arg. contra 6 conclusionem;
Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 6, dub. 4; Salmanti
censes morales, De sacramento eucharistiae, c. 5, p. 2; Salmanticenses schol., De
eucharistiae sacramento, disp. 9, n. 21.
7 S. Thomas, III p., q. 78, a. 1; Alensis, IV p., q. 10, m. 4, a. 2; S. Bonaven
tura, In IV Seni., dist. 8, p. 2, q. 2; Victoria. Summa de eucharistia, n. 74; Solus.
In IV Sent., dist. II, q. I, a. 3; Valentia, In III p., disp. 6, q. 6, p. 1; Suarez, De
sacramentis, disp. 60, sect. 1; Vazquez, In III p., disp. 198, c. 3; Gabriel a S. Vincentio. De sacramento eucharistiae, disp. 12, q. 2.
8 Cfr. Matth., 26. 26; et I Cor., 11, 24.
0 Part. 2, c. 4, n. 19.
ART. tl. QUAE VERBA CONSTITUANT FORMAM EUCH.
243
lum ponitur ad designandam continuationem sermonis Christi, non ut
pars essentialis formae.
397. Thesis II. Probabilius sola verba: «Hic est sanguis meus»;
vel «Hic est calix sanguinis mei»,'sunt essentialia in forma consecratio
nis vini.
Arg. 1) Angelicus Doctor hoc satis clare expressisse videtur, cum
ait: «Forma hujus sacramenti importat solam consecrationem materiae,
quae in transsubstantiatione consistit, puta cum dicitur: Hoc est corpus
meum; vel: Hic calix sanguinis mei» *. Unde S. Thomas, cum adserit
sequentia verba esse de substantia formae, interpretandus videtur cum
Solo, Billuart et aliis12, dicendo illa verba esse, non de essent ia'formae,
sed de substantia, id est, de integritate formae et locutionis, ita tamen,
ut sine illis consecratio fieri possit.
2) In aliquibus liturgiis graecis sola verba: Hic est sanguis meus,
inveniuntur. Nequit autem dici in liturgiis ab Ecclesia approbatis ali
quid essentiale in forma consecrationis desiderari.
3) Ad essentiam formae consecrationis sufficiunt illa verba, quae
significant praesentiam Christi sub speciebus vini. Sed quatuor illa ver
ba: Hic est sanguis meus significant praesentiam Christi sub specie
vini. Ergo.
398. Corollarium. Ad liceitatem consecrationis apud latinos re
quiritur integra forma, prout in missali romano prostat, et his verbis
exprimitur: Hic est calix sanguinis mei, novi et aeterni testamenti, myste
rium fidei, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum·.
Fere eadem formula habetur in liturgia S. Jacobi3, et in liturgia
S. Joannis Crysostomi 4, brevior autem in liturgia Clementina 5.
399. Scholion. Quem sensum habeat epiclesis.
Diximus superius epiclesim seu orationem, qua Dominum rogamus,
ut panem altari superpositum in corpus et sanguinem Christi conver
tere dignetur, plerumque apud latinos ante consecrationem et apud
orientales post consecrationem recitari.
Transsubstantiatio non verbis epiclesis sed Domini verbis, quae in
forma proferuntur, efficitur, ut satis probatum est 6.
Si haec epiclesis ante consecrationem recitetur, ut fit in liturgia romana, nulla offertur difficultas circa ejus sensum. Est quaedam prae
paratio ad consecrationem, et per eam bene petitur a Deo, ut paulo
post fiat panis et vini transsubstantiatio.
1
2
III -p., q. 78, a. i.
Sotus, In IV Sent., dist. 11. p. 1, a. 3; Billuart, De almo eucharistiae sacra
mento, diss. 5, a. 3, § 2.
3 Maximilianus, Praelectiones de Liturgiis orientalibus, t. 2, p. 36.
4 Maximilianus, Praelectiones de Liturgiis orientalibus, t. 2, p. 250.
r’ Maximilianus, Praelectiones de Liturgiis orientalibus, t. 2, p. 14.
11 Pius X ep. «Ex quo» ad archiepiscopos Delegatos Apostolicos Byzantii, in
Graecia, in Aegypto, in Mesopotamia, in Persia, in Syria et ia Indiis orientalibus,
.·<> Dec. imo, declaravit epiclesim non requiri ad consecrationem. Acta Ap. Sedis,
1911, 119.
244
DE SACRAMENTIS, SECT. IV. Q. XX. DE FORMA SACRAMENTI BUCH.
Si post consecrationem recitetur, ut plerumque fit apud orientales,
cum jam facta fuerit transsubstantiatio, ad quid rogatur Deus, ut transsubstantiationem efficere velit?
Duplicem ob finem videntur orientales epiclesim post consecratio
nem panis et vini pronuntiare: 1) Ut fidelem populum de peracto myste
rio latius instruant. Cum nequeant omnia inter consecrandum pronun
tiare, epiclesim recitant post consecrationem, mente se transferentes ad
illud tempus, quo facta est transsubstantiatio. 2) Ut Dominus velit pa
nem et vinum esse ipsis fidelibus corpus et sanguinem Christi, id est,
antidotum, non animi perniciem1.
ARTICULUS III
AN VERBA CONSECRATIONIS PROFERANTUR A SACERDOTE
RECITATIVE VEL SIGNIFICATIVE
400. Status quaestionis. Proferimus verba recitative, quando per
modum narrationis referimus aliorum dicta, ut ex evangelistis narra
mus plurima verba a Christo pronuntiata. Proferimus verba significa
tive, quando ea pronuntiamus, volendo eorum significationem affirmare.
Utroque etiam modo non semel verba proferimus, quando, aliorum di
cta narramus, volendo earum significationem affirmare.
Disputatur hic, quomodo sacerdos pronuntiet verba consecrationis.
401. Opiniones, i) Aliqui veteres, ut Ambrosius Catharinus 1
23, dixe
runt sacerdotem proferre verba consecrationis solum recitative; dum alii,
ut Biel, Vazquez et alii ’, contendunt ea pronuntiare solum significative.
2) Alii multo communius volunt formam consecrationis a sacerdote
proferri utroque modo, scilicet recitative et significative. Ita Philippus a
SS. Trinitate, Gabriel a S. Vincentia, Salmanticenses morales, Gonet, Salman
ticenses. scholastici et alii 4.
s
402. Thesis. Verba consecrationis eucharistiae proferuntur a sacer
dote utroque modo, recitative scilicet et significative.
Pars l.a
Proferuntur recitative.
Sacerdos repetit verba consecrationis tanquam a Christo prius di
cta. Ait enim: «Qui (Christus), pridie quam pateretur, accepit panem...,
benedixit, fregit, deditque discipulis suis, dicens: Accipite et manducate
ex hoc omnes: Hoc est enim corpus meum». Similiter de calice. F.rgo
sacerdos profert haec verba recitative.
1 Cfr. explicationes graecorum in Concilio Florentino, Mansi, 31. 1006; et
Franzelin, De eucharistia, th. 7, p. 82 (ed. 4).
2 Opusc. de verbis consecrationis.
3 Biel, In canonem missae, lect. 48; Vazquez, In III p., disp. 200, c. 2; Phi
lippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 6, dub. 5; Gabriel a
S. Vincendo, De sacramento eucharistiae, disp. 12. q. 3; Salmanticenses morales, De
sacramento eucharistiae, c. 5, p. 3; Gonet, De sacramento euch., disp. 7, a. 4: Sal
manticenses schol.. De eucharistiae sacramento, disp. 9, n 51
1 Missale romanum, in canone ante consecrationem
ART. UNIC. QUI SINT EFFECTUS SACRAMENTI -BUCH.
Pars 2.a
245
Proferuntur pariter significative.
Sacerdos personam Christi gerens, active et instrumentaliter, pro
nuntiat et applicat verba consecrationis ad materiam praesentem, ut
perficiat sacramentum, et per hoc fit minister consecrans. F.rgo profert
illa verba significative.
Verba consecrationis sic a sacerdote prolata habent virtutem instrumentalem fluidam, et effective instrumentaliter causant conversionem
panis et vini, quatenus significant, et efficiunt, quod significant1.
QUAESTIO XXI
DE EFFECTIBUS SACRAMENTI EUCHARISTIAE
ARTICULUS UNICUS
QUI SINT EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIAE
403. Loquimur de effectibus eucharistiae, ut est sacramentum, non
ut est sacrificium.
Plures numerantur hujusmodi effectus. Praecipuos breviter expen
demus.
404. I. Principalis effectus sacramenti eucharistiae est augmentum
gratiae habitualis cibantis et unientis nos cum Christo caritate habituali
et actuali.
Arg. 1) Argumenta generalia, quibus probavimus omnia sacra
menta novae legis conferre gratiam non ponentibus obicem, valent a
fortiori pro eucharistia, quae est praestantissimum Ecclesiae sacramen
tum. Unde Angelicus ait ad rem: «Omnium sacramentorum effectus huic
sacramento possunt adseribi, in quantum perfectio est omnis sacra
menti, habens quasi in capitulo et sumina, quae alia sacramenta con
tinent singillatim» 2.
2) Ex Concilio Florentino. Concilium Florentinum haec habet:
«Hujus sacramenti (eucharistiae) effectus, quem in anima operatur digne
sumentis, est adunatio hominis ad Christum. Et quia per gratiam homo
Christo incorporatur et membris ejus unitur, consequens est, quod per
hoc sacramentum in sumentibus digne gratia augeatur» 3.
3) Angelicus Doctor: «Restat igitur, ut. cum sacramentum realiter
sumitur, gratia augeatur, et vita spiritualis perficiatur» 4.
Scholion. Sacramentum eucharistiae traditur homini per modum
< ibi et potus, et modus characteristicus gratiae, quam eucharistia con
fert, consistit in eo. quod animam conjungat Christo per caritatem tum
habitualem tum actualem.
1
a
1
Cfr. S. Thomas, 111 p., q. 78, a. 4.
/» /I' Sent., dist. 8, q. 1. a. 2, sohit. 2 ad 4.
Decreto pro armenis: Donz-Bannw., 698.
// / p,, q. 79, a. 1 ait 1
246
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXI. DE EFFECTIBUS SACRAM. EUCH.
Hoc sacramentum, ut egregie ait S. Thomas, traditur per modum cibi
et polus. «Et ideo omnem effectum, quem cibus et potus materialis fa
cit quantum ad vitam corporalem, quod scilicet sustentat, auget, repa
rat, et delectat; hoc totum facit hoc sacramentum, quantum ad vitam
spiritualem» 1.
Ex hoc ipso, quod eucharistia traditur nobis per modum cibi et
potus, aliter per hoc sacramentum augetur gratia et perficitur vità spi
ritualis, «quam per sacramentum confirmationis, in quo augetur et perfi
citur gratia ad persistendum contra exteriores impugnationes inimico
rum Christi. Per hoc autem sacramentum augetur gratia et perficitur
spiritualis vita ad hoc, quod homo in se ipso perfectus -exsistat per
conjunctionem ad Deum»1
2.
Hinc optime explicatur, quomodo Christus docuerit vitam ex hac
manducatione pendere dicens: Qui manducat me, et ipse vivet propter
■me3*
, vita scilicet spirituali, quam confert alimentum spirituale et gra
tia cibans.
Christo nos conjungit per caritatem habitualem et actualem. Haec unio
non est proprie physica cum corpore Christi, ut aliqui minus recte di
xerunt, quia corpus Christi in hoc sacramento est per modum substan
tiae; neque est tantum sacramentalis, quae competit pariter indigne
sumentibus, sed est mystica et affectiva voluntatum per caritatem ha
bitualem et actualem.
Hoc patet ex Concilio Florentino, quod ait: «Hujus sacramenti effe
ctus... est adunatio hominis ad Christum» '1. Praeiverat S. Thomas di
cens: «Hoc sacramentum confert gratiam spiritualiter cum virtute ca
ritatis» 567.
Haec caritas, quatenus est habitualis, augetur in nobis per majorem
ladicationem in voluntate, qua fit, ut voluntas magis adhaereat Deo;
et quatenus est actualis, excitat voluntatem, ut actus ferventiores amo
ris eliciat.
Inio nos transformat in Christum, quatenus nos facit intrare in Chri
stum, ut nihil ejus remaneat nobis non unitum. Unde S. Augustino
videbatur sibi a Christo dictum: «Cibus sum grandium, cresce, et man
ducabis me; nec tu me in te mutabis, sicut cibum carnis tuae, sed tu
mutaberis in me» ®.
405. II. Quando eucharistia producat augmentum gratiae.
Quamvis diversi diversimode rem explicent ac defendant, multo pro
babilius mihi videtur sacramentum eucharistiae producere gratiam eo
momento, quo verum est species sacramentales manducatas esse, seu
ad stomachum pervenisse ’.
1 III p., q. 79, a. I. Haec Angelici verba quasi ad litteram transcripsit Con
cilium Florentinum in Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 698.
2 S. Thomas, III p., q. 79, a. I ad I.
3 Joan., 6, 58.
1 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 698.
5 III p., q. 79, a. 1 ad 2.
6 Confess., lib 7, c. 10, n. 16; ML 32, 742.
7 Cfr Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 7, dub. 6;
Gabriel a S. Vincentio, De sacramento eucharistiae, disp. 13, q 1. Salniantloonsos
art.
UNic. βυι
Sint
effectus
sacramenti
euch.
247
Ratio est, quia eucharistia est cibus et potus spiritualis. Sicut ergo
cibus et potus materiales non producunt suum effectum, quousque deglutiantur, ita pariter species sacramentales non producunt gratiam,
quousque vere dicantur manducari. Unde Christus ait: Qui manducat
■meam carnem et bibit meum sanguinem, habet vitam aeternam *. Mandu
care autem et bibere non est ore tantum sumere cibum aut dentibus
terere, ut minus recte docuisse Videtur Becanus*12, neque cibuip per
guttur diffluere, ut aliis placuit, sed cibum in stomachum recipere.
406. III. Disputatur, an species sacramentales producant gratiam
toto tempore, quo incorruptae maneant in stomacho.
1) Prima sententia docet eucharistiam producere gratiam ex opere
operato, quandiu species manent incorruptae in stomacho, etiam sine
nova dispositione subjecti juxta Cajetanum3, vel accedente nova di
spositione, juxta Suarezium, Gabrielem a S. Vincentia, Lugoneni et alios 4*.
2) Secunda sententia defendit eucharistiam producere gratiam ex
opere operato in primo tantum instanti, quo species sacramentales at
tingunt stomachum: deinde vero, quandiu manent species in stomacho
posse producere augmentum gratiae ex opere operantis, quoties accedit
nova animae dispositio. Ita S. Thomas s, et innumeri theologi6.
Haec secunda sententia magis mihi probatur.
Pars l.a Species sacramentales non producunt gratiam
ex opere operato toto tempore, quo remanent integrae in
stomacho.
1) S. Thomas ait: «Maxima devotio requiritur in ipsa sumptione
hujus sacramenti, quia Ume percipitur sacramenti effectus. Quae qui
dem devotio magis impeditur per praecedentia, quam per sequentia. Et
ideo inagis est institutum, quod homines jejunent ante sumptionem hu
jus sacramenti, quam post»7.
2) Ratio theologica hoc suadet, quia eucharistia confert gratiam
manducantibus aut bibentibus. Sed fideles non manducant nec bibunt
toto tempore, quo species sacramentales perseverant in stomacho. Ergo.
Pars 2.a Non producunt gratiam ex opere operato tem
pore sequenti ad manducationem, quamvis accedat nova
dispositio.
Ratio· videtur clara, quia ad productionem gratiae ex opere operato
requiritur susceptio sacramenti. Qui autem se communicavit ac recepit
morales, De sacramento eucharistiae, c. 6. p. 1; Salmanticenses schol.. De euchari
stiae sacramento, disp. 10, n. 23.
1 Joan., b, 55.
2 De eucharistia, c. 22, q. 6, n. 2.
3 In III ρ., q. 79, a. 1, «Secundo igitur».
'* Suarez. De sacramentis, disp. 63, sect. 7; Gabriel a S. Vinoentio, De sacra
mento eucharistiae, disp. 13, q. 1; Lugo, De eucharistia, disp. 12, sect. 2, n. 46 sqq.
s III p., q. 80, a. 8 ad 6.
11 Cfr. Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 7, dub. 6;
Salmantioensos. De eucharistiae sacramento, disp. io, n. 27.
’ Ill p., t]. 80, a. 8 ad 6.
248
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXI. DE EFFECTIBUS SACRAM. EUCH.
gratiam sacramenti, quamvis renovet dispositionem, non de novo susci
pit sacramentum. Ergo.
Pars 3.a Species sacramentales, dum incorruptae ma
nent in stomacho, possunt producere gratiam ex opere ope
rantis, si accedat nova dispositio subjecti.
Species sacramentales manentes in stomacho sunt saepe motivum
novae devotionis et amoris, cui corresponde! augmentum gratiae. Ergo
ex opere operantis producunt augmentum gratiae, si dispositio reno
vetur.
407. IV. Eucharistia non 'producit per se primam gratiam, bene
tamen aliquando per accidens.
Pars l.a
Per se non producit primam gratiam.
Est contra Ltttherum, qui de hoc sacramento ajebat: «Est enim testa
mentum hoc Christi medicina unica praeteritorum, praesentium et futuro
rum peccatorum» '.
Arg. 1) Concilium Tridentinum definivit: St quis dixerit vel prae
cipuum iructum sanctissimae eucharistiae esse remissionem peccatorum,
vel ex ea non alios effectus provenire, a. s. 1
2.
2) Huc veniunt effata S. Scripturae, in quibus dicitur sanctum non
esse dandum canibus 3; illum, qui manducaverit hunc panem indigne,
reum esse corporis et sanguinis Domini 4*
; etc. Indigne autem manducat
panem hunc juxta Concilium Tridentinum. qui. habita copia confessarii,
accedit ad sacram communionem cum Conscientia peccati mortalis sine
praevia confessione s.
3) S. Justinus ajebat: «Hoc alimentum apud nos appellatur eucha
ristia, cujus nemini alii participare licitum est, nisi qui credat vera esse,
quae docemus, atque illo ad remissionem peccatorum et regenerationem
lavacro ablutus fuerit, et ita vivat, ut Christus tradidit» ®.
4) In liturgia Clementina episcopus7, in liturgiis S. Jacobi et S. Joannis Chrysostomi sacerdos 89, ante distributionem eucharistiae coram po
pulo clamat: Sancta sanctis.
Pars 2.a Eucharistia producit primam gratiam aliquan
do per accidens.
Nota. Hanc doctrinam inficiati sunt Vazquez, Lugo et alii ·, sed S. Tho
mas, quem sequuntur S. Bellarminus, Salmaniicenses, S. Alphonsus M. de
1 De captio, babyl. Ecclesiae, «De sacramento altaris». § Ut autem. Doctrinae
Lutheri aperte contradicit Melanchthon, Confessio doctrinae ecclesiarum, C. «De coe
na Domini».
2 Sess. 13 can. 5; Denz-Bannw., 887.
3 Matth., 7, 6.
4 1 Cor., 11, 27,
Sess. 13. can. 11; Denz-Bannw., 893.
“ Apologia 1, n. 66; MG 6, 428.
’ Liturgia Clementina; Maximilianus, Praelectiones de Liturgiis orientalibus,
t. 2, p. 16.
* Maximilianus, Praelectiones de Liturgiis orientalibus, t .·. pp. 40 et _·«»<».
9 Vazquez, In 111 p., disp. 205, c. 4; Lugo, Dr elirlhiii.tiu, disp 1.·. sect. 1
ART. UN1C. QUI SINT EFFECTUS SACRAMENTI EUCH.
249
Ligario et alii multo communius 1, docet peccatorem, qui non est conscius
peccati mortalis et habet attritionem supernaturalem, si devote accedat
ad hoc sacramentum, accipere remissionem peccatorum et primam gratiam.
1) «Potest tamen hoc sacramentum, ait S. Thomas, operari remis
sionem peccati dupliciter. Uno modo, non perceptum actu, sed voto,
sicut cum quis prius justificatur a peccato. Alio modo, etiam perceptum
ab eo, qui est in peccato mortali, cujus conscientiam et affectum non
habet. Forte enim primo non fuit sufficienter contritus; sed devote et
reverenter accedens cpnsequetur per hoc. sacramentum gratiam carita
tis, quae contritionem perficiet et remissionem peccati» a.
2) Ratio hoc suadet. Omnia siquidem sacramenta novae legis con
ferunt gratiam non ponentibus obicem. Peccator autem, qui non est
conscius peccati mortalis, si habeat attritionem supernaturalem, non
ponit obicem gratiae. Ergo, sicut sacramenta mortuorum aliquando pro
ducunt secundam gratiam per accidens, ita sacramenta vivorum, prae
sertim eucharistia, conferunt primam gratiam aliquando per accidens.
408. V. Gratia sacramentalis eucharistiae non causatur directe a
corpore et sanguine Christi, sed a speciebus sacramentalibus elevatis in
earum usu ad rationem causae instrumenta! is per virtutem jluentem ct
incompletam provenientem a corpore et sanguine Christi. Ita thomistae
communius.
1) Eucharistia, quatenus est sacramentum, instrumentaliter pro
ducit gratiam. Sed species sacramentales, non autem corpus et sanguis
Christi, sunt sacramentum eucharistiae, ut probavimus supra. Ergo.
2) Sacramenta novae legis, utpote instrumenta Dei, causant gra
tiam, quatenus recipiunt virtutem causae principalis fluentem ac in
completam. Unde species sacramentales non ex se sed virtute Dei pro
ducunt gratiam. «Sicut autem se habet virtus Spiritus Sancti ad aquam
baptismi, ita se habet corpus Christi verum ad species panis ct vini.
Unde species panis et vini non efficiunt aliquid nisi virtute corporis
Christi veri»1
23, «in quantum virtus instrumentalis, qua hoc sacramen
tum agit, provenit a corpore et sanguine Christi exsistentibus sub hoc
sacramento»4.
409. VI. An qui suscipit eucharistiam sub utraque specie, recipiat
plus gratiae, quam qui suscipit eam sub una tantum specie.
Sententiam negativam tenent Cajetanus, Sotus, S. Bellarminus, Sua
rez et alii5. Affirmativam defendunt Alensis, Vazquez, Philippus a SS. Tri
nitate, Salmaniicenses et alii 6.
1 S. Thomas, III p., q. 79, a. 3; S. Bellarminus, De sacramentis, lib. 4, c. 18;
Salmaniicenses, De eucharistiae sacramento, disp. 10, n. 3; S. Alphonsus M. de Li
gorio, lib. 6, n. 269.
2 II I P·, 9· 79. a 3·
3 S. Thomas, III p., q. 73, a. 1 ad 2.
’ Philippus a SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 7, dub. 7 ad I.
Cajetanus, III III p., q, 80, a. 12, q. de communione sub utraque specie; So
tus, In /I S< nt , dist. 12, q 1, a. 12, «Postremum argumentum»; S. Bellarminus,
Dc eucharistia, lib. 4, c. 23: Suarez, De sacramentis, disp. 63. sect. 6, n. 8 sqq.
11 Alensis, / I’ p . q. 1 1, membro 2, a 4, § 3; Vazquez, In III p., disp. 215, c. 2;
Lugo, Dc eucharistia, disp 1.·. sect. 3; Philippus a SS. Trinitate. De S. eucharistiae
250
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXII. DE NECESSIT. SACRAMENTI EUCH.
Utraque sententia est probabilis. Quaestio, utpote pure speculativa,
non est tanti momenti, ut in aliis materiis exponendis nos retardet.
410. VII. Eucharistia.remittit peccata venialia.
1) Concilium Tridentinum nos hortatur, ut hoc sacramentum su
mamus «tanquam antidotum, quo liberemur a culpis quotidianis, et a
peccatis mortalibus praeservemur»
2) Ratio theologica probat eucharistiam dupliciter remittere pec
cata venialia. Primo, quatenus est sacramentum habens rationem cibi
spiritualiter animam nutrientis. Nutriendo enim animam, restaurat,
quod per peccata venialia deperditum est. Secundo, quatenus excitat
fervorem caritatis, quo peccata venialia solvuntur. Unde S. Thomas:
«Peccata venialia, etsi non contrariantur caritati quantum ad habitum,
contrariantur tamen ei quantum ad fervorem actus, qui excitatur per
hoc sacramentum, ratione cujus peccata venialia tolluntur»*12.
Imo eucharistia poenam peccatis debitam remittit, non solum in
quantum est sacrificium, quod est ex se magis vel minus satisfactorium
setundum affectum offerentis, sed etiam, quatenus est sacramentum,
quia, ut dicit S. 'Thomas, hoc sacramentum institutum est «ad spiritua
liter nutriendum per unionem ad Christum et ad membra ejus; sicut et
nutrimentum unitur nutrito. Sed quia haec unitas fit per caritatem, ex
cujus fervore aliquis consequitur remissionem non solum culpae sed
etiam poenae, inde est, quod ex consequenti per quamdam concomitantiam ad principalem effectum, homo consequitur remissionem poenae,
non quidem totius, sed secundum modum suae devotionis et fervoris» 3.
Praeservat etiam hominem a peccatis futuris, tum quia roborat ani
mam in vita spirituali; tum quia expellit hostium insidias. Unde S. Igna
tius M. hortabatur ephesios, ut frangerent «panem unum (eucharistiam),
qui pharmachum immortalitatis est, antidotum, ne moriamur, sed vi
vamus semper in Jesu Christo»4.
QUAESTIO XXII
DE NECESSITATE SACRAMENTI EUCHARISTIAE
ARTICULUS I
UTRUM EUCHARISTIA SIT NECESSARIA NECESSITATE
MEDII AD SALUTEM
411. Status quaestionis. 1) Dupliciter dicitur aliquid esse neces
sarium ad salutem, id est, necessitate medii et necessitate praecepti.
Illud est necessarium necessitate medii ad salutem, sine quo, quamvis
sacramento, disp. 7, dub. 4; Salmanticenses. De eucharistiae sacramento, disp. 7,
n. 52.
1 Sess. 13, c. 2; Denz-Bannw., 875.
2 III p., q. 79, a. 4 ad 1.
3 HI p.,<\. 79, a. 5.
4 Ep. ad ephesios, 20, 2; MG 5, 661.
ART. I. AN EUCH. StT NECESSARIA... AD SALUTEM
25I
involuntarie omittatur, salus obtineri non potest, ut baptismtis pro
infantibus. Necessarium vero necessitate praecepti est, quod ita prae
ceptum est, ut, si voluntarie omittatur, sit peccatum et obstaculum sal
vationi, sed, si involuntarie omittatur, non sit peccatum nisi ad sum
mum materiale, et nihil obstet saluti, ut jejunium certis anni diebus.
2) Aliquid potest esse necessarium necessitate medii ad salutem in
re, ut gratia sanctificans; aliquid in re vel in voto, ut confessio sacra
mentalis post peccatum.
3) Potest aliquid esse necessarium in voto explicito, et aliquid in
voto implicito, quatenus aliquid in se formaliter vel in aliis virtualiter
desideratur.
412. Errores. 1) Gravissimus Thomas Waldensis 1 refert quosdam
haereticos armenos docuisse sacram communionem re susceptam esse omni
bus etiam parvulis ad salutem necessariam.
2) Nonnulli graeci schismatici, ut Nicolaus Cabasilas, Simeon thessalonicensis !, et plures calvinistae eamdem doctrinam tenuerunt.
3) Rosminii propositio 32 sic se habet: «Quoniam, qui non manducat
carnem Filii hominis et bibit ejus sanguinem, non habet vitam in se (Joan.,
6, 54), et nihilominus, qui moriuntur cum baptismate aquae, sanguinis aut
desiderii, certo consequuntur vitam aeternam, dicendum est, his, qui in
hac vita non comederunt corpus et sanguinem Christi, subministrari hunc
caelestem cibum in futura vita, ipso mortis instanti. Hinc etiam sanctis
veteris testamenti potuit Christus descendens ad inferos se ipsum commu
nicare sub speciebus panis et vini, ut aptos eos redderet ad visionem Dei» 1
*3.
413. THESIS I. Eucharistia re suscepta non est necessaria neces
sitate medii ad salutem.
Arg. 1) S. Augustinus ait: «Si (parvulus), percepto baptismate, de
hac vita emigraverit, soluto reatu, cui originaliter erat obnoxius, per
ficietur in illo lumine veritatis, quod incommunicabiliter manens in
aeternum justificatos praesentia Creatoris illuminat»4*.
2) Omnes, qui decedunt in statu gratiae, vitam aeternam certe
consequentur. Sed plures decedunt in statu gratiae, quin revera sacra
mento eucharistiae refecti fuerint. Ergp. Hinc S. Thomas docet eucha
ristiae perceptionem esse necessariam ad perfectionem vitae spiritualis,
«non ad hoc quod simpliciter (vita spiritualis) habeatur» “.
3) Parvuli, qui, suscepto baptismo, antequam eucharistia refician
tur, moriuntur, certissime salvi fiunt. Unde Concilium Tridentinum edi
dit hunc canonem: Si quis dixerit 'parvulis, antequam ad annos discre
tionis pervenerint, necessariam esse eucharistiae communionem, a. s. 8.
4) Eucharistia, ordinarie loquendo, supponit gratiam sanctifican1 De sacramentis, t. 2, c. 91. Aliqui hanc Waldensis imputationem negant.
- Cabasilas, De vita in Christo, lib. 4; MG 150, 597 sqq.; Simeon Thessaloni
censis, De sacramentis, c. 69; MG 155, 235.
3 Prop. 32; Denz-Bannw., 1922. Haec propositio damnata est decreto S. Offi
cii, die 14 Dec. 1887.
* De peccat, mer. et remis., c. 19; ML 44, 123.
3 III p., q. 73, a. 3.
• S««. 21, can. 4; Denz-Bannw.. 937.
252
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXII. DE NECESSIT. SACRAMENTI EUCH.
tem iri subjecto. Qui autem habet gratiam sanctificantem in anima,
aptus est ad salutem. Ergo plures sunt apti ad salutem, antequam
eucharistiam suscipiant.
Verba autem Domini: Nisi manducaveritis carnem Filii hominis et
biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis 1, licet contineant
praeceptum divinum, non innuunt necessitatem medii ad salutem.
414. Thesis II. Sacramentum eucharistiae in voto non explicite et
proprie dicto, sed implicito et improprio, est necessarium necessitate me
dii ad salutem.
Arg. 1) S. Thomas expresse tradit hanc doctrinam dicens: «Du
plex est modus percipiendi hoc sacramentum, scilicet spiritualis et
sacramentalis. Manifestum est autem, quod omnes tenentur saltem spiritualiter manducare, quia hoc est incorporari, ut supra dictum est, q. 83,
a. 3 ad 1. Spiritualis autem manducatio includit votum seu desiderium
percipiendi hoc sacramentum, ut supra dictum est,, ibid. Et ideo sine
voto percipiendi hoc sacramentum non potest homini esse salus. Frustra
autem esset votum, nisi impleretur, quando opportunitas adesset»1
2.
Hoc votum aliquando esse implicitum docet alibi, dicens: «Ex in
tentione Ecclesiae desiderant (parvuli) eucharistiam, et per consequens
recipiunt rem ipsius» 3.
2) Eucharistia est finis aliorum sacramentorum, adeo ut, qui velit
baptizari, velit etiam eucharistia refici. Sed votum baptismi est neces
sarium ad salutem. Ergo etiam votum eucharistiae est ad id neces
sarium.
3) Necessarium est ad salutem votum adimplendi praecepta divina.
Sed adest praeceptum divinum recipiendi eucharistiam, ut postea dice
mus. Ergo.
415. Seholion. Plures iique graves theologi docuerunt sacramen
tum eucharistiae nec in re nec in voto esse necessarium necessitate medii
ad primam salutem, quae est gratia, Ita Alensis, Durandus, Vazquez,
Suarez, Lugo et alii45.
Alii tamen melius tenent sacramentum eucharistiae in voto saltem
implicito esse necessarium necessitate medii etiam ad primam salutem.
Ita Sotus, Cajetanus, Sylvius, Philippus a SS. Trinitate, Salmanticen
ses morales, Salmanticenses scholastici, Taille et alii °.
Quidquid enim est necessarium ad salutem aeternam, est pariter ne
cessarium ad gratiam adipiscendam.
1 Joan., 6, 54.
2 III p., q. 80, a. 11.
3 III p., q. 73, a. 3.
1 Alensis, ΖΓ p., q. Ii, m. 2, a. 4, § 1; Durandus, In IV Seni., dist. 9, q. 2,
n. 7; Vazquez, In III p.. disp. 169, c. 3: Suarez, De sacramentis, disp. 40, sect 1-2;
Lugo, De eucharistia, disp. 3, sect. 2.
5 Sotus, In IV Seni., dist. I, q. 6, a. 4; et dist. 8, q. un., a 3; Cajetanus, /»
III p., q. 73, a. 3. «Adverte 1 et 2»; Sylvius, In III p.. q 80, a. 11: Philippus a
SS. Trinitate, De S. eucharistiae sacramento, disp. 1, dull 11; Salmanticenses mora
les, De sacramento eucharistiae, c. 3, dub. 1, n. 10: Salmantieonso» scholastici, De
eucharistiae sacramento, disp. 3, n. 10; Taille, Mysterium jidei, lib. 3, <·. 3
ART, II. AN EUCH. SIT NECESSARIA... AD DIU PERSEVERANDUM
253
ARTICULUS U
UTRUM SACRAMENTUM EUCHARISTIAE SIT NECESSARIUM
NECESSITATE MEDII AD DIU PERSEVERANDUM
416. Status quaestionis. Perseverantiam hic non stricte pro con
junctione gratiae cum morte, sed latiori sensu sumimus pro continua
tione et permanentia animae in gratia per notabile temporis spatium.
Quaestio est, an sacramentum eucharistiae in re vel in voto susce
ptum sit necessarium ad diu perseverandum in gratia.
Dixi diu, quia, si agatur de brevi intervallo, id, quod suffecit ad
justificationem adipiscendam, sufficit et ad breviter perseverandum.
417. Thesis. Susceptio sacramenti eucharistiae in re est per se lo
quendo necessaria adultis ad perseverandum longo tempore in gratia,
per accidens tamen sufficit saepe susceptio in voto.
Pars l.a
Per se est necessaria susceptio in re.
Arg. 1) S. Cyrillus Alex, haec habet ad rem: «Quicumque baptizati sunt, divinamque gratiam gustarunt, si cunctanter et vix ecclesias
adeant, et per longa temporum spatia eulogiam, quae est per Christum,
frequentare desinant, praetexantque damnosam reverentiam ex eo, quod
ei mystice communicare nolint, intelligant profecto se a vita aeterna
excludere se ipsos, dum vivificari renuunt» 1.
2) Ex ratione. Eucharistia ex sua institutione habet rationem cibi
spiritualis, et adeo est necessaria ad vitam spiritualem conservandam,
sicut cibus materialis est necessarius ad conservationem vitae corpora
lis. Ergo eucharistia est pariter per se necessaria ad conservationem
gratiae.
Hanc rationem confirmant praeclara testimonia. Catechismus S. Pii V
ait: «Neque enim minus spirituali cibo animam quam naturali corpus
indigere perspicuum est» 2.
Leo XIII: «Ut enim corpus ita animus cibo saepe indiget suo; ali
moniam autem maxime vitalem praebet sacrosancta eucharistia»3.
3) Ad justificationem obtinendam requiritur saltem desiderium seu
votum saltem implicitum suscipiendi eucharistiam. Votum autem seu
desiderium adimplendum est, ubi opportunitas se offert. Ergo ad con
servandam gratiam requiritur per se sacra communio.
Pars 2.a Per accidens sufficit saepe susceptio euchari
stiae in voto.
Veritas hujus adsertionis inde patet, quod defectus copiae sacerdo
tum et aliae causae excusant saepe homines a reali eucharistiae su
sceptione.
1
*
In Joan,, 6, 53; MG 73, 521.
Pari. 2, c.
n. 60.
I jiiyelica Mirar caritatis, 28 Maji 1902; Acta S. Sedis, vol. 34, p. 653.
254
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXII. DE NECESSIT. SACRAMENTI EUCH.
Corollarium. Ex his sequitur eucharistiam in re, quamvis per se
requiratur ad diu perseverandum in gratia, non esse ad id necessariam
necessitate medii, quippe quae aliunde suppletur; sed in voto esse ne
cessariam necessitate medii ad diu perseverandum, quia desiderium vi
tae spiritualis necessario importat appetitum gratiae cibantis, quae
datur in eucharistia *.
ARTICULUS III
UTRUM ADSIT PRAECEPTUM POSITIVUM SUMENDI EUCHARISTIAM
418. Status quaestionis. Praeceptum positivum potest esse divi
num vel ecclesiasticum, prout a Deo vel ab Ecclesia fuerit impositum.
Quaeritur, an detur praeceptum positivum tum divinum tum eccle
siasticum sumendi aliquando eucharistiam.
419. Opinio quorumdam. Aliqui veteres insinuarunt non dari prae
ceptum divinum sumendi eucharistiam. Ita Alensis, S. Bonaventura, Cajetanus et alii pauci 8.
Sed multo communius tenent Doctores scholastici dari in S. Scriptura
praeceptum divinum positivum sumendi eucharistiam.
420. Thesis I.
eucharistiam.
Praecepto divino positivo tenentur fideles sumere
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus ait apud Joannem:
Nisi manducaveritis carnem Filii hominis et biberitis ejus sanguinem,
non habebitis vitam in vobis3. Haec autem verba·continent praeceptum
Domini.
2) Ex auctoritate S. Thomae. Angelicus Doctor recte interpretatur
textum evangelicum dicens: «Manifestum est, quod homo tenetur hoc
sacramentum sumere, non solum ex statuto Ecclesiae, sed ex mandato
Domini dicentis (Lue., 22, 19): Hoc facite in meam commemorationem» i.
3) Concilium Tridentinum non obscure tradidit hanc doctrinam,
cum ait: «Salvator noster discessurus ex hoc mundo ad Patrem, sacra
mentum hoc instituit... et in illius sumptione colere nos sui memoriam
praecepit» 5.
421. Corollaria. 1) Praeceptum hoc solum afficit adultos. Nam
diximus superius et Concilium Tridentinum declarat «parvulos usu ra
tionis carentes nulla obligari necessitate ad sacramentalem eucharistiae
communionem» 6.
2) Aliqui theologi, ut Suarez. Vazquez, Lugo, Becanus et alii7, de1 Cfr. Taille, Mysterium fidei, lib. 3, c. 3, § 2.
2 Alensis, IV p., q. Ii, m. 2, a. 4, § 1: S. Bonaventura In IV Sent., dist. 12,
р. 2, a. 2, q. 1; Cajetanus, In III p., q. 80, a. 11.
3 Joan., 6, 54.
4 III p., q. 80, a. ix.
5 Sess, 13, C. 2; Denz-Bannw., 875.
6 Sess. 21, C. 4; Denz-Bannw., 933.
7 Suarez, De sacramentis, disp. 69, sect. 2, n. 2; Vazquez, In III p , disp. 214,
с. 4; Lugo, De eucharistia, disp. 16, sect. 2, n. 17; Becanus, Dc sacramentis, c. 23, q. 4.
ART. III. AN ADSIT PRAECEPTUM POSIT. SUMENDI EUCH.
255
fenclunt hoc praecepto ligari omnes adultos etiam infideles, sicut prae
cepto amplectendi Evangelium ligantur omnes.
Sed alii verius putant legem universalem sumendi eucharistiam re
stringi ad homines habiles, id est, ad eos, qui per baptismum facti sunt
capaces suscipiendi alia sacramenta, quia obligatio recipiendi euchari
stiam exsurgit ex 'professione fidei, quae emittitur in baptismo L
3) Sententia communissima docet hoc praeceptum per se obligare
in periculo mortis proximo, et aliquoties in vita; per accidens vero, quo
ties sine communione vitari nequit grave peccatum I2
422. Thesis II. Adest praeceptum ecclesiasticum, quo fideles obli
gamur semel in anno eucharistiam sumere.
I. Praecepta ecclesiastica his verbis refert S. Thomas: a) «In pri
mitiva Ecclesia, quando magna vigebat devotio fidei christianae, sta
tutum fuit, ut quotidie fideles communicarent. Unde Anacletus Papa,
ep. 1, in med. (et habetur c. 10 De consecrat., dist. 2), dicit: Peracta
consecratione omnes communicent, qui noluerint ecclesiasticis carere limi
nibus. Sic enim et apostoli statuerunt et sancta romana tenet Ecclesia
(cap. Episcopus, De consecratione, disp. 1)».
b) «Postmodum vero, diminuto fidei fervore, Fabianus Papa (cap.
Et si non frequentius. De consecrat., dist. 2), induisit, ut, si non fre
quentius, saltem ter in anno omnes communicent, scilicet in Pascha,
Pentecoste, et Natali Domini. Soter etiam Papa dicit in Coena Domini
esse etiam communicandum, ut habetur in Decreto Consecrat., dist. 2
(nempe cap. in Coena).»
c) «Postmodum propter iniquitatis abundantiam, refrigescente ca
ritate multorum, statuit Innocentius III, in Concil. Lat., c. 21, ut sal
tem semel in anno scilicet in Pascha fideles communicent» 34
.
Nota. Lutherus de gravi errore accusat Ecclesiam, qui cogit «homi
nes sub peccato mortali in festo Paschatis eucharistiam accipere» ?. Cal
vinus e contra adserit consuetudinem, «quae semel quotannis communi
care jubet, certissimum esse diaboli inventum... Singulis ad minimum
hebdomadibus proponenda erat Christianorum coetui mensa Domini» 5.
II. Ecclesia autem, benignissima mater, enixe hortatur omnes
fideles ut primaevam consuetudinem sequuti, frequenter vel etiam quo
tidie sacramentum eucharistiae devote sumant, sed noluit aliud prae
ceptum circa hoc imponere, nisi ut semel in anno eucharistiam sumerent.
Praeceptum de annua confessione et communione sic exprimitur in
Concilio Lateranensi IV: «Omnis utriusque sexus fidelis, postquam ad
annos discretionis pervenerit, omnia sua solus peccata saltem semel in
anno fideliter confiteatur... suscipiens reverenter ad minus in Pascha
eucharistiae sacramentum» ®.
I
II
4
6
n
Cfr. Salmanticenses, De euch. sacramento, disp. 11, n. 36.
Cfr. S. Alphonsus M. de Ligorio, lib. 6, nn. 291 et 295.
//l p., q. 80. a. 10 ad 5.
Scrrn. de confessione et sacram, euch.
Inst , lib. 4, c. 17, 11. 46.
De t rinitate, sacramentis, etc , c. 21; Denz-Bannw., 437.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXII. DE NECESSIT. SACRAMENTI EUCH.
256
Concilium Tridentinum declaravit fideles «teneri singulis annis sal
tem in Paschate ad communicandum juxta praeceptum sanctae matris
Ecclesiae» *.
Codex autem Juris Canonici fere ad litteram retinuit decretum Con
cilii Lateranensis 1
2.
423. Corollaria. 1.) Usus rationis praesumitur adesse pro com
munione recipienda circa septimum aetatis annum juxta decretum
S. Congregationis de Sacramentis, 8 Augusti 1910 3.
2) Tempus paschale pro communione computatur «a dominica Pal
marum ad dominicam in albis; sed locorum Ordinariis fas est etiam
pro omnibus suis fidelibus anticipare»4. In America latina tempus lon
gius adsignatur Litteris Apostolicis «Trans Oceanum» 5*7.
Alia apud moralistas.
ARTICULUS IV
UTRUM ADSIT PRAECEPTUM DIVINUM SUMENDI EUCHARISTIAM
SUB UTRAQUE SPECIE
424. Status quaestionis. 1) Accurate distinguendi sunt in hac ma
teria sacerdotes missam celebrantes et fideles communicantes.
2) Sacerdos in missa gerit personam Christi et perficit sacrificium.
Sacrificium autem eucharistiae a Christo institutum et peractum, quod
habet rationem cibi et potus, essentialiter complectitur corpus et san
guinem Christi. Unde sacerdos sacrificans tenetur perficere sacrificium
ac proinde sumere corpus et sanguinem Christi sub utraque specie.
«In utroque, ait Angelicus, consistit perfectio sacramenti. Et ideo,
quia ad sacerdotem pertinet hoc sacramentum consecrare et perficere,
nullo modo debet corpus Christi sumere siiie sanguine» ®.
Ex institutione igitur divina hujus sacramenti sacerdos conficiens
altaris sacrificium et sacramentum tenetur illud perficere et sumere sub
utraque specie.
3) Quaestio est, an omnes laici et sacerdotes more laicorum com
municantes jure ac praecepto divino teneantur eucharistiam sub utra
que specie sumere.
425. Errores, τ) Hussitae imprimis saeculo xv docuerunt commu
nionem sub utraque specie fidelibus laicis esse dandam, sed damnati sunt
in Concilio Constantiensi ’.
2) Lutherus dicebat «negare utramque speciem laicis esse impium et
tyrannidem» 8; et adserebat Romanos Pontifices esse haereticos et impios
1
2
3
4
5
G
7
“
Sess. 13, can. 9, De eucharistia: Denz-Bannw., 891.
Can. 859.
Acta A. Sedis, vol. 2, p. 582.
Codex Juris Canonici, can. 859, § 2.
Acta A. Sedis, vol. 2, p. 275.
III p., q. 80, a. 12.
Interrog. 18; Denz-Bannw., 668
De captivitate babyl. Ecclesiae, De Coena Domini, «Conchido».
ART. IV. UTRUM ADSIT PRAECEPTUM DIV. SUMENDI EUCHARISTIAM, ETC.
257
schismaticos, qui unam speciem dare laicis praesumebant contra eviden
tes Dei Scripturas *.
3) Calvinus vehementer conqueritur, quod Ecclesia romana «dimidiam
coenae partem meliori populi Dei numero vel furata est vel eripuit» 1
2; et
sacerdotes, qui hoc faciunt, vocat «satanae ministros» 3.
426. THESIS. Nullum datur praeceptum divinum, quo laici et sacer
dotes more laicorum communicantes teneantur eucharistiam sub utraque
specie sumere.
Arg. 1) Ex conciliis. Concilium Constantiense ait: «Hoc praesens
Concilium declarat, decernit, et definit... quod, licet in primitiva eccle
sia hujusmodi sacramentum reciperetur a fidelibus sub utraque specie,
tamen haec consuetudo ad evitandum aliqua pericula et scandala est
rationabiliter introducta, quod a conficientibus sub utraque specie et a
laicis tantummodo sub specie panis suscipiatur»4*
.
Concilium Tridentinum: St quis dixerit ex Dei praecepto vel ex neces
sitate salutis omnes et singulos Christi fideles utramque speciem sanctis
simi eucharistiae sacramenti sumere debere, a. s. s.
2) Ex praxi Ecclesiae. Quamvis Ecclesia longo tempore dispensa
verit fidelibus communionem sub utraque specie, a primis tamen saecu
lis permisit, ut non raro dispensaretur sub una tantum specie.
a) Tempore persecutionum fideles deferebant solum panem conse
cratum in domos suas, plerumque in linteolo mundo, b) Infantibus
saepe dabatur communio sub una specie vini, aliquando stfb specie pa
nis 6. c) Aegrotis deferebatur communio et quidem sub una specie,
quia non conservabatur nisi sub specie panis 7. d) In missa praesanctificatorum, quae antiquissima est in Ecclesia, sumitur communio sub
una tantum specie, e) Ipsi adversarii permittunt, ut abstemis et sapo
ris vini impatientibus sub sola specie panis eucharistia administretur.
3) Sub una tantum specie continetur ratio sacramenti significantis
gratiam cibantem, quia sub specie panis vi verborum continetur cor
pus, et per concomitantiam sanguis Christi. Unde sacramentum cibi et
potus et totum Christum recipit, qui solam sumit speciem panis. Con
cilium Tridentinum apposite dicit ad rem «nulla gratia necessaria ad sa
lutem eos defraudari, qui unam speciem solam accipiunt» 8.
427. Obj. 1.
Dominus expresse ait: Nisi manducaveritis carnem Fi
lii hominis et biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis ". Ergo
praeceptum Domini est, ut communio dispensetur omnibus sub utraque
specie.
1 De captivitate babyl. Ecclesiae, De Coena Doniini, «Surgite».
2 Inst., lib. 4, c. 17, n. 47.
3 Inst., lib. 4, c. 17, n. 48.
I Definitio de communione sub una specie; Denz-Bannw., 626.
3 Sess. 21, Can. I de communione; Denz-Bannw., 934. Cfr. Tertullianus, Ad
uxorem, lib. 2, c. 5; ML 1, 1408; S. Basilius, Ep. 93 ad Caesaream patriciam; MG
32, 484; Eusebius, Hist, eccl., lib. 6, c. 44; MG 20, 634.
II S. Cyprianus, De lapsis, c. 26; ML 4, 500.
7 Cfr. Eusebius, Hist, ecclesiastica, lib. 6, c. 44; MG 20, 629.
M Sess. 21, C. 3; Denz-Bannw., 932.
* Joan , 6, 54.
17
258
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXII. DE NECESSIT. SACRAMENTI EUCH.
Resp.—Neg. conseq. His verbis certe statuit Dominus praeceptum man
ducandi ac bibendi carnem et sanguinem Christi, non vero modum mandu
candi. Porro, qui sumit unam tantum speciem, manducat ac bibit carnem
et sanguinem Christi, et adimplet praeceptum, quia sumit totum Christum.
Unde ipse Christus satis innuit sumptionem unius speciei sufficere ad
implendum praeceptum, cum ait: Si quis manducaverit ex hoc pane, vivet
in aeternum *. Panis, quem ego dabo, caro mea est pro mundi vita s. Qui man
ducat hunc panem, vivet in aeternum 3.
Obj. 2.° Christus distribuens discipulis eucharistiam sub utraque spe
cie dixit: Hoc jacite in meam commemorationem ·’. Ergo praecepit eis, ut
duplici specie dispensarent communionem fidelibus.
Resp.- Neg. conseq. Christus his verbis praecepit ad summum, ut
sacerdotes offerrent sacrificium sub duplici specie, quin aliquid determina
ret circa distributionem.
ARTICULUS V
UTRUM LAUDABILITER ORDINATUM FUERIT AB ECCLESIA, UT SACRA
COMMUNIO DISPENSARETUR LAICIS SUB UNA TANTUM SPECIE
428. Status quaestionis. 1) Certum est in primis Ecclesiae saecu
lis, quamvis darentur casus, in quibus communio sub una tantum spe
cie dispensabatur, communius tamen eucharistiam sub utraque specie
distributam fuisse populo christiano.
Sed animadvertendum est hanc praxim in Ecclesia semper consi
deratam fuisse ut introductam jure ecclesiastico, ut casus, quos supra
retulimus, probe demonstrant.
Ecclesia autem potest usum jure ecclesiastico introductum modifi
care, vel etiam, ubi opportunum esse crediderit, omnino tollere.
A saeculo jam xil praxis in Ecclesia occidentali incepit et saecu
lo xiii ubique consuetudo praevaluit distribuendi laicis sacram com
munionem sub sola panis specie.
2) Quaestio non sine aestu agitatur catholicos inter et protestantes,
an haec innovatio juste et laudabiliter facta fuerit.
Nota. Protestantes accusant Ecclesiam romanam de haeresi, quia hanc
innovationem introduxit.
·
429. Thesis. Ecclesia catholica laudabiliter introduxit consuetu
dinem dispensandi laicis communionem sub unica panis specie.
Plures easque validas habuit Ecclesia rationes, ut hanc consuetudi
nem introduceret. Praecipuae sunt sequentes:
1) Periculum effusionis sanguinis, quod his verbis exponit Angeli
cus: «Quia crevit multitudo populi christiani, in qua continentur senes,
et juvenes, et parvuli, quorum quidam non sunt tantae discretionis,
ut cautelam debitam circa usum hujus sacramenti adhibeant, ideo pro1
2
3
'*
Joan., 6,
Joan., 6,
Joan., 6,
Luc., 22,
52.
52.
59.
19.
ART. I. AN SOLUS SACERDOS SIT MINISTER CONFECT. EUCH
259
vide in quibusdam ecclesiis observatur, ut populo sanguis sumendus
non detur, sed solum a sacerdote sumatur»L
2) Defectus vini in aliquibus regionibus pro multitudine.
3) Difficultas adservandi eucharistiam sub specie vini.
4) Aversio inultorum a bibendo vino vel a sumendo eucharistiam
ex vase seu calice communi.
5) Necessitas reprimendi haereticos, qui docebant communionem
sub utraque specie esse fidelibus necessariam.
QUAESTIO XXIII
DE MINISTRO EUCHARISTIAE
ARTICULUS I
UTRUM SOLUS SACERDOS SIT MINISTER CONFECTIONIS
SACRAE EUCHARISTIAE
430. Status quaestionis. In sacramentis, quae non consistunt in
re permanenti, sed dispensantur, cum conficiuntur, unus est minister
confectionis et dispensationis. Sed sacramentum eucharistiae consistit
in re permanenti, et potest ab uno confici et ab alio ministrari.
Hic quaerimus de ministro confectionis eucharistiae, in sequen,ti de
ministro dispensationis acturi.
431. Errores. 1) Marcossiani, si fides est S. Irenaeo, mulieribus con
cedebant eucharistiae conficiendae facultatem 12.
2) Lutherus haeretice ait: «Prorsus nihil differt, nec plus facit missa
privata, quam simplex cujusque laici de manu sacerdotis sumpta commu
nio, exceptis orationibus, et quod sibi ipsi consecrat et ministrat, re ipsa
missae et sacramenti omnes sumus aequales sacerdotes et laici» 3*. Rursum:
«Quare, omnes sumus sacerdotes, quotquot Christiani sumus; sacerdotes
vero, quos vocamus, ministri sunt ex nobis electi, qui nostro nomine omnia
faciant» ‘.
432. Thesis. Soli sacerdotes sunt ministri eucharistiae conficiendae.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus solis apostolis eonjmque successoribus in ordinatione dixit: Hoc facite in meam comme
morationem 5.
2) Ex conciliis. Concilium Lateranense IV: «Hoc utique sacramen
tum nemo potest conficere nisi sacerdos, qui rite fuerit ordinatus» 6.
1
2
2
1
6
"
III p., q. 80, a. 12.
S. Ironaous, Adv. haer., lib. i, c. 13; MG 7, 579 sq.
De captivitate babylonica Ecclesiae, De sacramento altaris, «Deinde publice».
De captiv. babylon. Ecclesiae, De ordine, «Qui si cogerentur».
Luc., 22, 19.
Cap. I; Denz-Bnnnw.. 430.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXIII. DE MINISTRO EUCHARISTIAE
200
Concilium Tridentinum: «Si quis dixerit iliis verbis: Hoc facite in
meam commemorationem, Christum non instituisse apostolos sacerdotes,
aut non ordinasse, ut ipsi aliique sacerdotes offerrent corpus et sangui
nem suum, a. s.»
3) Ex SS. Patribus. S. Justinus: «Is, qui fratribus praeest» ο προεστωτος consecrat eucharistiam, diaconi distribuunt1
2. S. Cyprianus:
«Ille sacerdos vice Christi vere fungitur, qui id, quod Christus fecit,
imitatur, et sacrificium verum et plenum tunc offert in Ecclesia Deo
Patri»3. S. Joannes Chrysostomus: Oblationem «nunc sacerdotes fa
ciunt» 45*.
Aureus liber De imitatione Christi haec habet: «Soli... sacerdotes rite
in Ecclesia consecrati, potestatem habent celebrandi, et corpus Christi
consecrandi» ®. Et in officio SS. Corporis Christi dicitur: «Sic sacrificium
istud instituit, cujus officium committi voluit solis presbyteris, quibus
sic congruit, ut sumant et dent caeteris» (Himno Sacris solemniis).
ARTICULUS II
QUIS SIT MINISTER DISPENSATIONIS EUCHARISTIAE
433. Minister dispensationis dicitur, qui eucharistiam a sacerdote
confectam fidelibus distribuit.
Quaeritur, cui hoc in Ecclesia competat.
434. Thesis. Minister ordinarius eucharistiae dispensandae est
sacerdos, extraordinarius vero diaconus.
Pars l.a
Minister ordinarius est sacerdos.
Arg. 1) Concilium Tridentinum ait: «Semper in Ecclesia Dei mos
fuit, ut laici a sacerdotibus communionem acciperent, sacerdotes autem
celebrantes se ipsos communicarent, qui mos tanquam ex traditione
apostolica descendens jure ac merito retineri debet» ®.
2) Codex Juris Canonici: «Minister ordinarius sacrae communionis
est solus sacerdos»7.
435. Scholion. Ad licitam eucharistiae dispensationem requiritur
aliqua jurisdictio.
Sacerdos habens jurisdictionem ordinariam, ut parochus, dicitur mi
nister ordinarius ex officio.
Sacerdos habens licentiam distribuendi communionem vocatur mi
nister ordinarius ex delegatione. Qui cum licentia celebrat missam, eo
1
2
3
4
5
8
7
Sess. 22, can. 2; Denz-Bannw., 949.
Apologia I, n. 65; MG β, 428.
Ep. 63, n. 14; ML 4, 397; Journel, 584.
In II Tim., hom. 2, n. 4; MG 62, 612.
Lib. 4, c. 5, η. i.
Sess. 13, c. 8; Denz-Bannw., 881.
Can. 845, § i.
ART. I. QUODNAM SIT SUBJECTUM EUCHARISTIAE
201
ipso habet licentiam dispensandi eucharistiam intra missam, imo et
immediate ante et post missam.
Parocho tamen reservatum est «sanctissimam eucharistiam publice
aut privatim tanquam viaticum ad infirmos deferre» 1.
Pars 2.a
Minister extraordinarius est diaconus.
Arg. 1) In ordinatione diaconatus dicit episcopus ordinandis:
«Comministri et cooperatores estis corporis et sanguinis Domini»1
2*
. Unde
antiquis temporibus quandoque utramque speciem, aliquando solum
calicem diaconus ministrabat fidelibus 8.
2) In Constitutionibus apostolicis legimus: «Ipse vero (diaconus),
cum episcopus vel presbyter obtulit, dat populo, non tanquam sacerdos
sed tanquam ministrans sacerdotibus. Nulli autem ex reliquis clericis
licet opus diaconi facere» 4.
3) Codex Juris Canonici: «Extraordinarius (minister) est diaconus,
de Ordinarii loci vel parochi licentia, gravi de causa concedenda, quae
in casu necessitatis legitime praesumitur» 5*
.
QUAESTIO XXIV
DE SUBJECTO EUCHARISTIAE
ARTICULUS I
QUIS SIT SUBJECTUM CAPAX RECIPIENDI SACRAMENTALITER
.
EUCHARISTIAM
436. Thesis. Subjectum capax recipiendi sacramentaliter eucha
ristiam est omnis et solus homo viator rite baptizatus.
Homo viator. Sacramenta etenim novae legis, utpote signa sensibi
lia protestativa fidei et productiva gratiae, pro illis instituta sunt, qui
possunt ambulare in fide et gratiam recipere. Sed solus et omnis homo
viator potest ambulare in fide et gratiam recipere. Ergo.
Homo rite baptizatus. Baptismus est primum sacramentum, quo ho
mines fiunt membra Ecclesiae et capaces recipiendi gratias ac privile
gia, quae competunt Christianis. Ergo subjectum eucharistiae est homo
baptizatus.
Ad rem Didaché: «Nemo autem edat neque bibat a vestra euchari
stia, nisi qui baptizati sunt in nomine Domini: de hoc etenim dixit Do
minus: Ne date sanctum canibus» ®.
Codex Juris Canonici, can. 462.
Pontificale manum, «De ordinatione diaconi».
< fr S. Justinus, Apologia I. cc. 65, 67: MG 6, 428; s. Cyprianus, De lapsis,
25: MI. 4, 500.
• Consi, apost., lib. 8, c. 28; MG 1, 1126; Journel, 1236.
» Can. 845. § 2.
" Didache, <), 5; Journel, 6.
1
2
202
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXIV. DE SUBJECTO EUCHARISTIAE
Haec dicta sunt de capacitate ad sacramentaliter recipiendam eu
charistiam, quia ad fructuosam eucharistiae receptionem aliquid am
plius requiritur, ut dicemus inferius.
437. Corollaria. 1) Peccatores baptizati, si fidem habeant, sunt
subjectum sacramenti eucharistiae.
2) Angeli et animae separatae non possunt sumere eucharistiam
sacramentaliter, quia non, sunt homines nec viatores.
3) Mus, canis, et alia bruta animalia, licet aliquando comedant
species sacramentales, non sumunt eucharistiam sacramentaliter, quia
mus, ut ait S. Thomas, «non est natum uti eo ut sacramento. Unde
non sacramentaliter, sed per accidens corpus Christi manducat, sicut
manducaret ille, qui sumeret hostiam consecratam, nesciens eam esse
consecratam»
4) Catechumeni et alii homines nondum baptizati, quamvis ha
beant fidem, imo quamvis per contritionem adepti fuerint remissionem
peccatorum et gratiam sanctificantem, non possunt sumere euchari
stiam sacramentaliter.
5) Infantes baptizati sunt capaces hujus sacramenti. Ecclesia olim
consuevit infantes statim post baptismum et deinde saepius ad com
munionem admittere. Sed a saeculo jam xn haec consuetudo evanuit,
et deinceps Ecclesia ob varias rationes communionem infantibus nega
vit. «Iis, qui propter aetatis imbecillitatem nondum hujus sacramenti
cognitionem et gustum habent, administrari non debet» 1
2.
6) Infantibus aequiparandi sunt amentes seu fatui, qui licet aetateprovexerint, ratione vere infantes sunt.
ARTICULUS II
QUI POSSINT FRUCTUOSE SUMERE EUCHARISTIAM
438. Thesis. Eucharistiam fructuose sumunt, qui 1) ex parte ani
mae sunt in gratia sanctificante saltem praesumpta cum attritione; et
2) ex parte corporis manent jejuni.
Pars l.a
Qui sunt in gratia sanctificante.
Arg 1) Ex S. Scriptura. Apostolus scribit haec gravissima ver
ba: Quicumque manducaverit -panem hunc, vel biberit calicem Domini in
digne, reus erit corporis et sanguinis Domini. Probet autem se ipsum
homo; el sic de pane illo edat, et de calice bibat. Qui enim manducat, et
bibit indigne, -judicium sibi manducat et bibit; non dijudicans corpus Do
mini3. Probare se ipsum est conscientiam discutere ac purgare.
2) Didaché haec habet: «Die dominica autem convenientes fran
gite panem et gratias agite postquam delicta vestra confessi estis, ut
sit mundum sacrificium vestrum» 4.
1
2
3
4
III -p.. q. 8o, a. 3 ad 3.
Rituale romanum, tit. 4, c. I, n. 11.
l Cor., 11, 27 sqq.
Didaché, 14, 1; Joumol, 8.
ART. II. 2UI POSSINT FRUCTUOSE SUMERE EUCH.
263
3) S. Thomas: «Quicumque cum peccato mortali hoc sacramentum
sumit, falsitatem in hoc sacramento committit; et ideo incurrit sacrile
gium tanquam sacramenti violator. Et propter hoc mortaliter peccat» ’.
4) Ratio est clara, quia sacramenta vivorum sunt in statu gratiae
sumenda.
Corollaria. 1) Ex hoc deducunt theologi contra Vazquez1
2 et alios
paucos nunquam dari casus, in quo sacerdos vel laicus conscientiam
peccati mortalis habens, possit licite ad eucharistiam accedere, quia, si
sacerdos coram multitudine missam celebraturus vel laicus communi
caturus sit in peccato mortali, non potest sic eucharistiam sumere, sed
tenetur prius perfectam saltem contritionem elicere cum proposito con
fitendi peccatum tempore opportuno.
2) Sufficit tamen ad hoc gratia sanctificans existimata, quia po
test contingere, ut qui ignorat se peccatum commisisse, vel credit se
esse vere contritum aut rite confessum, revera commiserit peccatum
mortale, et non sit contritus vel rite confessus, et sumat eucharistiam
cum sola attritione supematurali. Hoc in casu eucharistia producit per
accidens primam gratiam in anima, et fit fructuosa communio.
Pars 2.a
Jejunus in corpore.
1) Concilium Constantiense adseruit: «Sacrorum canonum auctori
tas, laudabilis et approbata consuetudo Ecclesiae servavit et servat,
quod hujusmodi sacramentum non debet confici post coenam, neque a
fidelibus recipi non jejunis, nisi in casu infirmitatis aut alterius neces
sitatis a jure vel Ecclesia concesso vel admisso» 34
5.
2) S. Augustinus suo tempore ajebat: «Liquido apparet, quando
primum acceperunt discipuli corpus et sanguinem Domini, non eos acce
pisse jejunos... Placuit Spiritui Sancto, ut in honorem tanti sacramenti
in os Christiani prius dominicum corpus intraret quam caeteri cibi; nam
ideo per universum orbem mos iste servatur»
Graviter tamen aegrotantes possunt non jejuni viaticum sumere,
sicut etiam communionem aegroti ultra mensem decumbentes 6, imo
«qui, quamvis niorbo correpti et ex medici judicio naturale jejunium
servare non valentes, nihilominus in lecto decumbere non possunt» ®.
Alia apud moralistas et liturgistas.
1
2
3
4
5
6
III p., q. 8o, a. 4.
In III p., disp. 207, c. 1.
Definitio de communione sub una specie: Denz-Bannw., 626.
Ep. ad Januarium, c. 6; ML 33, 203.
Decret. S. C. Concilii, die 7 Dee. 1906; Acta S. Sedis, vol. 39, p. 603.
Decret. S. C. Concilii, 25 Martii 1907; Acta S. Sedis, vol. 40, p. 344.
264
de
SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
QUAESTIO XXV
DE EUCHARISTIA UT EST SACRIFICIUM
ARTICULUS I
QUAEDAM PRAENOTANTUR DE SACRIFICIO IN GENERE
439. I. Sacrificium, si etymon spectes, idem est ac sacrum facere
vel sacrum factum. Et hoc sensu quilibet actus religionis, sive inter
nus cum intellectus ac voluntatis erga Deum subjectione, sive externus
cum membrorum ad Deum colendum exercitio, lato sensu vocari po
test sacrificium; quia revera in actibus internis et externis religionis ali
quod sacrum facimus ad Deum colendum. Unde S. Augustinus ait ad
rem: «Verum sacrificium est omne opus, quod agitur, ut sancta socie
tate inhaereamus Deo» T.
Hic sistunt protestantes. Melanchthon hanc notionem sequutus de
finit sacrificium: «Caerimonia vel opus, quod nos Deo reddimus, ut
eum honore afficiamus» 12. Calvinus: Sacrificium vocat «quidquid omni
no Deo offertur»3.
Sed Angelicus adserit hanc definitionem esse metaphoricam, «in
quantum Deum placabilem reddit, ad quod sacrificium offertur» 4.
440. II. Sacrificium rigorose sumptum recte definitur: Oblatio rei
sensibilis per rcalem vel aequivalentem ejus destructionem legitime Deo
jacta ad testandum supremum Dei dominium in omnes res.
Est actus religionis seu actus cultus publici, quo societas ex qua
dam institutione in honorem Dei victimas offert.
Quatuor ut vides, ad sacrificium requiruntur.
1) Oblatio rei sensibilis, id est, signum sensibile, quo homo signi
ficat se ipsum suasque res qua victimas Deo offerre ad honorem ipsi
praestandum. Est in genere signi exprimens interiorem adorationis affe
ctum. «Significat autem, ait S. Thomas, sacrificium, quod offertur ex
terius, interius spirituale sacrificium, quo anima se ipsam offert Deo...
quia, sicut supra dictum est, q. 81, a. 7, et q. 84, a, 2, exteriores actus
religionis ad interiores ordinantur» 5.
Cum sacrificium sit actus cultus publici, non est signum ad placitum,
sed debet a publica auctoritate esse institutum.
Omne sacrificium est oblatio sed non omnis oblatio est proprie sa
crificium; et ideo sacrificium dicitur oblatio rei sensibilis, quia, ut ait
Angelicus, «sacrificia proprie dicuntur, quando circa res Deo oblatas
aliquid fit» ®.
>
1
2
3
*
6
°
De civ. Dei, lib. 16, c. 6; ML 41. 283.
Confessio aug., art. Missae sacrii.
Inst., lib. 4, c. 18.
In III Sent., dist. 9, q. 1, a. 1, sol. 2 ad 1.
II-1I. q. 85, a. 2.
II-II, q. 85, a. 3 ad 3.
ART. I. PRAENOTIONES DE SACRIFICIO
265
2) Realis vel aequivalens rei sensibilis destructio, qua res oblata non
solum usui communi subtrahitur, sed quodammodo immolatur et in
pejorem statum reducitur.
Sacrificium significat perfectam hominis, id est, sui ipsius vitaeque
oblationem, ut practice testetur Deum esse' supremum vitae mortisque
Dominum. Sed, quia sui ipsius mactatio seu immolatio vetita est, ea,
quae ad sustentationem et ad nostrum servitium ordinata sunt, homo
Deo offert ac destruit in recognitionem supremi Dei dominii et propriae
subjectionis erga ipsum. Sic antiquitus animalia mactabantur, thus cre
mabatur, fructus destruebantur, liquida vel comburebantur vel effun
debantur.
Ubi tamen perfecta subjectio in Deum potest sine reali destructio
ne significari, sufficit aequivalens destructio, quae in ratione signi aequivalet destructioni.
In sacrificio crucis Christus mortuus est ac realiter destructus.
In sacrificiis veteris legis aliquando physice destruebatur victima, ut
quando mactabantur animalia, interdum moraliter destruebatur, ut cum
effundebatur vinum.
Oblatio et immolatio sunt conceptus diversi, sed aliquando simul
fiunt, quia res sensibiles interdum simul offeruntur ac destruuntur ’.
Discutiunt theologi, an destructio realis aut saltem aequivalens victi
mae sit de essentia sacrificii, vel sufficiat quaelibet rei sensibilis etiam
in melius mutatio seu transformatio: a) Aliqui tenaciter docuerunt et
docent ad sacrificium proprie dictum sufficere reflem victimae immuta
tionem etiam in melius, qua res ex humana possessione vertantur in
divinum mancipium. Ita Suarez, Scheeben et alii 1
2. b) Alii communius
requirunt realem vel saltem aequivalentem rei sensibilis destructionem,
adeo ut non possit dari verum sacrificium, nisi res in ratione signi spe
ciem destructionis prae se ferat. Ita S. Bellarminus, Vazquez, Lugo,
Billot, Van Noort et alii 3. c) Alii in sacrificiis latreuticis solam rei immu
tationem, in propitiatoriis destructionem requirunt. Ita Taille 4.
Angelicus Doctor destructionem saltem aequivalentem requirere vi
detur, cum ait: «Si aliquid exhibeatur in cultum divinum, quasi in aliquod
sacrum, quod inde fieri debeat consumendum, et oblatio est et sacrificium...
Si vero sic exhibeatur, ut integrum maneat divino cultui deputandum,
vel in usus ministrorum expendendum, erit oblatio et non sacrificium» 5.
3) Legitime· Deo jacta, a) Deo facta, quia, cum sacrificium offera
tur ad recognoscendum supremum dominium, quod nonnisi divinae ma
jestati competit, soli Deo offertur. Unde S. Augustinus ajebat: «Nec
tamen nos eisdem martyribus templa, sacerdotia, sacra, et sacrificia
constituimus, quoniam non ipsi, sed Deus eorum nobis est Deus... Quis
1 Cfr. Taille, Mysterium fidei, lib. 1, c. I, sect. 2 (p. 11).
• Suarez, De eucharistia, disp. 73, sect. 5, nn. 4-5; Scheeben, Handb. d. hath.
Dogm., Ill, p. 400.
3 S. Bellarminus, De missa, lib. 5, c. 2, § till.; Vazquez, In III p., disp. 220,
< ■, n. 12 sqq.; Lugo, De eucharistia, disp. 19, sect. 1, n. 7; Billot, De Ecclesiae
sacramentis, qq. 82-83, § 1, III.
1 Mysterium fidei, lib. 1, c. 1, sect. 1 (p. 10).
4 11-11, q, 86, a. 1.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
266
autem audivit aliquando fidelium stantem sacerdotem ad altare... di
cere in precibus: Offero tibi sacrificium, Petre, vel Paule, vel Cypriane,
cum apud eorum memorias offeratur Deo» r. b) Legitime jacta, id est,
a publica auctoritate instituta et a ministro competenti oblata. Hinc
vides ad legitimam victimae oblationem requiri, ut sacrificium, utpote
exercitium actus publici nomine societatis exercendum, debere esse a
publica auctoritate institutum et a ministro publico seu persona spe
cialiter deputata oblatum. Utrumque declarat Concilium Tridentinum
dicens: «Sacrificium et sacerdotium ita Dei ordinatione conjuncta sunt,
ut utrumque in omni lege exstiterit. Cum igitur in Novo Testamento
sanctum eucharistiae sacrificium visibile ex Domini institutione catho
lica Ecclesia acceperit, fateri etiam oportet in ea novum esse visibile
et externum sacerdotium, in quod vetus translatum est» 1
2.
4) Attestatio supremi Dei dominii in omnes res. Offeruntur Deo
victimae per earum destructionem, ut significetur nos et omnia creata
a supremo Dei dominio ita pendere, ut ad libitum possit Deus ea con
servare vel in nihilum redigere, sicut res illae destruuntur.
441. III. Materia sacrificii una est remota, res nempe sensibilis,
quae legitime declaratur apta, ut nostram subjectionem erga Deum et
supremum Dei dominium in omnes res significare valeat; altera proxima.
ipsa scilicet destructio materiae remotae ad profitendum praefatum Dei
dominium.
Forma sacrificii est actio ministri, qua res ex se indifferens ad hono
randum Deum supremum Dominum offertur.
442. IV. Sacrificium differt a sacramento: quia 1) sacramentum
est signum gratiae, dum sacrificium est signum subjectionis nostrae;
2) sacramentum causal instrumentaliter gratiam, et sacrificium non
causât, sed impetrat gratiam; 3) sacramentum Deo auctore instituitur
et sacrificium potest esse per se institutum ab humana societate; et
4) sacramentum non semel conficitur ab homine privato, et sacrificium
semper offertur a persona publica per societatem deputata.
443. V. Divisio. 1) Sacrificium ex parte finis potest esse: a) latreuticum. quatenus est cultus latriae, seu adoratio, qua honorem Deo
propter infinitam ejus excellentiam deferimus; b) eucharisticum, si obla
tiones Deo deferantur in gratiarum actionem pro beneficiis acceptis;
c) propitiatorium, ubi subjicimur Deo in signum poenitentiae, eique res
sensibiles offerimus ac immolamus ad placandum Numen offensum; ac
tandem d) impetratorium, quando Deum oblationibus nobis propitium
reddere intendimus.
2) Ratione modi sacrificia possunt esse cruenta vel incruenta, prout
cruoris seu sanguinis effusione fiunt vel non. Sic agnus in Veteri Testa
mento et Christus in cruce cruento sacrificio, panes et vinum incruento
offerebantur. Incruentum est non solum quando res ex sua natura ad
cruentam immolationem non apta, ut panis, vinum, thus, etc., offer
tur, sed etiam, (piando res ad cruentum sacrificium ex se apta, non in
1
2
De civ. Dei. lib. 8, c. 27; ML 41, 255.
Scsi. 23, C. i: Denz-Bannw.. 957.
ART. II. QUID SIT SACRIFICIUM NOVAE LEGIS
267
sua specie, sed specie sacramenti mystice immolatur, ut Christus Do
minus in sancto sacrificio missae.
3) Ex parte efficaciae: a) sacrificia Veteris Testamenti in foro ex
terno ex opere operato seu per se tollebant irregularitates et legales
immunditias; in foro interno producebant effectus ex opere operantis;
b) sacrificium cruentum Domini nostri Jesu Christi in cruce habebat
valorem infinitum tum ex opere operato, tum ex opere operantis; et
c) sacrificium missae habet valorem infinitum ex opere operato L
ARTICULUS II
QUID SIT SACRIFICIUM NOVAE LEGIS
444. In quolibet statu Ecclesiae oportet dari sacrificium, quo sub
jicimur Deo, tum ad honorandum ipsum Deum, tum ad referendam ei
gratiarum actionem, tum ad reddendum ipsum propitium erga nos pec
catores, tum denique ad impetrandum ea, quibus indigemus.
Incipiente jam nova lege et oeconomia, vetera sacrificia evanuerunt,
quia, ut optime ait Apostolus, translato... sacerdotio, necesse est, ut legis
translatio fiat'1.
Novum igitur sacrificium institutum est pro lege gratiae, in qua
melioris testamenti sponsor jactus est Jesus 3.
Quando haec translatio antiquae legis in novum foedus fiebat, Chri
stus Dominus se ipsum in cruce Deo Patri victimam propitiatoriam pro
mundi salute obtulit, et reconciliavit ima summis.
Hoc tamen sacrificium crucis, quod Christus morte cruenta obtulit,
non fuit sacrificium Novae Legis, tum quia semel oblatum est, tum
quia non fuit oblatum a sacerdotibus novae legis.
Pro novo autem testamento plures facti sunt sacerdotes 4, quibus com
petit ex officio offerre Deo sacrificium. Magni momenti est hoc sacri
ficium cognoscere.
Dominus noster Jésus Christus, antequam sacrificium cruentum sui
ipsius in cruce offerret, obtulit et immolavit se mystice, et sacrificium
eucharisticum imo et sacerdotes instituit, cum panem et vinum in suum
corpus et sanguinem convertit, et manducandum dedit discipulis suis
commendans eis, ut idem in suam commemorationem facerent.
Hoc igitur sacrificium, quod offertur in Ecclesia seu societate Chri
stiana, est sacrificium missae, de quo disserendum est.
ARTICULUS III
UTRUM MISSA SIT VERUM SACRIFICIUM
445. I. Nomen missae. Pluribus nominibus hoc sacrificium de
signari solet. Dicitur enim apud latinos sacrificium, oblatio, et genera
liter missa. Hoc nomen, quod tempore 5. Ambrosii erat in usu s, vide1
’
"
4
‘‘
Cfr Billot, De Ecclesiae sacramentis, qq. 82-83, § 2·
Hebr., 7, 12.
Hebr., 7, 22.
Hebr., f, 23.
/·'/>. primae classis, 20, 4; MI. ie, 1037. De missa mentionem saepe facit
268
DE SACRAMENTIS. SECT. IV.
Q.
XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
tur esse derivatum a verbo mitto, ut dicit Angelicus l, vel quia 1) post
sermonem ante offertorium dimittebantur catechumeni, juxta illud
S. Augustini: «Ecce post sermonem fit missa (dimissio) catechumeni,
manebunt fideles» *12: vel quia 2) hoc verbum sumitur pro legatione missa
ad Deum, ut expresse docet Rupertus Tuit. his verbis: «Hoc autem
sacrosanctum altaris mysterium idcirco missa dicitur, quia ad placa
tionem et solutionem inimicitiarum, quae erant inter Deum et homines,
sola valens et idonea missio est» 34; vel quia 3) preces ad Deum a sacer
dote mittuntur, juxta illud S. Thomae·. «Propter hoc etiam missa no
minatur, quia per angelum sacerdos preces ad Deum mittit» ’.
In hebraico sermone vix habetur vocabulum correspondens missae.
Vox etenim TIDE Missah (oblatio voluntaria), quam Concilium Senonense, Baronins, et alii volunt esse radicem etymologicam missae, nun
quam venit apud syros et maronitas ad designandum sacrificium eucharisticum 5.
Graeci generarim utuntur voce λειτουργία, Lilurgia, ad designan
dum sanctum sacrificium missae, quo significant in hoc consistere ser
vitium Dei per excellentiam 67.
446. II. Definitio missae. Sacrificium missae recte definitur: Sa
crificium Novae Legis, in quo sub visibilibus specie-bus panis et vini Chri
stus invisibiliter et incruente Deo Patri offertur. Termini hujus defini
tionis patebunt ex dicendis.
447. HI. Errores, r) Waldenses et albigenses imprimis inficiati
sunt in missa offerri verum sacrificium ~.
2) Deinde Wicleff vehementius impugnavit doctrinam catholicam, cum
ausus est «pertinaciter adserere non esse fundatum in Evangelio, quod
Christus missam ordinaverit»8. Wicleffi cavillationes optime dissipavit egre
gius Thomas Waldensis 9.
3) Hunc errorem jam olim sopitum suscitarunt protestantes, quorum
aliqui rem et nomen, alii rationem sacrificii rejiciunt. Lutherus ajebat: «Al
terum scandalum amoveijdum est, quod multo grandius est et speciosis
simum, id est, quod missa creditur passim esse sacrificium, quod offertur
Deo» 1011
. Alibi: «Sacerdotium illud Satanae impium et abominabile sat po
tentibus Scripturis subvertimus, quibus etiam probavimus missas non pos
se sacrificii nomine censeri» ". Calvinus: «Pestilentissimo errore totum pene
orbem obcaecavit (Satan), ut crederet missam sacrificium et oblationem
esse ad impetrandam peccatorum remissionem» 12. Articulus 31 Ecclesiae
Silvia seu Etheria circa a. 390; Peregrinatio ad loca sancta, 30. Cfr. Kirck, Enchi
ridion fontium historiae, n. 661.
1 III p., q. 83, a. 4 ad 9.
2 Serrn. 49. 8; ML 38, 324.
3 De div. off., lib. 2, c. 20; ML 170, 46. Hanc significationem habere videntur
verba, quae sacerdos ad populum versus dicit: Ite missa est; quasi diceret: Potestis
abire, quia legatio seu hostia missa est.
4 III p., q. 83, a. 4 ad 9.
5 Cfr. S. Bellarminus, De missa, lib. 5, c. 1.
* Cfr. Maximilianus, Praelectiones de Liturgiis orientalibus, t. 2, p. 2.
7 Cfr Hergenrother, Hist, de la Iglesia, vol. 4, pp. 87 et 116.
8 Concilium Land., a. 1382; Mansi, 26, 696.
“ De sacramento euch., cc. 31-32.
10 De captivitate babyl. Ecclesiae, De sacramento altaris; «Jam et alterum»
11 De abroganda missa privata, parte 2, «Prima parte».
12 Inst., lib. 4, c. 18, n. 1.
ART. III. AN MISSA SIT VERUM SACRIFICIUM
269
anglicanae docet sacrificia missarum esse fabulas blasphemas et fraudes
perniciosas.
4) Hipercritici moderni sunt audaciores. Admissa partim narratione
Scripturarum, negant Christum in relatis testimoniis aliquid de iteranda
coena aut missa celebranda praecepisse, sed Dominum illis verbis vel pa
rabolam indicativam imminentis suae mortis enuntiasse, ut vult A. Jü
licher
vel per communicationem panis et calicis convivalem amicitiam
imo et unionem socialem discipulis commendasse, ut placet J. Hoffmann
Consequenter docent coenam Christianorum non fuisse ortam a coena
Christi.
Si ab eis quaeras, cujus indolis fuerit coena illa Christianorum, et qua
ratione creditum fuerit a coena Christi originem duxisse, diversimode re
spondent. Quoad primum vult Hoffmann praefatam coenam Christianorum
fuisse symbolum religiosum et imitationem conviviorum, quae apparatu
religioso haberi solebant apud judaeos, et in quibus mos erat benedicendi
panem et vinum a patrefamilias Quoad secundum idem Hoffmann confu
git ad fidem eschatologicam fidelium primitivae Ecclesiae. Exspectabant
enim proximam parousiam, quae cum retardaretur, animo volvebant ad me
moriam passionis et mortis Christi, quam etiam in convivio mystice reno
vari credebant
448. Thesis.
Missa est vere et proprie sacrificium. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex vaticinio Malachiae. Malachias ait: Non est mihi vo
luntas in vobis, dicit Dominus exercituum, et munus non suscipiam de
manu vestra. Ab ortu enim solis usque ad occasum magnum est nomen
meum in gentibus, et in omni loco sacrificatur et offertur nomini meo
oblatio munda, quia magnum est nomen meum in gentibus 5.
Haec verba referuntur ad tempus messianicum, praenuntiant verum
sacrificium post Messiam futurum, et solo missae sacrificio respondent.
a) Referuntur ad tempus messianicum. Respiciunt enim tempus, quo
in omni loco sacrificabitur Deo oblatio munda, et cessabunt sacrificia
levitarum. Haec autem certe determinant tempus futurum post adven
tum Messiae. Unde prophetiae, quae annuntiant Deum ab omnibus coli,
referuntur ad tempus messianicum.
b) Praenuntiant verum sacrificium post Messiam futurum, tum quia
propheta utitur verbis sacrificatur et offertur, quae verum sacrificium
important, tum etiam quia oblatio munda non potest nisi per verum
sacrificium compleri.
c) Solo missae sacrificio respondent. Verba enim prophetae chara
cteres solius missae apprime designant, cum praenuntiant sacrificium
mundum Deoque gratum celebrari, idque in omni loco a solis ortu usque
ad occasum Deo offerri.
Eamdem interpretationem SS. Patres communiter huic loco adhi
buerunt 6; et Concilium Tridentinum expresse admisit dicens: «Et haec
quidem illa munda oblatio est, quae nulla indignitate aut malitia offeZur Geschichte der Abendmahlsfeier der Alten Kirche.
Das Abendmahl im Urchristenium: 1903.
Das Abendmahl im Urchristentum, p. 108.
Ibid., p. 107 sqq.
Malach., 1, 10 sq.
“ Cfr Didaché, 14; Journol, 8; S. Justinus, Dial, contra Tryph., 41; MG 6, 564;
Journol, 135: S. Ironaous, Adv. hacr., lib. 4, c. 17, n. 5; MG 7, 1023; Journal, 232;
1
2
3
4
6
et alii.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. DT EST SACRIFICIUM
270
rentium inquinari potest, quam Dominus per Malachiam nomini suo,
quod magnum futurum esset in gentibus, in omni loco mundam offe
rendam praedixit» L
2) Ex sacerdotio Melchisedech. In psalmo 109 Christus Dominus
dicitur sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech 1
2. Ex hoc
textu duo praesertim probantur: nempe Christum, utpote sacerdotem
aeternum, perpetuum habere sacrificium; et hoc sacrificium esse secun
dum ordinem Melchisedech, hodiernam scilicet missam.
a) Christus est sacerdos in aeternum et 'perpetuum habet sacrificium.
Expresse hoc annuntiat psalmista dicens: Dixit Dominus Domino meo,
id est, dixit Pater Filio suo, ut omnes, exceptis rationalistis, interpre
tantur... Tu es sacerdos in aeternum 3. Sacerdos autem est propter sa
crificium, et, ubi est sacerdos, in aeternum, oportet esse sacrificium
perpetuum. Unde sacrificium Christi sacerdotis aeterni durat ad finem
usque saeculorum.
b) Hoc sacrificium est secundum ordinem Melchisedech, hodierna
scilicet missa. Christus ex eo dicitur sacerdos secundum ordinem Mel
chisedech, quia sacrificium, sicut olim Melchisedech, in pane et vino
obtulit. Melchisedech, rex Salem, proferens panem et vinum, erat enim
sacerdos Dei Altissimi, benedixit ei (Abrahae)... Et dedit ei decimas ex
omnibus 4. Christus igitur est sacerdos secundum ordinem Melchisedech,
quia sacrificium in pane et vino instituit; et est sacerdos in aeternum,
quia hoc sacrificium in missa durat usque in aeternum.
3) Ex institutione eucharistiae 56. Christus in ultima coena, insti
tuendo eucharistiam, verum sacrificium obtulit. Sed missa hodierna non
est nisi repetitio ejus, quod Christus in institutione peregit. Ergo missa
est verum sacrificium.
Probatur major. Christus instituens eucharistiam non.solum protu
lit verba, quae conversionem panis et vini in corpus et sanguinem suum
significabant atque efficiebant, verum etiam addidit verba significan
tia sacrificium. De corpore quidem ait: quod pro vobis datur; seu: quod
pro vobis traditur; zo υπϊρ υμών δώομενον; et de sanguine: qui pro vobis
effunditur; το εζζυνομΐνον, ut dicitur in graeco; vel: effundetur, ut ver
titur a Vulgata. Haec verba satis clare innuunt Christum tradidisse
suum corpus et sanguinem sub speciebus panis et vini discipulis ut
victimam, corpus quidem immolandum et sanguinem effundendum im
molatione ac effusione mystica in remissionem peccatorum.
Quod si e lectione \zulgatae tradetur, effundetur, objicias Christum
non obtulisse sacrificium in coena, sed offerendum in cruce praenun1
2
Sess. 22, c. i; Denz-Bannw., 939.
Ps. 109, 4.
3 Hunc psalmum esse messianicum et ad Christum referri expresse docet Apo
stolus dicens: Christus non semel ipsum clarificavit, ut Pontifex jieret, sed qui locutus
est ad eum: Filius meus es tu, ego hodie genui te. Quemadmodum et in alio loco dicit:
Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. Hebr., 5, 5-6.
* Gen., 14, 18 sqq.
6 Verba institutionis sunt: Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur (Luc.,
22, 19): Quod pro vobis tradetur (I Cor., 11, 24); Hic est sanguis meus Novi Testa
menti, qui pro multis effundetur (Mare., 14, 24); Hic est sanguis meus Novi Testa
menti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum (Matth., 26, 28).
ART. III. AN MISSA SIT VERUM SACRIFICIUM
271
tiasse, respondendum est: a) in Vulgata olim conformius ad textum
graecum legi solitum fuisse traditur, effunditur; et b) lectionem Vulga
tae nullatenus favere objicientibus. Vulgata apud Lucam satis determi
nat effusionem sanguinis ad sacrificium eucharisticum referri, cum ait:
Hic est calix... qui -pro vobis fundetur; per metonymiam indicans san
guinem, prout in calice est, effundi.
Unde in lectione graeca directe enuntiatur sacrificium incruentum
eucharisticum praesens, et indirecte sacrificium crucis futurum; in le
ctione vero Vulgatae directe enuntiatur sacrificium crucis futurum, et
indirecte sacrificium eucharisticum praesens L
Probatur minor ex verbis a Christo statim post sacrificium prolatis:
Hoc jacite in meam commemorationem 1
2.
4) Ex conciliis. Concilium Ephesinum: «Sanctum ac vivificum incruentumque sacrificium peragimus: corpus, quod proponitur, similiter
et pretiosum sanguinem, non communis nobisque similis hominis cujus
piam esse credentes, sed potius tanquam proprium corpus effectum, et
sanguinem etiam Verbi, quod omnia vivificat, accipientes» 34
.
Juxta Concilium Tridentinum Dominus Jesus «in coena novissima,
qua nocte tradebatur, ut dilectae sponsae suae Ecclesiae visibile, sicut
hominum natura exigit, relinqueret sacrificium... sacerdotem secundum
ordinem Melchisedech se in aeternum constitutum declarans, corpus et
sanguinem suum sub speciebus panis et vini Deo Patri obtulit, ac sub
earumdem rerum symbolis, apostolis, quos tunc novi testamenti sacer
dotes constituebat, ut sumerent, tradidit, et eisdem eorumque in sacerdo
tio successoribus, ut offerrent, praecepit per haec verba: Hoc facite in
meam commemorationem, uti semper Ecclesia catholica intellexit et do
cuit» Si quis dixerit in missa non offerri Deo verum et proprium sacri
ficium, aut- quod offerri non sil aliud quam nobis Christum ad mandu
candum dari, a. s. 5.
5) Ex SS. Patribus. In Didaché sub finem saeculi i scripto legi
mus: «Die dominica autem convenientes frangite panem et gratias agite,
postquam delicta vestra confessi estis, ut sit mundum sacrificium ve
strum. Omnis vero, cui est controversia cum amico suo, ne conveniat
vobiscum, donec reconciliati sint, ne inquinetur sacrificium vestrum.
Hoc enim est dictum a Domino: In omni loco et tempore offeratur mihi
sacrificium mundum, quoniam rex magnus sum, dicit Dominus, et nomen
meum mirabile in gentibus» 6. Hic certe agitur de eucharistiae sacrifi
cio, quia ad frangendum panem conveniebant fideles, et fractio panis
erat communio juxta illud Apostoli: Panis, quem frangimus, nonne
participatio corporis Domini est? 1.
S. Ignatius: «Studeatis igitur una eucharistia uti; una enim est caro
Domini nostri Jesu Christi et unus calix in unitatem sanguinis ipsius,
1
2
3
4
6
°
’
Cfr. Pesoh, De eucharistia, n. 872.
Luc., 22, 19.
Declaratio anathematismi, 11; Mansi, 5, 18.
Scss. il, c. 1; Denz-Bannw., 938.
S.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
-2.-JÏ
■unum altare, sicut unus episcopus cum presbyterio et diaconis, conser
vis meis, ut, quod faciatis, secundum Deum faciatis»1. Expressio unum
altare satis determinat eucharistiam ad rationem sacrificii.
S. Justinus: «De iis autem, quae in omni loco a nobis gentibus offe
runtur ei, sacrificiis, hoc est, de pane eucharistiae et de calice similiter
eucharistiae, jam tunc praedicit, illud etiam addens, nomen suum a
nobis glorificari, a vobis autem profanari»12.
S. Irenaeus: «Novi Testamenti novam docuit (Christus) oblationem,
quam Ecclesia ab apostolis accipiens in universo mundo offert Deo»3.
«Hanc oblationem Ecclesia sola puram offert... Judaei autem non offe
runt, manus enim eorum sanguine plenae sunt; non enim receperunt
Verbum, quod offertur Deo» 4.
Tertullianus: «Accepto corpore Domini et reservato, utrumque sal
vum est, et participatio sacrificii et executio officii» 56.
Hippolytus: «Cum vero ille (anti-Christus) advenerit, auferetuV sacrifi
cium et libamen, quod modo ubique locorum a gentibus offertur Deo» e.
Alii plures Patres videri possunt apud Pesch, Tâille et alios 7.
6) Ex ratione theologica. Tanta est inter religionem et sacrificium
connexio, ut nullatenus possit vera religio haberi sine sacrificio. Sed in
Ecclesia catholica est unica vera religio, et non offertur aliud sacrifi
cum quam missa. Ergo missa est verum sacrificium.
7) Ex liturgiis. In liturgia S. Jacobi orat sacerdos in missa dicens:
«Dona nobis. Domine, et cum omni timore et conscientia pura offera
mus tibi hoc spirituale et incruentum sacrificium» 89
.
ARTICULUS IV
IN QUO CONSISTAT ESSENTIA SACRIFICII MISSAE
449. Status quaestionis. Sex numerantur actiones in missa, de
quibus dubitari potest, an saltem inadaequate constituant essentiam
sacrificii, ut de facto aliqui auctores defenderunt. Hujusmodi sunt:
oblatio hostiae in offertorio ante consecrationem, consecratio, oblatio
hostiae post consecrationem, fractio hostiae, communio sacerdotis et
communio fidelium.
Quaestio est, an et in qua harum actionum consistat essentia sa
crificii missae.
450. Placita theologorum, r) Aliqui videntur essentiam sacrificii
missae reponere in oblatione hostiae ante consecrationem. Sic Scotus, Biel
et alii ’.
1
2
3
1
5
6
Philad., 4; MG 5, 700.
Dialog, contra Tryph., n. 41; MG 6, 563.
Adv. haer., 4, 17, 5; MG 7, 1023.
Adv. haer., lib. 4, c. 18, n. 4; MG 7, 1027.
Dc oratione, 19; ML (Garnier) 1, 1287.
Fragmenta in Danielem, n. 22; MG 10, 656.
Pesch, De eucharistia, n. 882 sqq.; Taille, Mysterium fidei, EluCidatio 18.
Maximilianus, Praelectiones de Liturgiis orientalibus, t. 2, p. 32.
Scotus, In IV Sent., dist. 13, q. 2, § «Si objicis»; Biel, In IV Sent., dist. 13,
7
8
9
q. i, a. 3, dub. 2, «Sed adhuc dicitur».
ART. IV. ESSENTIA SACRIFICII MISSAE
273
2) Alii docent essentiam sacrificii missae consistere in consecratione
simul et oblatione hostiae consecratae, fractione, mixtione, et sumptione.
Ita Cano et Valentia *.
3) Alii plures, iique graves Doctores, volunt essentiam sacrificii mis
sae consistere aeque in consecratione et communione sacerdotis. Ita Solus,
S. Bellarminus, Lugo, Salmanticenses scholastici, S. Alphonsus M. de Ligorio
et alii 1
2.
4) Alii eam reponunt in sola consumptione. Ita Gabriel a S. Vincentia 3*.
5) Alii denique multo communius defendunt essentiam sacrificii missae
perfici in sola consecratione utriusque speciei. ItaS. Thomas, S. Bonaventura,
Suarez, Vazquez, Philippus a SS. Trinitate, Salmanticenses morales. Taille,
Del Val et alii ‘.
451. Thesis. Essentia sacrificii missae consistit in sola consecra
tione utriusque speciei.
Arg. 1) Ex SS. Patribus. Sancti Patres diserte hoc docent.
S. Joannes Chrysostomus: «Vox haec (Hoc est corpus meum)... ab illo
ad hodiernum usque tempus et usque ad adventum ejus, sacrificium
perfectum efficit» 5*
.
S. Gregorius Nyssenus: «Se ipsum pro nobis hostiam offert, et victi
mam immolat, sacerdos simul exsistens et agnus Dei, ille, qui mundi
peccatum tollit. Quando id praestitit? Cum corpus suum discipulis con
gregatis edendum et sanguinem bibendum praebuit, tunc aperte decla
ravit agni sacrificium jam esse perfectum. Nam victimae corpus non
est ad edendum idoneum, si animatum sit. Quare, cum corpus edendum
et sanguinem bibendum discipulis exhibuit, jam corpus infallibiliter et
invisibiliter immolatum erat secundum voluntatem ejus, qui potentia
sua hoc mysterium peragebat» °.
S. CyriUus Hierosolymitanus: «Postquam vero perfectum est spiri
tuale sacrificium, incruentus cultus, super illam propitiationis hostiam
obsecramus Deum pro communi Ecclesiarum pace»7.
Ex his sequitur ante sumptionem perfectum esse sacrificium per
consecrationem.
2) Ex ratione theologica. Sola consecratione, ut ajunt Salmanticen
ses morales, Christus sufficienter mutatur et mactatur incruente ac my
stice tanquam victima, ej usque mors repraesentatur; imo aeterno Patri
1'ilius incarnatus offertur in signum supremi dominii actu ipso conse
1 Cano, De locis theolog., lib. 12, c. 12; Valentia, In III p., disp. 6, q. II, § 2,
>l)e quaestione autem illa».
2 Sotus, In IV Sent., dist. 13, q. I, a. 4; S. Bellarminus, De missa, lib. 5, c. 27;
Lugo, De eucharistia, disp. 19, sect. 5; Salmanticenses schol., De eucharistiae sacra
mento, disp. 13, n. 29; S. Alphonsus, lib. 6, n. 305.
3 De sacrosancto missae sacrificio, disp. I, q. 4.
1 S. Thomas, III p., q. 80, a. 12 ad 2 et 3; S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 13,
.1 1, q. 4; Suarez, De eucharistia, disp. 75, sect. 5; Vazquez, In III p., disp. 222,
<■ 5; Philippus a SS. Trinitate, De euch. sacram., disp. 8, dub. 4; Salmanticenses
morales, De missae sacrificio, c. I, p. 2, dub. un.; Taille, Mysterium fidei, Elucidatio 34; Del Val, De SS. Eucharistia, n. 202.
’· De proditione. Judae, hom. 1, n. 6; MG 49, 380.
° Oratio r in resurrectionem; MG 46, 611.
’ Calech. mystag., 5, n. 8; MG 33. 1115.
18
2/4
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
crationis ex intentione ministri. Ergo in sola consecratione utriusque
speciei consistit essentia sacrificii missae C
Quomodo haec in sola consecratione verificentur, constabit ex di
cendis.
452. Corollaria. Ex his sponte sua sequuntur quaedam corollaria.
1) Oblatio hostiae ante consecrationem non pertinet ad essentiam sa
crificii missae. Res enim, quae in sacrificio missae offertur, est corpus
et sanguis Christi, ut expresse docet Concilium Tridentinum 1
2 In obla
tione autem hostiae, quae fit ante consecrationem, nequeunt offerri cor
pus et sanguis Christi, quia nondum sunt praesentia sub speciebus panis
et vini. Ergo.
Nec videtur haec oblatio in usu fuisse semper in aliquibus liturgiis.
2) Oblatio verbalis, quae fit post consecrationem utriusque speciei,
non pertinet ad essentiam sacrificii missae. Quamvis enim sacrificium
missae sit quaedam oblatio, non tamen illa, quae fit post consecratio
nem illis verbis: Unde et memores, Domine, nos servi tui... offerimus
praeclarae majestati tuae, etc., sed illa, quae fit in ipsa consecratione et
immolatione mystica victimae, quaeque est actio sacrificalis, ut mox
dicemus.
Hac etiam ratione diximus supra epiclesim graecorum non habere
efficaciam in consecratione, et excludi a ratione sacrificii.
3) Fractio hostiae consecratae et mixtio specierum in calice non sunt
de essentia sacrificii missae, Hanc doctrinam expresse tradit S. Thomas
dicens: «Fractio hostiae consecratae, et quod una sola pars mittatur in
calicem, respicit corpus mysticum, sicut admixtio aquae significat po
pulum. Et ideo horum praetermissio non facit imperfectionem sacrificii,
ut propter hoc sit necesse aliquid reiterare circa celebrationem hujus
sacramenti»3*
.
Docent nonnulli fractionem hostiae solummodo significare passio
nem Christi e cruce pendentis. Sed haec interpretatio est recentior.
Frangimus hostiam juxta S. Augustinum et S. Gregorium M. ad distri
buendum juxta Innocentium III ad imitationem discipulorum, qui
in fractione panis agnoverunt Dominum in Emmaus 56
7; juxta alios ad
imitationem Christi, qui panem fregit deditque discipulis suis; juxta
S. Alberhim M., S. Thoniam et alios recentiores ad repraesentandam
passionem Christi °.
4) Communio sacerdotis et fidelium non est dc essentia sacrificii· mis
sae. Per communionem sacerdotis et fidelium non repraesentatur pas
sio Christi, nec immolatur victima, sed species tantum sacramcntales in
ratione sacramenti recipiuntur ac consummuntur ‘.
453. Scholion I. Quae sil hostia hujus sacrificii. Ad rationem sa- ·
1 Cfr. Salmaniicenses morales, De missae sacrificio, c. i, p. 2, dub. un.
?
2 StfSS. 22, C. 2; Denz-Bannw., 940.
3 III p., q. 83, a. 6 ad 6.
'* S. Augustinus, Ep. 149, x6; ML 33, 637; S. Gregorius M., Dial. 4, 58; MI.
77, 425.
6 De sacro altari mystico, 6, 2; ML 217, 907.
6 S. Albertus M., In IV Sent., dist. 13, E, 51: S. Thomas, 111 p., <| 83. a. 5 ad ;■
7 Cfr Philippus à SS. Trinitate, De S. eucharistia, sacramento, disp s, dub. 4
ART. IV. ESSENTIA SACRIFICII MISSAE
275
crificii semper requiritur, ut patet ex ejus definitione, aliqua victima
seu res sensibilis, quae tanquam materia Deo offeratur.
Concilium Tridentinum recte declarat hostiam hujus sacrificii esse
ipsum Christum seu corpus et sanguinem Christi, cum ait: «In divino
hoc sacrificio, quod in missa peragitur, idem ille Christus continetur et
incruente immolatur, qui in ara crucis semel se ipsum cruente obtulit» ’.
Unde falluntur, qui immutationes factas in substantia panis et vini
in consecratione, vel in speciebus sacramentalibus post consecrationem,
censent ad essentiam sacrificii missae pertinere. Hostia seu victima
hujus specialissimi sacrificii est Christus, et oportet oblationem ac im
molationem, quae ad sacrificium requiruntur, ipsum Christum afficere.
Sed Christus in missa non offertur nec immolatur in propria specie
naturali, sed sub speciebus sacramentalibus, et consequenter caetera,
quae circa ipsum actione sacrificali fiunt, verificantur in corpore et
sanguine Christi, prout sunt in sacramento, et per signa sacramentalia
repraesentantur. Hinc species sacra men tales non offeruntur, nec immo
lantur; sed corpus et sanguis Christi sub speciebus. Ipse igitur Christus
seu corpus et sanguis Christi, prout continentur hic per modum sub
stantiae, et per signa sacramentalia exhibentur sensibus in habitu ex
terno immolationis ac destructionis, sunt hostia seu victima hujus sa
crificii.
454. Scholion II. Quomodo verijicetur immolatio victimae in sola
consecratione utriusque speciei.
Contra doctrinam, quam modo exposuimus, difficultas non parva
exsurgit ex definitione sacrificii. Ad rationem quippe sacrificii requiri
tur immolatio seu destructio victimae, et non facile explicatur, quo
modo immoletur aut destruatur Christus, qui est victima hujus sacri
ficii, in sola consecratione.
Diversi diversimode rem explicant:
1) Qui censent ad rationem sacrificii sufficere quamlibet rei sensi
bilis etiam in melius immutationem, dicunt in consecratione fieri victi
mae immutationem, quatenus per destructionem panis et vini caro et
sanguis Christi producuntur in honorem Dei, et ita victima in melius
immutatur. Ita Suarez1
2·.
2) Alii contendunt destructionem aequivalentem victimae fieri in
sola consecratione, quatenus Christus per eam constituitur in statu
decliviori, seu quatenus humanitas ejus sanctissima, a functionibus et
rationibus exsistendi connaturalibus exinanita, reducitur ad statum cibi
et potus. Ita Lugo, Franzelin et alii 3.
3) Nonnulli dicunt Christum immolari mystice in consecratione,
quatenus consecratio vi verborum est actio ex se tendens ad veram
occisionem; quia per consecrationem panis ponitur solum corpus, per
1 Scss. 22, c. 2; Denz-Bannw., 940.
2 De eucharistia, disp. 75, sect. 5, n. 6 sqq.
3 Lugo, Dc eucharistia, disp. 19, sect. 5, nn. 65-67; Franzelin, De sacrificio,
th. »<·. Huic sententiae favet Philippus a SS. Trinitate, cum ait: «Realiter immu
tatur. etiam immutatione quodammodo destructiva, per hoc quod ex vi conse< rationis ponatur sub speciebus eucharisticis modo praeternaturali; scilicet inextenso et indivisibili in ordine ad extrinseca». De S. each. sacramento, disp. 8, dub. 4.
276
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
consecrationem sanguinis solus sanguis, ita ut veluti per accidens sit
respectu consecrationis, quod illa peracta sanguis reperiatur in corpore
Christi». Ita Lessius, Gonet et alii '.
4) Alii denique observant victimam seu rem sensibilem hujus sa
crificii esse corpus et sanguinem Christi, quatenus sacramentaliter con
tinentur sub speciebus panis et vini; et dicunt hanc victimam seu ho
stiam mystice immolari ac mactari, in quantum Christus sub speciebus
sacramentalibus ponitur, et per eas sensibus nostris repraesentatur in
quodam externo habitu mortis ac destructionis. Ita Billot, Van Noorl et
Tanquerey 1
2.
Haec ultima theoria magis mihi probatur, quia sufficienter explicat
immolationem ac destructionem hostiae, quae in missa offertur. Victima
seu hostia hujus sacrificii est, ut diximus, ipse Christus, prout per signa
sacramentalia sensibus exhibetur, qui cum externo signo mactationis
et mortis sensibus sub speciebus apparet, mystice immolatur ac destrui
tur, quae immolatio aequivalet in casu destructioni reali.
Fit igitur oblatio realis corporis et sanguinis Christi in eodem actu
consecrationis, in recognitionem supremae majestatis cum mystica im
molatione victimae, quatenus per species sensibiles nobis apparet victi
ma in habitu externo destructionis, corpus scilicet separatum a sanguine.
Doctrinam sic explicatam tenent SS. Patres. S. Gregorius Nazianzenus ait: «Ne cuncteris et orare et legatione fungi pro nobis, quando
verbo Verbum attraxeris, quando incruenta sectione secaveris corpus et
sanguinem Domini, vocem adhibens pro gladio» 3. S. Gregorius Nissenus: «Perspicuum est, quod ore vesci homo non potest, nisi comestionem
mactatio praecesserit. Quum igitur dedit discipulis suis corpus come
dendum, aperte demonstravit sacrificium agni esse peractum. Non enim
esset corpus sacrificii, ut comederetur, idoneum, si animatum esset.
Ergo, quando corpus edendum et sanguinem bibendum praebuit, jam
arcana et non aspectabili ratione corpus immolatum erat» 4.
455. Scholion III. In hac theoria magis quam in aliis explicatio
nibus requiritur consecratio utriusque speciei ad validitatem sacrificii,
non solum ex lege institutionis Christi, qui hoc instituens sacrificium
utramque speciem consecravit, verum etiam ad salvandam immolatio
nem et mactationem mysticam victimae. In consecratione quippe unius
speciei non exhibetur victima per signa sacramentalia in habitu externo
mactationis, dum in consecratione utriusque speciei per species sacramentales repraesentantur corpus et sanguis mystice separata, et Chri
stus incruente immolatus.
1 Lessius, De per/. div., lib. 12, c. 13, n. 97; Gonet, De sacram, eucharistiae,
disp. ii, n. 46 sqq.
3 Billot, In III p., qq. 82-83, th. 54, § 2; Van Noort, De sacramentis, η. 469;
Tanquerey, η. 634.
3 Ep. 172 ad Amphilochium; MG 37, 280.
'* In Christi resurrectionem, oratio 1; MG 46, 612.
ART. V. QUIS SIT SACERDOS OFFERENS SACRIF. MISSAE
277
ARTICULUS V
QUIS SIT SACERDOS OFFERENS SACRIFICIUM MISSAE
456. Sacrificium Deo non placet, nisi a legitimo ministro offera
tur. Hinc oportet ad sacrificium missae celebrandum constitutos esse
a jure legitimos ministros.
Porro duplex est sacrificii missae minister, primarius et secundarius.
Declarandum est hic, qui sint hujusmodi ministri sacrificii missae.
457. Thesis I. Christus Dominus est primarius minister et sacer
dos offerens sacrificium missae.
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. «Una enim eademque hostia,
idem nunc offerens sacerdotum ministerio, qui se ipsum tunc in cruce
obtulit, sola offerendi ratione diversa» >.
2) Ex SS. Patribus. S. Ambrosius: «Etsi nunc Christus non vide
tur offerri, tamen ipse offertur in terris, quando Christi corpus offertur;
imo ipse offerre manifestatur in nobis» 1
2. S. A ugustinus: «Et sacerdos
est (Christus), ipse offerens, ipse et oblatio. Cujus rei sacramentum quo
tidianum esse voluit Ecclesiae sacrificium, quae, cum ipsius capitis cor
pus sit, se ipsam per ipsum discit offerre» 3.
3) Ratio id ipsum suadet, tum quia Christus dicitur sacerdos in
aeternum, cui convenit sacrificium perpetuo offerre; tum quia Christus
alios sacerdotes legatos misit, ut nomine ejus sacrificia peragerent, ac
proinde videtur ipse simul sacrificium offerre.
458. Scholion. Haec in genere admittuntur a theologis, sed quae
stio est, quomodo Christus in singula missarum sacrificia influat.
1) Aliqui volunt ideo Christum esse ministrum primarium sacrifi
cii missae et remote ihud offerre: a) quia hoc sacrificium instituit;
b) quia ex propriis meritis virtutem ipsi tribuit; et c) quia nomine ejus
alii sacerdotes missas celebrant. Ita Scotus, Biel, Vazquez et alii4.
2) Alii multo communius et verius docent Christum qua sacerdo
tem supremum immediatius actione instrumentali, actualiter elicita,
offerre Deo omnia et singula missarum sacrificia. Ita Suarez, Gabriel
a S. Vincentio, Salmanticenses morales, Salmanticenses scholastici, et re
center Sasse 5.
Ratio hujus doctrinae est, quia humanitas Christi est instrumentum
Sess. 22, c. 2; Denz-Bannw., 940.
Enarrationes in ps. 38, n. 25; ML 14, 1012.
De civ. Dei, lib 10, c. 20; ML 41, 298.
1 Scotus, Quodlib. 20, a. 1, § «Hic praemittendum»; BieI, De canone missae,
lect 26 et 27; Vazquez, In III p., disp. 225, c. 3.
5 Suarez, De eucharistia, disp. 77, sect. 1; Gabriel a S. Vincentio, De sacro
sancto missae sacrificio, disp 1, q. 5; Salmant. morales. De missae, sacrificio, c. 2,
p 1, n. 3; Salmant. schol.. De eucharistiae sacramento, disp. 13, n. 50; Sasse, De
eucharistia, th. 25
1
2
3
278
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. β. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
conjunctum divinitati, concurrens ad omnes effectus supernaturales et
miraculosos, qui per homines fiunth Hinc in singulis missarum sacri
ficiis elicit Christus actum humanae voluntatis, quo se ipsum exhibet
mystice immolandum Deoque offerendum ut caput Ecclesiae.
459. Thesis 11. Omnes et soli sacerdotes rite ordinati possunt ut
ministri secundarii celebrare et offerre missae sacrificium.
Omnes sacerdotes rite ordinati.
Arg. 1) In ordinatione sacerdotali dicit episcopus ordinando: «Ac
cipe potestatem offerre sacrificium Deo missasque celebrare tam pro
vivis, quam pro defunctis» 12.
2) .Munus sacerdotale in hoc praecise consistit, quod oret pro po
pulo, et nomine omnium sacrificia offerat Deo.
Soli sacerdotes rite ordinati.
Lutherus docebat etiam laicos esse sacerdotes et habere facultatem
consecrandi. «Re ipsa missae et sacramenti omnes sumus aequales,
sacerdotes et laici»34.
Arg. 1) Innocenti its III praescripsit waldensibus professionem fidei,
in qua expresse dicebatur neminem posse «eucharistiam consecrare nec
altaris sacrificium conficere, nisi sit presbyter a visibili et tangibili epi
scopo regulariter ordinatus»
2) Concilium Tridentinum declaravit non omnes Christianos in ver
bo et omnibus sacramentis administrandis habere potestatem 56
.
460. Corollarium. Veteres quidam scriptores ac theologi docue
runt sacerdotem haereticum, praecipue si fuerit ab Ecclesia praecisus,
depositus aut degradatus, non posse valide offerre missae sacrificium,
quia putabant vel per degradationem in sacerdote deleri characterem,
vel saltem degradation non posse amplius agere nomine ac deputatione
Ecclesiae.
Sed hodie certa est sententia, quae docet sacerdotem semel a Deo
constitutum ministrum Ecclesiae ad offerendum missae sacrificium,
semper manere ad hoc deputatum. Unde sacerdos, quantumvis haere
ticus, ab Ecclesia praecisus, et degradatus, si missam rite celebret, vere
offert sacrificium corporis et sanguinis Domini.
461. Scholion. De fidelibus offerentibus. Omnes etiam fideles quo
dammodo offerunt sacrosanctum missae sacrificium, quatenus unum
corpus morale cum sacerdote efficiunt, et per ipsum mediate influunt.
Unde sacerdos in missa fidelibus adstantibus dicit: «Orate, fratres, ut
meum ac vestrum sacrificium acceptable fiat apud Deum Patrem omni
potentem» ®. Et in canone dicit: «Et omnium circumstantium, quorum
1 Gabriel a S. Vincentia. De sanctissimo missae sacrificio, disp. I, q. 5, defen
dit Christum concurrere ut causam physicam principalem, non tantum ut instru
mentalem, ad sacrificium missae offerendum.
2 Pontificale romanum. «De ordinatione presbyteri».
3 De capt. babyl., De sacramento altaris, «Deinde publice».
4 Denz-Bannw., 424.
6 Sess. 7, De sacram, in genere, can. 10; Donz-Bannw., 853
6 Missale romanum ante orationes secretas.
ART. VI. DE HABITUDINE ULTIMAE COENAE, ETC.
279
tibi fides cognita est et nota devotio; pro quibus tibi offerimus, vel qui
tibi offerunt» L
Ad rem praeclare S. Petrus Damianus: «In quibus verbis (canonis)
patenter ostenditur, quod a cunctis fidelibus, non solum viris, sed etiam
mulieribus, sacrificium illud laudis offertur; licet ab uno specialiter
offerri sacerdote videatur; quia, quod ille offerendo manibus tractat,
hoc multitudo fidelium intenta mentium devotione commendat. Quod
illic quoque declaratur, ubi dicitur: Hanc igitur oblationem, etc. Quibus
'verbis luce clarius constat, quia sacrificium, quod a sacerdote sacris
altaribus superponitur, a cuncta Dei familia generaliter offeratur» 1
2.
Non tamen omnes fideles eodem modo hoc sacrificium offerunt. Alii
generalissime, quatenus constituunt societatem Christianam, quae per
ministros legitime deputatos offerri facit missae sacrificium. Alii imme
diatius, quatenus sacerdotem stipe vel precibus movent ad sacrificium
celebrandum. Alii denique specialiori modo, quatenus missae praesen
tes adsunt, caeremoniis missae participant, aut sacerdoti legenti re
spondent ac serviunt.
ARTICULUS VI
DE HABITUDINE ULTIMAE COENAE AD SACRIFICIUM CRUCIS ET MISSAE
462. I. Plures haeretici, inter quos Lutherus, Calvinus, Melanchthon et alii ante Concilium Tridentinum 3, et Kemnitius, Osiander et alii
post tridentinum 4, dixerunt ultimam Domini coenam non fuisse sacri
ficium, missamque non sacrificium sed inventum fuisse diaboli 5.
Sed omnes catholici merito reprobant hunc dicendi modum, et do
cent Christum Dominum in ultima coena Deo obtulisse verum sacri
ficium.
Idque probant ex Concilio Tridentino, quod ait: «Is igitur Deus et
Dominus noster, etsi semel se ipsum in ara crucis morte intercedente
Deo Patri oblaturus erat, ut aeternam illis redemptionem operaretur;
quia tamen per mortem sacerdotium ejus exstinguendum non erat, in
coena novissima, qua nocte tradebatur, ut dilectae sponsae suae Eccle
siae visibile, sicut hominum natura exigit, relinqueret sacrificium, quo
cruentum illud semel in cruce peragendum repraesentaretur, ejusque
memoria in finem usque saeculi permaneret, atque illius salutaris virtus
in remissionem eorum, quae a nobis quotidie committuntur, peccatorum
Missale romanum post Memento pro vivis.
Opusc. 11: Liber qui dicitur Dominus vobiscum, c. 8; MI, 145. 237.
3 Lutherus, De captivitate babylonica Ecclesiae, De sacramento altaris «Prin
cipio» et «Jam et alterum»; Calvinus, Catechismus genevensis, Corpus Reformato
rum, vol. 34, p. 127; et Confessio fidei, Corpus Reformatorum, vol. 33, p. 359;
Meianchthon, Loci Theologici, «De coena Domini», Corpus Reformatorum, vol. 21,
1
2
p 481.
1 Komnitius, Examen Concil. Trident. § De Missa Pontificia, a. 9, p. 403,
ed. Hcrolini, 1861; Osiandor, Enchiridion controv. inter Augustanae confessionis
theologos et Pontificios, c. 17: cd. Witoberg, 1607.
* Cfr Calvinus, Confessio fidei, «De sancta coena»; Corp. Ref. v. 33, 359.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
28ο
applicaretur, sacerdotem secundum ordinem Melchisedech se in aeter
num constitutum declarans, corpus et sanguinem suum sub speciebus
panis et vini Deo Patri obtulit, ac sub earumdem rerum symbolis apo
stolis, quos tunc novi Testamenti sacerdotes constituebat, ut sumerent,
tradidit, et eisdem eorumque in sacerdotio successoribus, ut offerrent,
praecepit per haec verba: Hoc facite in meam commemorationem (Lue.,
22, 19), uti semper catholica Ecclesia intellexit et docuit» x.
Revera Christus in ultima coena, accepto pane, gratias egit, et fregit,
et dedit eis dicens: Hoc est corpus méum, quod pro vobis datur; hoc facite
in meam commemorationem. Similiter et calicem, postquam coenavit,
dicens: Hic est calix novum testamentum in sanguine meo, qui pro vobis
fundetur -. Hic certe Christus corpus suum et sanguinem Deo obtulit
cum destructione aequivalenti ad remissionem peccatorum: corpus et
sanguinem separatim consecravit, fregit, deditque discipulis suis.
Quare theologi catholici unanimiter hanc doctrinam tenent. Domi
nicus a SS. Trinitate ait: «Christus Dominus, quando in ultima coena
instituit eucharistiam, tunc vere obtulit sacrificium proprie dictum» 123.
Et Liberius a Jesu: «Dicimus Christum in ultima coena verum obtulisse
sacrificium»4.
II. Omnes catholici, admittentes, ut par est, doctrinam Concilii
Tridentini, docent ultimam coenam, crucem et missam habere chara
cterem sacrificalem.
1) Attamen aliqui eorum volunt ultimam coenam et missam non
esse sacrificia completa, sed una cum sacrificio crucis complere unum
numero sacrificium, quia credunt ea tria unica actione sacrificali perfici.
Ita MacDonald et Bernardi 5*
.
2) Rev. P. Mauritius de la Taille admisit duo tantum sacrificia
completa, crucis et missae, quia contendit actionem sacrificalem ultimae
cocnae et calvarii fuisse numero unam, et coenam cum calvario con
stituere unum numero sacrificium completum, quatenus oblatio incruent a
coenae repraesentat obligationem victimae immolandae in calvario.
«Unum proinde, ait Taille, sacrificium redemptionis in cruce et in coena;
nec computandum unum sacrificium praeliminarium in coena, alterum
in cruce succidaneum» e. «Multo strictior, quam in exemplo allato ena
scitur in sacrificio Christi unitas ambarum partium constitutivarum,
ex hoc quod oblatio incepta in coena per totam jam passionem perse
verat» 7.
3) Alii multo communius et verius defendunt coenam, crucem et
missam esse tria numero sacrificia completa. Quamvis enim hostia sit
1
2
3
4
Sess. 22, C. Γ, Denz-Bannw., 938.
Luc., 22, 19-20.
Dominicus a SSma. Trinitate, Bibliotheca theologica, t. 5, alter, part. p. 878
Liberius a Jesu, Controv., vol. 3, p. 859. Cf. Gabriel a S. Vincentio, De sacra
mentis, parte 2, De sacrificio, disp. 1, q. 2.
5 Alex. MacDonald, The Sacrifice of the Mass, c. 3, ρρ. 36-38; et The Eccle
siastical Review, Philadelphiae, 1905; Valentino Bernardi, II santo Sacrificio della
Mcssa, Treviso, 1924.
c Mysterium fidei, Êlucidatio 9, sect. 1.
7 Mysterium fidei, Elucidatio 9, sect. 1; p. 102
ART. VII. EFFECTUS SACRIFICII MISSAE
281
eadem in tribus actionibus, oblatio tamen victimae est diversa in sin
gulis 1.
III. Sacrosanctum missae sacrificium, quod in altari offertur, vide
tur specie differre a sacrificio crucis. Licet enim eadem sit in utroque
victima, Jesus Christus, idem sacerdos seu offerens principalis, Christus
Dominus, tamen actio sacrificalis, offerens proximus, et modus
offerendi sicut et immolatio hostiae sunt diversa in missa et in
cruce.
Differentiae accidentales inter utrumque sunt sequentes: a) Sacrifi
cium crucis fuit cruentum, sacrificium missae incruentum; b) Christus
in cruce oblatus est mortalis, in missa immortalis; c) in cruce semel
oblatus est, in altari saepe; d) in cruce solutum est Deo pretium redem
ptionis, hic applicatur redemptis.
IV. Sacrificium crucis fuit specie diversum a sacrificio coenae. In
utroque fuit quidem eadem victima, atque idem offerens, Christus Do
minus, sed ritus sacrificandi specie differt in cruce et in coena.
V. Sacrificium missae est essentialiter idem ac sacrificium oblatum
a Christo in ultima coena. Eadem enim est in utroque victima, idem
principalis offerens, imo idem modus offerendi, quatenus in utroque
incruente ac mystice oblatus est Christus.
Differt tamen quoad aliquas circumstantias, quia in ultima coena
significata est passio Christi ut futura, in missa autem ut praeterita; in
coena oblatus est Christus mortalis ac passibilis, in missa immortalis
ac impassibilis.
Breviter: Coena et missa differunt a cruce numero et specie, inter
se autem solum numero non specie.
VI. Licet eadem actione conficiantur sacrificium missae et sacra
mentum eucharistiae, et sint quoddam signum sacrum, in multis tamen
differunt inter se: 1) Sacrificium missae constituitur actione transeunte
seu sola consecratione, sacramentum consistit in speciebus permanen
tibus; 2) sacrificium primario significat interiorem cultum, sacramen
tum vero gratiam sanctificantem; 3) sacrificium omnibus, sacramentum
soli prodest sumenti.
ARTICULUS VII
QUI SINT EFFECTUS SACRIFICII MISSAE
463. 1) Sacrificium potest esse a) latreuticum, quatenus ordinatur
ad agnoscendum supremum Dei in nos dominium, cultumque Deo tri
buendum; b) eucharisticum, quatenus divinae majestati gratias refert
pro collatis beneficiis; c) propitiatorium, quatenus offertur Deo ad con
ciliandam divinam misericordiam ct obtinendam remissionem peccato1 Rov. P. Emmanuel Alonso scripsit circa hoc eruditissimum opus EI Sacri
ficio cucartstico de la üllima cena del Setter, et strenue défendît ac demonstravit
ultimam coenam Domini fuisse verum sacrificium numerice distinctum a sacrificio
crucis.
282
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
rum; d) impetratorium, quatenus offertur ad obtinenda beneficia in fu
turum *.
2) Quaerimus, an sacrificium missae praefatos quatuor effectus
producat.
464. Thesis. Sacrificium missae est simul latreuticum, eucharisticum, propitiatorium, et impetratorium.
Probatur primo in genere.
Arg. 1) Concilium Tridentinum definit: Si quis dixerit missae sa
crificium tantum esse laudis et gratiarum actionis, aut nudam commemora
tionem sacrificii in cruce peracti, non autem propitiatorium 1
2, vel soli
prodesse sumenti, neque pro vivis et defunctis, pro peccatis, poenis, sa
tisfactionibus, et aliis necessitatibus offerri debere, a. s. 3.
2) Sacrificium missae differt quidem numero et specie a sacrificio
crucis, sed certissime est simul latreuticum, eucharisticum, propitiato
rium et impetratorium, et fructus, qui bis vocabulis significantur,
producit. Ergo.
Probatur in particulari.
I. Est latreuticum.
Latreuticum venit a latria, et est sacrificium, quod ordinatur ad
agnoscendum supremum Dei dominium, et ad tribuendum Deo cultum.
Sacrificium autem missae agnoscit supremum Dei dominium tribuitque
Deo cultum, ut constat ex ejus germana notione. Oblatio siquidem
Jesu Christi sub speciebus panis et vini Deo facta, ejusque mactatio
per mysticam separationem corporis et sanguinis, prout specierum signo
sensibus nostris exhibetur, protestatur supremum Dei dominium erga
nos, et demonstrat nos in Dei servitium mancipari. Est igitur missa
sacrificium latreuticum.
Hinc sacrificium missae per se institutum est ad Deum colendum.
Soli enim Deo, non sanctis, victimam in missa offerimus.
Nihil tamen obstat, quominus missas celebremus in honorem san
ctorum. Primo quidem, ut sanctorum agmini adsociati fructuosius offe
ramus sacrificia ad Deum. Et secundo, ut sancti «pro nobis intercedere
dignentur in caelis, quorum memoriam agimus in terris» 4.
II. Est eucharisticum.
Nulla quippe est in Ecclesia clarior pro beneficiis acceptis gratiarum
actio, quam oblatio incruenta Filii Dei ad Patrem. Hac oblatione re
cordamur nos a peccati servitute esse solutos et in societatem filiorum
Dei esse cooptatos.
1 Propitiatorium et impetratorium possunt sub uno vocabulo intelligi, quia in
propitiatione includitur impetratio beneficiorum, quatenus offensum reddere pro
pitium simul est ipsum placare, et ad beneficia conferenda inclinare. Cfr. Billot,
De sacramentis, th. 55 in nota. Morem tamen theologorum sequuti quatuor genera
sacrificiorum numeravimus, ut melius intelligatur hos omnes effectus per missae
sacrificium produci.
2 Sub vocabulo propitiatorium intelligit simul impetratorium
3 Sess. 22, can. 3; Denz-Bannw., 950.
• Missale romanum, oratione Suscipe post offertorium
ART. VII. EFFECTUS SACRIFICII MISSAE
III.
283
Est propitiatorium.
Nota. Protestantes facile concedunt sacrosanctum missae sacrificium
esse latreuticum ct eucharisticum, quia agnoscunt in missa aliquem Dei
cultum celebrari gratiasque Deo referri, sed obstinate negant missae sacri
ficium esse propitiatorium et impetratorium. Ita Lutherus, Melanchlhon, Cal
vinus et alii ’.
Arg. 1) Sacrificium crucis, latentibus protestantibus, fuit propi
tiatorium. Sed sacrificium missae est commemorativum Sacrificii crucis.
Ergo sacrificium missae est propitiatorium.
2) Sacrificium coenae fuit propitiatorium. ut patet ex verbis, quae
in consecratione protulit Christus: Hic est enim sanguis meus... qui pro
multis effundetur in remissionem peccatorum 12. Ergo et sacrificium missae
est propitiatorium.
3) Concilium Tridentinum expresse condemnat eos, qui dixerint sa
crificium missae non esse propitiatorium 3*.
4) Sancti Patres uno ore confitentur hanc doctrinam. S. Cyrillus
Hierosolymitanus victimam hujus sacrificii diserte vocat propitiationis
hostiam*. S. Augustinus ait: «Illis sacrificiis (veteris testamenti) unum
hoc sacrificium significabatur, in quo vera fit remissio peccatorum» 5.
5) Antiquissimae liturgiae idem confirmant. In liturgia S. Jacobi
legitur: «Tribuisti nobis (Dominator Domine)... ut accedamus ad tuum
sanctum altare et offeramus tibi hoc tremendum et incruentum sacrifi
cium pro nostris peccatis et pro populi ignorantiis» 67. In liturgia S. Basilii: «Suscipe etiam nos... ut digni simus, qui offeramus tibi hoc ratio
nabile et incruentum sacrificium pro nostris peccatis et populi igno
rantiis» 1.
Hoc tamen non ita intelligendum est, ut Christus in missa oblatus
aliquid de novo mereatur, sed quatenus in missa oblatus ac mystice
immolatus fructum satisfactorium et meritorium sacrificii crucis nobis
applicat 8. Hoc quippe sacrificium institutum est, ut «cruentum illud
semel in cruce peragendum repraesentaretur... atque illius salutaris vir
tus in remissionem eorum, quae a nobis quotidie committuntur, pec
catorum applicaretur» 910
.
Corollarium. Ex hoc sequitur sacrificium missae remittere peccata
mortalia, quia «hujus... oblatione placatus Dominus gratiam et donum
poenitentiae concedens crimina et peccata etiam ingentia dimittit» 1(l.
Remittit etiam a fortiori peccata venialia, quia facilius venialia
quam mortalia remittuntur.
1 Lutherus, De abrog. missa priv., 2 p., «Denique»; Melanchlhon, De usu sa
cramenti et sacrificio, «Accedit et sacrificium»; Calvinus, Inst., lib. 4. c. 18, n. 13.
2 'Maith., 26, 28.
3
1
5
6
7
8
»
10
Sess. 22, can. 3; Denz-Bannw., 950.
Catechesi 23 (myst. 5), n. 8; MG 33, 1116.
Quaesi, in Heptateuch.. 3, 57; ML 34, 704.
Apud Maximilianum, Praelect. de Liturgiis orient., t. 2, p. 31.
Apud Maximilianum, Praelect. de Liturgiis orient., t. 2, p. 288.
Cfr Van Noort, De sacramentis, n. 481.
Cone Trid., sess. 22, C. 1; Denz-Bannw., 938.
Com: Trid.. sess 22, c. 2; Denz-Bannw., 940,
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. β. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
284
Remittit quoque poenas debitas pro peccatis vivorum et mortuorum.
Si quis dixerit, ait Concilium Tridentinum, missae sacrificium... soli pro
desse sumenti; neque pro vivis et defunctis, pro peccatis, poenis, satisfa
ctionibus et aliis necessitatibus offerri debere, a. s. \
IV. Est impetratorium.
1) S. Cyrillus Hierosolymitanus ait: «Universim pro omnibus, qui
opis indigent, precamur nos omnes, et hanc victimam offerimus» 1
2.
2) Si pacificis hostiis olim obtinebant homines dona ac beneficia
tum temporalia tum spiritualia, ut patet ex sacris Veteris Testamenti
paginis (Cfr. II Reg., c. 24), quanto magis elargietur nobis Deus bene
ficia per sacrificium missae, in quo offertur Rex pacificus?
ARTICULUS VIII
QUOMODO SACRIFICIUM MISSAE PRODUCAT SUOS EFFECTUS
465. Status quaestionis. 1) Dupliciter dicitur aliquid per missae
sacrificium produci, nempe ex opere operato et ex opere operantis. Pro
ducitur ex opere operato, quod causatur ex ipsa dignitate sacrificii et
meritis Jesu Christi instituentis; producitur ex opere operantis, quod
causatur ex meritis sacerdotis et fidelium offerentium.
2) Sacrificium missae producit effectus infallibiliter, quando nulla
tenus impeditur in sua efficacia, ut cum refert Deo gratiarum actiones;
et fallibiliter, quando potest impediri ex defectu cooperationis humanae
voluntatis, ut cum ordinatur ad remittenda peccata.
3) Aliquos effectus producit immediate sine ulla interveniente cau
sa; alios causât mediate, tribuendo homini auxilia necessaria ad produ
cendos effectus.
466. Error. Protestantes in hac quaestione abhorrent a voce et si
gnificatione ex opere operato 3.
467. I. Sacrificium missae producit ex opere operato, infallibiliter
st immediate, omnes effectus latreuticos et eucharisticos.
Sacrificium missae, independenter a meritis et devotione sacerdotis
et fidelium offerentium, ex se et ex propria dignitate, quam habet ex
institutione Christi, in quantum est oblatio atque immolatio mystica
Jesu Christi, agnoscit supremum Dei dominium et refert Deo gratiarum
actiones.
468. II. Sacrificium missae ex opere operato, non infallibiliter nec
immediate, sed fallibiliter et mediate, producit effectus propitiatorios seu
remissionem peccati mortalis ac poenae, quatenus agit ex se quidem, sed
dependentor a cooperatione humanae voluntatis (fallibiliter), et movet Deum
ad dandum homini auxilia pro eliciendis actibus, quibus respective mor
talia, venialia et poenae remittuntur (mediate).
1
2
3
-$£SS. 22, can. 3; Donz-Bannw., 950.
Catech. 23 (myst. 5), n. S; MG 33, 1115.
Cfr. Melanchthon, De vocabulo missae
ART. VIII. QUOMODO SACRI F. MISSAE PRODUCAT SUOS EFFECTUS
285
Ex opere operato.
Sacrificium missae producit effectus propitiatorios, non intuitu me
ritorum ac devotionis sacerdotis fideliumque offerentium, sed ex se et
ex propria dignitate, quam habet ex institutione Christi, cujus merita
applicat homini sicut sacramenta virtute instrumental! a Christo acce
pta independenter a meritis et moralitate ministri. Hac ratione missa
oblata a sacerdote indigno prodest homini, pro quo offertur.
Dices. Per sacrificium missae: i) peccator non fit ex attrito contri
tus; 2) peccata remittuntur per modum ipipetrationis; et 3) non semper
peccator justificatur. Haec autem innuunt sacrificium missae non remit
tere peccata ex opere operato. Ita Suarez ’.
Resp. Haec objectio procedit ex confusa intelligentia verborum ex ope
re operato. Ad remittenda peccata ex opere operato non requiritur, ut sem
per et infallibiliter culpa deleatur, sed sufficit, ut causa ex virtute propria
vel ex meritis Christi effectum producat, quamvis aliquando frustretur.
Effectus semper sequitur, si causa ex opere operato simul et immediate ac
infallibiliter operetur, sed si mediate et per cooperationem humanae vo
luntatis operetur, non semper producit effectum. Sacrificium autem mis
sae non immediate nec infallibiliter remittit peccata hominum, ut statim
dicemus.
Non infallibiliter.
Quamvis enim sacrificium missae virtutem habeat placandi Deum
in favorem peccatoris, ad remissionem tamen peccati requiritur omnino
cooperatio humanae voluntatis rejicientis propriam culpam. Haec ubi
deficit, impeditur effectus propitiationis sacrificii missae.
Non immediate.
Sacrificium siquidem missae non agit immediate in peccatorem, si
cut sacramenta, sed impetrat et movet Deum, ut conferat peccatori
auxilium, quo possit elicere actum poenitentiae ad obtinendam remis
sionem peccati mortalis, vel actum formalem aut virtualem caritatis ad
remissionem peccati venialis. «Hujus quippe oblatione placatus Domi
nus gratiam ct donum poenitentiae concedens, crimina et peccata etiam
ingentia dimittit» 2.
469. III. Sacrificium missae infallibiliter et immediate relaxat tum
in vivis tum in defundis poenam temporalem peccatis remissis debitam,
vel in toto vel in parte.
Remissio poenae non fit actu debitoris sed gratia creditoris. Credi
tor enim, supposita dispositione subjecti, relaxat poenam directe, quin
necesse sit actus speciales debitoris excitare, quia fit per remissionem
debiti. Cum igitur quoquo modo offeratur pretium debiti creditori, hic
illud acceptat, et directe debitum condonat. Sacrificium autem missae
offert, ut dicemus inferius, valorem sufficientem ad solvendum omne
debitum peccatorum. Ergo.
Dixi in toto vel in parte, quia applicatio valoris missae et inde remis
sio poenae non semper fit integre debitori. Ex hoc deprehenditur con
venientia, ut pro uno eodemque debitore offerantur et applicentur plu
res missae.
De sacramentis, disp. 83, sect. 4, n. 4.
Concilium Trid.. sess. 22, C. 2; Donz-Bannw., 940.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE EUCH. UT EST SACRIFICIUM
286
Si quaeras, qua proportione remittantur tum vivis tum defunctis
poenae temporales per applicationem missae, non est facilis responsio.
Plures dicunt applicationem valoris missae tum vivis tum defun
ctis fieri juxta beneplacitum Dei et Christi, qui secundum magnam mi
sericordiam suam pro suo arbitrio distribuit bona hominibus, et dimit
tit, quibus vult et quomodo vult, debita temporalia. Ita Lehmkuhl et aliiJ.
Alii defendunt sacrificium missae remittere poenas temporales: 1) Eivis secundum dispositionem et devotionem, quam actu habent, adeo ut
homini habenti debitum ut centum et dispositionem ut viginti per sin
gulas missas remittatur debitum ut viginti, et applicandae sint quinque
missae ad totalem exstinctionem debiti; 2) defunctis autem «per respe
ctum ad devotionem et dispositionem, quam homo habuit in morte vel
morti proximus» 1
2. Ex quo fit ut ex habentibus idem debitum in pur
gatorio unus majori numero missarum indigeat quam alter ad totalem
liberationem. Ita Salmanticenses 3.
Huic secundae sententiae favere visus est S. Thomas, cum ait:
«Quamvis ergo haec oblatio ex sui quantitate sufficiat ad satisfacien
dum pro omni poena, tamen fit satisfactoria illis, pro quibus offertur,
vel etiam offerentibus secundum quantitatem suae devotionis, et non
pro tota poena» 4.
470. IV. Sacrificium missae ex opere operato, infallibiliter et im
mediate deprecatur ac movet Deum, ut hominibus offerat vel bona spiritualia
et materialia, vel gratias sufficientes ad bona consequenda, sed collatio ho
rum bonorum saepe fallitur ob resistentiam humanae voluntatis.
Sacrificium siquidem missae ex opere operato, infallibiliter et imme
diate agit ea omnia, quae referuntur ad Deum, ut tribuere Deo cultum,
referre gratiarum actiones, etc. Deprecari autem ac movere Deum, ut
bona hominibus offerat vel etiam gratias sufficientes eis conferat, est
negotium, quod cum solo Deo agitur. Unde sacrificium missae ex opere
operato, infallibiliter et immediate hoc agit. Ipsa tamen bonorum col
latio objectiva sâepe dependet ab hominum voluntate, quae non semel
fallitur et frustrat effectum.
471. V. Sacrificium missae producit secundario omnes, quos retu
limus, effectus ex opere operantis ob meritum et devotionem sacerdotis ce
lebrantis et fidelium offerentium.
Duo sunt in missa consideranda: 1) Ipsum scilicet sacrificium in
cruentum. quod est oblatio cum immolatione victimae valoris infiniti,
et hoc producit effectus enumeratos ex opere operato; et 2) orationes
ac preces Ecclesiae, quas sacerdos nomine Ecclesiae recitat ad obtinen
dos eosdem effectus. Quo autem majori devotione et fervore praedictae
orationes recitentur, magis laudant Deum atque movent ad miserendum
et elargienda beneficia.
Hinc missa celebrata a sacerdote indigno producit effectus proprios
sacrificii ex opere operato, non vero effectus, quos producere deberet
ex opere operantis.
1
2
3
4
De eucharistia, n. 253.
Salmanticenses, De eucharistiae sacramento, disp. 13, n. 123.
De eucharistiae sacramento, disp. 13. n. 123.
III p., q. 79, a. 5.
ART, X. PRO QUIBUS OFFERATUR SACRIFICIUM MISSAE
287
ARTICULUS IX
UTRUM VALOR SACRIFICII MISSAE SIT INFINITUS
472. Status quaestionis. I) Valor sacrificii missae, quantum ad
praesens attinet, consistit in dignitate, quam habet ex parte victimae
oblatae et offerentis principalis, et in virtute seu efficacia, quae ex illa
dignitate oritur ad producendos effectus sacrificales.
2) Infinitum est, quod caret limite. Dignitas potest esse -physice
infinita, quando ejus subjectum in perfectionibus absolutis caret limi
tibus, ut Deus; vel moraliter infinita, quando secundum prudens judi
cium aestimatur illimitata, ut valor satisfactorius operum Christi dicitur
infinitus.
3) Virtus seu efficacia dicitur infinita, si in se nullatenus limitatur,
id est, si extensive potest omnes effectus sine fine producere.
473. I. Valor sen pretium missae, qui attenditur penes dignitatem
rei oblatae et principalis offerentis, est infinitus, et secundum prudentem
aestimationem augeri non potest.
Victima, quae in hoc sacrificio offertur, et sacerdos principalis, qui
sacrificium offert, est ipse Christus infiniti valoris. Ergo valor missae
sensu, quo diximus, est infinitus.
II. Virtus quoque seu efficacia missae ad producendos effectus sacri
ficales ex se in actu primo est illimitata.
Virtus seu efficacia hujus sacrificii enascitur ab ipso Christo, qui est
victima et offerens principalis in missa. Sicut ergo Christus, habet va
lorem infinitum, missa etiam, in qua offertur Christus, habet efficaciam
ill imitatam.
III. Valor sacrificii missae, qui attenditur penes dignitatem Eccle
siae, sacerdotis celebrantis, et fidelium offerentium, est omnino finitus.
Hic enim valor competit meritis et devotioni creaturarum, ac proinde
est finitus.
IV. Fructus sacrificii missae in actu secundo est semper finitus,
quamvis extensive possit syncathegorematice sine fine augeri.
Ratio est, quia valor fructus missae in actu secundo dependet a
devotione et dispositionibus subjecti, quae in praxi limitant effectus
causae infiniti valoris.
Ex quo proveniat haec limitatio, diximus articulo superiori.
ARTICULUS X
PRO QUIBUS OFFERATUR SACRIFICIUM MISSAE
474. Status quaestionis. 1) Effectus sacrificii missae potest esse,
sicut diximus superius, latreuticus, eucharisticus, propitiatorius et im
pôt ratorius, qui non semper simul producuntur, et juxta diversitatem
fructuum, diversa sunt subjecta sacrificii missae.
DE SACRAMENTIS. SECT. IV. Q. XXV. DE BUCH. UT EST SACRIFICIUM
288
2) Fructus iterum sacrificii missae potest esse generalis, quatenus
missa offertur nomine Ecclesiae, et debetur omnibus fidelibus; specia
lis, quatenus offertur nomine adstantium, mandantis vel stipem dantis,
et applicatur eisdem; specialissimus, quatenus offertur nomine sacer
dotis offerentis, et debetur ipsi sacerdoti. Horum fructuum meminit
sacerdos in missa dicens: «Hanc immaculatam hostiam offero tibi... pro
innumerabilibus peccatis meis, et pro omnibus circumstantibus, sed et
pro omnibus fidelibus*1.
3) Homines in societate sunt diversae conditionis; sunt quippe vivi
ac defuncti, Christiani ac infideles, justi et peccatores, membra Eccle
siae ac excommunicati, etc.
4) Quaeritur, pro quibus et quomodo possit sacrificium missae
offerri.
I. Sacrificium missae offerri potest pro quibuslibet hominibus vivis
atque dejunctis, salvis exceptionibus infra referendis.
Concilium Tridentinum expresse ait: Si quis dixerit missae sacrifi
cium... soli prodesse sumenti; neque pro vivis et dejunctis, pro peccatis,
poenis, satisfactionibus, et aliis necessitatibus offerri debere, a. s. 1
2.
Codex Juris Canonici haec habet: «Integrum est missam applicare
pro quibusvis tum vivis tum etiam defunctis, purgatorio igne admissa
expiantibus, salvo praescripto can. 2262, § 2, n. 2»3.
Ex hoc consequitur missae sacrificium certe offerri posse pro omni
bus fidelibus baptizatis, sive vivis sive defunctis, quia sunt membra
Ecclesiae, et ut tales possunt fructum sacrificii percipere.
Hinc sacrificium missae quoad fructum propitiatorium et impetratorium prodest:
1) Pueris baptizatis quoad beneficia in futurum conferenda.
2) Peccatoribus fidelibus quantum ad remissionem peccatorum et
exstinctionem poenae.
3) Animabus purgatorii quantum ad exstinctionem debiti.
4) Catechumenis, haereticis, et infidelibus, quoad eorum conver
sionem ac remissionem peccatorum.
II. Lege tamen positiva sequentia ordinantur:
1) De vivis. «Excommunicatus non fit particeps... publicarum Ec
clesiae precum»4, cujusmodi est missa celebrata nomine Ecclesiae.
«Non prohibentur tamen... sacerdotes missam privatim ac remoto
scandalo, pro eo applicare; sed, si sit vitandus, pro ejus conversione
tantum» 5.
2) De dejunctis. Vetamur missam exequialem etiam anniversa
riam applicare defunctis, qui sepultura ecclesiastica privantur a jure
juxta canones 1239 et 1240 ®.
1
Missale romanum in oblatione post offertorium.
2
Sess. 22, can. 3; Denz-Bannw., 950.
Codex Juris Canonici, can. 809.
Codex Juris Canonici, can. 2262.
Codex Juris Canonici, can. 2262, § 2, n. 2.
Codex Juris Canonici, can. 1241.
3
4
5
3
SECTIO V
DE SACRAMENTO POENITENTIAE
QUAESTIO XXVI
DE EXSISTENTIA SACRAMENTI POENITENTIAE
ARTICULUS I
NOTIONES PRAEVIAE
475. I. Poenitentia, si nomen spectes, idem est ac 'poenam tenere,
quia omnia in poenitentia signilicant poenam concipere de peccatis,
cum displicent nobis praeterita, detestamur peccata commissa et adhi
bemus opera poenalia.
II. Poenitentia dupliciter accipi solet: 1) In quantum est virtus supernaturalis, moralis, pertinens ad justitiam commutativam, quae nos
inclinat ad detestationem peccati commissi contra Deum, et nos movet
ad propositum emendationis et satisfactionis. 2) Quatenus est sacra
mentum, in quo homo contritus, confessus et ad satisfactionem disposi
tus a sacerdote juridice absolvitur a peccatis post baptismum commissis.
De poenitentia, ut est sacramentum, praesertim hic agitur.
III. Sortitur varia nomina. Vocari consuevit: 1) Ab actu poenitentis confessio; 2) a· ritu, quo aliquando conferebatur, manuum impo
sitio; 3) ab effectu, quem producit, sacramentum reconciliationis; 4) ab
ipsa sua natura communiter et proprie sacramentum poenitentiae.
ARTICULUS II
ERRORES CIRCA EXSISTENTIAM SACRAMENTI POENITENTIAE
476. Plures haeretici impugnarunt exsistentiam hujus sacramenti.
Saeculo π montanistae negaverunt Ecclesiae relictam fuisse potestatem
remittendi homicidium, idololatriam, negationem, blasphemiam, moechiam
et fornicationem *, imo ipse Tertullianus, postquam ad castra montanistarum convolavit, dixit soli Petro relictam fuisse potestatem clavium 1
2.
1
’
Cfr. Tertullianus, De pudicitia, c. 19; MI, 2, 1071 sqq.
De pudicitia, c. 21; MI. 2, 1077 sqq.
19
290
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVI. DE EXSISTENTIA SACR. POENITENTIAE
Saeculo m novaliani negaverunt primo Ecclesiam habuisse facultatem
remittendi lapsis peccata enormia, et deinde potestatem remittendi quod
libet peccatum post baptismum commissum *.
Saeculo iv donatistae putaverunt peccatum traditionis ita grave esse,
ut a nemine possit in Ecclesia remitti.
Saeculo xn Abaelardus defendit potestatem ligandi atque solvendi apo
stolis tantum non eorum successoribus datam fuisse 1
2.
Saeculo xvi reformatores quoad exsistentiam hujus sacramenti se
quentia dixerunt:
Lutherus primo quidem ait: «Principio neganda mihi sunt septem sa
cramenta, et tria tantum pro tempore ponenda, baptismus, poenitentia et
panis» 3. Sed deinde addidit: «Si rigide loqui velimus, tantum duo sunt in
Ecclesia Dei sacramenta, baptismus et panis» 4.
Calvinus; «Mendacium ergo et impostura fuit, quod de sacramento poe
nitentiae commenti sunt (romanenses et scholastici)... Aptissime itaque
dixeris, si baptismus vocaveris poenitentiae sacramentum» 5*7.
Hodierni protestantes, si ritualistas excipias, negant plane poenitentiam
esse sacramentum. Hinc ecclesia anglicana et ecclesia episcopalis americana articulo 25 ex triginta et novem religionis articulis, quos admittunt,
negant poenitentiam in Evangelio enumerari ut sacramentum et in par
vo catechismo, quem habent pro fidelium instructione, duo sacramenta,
scilicet baptismum et coenam, ponunt ’.
Indifferentes et rationalistae blaterant sacramentum poenitentiae esse
inventum Ecclesiae catholicae ad exercendum suum despoticum influxum
in conscientias hominum.
Modernistarum denique theoria his verbis exprimitur: «Non adfuit in
primitiva Ecclesia conceptus de christiano peccatore auctoritate Ecclesiae
reconciliato, sed Ecclesia nonnisi admodum lente hujusmodi conceptui as
suevit. Immo etiam postquam poenitentia tanquam Ecclesiae institutio
agnita fuit, non appellabatur sacramenti nomine, eo quod haberetur uti
sacramentum probrosum» 8.
Hi sunt errores praecipui circa veritatem sacramenti poenitentiae.
Euerunt etiam plurimae hominum aberrationes circa institutionem, na
turam, partes, ministrum, etc., hujus sacramenti, sed de his inferius.
ARTICULUS III
UTRUM CHRISTUS INSTITUERIT VERUM SACRAMENTUM POENITENTIAE
477. Status quaestionis. 1) Quamvis inferius ex professo expli
canda sit natura hujus sacramenti, ad resolutionem tamen quaestionis
propositae operae pretium est notionem praemittere sacramenti, quod
in Ecclesia administratur ad remittenda peccata post baptismum com
missa.
Constituitur in Ecclesia tribunal, in quo reus et actor est peccator,
1 Cfr. Wouters, Hist. eccl. comp., epocha 2, n. 72. «Non hoc quidem, ajebat
S. Ambrosius novatianis, auctor vestri erroris Novatianus, qui nemini poeniten
tiam dandam putavit». De poenitentia, lib. 1, c. 3, n. 10: ML 16, 489.
2 Errores Abaelardi, error 12; Denz-Bannw., 379.
3 De capliv. babyl. Ecclesiae, § «Principio».
4 De captiv. babyl. Ecclesiae, «Proprie tamen».
5 Instil., lib. 4, c. 19, n. 17.
° Articles of Religion, art. 25.
7 The Book 0/ common Prayer; «A catecism.», versus finem.
* Decreto Lamentabili, prop. 46: Denz-Bannw., 2046. Hunc gravissimum erro
rem late exponit ac defendit Loisy, L'Évangile et T Église, p. 196 sqq.
ART. III. AN CHRISTUS INSTITUERIT SACR. POENITENTIAE
29I
et judex est sacerdos auctoritatem Christi gerens. Reus igitur, qui se
ipsum accusat, dolet de peccatis, atque satisfactionem promittit, audi
tur a sacerdote, et, poena imposita, juridice absolvitur.
2) Administratur in hoc tribunali verum sacramentum a Christo
Domino institutum?
Quaestio, ut vides, est maximi momenti, et proxime tangit vitam
spiritualem Ecclesiae catholicae. Quare, accurate exponenda est vera
. doctrina.
478. Errores. Osores hujus sacramenti numerantur hodie omnes pro
testantes, exceptis ritualistis, rationalistae, atque modernistae, juxta dicta
articulo superiori.
479. Thesis. 1) Christus instituit in Ecclesia verum sacramen
tum poenitentiae a sacramento baptismi distinctum; 2) et ordinavit, ut
illud per potestatem clavium apostolis eorumque successoribus et sacer
dotibus concessam in actu judiciali exerceretur; 3) in absolvendis pecca
toribus contritis ac confessis a quibuslibet peccatis post baptismum
commissis.
Pars l.a
tentiae.
Christus instituit verum sacramentum poeni
Arg. I. Ex Concilio Tridentino. Si quis dixerit in catholica Eccle
sia poenitentiam non esse vere et proprie sacramentum pro fidelibus, quo
ties post baptismum in peccata labuntur, ipsi Deo reconciliandis, a Christo
Domino nostro institutum, a. s.x.
II. Ex S. Scriptura. 1) Christus Dominus promisit Petro in vita
potestatem clavium, qua remittenda erant peccata12; et deinde dixit
apostolis: Amen, amen dico vobis: quaecumque alligaveritis super terram,
erunt ligata et in caelo; et quaecumque solveritis super terram, erunt soluta
et in caelo 3.
Hic promissa est apostolis eorumque successoribus potestas solvendi
omnia vincula moralia, quibus solent homines detineri in adipiscenda
salute, sicut in persona apostolorum cunctis sacerdotibus collata est
potestas docendi, baptizandi, consecrandi, etc. Vincula autem, quibus
homines detinentur in adipiscenda salute, sunt peccata, ut profunde
demonstrat Palmieri 4*ex consideratione triplicis vinculi, legis, poenae et
culpae; et constat ex verbis parallelis S. Joannis, 20, 23, ubi certe agi
tur de potestate remittendi peccata.
2) Hanc potestatem promissam contulit Christus apostolis eorum
que successoribus dicens: Pax vobis. Sicut misit me Pater, et ego mitto
vos. Haec cum dixisset, insufflavit: et dixit eis: Accipite Spiritum San
ctum. Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis: et quorum retinueritis,
retenta sunt8.
1
2
3
4
6
Sess. 14, can. i. De poenitentia; Denz-Bannw., 911.
Matlh., 16, 19.
Matlh., 18. 18.
De poenitentia, th. 8.
Joan., 20, 21-23. Immerito contendunt protestantes in his verbis agi de
remissione peccatorum per excitationem ad fidem. Ad excitationem enim produ
cendam non requirebatur, ut apostoli acciperent Spiritum Sanctum.
292
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVI. DE EXSISTENTIA SACR. POENITENTIAE
Per haec verba collata est apostolis potestas remittendi peccata;
tum quia in sensu biblico solvere peccata idem est ac ea remittere; tum
quia Christus misit apostolos sicut ipsum misit Pater; id est, sicut Pa
ter misit Filium suum redimere peccata potestate divina, ita Filius
misit apostolos remittere peccata potestate ministerial! instructos. Ad
hoc dedit eis Spiritum Sanctum, ut specialem haberent facultatem.
Unde Concilium Tridentinum «verissimum hunc illorum verborum
Domini sensum... probans et recipiens, damnat eorum commentitias
interpretationes, qui verba illa ad potestatem praedicandi verbum Dei
et Christi Evangelium annuntiandi, contra hujusmodi sacramenti insti
tutionem, falso detorquent» *. Deinde doctrinam catholicam de institu
tione sacramenti poenitentiae tradidit dicens: Si quis dixerit verba illa
Domini Salvatoris: Accipite Spiritum Sanctum, quorum remiseritis pec
cata, remittuntur eis; et quorum retinueritis, retenta sunt (Joan.. 20, 21 sqq.),
non esse intelligenda de potestate remittendi peccata in sacramento poe
nitentiae, sicut Ecclesia catholica ab initio semper intellexit; detorserit
autem, contra institutionem hujus sacramenti, ad auctoritatem praedicandi
Evangelium, a. s. 12.
3) Potestas remittendi peccata, quam contulit Christus apostolis
eorumque successoribus, erat valde distincta a munere baptizandi.
a) Hoc certe innuunt ipsa evangelica verba, quibus simul collata
est potestas remittendi ac retinendi peccata, quae in munere bapti
zandi non includitur.
b) Potestatem baptizandi tribuit Christus apostolis, cum eos misit
docere et baptizare omnes gentes3, hic autem contulit eis potestatem
remittendi peccata.
c) Concilium Tridentinum diserte hoc docuit his verbis: Si quis sa
cramenta confundens, ipsum baptismum poenitentiae sacramentum esse
dixerit, quasi haec duo sacramenta distincta non sint, atque ideo poeniten
tiam non recte secundam post naufragium tabulam appellari, a. s. 4.
III. Ex SS. Patribus. In Didaché agitur jam de delictis confiten
dis. «Frangite panem, et gratias agite, postquam delicta vestra confessi
estis, ut sit mundum sacrificium vestrum» 56.
Tertullianus: «Cum accusat, cum condemnat, absolvit» e. Et montanista effectus, non exsistentiam, sed virtutem negavit hujus sacramenti
ad graviora remittenda peccata.
S. Cyprianus: «Confiteantur singuli, quaeso vos, delictum suum, dum
adhuc, qui deliquit, in saeculo est, dum admitti confessio ejus potest,
dum satisfactio et remissio facta per sacerdotes apud Deum grata est» 7.
Firmilianus: «Potestas ergo peccatorum remittendorum apostolis
1 Sess. 14, Doctrina de sacramento poenitentiae, c. 1; Denz-Bannw., 894.
2 Sess. 14, can. 3, De sacramento poenitentiae; Denz-Bannw., 913. Modernistae
ausi sunt defendere verba S. Joannis minime referri «ad sacramentum poenitentiae,
quidquid Patribus tridentinis adserere placuit». Decreto Lamentabili, prop. 47;
Denz-Bannw., 2047.
3 Matth., 28, 19.
1 Sess. 14 can. 2, De sacramento poenitentiae; Denz-Bannw., 912.
5 Didaché, 14: Journal, Enchiridion Patrislicum, S.
6 De poenitentia, c. 9; ML 1, 1355.
’ De lapsis, n. 29; ML 4, 503.
ART. UI. AN CHRISTUS INSTITUERIT SACR. POENITENTIAE
293
data est et ecclesiis, quas illi... a Christo missi constituerunt, et episco
pis, qui iis ordinatione vicaria successerunt»1.
S. Athanasius: «Si nondum soluta sunt vincula tua, trade te ipsum
discipulis Jesu. Adsunt enim, qui nos solvunt, accepta ea a Salvatore
potestate his verbis: quodeumque ligaveritis, etc., ac: quorum remiseri
tis, etc. 1
2.
IV. Ex ratione. Cum Christus commiserit Ecclesiae, ut per sacra
menta vitam spiritualem in fidelibus generaret, augeret, nutriret, ope
rae pretium fuit, ut potestatem ipsi conferret reparandi vitam spiri
tualem. ubi amitteretur, per sacramentum poenitentiae.
Pars 2.a Christus ordinavit, ut hoc sacramentum per
potestatem clavium apostolis eorumque successoribus et
sacerdotibus concessam in actu judiciali exerceretur.
1) Hoc sacramentum per potestatem clavium administratur.
Cum Christus primo promitteret Petro hanc potestatem, ait: Tibi
dabo claves regni caelorum. Et quodeumque ligaveris super terram, erit
ligatum et in caelis: et quodeumque solveris super terram, erit solutum et
in caelis 3.
Id ipsum promissum est deinde omnibus apostolis 45
.
Ac denique haec potestas collata est omnibus apostolis apud Joannem, 20, 21 sqq., sicut diximus superius.
Potestas autem remittendi peccata merito vocatur potestas clavium,
quia, sicut portae aperiuntur clavibus, ita aditus regni caelorum aperi
tur peccatori potestate absolvendi a peccatis.
Unde sacramentum poenitentiae administratur per potestatem cla
vium.
2) Per potestatem apostolis eorumque successoribus ac sacerdotibus
concessam.
Hanc potestatem non tantum apostolis sed etiam eorum legitimis
successoribus fuisse collatam multiplici probatur argumento.
a) Apostolis siquidem haec potestas data est eodem modo ac mu
nus praedicandi atque baptizandi, quod proculdubio ad successores apo
stolorum transiit. Egregie olim S. Pacianus circa hoc argumentabatur
dicens: «An tantum hoc (solvere peccata) solis apostolis hcet? Ergo et
baptizare solis licet, et Spiritum dare solis, et solis gentium peccata
purgare; quia totum hoc non aliis quam apostolis imperatum est... Si
ergo et lavacri et chrismatis potestas, majorum et longe charismatum,
ad episcopos inde descendit, et ligandi quoque jus adfuit atque sol
vendi» ®.
b) Veteres apologetae ita rem intellexerunt, quando montanistas
et novatianos, qui hanc potestatem ad solos apostolos partim restringe
bant, acerrime impugnarunt 6.
1
2
3
·'
5
“
Apud S. Cyprianum, ep. 75, 16; MI. 3, 1216.
Tract, in illud Profecti in pagum, n. 7; MG 28, 183.
Matth., 16, 19.
Matth , 18, 18.
1, n <·: MI. 13, 1057.
Cfr. EuMbiu», Hist. <■<■, lib 5, c< , 16, 17 et 18; MG 20. 463 sqq.
294
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVI. DE EXSISTENTIA SACR. POENITENTIAE
c) Sancti Patres uno ore profitentur potestatem clavium apostolis
a Christo concessam ad legitimos successores transire. «Memento, ait
Tertullianus, claves ejus (caeli) hic Dominum Petro et per eum Ec
clesiae reliquisse»l.
d) Concilium Tridentinum ait: «Dominus autem sacramentum poe
nitentiae tunc praecipue instituit, cum a mortuis excitatus insufflavit
in discipulos suos dicens: Accipite Spiritum Sanctum: quorum remiseritis
peccata, remittuntur eis, et quorum retinueritis, retenta sunt (Joan., 20,
22 sq.). Quo tam insigni facto et verbis tam perspicuis potestatem re
mittendi et retinendi peccata, ad reconciliandos fideles post baptismum
lapsos, apostolis et eorum legitimis successoribus fuisse communicatam,
universorum Patrum consensus semper intellexit» 12.
e) Haec sane potestas clavium erat in apostolis ordinaria, non
personis sed muneri sacerdotali adnexa, et oportuit, ut ad eorum suc
cessores transiret.
3) In actu judiciali exercetur:
a) Hoc patet ex verbis Christi, quibus potestas clavium collata est
apostolis eorumque successoribus. Data enim est potestas ligandi atque
solvendi, quae non est mera declaratio,de statu gratiae vel peccati fide
lium, sed actus jurisdictionalis, quo peccatores bene dispositi absolvun
tur a ligaminibus, et male dispositi peccatis retineri judicantur. Porro
ad hanc geminam potestatem recte exercendam requiritur omnino ju
dicium, ut judex certo cognoscat singulorum statum ac dispositionem.
Sane injuste ageret sacerdos, qui peccatorem absolveret vel ligatum ju
dicaret sine praevia ejus cognitione. Sacerdos est judex cum auctoritate
ligandi atque solvendi reum. Reus est peccator. Sed, cum nullus sit in
hoc judicio, qui peccatorem de delicto accuset, opus est, ut ipse reus
conscientiam suam aperiat, seque sententiae judicis subjiciat. Hinc in
sacramento poenitentiae vere habetur tribunal et actus judicialis in
foro interno.
b) Concilium Tridentinum diserte hoc declaravit dicens: Si quis
dixerit absolutionem sacramentalem sacerdotis non esse actum judicialem,
sed nudum ministerium pronuntiandi et declarandi remissa esse peccata
conjitenti..., aut sacerdos non serio sed joco absolvat... a. s. 3.
c) Sancti Patres crebro docent per exercitium hujus potestatis vere
remitti peccata a sacerdotibus. Unde horrebat S. Innocentius I, quod
poenitentia morientibus aliquando negaretur4. Quid prodest homini
peccatori mera declaratio, qua dicatur esse liber ab omni peccato?
Pars 3.a Haec potestas clavium ad quaelibet etiam
enormia peccata se extendit.
Nota. Docebant montanistae et novationi hanc potestatem esse limi
tatam ad leviora peccata, non vero se extendere ad graviora delicta. Sed
merito refutati sunt.
1
2
3
4
Adv. gnosticos Scorpiacae, c. io; ML 2, 165.
Sess. 14, C. i; Denz-Bannw., 894.
Sess. 14, can. 9, De sacram, poenit.: Denz-Bannw., 919
Ad ep. prov. vienn. et barb., c. 2, n. 3; ML 50, 431 sq.
ART. ΠΙ. AN CHRISTUS INSTITUERIT SACR. POENITENTIAE
295
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus, cum apostolis contulit pote
statem clavium, nullam fecit exceptionem, sed potius universim locu
tus est dicens: Quaecumque solveritis super terram, erunt soluta et in
caelo 1. Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis2. Ad haec apposite
Padanus: «Quaecumque solveritis inquit, omnino nihil excipit; quaecum
que inquit, vel magna vel modica» 3. Ipsa etiam facultas, qua pollent
sacerdotes, retinendi peccata, satis innuit potestatem esse universalem,
nullaque eam restringi peccatorum gravitate.
2) Ex SS. Patribus. Sanctorum Patrum in hoc est concors sen
tentia. Tertullianus, antequam ad montanistas confugeret, ajebat:
«Omnibus ergo delictis, seu carne, seu spiritu, seu facto, seu voluntate
commissis, qui poenam per judicium destinavit, diem et veniam per
poenitentiam spopondit» 4.
S. Cyprianus: «Miror quosdam sic obstinatos esse, ut dandam non
putent lapsis poenitentiam, aut poenitentibus existiment veniam de
negandam» 6.
S. Ambrosius: «Sed ajunt (novatiani) se, exceptis gravioribus crimi
nibus, relaxare veniam levioribus... Sed Deus distinctionem non facit,qui misericordiam suam promisit omnibus, et relaxandi licentiam sacer
dotibus suis sine ulla exceptione concessit» ®.
S. Augustinus: «Nec eos audiamus, qui negant Ecclesiam Dei om
nia peccata posse dimittere. Itaque miseri, dum in Petro petram non
intelligunt et nolunt credere datas Ecclesiae claves regni caelorum, ipsi
eas de manibus amiserunt» 7.
Solvuntur difficultates.
480. Obj. 1.
Christus Dominus in Evangelic contradicit huic doctri
nae dicens: Omne peccatum et blasphemia remittetur hominibus, spiritus autem
blasphemiae non remittetur... Qui autem dixerit (verbum) contra Spiritum
Sanctum, non remittetur ei, neque in hoc saeculo, neque in futuro 89.
Resp. Peccatum in Spiritum Sanctum «dicitur irremissibile, non quod
nullo modo remittatur, sed quia, quantum est de se, habet meritum, ut
non remittatur, et hoc dupliciter: Uno modo quantum ad poenam: qui enim
ex ignorantia vel infirmitate peccat, minorem poenam meretur; qui autem
ex certa malitia peccat, non habet aliquam excusationem, unde ejus poena
minuatur... Alio modo potest intelligi quoad culpam: sicut aliquis dicitur
morbus incurabilis secundum naturam morbi, per quem tollitur id, per
quod morbus potest curari, puta cum morbus tollit virtutem naturae,
vel inducit fastidium cibi et medicinae, licet talem morbum Deus possit
curare; ita etiam peccatum in Spiritum Sanctum dicitur irremissibile secun
dum suam naturam, in quantum excludit ea, per quae fit remissio peccatorum.
Per hoc tamen non praecluditur via remittendi et sanandi omnipotentiae
1 Matth., 18, i8.
8 Joan., 20, 23.
3 Ep. 3 ad Sympronianum. n. 12; ML 13, 1071.
'· De poenitentia, c. 4; ML 1, 1343.
9 Ep 52 ad Antonian., n. 22; ML 3, 787.
• De poenitentia, lib. 1, c. 3, n. 10; ML 16, 489.
’ .De agone Christiano, c. 31, n 33; ML 40, 308.
* Matth , 12, 31-32. Cfr. Mare , 3, 28 sqq,; et Luc., 12, 10
296
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVI. DE EXSISTENTIA SACR. POENITENTIAE
et misericordiae Dei, per quam aliquando tales quasi miraculose spiritualiter
sanantur» *.
A peccatis igitur in Spiritum Sanctum absolvitur homo in sacramento
poenitentiae, quamvis haec peccata ex natura sua difficilius veniam me
reantur.
Obj. 2.° Apostolus ait: Impossibile est enim eos, qui semel sunt illu
minati, gustaverunt etiam donum caeleste, et participes facti sunt Spiritus
Sancti, gustaverunt nihilominus bonum Dei verbum virtutesque saeculi ven
turi, et prolapsi sunt, rursus renovari ad poenitentiam, rursus crucifigentes
sibimetipsis Filium Dei, et ostentui habentes» 1
2. Ergo, qui post baptismum
peccata committunt, nequeunt in sacramento poenitentiae absolvi.
Resp. Illuminati in hoc textu juxta unanimem SS. Patrum et theolo
gorum interpretationem sunt omnes illi, qui baptismum susceperunt, et
Ecclesiae membra facti sunt 3.
Hoc admisso, diversi deversimode textum explicant.
1) Novatiani, litteraliter intelligentes verba, dixerunt impossibile esse
eos, qui post baptismum ët sanctificationem relapsi sunt, spiritualiter
renovari in sacramento poenitentiae per absolutionem peccatorum. Est in
terpretatio certe haeretica.
2) Alii, etiam catholici, contendunt per particulam impossibile non
significari impossibilitatem absolutam sed magnam difficultatem, quae
potest impotentia moralis non incongrue nuncupari. Unde volunt verbum
impossibile idem esse ac admodum difficile. Ita Vazquez, Cornelius A lapide
et alii 4*
.
3) Alii multo communius et verius docent mentem Apostoli esse se
mel illuminatos seu baptizatos, qui prolapsi sunt, non posse renovari per
novum baptisma, atque ideo verba Scripturae legenda esse: Impossibile est
eos, qui semel sunt illuminati... et prolapsi sunt, rursus renovari per poeni
tentiam baptismalem. Voluit ergo Apostolus negare iterationem baptismi.
Sic textum explicat S. Athanasius dicens: «Hebraeis enim haec scripsit; et,
ne illi poenitentiae obtentu existimarent juxta legis consuetudinem multa
esse et quotidiana baptismata, ideo eos ad poenitentiam hortatur, unamque esse per baptisma renovationem, nec secundam superesse affirmat» 6.
Et S. Joannes Chrysoslomus addit: «Quid ergo? Ejecta est poenitentia? Non
poenitentia, absit, sed quae rursus fit per lavacrum renovatio» °.
ARTICULUS IV
UTRUM ALIQUANDO INVALUERIT CONSUETUDO IN ECCLESIA
NEGANDI VENIAM GRAVIORIBUS PECCATIS
481. 1) Movetur haec quaestio, ut veritas de remissibilitate om
nium peccatorum per poenitentiam magis clarescat, et documenta ac
facta historica, quae contrarium innuere videntur, recte interpretentur.
2) Nonnulli siquidem catholici, admittentes, ut par est, quaelibet
peccata posse per poenitentiam remitti. Ecclesiamque ad hoc habere
potestatem, quoad usum tamen docent primis Ecclesiae saeculis con
S. Thomas, II-1I, q. 14, a. 3.
Hebr., 6, 4-6. Propter hunc textum aliqui fideles olim dubitarunt, an epi
stola ad hebraeos esset vere canonica. Cfr. Franzelin, De Scriptura, th. 16.
3 Quidam theologi protestantes voluerunt illuminatos esse, qui cognitionem
1
2
Evangelii Christi adepti sunt, sed non sunt audiendi.
1 Vazquez, In I p., disp. 97, c. 1; Alapide, In hebraeos, 6, 4-6, «Ad tertium».
s Ep. ad Serapionem, n. 13; MG 28, 655.
6 In hebr., hom. 9, n. 3; MG 83, 78 sq. Cfr S. Thomas. Ill ρ.. q. 84, a load 1
ART. IV. AN ALIQUANDO INVALUERIT CONSUETUDO, ETC.
297
suetudinem invaluisse denegandi absolutionem, etiam in articulo mor
tis, iis, qui sive a) veniam nonnisi in articulo mortis petierant, sive
b) post solemnem poenitentiam in graviora crimina relapsi fuerant.
Nunquam tamen negaverunt peccata graviora a Deo remitti, sed
dixerunt in his casibus absolutionem ab Ecclesia denegatam fuisse, et
veniam per solam contritionem perfectam a Deo obtineri potuisse. Ita
quoad substantiam docuerunt Sirmondus, Albasfrinaeus, Juenin, Petavius, Natalis Alexander, Marlène, et ex recentioribus Funk, Batiffol,
Vacandard, Bndinhon et alii *.
3) Alii tamen multo communius, et, ut videtur, verius dixerunt
quosdam quidem episcopos fuisse cum relapsis et magnis peccatoribus
nimis rigidos, sed Ecclesiam nunquam approbasse eorum doctrinam ac
praxim, et peccatoribus, etiam relapsis et magnis criminibus obnoxiis,
veniam in sacramento poenitentiae semper concessisse. Ita Palmieri,
Sasse, Kalschthaler, Hurter, Pesch et alii bene multi 1
2.
482. Thesis. Primis Ecclesiae saeculis non invaluit consuetudo
universalis denegandi veniam relapsis vel quolibet gravi crimine obnoxiis.
Nota. Ultro concedimus aliquos episcopos in hoc fuisse nimis rigidos.
«Apud antecessores nostros, ait S. Cyprianus, quidam de episcopis istic in
provincia nostra dandam pacem moechis non putaverunt, et in totum poe
nitentiae locum contra adulteria clauserunt» 3. Negamus tamen hunc rigo
rem in Ecclesia universali invaluisse, sed potius defendimus benignitatem
commendatam fuisse.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostolus, qui incestuosum corinthum
satanae esse tradendum judicavit (I Cor., 5, 1-5), jam dolentem jussit
in pacem recipi (II Cor., 2, 1-10).
Item S. Joannes apostolus juvenem sceleratissimum de peccatis do
lentem benigne excepit4.
2) Ex SS. Patribus. Pastor Hermae, qui ad medietatem saeculi n
scripsit, docuit fornicarios, moechos, et adulteros, ad poenitentiam ad
mittendos esse 5.
S. Polycarpus initio saeculi n ajebat: «Presbyteri sint ad commise
rationem proni, misericordes erga cunctos... non severi nimium in judi
cio, scientes nos omnes debitores esse peccati» ®.
1 Sirmondus, Historia poenitentiae publicae, c. i; Albaspinaeus, De veteribus
Ecclesiae ritibus, lib. 2, observ. 9, II, 15 et 17; Juenin, De poenitentia, q. 7, c, I,
a. 2, § 1; Petavius, in notis ad S. Epiphanium, Haer. 59 (ed. Barri-Duc, 1870,
VIII, 48); alibi tamen suam opinionem mitigavit; Natalis Alexander, diss. 10 in
saec. 3; Martène, De ant. Eccles, ritibus, lib. 1, c. 6, a. 2; Funk, Theol. Quartalschri/t,
Tubing, 1884, p. 268 sq.; Batiffol, Études d'Histoire et de Théologie positive: Va
candard, Z.a con/ession sacramentelle dans l'Église primitive; Boudinhon, Revue
d'Hist. et de litt. relig., Paris, 1897.
2 Palmieri, De sacram, poenitentiae, th. 9; Sasse, De sacram, poenit., th. 12;
Katschthaler, Poenit. sacram., η. 627 in nota; Hurter, De poenitentia, η. 45V Pesch,
De poenitentia, η. 29 sqq.
3 Ep. 52 ad Antonian., n. 21; ML 3, 811.
1 Cfr Eusebius, H. E., lib. 3, c. 23; MG 20, 255 sqq.
3 Mandat 4. 1; MG 2. 918; Journal, 86.
“ Ep ad Philipp ,1». I; MG 5. 1009.
DF. SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVI. DE EXSISTENTIA SACR. POENITENTIAE
298
S. Dionysius, Corinthiorum episcopus, scripsit epistolam ad eccle
sias Ponti, in qua, ut adserit Eusebius, «cunctos, qui a quovis lapsu,
sive delicto, sive etiam ab haeretica pravitate resiliunt, benigne suscipi
jubet» 1.
Tertullianus, montanista jam effectus, refert in edicto episcopi epi
scoporum (probabilius Calixti) edici: «Ego et moechiae et fornicationis
delicta poenitentia functis dimitto» 12.
S. Cyprianus, ubi retulit quosdam episcopos in sua provincia nimis
rigidos fuisse cum moechis et adulteris, statim adjunxit: «quia apud
alios adulteris pax dabatur» 3.
3) Quoad morituros benigne Ecclesia semper egit:
a) Concilium Ancyranum (a. 314) ait: «Si quos autem periculum
vel mortis exspectatio, aut ex infirmitate aut ex aliqua occasione con
tigerit, his sub definitione statuta communio non negetur»4.
b) Item Concilium Nicaenum I statuit: «De his, qui ad exitum ve
niunt, etiam nunc lex antiqua regularisque servabitur; ita ut, si quis
egreditur a corpore, ultimo et maxime necessario viatico minime pri
vetur... Generaliter autem omni cuilibet in exitu posito et poscenti sibi
communionis gratiam tribui, episcopus probabiliter ex oblatione dare
debebit» 56
. Concilium Oecumenicum, cui aderant episcopi orientis et
occidentis, hanc benignam praxim vocat antiquam regularemque legem.
4) Ecclesiarum praxis.
Cl. Hurter e, percurrendo praecipuas ecclesias, clare ostendit in sin
gulis earum praxim benignam semper praevaluisse.
a) Pro ecclesia romana adsunt testimonia S. Clementis Romani 7;
Callixti 8, et aliorum; necnon poenitentiae quorumdam.
b) Pro ecclesia Corinthi adducuntur exemplum S. Pauli Apostoli
recipientis incestuosum 9, et doctrina S. Dionysii Corinthiorum episcopi,
quae conservatur apud Eusebium 1011
.
c) In ecclesia Asiae minoris celebratum est exemplum S. Joannis
Apostoli, qui juvenem sceleratum Deo et Ecclesiae restituitll.
d) Ecclesia Antiochena eamdem doctrinam ac praxim a S. Ignatio
acceptam secuta est12.
e) Ecclesia Alexandrina edocta est ab Herma Pastore, Origene et
aliis, qui benignitatem semper praedicaruntI3.
f) Ecclesia Galliae benignam praxim.semper tenuit, ut constat ex
1
2
3
1
Eusebius, Ii. E., lib. 4, C. 23; MG 20, 386.
De pudicitia, 1; ML 1033; Journel, Enchiridion patristicum, 383.
Ep. 52 ad Antonianum, n. 21; ML 3, 811.
Can. 5; Mansi, 2, 524.
6
Mansi, 2, 673: Denz-Bannw., 57.
6
’
De poenitentia, n. 453.
I ep. ad Cor., n. 7; MG 1, 224.
Apud Tertullianum, De pudicitia, 1; ML 2, 1032.
1 Cor., 5, 1-5; et II Cor., 2, 1-10.
Hist. Eccl., lib. 4, c. 23; MG 2 0, 384 sqq.
Eusebius, II. E., lib. 4, c. 23; MG 20, 256.
Ep. ad Philadelphenses, n. 3; MG 5, 700.
Hermae Pastor. Mand. 4; MG 2, 919; Origenes. Contra Celsum, lib. 3, n 51;
8
9
19
11
12
13
MG 11. 988.
ART. IV. AN ALIQUANDO INVALUERIT CONSUETUDO, ETC.
299
S. Ircnaeo \ et ex epistolis Ecclesiae Viennensis et Lugdunensis ad Eccle
sias Asiae, quae conservantur apud Eusebium 1
2.
g) Ecclesia Africana nunquam ab hac disciplina discessit, ut con
stat et Tertulliano et S. Cypriano 34
.
Difficultatibus satisfit.
483. Plures objectiones huic doctrinae opponunt adversae sententiae
patroni. Praecipuas proponere et solvere curabo.
Obj. l.° Hermas ait: «Post vocationem illam magnam et sanctam (post
baptismum), si quis tentatus fuerit a diabolo et peccaverit, unam poeni
tentiam habet; si autem subinde peccet et poenitentiam agit, non prode
rit homini talia agenti; difficile enim vivet Deo»
Resp. Liber, cui nomen Pastor, Romae scriptus, ob influxum Clemen
tis Alexandrini et Origenis magnam in Aegypto adeptus est auctoritatem.
Nunquam tamen ab Ecclesia relatus fuit inter libros canonicos. Ejus testimo
nium magni aestimatur, non solum ob auctoritatem personalem auctoris,
qui frater germanus Pii Papae I creditur fuisse, sed etiam ob circumstan
tiam temporis, quo scriptus est, quatenus ejus auctor testis fuit disciplinae
vigentis medio saeculo 11.
Testimonium ergo Hermae non est rejiciendum sed explicandum.
In textu relato non videtur Hermas absolute negare secundam ac ter
tiam poenitentiam, sed innuere tantum difficultatem, quam lapsi patiun
tur, faciendi veram poenitentiam. Et hoc deducitur ex ipsis verbis relatis.
Putat enim homini non prodesse secundam poenitentiam, quia difficile
vivet. Non igitur negat Ecclesiae facultatem remittendi peccata relapsis,
sed exaggerat, uti solent concionatores, difficultatem faciendi veram poeni
tentiam.
Obj. 2.° Concilium llliberitanum (a. 306) haec statuit: «Placuit inter
eos, qui post fidem baptismi salutaris adulta aetate ad templum idoli idololaturus accesserit, et fecerit, quod est crimen principale, quia est summi
sceleris, placuit, nec in finem eum communionem accipere» 5. Similiter Con
cilium Arelatense (a. 314) ait: «De his, qui apostatant, et nunquam se ad
Ecclesiam repraesentant, nec quidem poenitentiam agere quaerunt, et po
stea infirmitate arrepti petunt communionem, placuit eis non dandam
communionem, nisi revaluerint, et egerint dignos fructus poenitentiae» °.
Resp. Ut haec objectio et aliae similes, quae passim opponuntur, di
luantur, et veritas in hac materia patescat, operae pretium est poeniten
tiam publicam, quae olim in Ecclesia certis peccatoribus imponebatur, a
poenitentia sacramentali sedulo distinguere.
In primis Ecclesiae saeculis, quando inter fideles major erat fervor
caritatis, et peccata graviora magno scandalo erant populo Christiano,
gravioribus delictis, praesertim moechiae, idololatriae, homicidio atque
haeresi, imponebatur poenitentia publica ad exemplum S. Pauli et S. Joannis, qui respective incestuosum Corinthi et juvenem scelestissimum Ephesi
ad agendam poenitentiam publicam damnarunt.
Poenitentia publica, ut ipsa vox satis innuit, erat, quae agebatur coram
omnibus.
Alia erat solemnis, quae determinatis caeremoniis et solemnitatibus age1 Adversus Haer., lib. 1, c. 13; MG 7, 592.
2 Hist, eccl., lib. 5; c. 1; MG 20, 407 sqq.
3 Tertullianus, De poenit . 4: MI. 1, 1343; S. Cyprianus, Ep. 52 ad Antonia
num. n. 22; MI. 3, 812.
4 Mand. 4. 3; MG 2, 919. Cfr. idem 1’is. 2, c. 2; MG 2, 897.
4 Concit. Illib., can t; Mansi, 2, 6.
11 Concit. A retat , can. 22; Mansi, 2, 473.
300
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVII. DE MATERIA SACR. POENITENTIAE
batur, et alia non solemnis, quae publice quidem sed sine determinata cae
remonia vel solemnitate implebatur 1.
Haec poenitentia publica, sive solemnis sive non solemnis, regulabatur
in foro externo Ecclesiae, et longior erat vel brevior juxta gravitatem et
publicitatem scandali, potius quam juxta culpabilitatem peccatoris, et poenitens, durante poenitentiae tempore, privabatur sacra communione.
At poenitentia sacramentalis erat, sicut nunc est, valde diversa. Per
tinebat ad forum internum Ecclesiae, et regulabatur juxta dispositiones
poenitentis.
Poterat contingere et non raro contingebat, ut, qui puniti erant poeni
tentia publica, non admitterentur ad actus publicos religionis nec ad com
munionem, et nihilominus, ubi poenitentes essent contriti, absolverentur a
peccatis ac Deo conciliarentur in sacramento poenitentiae.
Hinc, ut ad casus oppositos Conciliorum Illiberitani et Arelatensis
redeamus, poenitentia sacramentalis nunquam denegabatur vere poenitentibus ac contritis, praesertim in articulo mortis.
Sed fidelibus publice punitis neque in articulo mortis tollebatur poeni
tentia, imo et sacra communio per modum viatici in aliquibus locis dene
gabatur, quamvis Ecclesia ubique propenderet hujusmodi poenitentes ad
sacrum viaticum admittere.
In Conciliis igitur Illiberitano et Arelatensi agebatur de poenitentibus
publice punitis et per sacramentum poenitentiae Deo reconciliatis.
QUAESTIO XXVII
DE MATERIA SACRAMENTI POENITENTIAE
ARTICULUS I
DE MATERIA REMOTA SACRAMENTI POENITENTIAE
484. Duplex adsignari solet materia sacramenti poenitentiae, remo
ta scilicet et proxima. Materia remota seu circa quam est illa, quae dele
tur, seu aufertur per poenitentiam; et proxima, quae una cum forma
constituit sacramentum.
De materia remota agimus in praesenti, de proxima acturi in se
quentibus.
1 Poenitentiae solemnis quatuor erant gradus: 1) «Flentium..., qui admissi ad
poenitentiam in porticu extra ecclesiam commorabantur, peccata sua publice confitentes et deplorantes». Bona, Ferum liturg., lib. r, c. 17, n 4. Nec missae cate
chumenorum interesse poterant nec praedicationem audire. 2) Audientium, qui
«intra fores ecclesiae in propylaeo, sive intra portam in narthece..., lectionem
Scripturarum earumque interpretationem et sermonem audiebant». Bona, Ibid. 3)
Substratorum, qui manebant «intra ambitum ecclesiae usque ad ambonem, ultra
quem progredi nefas illis erat». Bona, Ibid. Ii operibus laboriosis afflicti ad ma
nuum impositionem in synaxibus admittebantur, et sic per plures annos quando
que probabantur. 4) Consistentium, qui inter ambonem et sanctuarium «fidelium
precibus et sacrificio usque ad finem adsistebant, offerre tamen munera ad altare
consequenter communicare non poterant». Bona, Ibid.
ART. I. DE MATERIA REMOTA POENITENTIAE
30I
485. '1HESIS. Materia remota seu materia circa quam sacramenti
poenitentiae sunt omnia et sola peccata actualia post baptismum com
missa.
Est doctrina expressa Magistri Sententiarum, S. Thomae et schola
sticorum J.
Pars l.a
missa.
Omnia peccata actualia post baptismum com
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. Concilium Tridentinum, loquendo
de baptizatis, ait: «Hos, si se postea crimine aliquo contaminaverint,
non jam repetito baptismo ablui... sed ante hoc tribunal tanquam reos
sisti voluit, ut per sacerdotum sententiam non semel, sed quoties ab
admissis peccatis ad ipsum poenitentes confugerint, possent liberari» 12.
2) Ex ratione. Sacramentum poenitentiae versatur circa destruen
da omnia peccata actualia post baptismum commissa. Ergo omnia pec
cata actualia post baptismum commissa sunt materia remota sacra
menti poenitentiae.
3) Cum sacramentum poenitentiae exerceatur per modum judicii,
id habet in eo rationem materiae remotae, quod poenitentem constituit
coram Deo reum, cuj usque fit sacerdoti dolorosa confessio. Sed omne
peccatum actuale post baptismum commissum constituit hominem co
ram Deo reum, et est objectum accusationis dolorosae. Ergo.
Pars 2.a
missa.
Sola peccata actualia post baptismum com
Sacramentum poenitentiae exercetur in Ecclesia per modum judi
cii. In judicio autem ecclesiastico examinantur et absolvuntur eae tan
tum causae, quae locum habent in Ecclesia et cadunt sub jurisdictione
Ecclesiae. Sed sola peccata post baptismum commissa cadunt sub juri
sdictione Ecclesiae. Ergo. Quare Concilium Tridentinum docet «baptismi
ministrum judicem esse non oportere (baptizandorum), cum Ecclesia
in neminem judicium exerceat, qui non prius in ipsam per baptismi
januam fuerit ingressus» 3.
486. Scholion. Ex peccatis actualibus alia sunt materia necessa
ria, alia materia sufficiens libera, sacramenti poenitentiae.
1) Peccata mortalia post baptismum commissa, et nondum per sacer
dotem directe judicata ac remissa, sunt materia necessaria.
Concilium Tridentinum certe hoc docuit, quando declaravit in sacra
mento poenitentiae ad remissionem peccatorum necessarium «esse jure
divino confiteri omnia et singula peccata mortalia, quorum memoria
cum debita et diligenti praemeditatione habeatur, etiam occulta» 4.
Ratio teologica hoc confirmat. Christus enim voluit, ut omnia pec
1 Magister
Cfr. Capreolus,
2 Sess. 14,
3
14,
* Sm.s 14,
Sententiarum, IV Sent., dist. 14; S. Thomas, III p., q. 84, a. 2.
In IV Sent., dist. 14, q. 1, conci. 2.
c. 2; Donz-Bannw., 895.
c. 2; Donz-Bannw., 895·
can. 7, De poenitentia: Donz-Bannw., 917.
302
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVII. DE MATERIA SACR. POENITENTIAE
cata mortalia post baptismum commissa per potestatem clavium vel
saltem in ordine ad illam remitterentur. Hinc contritio perfecta remit
tens peccata mortalia includit votum confitendi illa, et peccata sic re
missa subjicienda sunt clavibus Ecclesiae.
2) Peccata venialia sunt materia sufficiens et libera sacramenti -poe
nitentiae.
a) Sunt materia sufficiens, quia Concilium Tridentinum hoc decla
ravit dicens: Si quis dixerit... non licere confiteri peccata venialia, a. s. L
Id ipsum ratio ostendit. Possunt enim circa sola peccata venialia
formari actus poenitentis, qui sunt materia proxima sacramenti poeni
tentiae, et valide absolvitur poenitens, qui sola confitetur peccata ve
nialia 1
2.
b) Sunt tamen materia libera, quia peccata venialia possunt remitti
extra sacramentum poenitentiae et sine ordine ad potestatem clavium.
Hinc poenitens non tenetur manifestare confessario peccata venia
lia, et potest citra peccatum aliqua confiteri et alia reticere 3.
3) Peccata tum mortalia tum venialia semel confessa et remissa sunt
pariter materia sufficiens et libera sacramenti poenitentiae.
Benedictus XI expresse hoc declaravit dicens: «Licet... de necessi
tate non sit iterum eadem confiteri peccata; tamen, quia propter eru
bescentiam, quae magna est poenitentiae pars, ut eorumdem peccato
rum iteretur confessio, reputamus salubre»45
.
Ratio est, quia poenitens, cui remissa sunt aliqua peccata, potest
iterum atque iterum actus doloris, confessionis, et satisfactionis circa
illa repetere, et sic absolutionem valide recipere s.
ARTICULUS II
QUAE SIT MATERIA PROXIMA SACRAMENTI POENITENTIAE
487. Status quaestionis. Diximus superius res, quae in sacramen
tis determinantur verbis, habere rationem materiae proximae, et esse
elementum constitutivum sacramentorum.
Cum poenitentia sit verum sacramentum, oportet designari ejus ma
teriam proximam, quae simul cum forma constituat unum signum
gratiae remissivae peccatorum.
488. Error. Lutherus, Calvinus et alii reformatores °, in risum verte
runt doctrinam, quae dicit sacramentum poenitentiae tribus constare par
tibus, contritione scilicet, confessione et satisfactione. Lutherus dixit duas
1 Sess. 14. can. 7, De poenitentia; Denz-Bannw., 917.
2 S. Franoiscus Salesius enixe commendat peccatorum venialium confessio
nem, tum ad remissionem obtinendam, tum ad evitandam eorum repetitionem.
hitrod. a la vida devota, p. 2, c. 19.
3 Cfr. Salmanticenses morales. De sacramento poenit., c. 4, p. 2, n. 20-21.
1 Const. Inter cunctas, 17 Febr., 1304; Denz-Bannw., 470.
5 Cfr. S. Thomas, tn IV Sent., dist. 17, q. 3, a. 3, quaest. 5 ad 4; et dist. 18,
q. i, a. 3, sol. 2 ad 4.
e Lutherus, De ca.pt. babyl.. De sacr. poenit . «Non hoc» sqq.; Calvinus. Inst ,
lib. 3, c. 4, n. 2 sqq. Cfr. Lutheri prop. 5, a Leone X damnatam; Denz-Bannw., 745.
ART. II. MATERIA PROXIMA POENITENTIAE
303
esse tantum poenitentiae partes, terrores scilicet incussos conscientiae agni
to peccato et fidem conceptam ex Evangelio.
489. Placita theologorum. Scottis ait: «De poenitentiae sacramento
dico, quod haec tria (contritio, confessio et satisfactio) nullo modo sunt
partes ejus» 1. Et deinde docet absolutionem sacerdotis, quatenus est exter
na caeremonia, esse materiam proximam poenitentiae. Scoto subscribunt
plures scotistae, Maldonatus, Ballerini et alii 1
2.
2) Alii docent solam confessionem esse materiam proximam hujus
sacramenti. Ita Durandus et Aureolus 3.
3) Sententia hodie communis docet actus poenitentis circa peccata,
scilicet contritionem, confessionem et satisfactionem esse materiam proxi
mam sacramenti poenitentiae. Ita S. Thomas, omnes thomistae, et ex extra
neis fere omnes 4*.
490. Thesis. Tres actus poenitentis, contritio scilicet, confessio et
satisfactio sunt materia proxima sacramenti poenitentiae.
SJSSt'U·
Arg. 1) Ex conciliis. Concilium Florentinum ait: «Quartum sa
cramentum est poenitentia, cujus quasi materia sunt actus poenitentis,
qui in tres distinguuntur partes» s.
Concilium Tridentinum: «Sunt autem quasi materia hujus sacramenti
ipsius poenitentis actus, nempe contritio, confessio et satisfactio. Qui,
quatenus in poenitente ad integritatem sacramenti, ad plenamque et
perfectam peccatorum remissionem ex Dei institutione requiruntur, hac
ratione poenitentiae partes dicuntur» 6.
Hi actus vocantur partes sacramenti, quia ad ejus integritatem, id
est, ad integritatem signi una cum forma pertinent.
Dicuntur vero quasi materia, non quod rationem materiae non ha
beant, «sed quia ejus materia non sunt, quae extrinsecus adhibeatur,
ut aqua in baptismo et chrisma in confirmatione» 7.
2) S. Thomas: «Materia proxima hujus sacramenti sunt actus poe
nitentis, cujus materia sunt peccata, de quibus dolet, et quae confite
tur, et pro quibus satisfacit» 8.
3) Ex ratione. Sacramentum poenitentiae habet rationem proces
sus judicialis in ordine ad sententiam absolutoriam delicti, et oportet,
ut materia ejus proxima consistat in his, quae processum judicialem ex
parte rei constituunt. In processu autem judiciali primo requiritur ac
toris accusatio, quae in tribunali poenitentiae fit per confessionem poe
nitentis. Deinde, cum agitur de danda sententia absolutoria, necesse est,
ut reus doleat de peccatis commissis, quia obstinatis non datur absolutio,
et fit per contritionem. Et ultimo judex imponit et reus acceptat in
judicio reparationem offensae, quae in tribunali poenitentiae fit per
1 In IV Sent., dist. 16, q. 1, n. 7.
2 Hiquaeus, In IV Sent., dist. 16, q. 1; Maldonatus, De poenitentia, p. 3, q 3,
th. 7; Ballerini, Op. Th. mor., De sacr. poenit., c. i, dub. 1.
3 Durandus, In IV Sent., dist. 16, q. 1; Aureolus, In IV Sent , dist. 16, q. 1,
a. 1 (apud Capreolum, In IV Sent., dist. 14, q. 1, a. x).
1 S. Thomas, III p., q. 84, a. I ad I et 2. Cfr. Sasse, De sacramento poeniten
tiae, th. 16.
6 Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 699.
2 Sess. 14, c. 3: Denz-Bannw., 896.
7 Catechismus roman us, part. 2, c. 5, n. 12.
* 111 p., q. 84, a. 2.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVIII. DE CONTRITIONE
304
acceptationem et executionem satisfactionis. Unde actus poenitentis,
contritio scilicet, confessio et satisfactio, sunt materia proxima sacramenti
poenitentiae, et determinantur per verba absolutionis, quae, ut dicetur
inferius, constituunt formam hujus sacramenti.
491. Scholion. Ex verbis Concilii Tridentini constat hos poeniten
tis actus esse partes sacramenti poenitentiae. Sed, cum partes sacra
menti poenitentiae possint esse essentiales, quae una cum forma con
stituunt sacramentum, vel intégrales, quae non constituunt sacramen
tum, sed ad producendum integrum ejus fructum requiruntur, dubium
occurrit, an praefati actus poenitentis sint essentiales vel intégrales.
Theologi facile admittunt contritionem et confessionem esse partes
essentiales sacramenti poenitentiae, sed disputant de satisfactione. Ali
qui volunt satisfactionem esse partem essentialem, alii integralem h
Melius tamen dicendum esse puto cum cl. Billuart «inter has partes
materiales sacramenti hoc esse discrimen..., quod contritio et confessio
utique magis principales, et formae, nempe absolutioni, praesuppositae,
sint essentiales: satisfactio vero in re, ut pars minus principalis et sa
cramentum essentialiter constitutum supponens, sit pars integralis illius
tantum. Si tamen sumatur satisfactio in proposito, et ut connotata,
est etiam pars essentialis sicut contritio; quia non potest esse contritio
vera, quae non includit propositum satisfaciendi» 1
2.
QUAESTIO XXVIII
DE CONTRITIONE
ARTICULUS I
QUID ET QUOTUPLEX SIT CONTRITIO
492. I. Etymon. Contritio a conterere, quod actionem confringen
di corpora dura significat, ad Spiritualia translata est, ut expresse docet
S. Thomas3, et designat animi actum, quo duritia cordis quasi fran
gitur. Recte «ad significandum vim doloris impositum est, ducta simi
litudine a rebus corporeis, quae minutatim saxo aut duriore aliqua
materia confringuntur, ut eo vocabulo declararetur corda nostra, quae
superbia obduruerunt, poenitentiae vi contundi atque conteri»4.
493. II. Definitio. Contritio juxta Concilium Tridentinum est:
Animi dolor ac detestatio de peccato commisso cum proposito non peccandi
de caetero, et cum voto confitendi ac satisfaciendi5.
1 Franzelin, De sacramentis in genere, th. 4; Sasse, De sacramento poeniten
tiae, th. 16, schol. 2, et alii defendunt satisfactionem esse partem integralem sa
cramenti poenitentiae.
2
3
1
De poenitentia, diss. 1, a. 2, «Observandum».
In IV Seni., dist. 17, q. 2, a. 1, sol. 1.
Catcchismus romanus, p. 2, c. 5, n. 25.
5 Sess. 14, c. 4; Denz-Bannw., 897. S. Thomas, Suppl., q. I, a. I, et veteres
scholastici admittunt sequentem definitionem: Contritio est dolor de peccatis udsumptus cum proposito confitendi et satisfaciendi.
ART. I. QUID ET QUOTUPLEX SIT CONTRITIO
305
1) Dicitur animi dolor, id est, tristitia vel afflictio spiritus, nou cor
poris, et est actus virtutis poenitentiae, quo homo poenitet malorum.
2) Detestatio de peccato commisso, quae est abominatio et odium
peccati commissi, adeo ut affectus voluntatis ad peccatum omnino re
tractetur.
Disputatur, an haec detestatio peccati formalitcr elicita requiratur
essentialiter ad contritionem tanquam elementum intrinsecum. Sasse
affirmat >. Alii cum Gone! et Billuart'12 negant, dicentes detestationem,
non ut elementum essentiale, sed ut conditionem necessariam eamque
implicitam ad contritionem requiri 34
*.
Revera veteres scholastici non posuerunt detestationem in defini
tione contritionis.
Concilium Tridentinum illam posuisse videtur majoris explicationis
gratia.
3) De peccato commisso, id est, ut bene notat Hurler, «de peccato
proprio, non de alieno, de peccato commisso libere, non de contracto» *.
4) Cum 'proposito non peccandi de caetero, id est, cum ea saltem
animi dispositione, ut contritionem emittens paratus sit non peccare
in futurum.
Aliqui volunt ad veram contritionem requiri propositum formale
nunquam peccandi. Ita Soto, Cano, S. Bellarminus et alii ®.
Sed alii melius dixerunt propositum virtuale, cum quis non adver
tit ad peccata futura, sufficere ad veram contritionem. Ita Cajctanus,
Suarez, Gabriel a S. Vincentia, Antonius a Spiritu Sancto, Salmanti
censes morales et alii ®.
5) Additur: Cum voto confitendi ac satisfaciendi. Etsi Concilium
Tridentinum non expresserit has particulas in definitione, addidit tamen
in explicatione: «reconciliationem ipsi contritioni sine sacramenti voto,
quod in illa includitur, non esse adseribendam»7. In voto autem confi
tendi includitur propositum satisfaciendi.
494. III. Qualitates. Contritio debet esse: 1) Supernaturalis du
plici saltem ex capite, id est, ex parte principii, quod est gratia, et ex
parte motivi, quod fide tenetur. Unde oritur ex gratia salutari auxiliante, et movetur per motiva religiosa, ob bonitatem scilicet Dei, ob
timorem gehennae, ob spem gloriae aeternae, ob turpitudinem pecca
ti, etc., per fidem nota. 2) Universalis, qua quis doleat de cunctis pec
catis lethalibus libere commissis. 3) Summa appretiative, qua quis ma
gis doleat de peccato commisso quam de aliis malis.
495. IV. Divisio. Contritio potest esse: 1) Formalis seu expliciDe sacramento poenitentiae, sect. 3, c. 2, a. 1, assert. 1.
Gonet, disp. 7, a. 1; Billuart, De poenit., diss. 4, a. i.
Cfr. Salmanticenses morales, De sacr. poenit., c. 5, dub. un., n. 6.
4 De poenitentia, th. 245.
‘‘ Sotus, In IV Sent., dist. 17, q. 2, a. x; Cano, Relectio de sacr. poenit., p. 1,
conci. 1; S. Bellarminus, De poenitentia, lib. 2, c. 6.
° Cajetanus, In Suppi., q. 1, a. 1; Suarez, De poenitentia, disp. 20, sect. 4,
n. 22; Gabriel a S. Vincentio, De poenitentia, disp. 4, q. 3; Antonius a Spiritu Sancto,
De poenitentia, n. 119; Salmanticenses morales, De sacramento poenitentiae, c. 5,
1
2
3
P· 4. '>· 54·
’ Sess. 14. c. 4; D onz-Bunnw., 898.
20
306
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVIII. DE CONTRITIONE
ia, qua homo actu expresso et directo dolet peccatum commisisse, ut
cum se affligit de pronuntiata blasphemia; et virtualis seu implicita,
qua quis elicit actum quempiam, in quo virtualiter seu implicite con
tinetur dolor de peccatis commissis, ut qui amat Deum super omnia,
implicite seu virtualiter dolet de peccatis.
2) Perfecta, quae est simpliciter contritio, et imperfecta, quae vo
catur attritio. Perfecta oritur ex motivo caritatis et est illa, qua homo
de peccatis commissis dolet propter Deum summe bonum; et imperfe
cta seu attritio non oritur ex motivo caritatis et est illa, qua homo
dolet de peccatis ob gehennae et poenarum metum, ob turpitudinem
peccati, etc., fide apprehensum.
De utraque fusius in sequentibus.
ARTICULUS II
DE CONTRITIONE PERFECTA
496. 1) Licet conceptus contritionis et caritatis inter se formaliter
differant, contritio tamen perfecta semper comitatur caritatem. Ideo
diximus contritionem oriri ex motivo caritatis.
Caritate diligimus Deum in se summe bonum seu perfectum, et con
tritione perfecta dolemus de peccàto commisso, quatenus est offensa
Dei summe boni ac perfecti.
2) Quaeritur hic, an contritio perfecta sit adeo efficax, ut ante
susceptionem sacramenti poenitentiae remittat peccata mortalia et
sanctificet homines, et an requiratur in poenitente ad fructuosam sus
ceptionem sacramenti poenitentiae.
497. Error. Bajus ajebat: «Per contritionem etiam cum caritate
perfecta et cum voto suscipiendi sacramentum conjunctam, non remittitur
crimen extra casum necessitatis aut martyrii, sine actuali susceptione
sacramenti»x.
498. Thesis I. Contritio perfecta per se sola ante susceptionem
sacramenti poenitentiae remittit peccata mortalia et sanctificat pecca
torem.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Legimus apud Ezeçhielem: Impietas
impii non nocebit ei in quacumque die conversus fuerit ab impietate sua 1
2.
Auctor Proverbiorum: Ego diligentes me diligo 3. Et S. Joannes: Qui
autem diligit me, diligetur a Patre meo, et- ego diligam eum 4. Unde dili
gentes Deum liberantur a peccato et diliguntur a Deo seu sanctifican
tur. Sed contritio perfecta producit caritatem et amorem Dei. Ergo.
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Mundantur (peccata) et
sacrificio contriti cordis... Mundantur ipsa, quae supereminet omnibus
1
2
3
4
Prop. 71, a S. Pio V, die I Oct. 1567 damnata; Denz-Bannw., 1071.
Ezech., 33, 12.
Prov., 8, 17.
Joan., 14, 21.
ART. II. DE CONTRITIONE PERFECTA
3°7
caritate..., quae una, si adsit, omnia illa recte fiunt; si autem desit illa,
omnia frustra fiunt»1.
S. Fulgentius: «Caritas, ubi habitare coeperit, non permittit domi
nari peccatum, sed cooperit multitudinem peccatorum; nec solum prae
sentia peccata facit vitari, quin etiam praeterita facit omnia relaxari»1
2.
3) Ex auctoritate theologorum. S. Thomas ait: «Quarftumcumque
parvus sit dolor, dummodo ad contritionis rationem sufficiat, omnem
culpam delet»3. S. Alphonsus M. de Ligorio: «Omnis dolor peccati, qui
oritur ex caritate praedominante, est contritio justificans hominem ex
tra sacramentum, ut communiter docent Doctores»4*
.
4) Ex ratione. Contritio perfecta producit in voluntate caritatem
et amorem Dei. Sed amor Dei et peccatum mortale nequeunt esse in
eodem subjecto. Ergo contritio perfecta expellit peccatum mortale.
Objicies. 5. Augustinus ait: «Quantumcumque catechumenus proficiat,
adhuc sarcinam iniquitatis suae portat; non illi dimittitur, nisi, cum venerit
ad baptismum» °.
Resp. S. Doctor loquebatur de catechumeno, qui, habita occasione
suscipiendi baptismum, illum differebat, imo et superbe contemnebat °.
499. Corollarium I. Quaelibet contritio perfecta, quae procedit ex
amore benevolentiae et est appretiative summa, remittit omnia peccata
mortalia in instanti, quin requirat diuturnum tempus aut determina
tum gradum intensitatis 7.
Coroll. II. Perfecta contritio semper complectitur votum saltem
implicitum confitendi omnia peccata mortalia, ut animadvertimus in
definitione contritionis, et collegimus ex Concilio Tridentino. Unde
merito damnata est propositio prima Petri de Osma: «Peccata mortalia,
quantum ad culpam et poenam alterius saeculi, delentur per solam cor
dis contritionem sine ordine ad claves» 8.
Coroll. III. Ubi peccata mortalia remittuntur et homo justificatur
per contritionem perfectam, remanet obligatio confitendi peccata mor
talia sic remissa, ratione praecipue voti, quod includebatur in contri
tione, et ratione institutionis Christi, qui voluit omnia peccata mortalia
remitti in ordine ad claves Ecclesiae. Merito ad rem damnata est in
Concilio Constantiensi propositio 7 Wiclejji: «Si homo fuerit debite
contritus, omnis confessio exterior est sibi superflua et inutilis» 9.
500. 1’HESIS II. Contritio perfecta non est necessaria in poenitente ad remissionem peccatorum in sacramento poenitentiae obtinendam.
Nota. Profundissimi quidam theologi dixerunt contritionem perfectam,
quae per se remittit peccata mortalia et causât gratiam, esse in sacramento
1
2
3
4
’
0
’
8
11
Contra Cresconiuni, lib. 2, c. 12, n. 15; ML 43, 475.
Dp. 7, η. 3; MI. 65, 353.
In IV Sent., dist. 17, q. 2, a. 5, sol. 3.
Lib. 6, tr. 4, n. 441.
In Joan., tr. 13, n. 7; ML 35, 1496.
Cfr. Sasso, De sacramento poenitentiae, th. 18.
Cfr. S. Thomas, In IV Sent., dist. 17, q. 2, a. 5.
Damnata a Sixto IV, 9 Aug. 1478; Donz-Bannw., 724.
Sess. 8 habita die 4 Maji 1415; Donz-Bannw.. 587.
308
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVIII. DE CONTRITIONE
poenitentiae necessariam, adeo ut pocnitens, qui se accusat et absolvitur
in confessione, sit semper per contritionem sanctificatus. Unde peccatum
in sacramento per sacerdotis absolutionem non remittitur, sed gratia poenitenti augetur poenaque remittitur. Ita Hugo a S. Victore, Richardus a
S. Victore, Petrus Loinbardus, S. Albertus Magnus, Argentina et alii '.
Duces tamen scholarum, ut S. Thomas, Scotus et alii 1
2 rejiciunt hanc
sententiam, 'et docent contritionem perfectam non necessario requiri in
poenitente ad sacramentum poenitentiae rite et fructuose recipiendum, ac
proinde per absolutionem sacerdotis vere remitti peccata mortalia in hoc
sacramento.
Arg. 1) Synodi pistoriensis propositio 36 damnata est a Pio VI,
quia monebat pastores animarum, ut, antequam suos poenitentes ad
mitterent ad absolutionis beneficium, exigerent ab eis signa caritatis
dominantis 3.
2) Damnata est pariter propositio 58 Baji, quae dicebat: «Pecca
tor pocnitens non vivificatur ministerio sacerdotis absolventis, sed a
solo Deo, qui poenitentiam suggerens et inspirans vivificat eum et
resuscitat, ministerio autem sacerdotis solum reatus tollitur»4.
3) Sententia, quae ad fructuosam absolutionis susceptionem requi
rit contritionem perfectam, tollit omnino efficaciam sacramenti. Si enim
ante absolutionem sacerdotis requireretur in poenitente contritio per
fecta sanctificans hominem, sacramentum poenitentiae non remitteret
peccata et efficacia careret, quod nefas est dicere.
ARTICULUS III
DE ATTRITIONE
501. I. Vox attritio ignota fuit antiquis. Primo usurpata fuisse
videtur ab eximiis theologis Alano de Insulis, Guillermo Parisiensi, Ale
xandro Alensi et S. Alberto Magno 5.
Res tamen per attritionem significata innotuit theologis omni tem
pore. Quando SS. Patres et veteres theologi dicebant peccata remitti
per sacramentum poenitentiae, vel peccatorem in sacramento poeniten
tiae absolvi a peccatis, et ad hoc requirebant certas’dispositiones in
subjecto, supponebant ad fructuosam poenitentiae susceptionem prae
mittendum esse aliquem dolorem peccati a poenitente, qui sine abso
lutione non sufficeret ad remittenda peccata. Hic autem dolor erat
attritio.
1 Hugo a S. Victore, Summa, tr. 6, C. Xi; ML 176, 148; Richardus a S. Victore,
De potestate ligandi et solvendi, c. 7; ML 196, 1165; Petrus Lombardus, IV Sent.,
dist. 18, n. 4; ML 192, 886; S. Albertus M., In IV Sent., dist. 18, a. 9, 11; Argen
tina, In IV Seni., dist. 18, q. 1, a. 3.
2 S. Thomas, III p., q. 80, a. 4 ad 2; et q. 84, a. 3; In IV Sent., dist. 18, q. 1,
a. 3, sol. 1; Scotus, In IV Sent., dist. 14, q. 14 «Quantum ad tertium».
3 Prop. 36 damnata a Pio VI, 28 Aug. 1794: Denz-Bannw., 1536.
* Prop. 58 damnata a S. Pio V, 1 Oct. 1567; Denz-Bannw., 1058.
5 Alanus do Insulis, Theol. reg., C. 85: ML 210, 665; Guillormus Parisiensis,
De sacramento poenitentiae, § «Pec’catum epilogat» (ed. Paris, 1516), p. 30; Alensis,
IV p., q. 17, m. 5, a. I sqq.; S. Albertus Magnus, In IV Sent., dist. 16, q. 8.
ART. ΙΠ. DE ATTRITIONE
3°9 .
Apud recentiores communiter usurpata est et usurpatur vox attritio.
502. II. Gradus attritionis. Attritio, cum sit quaedam imperfecta
contritio, est dolor de peccatis ex motivis quibusdam conceptus, et
juxta diversitatem motivorum diversos admittit gradus.
1) Aliquando oritur ex timore serviliter servili, qui non excludit
affectum ad peccatum, sed peccator, retento affectu ad illicita, ita re
jicit actus peccaminosos, ut, si poenam non incurreret, committeret
peccatum.
2) Quandoque oritur ex timore simpliciter servili, qui revera excludit
affectum ad peccatum ob timorem incurrendi poenam peccato debitam.
Distinguitur a praecedenti, quatenus vere deponit affectum ad pec
catum.
3) Interdum enascitur ex amore honestatis moralis, quo peccator
odit turpitudinem peccati, et dolet de peccato commisso ex eo, quod
opponatur morum honestati.
4) Procedit non semel ex timore filiali, quo homo metuit Deum
omnium patrem, et consequenter odit peccatum ob timorem reverentialem.
5) Oritur denique ex amore concupiscentiae, quo Deum volumus, in
quantum est nostra beatitudo,
503. III. Praenotamen. Compertum est dolorem de peccatis, si
tamen dolor nominandus sit. conceptum ex timore serviliter servili, non
esse salutarem, nec sufficere ad sacramentum poenitentiae rite susci
piendum, quia hic dolor non deponit affectum ad peccatum, et qui
afficitur peccato, non suscipit sacramentum poenitentiae.
Certum pariter est contritionem perfectam, quae ex se sanctificat
hominem, non requiri, ut quidam antiqui voluerunt, ad sacramentum
poenitentiae fructuose suscipiendum.
504. IV. Quaestiones. Duae praecipue graves quaestiones agi
tantur circa attritionem: 1) An attritio ex timore simpliciter servili, seu
ex metu gehennae orta, sit utilis ac salutaris, praeparans saltem remote
hominem ad sacramentum poenitentiae. 2) Quae attritio requiratur in
poenitente ad sacramentum poenitentiae fructuose suscipiendum.
505. V. Errores. 1) Quantum ad primum ajebat Lutherus: «Contri
tio (sic enim coepit vocari vera poenitentia interior) duplici via paratur:
primo per discussionem, collectionem, detestationem peccatorum, qua quis,
ut dicunt, recogitat annos suos in amaritudine animae suae, ponderando
peccatorum gravitatem, damnum, foeditatem, multitudinem, deinde amis
sionem aeternae beatitudinis, ac aeternae damnationis acquisitionem, et
alia, quae possunt tristitiam excitare. Haec autem contritio facit hypocri
tam, imo magis peccatorem, quia solum timore praecepti et dolore damni
id facit» '.
2) Bajus pariter, fansenius et Quesnellus docuerunt solam attritionem
caritate destitutam esse vitiosam, et non excludere peccandi voluntatem.
1 Concio 11, De poenitentia, Lutheri Op. lat. (ed. Schmidt, Francof, 1865),
vol. i, p. 331 sq. Ex hoc loco excerpta est propositio ejus b a Leone X, die 15
Junii 1520 damnata; Denz-Bannw., 746. Lutherus deinde insolenter respondens
Bullae Romani Pontificis ait: «Contritio quantumlibet magna, nisi fiat amore
justitiae, et, ut ipsimet dicunt, in caritate Dei, non est vera, sed simulata. Omnia
enim, quae extra caritatem fiunt, nihil, vana et falsa sunt». Opp. lat , vol. 3, p. 184.
310
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVIII. DE CONTRITIONE
506. VI. Opiniones. Quantum ad secundum magno aestu disputatum
est inter theologos circa conditiones attritionis ad sacramentum poeniten
tiae fructuose suscipiendum necessarias.
1) Aliqui dixerunt attritionem non sufficere, nisi includat amorem ini
tialem benevolum caritatis et amicitiae. Ita jansenistae, et aliqui theologi
catholici, praesertim Pallavicini, Billuart et alii
2) Alii ad sacramentum poenitentiae fructuose suscipiendum requi
runt attritionem, quae includat amorem concupiscentiae, quo Deus ut
nobis bonus et ut nostra beatitudo diligatur. Ita Tournely, Liberius a Jesu,
Wirçeburgenses, S. Alphonsus M. de Ligario, Katschthaler et alii1
2.
3) Alii docent attritionem ex solo metu gehennae et poenarum con
ceptam, seu ex metu simpliciter servili ortam, sufficere in subjecto ad fru
ctuosam sacramenti poenitentiae susceptionem. Ita Guillermus Parisiensis,
S. Thomas, Durandus, Sotus, Cano, Suarez, Tanner, Sasse et alii plurimi 3.
507. Thesis I. Attritio ex solo gehennae metu concepta non est
peccatum nec facit hominem hypocritam, sed est bona et utilis. (Est
de fide.)
Nota. Agimus de attritione orta, non ex metu serviliter servili, sed ex
metu simpliciter servili, quae voluntatem peccandi excludit cum spe veniae.
1 ) Non est peccatum.
Sacra Scriptura saepe commendat salutarem timorem, quo homo se
abstineat a peccatis. Timete eum, ait Jesus, qui potest et animam et cor
pus perdere in gehennam 4. Si oculus tuus dexter scandalizat te, erue eum
et projice abs te; expedit enim tibi, ut pereat unum membrorum tuorum,
quam totum corpus tuum mittatur in gehennam 5.
Concilium Tridentinum declarat primo attritionem ex metu gehen
nae ortam excludere voluntatem peccandi ®, et deinde definit gehennae
metum non esse peccatum dicens: Si quis dixerit gehennae melum, per
quem ad misericordiam Dei, de peccatis dolendo, confugimus, vel a pec
cando abstinemus, peccatum esse, aut peccatores pejores jacere, a. s.1.
2) Non facit hominem hypocritam.
Hypocrita, quoad praesens attinet, dicitur, qui se fingit virtuosiorem, quam revera est. Sed homo ob metum gehennae attritus de pec
catis commissis et a peccando abstinens, non se fingit tortuosiorem
quam revera est. Ergo. Unde Concilium Tridentinum damnat eos, qui
1 Pallavicini, Assert, theol., lib. 7, c. 12; et Hist. Condi. Trid., lib. 8, c. 13.
n. 13; Billuart, De poenitentia, a. 7, § 3.
2 Tournely, De poenitentia, q. 5, a. 3; Liberius a Jesu, Controv., t. 4, part. 2,
disp. 3, a. 4; Wirçeburgenses, De poenitentia, n. 166; S. Alphonsus M. de Ligorio,
lib. 6, tr. 4, n. 442; Katschthaler, De poenitentiae sacramento, n. 686.
3 Guillermus Parisiensis, De~sacramento poenitentiae, De prima parte poeni
tentiae (ed. Paris, a. 1516, fol. 30 sqq.); S. Thomas, In IV Sent., dist. 22, q. 2,
a. i, sol. 3: Durandus, In IV Sent., dist. 18, q. 2, n. 6; Sotus, In /I’ Sent., dist. 17,
q. 2, a. 5; Cano, Relectio de poenitentia, p. 6, «Deinde etiam attritio»; Suarez, In III p..
disp. 4, sect. 8; Vazquez, In III p., q. 92, a. 1, dub. 3; Tanner, In III p., disp. 6,
q. 2, dub. 4, η. 74; Sasse, De sacramento poenitentiae, th. 24.
'* Matth., 10, 28.
5 Matth., 5, 29.
° Sess. 14, c. 4; Denz-Bannw., 898.
’ Sess. 6, can 8; Denz-Bannw., 818.
ART. III. DE ATTRITIONE
3II
dicunt attritionem ex metu gehennae ortam «facere hominem hypocri
tam et magis peccatorem»1.
3) Est bona et utilis.
a) S. Scriptura diserte ait: Timor Domini expellit peccatum, nam,
qui sine timore est, non poterit justificari12.
b) Concilium Tridentinum expresse condemnavit errorem Lutheri
dicens: Si quis dixerit eam contritionem, quae paratur per discussionem,
collectionem et detestationem peccatorum, qua quis recogitat annos suos in
amaritudine animae suae, ponderando peccatorum suorum gravitatem, mul
titudinem, foeditatem, amissionem aeternae beatitudinis et aeternae da
mnationis incursum cum proposito melioris vitae, non esse verum ct utilem
dolorem, nec praeparare ad gratiam.... a. s.3.
c) S. Augustinus: «Timore facit, quidquid boni facit; non timore
amittendi bonum illud, sed timore patiendi illud malum. Non timet, ne
perdat amplexus pulcherrimi sponsi, sed timet, ne mittatur in gehen
nam: bonus est iste timor, utilis est» 4*.
d) Ratio id suadet. Homo enim per hanc attritionem dolet quo
dammodo de peccatis commissis, et continet se a committendis. Hoc
autem est bonum ac utile.
508. Thesis II. Attritio ex metu gehennae sine amore initiali Dei
et sine amore concupiscentiae concepta probabilius sufficit ad justifica
tionem in sacramento poenitentiae obtinendam.
Nota. In hac quaestione, vehementissime oliin agitata, prae oculis
habendum est decretum Alexandri VII, die 5 Maji 1667, dicentis:'«Non au
deant alicujus theologicae censurae alteriusve injuriae aut contumeliae nota
taxare alterutram sententiam, sive negantem necessitatem aliqualis dile
ctionis Dei in praefata attritione ex metu gehennae concepta, quae hodie
inter scholasticos communior videtur, sive adserentem dictae dilectionis
necessitatem, donec ab hac Sancta Sede fuerit aliquid hac in re definitum» 6.
Arg. 1) Concilium Tridentinum expresse docet attritionem ex ge
hennae et poenarum metu conceptam excludere voluntatem peccandi
cum spe veniae, atque esse donum Dei et Spiritus Sancti impulsum,
«et, quamvis sine sacramento poenitentiae per se ad justificationem per
ducere peccatorem nequeat, tamen eum ad Dei gratiam in sacramento
poenitentiae impetrandam disponit» ®. Concilium loqui videtur hic de
dispositione immediata ad recipiendum sacramentum poenitentiae. In
prima siquidem capituli parte agit de contritione perfecta sufficienti ad
justificationem sine sacramento, et in altera de attritione disponente
hominem ad justificationem cum sacramento poenitentiae.
2) Alexander VII adserit inter scholasticos communiorem videri
1
2
3
15 ab
4
11
°
Sess. 14, can. 5, De poenitentia: Denz-Bannw., 915.
Eccli., i, 27.
Sess. 14, can. 5. De poenitentia: Denz-Bannw., 915. Cfr. etiam propositio
Alexandro VIII, die 7 Sept. 1690, damnata; Denz-Bannw., 1305.
Enarrat, in ps. 127, n. 8; MI. 37, 1682.
Ex decreto S. Off., 5 Maji 1667; Denz-Bannw., 1146.
Sess. 14, c. 4; Denz-Bannw., 898.
312
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXVIII. DE CONTRITIONE
sententiam «negantem necessitatem aliqualis dilectionis Dei in praefata
attritione ex metu gehennae concepta» 1.
3) Qui attritionem ex metu gehennae et poenarum concipit, vere
odit peccatum, et se abstinet a peccando. Quatenus odit peccatum,
quod est offensa Dei, implicite etiam odit offensam Dei, et exercet
actum doloris123. Hic autem actus est sufficiens dispositio ad justifica
tionem in sacramento poenitentiae.
«Servilitas non pertinet ad speciem timoris servilis» 8, et ideo «attritio
oritur ex timore servili poenarum»4. Ex hoc sequitur timorem simpli
citer servilem esse honestum et motivum bonum ad odienda peccata.
Ad haec cl. Gotti: «Attritio, quae requiritur ad percipiendum fru
ctum sacramenti poenitentiae, esto non debeat esse mere servilis, sed
debeat respicere ex parte objecti, finis et termini amorem Dei, non
est tamen necesse, ut ex parte subjecti et principii importet amorem
Dei adhuc nascentem et imperfectum»56
.
ARTICULUS IV
UTRUM ALIQUANDO POSSIT DARI SACRAMENTUM POENITENTIAE
VALIDUM SIMUL ET INFORME SEU INFRUCTUOSUM
509. I. Casus, qui heic praecipue in disputationem adducitur,
dupliciter exponi potest.
1) An, qui habeat attritionem non appretiative seu aestimative
summam, et bona fide credens se esse bene dispositum confitetur sacer
doti, et recipit ab eo absolutionem, suscipiat sacramentum poeniten
tiae validum simul et informe, quod, remoto obice, reviviscat.
Plures affirmant cum Billot, Van Noort, Vermeersch, Hervé et aliis β.
Alii melius negant cum Lehmk'uhl, Palmieri, Pesch, Wouters, Ter
Haar et aliis 7.
Haec negativa sententia verior mihi videtur, quia attritio non aesti
mative summa non est sufficiens disposifio ad valide suscipiendum
sacramentum poenitentiae, et bona fides non favet poenitenti non
habenti attritionem aestimative summam.
2) An Petrus, qui commisit duo peccata mortalia specie diversa,
fornicationem scilicet et furtum, et, cum se disponit ad sacramentum
poenitentiae, involuntarie obliviscitur furti, de fornicatione vero dolet
Décret. 5 Maji 1667; Denz-Bannw., 1146.
Cfr. Billot, De poenitentia, th. 15. Plures theologi dicunt, et Liberius a Jesu,
Controv., t. 4, tr. 5, De poenitentia, p. 2, disp. 3, a. 1, probare conatur hujusmodi
1
2
attritionem ex metu gehennae conceptam appellari posse Dei dilectionem inchoa
tive et in radice. Cfr. Honoratus dei Val, De sacramento poenitentiae, n. 255.
3 S. Thomas, II-II, q. 19. a. 4.
4 Sotus, In IV Sent., dist. 17, q. I, a 5.
6 De sacr. poenit.. q. 4, dub. 4, § 2.
6 Billot, De poenitentia, th. 16, ed. 4, p. 169 sqq.; Van Noort, De poenitentia,
n. 68 sqq.; Vermeersch, De poenitentia, n. 569; Hervé. De poenitentia, n. 379 sqq
7 Lehmkuhl, De poenitentia, n. 401; Palmieri, De poenitentia, th. 32. parergon,
n. 5 sq.; Pesch, De poenitentia, n. 17 sq.; Wouters, vol. 2, n. 299, 5; Ter Haar,
Ephem. theol. lov., an. 1938, p. 625.
ART. IV. AN POSSIT DARI SACRAM. POENIT. VALIDUM SIMUL ET INFORME
313
attritione supernatural! motivo particulari, ob specialem turpitudinem
vel foeditatem contra virtutem infusam çastitatis, cum proposito
emendationis, et ita dispositus, immemor furti, confitetur peccatum
fornicationis, quin doleat de furto, et absolvitur a confessario, recipiat
sacramentum validum et informe.
Quaeritur, an in hoc casu sacramentum poenitentiae sit validum
propter dispositionem sufficientem in poenitente, et informe seu infru
ctuosum propter peccatum furti, quod remanet irremissum in anima.
Si quis duo peccata specifice diversa habens, immemor unius, do
leat de uno attritione supernatural! concepta ex motivo universali, in
quo complectatur ratio alterius peccati, cujus obliviscitur, sacramentum
est validum et fructuosum, quia dolor conceptus ex motivo universali
se extendit ad peccatum oblitum, et remittitur illud per accidens per
sacramentum poenitentiae.
Sed casus est de poenitente, qui dolet de uno peccato ex motivo
supernatural! quidem sed particulari, ob foeditatem scilicet specialem
unius peccati contra virtutem infusam, quod non se extendit ad rationem
formalem alterius peccati.
510. II. Sententiae. Duplex est hac in re theologorum sententia.
Prima sententia negat posse dari sacramentum poenitentiae vali
dum et informe. Ita Vazquez, Laymann et alii1. Absolutio in casu juxta
alios est fructuosa, juxta alios nulla.
Altera sententia valde communior affirmat, et dicit poenitentem in
casu proposito recipere valide sacramentum, quia forma a legitimo mi
nistro prolata cadit supra materiam proximam, sed infructuose, quia,
dum habet peccatum furti in anima, nequit recipere gratiam. Ita S. Tho
mas, Solus, Suarez, Lugo, Gabriel a S. Vincentio, Salmanticenses mora
les, S. Alphonsus et alii2.
511. III. Haec secunda sententia est probabilior, tum ob aucto
ritatem S. Thomae, tum ob rationem.
S. Thomas ait: «Confessio potest esse etiam in eo, qui non est con
tritus, quia potest peccata pandere sacerdoti, et clavibus Ecclesiae se
subjicere, et quamvis tunc non percipiat absolutionis fructum, tamen
recedente fictione percipere incipiet, sicut etiam in aliis sacramentis
est. Unde non tenetur iterare confessionem, qui fictus accedit, sed
tenetur postmodum fictionem suam confiteri» 3, id est, tenetur pecca
tum prius oblitum confiteri.
Ratio hoc suadet, quia poenitens, de quo in casu, ex una parte
habet materiam tum remotam tum proximam et dispositionem neces
sariam ad integritatem sacramenti, et recipit absolutionem; sed aliunde
habet peccatum, ad quod dolor non extenditur, et quod proinde, cum
non remittatur, est obstaculum gratiae recipiendae. Hinc poenitens
recipit sacramentum validum sed informe.
1 Vazquez, In III p., q. 92, a. 2; Laymann, lib. 5, tr. 6, c. g.
a S. Thomas, Suppi., q. 9, a. 1; Sotus, In IV Sent., dist. 18; q. 3, a. 3; Suarez,
De poenitentia, disp. 20, sect. 5, n. 7; Lugo, De poenitentia, disp. 14, sect. 6-7; Ga
briel a S. Vino., De sacram poenit , disp. 6, q. j; Salm. mor., De sacramento poeni
tentiae, c. 5, dub un . n 9; S. Alphonsua, lib. 6, n. 444.
·. Supplementum. q. 9, a. 1.
314
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXIX. DE CONFESSIONE
QUAESTIO XXIX
DE CONFESSIONE
ARTICULUS I
QUID SIT CONFESSIO SACRAMENTALIS
512. Diximus superius sacramentum poenitentiae habere rationem
judicii, quod exercetur in tribunali. In omni autem judicio requirun
tur tres saltem personae, actor, judex, et reus, nisi aliquando ipse reus
suppleat munus actoris. Actor accusat, judex sententiam absolutoriam
vel condemnatoriam fert, et reus sententiae judicis paret.
In tribunali poenitentiae poenitens est reus simul et actor. Postquam
enim peccata commiserit, conscientiam suam aperit atque peccata
judici defert. Unde totum negotium inter judicem poenitentemque
absolvitur.
Poenitens igitur, actoris et rei officium agens, incipit processum per
confessionem auricularem, quae definitur: Accusatio peccatorum post ba
ptismum commissorum, sacerdoti jurisdictionem habenti jacta ad veniam
virtute absolutionis impetrandam.
Non est mera narratio peccatorum commissorum, sed est accusatio
eorum in ordine ad absolutionem. «Peccata, ait ad rem Catechismus
Romanus, ita commemoranda non sunt, quasi scelera nostra ostente
mus, ut ii faciunt, qui laetantur, cum male fecerint..., verum accusa
torio animo ita enumeranda sunt, ut ea etiam in nobis vindicare cu
piamus» 1.
Potest esse confessio magis vel minus integra, prout peccata magis
vel minus distincte sacerdoti manifestentur, ut infra videbimus.
«
ARTICULUS II
UTRUM CONFESSIO AURICULARIS SIT JURE DIVINO
NECESSARIA AD PECCATORUM POST BAPTISMUM COMMISSORUM
VENIAM OBTINENDAM
5t3. I. Errores, i) Wicleff saeculo xiv primus negasse videtur di
vinam institutionem confessionis auricularis, imo et negavit ejus utilitatem
in contritis 123.
2) Petrus de Osma, Doctor salmanticensis, saeculo xv docuit confes
sionem de peccatis in specie provenire «ex aliquo statuto universalis Ec
clesiae, non de jure divino», eamque debere esse «de peccatis secretis, non
de manifestis» 3.
1 Part. 2, c. 5, n. 38.
2 Cfr. ejus propositionem a Cone. Constantiensi damnatam; Denz-Bannw., 587.
3 Errores 2 et 4 Petri de Osma damnati a Sixto IV, 9 Aug. 1478; Denz-Bannw.,
725 et 727.
ART. II. AN CONF. AURICULARIS SIT NECESSARIA
SIS
3) Lutherus primo ajebat: «Occulta autem confessio, quae modo cele
bratur, etsi probari ex Scriptura non possit, miro modo tamen placet, et
utilis, imp necessaria est, nec vellem eam non esse, imo gaudeo eam esse in
Ecclesia Christi, cum sit ipsa afflictis conscientiis unicum remedium» *.
Hoc unum detestatur «esse eam confessionem in tyrannidem et exactionem
pontificum redactam» 1
2. Deinde addit non esse necessarium, ut omnia pec
cata et circumstantiae manifestentur, sed satis esse, ut cuilibet, etiam laico,
qua fratri fiat confessio 3.
4) Melanchthon ait: «Fortassis initio mos ille enumerationis singulo
rum delictorum ortus est ab iis, qui delicta coram ministris aut Ecclesia
confitebantur» 4. «Utile est au-tem rudiores ad aliquam generalem enume
rationem juxta ordinem decalogi institutam assuefacere» 5*
7, tamen «quod...
in arcana confessione enumeratio omnium vel paucorum delictorum non
sit praecepta jure divino manifestum est» °.
5) Calvinus: «Miror autem qua fronte ausint contendere confessionem,
de qua loquuntur, juris esse divini; cujus equidem vetustissimum esse
usum fatemur, sed quem facile evincere possumus olim fuisse liberum...
Nondum elapsi sunt anni trecenti, ex quo injectus (est) ab Innocentio 111
laqueus et imposita confitendi necessitas» ’.
6) Protestantes recentiores, si ritualistas excipias, respuunt confessio
nem auricularem.
7) Plerique indifferentistae, rationalistae atque increduli hodierni, ut
vitiis et passionibus habenas facilius laxare possint, ubique vociferantur
confessionem auricularem esse inventum sacerdotum Ecclesiae catholicae,
imo et audent adserere per confessionem bonos mores corrumpi pacemque
familiarum destrui.
514. II. Opiniones quorumdam. Aliqui indifferentes et increduli,
licet dogmata Ecclesiae catholicae inficientur, utilitatem tamen confessionis
auricularis agnoscunt.
Leibnitz ait: «Totum hoc institutum divina sapientia dignum esse ne
gari non potest, et si quid aliud, hoc certe in religione Christiana praecla
rum et laudabile est, quod sinenses et japonenses sunt admirati; nam et a
peccatis multos deterret confitendi necessitas, eos maxime, qui nondum
obdurati sunt, et lapsis magnam consolationem praestat, et adeo puto
pium, gravem et prudentem confessarium magnum Dei organum esse ad
animarum salutem» 8.
Voltaire adseruit confessionem auricularem maximum esse frenum, quod
homines a vitiis praesertim occultis retrahat9.
Similia habet Rousseau 10.
515. Thesis. Confessio auricularis peccatorum lethalium, quae post
baptismum commissa sunt, est jure divino necessaria ad obtinendam
eorum veniam.
Arg. 1) Ex institutione sacramenti poenitentiae. Diximus et pro
bavimus supra potestatem clavium, qua administratur sacramentum
poenitentiae, exerceri per modum judicii. Sed potestas judicialis exer
ceri nequit in sacramento sine confessione. Ergo.
1
2
3
4
s
°
7
"
"
1,1
De capt. babyl., De sacram, poeuit., «Occulta autem».
Ibidem, «Ego etsi».
Ibidem, «Occulta autem».
Loci theologici, De confessione, «Diligentia».
Loci theologici, De confessione, «Utile est autem».
Loci theologici, De confessione, «Quod igitur».
Instil., lib. 3. c. 4, n. 7.
System der Theol, ed, Mogunt, 1825, p. 264 sq.
Dictionnaire philosophique, v. Catéchisme.
Émile, liv. III.
3l6
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXIX. DE CONFESSIONE
Probatur minor. In sacramento poenitentiae agitur judicium inter
sacerdotem, qui est judex, et poenitentem, qui est reus. Judex autem
cognoscere debet causam, quae in judicium defertur, scilicet poenitentis delicta, ut sciat quid absolvere quidve retinere possit, imo et quam
satisfactionem reo imponere debeat. Porro nullatenus potest sacerdoti
causa rei seu delictum poenitentis innotescere nisi per confessionem
ipsius poenitentis. Ergo potestas judicialis exerceri nequit in hoc sacra
mento sine peccatorum confessione 1.
2) Ex S. Scriptura. Sunt et alia Scripturae testimonia, quae, licet
seorsim necessitatem confessionis non videantur demonstrare, verita
tem tamen ex institutione jam statutam satis confirmant.
S. Lucas: Multique credentium conveniebant (ad Paulum) conjitentes
εξομολογούμενοι et annuntiantes actus suos πράξεις 1
2. Actus in hoc loco
significant peccata. Unde in aliquibus codicibus graecis legitur τας
αμαρτίας; et S. Joannes Chrysostomus exponit hunc locum de confes
sione sacerdoti facienda 3.
S. Joannes: Si confiteamur—ομολογωμεν—peccata nostra, fidelis est
et justus (Deus), ut remittat nobis peccata nostra, et emundet nos ab
omni iniquitate4.
Apostolus: Probet autem se ipsum homo, el sic de pane illo edat, et
de calice bibat... Quod si nosmetipsos dijudicaremus, non utique judicare
mur 5.· Apostolus monet hic, ut unusquisque se ipsum exploret, an bene
ad communionem se praeparaverit.
S. Jacobus: Infirmatur quis in vobis? Inducat presbyteros Ecclesiae,
et orent super eum... Confitemini ergo alterutrum peccata vestra, et orale
pro invicem, ut salvemini: multum enim valet deprecatio justi assidua ®.
Haec, inquam, si recte interpretentur, satis testantur necessitatem
confessionis auricularis.
3) Ex Concilio Tridentino. Patres Concilii Tridentini hanc defini
tionem ediderunt: Si quis negaverit confessionem sacramentalem vel insti
tutam vel ad salutem necessariam esse jure divino; aut dixerit modum
secrete confitendi soli sacerdoti, quem Ecclesia catholica ab initio semper
observavit et observat, alienum esse ab institutione et mandato Christi, et
inventum esse humanum, a. s.1.
1 Melanchthon, Loci theologici, De confessione, «Respondeo» agnoscens vim
hujus argumenti, sacramentum poenitentiae non vult appellare judicium, sed mi
nisterium Evangelii. «At ministerium Evangelii est mandatum certum impertiendi
beneficii, scilicet annuntiandae remissionis, sive nota sint sive ignota». Sed perpe
ram haec dicta sunt, quia ex verbis Evangelii constat hoc sacramentum exercen
dum esse per modum judicii.
2 Act., 19, 18.
3 S. Joannes Chrys., In Acta Aposl., hom. 41, n. 2; MG 60, 290.
* I Joannis, 1, 9.
5 I Cor., ii, 28-31.
'' Jacobi, 5, 14-16. S. Joannes Chrysostomus interpretatur hunc locum de con
fessione sacramentali. De sacerdotio, lib. 3. n. 6; MG 48, 644.
' Sess. 14, can. 6, De poenitentia; Denz-Bannw., 916. Totam circa hoc doctri
nam egregie exponit idem Concilium dicens: «Ex institutione sacramenti poeniten
tiae jam explicata, universa Ecclesia semper intellexit institutam etiam esse a
Domino integram peccatorum confessionem (Jac. 5, 16; I Joan., 1, 9; l ue., 17, 14).
et omnibus post baptismum lapsis jure divino necessariam exsistere (can 7), quia
ART. Π. AN CONF. AURICULARIS SIT NECESSARIA
JI?
4) Ex traditione Christiana. Saeculo jam 1 post completam S. Scri
pturam incipiunt documenta, quae doctrinam de necessitate confitendi
continent.
Didaché seu Doctrina duodecim apostolorum ait: «In ecclesia confite
beris peccata tua, neque accedes ad orationem tuam in conscientia
mala»1. «Die dominica autem convenientes frangite panem et gratias
agite, postquam delicta vestra confessi estis, ut sit mundum sacrificium
vestrum» 2. In his locis agi de confessione, non soli Deo sed sacerdoti
facienda, ex eo constare videtur, quod jubetur confessionem fieri in
ecclesia.
Epistola Barnabae: «Non facies dissidium, sed pacem conciliabis in
ter contendentes, eos associans. Confiteberis peccata tua. Non accedens
ad orationem tuam in conscientia mala3.
Clemens Romanus (96-98) vel alius auctor: «Quandiu sumus in hoc
mundo, de malis, quae in carne gessimus, ex toto corde resipiscamus,
ut a Domino salvemur, dum habemus tempus poenitentiae. Postquam
enim ex hoc mundo migraverimus, non possumus amplius ibi confiteri
εςομολοησοσβαι aut poenitentiam adhuc agere»1.
Saeculo n. S. Irenaeus (202), loquendo de gnosticis, Marci discipu
lis, ait: «Multas seduxerunt mulieres, quae cauterizatas conscientias ha
bentes, quaedam quidem etiam in manifesto exomologesim faciunt,
quaedam autem reverentes hoc ipsum in silentio sensim semetipsas
retrahunt, desperantes a vita Dei. quaedam quidem in totum abscesse
runt, quaedam autem inter utrumque dubitant» 5.
Saeculo m. Origenes (253): «Sicut ii, qui habent intus inclusam
escam indigestam, aut humoris vel phlegmatis stomacho graviter et
moleste immanentis abundantiam, si vomuerint, relevantur; ita etiam
ii, qui peccaverunt, si quidem occultant et retinent intra se peccatum,
intrinsecus urgentur, et propemodum suffocantur a phlegmate vel hu
more peccati, si autem ipse sui accusator fiat, dum accusat semetipsum
Dominus noster Jesus Christus, e terris ascensurus ad caelos, sacerdotes sui ipsius
vicarios reliquit (Matth., 16, 19; 18, 18: Joan., 20, 23), tanquam praesides et judi
ces, ad quos omnia mortalia crimina deferantur, in quae Christi fideles crediderint,
qui pro potestate clavium remissionis aut retentionis peccatorum sententiam pro
nuntient. Constat enim sacerdotes judicium incognita causa exercere non potuisse,
neque aequitatem quidem illos in poenis injungendis servare potuisse, si in genere
dumtaxat, et non potius in specie ac singillatim sua ipsi peccata déclarassent...
Unde, cum a sanctissimis et antiquissimis Patribus magno unanimique consensu
secreta confessio sacramentalis, qua ab initio Ecclesia sancta usa est et modo etiam
utitur, fuerit semper commendata, manifeste refellitur inanis eorum calumnia, qui
eam a divino mandato alienam et inventum humanum esse, atque a Patribus in
Concilio Lateranensi congregatis initium habuisse docere non verentur (can. 8);
neque enim per lateranense Concilium Ecclesia statuit, ut Christi fideles confite
rentur, quod jure necessarium et institutum esse intellexerat, sed ut praeceptum
confessionis saltem semel in anno ab omnibus et singulis, cum ad annos discre
tionis pervenissent, impleretur». Sess. 14, c. 5; Denz-Bannw., 899 et 901.
1 Didaché, 4. 14; Journel, 3.
2 Didaché, 14, 1; Journel, 8.
3 Epistola Barnabae, 19, 12; MG 2, 780.
• Ep. tl ad Cor., c. 8: MG 1, 342.
« Adv. haer . lib t. c 13. n. 7; MG 7. 592.
318
DE SACRAMENTIS. SECT. V.
Q.
XXIX. DE CONFESSIONE
et confitetur, simul evomit et delictum, atque omnem morbi digerit
causam. Tantummodo circumspice diligentius, cui debeas confiteri pec
catum tuum» i.
S. Cyprianus (258): «Confiteantur singuli... delictum suum, dum
adhuc, qui deliquit, in saeculo est, dum admitti ejus confessio potest,
dum satisfactio et remissio, facta per sacerdotes, apud Dominum gra
ta est» 12.
Saeculo iv. Aphraates (335-345): «Qui a Satana percussus fuit, non
debet pudere delictum suum confiteri, illudquc relinquere, et poeniten
tiam in remedium postulare... Si quis autem erubuerit, sanari non po
terit, quoniam plagas suas non vult patefacere medico... Vos autem
medici, qui insignis medici nostri estis discipuli, non debetis medicinam
iis denegare, quibus curatione opust est. Quicumque vobis suum vul
nus detexerit, et remedium imponite poenitentiae; eum autem, qui in
firmitatem suam manifestare erubuerit, ne hanc a vobis abscondat
adhortamini; cumque ipsam vobis revelaverit, nolite eam publicare»3.
En confessio auricularis cum obligatione sigilli servandi ex parte
confessarii.
S. Athanasius (373): «Quemadmodum homo a sacerdote baptizatus
Spiritus Sancti gratia illuminatur, ita qui confitetur, in poenitentia per
sacerdotem Christi gratia remissionem accipit»4.
S. Basilius (379): «Servanda est ratio eadem in peccatorum confes
sione, quae in detergendis corporis morbis adhibetur. Quemadmodum
igitur corporis morbos non omnibus patefaciunt homines, neque qui
busvis, qui horum curandorum periti sunt, ita fieri quoque debet pec
catorum confessio coram iis, qui curare haec possint»5*. «Peccata iis
confiteri necesse est, quibus mysteriorum Dei concredita dispensa
tio est» ®.
S. Padanus (391): «Vos ergo primum appello, fratres, qui crimini
bus admissis poenitentiam recusatis; vos, inquam, post impudentiam
timidos, post peccata verecundos, qui peccare non erubescitis, et eru
bescitis confiteri»7.
Saeculo v et deinceps S. Augustinus, S. Leo, S. Gregorius M., alii
que christianam de necessitate confessionis auricularis traditionem
clarissime retinuerunt ac posteris transmittendam curarunt.
5) Ex conciliis particularibus. Concilia particularia in diversis
nationibus olim celebrata regulas statuerunt circa modum confitendi
peccata etiam occulta sacerdotibus, et circa rationem agendi poeniten
tiam. Conferenda sunt praesertim Concilia Carthaginense, a. 3978, et
Quinisextum, a. 692 9.
1
2
3
4
5
°
'
8
9
In ps. yj, hom. 2, n. 6; MG 12, 1386.
De lapsis, c. 29; MT, 4, 503.
Demonstrationes, 7, 3-4; Patr. Syr., 1, 318; JourneI, 685.
Fragmenta; MG 26, 1316.
Peg. brev., 229; MG 31, 1235.
Peg. brev., 288; MG 31, 1283.
Paraen. ad poenit., n. 6; ML 13, 1085.
Cap. 30; Mansi, 3, 923.
Can. 102; Mansi, 11, 987.
ART. II. AN CONF. AURICULARIS SIT NECESSARIA
319
6) Ex consensu ecclesiarum orientalium dissidentium. Validum ad
rem petitur argumentum ex consensu harum ecclesiarum. Schisma si
quidem orientale absolutum est ante tempora, in quibus novatores
dicunt inventam fuisse confessionem auricularem. Schismatici deinde
infensissimi, ut erant, latinorum hostes, nullam voluerunt accipere do
ctrinam, institutionem vel caeremoniam Ecclesiae romanae, quae non
fuerit communis in Ecclesia ante eorum separationem. Unde, si schi
smatici retinent confessionem auricularem, oportet dicere illam fuisse
communem in omnibus ecclesiis ante separationem schismaticorum.
Porro ariani, separati ab Ecclesia romana a saeculo iv, eutichiani ac
nestoriani a saeculo v, graeci schismatici a saeculo IX, et copti, syri,
jacobitae, armeni, etc., ex praefatis sectis deinde orti, retinent confes
sionem auricularem in suis ecclesiis, ut constat ex theologis schismati
cis. Unde Jeremias, patriarcha cpolitanus, refutavit caput undecimum
Confessionis Augustanae. Et Petrus Mogila, metropolitanus kiovensis,
edidit Confessionem orthodoxae fidei, in qua haec leguntur: «Hanc cordis
contritionem sequi debet viva voce singillatim facta omnium peccato
rum confessio. Non enim solvere pater spiritualis potest, ubi nihil sol
vendum deprehendit, nec poenam mulctamque ideo imponere» *.
Solvuntur difficultates.
516. Obj. l.° Altum silentium tenet S. Scriptura circa confessionem
auricularem. Si autem confessio auricularis esset institutionis divinae, non
posset explicari hoc silentium. Ergo.
Resp. i) Neg. maj. In S. Scriptura satis clare innuitur necessitas
confessionis auricularis ad remissionem peccatorum. Ex ipsa sacramenti
poenitentiae institutione certe colligitur peccata esse a poenitente judici
manifestanda; et in variis locis S. Scripturae, cum hortamur ad poeniten
tiam vel etiam ad confessionem, commendatur confessio auricularis.
2) Gratis supponitur in objectione omnia dogmata contineri in S. Scri
ptura. Sunt aliqua dogmata, quae in sacris litteris non referuntur, et a
Deo esse revelata noscimus.
Obj. 2.° Ex institutione et suppressione muneris poenitentiarii. In histo
riis ecclesiasticis legimus ab episcopis institutum esse munus poenitentiarii
pro excipiendis fidelium confessionibus, et a Nectario Patriarcha Cpolitano
suppressum fuisse ob delictum, quod in ecclesia patratum fuerat a. Ergo
confessio auricularis instituta fuit in Ecclesia ab episcopis.
Resp. 1) Hic victoriam canunt protestantes, et Calvinus ausus est
dicere: «Ob id facinus Nectarius... confitendi ritum abrogavit. Hic aures
asini isti (catholici) arrigant. Si lex Dei erat auricularis confessio, qui ausus
esset Nectarius eam refigere ac convellere?» 3.
1
Confessio orthodoxae fidei.
2 Socrates ait: «Episcopi poenitentiarium presbyterum albo ecclesiastico adje
cerunt, ut, qui post baptismum lapsi essent, coram presbytero ad eam constituto
sua delicta confiterentur». Hist, eccl., lib. 5, c. 19; MG 67, 614-615. «Ex presby
teris aliquem, qui vitae integritate spectatissimus esset, et taciturnitate et pru
dentia polleret, huic officio praefecerunt, ad quem accedentes ii, qui deliquerant,
actus suos confitebantur». Hist, eccl., lib. 7, c. 16; MG 67, 1459. En institutio. Ob
scelus tamen, quod in ecclesia a diacono quodam patratum fuerat, et ob scanda
lum, quod exinde in populo sequutum fuerat, Nectarius Patriarcha Cpolitanus,
suadente Eudaemonc sacerdote, «presbyteros ecclesiarum, qui poenitentiae praee
rant, placuit aboleri» Sooraios. II E., lib. 5, c. 19; MG 6 7, 614.
3 Inst., lib. 3, c. 4, n. 7.
320
DE SACRAMENTIS. SECT. V. β. XXIX. DE CONFESSIONE
2) Baronius 1 hanc historiam inter fabulas putat esse recensendam;
Canus e contra et Waldensis 12 non solum admittunt factum, sed existi
mant confessionem auricularem fuisse a Nectario inique abrogatam; sed
alii cum S. Bellarmino 3*
5 melius dicunt casum esse explicandum, prout
sequitur.
3) Munus poenitentiarii, non confessio auricularis nec potestas au
diendi confessiones, dicitur esse institutum ab episcopis, ut sacerdotes ad
hoc deputati levarent laborem episcoporum in audiendis confessionibus, et
hujusmodi munus poenitentiarii abrogavit Nectarius, quin circa ipsam con
fessionem auricularem aliquid innovaret. Ipsa institutio muneris poeniten
tiarii supponebat exsistentiam confessionis auricularis, et post suppressum
munus poenitentiarii obligatio confessionis auricularis integra mansit. Ni
hil ergo immutatum est ab episcopis in institutione poenitentiariorum,
vel a Nectario in eorum suppressione. Nunc etiam in quibusdam Basilicis
Romae et in pluribus orbis catholici cathedralibus adsunt poenitentiarii,
quibus specialiter committitur audire fidelium confessiones, sed nihil in
novaretur circa confessionem auricularem, si Ecclesia hos poenitentiarios
supprimeret '.
Obj. 3.° S. Joannes Chrysostomus ait: «Nec cogat (Deus) in medium
procedentes, quae peccavimus enuntiare, sed sibi soli rationem reddere, ju
beat et sibi confiteri... ut... solo testimonio nostro contentus sit» 6*. «Hor
tor, rogo et oro, ut frequenter Deo confiteamini. Non te in theatrum con
servorum tuorum duco, neque hominibus peccata revelare cogo» °. Idem
dicit alibi saepe.
Resp. 1) In aliquibus locis, quae referuntur, S. Joannes Chrysostomus
loquitur ad catechumenos, quibus non opus est peccata hominibus reve
lare aut confiteri. Satis est, ut dolorem de peccatis concipiant, et baptismi
sacramentum suscipiant.
2) In aliis locis, quando Chrysostomus loquitur de confessione soli Deo
facienda, excludit necessitatem confessionis publicae, non secretae soli sacer
doti faciehdae. Existimabat S. Doctor manifestationem peccatorum, quae
fit sacerdoti locum Dei tenenti, atque sub sigillo sacramentali confessiones
nomine Christi excipienti, dici posse confessionem soli Deo fieri.
S. Joannes Chrysostomus hoc pacto cum se ipso conciliandus est. Saepe
enim commendat alibi usum confessionis auricularis.
Obj. 4.° Concilium Cabillonense II (a. 813) haec habet: «Quidam Deo
solummodo confiteri debere dicunt peccata, quidam vero sacerdoti confi
tenda esse percensent, quod utrumque non sine magno fructu intra san
ctam fit Ecclesiam... Confessio itaque, quae Deo fit, purgat peccata; ea
vero, quae sacerdoti fit, docet qualiter ipsa purgentur peccata... Deus nam• que... plerumque haec praebet suae potentiae admirabili administratione,
plerumque medicorum operatione» ’.
Haec fere verba retulit Gratianus ex Poenitentiali Theodori archiepiscopi cantuariensis saeculi vn 8.
Magister Sententiarum saeculo xn adseruit duplicem tunc vigere opi
nionem, unam, quae soli Deo, et alteram, quae defendit sacerdotibus esse
faciendam confessionem
Resp. 1) Concilium Cabillonense solummodo refert opinionem quo
rumdam dicentium peccata esse soli Deo confitenda, sed non approbat
1
Annal, ad annum 388.
2 Canus, Relectio de poenitentia, p. 5, in fine; Waldensis, Doctrinale fidei,
t. 2, c. 141.
3 De poenitentia, lib. 3, c. 14.
' Cfr. Norbertus dei Val, De sacramento poenitentiae, n. 263.
5 Catechesis 2 ad illuminandos, n. 4; MG 49, 237.
6 De incomprehensibili, hom. 5, n. 7; MG 48, 746.
’ Can. 33.
3 Dist. i, c. 34-37 de poenitentia.
° IV Seni., dist. 17, n. 3; ML 192, 881.
ART. III. QUALIS DEBEAT ESSE CONFESSIO
32I
hanc opinionem. Imo contrariam sententiam docuisse videtur, quando
emendatione indigere censet, «quod quidam, dum confitentur sua peccata
sacerdotibus, non plene faciunt» 1.
2) Sylvius putat Gratianum de hoc dubitasse 1
2; Valentia dicit ipsum
turpiter errasse 3*
; alii volunt Gratianum solum intendisse referre opinionem.
3) Magister item Sententiarum solum retulit, non approbavit, opinio
nem eorum, qui docebant peccata soli Deo esse confitenda.
De Gratiano et Magistro Sententiarum ait Angelicus: «Magister et Gra
tianus hoc pro opinione ponunt. Sed nunc, post determinationem Eccle
siae sub Innocentio III factam, haeresis reputanda est»
Corollarium. Vehementer falluntur hodierni increduli, cum dicunt
confessionem auricularem institutam fuisse ab Innocentio III in Con
cilio Lateranensi (a. 1215). Hoc enim est: 1) historice falsum, quia ante
Concilium Lateranense vigebat confessio auricularis; et 2) dogmatice ab
surdum, quia Ecclesia, sicut non potuit instituere sacramenta, ita nec
potuit instituere confessionem auricularem, quae est pars sacramenti
poenitentiae, si Christus eam non instituit, ut diserte probant Scotiis,
Canus, S. Bellarminus et alii5.
ARTICULUS III
QUALIS DEBEAT ESSE CONFESSIO AURICULARIS
517. Status quaestionis. 1) Confession potest esse numerica, cum
poenitens se accusat de omnibus numero peccatis commissis; specifica,
cum omnia peccata specie distincta manifestat; et generica, cum non
numerum neque speciem peccatorum exponit confessario, sed se esse
peccatorem adserit, et se accusat de omnibus in genere peccatis.
2) In confessione numerica adest integritas materialis; in confessio
ne specifica et generica potest esse integritas formalis, si ea omnia pec
cata exponantur, quae poenitens hic et nunc confiteri potest ac debet.
3) Quaeritur hic, qualis esse debeat confessio, an integra materia
liter vel formaliter, et si aliquando sufficit integra formaliter, an requi
ratur integritas formalis ex specifica accusatione, vel satis sit integritas
formalis ex generica accusatione.
518. Error. Protestantes dixerunt nullibi constare obligationem con
fitendi singula peccata, nec faciendi confessionem integram materialiter,
quamvis poenitens ea singillatim recordetur; nec opus esse facere confes
sionem formaliter integram ex specifica peccatorum accusatione, quam
vis hoc possibile sit; sed sufficere semper accusationem genericam.
519. Doctrina catholica. Veram doctrinam tradidit Concilium Tri
dentinum dicens: Si quis dixerit in sacramento poenitentiae ad remissionem
Can. 32.
In supplementum, q. 6, a. i ad 7.
In III p., disp. 7, q. 9, p. 2.
In IV Sent., dist. 17, exposit. textus in fine.
" Sootus, In IV Sent., dist. 17, q. un.; «Si tertium»; Canus, Relectio de poe
nitentia, p. 6, § «Ita licet Ecclesia»; S. Bellarminus, De sacramento poenitentiae,
1
2
3
1
lib. 3, c. 12
SI
322
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXIX. DE CONFESSIONE
■peccatorum necessarium non esse jure divino confiteri omnia et singula
peccata mortalia, quorum memoria cum debita et diligenti praemedi
tatione habeatur, etiam occulta., et quae sunt contra duo ultima decalogi
praecepta, et circumstantias, quae peccati speciem' mutant, sed eam con
fessionem tantum esse utilem ad erudiendum et consolandum poenitentem,
et olim observatum fuisse tantum ad satisfactionem canonicam imponen
dam: aut dixerit eos, qui omnia peccata confiteri student, nihil relinquere
velle divinae misericordiae ignoscendum; aut demum non licere confiteri
■peccata venialia, a. s.x.
520. T ÏIESIS. 1) Confessio sacramentalis ex instituticne Christi
debet esse per se integra materialiter ex numerica accusatione peccato
rum mortalium; 2) sed ubi hoc est moralitar impossibile, sufficit et
requiritur integritas formalis ex accusatione specifica peccatorum mor
talium; 3) aliquando tamen sufficit integritas formalis ex accusatione
generica peccatorum.
Pars l.a Per se requiritur integritas materialis ex ac
cusatione numerica peccatorum mortalium. Constat ex Con
cilio Tridenti.no.
Arg. 1) Sacramentum poenitentiae ex sua institutione exercen
dum est judicialiter. Sed in judicio, in quo agitur de absolvendo vel
ligando reo, oportet manifestari judici omnia et singula rei delicta.
Ergo.
2) Confessarii munus est debitam pro peccatis satisfactionem poenitenti imponere. Sed confessarius nequit debitam satisfactionem poenitenti imponere, quin cognoscat ejus delicta. Ergo.
3) Juxta SS. Patres grave peccatum est in confessione celare pec
cata. Ergo confessio per se debet esse integra materialiter.
Pars 2.a Ubi integritas materialis est impossibilis, suf
ficit et requiritur integritas formalis ex distincta et specifi
ca accusatione peccatorum mortalium.
Nota. Integritas materialis confessionis ex numerica accusatione pec
catorum aliquando est impossibilis physice vel moraliter, et tunc quae
renda est integritas saltem formalis ex specifica accusatione peccatorum
mortalium, quae in hoc casu sufficit, et requiritur, si fieri potest.
I. Sufficit integritas formalis, ubi integritas materialis est impos
sibilis.
Arg. 1) Concilium Tridentinum expresse ait: «Constat enim nihil
aliud in Ecclesia a poenitentibus exigi, quam ut, postquam quisque
diligentius se excusserit..., ea peccata confiteatur, quibus se Dominum
et Deum suum mortaliter offendisse meminerit; reliqua autem peccata,
quae diligenter cogitanti non occurrunt, in universum eadem confes
sione inclusa esse intelliguntur, pro quibus fideliter cum Propheta dici
mus: A b occultis meis munda me, Domine12.
1
2
Sess. 14, can. 7; Denz-Bannw., 917.
S’«ss. 14, C. 5; Denz-Bannw., 900.
ART. UNIC. QUID SIT SATISFACTIO
323
2) Poenitens, cui impossibile est enumerare omnia et singula pec
cata mortalia, non est privandus sacramento poenitentiae.
3) Cum poenitens manifestat confessario ea peccata, quae· hic et
nunc potest ac debet declarare, sicut requiritur ad integritatem forma
lem confessionis, potest habere dolorem universalem de omnibus, etiam
occultis et oblitis, et ita absolvi de cunctis, ima et justam satisfactio
nem conformem statui conscientiae a confessario acceptare. Ergo suf
ficit ipsi integritas· formalis.
II. Integritas formalis ex accusatione specifica peccatorum requiri
tur, si obtineri potest.
Arg. 1) Concilium Tridentinum docet omnia peccata, quorum poe
nitens conscientiam habet, imo et circumstantias mutantes speciem,
declaranda esse in confessione T. Ergo requiritur integritas formalis ex
specifica peccatorum accusatione.
2) Haec integritas quaerenda est ex necessitate, quam confessarius habet cognoscendi statum poenitentis.
Pars 3.a Aliquando sufficit integritas formalis ex accu
satione generica peccatorum mortalium.
Arg. 1) Concilium Carthagincnse IV ait: «Is, qui poenitentiam in
infirmitate positus petit, si casu, dum ad eum sacerdos venerit, oppres
sus infirmitate obmutuerit vel in phienesim versus fuerit, dent testi
monium, qui eum audierunt, et accipiat poenitentiam» 12.
2) Id ipsum confirmat Rituale Romanum, tit. 3, c. 1, n. 24.
3) Confessio peccatorum in genere est quaedam accusatio, qua poe
nitens ut reus judici sistit, imo et qua aliquantulum peccata clavibus
Ecclesiae subjicit. Hoc autem, ubi major integritas obtineri non potest,
videtur sufficere ad absolutionem valide conferendam.
QUAESTIO XXX
DE SATISFACTIONE SACRAMENTAL1
ARTICULUS UNICUS
QUID SIT SATISFACTIO SACRAMENTALIS
521. Status quaestionis. 1) In peccato duo sunt consideranda,
culpa scilicet, qua Deum offendimus, et poena, quae ipsi debetur.
2) Peccato mortali, quo Deum offendimus debetur duplex poena,
aeterna nempe et temporalis. Peccato mortali, quatenus est aversio a
Deo, debetur poena aeterna, et quatenus est conversio ad bonum com
mutabile, debetur poena temporalis.
1
8
Sr.W. i.|, c. 5; Denz-Bnnnw,, 899.
Can, y(), ML 84, 206.
324
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXX. DE SATISFACTIONE SACRAM.
3) Remissa per contritionem vel per sacramentum poenitentiae
culpa, non semper remittitur tota poena, ut contra protestantes docet
Concilium Tridentinum dicens: Si quis dixerit totam poenam simul cum
culpa remitti semper a Deo, 'Satisfactionemque poenitentiam non esse aliam,
quam fidem, qua apprehendunt Christum pro eis satisfecisse, a. s.'1. Praei
verat S. Augustinus dicens: «Cogitur homo tolerare (mala) etiam remissis
peccatis, quamvis, ut in eam veniret miseriam, primum fuit causa pecca
tum. Productior est enim poena quam culpa; ne parva putaretur culpa,
si cum illa finiretur et poena. Ac per hoc... temporaliter hominem deti
net poena, et quem jam ad damnationem sempiternam reum non detinet
culpa» 1
2.
4) Quomodo hoc contingat, diversimode explicant theologi catholici.
a) Aliqui dicunt poenam aeternam in remissione culpae remitti
quoad aeternitatem durationis et remanere quoad durationem tempo
ralem. Ita Valentia et alii 3*.
Sed hoc videtur minus recte dictum. Poena enim aeterna est indi
visibilis.
b) Alii melius dicunt poenam aeternam, quae peccato mortali, qua
tenus est aversio a Deo, debetur, simul cum culpa totaliter remitti, et
poenam temporalem, quae peccatis, in quantum sunt conversio illicita
ad creaturas, debetur, post remissionem culpae partim saepe remanere.
Ita videtur docuisse Concilium Tridentinum l, et probare conantur plu
res theologi56
.
5) Poenae temporales post remissionem culpae remanentes pos
sunt extingui quadruplici via:
a) Per applicationem meritorum Christi, beatissimae Virginis Ma
riae, et sanctorum in indulgentiis et in sacrificio eucharistico.
b) Per satis passionem et expiationem in purgatorio, quando in loco
expiatorio, qui purgatorium dicitur, per dolores et afflictiones solvenda
erunt omnia poenae temporalis debita.
c) Per opera satisfactoria seu poenalia virtutis poenitentiae. Potest
certe homo justus actiones poenales seu afflictivas extra sacramentum
poenitentiae exercere, quibus valeat debitum temporale ex delictis di
missis erga Deum relictum compensare ac redimere, ut expresse decla
ravit Concilium Tridentinum et confirmarunt documenta pontificia.
Concilium Tridentinum ait ad rem: Si quis dixerit pro peccatis quoad
poenam temporalem minime Deo per Christi merita satisfieri poenis ab
eo inflictis et patienter toleratis, vel a sacerdote injunctis, sed neque sponte
susceptis, ut jejuniis, orationibus, eleemosynis vel aliis etiam pietatis ope
ribus, atque optimam poenitentiam esse tantum novam vitam, a. s. °.
Deinde S. Pius V damnavit Baji propositionem 77 his verbis
expressam: «Satisfactiones laboriosae justificatorum non valent ex
1
2
3
*
5
6
Sess. 14, can. 12; Denz-Bannw., 922. Cfr. Sess. 6, can. 30; Denz-Bannw.. 840.
In Joan., tr. 124, n. 5; ML 35, 1972.
In III p., disp. 7, q. 14, p. I.
Sess. 6, c. 14: Denz-Bannw., 807.
Cfr. Pesch, De sacramento poenitentiae, n. 230.
Sess. 14, can. 13; Denz-Bannw., 923.
ART. UNIC. QUID SIT SATISFACTIO
325
piare de condigno poenam temporalem restantem post culpam condo
natam» *.
Haec opera satisfactoria seu poenalia, quibus homo affligitur et sa
tisfacit Deo, possunt reduci ad orationem, jejunium, mortificationes et
eleemosynam, quibus compescimus omnia genera peccatorum, concupis
centiam scilicet carnis, concupiscentiam oculorum et superbiam vitae 1
23.
d) Per satisfactionem sacramentalem, seu per opera poenalia, quae
sacerdos imponit poenitenti, ut partem sacramenti poenitentiae.
6) Satisfactio sacramentalis definiri potest: Opus poenale volunta
rium a confessario in sacramento poenitentiae poenitenti injunctum ad
reparandam injuriam per peccatum Deo illatam et redimendam poenam
temporalem.
Tria sunt de hac satisfactione sacramentali investiganda: a) An sa
tisfactio sit in sacramento poenitentiae a sacerdote poenitenti impo
nenda et a poenitente acceptanda; b) an sit necessario ante absolutionem
implenda; c) quos effectus producat.
522. Errores. Novatores multiplici via corrumpunt doctrinam de
satisfactione sacramentali.
Lutherus statuit imprimis satisfactionem esse innovationem vitae s; ac
cusat Ecclesiam catholicam de excitanda fidelium desperatione; ac tandem
perversitatem esse putat, «quod peccantes absolvimus ante satisfactionem
impletam... Cum e contra absolutionem oporteat esse, sicut in primitiva
Ecclesia, posteriorem satisfactione peracta» 4*
.
Melanchthon insurgit in monachos, quod doctrinam de satisfactione deturperint, et addit: «Etsi sustinent conversi poenas temporales, tamen hae
prorsus nihil pertinent ad potestatem clavium, nec imponuntur, nec remit
tuntur potestate clavium»
Calvinus denique doctrinam Ecclesiae de satisfactione appellat menda
cia, quibus opponit «gratuitam peccatorum remissionem» e, adseritque Chri
stum esse peccatorum propitiationem et «non aliam esse satisfactionem» ’.
523. Thesis I. De munere sacerdotis in tribunali poenitentiae est
poenitentibus pro qualitate criminum et poenitentium facultate salutares
et convenientes satisfactiones injungere. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Haec sacerdotum obligatio colligitur
ex facultate solvendi atque ligandi, quam ministris sacramenti poeni
tentiae contulit Christus (Matth., 18, 18). Qui enim potestatem habet
solvendi atque ligandi reum, debet ab eo poenas exigere.
2) Ex Concilio Tridentino. Sancta tridentina synodus docet satis
factionem esse quasi materiam et partem poenitentiae8; et adjungit:
«Debent ergo sacerdotes Domini, quantum spiritus et prudentia sugges
1 Ex Bulla Ex omnibus afflictionibus, i Oct. 1567, prop. 77; Denz-Bannw., 1077.
2 Cfr. S. Thomas, Supplent., q 15, a. 3. Catechismus Romanus apposite ait
ad rem: «Deum oratione placamus, proximo eleemosyna satisfacimus, nos ipsos
vero jejunio castigamus». Part. 2, c. 5, n. 74.
3 De captiv. babyl. Ecclesiae, De sacr. poenitentiae, «Satisfactionem».
I De captiv. babyl. Ecclesiae, De sacr. poenitentiae, «Processerunt».
° Loci theologici, De satisfactione, «Tertio».
II Instil , lib. 3, c. 4, n. 25.
’ Instil , lib. 3, c. 4, n. 26
" Srss. 14, c. 3; Donz-Bnniiw., 896.
326
DE SACRAMENTIS. SECT, V. Q. XXX. DE SATISFACTIONE SACRAM.
serit, pro qualitate criminum et poenitentium facultate, salutares et
convenientes satisfactiones injungere»1.
3) Ex SS. Patribus. S. Innocentius I statuit: «De pondere aesti
mando delictorum, sacerdotis est judicare, ut attendat ad confessionem
poenitentis, et ad fletus atque lacrymas corrigentis, ac tum jubere
dimitti, cum viderit congruam satisfactionem suam» 1
2.
S. Augustinus: «Veniat ad antistites, per quos illi in Ecclesia claves
ministrantur, et... a Praepositis sacramentorum accipiat satisfactionis
modum» 3.
4) Ex ratione congruentiae. Sacerdos in tribunali poenitentiae est
judex simul et medicus. Ut judex exercet potestatem clavium in pec
catores. qui Deo volunt satisfacere. Munus quippe ministri potestatis
clavium est satisfactionem poenitentis ad integritatem sacramenti ele
vare, ut majori cum efficacia extinguat debitum. Ut medicus debet
medicinam peccatori praebere, ut aegrotum sanet, et a novis infirmita
tibus contrahendis praeservet.
524. Scholion. Qualis satisfactio sil a confessorio inj ungenda poenitentibus.
Doctrina certa, quam tradidit S. Thomas et confirmavit Conci
lium Tridentinum 4, docet in satisfactionibus imponendis attendendum
esse tum qualitati peccatorum tum facultatibus poenitentium. Hoc sua
det ratio et expostulat prudentia. Imo, ubi poenitens est incapax poe
nitentiae adimplendae, potest ac debet a confessario, nulla imposita
poenitentia, absolvi.
Curet in particulari confessarius opera poenalia imponere poenitentibus, quae aptiora videantur tum ad reparandam injuriam, tum ad
exstinguendum debitum, tum ad praecavendum lapsum. Rituale Roma
num ait: «Contrarias peccatis poenitentias injungat confessarius, vehit
avaris eleemosynas; libidinosis jejunia vel alias carnis afflictiones; su
perbis humilitatis officia; desidiosis devotionis studia» 5.
525. Corollarium. Poenitens tenetur in sacramento poenitentiae sa
tisfactionem a confessario sibi impositam acceptare et suo tempore adim
plere.
Concilium Lateranense IV expresse hanc obligationem statuit dicens:
«Omnia sua solus (poenitens) peccata... fideliter confiteatur..., et injun
ctam poenitentiam studeat pro viribus adimplere» 6.
Obligatio quippe imponendi opera satisfactoria, quam habet con
fessarius, correlativa est obligationi acceptandi atque adimplendi sa
tisfactiones, quae incumbit poenitenti 7.
1
2
3
Sess. 14, c. 8; Denz-Bannw., 905.
Ep. 1 ad Decent., c. 7; ML 20, 559.
Serm. 351, n. 9; ML 39, 1545. Journel,. 1530.
S. Thomas, Quodlib. 3, a. 28; Concilium Tridentinum, sess. 14, c. 8; Denz-
1
Bannw., 905.
5 Tit. 3, c. i, n. 20.
" Concit, l.at. IV. C. 21; Denz-Bannw., 437.
7 Cfr. S. Thomas, In TV Sent., dist. 18, q. i, a. 3, sol. 3 et 4: Sotus, In TV
Sent., dist. 19. q. 1, a. 2; Vazquez, In III p., q. 94, a. 2, dub 1; Salmantloonsos
morales, De sacr. poenit., c. 10, p. 4.
ART. UNIC. QUID SIT SATISFACTIO
327
526. Thesis II. Non est necessarium, ut satisfactio a poenitente
opere impleatur ante absolutionem sacramentalem.
Nota. Petrus de Osma imprimis, deinde Lutherus et alii protestantes,
necnon jansenistae aliique haeretici, locis infra referendis, docuerunt sa
tisfactionem esse adimplendam ante absolutionem sacramentalem, ideoque
confessarium, audita confessione poenitentis impositaque ei poenitentia
salutari, debere differre absolutionem, quousque poenitens, impleta poeni
tentia, redierit.
Arg. 1) Ex propositionibus ab Ecclesia damnatis.
Sixtus IV damnavit sequentem Petri de Osma propositionem: «Non
sunt absolvendi poenitentes, nisi peracta prius poenitentia eis injuncta» *.
Alexander VIII damnavit has propositiones; 16: «Ordinem praemit
tendi satisfactionem absolutioni induxit non politia aut institutio Ec
clesiae, sed ipsa Christi lex et praescriptio, natura rei id ipsum quodam
modo id dictante». 17: «Per illam praxim mox absolvendi ordo poeni
tentiae est inversus»1
2.
2) Ex Ecclesiae praxi. Ecclesia consuevit ubique absolutionem poenitentibus ante peractam poenitentiam dare.
3) Ex ratione. Satisfactio in voto acceptata seu seria voluntas
satisfaciendi pertinet quidem ad essentiam sacramenti poenitentiae, et
ita absolutionem praecedere debet; sed satisfactio opere completa non
pertinet ad essentiam sed ad integritatem sacramenti, ut diximus su
pra. Hinc poenitentes, qui seriam habent voluntatem satisfaciendi seu
acceptant satisfactionem in voto, ponunt ea omnia, quae sunt ad sa
cramentum poenitentiae necessaria, quamvis postea teneantur satisfa
ctionem opere complere.
4) Moribundi, qui incapaces sunt satisfactionis implendae, absol
vuntur et suscipiunt sacramentum.
527. Thesis III. Satisfactio sacramentalis habet efficaciam ex
opere operato ad remittendum poenam temporalem.
Arg. 1) Contritio, confessio et satisfactio «quatenus in poenitente
ad integritatem sacramenti, ad plenamque et perfectam peccatorum
remissionem ex Dei institutione requiruntur..., poenitentiae partes di
cuntur»3. Unde hi tres poenitentis actus perfectam peccatorum remis
sionem ex opere operato producunt. Satisfactio autem, quamvis in voto
concurrat ad remissionem culpae, dum tamen opere completur, culpam
supponit deletam, et solum ordinatur ad remissionem poenae temporalis.
2) S. Thomas confirmat hanc doctrinam dicens: «Cum enim satisfa
ctio a sacerdote absolvente injuncta sit pars poenitentiae, manifestum
est, quod in ea operatur vis clavium ita, quod amplius valet ad expian
dum peccatum, quam si proprio arbitrio homo faceret idem opus»4.
1
Bulla Licet ea, 9 Aug. 1478, prop. 5; Denz-Bannw., 728.
Decreto S. Off., 7 Dec. 1690, prop. 16 et 17; Denz-Bannw., 1306 sq. Cfr.
pistoriensium propositiones 34 et 35, damnatae a Pio VI per Const. «Auctorem
fidei», 28 Aug. 1794; Denz-Bannw., 1534-1535.
3 Concit. Trid., sess. 14, c. 3; Denz-Bannw., 896.
1 Quodlib. 3, a. 28. Cfr. Collet, De poenitentia, p. 2, c. 6, a. 5 (apud Migne,
Theol. Cursus compl., t. 22, p. 632); et Saint, morales. De sacr. poenit., c. 10, p. 1.
2
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXI. DE FORMA... SACR. POENITENTIAE
328
528. Corollarium. Calvinus et alii protestantes non parum scan
dalizati sunt de hac doctrina, et dixerunt solum Christum esse juxta
S. Joannem1 propitiationem pro peccatis nostris, nullamque aliam dari
satisfactionem «qua offensus Deus propitiari placarive possit» 1
2.
Sed pace protestantium dicendum est plenam et abundantem sa
tisfactionem Christi nullatenus minui per satisfactiones sacramentales.
Ultro fatemur Christum Dominum superabundanter Deo Patri satisfe
cisse pro peccatis totius mundi, sed ulterius tenemus hujusmodi satisfa
ctiones nobis applicari oportere. Applicantur autem praesertim, quando
operibus in sacramento poenitentiae nobis injunctis et virtute clavium
quodammodo elevatis cooperamur Domino. Unde opera nostra per sa
tisfactiones Christi dignificantur, imo ex satisfactionibus Christi totam
suam efficaciam hauriunt3.
529. Scholion. Non parum disputant theologi, an satisfactio sa
cramentalis ultra remissionem poenae temporalis gratiam quoque san
ctificantem ex opere operato producat.
Affirmant Cajetanus, Sotus, Gabriel a S. Vincentio, Gonet et alii4.
Negant Vazquez, Lugo, Collet et recenter Sasse 5.
Salmanticenses morales merito docent has duas opiniones posse con
ciliari. si dicatur «satisfactionem sacramentalem in exeeutione non pro
ducere novum gradum gratiae habitualis et sanctificantis», sed «satisfa
ctionem sacramentalem, adhuc ex opere operato, in exeeutione in non
habente obicem peccati mortalis, perficere gratiam habitualem tam in
ratione abolendi peccatum, quatenus remittit poenam temporalem, quam
impetrando gratias praevenientes et auxilia divina, ut facilius peccata
in posterum caveantur» ®.
QUAESTIO XXXI
DE FORMA, ABSOLUTIONE, ET MINISTRO SACRAMENTI POENITENTIAE
ARTICULUS I
QUAE SIT FORMA SACRAMENTI POENITENTIAE
530. 1. Cum sacramentum poenitentiae exerceatur per modum ju
dicii, oportet, ut forma ejus importet atque exprimat sententiam judi
cialem, qua pocnitens vere absolvatur. Unde rejicitur opinio Magistri
Sententiarum, qui docet formam poenitentiae hunc facere sensum: «De
1
7 Joan., 2, 2.
Inst., lib. 3, c. 4, η. 26.
3 Cfr. Hurter, De poenitentia, η. 502.
4 Cajetanus, In III p., q. go, a. 2; Solus, hl ΖΓ Sent , dist. 17, q. 1, a. 2 «Con
siderate»; Gabriel a S. Vinoentio, De sacramento poenit., disp. 12, q. I; Gonet, De
Sacramento poenitentiae, q. 9, dub. 2, § 2.
5 Vazquez, In III p., q. 94, a. 2, dub. 5; Lugo, De poenitentia, disp. 25, sect 1;
Collet, De poenitentia, p. 2, c. 6, a. 5; Sasse, De sacramento poenitentiae, sect. 3,
c. 4, assert. 2.
• De Sacramento poenitentiae, c. 10, p. I, n. 14.
2
ART. t. QUAE SIT FORMA SACR. POENITENTIAE
329
claro tc a Deo absolutum esse a peccatis» \ Simplex declaratio non est
absolutio, nec solus Deus sed etiam sacerdos absolvit ministerialiter
poenit entem.
Rejicienda pariter est sententia Suarezii, qui dicit formam sacra
menti poenitentiae significare: «Ego tibi gratiam sanctificantem con
fero remissivam peccati, quantum est ex se» 12. Forma hujus sacramenti
directe significare debet sententiam absolutoriam a peccatis, non colla
tionem gratiae.
Melius ergo docet S. Thomas formam hujus sacramenti idem esse
ac Ego le sacramentaliter absolvo a peccatis, quatenus sacerdos proferens
formam ministerialiter absolvit poenitentem a peccatis, et indirecte
confert ei gratiam, non viceversa.
531. II. Quaestiones. Determinata jam significatione formae, tria
praesertim circa illam veniunt disputanda: 1) An aliquando in Eccle
sia in usu fuerit forma deprecatoria sacramenti poenitentiae; 2) an ad
validitatem sacramenti poenitentiae necessaria sit forma indicativa, sic
ut nunc, utimur latini, vel sufficiat forma deprecatoria; 3) quaenam
sit forma nunc adhibenda.
532. III. Quaestio l.a An forma deprecatoria sacramenti poeni
tentiae aliquando in usu fuerit in Ecclesia.
Guillermits Parisiensis ait: «Neque more judicum forensicorum pro
nuntiat confessor: Absolvimus te, non condemnamus, sed magis oratio
nem facit super eum. ut Deus absolutionem et remissionem atque gra
tiam satisfactionis tribuat» 3*.
Similia habet Hugo a S. Victore*.
Auctor anonymus libelli, quem refutavit S. Thomas, ajebat: «Vix
triginta anni sunt, quod omnes hac sola forma (deprecatoria) uteban
tur»5... «Sacerdos absolvendo uti non debet hac forma: Ego te absolvo»
(cap. 1).
Morinus addit: «Formam ordinariam absolutionis sive reconciliatio
nis poenitentiam fuisse deprecatoriam testantur quotquot hactenus legi
aut relata audivi antiquitatis ecclesiasticae monumenta ad annum usque
salutis ducentesimum supra millesimum» 6. Morino subscripserunt Gotti,
Tournely, Perrone, Palmieri, Hurter et alii7.
Denzinger denique scripsit recentius: «Forma absolutionis apud orien
tales catholicos et non catholicos, si solos armenos excipias, deprecativa est» 8.
2) Alii e contra tenaciter defendunt formam pure deprecativam
nunquam usurpatam fuisse in Ecclesia in administratione sacramenti
Cfr. S. Thomas, III p., q. 84, a. 3.
De poenitentia, disp. 19, sect. 2, n. 14 sqq.
De sacramento poenitentiae, c. 19 (Ed. Parisiensis 1516, fol. 45).
De sacramentis, lib. 2, part. 14, c. 8; ML 17 6, 567 sqq.
s Apud S. Thomam, Op. 18 (ed. Parmensis), alias 22, «De forma absolutio
nis», c. 5.
° De adm. sacramenti poenitentiae, lib. 8, c. 8.
7 Gotti, De poenitentia, q. 8, dub. 2; Tournely, De poenitentia, q. 9, a. I, conci. 3:
Palmieri, De poenitentia. Parergo post th 12. I· . Perrone, De poenitentia, η. 227;
Hurter, De poenitentia, η. 505,
" Hit. Orient , t. 1, p. toi
1
2
3
1
33°
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXI. DE FORMA... SACR. POENITENTIAE
poenitentiae. Et addunt in monumentis ac libris ritualibus a Morino
citatis exhiberi quidem, sicut nunc in Pontificali Romano, formulas
reconciliationis deprecativas, sed sacerdotem, recitatis formulis depre
catoriis, quae in libris reperiuntur. formam absolutionis indicativam
adbibere consuevisse. Quae forma indicativa aliquando in libris ritua
libus omittebatur, ne sacramenta irrisioni traderentur, sed notat Mar
lène, «in plerisque una cum orationibus reconciliationis formulas quas
dam absolutionis indicativas reperiri» ·. Ita Lugo, Billuart, De Augu
stinis et alii1
2.
De Guillermo Parisiens!, Hugone a S. Victore et Altissiodorensi ait
5. Thomas: «Inducit (anonymus) sic sensisse quosdam antiquos et fa
mosos Magistros, scilicet Magistrum Gulielmum de Altissiodoro, et Ma
gistrum Gulielmum quondam Episcopum Parisiensem, et Dominum
Hugonem quondam Cardinalem, de quibus quod ita senserint, non
constat. Sed etsi ita senserunt, numquid eorum opinio praejudicare po
terit verbis Domini dicentis Petro: Quodcumque solveris» 3.
Haec cum ita sint, pronum est quaestionem propositam esse satis
obscuram, et non certo constare, an in Ecclesia aliquando in usu fuerit
forma deprecativa sacramenti poenitentiae.
533. IV. Quaestio 2.a An ad validitatem sacramenti poenitentiae
necessaria sit forma indicativa.
Plures defendunt ad validitatem sacramenti poenitentiae sufficere
formam deprecativam. Ita Gotti, Tournely, Perrone, Franzelin, Hurter
et alii 4.
Sed alii ad validitatem requirunt formam indicativam. Ita S. Tho
mas, S. Bonaventura, Valentia. Salmanticenses morales et alii 56
.
S. Thomas ait: «Perlecto libello a vobis exhibito, inveni assertionem
cujusdam valde temerariam, dicentis, quod sacerdos absolvendo uti non
debet hac forma: Ego te absolvo. Quod quidem praesumptuosum ju
dico, quia repugnat evangelicis dictis» ®. «In sacramento autem poeni
tentiae verba Scripturae, quae maxime sunt sectanda, non faciunt men
tionem de aliqua deprecatione, sed magis verbo indicativo utitur, non
enim dicit: Quaecumque petieris esse solvenda, erunt soluta; sed: Quae
cumque solveris, erunt soluta. Si ergo illa tantum dicuntur soluta, quae
habens claves solverit; qui autem petit aliquid esse solvendum, non
solvit: miror, qua temeritate aliquis asserat esse solutum, quem habens
claves non significat se solvere, sed solum rogat esse solvendum» 7.
1 De antiquis Ecclesiae ritibus, lib. i, c. 6, a. 5, n. 12.
2 Lugo, De poenitentia, disp. 13. sect. 4, n. 92; Billuart, De poenitentia, diss. 1,
a. 3> § 31 436 Augustinis, De poenitentia, p. 300 sqq.
3 Op. 18 (ed. Parmae), a 22, «De forma absolutionis», c. 2.
4 Gotti, De poenitentia, q. 8, dub. 2; Tournely, De poenitentia, q. 9, a. 1; Per
rone, De poenitentia, c. 5; Franzelin, De sacr. in genere, th. 5; Hurter, De poeni
tentia, η. 505.
5 S. Thomas, Op. 18 (ed. Parmae), «De forma absolutionis», c. 1; S. Bona
ventura, In IV Sent., dist. 18, p. I, a. 2, q. 1: Valentia, In III p., disp. 7, q. 1,
p. 3; Salm. morales, De sacr. poenit., c. 3, p. 3, n 17.
6 Op. 18 (ed. Parmae). «De forma absolutionis», c. 1. «Perlecto».
7 Op. 18 (ed. Parmae), «Deforma absolutionis», c. t. «Non solum»
ART. II. QUAE SIT ABSOLUTIO ET QUOMODO DANDA
.SSI
S. Bonaventura: «In forma absolutionis praemittitur deprecatio per
modum deprecativum, et subjungitur absolutio per modum indica
tivum» 1234.
Huic sententiae se inclinant Sasse, De Augustinis. Katschthaler et
alii2.
Haec cum ita sint, forma pure deprecatoria videtur esse saltem
dubia.
Nihilominus forma apparenter et materialiter deprecativa potest
formaliter importare imperium, ut ait Lugo 3, vel exercitium potestatis
ministerialis, ut adserit Susse4, et hoc sensu potest admitti formam
materialiter deprecatoriam et aequivalenter indicativam, ex institutio
ne Christi et ratione sacramenti, esse validam, et aliquando fortasse,
si vera sunt, quae ab auctoribus referuntur, fuisse in Ecclesia adhi
bitam.
534. V. Quaestio 3.a Quae forma sil in praxi adhibenda.
Quantum ad praxim adhibenda est in Ecclesia latina haec forma:
Ego te absolvo a peccatis tuis in nomine Patris, et Filii, et Spiritus San
cti. Arnen. Concilium Tridentinum ait: «Docet praeterea sancta synodus
sacramenti poenitentiae formam, in qua praecipue ipsius vis sita est, in
illis ministri verbis positam esse: Ego te absolvo, etc., quibus quidem de
Ecclesiae sanctae more preces quaedam laudabiliter adjunguntur, ad
ipsius tamen formae essentiam nequaquam spectant, neque ad ipsius
sacramenti administrationem sunt necessariae»5*
.
In hac forma non sunt essentialia nisi verba absolvo te, caetera sup
ponuntur, et ad integritatem pertinent ®.
Qui haec essentialia verba quantum ad essentiam mutaret, invalide
absolveret. Verbis tamen synonimis valide conferret sacramentum.
ARTICULUS II
QUAE SIT ABSOLUTIO ET QUOMODO DANDA
535. I. Absolutio sacramentalis est actus judicialis, quo poenitens
rite contritus, confessus et satisfacere volens solvitur a peccatis.
Concilium Tridentinum ait: Si quis dixerit absolutionem sacramentalem sacerdotis non esse actum judicialem, sed nudum ministerium pro
nuntiandi et declarandi, remissa esse peccata confitenti... a. s,7.
Non placent verba Sasse dicentis: «Adaequatus sensus formae abso1 In IV Sent., dist. 18, p. 1, a. 2, q. 1.
2 Sasse, De poenitentia, sect. 3, c. 5; De Augustinis, De poenitentia, th. 23;
Katschthaler, De poenitentiae sacramento, c. 4, a. 4.
3 De poenitentia, disp. 13, sect. 4, n. 106.
’ De poenitentia, sect. 3, c. 5, th. 32.
5 Sess. 14, c. 3; Denz-Bannw.. 896.
8 Cfr. Gabriel a S. Vincentio, De sacramento poenitentiae, disp. 3, q. 4. Dicen
dum est contra Durandum, In IV Sent., dis. 24, q. 2, invocationem SS. Trinitatis
non esse necessariam ad validitatem, quia sine illa completur forma. Ita S. Tho
mas, III p., q. 84. a. 3; et commentatores. Cfr. Valentia, In III p., disp. 7, q. 1,
p. 3, «Secunda opinio».
7 Sess. 14. can. 9; Denz-Bannw., 919,
332
DE SACRAMENTIS. SECT. V. β. XXXI. DE FORMA... SACR. POENITENTIAE
lutionis hic est: Ego solvo te a vinculo peccatorum per collationem
gratiae, quae delet peccata» ’. Melius ego dicerem sensum esse: Ego
solvo te a peccatis per eorum remissionem, et confero tibi gratiam 12.
Datur ministerialiter a sacerdote jurisdictionem habente per pote
statem clavium, cui simul adnexa est facultas retinendi ac ligandi.
536. II. Absolutio ex divina institutione significat et efficit re
missionem peccatorum. Sed cum peccata nunquam remittantur, nisi
simul gratia infundatur, indirecte significat etiam infusionem gratiae.
Unde poenitenti per absolutionem remittuntur directe peccata, et con
fertur indirecte gratia.
Contingit non semel poenitentem, peracto actu perfectae contritio
nis, accedere ad tribunal poenitentiae, et se accusare de peccatis jam
deletis. Quomodo verificabitur in hoc casu veritas verborum absolutio
nis? Respondendum puto hoc etiam in casu verificari directe significa
tionem verborum absolvo te, quae certe non important necessario solu
tionem a vinculo materiali, sed actum voluntatis remittentis offensam.
Hic autem actus voluntatis repeti potest in favorem illius, cui offensa
jam remissa est 3.
537. III. Absolutio sacramentalis, ut valida sit, debet necessario ore
proferri.
Absolutio siquidem sacramentalis est forma sacramenti poeniten
tiae. Sed forma sacramentorum constituitur verbis. Ergo oportet verba
absolutionis ore proferri.
538. IV. Absolutio sacramentalis nequit absenti valide impendi.
Sensus verborum absolvo te nequit afficere absentem. Hinc abso
lutio data absenti per nuntium aut epistolam nulla est. Ita defendunt
summi theologi Victoria, Canus, Sotus, Gabriel a S. Vincentio et alii4.
Hoc declaravit Clemens VIII per decretum S. Officii: «Sanctissimus...
propositionem, scilicet licere per litteras seu internuntium confessario
absenti peccata sacramentaliter confiteri, et ab eodem absente absolu
tionem obtinere, ad minus uti falsam, temerariam, et scandalosam da
mnavit ac prohibuit» 5*
.
«Paulus V die 14 Julii 1605 in Congregatione S. Officii contra sen
tentiam a Suarez propositam declaravit hoc decretum etiam in sensu
diviso, hoc est, de confessione vel de absolutione seorsim valere» 8.
539. V. Sitne valida absolutio per telephonum transmissa, non con
stat. Omnes dicunt eam esse valde dubiam ob defectum praesentiae.
«In casu tamen necessitatis, ait Hurter, in quo omnia sunt tentanda.
interim sub conditione liceret dare absolutionem per telephonum: nam
hinc S. Congregatio hac de re interrogata responsum noluit adhuc dare» 7.
1
De sacramento poenitentiae, sect. 3, c. 5, th. 33.
Cfr. Waldensis, t. 2, C. 143.
Cfr. Toletus, In III p., q. 84, tertia conci., dub. 1: Salmanticenses morales,
De sacramento poenitentiae, c. 3, p. 1, n. 7.
4 Victoria, De poenitentia, n. 171; Canus, lielectio de poenitentia, p. 6, «Alte
rum»; Sotus, In IV Sent., dist. 18, q. 2, a·. 6; Gabriel a S. Vincentio, De sacramento
poenitentiae, disp. 5, q. 4.
5 Ex decreto S. Officii. 20 Jun. 1602; Denz-Bannw., 1088
° Denz-Bannw., 1089.
7 De poenitentia, n. 504. Cfr. Honoratus dei Val, De saci. poenit., n. 236.
2
3
ART. HI. QUIS SIT MINISTER SACR. POENITENTIAE
333
ARTICULUS III
QUIS SIT MINISTER SACRAMENTI POENITENTIAE
540. Minister sacramenti poenitentiae est, qui poenitentem con
tritum, confessum et satisfacere volentem absolvit a peccatis.
541. Errores, i) Waldenses, wicleffitae et hussitae docebant laicos
probos, non vero sacerdotes improbos, poenitentes absolvere l.
2) Lutherus: «Ego non dubito eum esse a peccatis suis occultis absolu
tum, quisquis sive sponte confessus sive correptus veniam petierit, et emen
daverit coram quovis privatim fratre... Christus et manifeste dedit absolvere
cuilibet suo fideli» 1
2.
Protestantes, hanc Lutheri doctrinam plerumque sequuti, tenuerunt
omnes homines habere potestatem declarandi suum fratrem liberum a
peccatis, sed exercitium potestatis regulari oportere per deputationem
magistratus aut communitatis.
3) Guillermus Parisiensis scripsit: «In venialibus autem peccatis se
cundum quosdam absolvere possunt et laici in necessitate» 3.
542. Thesis. Minister sacramenti poenitentiae est solus et omnis
sacerdos jurisdictione pollens.
Pars l.a
Solus sacerdos.
Arg. 1) Ex munere solis sacerdotibus collate. Traditio universalis
Ecclesiae semper intellexit illa Christi verba: quorum remiseritis peccata,
remittuntur eis, directa fuisse apostolis munere sacerdotali auctis, et
exinde solos sacerdotes esse legitimos-sacramenti poenitentiae ministros.
2) Ex Concilio Trident ino. Definitio dogmatica circa hoc edita est
a Concilio his verbis: Si quis dixerit sacerdotes, qui in peccato mortali
sunt, potestatem ligandi et solvendi non habere, aut non solos sacerdotes
esse ministros absolutionis, sed omnibus et singulis Christi fidelibus esse
dictum: Quaecumque ligaveritis super terram, etc., a. s. 4.
3) Ex SS. Patribus. S. Innocentius I: «De pondere aestimando
delictorum, sacerdotis est judicare, ut attendat ad confessionem poenitentis»5.
S. Ambrosius: «Jus enim hoc (ligandi atque solvendi) solis permis
sum sacerdotibus est»6.
543. Scholion I. De confessione ad diaconum. S. Cyprianus haec
scripsit: «Qui libellos a martyribus acceperunt et praerogativa eorum
apud Deum adjuvari possunt, si incommodo aliquo et infirmatis pericu
lo occupati fuerint, non exspectata praesentia nostra, apud presbyte
rum quemcumque praesentem, vel, si presbyter repertus non fuerit, et
1 Cfr. Interrogatio 20 wicleffitis et hussitis proposita ex Bulla Inter cunctas,
22 Februarii 1418; Denz-Bannw., 670.
2 De captivitate babyl. Ecclesiae, De sacr. poenitentiae, «Proinde».
3 De sacramento poenitentiae, cap. «Eleganti et acuto stilo solvit quatuor quae
stiones», fol. 45 (ed. Parisiorum, a. 1516).
1 Srss. 14, can. 10; Denz-Bannw., 920.
5 Ep. 3 ad Decentium, c. 7; MI. 20, 559.
e De poenitentia, lib i, c. 2, n. 7; MI. te, 488.
334
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXI. DE FORMA... SACR. POENITENTIAE
urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque exomologesim facere de
licti ^ui possint, ut, manu eis in poenitentiam imposita, veniant ad Do
minum cum pace, quam dari martyres litteris ad nos factis desiderave
rant»1. Morinus hac S. Cypriani auctoritate motus putavit diaconum
in casu necessitatis esse ministrum sacramenti poenitentiae
Resp. S. Cyprianus nunquam, ne quidem in casu necessitatis, con
cessit diaconis facultatem absolvendi poenitentes sacramentaliter.
Loco autem citato per exomologesim intellexit reconciliationem pec
catorum per professionem fidei, per signa poenitentiae, per absolutio
nem a censuris, etc., quae diaconis per delegationem poterant competere.
Ouodsi saeculis vin-xn nonnulli adserunt diaconos posse morientium confessiones in casu necessitatis audire, hanc confessionem non
habuerunt ut sacramentalem, sed suadere voluerunt moribundis sua
peccata in casu necessitatis diaconis imo et laicis manifestare ad ex
citandam contritionem petendumque consilium.
Caeterum Praelati Ecclesiae et concilia particularia expresse nègaverant diaconos habere potestatem absolvendi poenitentes. Odo parisiensis haec statuit: «Prohibetur districte, ne diaconi ullo modo audiant
confessiones nisi in arctissima necessitate; claves enim non habent, nec
possunt absolvere»1
23. Synodus pictaviensis: «Abusum erroneum, qui in
nostra dioecesi ex *perniciosa ignorantia inolevit, eradicare volentes, in
hibemus, ne diaconi confessiones audiant, et ne in foro poenitentiali
absolvant, cum certum et indubitatum sit ipsos absolvere non posse,
cum claves non habeant, quae in solo sacerdotali ordine conferuntur»4.
544. Scholion II. De confessione ad laicos. S. Jacobus ait: Con
fitemini alterutrum peccata vestra 5*
. Haec S. Jacobi verba ita olim usus
interpretatus est, ut praxis invaluerit alicubi confitendi laicis in casu
necessitatis. Quam praxim commendatam accepimus ab auctore libri
De vera et falsa poenitentia his verbis: «Tanta itaque vis confessionis
est, ut, si deest sacerdos, confiteatur proximo... Et, si ille, cui confite
bitur. potestatem solvendi non habet, fit tamen dignus venia ex desi
derio sacerdotis, qui socio confitetur turpitudinem criminis»G. Hanc
doctrinam sequuti sunt plures antiqui. S. Albertus Magnus: «Absolutio
quaedam est hic, scilicet, quae fit merito unitatis Ecclesiae; licet ergo
non tantum effectum consequatur, sicut si confiteretur sacerdoti, 'ta
men consequitur absolutionem in communi, et ad hanc non est necessa
ria vis clavium, ubi non potest sacerdos haberi» 7.
Resp. 1) Textus S. Jacobi non praecipit nec commendat, ut con
fessio sacramentalis laico fiat, sed, ut Hugo Victorinas explicat, hunc
sensum habet: Confitemini alterutrum..., hoc est inter vos, homines ho
minibus, oves pastoribus, subjecti praelatis, ii. qui peccata habent, iis,
1
2
3
1
6
°
7
Ep. i2 presbyteris et diaconis: ML 4, 265.
De admin, sacramenti poenitentiae, lib. 8, c. 22.
Constitui., Odonis parisiensis, c. 56; ML 212, 68.
Synodus pictaviensis (1280); Mansi, 24, 383.
Jac. 5, 16.
De vera et falsa poenitentia, c. 10, n. 25: ML 40, 1122.
In IV Sent., dist. 17, a. 59.
ART. I. AN POENITENTIA SIT NECESSARIA
335
qui peccata dimittere potestatem habent» 1. Eodem modo explicat tex
tum Cornelius Alapide1
2.
2) Aliqui defenderunt confessionem in casu necessitatis, deficiente
sacerdote, faciendam esse laico, sed hanc confessionem nunquam ha
buerunt ut sacramentalem, sed tantummodo ut signum contritionis.
Absolutio autem, siquando collata fuit a laico, non fuit data virtute
clavium, nec remisit peccata, sed fuit simplex benedictio.
Pars 2.a
Omnis sacerdos jurisdictione pollens.
Eugenius IV in decreto pro armenis ait: «Minister hujus sacramenti
est sacerdos habens auctoritatem absolvendi vel ordinariam vel ex
commissione superioris» 3.
Concilium Tridentinum: «Quoniam igitur natura et ratio judicii illud
exposcit, ut sententia in subditos dumtaxat feratur, persuasum semper
in Ecclesia Dei fuit, et verissimum esse synodus haec confirmat, nul
lius momenti absolutionem eam esse debere, quam sacerdos in eum
profert, in quem ordinariam aut delegatam non habet jurisdictionem» 4.
Sacerdoti cuilibet ultra ordinem esse necessariam jurisdictionem ad
sacramentum poenitentiae administrandum dilucide probat Angelicus
dicens: «Oportet, quod ille, qui dispensator hujus sacramenti constitui
tur, sit talis, qui possit imperare aliquid agendum. Imperium autem
non competit alicui in alium, nisi ei, qui habet super eum jurisdictio
nem. Et ideo de necessitate hujus sacramenti est, non solum ut minister
habeat ordinem, sicut in aliis sacramentis, sed etiam, quod habeat
jurisdictionem. Et ideo, sicut ille, qui non est sacerdos, non potest hoc
sacramentum conferre, ita nec ille, qui non habet jurisdictionem» 5.
QUAESTIO XXXII
DE NECESSITATE ET ITERABILITATE SACRAMENTI POENITENTIAE
ARTICULUS I
AN ET QUOMODO SACRAMENTUM POENITENTIAE SIT NECESSARIUM
AD SALUTEM
545. Status quaestionis. Diximus superius n. 248, quid et quotuplex sit necessarium et quomodo aliquid requiratur ad salutem.
Recolenda sunt, quae diximus de necessario necessitate medii et ne
cessitate praecepti, sicut etiam de necessario in re vel in voto.
Quaerimus hic, an sacramentum poenitentiae sit lapsis post bapti
smum necessarium necessitate medii ad salutem, et quatenus affirma
tive. an in re vel in voto.
1
2
3
4
6
Ds sacramentis, lib. 2, part. 14; ML 17β, 552.
In ep. Jacobi. 5. 16.
Decrolo pro armenis; Donz-Bannw., 699.
.S'ess, 14, c. 7; Denz-Bannw., 903.
Supplem., q. 8, a 4.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXII. DE NECESS. ET ITERAB. SACK. POENIT.
33&
546. Error. Novatores saeculi xvi plerumque negaverunt hoc sacra
mentum esse necessarium ad salutem, ita tamen, ut, dum Lutherus et Me
lanchthon mitius agunt, Calvinus omnino irreverenter contra sacramentum
poenitentiae loquatur.
547. Thesis. Iis, qui post baptismum in peccatum mortale labuntur, sacramentum poenitentiae est necessarium necessitate medii in re
vel in voto.
Arg. 1) Argumentum efficax ad hoc sumitur ex institutione po
testatis clavium. Ad quid Christus instituerit sacrum tribunal poeni
tentiae, si non imposuit fidelibus obligationem se sistendi judici, ut a
peccatis solvantur?
2) Concilium Tridentinum ait: «Est autem hoc sacramentum poe
nitentiae lapsis post baptismum ad salutem necessarium, ut nondum
regeneratis ipse baptismus»1. Sed baptismus in re vel in voto est non
dum regeneratis necessarius necessitate medii ad salutem, ut n. 251 sqq.,
probavimus. Ergo.
3) S. Hieronymus sacramentum poenitentiae vocat secundam post
naufragium tabulam 12. Quam expressionem lepide exposuit Catechismus
Romanus dicens: «Ut enim confracta nave, unum vitae conservandae
perfugium reliquum est, si forte tabulam aliquam de naufragio liceat
arripere, ita post amissam baptismi innocentiam, nisi quis ad poe
nitentiae tabulam confugiat, sine dubio de ejus salute desperandum
est» 3.
4) Theologi uno ore hanc veritatem confitentur ac declarant. Unde
Scotus contrariam sententiam vocat haereticam4.
Dixi in re vel in voto, quia haec necessitas non est adeo stricte intelligenda, ut ad salutem semper requiratur sacramentum poenitentiae
in re susceptum. Saepe enim contingit, ut peccator morti proximus
defectu sacerdotis actum perfectae contritionis, in quo votum susci
piendi poenitentiam includitur, eliciat, atque sanctificetur, et sic sanctificatus migret e vita. Hic sine dubio salutem consequitur. Unde sa
cramentum poenitentiae in voto aliquando sufficit ad salutem.
548. Scholion. Dubium hic pulsat animum, an votum suscipiendi'
sacramentum poenitentiae in hoc casu debeat esse explicitum vel suf
ficiat implicitum.
Sufficere videtur implicitum, quidquid in contrarium dicat Canus5,
in hoc consistens, quod, qui contritionem elicit, proponat omnia Dei
et Ecclesiae praecepta, quae sub gravi obligant, adimplere. Sic virtualiter intendit sacramentum poenitentiae, data occasione et urgente prae
cepto, suscipere6.
Sess. 14, C. 2; Dena-Bannw., 895.
In Is., 3, 8 sq.; ML 24, 66.
Part. 2, c. 5, n. 1.
In IV Sent., dist. 17, q. un. Cfr. S. Thomas, III p., q. 84, a. 6.
Relectio de poenitentia, p. 5, q. 2.
6 Cfr. Salmanticenses morales. De sacramento poenitentiae, c. 2, p. 3, n. 23;
et Katsohthaler, De poenit. sacramento, n. 753.
1
2
3
4
5
ART. Π. AN SACK. POENIT. ITERARI POSSIT
337
ARTICULUS II
AN ET QUOTIES ITERARI POSSIT SACRAMENTUM POENITENTIAE
549. Error. Novationi saeculo iv docuerunt traditores reconciliari aut
absolvi in sacramento poenitentiae amplius non posse et luciferiani idem
de clericis lapsis contenderunt 12. Aliqui haeretici dixerunt lapsis semel tan
tum sacramentum poenitentiae esse concedendum 3*.
550. Thesis.
libet peccatore.
Sacramentum poenitentiae pluries iterabile est a quo
Arg. 1) Concilium Tridentinum certe hoc docuit dicens: «Ante hoc
tribunal tanquam reos sisti voluit, ut per sacerdotum sententiam, non
semel, sed quoties ab admissis peccatis ad ipsum poenitentes confuge
rint, possent liberari» ■*.
2) S. Joannes Chrysostomus accusatus fuit in synodo «ad Quer
cum», quod peccantibus licentiam praeberet, sic docens: «Si iterum pec
casti, poeniteat iterum; et quoties peccaveris, veni ad me, ego te sa
nabo» 5.
3) «Putabant, ait Angelicus, adeo grave esse peccatum, quod ali
quis committit post veniam impetratam, quod non sit possibile ipsum
remitti. In quo quidem -errabant, et ex parte peccati, quod etiam post
remissionem consecutam potest esse et gravius et levius, quam fuerat
primum peccatum remissum; et multo magis contra infinitatem divinae
misericordiae, quae superat omnem numerum et magnitudinem pecca
torum, secundum illud Ps. 50, 1: Miserere mei Deus, secundum magnam
misericordiam tuam, et secundum multitudinem miserationum tuarum dele
iniquitatem meam'. Unde reprobatur verbum Cain dicentis (Gen., 4, 13):
Major est iniquitas mea quam ut veniam merear. Et ideo misericordia
Dei peccantibus per poenitentiam veniam praebet absque ullo termino» 6*
.
4) Ecclesia id commendat, cum praecipit singulis annis accedere
ad sacramentum poenitentiae.
551. Dices. Apostolus damnat iterationem poenitentiae dicens: Im
possibile esi eos, qui semel sunt illuminati, gustaverunt etiam donum caeleste,
et participes facti sunt Spiritus Sancti, gustaverunt nihilominus bonum Dei
verbum, virtutesque saeculi venturi, et prolapsi sunt, rursus renovari ad poe
nitentiam ’.
Resp. Variae sunt hujus loci interpretationes:
i) Hugo a S. Victore docet impossibile esse semel lapsis renovari viri
bus naturae, non viribus gratiae 8.
1 S. Augustinus, De hacresibus, c. 38; ML 42, 32.- Hunc errorem S. Hiero
nymus, Contra Jovinianum, lib. 2; ML 23, 299, tribuit Montano.
2 Cfr. Hergenrother, Hist, de la Iglesia, t. i, p. 437.
3 Cfr. auctor De vera et falsa poenitentia, c. 5; ML 40, 1116.
■* Sess. 14, c. 2; Denz-Bannw., 895.
3 Fragmenta apud Photium, Biblioth , cod. 59; ML 103, 112; Journet, 1230.
« III p.. q. 84, a. 10.
’ Hebr., 6. 4 s<| .·. putt 14. 1 4; MI. 176. 557.
22
33§
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXIII. DE EFFECTIBUS SACR. POENIT.
2) S. Hieronymus et 5. Ambrosius dicunt particulam impossibile in
loco citato large sumptam idem significare ac difficile. Unde Apostolus non
absolute impossibile sed valde difficile esse docuit lapsis per poenitentiam
renovari x.
3) S. Joannes Chrysostomus et alii intelligunt verba Apostoli de ba
ptismo, adeo ut impossibile sit eos, qui post baptismum prolapsi sunt,
denuo renovari per baptismum. Revera Apostolus loquitur de iis, qui semel
illuminati sunt per baptismum, qui dicitur sacramentum illuminationis: et
impossibile esse dicit eos renovari, quod similiter baptismum significat 12.
QUAESTIO XXXIII
DE EFFECTIBUS SACRAMENTI POENITENTIAE
ARTICULUS I
AN PECCATA MORTALIA REMITTANTUR QUOAD ÇULPAM
PER SACRAMENTUM POENITENTIAE
552. Status quaestionis. Protestantes docent peccata mortalia in
sacramento poenitentiae non tam remitti quam tegi. Ex quo sequi vi
detur poenitentem post acceptam absolutionem in eo statu remanere,
in quo peccata, de quibus absolutus est, possint redire.
Ecclesia catholica semper docuit peccata mortalia quoad culpam
omnino remitti in sacramento poenitentiae, et nunquam eorum culpam
ad animam redire.
553. Thesis. Poenitenti rite disposito et confesso remittuntur per
sacramentum poenitentiae omnia peccata mortalia post baptismum
commissa.
Dixi «post baptismum commissa», quia peccata etiam personalia
ante baptismum commissa remittuntur per baptismum.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus in Evangelio, cum instituit sa
cramentum poenitentiae, expresse docuit omnia peccata per ipsum
hominibus remissum iri. Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis34.
Quaecumque solveritis super terram, erunt soluta et in, caeloi. Nullum
peccatum quantumvis grave excepit Christus.
2) Ex Concilio Tridentino. Sancta synodus hoc definit dicens: Si
quis dixerit in catholica Ecclesia poenitentiam non esse vere et proprie
1 S. Hieronymus, Contra Jovinianum, lib. 2, c. 3; ML 23, 298: S. Ambrosius,
De poenitentia, lib. 2, c. 2, n. 12; ML 16, 520.
2 S. Joannes Chrysostomus, Ad Hebr., hom'. 9, n. 3; MG 63, 79. Auctor libri
De vera et falsa poenitentia, c. 3; ML 40, 1114. Cfr. Paquet, De ipsa poenitentia
disp. i, q. i, a. 7.
3 Joan., 20, 23.
4 Maith., 18, 18.
ART. II. AN PER POENITENTIAM REMITTI POSSIT, ETC.
339
sacramentum pro fidelibus, quoties post baptismum in peccata labuntur,
ipsis Deo reconciliandis, a Christo Domino nostro institutum, a. s.1.
3) Ex SS. Patribus. Tertullianus ait: «Omnibus ergo delictis seu
carne seu spiritu, seu facto seu voluntate commissis, qui poenam per
judicium destinavit, idem et veniam per poenitentiam spondit» 12. S. Pa
danus: «Quaecumque solveritis inquit, omnino nihil excipit, quaecum
que inquit, vel magna vel modica» 34
. S. Ambrosius: «Dominus enim
crimen nullum excepit, qui peccata donavit omnia» *.
4) Ex ratione. Divinae misericordiae repugnat, quod homo sincere
velit peccata sibi deleri, et Deus nolit ea remittere; et virtuti passionis
Christi derogat, quod per poenitentiam valor passionis Christi homini
applicetur, et peccatorum venia non concedatur5*
.
Corollarium. Apposite huc veniunt verba Joannis XIX: «Nullum
in Ecclesia catholica majus potest esse nefas, quam existimare alicujus naevum criminis praecipue pocnitentis, quod non queat dissolvere
concessa Petro a Domino clavis» e.
ARTICULUS II
UTRUM PER POENITENTIAM REMITTI POSSIT UNUM PECCATUM
MORTALE SINE ALIO
554. Status quaestionis. Agitur de peccatore,- qui duo saltem pec
cata mortalia commisit, et quaeritur, an possit unius peccati mortalis
veniam obtinere per poenitentiam, remanente altero.
Omnes theologi concedunt unum mortale sine alio secundum actua
lem providentiam non remitti in homine duo peccata mortalia habente.
An de potentia Dei absoluta id fieri possit, disputatur.
555. Placita theologorum, i) Aliqui docent de potentia Dei absoluta
unum peccatum mortale sine alio remitti posse per extrinsecain condona
tionem sine intrinseca peccatoris mutatione. Ita Suarez et alii
2) Negant S. Thomas, Sotus, Valentia, Paquet et alii 8.
556. Thesis. Unum peccatum mortale sine alio nullatenus remitti
potest per poenitentiam.
Arg. 1) Auctor libri De vera et falsa poenitentia diserte hoc tra
didit dicens: «Sunt plures, quos poenitet peccasse, sed non omnino,
reservantes sibi quaedam, in quibus delectentur, non animadvertentes
Sess. 14, can. 1; Denz-Bannw., 911.
De poenitentia, c. 4; ML 1, 1343.
Ep. 3 ad Sympronianum, n. 12; ML 13, 1071.
De poenitentia, lib. 1, c. 2, n. 5; ML 16, 487.
8 Cfr. S. Thomas, Ill p., q. 86, a. 1.
° Ep. 17; MI. 141, 1151.
’ Suarez, De poenitentia, disp. io, sect. 1, n. 9.
" S. Thomas, III p., q. 86, a 3: Solus, In IV Sent,, dist. 15, q. I, a. 3: Va
lentia, In III p.. disp. 7, q 3, p. 3; Paquet. De poenitentia, disp. 2, q. 1, a. 2.
1
2
3
4
PE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXIII. DE EFFECTIBUS SACK. POENIT.
34°
Dominum simul surdum et mutum a daemonio liberasse (Matth., 12, 22),
per hoc docentem nos nunquam nisi de omnibus sanari»x.
2) Ratio theologica idem ostendit. Nemo potest ab uno peccato
liberari, nisi simul in gratiam Dei recipiatur. Sed impossibile est, etiam
de potentia Dei absoluta, hominem, qui retinet unum peccatum mor
tale, recipi in gratiam Dei, quia impossibile est hominem esse simul
Deo gratum et ingratum, in gratia et in peccato. Esse quippe in peccato
mortali significat esse gratia Dei privatum. Ergo.
3) Peccatum mortale non potest remitti nisi per detestationem inju
riae Deo illatae. Qui autem pergit in peccato remanere, non detestatur
injuriam Deo illatam. Ergo. «Peccata, ait ad rem S. Thomas, quamvis
non sint connexa quantum ad conversionem ad bonum commutabile,
sunt tamen connexa quantum ad aversionem a bono incommutabili, in
qua conveniunt omnia peccata mortalia, et ex hac parte habent ratio
nem offensae, quam oportet per poenitentiam tolli»1
2.
557. Corollaria. 1) Peccatum mortale est absolute incompatibile
cum gratia sanctificante. Peccatum enim mortale excludit gratiam,
sicut gratia excludit peccatum mortale.
2) Peccatum mortale non remittitur in hoc sacramento per puram
condonationem extrinsecam, quin homo intrinsece mutetur per dete
stationem offensae Deo illatae. Qui autem retinet unum peccatum mor
tale,, non mutatur intrinsece, nec detestatur offensam Deo illatam.
3) Nequit Deus diligere dilectione gratiae hominem, qui pergit re
tinere peccatum mortale.
ARTICULUS III
UTRUM POENAE DEBITAE PECCATIS MORTALIBUS EORUMQUE
RELIQUIAE REMITTANTUR PER POENITENTIAM
558. Status quaestionis. 1) Duo respectus sunt in omni peccato
mortali distinguendi, aversio a Deo, bono incommutabili, et conversio ad
creaturas, bonum commutabile. Aversioni a Deo debetur poena aeterna,
et conversioni ad creaturas poena temporalis.
2) Ex delectatione et praesertim ex habitu peccati oriuntur in ho
mine quaedam propensiones mentisque debilitates, quae reliquiae pec
cati vocantur.
3) Hinc, in quolibet peccato mortali ultra culpam considerandae
sunt poena aeterna, poena temporalis et reliquiae peccatorum. Et quae
ritur, an per sacramentum poenitentiae haec tria simul cum culpa’
remittantur.
559. Placita theologorum. Aliqui catholici dixerunt poenam in sacra
mento poenitentiae remitti quoad aeternitatem durationis non quoad tem
poralem durationem. Ita Valentia 3.
1
2
3
De vera et falsa poenitentia, c. 9, n. 24; ML 40, 1121.
III p., q. 86, a. 3 ad 3.
In III p.. disp. 7, q. 14, p. 1.
ART. HI. AN PER POENIT. REMITTATUR POENA
34I
Alii verius docent poenam aeternam peccato mortali debitam una cum
culpa remitti in sacramento poenitentiae, remanentibus partim poena tem
porali et reliquiis peccatorum.
560. Errores, l.utherus, Calvinus et alii haeretici docuerunt post cul
pam remissam nihil in anima relinqui, quod in hac vita vel futura sit Deo
solvendum. Exinde negaverunt exsistentiam purgatorii, in quo poena tem
poralis peccatis debita expietur.
561. Thesis I. Poena aeterna peccatis mortalibus, in quantum sunt
aversio a Deo, debita remittitur per sacramentum poenitentiae simul
cum culpa.
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. Concilium Tridentinum docet in
poenitentia contineri satisfactionem, «non quidem pro poma aeterna,
quae vel sacramento vel sacramenti voto una cum culpa remittitur, sed pro
poena temporali» 1.
2) Homo per remissionem culpae justificatur et fit haeres regni
caelestis. Sed impossibile est, ut homo justus et haeres regni caelestis
sit simul reatui poenae aeternae obnoxius, quia nemo potest ad gloriam
et poenam aeternam simul addici. Ergo poena aeterna peccatis morta
libus debita remittitur per sacramentum poenitentiae simul cum culpa.
562. Thesis II. Poena temporalis peccatis sive mortalibus sive
venialibus debita non semper remittitur totaliter per sacramentum poe
nitentiae, sed plerumque in peccatore post acceptam absolutionem re
manet aliquid Deo solvendum.
Nota. Minime negaverim partem poenae temporalis, vel etiam, si quando
dolor excellens fuerit, ut in S. Paulo fuisse creditur, totam poenam tem
poralem per sacramentum poenitentiae remitti. In sacramento enim poe
nitentiae omnino requiruntur contritio et satisfactio, quae ordinatae sunt
ad poenam etiam temporalem remittendam, et ubi intensa fuerit contritio,
tota poena temporalis remitti potest. «Intensio contritionis, ait ad rem
S. Thomas, potest attendi dupliciter: uno modo ex parte caritatis, quae di
splicentiam causât, et sic contingit tantum intendi caritatem in actu, quod
contritio inde sequens merebitur non solum culpae amotionem, sed etiam
absolutionem ab omni poena. Alio modo ex parte doloris sensibilis, quem
voluntas in contritione excitat; et quia ille etiam poena quaedam est, tan
tum potest intendi, quod sufficiat ad deletionem culpae et poenae» 12.
Hoc tamen raro fit, ut dicunt theologi catholici, et peccator plerumque
post susceptum sacramentum poenitentiae remanet obnoxius poenae tem
porali luendae.
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. Sancta synodus hoc declaravit
dicens: Si quis post acceptam justificationis gratiam cuilibet peccatori
poenitenti ita culpam remitti et reatum poenae aeternae deleri dixerit, ut
nullus remaneat reatus poenae temporalis exsolvendae vel in hoc saeculo,
vel in juturo in purgatorio, antequam ad regna caelorum aditus patere
possit, a. s. 3.
1
*
3
.Sess (>,
Suppi.,
C. 14; Donz-Bannw., 807.
q. 5, a. 2,
(», can. 30; Donx-Bnnnw., M40.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXIII. DE EFFECTIBUS SACK. POENIT.
342
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Productior est enim poena
quam culpa; ne parva putaretur culpa, si cum illa finiretur et poena»1.
S. Gregorius: «Delinquenti ergo Dominus nequaquam parcit, quia
delictum sine ultione non deserit. Aut enim ipse hoc homo in se poenitens punit, aut hoc Deus cum homine vindicans percutit»1
2.
3) Ex ratione, a) Peccator, Deum offendendo, et amcitiam su
stulit et justitiam laesit. Quando autem per sacramentum poenitentiae
cum Deo se reconciliat, amicitiam recuperat, sed justitiae non semper
satisfacit. Sic etiam saepe contingit apud homines: «Quando offendens
offensum verbis placat, nondum re subtracta restituta, fit recompen
satio amicitiae, sed non justitiae» 3.
b) Qui se poenitet de peccatis commissis, redit ad Deum, a quo
discesserat per aversionem, ac destruit culpam et poenam aeternam
aveisioni respondentem; sed non semper dolet tantum quantum dele
ctatus est in conversione ad creaturas, nec satisfacit pro poena tempo
rali respondente conversioni ad bonum commutabile.
563. Thesis III. Post susceptum sacramentum poenitentiae saepe
remanent in homine reliquiae peccatorum, quamvis debilitatae ac di
minutae.
Arg. 1) S. Thomas dilucide hoc explicat dicens: «Deus totum ho
minem perfecte curat; sed quandoque subito, sicut socrum Petri statim restituit perfectae sanitati, ita ut surgens ministraret illis, ut legi
tur Luo., 4, 39; quandoque autem successive, sicut dictum est q. 44,
a. 3 ad 2, de coeco illuminato (Mare., 8, 23). Quandoque autem prius
remittit culpam per gratiam operantem, et postea per gratiam cooperantem successive tollit peccati reliquias»45.
2) Homo revera, cum se avertit a Deo et convertit ad creaturas,
praesertim si post aversionem a Deo indulgeat delectationibus, acquirit
vitiosas propensiones ad malum, sive per modum dispositionis sive etiam
per modum habitus. Cum autem anima sanatur per gratiam, recuperat
statum amicitiae cum Deo, sed illae propensiones manent, quousque
per repetitionem actuum contrariorum destruantur. Hinc experientia
quotidiana docet propensiores esse ad malum eos, qui peccatis multo
tempore indulserunt, quam qui innocentiam vitae servaverunt.
«Remanent tamen debilitatae et diminutae, ita quod homini non dominentur; et hoc magis per modum dispositionum quam per modum
habituum, sicut etiam remanet fomes post baptismum»
1
2
3
1
5
In Joan. Evang., tr. 124, 5; ML 35, 1972.
Moral., lib. 9, c. 34, η. 54; ML 75, 889.
S. Thomae, In IV Sent., dist. 14, q. 2, a. 1, sol. 2.
III p.. q. 86, a. 5 ad 1.
III p., q. 86, a. 5.
ART. IV. AN PECCATA VENIALIA REMITTANTUR, ETC.
343
ARTICULUS IV
AN ET QUOMODO PECCATA VENIALIA REMITTANTUR PER SACRAMENTUM
POENITENTIAE ET EXTRA SACRAMENTUM
564. Status quaestionis. «Peccatum veniale actuale, ait Billuart,
est conversio inordinata ad bonum creatum sine aversione tamen a bono
increato»1. Per inordinatam conversionem afficitur voluntas hominis
ad bona creata, et retardat fervorem caritatis. In hac diminutione fer
voris caritatis consistit macula peccati venialis seu peccatum veniale
habituale;.
Quaestio est, quomodo remittatur peccatum veniale habituale.
565. I. Viribus naturae obtineri nequit remissio -peccati venialis.
Peccatum veniale, utpote retardans fervorem caritatis in ordine gra
tiae, non remittitur nisi per applicationem meritorum Christi. Unde
quilibet homo, quantumvis justus, indiget auxilio gratiae actualis ad
obtinendam remissionem peccati venialis.
566. II. Homini exsistenti in peccato mortali non potest remitti pec
catum veniale, nisi prius prioritate saltem naturae remittatur peccatum
mortale. Ita .S. Thomas cum communi sententia 1
2.
Remissio siquidem peccati venialis fit per opus satisfactorium Deo
gratum in ordine supernaturali. Sed opera hominis exsistentis in pec
cato mortali non sunt Deo grata in ordine supernaturali. Ergo. Ad rem
S. Thomas: «Veniale autem peccatum... per accidens fit irremissibile
peccato mortali conjunctum, in quantum est in subjecto privato gratia;
et sic per accidens punitur poena aeterna»3*
.
567. III. Peccatum veniale remitti non potest sine aliqua poeniten
tia; non requiritur tamen poenitentia formalis, sed sufficit virtualis.
Pars 1 a
Non remittitur sine aliqua poenitentia.
Arg. 1) S. Augustinus ajebat: «Nec quemquam putes ab errore
ad veritatem, vel a quocumque seu magno seu parvo peccato ad cor
reptionem sine poenitentia posse transire»1.
2) Ratio est conspicua, quia peccatum veniale non dimittitur, dum
voluntas hominis peccato adhaeret. Voluntas autem hominis peccato
adhaeret, quousque ab eo per displicentiam se avertat.
Pars 2.a Ad remissionem peccati venialis non requiri
tur poenitentia formalis sed sufficit virtualis.
Formalis poenitentia est actus explicitus doloris, perfecti vel imper
fecti, de peccatis commissis. Virtualis poenitentia est affectus «in Deum
et res divinas, ut, quidquid sibi occurreret, quod eum ab hoc motu re
tardaret, displiceret ei et doleret se commisisse, etiamsi actu de illo
non cogitaret»5.
1
2
3
1
"
De poenitentia, diss. 3, a. 2, § 1.
S. Thomas, III p., q. 87, a. 4.
De malo, q, 7, a. to.
Ερ. <)3 ad Vincentium, n. 53; ML 33, 347.
S. Thomas. Ill p., q. 87, a 1.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXIII. DE EFFECTIBUS SACR. POENIT.
344
Haec virtualis poenitentia seu displicentia satis avertit voluntatem
hominis justi a complacentia peccati venialis, atque idcirco est suffi
ciens ad obtinendam remissionem peccati venialis.
Aliqui theologi, ut Sasse1, merito dicunt in quolibet actu meritorio
hominis justi reperiri hanc poenitentiam virtualem, aliis contradicen
tibus 1
2.
568. IV. Cum peccatum veniale non contrarietur gratiae et cari
tati, ad remissionem peccati venialis non requiritur infusio gratiae ha
bitualis, sed sufficit influxus gratiae vel caritatis, qui importet actum
explicitum vel implicitum poenitentiae. «Quia tamen in habentibus usum
liberi arbitrii, in quibus solis possunt esse peccata venialia, non con
tingit esse infusionem gratiae sine actuali motu liberi arbitrii in Deum
et in peccatum, ideo quandocumque de novo gratia infunditur, peccata
venialia remittuntur» 3.
Hinc peccata venialia quandoque tolluntur per sacramenta et per
infusionem gratiae, non semel extra sacramenta per poenitentiam sal
tem virtualem etiam sine infusione gratiae, quatenus exercentur actus
procedentes «ex gratia, per quam removeatur inordinata adhaesio ad
rem temporalem» 4.
569. V. Modum remittendi peccata venialia dilucide explicat An
gelicus dicens: «Ad remissionem venialis peccati non requiritur novae
gratiae infusio, sed sufficit aliquis actus procedens ex gratia, quo ali
quis detestetur peccatum veniale vel explicite vel saltem implicite, si
cut cum aliquis ferventer movetur in Deum».
«Et ideo triplici ratione aliqua causant remissionem venialium pec
catorum. Uno modo, in quantum in eis infunditur gratia, quia per in
fusionem gratiae tolluntur venialia peccata, ut supra dictum est articulo
praecedenti. Et hoc modo per eucharistiam, et extremam unctionem,
et universaliter per omnia sacramenta novae legis, in quibus confertur
gratia, peccata venialia remittuntur. Secundo, in quantum sunt cum
aliquo motu detestationis peccatorum, et hoc modo confessio generalis,
tunsio pectoris et oratio dominica operantur ad remissionem venialium
peccatorum; nam in oratione dominica petimus: «Dimitte nobis debita
nostra». Tertio modo, in quantum sunt cum aliquo motu reverentiae in
Deum et ad res divinas; et hoc modo benedictio episcopalis, aspersio
aquae benedictae, quaelibet sacramentalis unctio, oratio in ecclesia de
dicata, et si aliqua alia sunt hujusmodi, operantur ad remissionem ve
nialium peccatorum»56
.
«Omnia ista causant remissionem peccatorum venialium, in quan
tum inclinant animam ad motum poenitentiae, qui est detestatio pec
catorum vel implicite vel explicite» ®.
Juxta haec Angelici principia, peccata venialia remittuntur:
1
2
3
4
5
6
De poenitentia, sect. 3, c. 7, assert. 3.
Cfr. Billuart, De sacramento poenitentiae,
S. Thomas, III p., q. 87, a. 2.
S. Thomas, IIT p., q. 87, a. 2 ad 3.
III p., q. 87, a. 3.
III p., q. 87, a. 3 ad 1.
diss. 3, a. 2, § 1.
ART. IV. AN PECCATA VENIALIA REMITTANTUR, ETC.
345
1) Per sacramentum -poenitentiae et per alia novae legis sacramenta
ex opere operato.
Sacramenta enim novae legis producunt gratiam. Quoties autem
infunditur gratia adultis, eorum liberum arbitrium movetur in amorem
Dei detestationemque peccati, et hoc motu animae tollitur peccatum
veniale.
2) Per contritionem perfectam extra sacramenta. Contritio enim per
fecta delet peccata etiam mortalia.
Attritio supernaturalis probabilius tollit peccata venialia justi. Id
innuere videtur Concilium Tridentinum, cum docet peccata venialia non
solum per sacramentum poenitentiae sed multis etiam aliis mediis ex
piari posse1.
3) Per sacramentalia ex opere operantis.
Sacramentalia ex sua institutione nata sunt excitare in nobis pios
motus vel detestationis peccatorum vel reverentiae in Deum, in quibus
includitur virtualis displicentia peccatorum. Per detestationem autem
et displicentiam virtualem delentur peccata venialia.
Dixi ex opere operantis. Plures theologi ut Solus, Canus, Valentia
et alii 1
2 docuerunt sacramentalia delere peccata venialia ex opere ope
rato, sed I 'azquez, Suarez, Salmanticenses morales, Billuart et alii 3 me
lius dixerunt sacramentalia tollere peccata venialia ex opere operantis
tantum.
570. VI. Per dolorem universalem, qui saltem virtualiter se exten
dat ad omnia peccata venialia, cuncta delentur; per dolorem vero limita
tum ea remittuntur, ad quae virtualiter se extendit.
Dolor quippe ea remittit peccata, ad quae virtualiter se extendit;
atque ideo dolor universalis remittit omnia, et particularis ea, ad quae
se extendit.
Ex hoc sequitur unum peccatum veniale posse in homine justo sine
alio remitti, si quis de uno dumtaxat doleat 4.
Ea vero peccata venialia, quibus voluntas afficitur, non remittun
tur per dolorem de aliis peccatis elicitum 5.
571. VII. Peccata venialia, quibus homo decedit ex hac vita, remit
tuntur ei post mortem per actum perfectae caritatis in Deum ipsis venia
libus repugnantem.
1) Supponit conclusio aliquos ex hac vita decedere cum peccatis
venialibus. Qui enim de peccatis venialibus actu vel habitu compla
centes repente vel in somnis moriuntur, ferunt peccata venialia ex
hac vita.
2) Deinde certum est culpam peccati venialis remittendam esse,
1 Sess. 14, c. 5; Denz-Bannw., 899. Cfr. Gabriel a S. Vincentio, De sacramento
poenitentiae., disp. 2, q. 9; et Salmanticenses morales, De sacramento poenitentiae,
c. 5. n. 34.
2 Sotus, In IV Sent., dist. 15, q. 2, a. 3; Canus, De locis, lib. 12, c. 12 ad 9;
Valentia, In III p , disp. 7, q. 4, p. 1; «Est autem hic».
3 Vazquez, I η III p., q. 87, a. 3, dub. 1; Suarez, De poenitentia, disp. 12,
s
2: Salm. morales. De sacr poenit , c.5. n. 50; Billuart, De s. poenit., diss. 3, a. 2.
4 Cfr S. Thomas, III ρ , q. 87. a 3 ad 2; Salm, morales. De s. poenit., c. 5.
4 Cfr 8. Thomas, 111 p , q. 87, a 3 ad 2.
346
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXIII. DE EFFECTIBUS SACR. POENIT.
antequam homo ad beatitudinem perveniat, quia nihil inquinatum in
trabit in regnum caelorum.
3) Quomodo haec peccata post mortem dimittantur, explicat An
gelicus dicens: «De peccato veniali quidam dixerunt, quod in habenti
bus caritatem semper dimittitur in hac vita quantum ad culpam, sed
post hanc vitam dimittitur quantum ad poenam, per poenae scilicet
solutionem. Sed hoc quidem satis probabile videtur in his, qui cum usu
rationis ex hac vita recedunt: non enim est probabile, quod aliquis in
caritate exsistens et cognoscens sibi mortem imminere, non moveatur
motu caritatis et in Deum et contra omnia peccata, quae fecit; etiam
venialia; et hoc sufficit ad remissionem venialium quantum ad culpam,
et fortassis etiam quantum ad poenam, si sit intensa dilectio. Sed
quandoque contingit, quod aliqui in actibus peccatorum venialium, vel
in proposito venialiter peccandi occupantur somno vel aliqua passione
auferente usum rationis, et praeveniuntur morte, antequam possint ha
bere usum rationis. Quibus manifestum est, quod in hac vita peccata
venialia non dimittuntur, et tamen propterea non impediuntur perpe
tuo a vita aeterna, ad quam nullo modo perveniunt, nisi omnino im
munes ab omni culpa effecti. Et ideo oportet dicere, quod venialia
remittuntur eis post hanc vitam etiam quantum ad culpam, eo modo,
quo remittuntur in hac vita, scilicet per actum caritatis in Deum, re
pugnantem venialibus in hac vita conmmissis. Quia tamen post hanc
vitam non est status merendi, ille dilectionis motus in eis tollit quidem
impedimentum venialis culpae, non tamen meretur absolutionem vel
diminutionem poenae, sicut in hac vita»'. Angelico subscribunt Scotus,
Capreolus, Suarez, Salmanticenses morales, et alii communiter12.
ARTICULUS V
UTRUM ET QUO GRADU VIRTUTES INFUSAE PER PECCATUM
AMISSAE RECUPERENTUR PER POENITENTIAM 3
572. Status quaestionis. 1) Virtutes infusae, exceptis plerumque
fide et spe, amittuntur per peccatum mortale, quia, cum radicentur in
caritate, amissa semel caritate, ipsae pereunt.
2) Verum homo per poenitentiam restituitur ad vitam spiritualem
et ad caritatem, et quaestio est, an virtutes infusae, quae ante pecca
tum erant in anima, recuperentur, et quatenus affirmative, quo gradu
per poenitentiam restituantur animae.
573. Placita theologorum, i) Concors theologorum sententia docet
virtutes infusas per peccatum amissas restitui animae per poenitentiam.
1 De malo, q. 7, a. 11.
2 Scolus, In IV Sent., dist. 21, q. 1; Capreolus, In IV Sent., dist. 21, q. I,
a. 1; Suarez, De poenitentia, disp. 11, sect. 4, n. 9 sqq.: Salmanticenses morales,
De sacramento poenitentiae, c. 5, n. 51.
3 Virtutes acquisitae non per poenitentiam sed actuum repetitione recupe
rantur.
ART. V. UTRUM ET QUO GRADU VIRTUTES INFUSAE RECUPERENTUR, ETC.
347
2) ' Juxta Suarez restituuntur in majori gradu, quam habebant ante
peccatum *; sed juxta alios verius in majori, aequali, vel raonori gradu
secundum uniuscujusque dispositionem. Ita S. Thomas, Sylvius et alii 1
2.
574. Thesis I. Homo per poenitentiam recuperat omnes virtutes
infusas per peccatum mortale amissas, quae ex sua natura recuperabiles sunt.
Arg. 1) Concilium Tridentinum ait: «In ipsa justificatione cura re
missione peccatorum haec omnia simul infusa accipit homo per Jesum
Christum, cui inseritur, fidem, spem, et caritatem» 3.
2) S. Thomas: «Relinquitur, quod per poenitentiam gratia homini
infundatur. Ex gratia autem consequuntur omnes virtutes gratuitae,
sicut ex essentia animae fluunt omnes potentiae»4. Ergo per poeniten
tiam omnes virtutes recuperantur.
Dixi: quae ex sua natura recuperabiles sunt. Sunt enim aliquae vir
tutes vel potius dignitates, ut innocentia et viiginitas, quae materiali
ter recuperari nequeunt. De virginitate ait S. Thomas: «Ille, qui virgi
nitatem peccando amisit, per poenitentiam non recuperat virginitatis
materiam, sed recuperat virginitatis propositum»5.
575. Thesis II. Virtutes infusae quandoque in majori gradu, quan
doque in aequali, et quandoque in minori, quam erant ante peccatum,
per poenitentiam homini restituuntur.
Rationem hujus theseos adducit S. Thomas his verbis: «Motus liberi
arbitrii, qui est in justificatione impii, est ultima dispositio ad gratiam.
Unde in eodem instanti est gratiae infusio cum praedicto motu liberi
arbitrii, ut in secunda parte habitum est (I-II, q. 113, a. 5 et 7), in quo
quidem motu comprehenditur actus poenitentiae, ut supra dictum est,
q. 86, a. 2. Manifestum est autem, quod formae, quae possint recipere
magis et minus, intenduntur et remittuntur secundum diversam dispo
sitionem subjecti, ut in secunda parte habitum &sV(I-II, q. 52, a. 1
et 2; et q. 66, a. 1). Et inde est, quod secundum quod motus liberi ar
bitrii in poenitentia est intensior vel remissior, secundum hoc poenitens
consequitur majorem vel minorem gratiam. Contingit autem intensio
nem motus poenitentis quandoque proportionatum esse majori gratiae,
quam fuerit illa, a qua ceciderat per peccatum, quandoque autem
aequali, quandoque vero minori. Et ideo poenitens quandoque resurgit
in majori gratia, quam prius habuerat, quandoque autem in aequali,
quandoque etiam in minori; et eadem ratio est de virtutibus, quae ex
gratia consequuntur» ®.
1
2
3
4
5
°
Opusculo V, Relectio de rep. merit., disp. 2, sect. 3, n. 58.
S. Thomas, III p., q. 89, a. 2; Sylvius, In III p., q. 89, a. 2.
Sess. 6, c. 7; Denz-Bannw., 800.
III p., q. 89, a. 1.
ll-ll, q. 152, a. 3 ad 3.
/// p.. q. 89, a. 2.
•η
34®
Dii SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXIII. DE EFFECTIBUS SACK. POENIT.
ARTICULUS VI
UTRUM MERITA PER PECCATUM MORTIFICATA PER POENITENTIAM
REVIVISCANT
576. Status quaestionis. 1) Quadruplicis generis sunt opera, quae
ab homine fiunt, viva scilicet, mortua, mortifera et mortificata. Opera viva
sunt, quae procedunt ex gratia et caritate in anima exsistente, ut amor
Dei supernaturalis in justo. Mortua dicuntur, quae ex objecto quidem
sunt bona, sed fiunt ab homine spiritualiter mortuo, et non procedunt
a gratia sanctificante, ut oratio peccatoris. Mortifera sunt, quae homi
nem mactant, id est, gratiam expellunt, vitamque spiritualem de
struunt. Mortificata vocantur, quae aliquando fuerunt viva, sed adve
niente peccato mortali, carent influxu spirituali1.
2) Opera viva per poenitentiam, licet ratificentur, non reviviscunt;
mortua, quae nunquam meritum habuerunt, reviviscere nequeunt; mor
tifera, quae sunt peccata, per poenitentiam destruuntur. Quaestio est,
an opera, quae fuerunt viva, et per peccatum mortificata sunt, per
poenitentiam acquirant statum pristinum, id est, meritum vitae aeter
nae et jus ad beatitudinem, quod ante peccatum habuerunt.
577. Error. «Quidam dixerunt, ait Angelicus, quod opera meritoria
per peccatum sequens mortificata non reviviscunt per poenitentiam subsequentem, considerantes, quod opera illa non remanent, ut iterum vivifi
cari possint» 1
2.
Sed hunc errorem statim refutat ipse dicens: «Hoc impedire non potest,
quin vivificentur; non enim habent vim perducendi in vitam aeternam (quod
pertinet ad eorum vitam) solum, secundum quod actu exsistunt, sed etiam
postquam actu esse desinunt, secundum quod remanent in acceptatione
divina. Sic autem remanent, quantum est de se, etiam postquam per pec
catum mortificantur» 3.
578. Thesis. Opera meritoria per peccatum mortale mortificata
reviviscunt per poenitentiam, quatenus recuperant vim perducendi homi
nem ad vitam aeternam.
Arg. 1) E.x S. Scriptura, a) Dominus per Joelem ait: Reddam
vobis (poenitentibus) annos, quos comedit locusta, bruchus, et rubigo*.
Quod explicans ait S. Hieronymus: «Si autem post poenitentiam tan
tam ubertatem Deus rerum omnium pollicetur, quid respondebit No
vatus negans poenitentiam, et reformari posse peccatores in pristinum
statum, si digna fecerint opera poenitentiae?» °.
b) Apostolus ad hebraeos: Non enim injustus Deus, ut obliviscatur
operis vestri, et dilectionis, quam ostendistis in nomine ipsius, qui mini1
2
3
1
6
Cfr Billuart, De sacramento poenitentiae, diss. 3, a. 5, S 1.
III p.. q. 89, a. 5.
III p·, q. 89, a. 5.
Joel., 2, 25.
In Joelem, 2, 25; MI. 25, 974.
ART. VI. AN PER POENIT. MERITA REVIVISCANT
349
strastis sanctis et ministratis1. Concilium Tridentinum docet haec verba
applicanda esse «justificatis hominibus, sive acceptam gratiam perpe
tuo conservaverint, sive amissam recuperaverint»12.
c) Apostolus iterum: Tanta passi estis sine causa3. Si tamen sine
causa 3. Hunc textum S. Joannes Chrysostomus exponit de reviviscen
tia meritorum45*. Et S. Hieronymus diserte ait: «Quas (persecutiones)
frustra arguuntur fuisse perpessi (galatae), si a gratia Christi recedant,
propter quam tanta perpessi sunt. Simul et illa spes, quod quicumque
ob Christi fidem laboraverit et postea lapsus fuerit in peccatum, sicut
priora sine causa dicitur passus fuisse, dum peccat, sic rursum non per
dat ea, si ad pristinam fidem et antiquum studium revertatur» s.
Aliqui theologi ac commentaristae, ut Pesch, Cornely et alii ®, cen
sent haec Apostoli verba ad hebraeos intelligenda esse de judaeis non
lapsis, et non referri ad reviviscendam meritorum, sed aliqui SS. Pa
tres, ut vidimus, ea interpretati sunt de meritis mortificatis et per
poenitentiam recuperatis. «Quaecumque demum, ait ad rem Lehmkuhl,
fuerit vera Apostoli intentio, ex interpretatione multorum Patrum ha
bemus argumentum traditionis, persuassionem de reviviscentia merito
rum Ecclesiae semper insedisse»7.
2) Ex ratione S. Thomae: «Quod isti, qui ea fecit, non sint effi
cacia ad ducendum in vitam aeternam, provenit ex impedimento pec
cati supervenientis, per quod ipse redditus est indignus vita aeterna.
Hoc autem impedimentum tollitur per poenitentiam in quantum per
eam remittuntur peccata. Unde restat, quod opera prius mortificata
per poenitentiam recuperant efficaciam perducendi eum, qui fecit ea,
in vitam aeternam, quod est ea reviviscere» 8.
Ex hoc patet opera viva facta in caritate proprie non mori peccato
superveniente, sed impediri ab effectu consequendo per impedimentum
superveniens ex parte operantis 9.
Hic agendum esset de mensura, qua opera mortificata reviviscunt
per poenitentiam, sed de hoc satis dictum est in tractatu De gratia
n. 347 sq.
1 Hebr., 6, io.
2 Sess. b, c. l6; Denz-Bannw., 809. Cl. Pesch defendit S. Paulum non hic
agere de judaeis, qui defecerunt, sed de mercede aeterna omnibus justis retribuen
da; De sacramento poenitentiae, 320 et 326. S. Epiphanius e contra textum explicat
de reviviscentia meritorum (Haer. 59, n. 2; MG 41, 1019).
3 Gal., 3. 4.
1 Comment, ad Galatas, 3, 2; MG 61, 650.
5 Comment, ad Gal., lib. 1, c. 3; MI. 2 6, 376.
° Pesch, De sacramento poenitentiae, n. 320; Cornely, Comment, ad Gal., 3, 4.
7 Editio Sasse, De sacramento poenitentiae, sect. 3, c. 6, th. 36, p. 223 in nota
addita a Lehmkuhl.
8 S. Thomas, III p., q. 89, a. 5.
s Cfr. S. Thomas, III p., q. 89, a. 5 ad 2.
35°
DE SACRAMENTIS. SECT. V. β. XXXIV. DE REDITU PECCATORUM
QUAESTIO XXXIV
DE REDITU PECCATORUM PER POENITENTIAM DIMISSORUM
ARTICULUS UNICUS
UTRUM PECCATA PER POENITENTIAM SEMEL DIMISSA REDEANT
PER SEQUENS PECCATUM
579. Status quaestionis. 1) Peccatum, in quantum est actio in
dividua, si semel remittatur, idem in individuo redire nequit, «quia, ut
optime ait Angelicus, quod omnino in nihilum decidit, idem numero
resumi non frotesti>x. Fuit actus liberi arbitrii, qui in nihilum decessit,
nunquam rediturus.
2) Experientia tamen quotidiana nos docet peccatum remissum
quoad identitatem specificam saepe redire, quia eumdem specie actum
peccati saepe repetimus.
3) Quaestio est, an macula et reatus poenae aeternae peccatorum
praecedentium, quae remissa sunt per poenitentiam, redeant per pec
catum sequens.
Quod ut recte intelligatur, observandum est cum S. Thoma duo esse
consideranda in peccato mortali, aversionem scilicet a Deo et conver
sionem ad bonum creatum. «Quidquid autem est ex parte aversionis in
peccato mortali, secundum se consideratum, est commune omnibus pec
catis mortalibus, quia per quodlibet peccatum mortale homo avertitur
a Deo. Unde et per consequens macula, quae est per privationem gra
tiae, et reatus poenae aeternae communia sunt in omnibus peccatis
mortalibus... Sed ex parte conversionis peccata mortalia sunt diversa,
et interdum contraria. Unde manifestum est, quod ex parte conversio
nis peccatum mortale sequens non facit redire peccata mortalia prius
abolita».
«Verum, quia aversio in peccato mortali ex conversione quodammodo
causatur, recipiunt ea, quae sunt ex parte aversionis, quodammodo di
versitatem per comparationem ad diversas conversiones, sicut ad diver
sas causas, ita quod sit alia aversio, et alia macula, et alius reatus,
prout consurgit ex alio et alio actu peccati mortalis.»
«Et hoc modo in quaestionem vertitur, utrum macula et reatus
poenae aeternae,, secundum quod causabantur ex actibus peccatorum prius
dimissorum, redeant per peccatum mortale sequens»12.
580. Errores, i) Testibus Petro Lombardo et S. Thoma, quibusdam
visum est peccata mortalia semel dimissa simpliciter per sequens pecca
tum redire 3.
1 In IV Sent., dist. 22, q. 1, a. 1, sol. 1.
2 S. Thomas, III p., q. 88, a. I.
3 Petrus Lombardus, IV Seni., dist. 22, nn. 1-2; Ml. 192, 898; S. Thomas, III p„
q. 88, a. I.
ART. I. QUID SIT INDULGENTIA
SSI
2) «Alii dixerunt, quod non redit peccatum dimissum per quodlibet
peccatum sequens, sed per quatuor tantum; scilicet, per odium fraternum,
per apostasiam a fide, et per contemptum confessionis, et per hoc quod
aliquis dolet se poenituisse. Unde fecerunt versus: Fratres odit, apostata fit,
spernitque fateri, poenituisse piget; pristina culpa redit* ‘.
3) «Alii, ponentes peccata redire, dixerunt, quod Deus non remittit pec
cata poenitenti postmodum peccaturo secundum praescientiam, sed solum
secundum praesentem justitiam» 12.
581. Thesis.
catum sequens.
Peccata semel a Deo dimissa non redeunt per pec
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apud Ezechielem ait Dominus: Impie
tas impii non nocebit ei, in quacumque die conversus fuerit ab impietate
sua... Omnia peccata ejus, quae peccaverit, non imputabuntur ei3.
2) Ex ratione. Si peccatum dimissum rediret quoad maculam vel
culpam, actus, qui in nihilum redactus est, exerceret vim suam impe
diendi homines a consequenda salute. Hoc autem impossibile est, quia,
quod in nihilum transiit, nihil potest efficere. Ergo 4.
3) Ex alia ratione. Quod Deus semel destruxit, non resurgit. Sed
Deus destruxit peccatum in justificatione hominis. Ergo.
QUAESTIO XXXV
DE INDULGENTIIS
ARTICULUS I
QUID SIT INDULGENTIA
582. I. Nomen. Multiplici sensu sumitur vocabulum indulgen
tia. Theodorus a Spiritu Sancto5* quatuor enumerat ejus acceptiones.
Sumitur: 1) «Pro illicita quadam lenitate, quae malum impune permittat,
aut malo viam aperiat». _Hoc sensu Quintiliianus ait: «Mollis illa edu
catio, quam indulgentiam vocamus, nervos omnes et mentis et corporis
frangit»®. 2) «Pro quadam facilitate respectu subditorum .et inferiorum...
quae exactioris vitae rigorem temperet». In hac acceptione Apostolus
fecit virginibus nubendi facultatem secundum indulgentiam non secun
dum imperium 7. 3) «Pro pulchritudine et formae elegantia». Ad rem inter
rogat Quintillianus: «Si filio obtigerit indulgentior facies, vultus erectior,
1
2
3
'*
5
n
’
S. Thomas, In IV Sent., dist. 22, q. 1, a. I.
S. Thomas,1/// p., q. 88, a. I.
Ezcch., 33, 12-16.
Cfr. Capreolus, In IV Sent., dist. 22, q. 2, a. 1.
Tractatus dogm. moralis de indulgentiis, diss. prooem., § 1.
Instil , lib. 1, c, 2.
/ Cor., 7, 6 et 25.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXV. DE INDULGENTIIS
35 2
refugiet mater amplexus?» *. 4) «Pro cessione debiti vel actionis, cujus
habemus jus adversus alterum». Apposite de hoc S. Augustinus: «Ne
desperatione homines pejus viverent, promisit (Deus) indulgentiae
portum» 1
2.
Ex hac quarta acceptione videtur nomen indulgentiae fuisse usui
ecclesiastico accommodatum, ut significaret remissionem poenae tem
poralis.
583. II. Definitio. Indulgentia recte definitur: Remissio poenae
temporalis pro peccatis actualibus quoad culpam jam dimissis Deo debi
tae, ab auctoritate ecclesiastica homini baptizato extra sacramentum poe
nitentiae concessa per applicationem satisfactionum, quae sunt in thesauro
Ecclesiae.
Dicitur 1) Remissio, id est, relaxatio, qua homini extinguitur vel
solvitur debitum.
Disputatur, an haec remissio fiat per absolutionem datam ab habente
jurisdictionem, vel sit solutio pretii ad redimendum debitum.
Diversi diversimode rem explicant, sed verius mihi videtur indul
gentiam pro vivis esse absolutionem, quatenus habet adnexam solu
tionem, et indulgentiam pro defunctis esse solutionem per modum
suffragii.
Utrumque docet Codex Juris Canonici his verbis: «Quam (indulgen
tiam) ecclesiastica auctoritas ex thesauro Ecclesiae concedit pro vivis
per modum absolutionis, pro dejunctis per modum su ifragiis 3.
Indulgentia igitur conceditur vivis per actum judicialis potestatis.
Auctoritas ecclesiastica illam concedens utitur potestate ligandi vel
solvendi, profertque sententiam absolutoriam sine strepitu judiciali,
condonando homini debitum, quod habet coram Deo4.
Habet tamen solutionem connexam, quatenus haec remissio fit per
quamdam satisfactionem, non propriam debitoris, sed Jesu Christi ac
Sanctorum, quorum satisfactiones applicantur debitori.
Indulgentia vero pro dejunctis est solutio, quatenus nomine Ecclesiae
satisfactiones Christi et Sanctorum suppliciter offeruntur Deo pro de
functis per modum suffragii.
2) Poenae temporalis. Tum in sacramento poenitentiae tum in
actu perfectae contritionis, remittitur peccatori culpa mortalis et poena
aeterna, sicut etiam per poenitentiam saltem virtualem remittitur culpa
peccati venialis, sed relinquitur plerumque debitum poenae temporalis
utriusque culpae. Remissio hujus poenae temporalis dicitur indulgentia.
Ante hanc remissionem poenae temporalis remitti oportet peccata
quoad culpam per poenitentiam sive in re sive in voto. Unde bullae ac
constitutiones pontificiae, quibus conceditur indulgentia, loquuntur de
remissione poenae temporalis.
Quidam veteres theologi, putantes peccatum veniale consistere in rea
tu poenae temporalis, dixerunt peccata venialia remitti posse sola in
1
2
3
4
Declamat. iS, c. io.
Enarrat, in ps. ror, serm. i, n. to; ML 37, 1301.
Codex Juris canonici, can. 911.
Cfr. Boringer, Les indulgences, part. I, § 5.
ART. t. QUID SIT INDULGENTIA
353
diligentia, imo Paludanus, qui recte censebat de natura peccati venialis
habitualis, ait: «Potest etiam, ut videtur, per indulgentiam, in quantum
habet rationem cujusdam absolutionis, remitti veniale quoad culpam» ·.
Sed verius docent theologi communiter in peccato veniali haberi culpam
et poenam temporalem, et culpam sine aliqua poenitentia saltem vir
tual! deleri non posse.
3) Pro peccatis actualibus quoad culpam jam dimissis. Pro pecca
tis quidem actualibus, quia poena debita peccato originali remittitur
in baptismo, et non pertinet ad indulgentiam. Quoad culpam jam di
missis, quia poena debita peccatis, sive mortalibus sive venialibus,
remitti nequit, antequam dimittatur culpa. Culpa enim secum fert
reatum poenae.
4) Deo debitae. Poenae siquidem civiles, ut restitutiones facien
dae, et satisfactiones aliis hominibus vel societati debitae, non remit
tuntur per indulgentiam, sed solummodo poenae temporales in foro Dei
debitae, quae praecipue in purgatorio essent solvendae. Hinc damnatur
propositio 19 Lutheri: «Indulgentiae his, qui veraciter eas consequun
tur, non valent ad remissionem poenae pro peccatis actualibus debitae
apud divinam justitiam»123.
Erraverunt pariter pistorienses, quando dixerunt indulgentiam non
aliud esse quam «remissionem partis ejus poenitentiae, quae per cano
nes statuta erat peccanti» s.
Unde pervertunt doctrinam catholicam, qui dicunt indulgentiam
non esse nisi declarationem, qua dicitur peccatorem sufficienter pro
peccatis commissis satisfecisse.
5) Ab auctoritate ecclesiastica concessa. Cum enim indulgentia sit
quaedam judicialis quasi sententia, qua poenae peccatis coram Deo de
bitae relaxantur, non potest nisi ab habente auctoritatem in foro ex
terno Ecclesiae concedi.
6) Homini baptizato. Per has particulas designatur subjectum in
dulgentiae, quod non potest esse nisi homo baptizatus. Auctoritas enim
ecclesiastica nullam habet jurisdictionem in homines non baptizatos.
7) Extra sacramentum poenitentiae. Dupliciter potest remitti poe
na temporalis Deo debita, per absolutionem scilicet in sacramento poeni
tentiae, et per indulgentiam extra sacramentum poenitentiae. Sed est
differentia inter utrumque. Sacramentum poenitentiae, quatenus est
instrumentum a Christo Domino institutum, applicat homini passionem
Christi, et remittit directe et per se culpam, et ex consequenti poenam
per modum condignae satisfactionis; indulgentia e contra non est
instrumentum sed remissio poenae temporalis, quatenus auctoritas
ecclesiastica per judicialem potestatem applicat peccatori satisfactiones
Christi atque sanctorum 4.
8) Per applicationem Satisfactionum, quae sunt in thesauro Ecclesiae.
In IV Sent., dist. 21, q. 1 in fine.
Prop. 10; Denz-Bannw., 759.
Prop. 40; Denz-Bannw., 1540.
4 Cfr. Theodorus a Spiritu Sancio. De indulg., p. i, c. 6, a. i «His modis»; et
Sotus, />i IV Sent . dint. 21, q. 1, a. 3.
1
2
3
23
354
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXV. DE INDULGENTIIS
His verbis significatur indulgentiam non esse meram condonationem
sed absolutionem et solutionem debiti ex alienis operibus poenalibus,
scilicet, ex satisfactionibus Christi et sanctorum, quae, ut dicemus in
ferius, remanent in thesauro Ecclesiae.
ARTICULUS II
QUOTUPLEX SIT INDULGENTIA
584. I. Indulgentia potest esse plenaria vel partialis. Indulgentia
plenaria seu totalis est remissio totius poenae temporalis, quam pecca
tor debet coram Deo; partialis dicitur remissio partis poenae temporalis
coram Deo debitae secundum formam concessionis.
1) Indulgentia plenaria aliquando olim dicebatur plena, plenior et
plenissima1, cujus distinctionis explicatio non una est apud auctores.
Sotus putavit hanc gradationem initium habuisse in exaggeratione con
donatorum 1
2. Juxta Paludanum et alios «plenaria intelligitur de poenis
peccatorum mortalium remissorum; plenior de ipsis una cum culpis ve
nialium; sed plenissima de absolutione ab omni poena et veniali culpa» 3.
Juxta Lehmkuhl et alios plena est remissio, quae ad poenas canonice
impositas et eam poenae Deo debitae partem respondeat; plenior, quae
ad poenas et impositas et secundum canones imponendas se extendit;
plenissima, quae ad remissionem omnis poenae Deo debitae, etiamsi
excedat debitum secundum canones imponendum respondet 4. Alii, ut
Suarez, Theodorus a Spiritu Sancto, Collet et alii defendunt praefatas
indulgentias inter se non differre, sed distinctionem indulgentiae in ple
nam, pleniorem et plenissimam explicandam esse penes privilegia et
indulta specialia, quae in concessione indulgentiarum ac jubilaei lar
giuntur 56
.
Haec distinctio nunc evanuit, et quaelibet indulgentia plenaria est
remissio totius poenae temporalis coram Deo debitae.
Ad intelligentiam tamen hujus indulgentiae plenariae prae oculis
haberi oportet id, quod supra diximus, scilicet, poenam peccatorum re
mitti non posse, nisi prius remittatur culpa. Quando fideles lucrantur
indulgentiam plenariam, recipiunt remissionem totius poenae, quae de
betur peccatis quoad culpam dimissis, atque ideo remissionem totius
poenae peccatis mortalibus remissis debitae, sicut etiam remissionem
poenae debitae peccatis venialibus, de quibus dolent, sed non remissio
nem poenae temporalis debitae peccatis venialibus, quibus afficiuntur.
1 Haec distinctio venit in Constitutione Bonifacii VIII, cujus initium «Anti
quorum», in Extrav. commun, de poenitentia et remissione data pro jubilaeo
anni 1300.
2 In IV Sent., dist. 21, q. 2, a. 1 «Praeter haec».
3 Apud Solum, In IV Seni., dist. 21, q. 2, a. 1.
4 Lehmkuhl, vol. 2. n. 662. Hanc explicationem tenuerunt Navarrus, Com
mentarium de indulg. et jubil., notabili 9; et S. Bellarminus, De indulgentiis, c. 9.
6 Suarez, De poenitentia, disp. 50, sect. 4, n. 7; Theodorus α Spiritu Sancto,
Tractatus de indulgentiis, p. 1, c. 6, a. 2; Collet, De indulgentiis, c. 1, n. 9.
ART. III. AN EXSISTAT THESAURUS ECCLESIAE
355
Hinc contingere potest, et saepe contingit, ut quis lucretur indulgen
tiam plenariam partialiter, et indigeat novo dolore et nova indulgentia,
ut omnino a debito coram Deo 'liberetur. Qui enim de omnibus peccatis
mortalibus et de decem peccatis venialibus dolet, et aliis decem peccatis
venialibus afficitur, lucrando indulgentiam plenariam liberatur a poena
peccatis mortalibus et decem peccatis venialibus debita, et retinet poe
nam debitam decein peccatis venialibus non remissis1.
Ex hoc sequitur valde conveniens esse renovare saepe dolorem de
peccatis etiam venialibus, et lucrari plures indulgentias plenarias.
2) Indulgentia partialis est, ut diximus, remissio partis poenae tem
poralis secundum formam concessionis. Si cui habenti debitum poenae
temporalis ad octo, concedatur indulgentia partialis ad decem, haec
indulgentia evadit plenaria per accidens.
Antiquitus indulgentia partialis non semel concessa fuit his vel si
milibus terminis: Concedimur remissionem tertiae partis peccatorum, sum
pto vocabulo «peccatorum» pro reatu poenae, et significabatur tertiam
partem debiti poenae temporalis relaxari.
Saepius nunc conceditur indulgentia partialis tot dierum, annorum et
quadragenarum, et sensus est per talem indulgentiam remitti coram Deo
quantitatem poenae pro peccatis, quae antiquis poenitentiis canonicis
totidem dierum, annorum et quadragenarum remittebatur coram Deo.
Falluntur, qui dicunt per indulgentiam quinquaginta dierum diminui
tempus purgatorii per quinquaginta dies. Antiquitus difficilius conce
debatur indulgentia fidelibus, et loco ejus lapsis contritis adsignabatur
poenitentia ad determinatum tempus. Cum igitur conceditur indulgen
tia centum dierum, conceditur remissio poenae, quae per poenitentiam
publicam centum dierum relaxata fuisset secundum veteres canones.
585. II. Indulgentia tum plenaria tmn partialis dividitur in per
sonalem, realem et localem. Personalis est, quae uni vel pluribus perso
nis tanquam favor vel gratia datur, easque, quocumque ierint, afficit.
Realis dicitur, quae rei vel objecto cuipiam, ut coronis, numismati
bus, etc., adhaeret. Localis nuncupatur, quae in favorem quidem per
sonae conceditur, sed inhaeret alicui loco, ut ecclesiae, oratorio, etc., in
ordine ad personas.
586. III. Indulgentia potest esse perpetua vel temporaria, prout
in perpetuum vel ad certum tempus ab auctoritate ecclesiastica con
ceditur.
ARTICULUS III
UTRUM IN ECCLESIA EXSISTAT THESAURUS COMMUNIS, CONTINENS
SATISFACTIONES CHRISTI ET SANCTORUM
587. Status quaestionis. 1) Indulgentia non est mera condonatio
poenae sed absolutio cum solutione debiti. Cum haec solutio fiat satis
factionibus, non quidem propriis debitoris, sed alienis, nempe Christi
et sanctorum, operae pretium est investigare, an in Ecclesia exsistat
1
Cfr. Lohmkuhl, n. 6b8,
356
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXV. DE INDULGENTIIS
thesaurus, in quo reserventur satisfactiones aptae ad solvendum Deo
debitum poenae temporalis, quod post remissionem culpae saepe re
manet in anima.
2) Hic thesaurus, cujus nomen videtur primum inveniri apud Ale
xandrum Alensem et S. Albertum Magnum l, dicitur esse cumulus satis
factionum ' Christi et sanctorum Ecclesiae relictus, ut ab auctoritate
ecclesiastica fidelibus applicetur.
588. Errores, r) Lutherus, scripto de virtute indulgentiarum volu
mine, plurima contra indulgentias evomuit. Conclusionibus 56 et 58 de
thesauro ait: «Thesauri Ecclesiae, unde Papa dat indulgentias, non sunt
merita Christi et sanctorum»1
2. Deinde ajebat: «Quod sit thesaurus indul
gentiarum, nego, donec docear» 3.
2) Calvinus pariter exprobrat hanc doctrinam, et thesaurum Ecclesiae
despective vocat «horreum»4.
3) Synodus pistoriensis docuit «scholasticos in suis subtilitatibus in
flatos invexisse thesaurum male intellectum meritorum Christi et san
ctorum» 56
*.
4) Ex catholicis unus, Mayronus, impugnavit exsistentiam thesauri
Ecclesiae, putans Christum accepisse completam meritorum suorum ac
satisfactionum renumerationem, et nihil in thesauro reliquisse °.
5) Holden haec scripsit: «Caetera omnia dubia sunt et a theologis in
utramque partem agitata, nimirum, an sit thesaurus aliquis meritorum et
satisfactionum in Ecclesia (ut supra notavimus), cujus dispensatores sint
Romani Pontifices et reliqui Ecclesiae Pastores» ’.
589. Thesis. Exstat in Ecclesia thesaurus spiritualis ex Christi
sanctorumque satisfactionibus constans, quem ad temporalis poenae re
missionem nobis auctoritas ecclesiastica dispensat.
Hic thesaurus dicitur esse in Ecclesia, quia est in acceptatione et
praesentia seu in scientia ac voluntate divina, et relinquitur ministerio
Ecclesiae dispensandus in favorem fidelium.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus, verus Deus et verus
homo, propter unionem hypostaticam humanae naturae ad divinam
personam, habuit valorem infinitum in suis actibus, et obtulit Deo
satisfactiones superabundantes infiniti valoris. Hae autem nunquam
sunt exhaustae, sed post redemptionem generis humani, cum infinitae
fuerint, in acceptatione divina remanserunt. Hinc Apostolus ait: Qui
dedit redemptionem semetipsum pro omnibus 8. Christus semel oblatus est
ad multorum exhaurienda peccata 9. Et S. Joannes: Ipse est propitiatio
1 Alexander Alensis, IV p., q. 23, m. 1, a. 1; et m. 3; S. Albertus Magnus, In
IV Sent., dist. 20, a. 16.
2 Ex his verbis desumptus est ejusdem error 17 damnatus a Leone X, 15
Junii 1520; Denz-Bannw., 757.
3 Ad conci. 58. In conclusione 62 adseruit: «Verus thesaurus Ecclesiae est
sacrosanctum evangelium gloriae et gratiae Dei». Et conclusione 66: «Thesauri in
dulgentiarum retia sunt, quibus nunc piscantur divitiae virorum».
4 Inst., lib. 3, c. 5, n. 2.
5 Prop. 41; Denz-Bannw., 1541.
6 In IV Sent., dist. 19, q. 2.
’ Analys. fidei, lib. 2, c. 6, § 3 (Migne, C. theol., t. 6, p. 836).
8 / Tim., 2, 6.
9 Hebr., 9, 28.
ART. HI. AN EXSISTAT THESAURUS ECCLESIAE
357
pro peccatis nostris, non pro nostris autem tantum, sed etiam pro totius
mundi1.
2) Ex declarationibus Ecclesiae. Clemens VI in Extrav. «Unigeni
tus» declaravit Christum Dominum in ara crucis non guttam sanguinis
modicam, sed profluvium pro redemptione generis humani effudisse, et
thesaurum militanti Ecclesiae acquisivisse. «Quem quidem thesaurum
non in sudario repositum, non in agro absconditum, sed per beatum
Petrum caeli clavigerum ejusque successores, suos in terris vicarios,
commisit fidelibus salubriter dispensandum»12.
Propositiones 17 Lutheri et 41 synodi pistoriensis, in quibus nega
batur thesaurus Ecclesiae, damnatae sunt 3.
3) Ex SS. Patribus. Ex SS. Patribus unum tantummodo S. Joannem Chrysostomum laudare sufficiat: «Longe plura, ait, quam debea
mus, solvit Christus, et tanto plura, quanto prae parva stilla pelagus
immensum» 4.
4) Ex ratione theologica. Expedit maxime, ut sicut in regno ma
teriali exstat thesaurus, ex quo communibus subditorum indigentiis
subvenitur, ita in corpore mystico Christi adsit thesaurus ad fidelium
spiritualibus necessitatibus subveniendum aptus. Hic autem thesaurus
est cumulus satisfactionum Christi et sanctorum, quae, cum infinitae
sint, post solutionem debiti eorum, qui praecesserunt, manent in acce
ptatione divina pro iis, qui venturi sunt usque ad finem mundi.
Hanc rationem praeclare expendit Angelicus dicens: «Ratio autem,
quare valere possint, est unitas corporis mystici, in qua multi in ope
ribus poenitentiae supererogaverunt ad mensuram debitorum suorum:
et multi etiam tribulationes injustas sustinuerunt patienter, per quas
multitudo poenarum poterat expiari, si eis deberetur; quorum merito
rum tanta est copia, quod omnem poenam debitam nunc viventibus
excedunt; et praecipue propter meritum Christi, quod etsi in sacramen
tis operatur, non tamen efficacia ejus in sacramentis includitur, sed sua
infinitate excedit efficaciam sacramentorum... Ea autem, quae sunt
alicujus multitudinis communia, distribuuntur singulis de multitudine
secundum arbitrium ejus, qui multitudini praeest» 5*.
590. Scholion. Quibus constet hic thesaurus Ecclesiae.
Lutherus, Calvinus et alii protestantes dicunt profanari Christi san
guinem, cum praetenditur ejus valorem per indulgentias ad solvendum
Deo pretium peccatorum applicari ®.
De sanctorum vero satisfactionibus ait Lutherus; «Nullus sanctorum
in hac vita sufficienter implevit mandata Dei, ergo nihil prorsus fece
runt superabundans» 7.
Bajus deinde hunc errorem renovavit dicens: «Per passiones sancto1
2
3
4
4
”
7
/ Joan., i, 2.
Bulla Jubilaei Unigenitus Dei Filius, 25 Jan. 1343; Denz-Bannw., 550-551.
Dcnz.-Bannw., 757 et 1541,
In ep. ad Homan., honi 10, 2; MG 60, 477.
Suppi., q. 25, a. 1.
Cfr. Calvinus, Inst., lib 3, c 5, n, 2.
De virtute indulgentiarum, conci. 58, «Tertio·.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXV. DE INDULGENTIIS
358
rum in indulgentiis communicatas non proprie redimuntur nostra de
licta» 1.
1) Ex Ecclesiae tamen declarationibus et ratione theologica constat
in thesauro Ecclesiae contineri satisfactiones infiniti valoris Christi, et
super abundantes sanctorum. Christus in suis operibus obtulit Deo Patri
opera superabundanter satisfactoria, quorum valor nunquam exhauri
tur. Ex sanctis vero beata Virgo Maria, quae nihil debuit, plurimum
Deo satisfecit, aliique sancti, vel innocentiam servantes, vel post con
versionem maxime sese affligentes, in operibus poenalibus plus passi
sunt, quam eguerunt ad proprium debitum solvendum, et residuum
superabundans in thesauro Ecclesiae reliquerunt.
2) Quaeri etiam solet, an hic thesaurus, qui ex Christi sanctorum
que satisfactionibus coalescit, sit unicus in tota Ecclesia, vel multiplex
in ecclesiis particularibus, fn quo vera est sententia Durandi dicentis:
«Thesaurus Ecclesiae, quem Christus sponsus ejus, dimisit ei tanquam
sponsae, non est divisus in Ecclesia, ita ut in una particulari ecclesia
sit una pars illus thesauri, et in alia alia pars, sed est unus et indivi
sus in tota Ecclesia»12.
ARTICULUS IV
UTRUM ECCLESIA HABEAT POTESTATEM CONCEDENDI INDULGENTIAS
591. Status quaestionis. Thesaurus, ex Christi sanctorumque sa
tisfactionibus constitutus, est totius reipublicae Christianae commune
bonum, sicut thesaurus publicus in republica civili est omnium civium
patrimonium. In republica autem civili princeps auctoritate pollet
distribuendi bona thesauri publici in necessitates communes. Et quae
ritur, an etiam Ecclesia habeat potestatem dispensandi thesaurum
spiritualem, concedendo indulgentias.
592. Errores, i) Novatiani et montanistae, sicut negaverunt in Ec
clesia esse facultatem remittendi graviora peccata, ita pariter negaverunt
Ecclesiae concessam fuisse facultatem relaxandi poenas his peccatis debitas.
2) Waldenses dixerunt: «Praelatorum indulgentia^ nullius esse valoris» 3.
3) Wicleffus ajebat: «Fatuum est credere indulgentiis Papae et episco
porum» 4567. Eamdem doctrinam sequuti sunt hussitae ·'■.
4) Petrus de. Osma: «Papa non potest indulgere alicui vivo poenam
purgatorii» ".
5) Lutherus, Calvinus, Zwinglius, et omnes novatores saeculi xvi, con
tenderunt Ecclesiae non competere facultatem concedendi indulgentias ’.
1
2
Prop. 6o, damnata a S. Pio V, I
In IV Seni., dist. 20, q. 5, n. 5.
Oct. 1567; Denz-Bannw., 1060.
3
Hic articulus damnatus esse dicitur in Concilio Lateranensi III.
*
5
6
Prop. 42 damnata a Concilio Const.: Denz-Bannw., 622.
Prop. 25; Denz-Bannw., 651.
Error 6: Denz-Bannw., 729.
Lutherus, De virtute indulgentiarum, 95 conclusionibus; Calvinus, Ini ,
7
c. 5, horribilia de hoc dixerunt.
lib. 3,
ART. IV. AN ECCLESIA POSSIT DARE INDULGENTIAS
359
593. Thesis I. Ecclesia habet potestatem divinitus acceptam con
cedendi indulgentias. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Dominus Jesus primo Petro et deinde
omnibus apostolis promisit ac contulit potestatem clavium, facultatem
scilicet ita ligandi atque solvendi, ut quicumque soluti fuerint in terris,
solverentur etiam in caelis1. In hac potestate includitur facultas remit
tendi peccata adeo complete, ut peccator haeres fiat regni caelorum. Sed,
remissa culpa, saepe relinquitur debitum poenae, quae impedit admissio
nem peccatoris in caelo. Ergo potestas clavium seu potestas solvendi
peccata involvit facultatem remittendi poenas peccatorum, quas non
potest Ecclesia remittere nisi per applicationem thesauri spiritualis1
2.
Hoc argumentum scripturisticum egregie expendit S. Thomas his
verbis: «Totus ergo iste thesaurus (meritorum Christi et sanctoium) est
in dispensatione ejus, qui praeest generali Ecclesiae; unde Petro Domi
nus claves regni caelorum commisit (Matth., 16, 19). Quando ergo utili
tas vel necessitas ipsius Ecclesiae hoc exposcit, potest ille, qui praeest
Ecclesiae, de ista infinitate thesauri communicare alicui, qui per cari
tatem fit membrum Ecclesiae, de praedicto thesauro, quantum sibi vi
sum fuerit opportunum, vel usque ad totalem remissionem poenarum,
vel usque ad aliquam certam quantitatem; ita scilicet, quod passio
Christi et aliorum sanctorum ei imputetur, ac si ipse passus esset, quan
tum sufficeret ad remissionem sui peccati; sicut contingit, cum unus
pro alio satisfacit»3*
.
2) Ex doctrina Concilii Tridentini. Juxta Concilium Tridentinum,
«cum potestas conferendi indulgentias a Christo Ecclesiae concessa sit,
atque hujusmodi potestate divinitus sibi tradita antiquissimis etiam
temporibus illa usa fuerit» ’, indulgentiarum usus populo christiano est
utilis.
3) Praxis Ecclesiae hanc veritatem liquido demonstrat. Ab anti
quis quippe temporibus Ecclesia usa est hac facultate. Porro «si quid
horum, ait S. Augustinus, tota per orbem frequentat Ecclesia; nam et
hinc, quin ita faciendum sit, disputare insolentissimae insaniae est»56
.
4) Ratio ad hoc non potest adduci nisi voluntas Dei. Congruentiae
tamen non desunt, quae nos ad hanc veritatem admittendam inclinant.
Supposita enim exsistentia thesauri spiritualis, oportet ejus dispensato
rem in Ecclesia dari. «Ea autem, ajebat Angelicus, quae sunt communia
multitudinis alicujus, distribuuntur singulis de multitudine secundum
arbitrium ejus, qui multitudini praeest» *.
1 Quodcumquc solveris super terram, erit solutum et in caelis, Matth., i6, 19.
Quaecumque solveritis super terram, erunt soluta et in caelo, Matth., 18, 18. Quorum
remiseritis peccata, remittuntur eis, Joan., 20, 23.
2 Cfr. Perrone, De indulgentiis, n. 10.
3 Quodlib. 2, q. 8, a. 16.
1 Sess. 25, Decret, de indulgentiis; Denz-Bannw., 989.
5 Ep· 54. c. 5; MI. 33, 202. Vide apud Katschthaler, De sacramentis, n. 764
in nota, et apud Posch. De poenitentia, n. 495 sqq., quomodo Ecclesia in diversis
temporibus hac facultate usa fuerit.
6 In IV Sent., dist 20, q 1, a. 3, sol. 1. Cfr. Suarez, In III p., disp. 49, se
ctione 5, n. 3.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXV. DE INDULGENTIIS
36ο
594. Thesis II. Potestas concedendi indulgentias est potestas ju
risdictionis, non ordinis.
Plures de hoc dubitarunt, sed est sententia communis et certa.
Arg. 1) Codex Juris Canonici expresse docet indulgentias concedi
«pro vivis per modum absolutionis»1. Absolutio autem datur per po
testatem jurisdictionis1
2.
2) Potestas ordinis versatur circa corpus Christi reale, et potestas
jurisdictionis circa corpus Christi mysticum. Concedere autem indul
gentias est dispensare thesaurum communem in favorem corporis mystici
Christi. Ergo potestas concedendi indulgentias est facultas jurisdictionis.
Ad rem apposite S. Thomas: «potestas concedendi indulgentias sequitur
jurisdictionem» 3.
595. Thesis III. Qui regimen Ecclesiae vi muneris tenent, id est,
Papa in Ecclesia universali, et episcopi in suis dioecesibus dependenter a
Papa, possunt indulgentias concedere.
1) Qui regimen Ecclesiae vi muneris tenent.
In indulgentiis dispensantur satisfactiones Christi et sanctorum, quae
sunt in thesauro communi Ecclesiae, et ad eas concedendas requiritur
ac sufficit jurisdictionem ac gubernium Ecclesiae vi muneris habere.
«Solus ille, ait S. Thomas, qui praeficitur Ecclesiae, potest indulgen
tias facere»4.
2) Papa in Ecclesia universali.
Thesaurus, in quo continentur satisfactiones Christi et sanctorum,
non est hujus vel alterius dioecesis, sed est totius Ecclesiae communis.
Solus autem Papa, qui habet jurisdictionem in Ecclesia universali, et
est hujus thesauri custos ac dispensator, potest de eo disponere ac
indulgentias sine limite concedere.
3) Episcopi in suis dioecesibus dependenter a Papa.
Episcopi sunt a Spiritu Sancto positi regere Ecclesiam Dei. Ad hoc
regimen exercendum singuli episcopi vi muneris acquirunt jurisdictio
nem in fideles suae dioecesis. Unde potestate ordinaria possunt, depen
denter tamen a Papa, partem thesauri communis in favorem fidelium
suae dioecesis dispensare. Haec tamen potestas «in episcopis est taxata
secundum ordinationem Papae» 5.
596. Corollarium. 1) Solus Papa, utpote caput omnium fidelium,
potest omnibus et singulis fidelibus indulgentias plenarias etiam defun
ctis applicabiles concedere, quia ipsi soli conci editus est thesaurus com
munis Ecclesiae, ipsique dictum est: Tibi dabo claves regni caelorum 6.
1
2
3
4
a. I,
5
“
Can. 911.
Cfr. Theodorus a Spiritu Sancto, De indulgentiis, p. 1, c. 3, a. 2.
In IV Sent., dist. 20, q. r, a. 4, sol. 2.
Supplementum, q. 26, a. 1 Cfr. S. Bonaventura, In /I’ Sent., dist. 20, p. 2,
q. 3.
S. Thomas, Suppi., q. 26, a. 3.
Matth., 16, 19.
ART. V. CAUSA AD DANDAS INDULGENTIAS
361
2) Cardinales, archiepiscopi et episcopi non possunt eas concedere
in Ecclesia universali, sed in suis tantum provinciis et dioecesibus se
cundum taxationem Papae; cardinales quidem in locis vel institutis ac
pro personis suae jurisdictionis vel protectionis indulgentiam 200 die
rum x; archiepiscopi in sua provincia ecclesiastica indulgentiam 100 die
rum 12; et episcopi in sua dioecesi indulgentiam 50 dierum 3.
3) Lutherus et qui ipsum sequnti sunt novatores dixerunt indulgen
tias nemini esse utiles, sed mortuis ac morituris esse maxime nocivas4;
sed ex catholicis nemo eis subscribit. Unde Concilium Tridentinum
declaravit usum indulgentiarum esse populo christiano salutarem, et
in Ecclesia retinendum 5.
ARTICULUS V
UTRUM ALIQUA PIA ET PROPORTIONATA CAUSA REQUIRATUR
AD INDULGENTIARUM CONCESSIONEM
597. Status quaestionis. 1) Per indulgentiam dispensantur fide
libus bona, quae sunt in thesauro Ecclesiae recondita, et poenae tem
porales pro peccatis debitae relaxantur. Compertum est autem ad hoc
aliquam causam honestam requiri, ut concessiones Ecclesiae fiant ad
aedificationem non ad destructionem.
Oportet, ut causa indulgentiae concedendae cedat in gloriam Dei et
utilitatem Ecclesiae.
2) Supponimus neminem posse indulgentias sine aliqua causa licite
concedere. Quaestio est de causa necessaria ad validam concessionem
indulgentiarum.
3) Quaeritur ergo, an causa requisita ad concedendas indulgentias
debeat esse pia, et indulgentiae concedendae proportionata.
598. Thesis I. Ut valide indulgentiae concedantur, requiritur ali
qua causa pia; non sufficit utilitas tantum lucrantis; sed exigitur causa
pia externa, quae cedat in laudem Dei et utilitatem Ecclesiae.
Arg. 1) Praelati, qui indulgentias concedunt, dispensant ut admi
nistratores, non tanquam domini, bona spiritualia thesauri communis.
Administratores autem nequeunt valide bona aliena spiritualia sine cau
sa pia dispensare. Ergo. Sic distributio aerarii publici non esset valida
sine causa.
2) Qui indulgentias concedit, dispensat in lege divina exigente poe
nas temporales pro peccatis remissis. In lege autem divina nequit
auctoritas ecclesiastica dispensare sine causa pia.
Optime ad rem Suarez: «Omnes doctores, tam theologi quam canonistae, consentiunt piam causam esse necessariam ad valorem indul
gentiae» ®.
1
2
3
4
5
*
Codex Juris Canonici, can. 239, § 1, n. 24.
Codex Juris Canonici, can. 274, n. 2.
Codex Juris Canonici, can. 349, § 2, n. 2.
Art. 22; Donz-Bnnnw,, 762.
Scss. 25, Decret, dc indui#.; Donz-Bnnnw.,
Dc sacramentis, disp, 54, sect. 2, n 3.
989.
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXV. DE INDULGENTIIS
362
599. Corollarium. Causa pia et rationabilis concessionis indulgen
tiarum, distincta ab utilitate lucrantis, est opus pium, quod a conce
dente injungitur, et fideles suscipiunt implendum. Non est necessarium,
ut causa indulgentiae concedendae sit opus poenale. Sufficit, ut in glo
riam Dei cedat.
600. Thesis II. Indulgentiae valent, quantum pronuntiantur a
concedente, quantumque sonant; et judicium de proportione causae re
linquendum est concedenti.
Nota. Diversae sunt hac in re theologorum sententiae:
1) Cl. Valentia, quem alii merito sequuntur, ait: «Est igitur quarta sen
tentia, quam veriorem ego existimo, ut indulgentia valeat, sufficere quamcuinque causam piam, atque adeo eam valere absolute tantum, quantum so
nat: quamvis fieri quidem possit, ut, qui concedit maximas indulgentias pro
pter causas minimas, peccet ex quadam indiscretione et forte etiam ratione
alicujus scandali» *. S. Thomas favet huic sententiae, ut videbimus infra.
2) Alii docent concessionem indulgentiae sine causa proportionata esse
nullam. Ita S. Albertus Magnus, S. Bonaventura, Suarez, Lugo, Teodorus a
Spiritu Sancto, Billuart et alii 1
2.
3) Alii denique volunt utramque sententiam conciliari posse. Ita S. Bel
larminus, Ballerini, Sasse et alii plures 3.
Arg. 1) In hac materia adest axioma communiter receptum: In
dulgentiae tantum valent, quantum sonant. Si autem indulgentiae sine
causa proportionata concessae essent nullae, axioma esset falsum.
2) Omnes theologi, etiam defensores causae proportionatae, com
muniter docent Ecclesiam quandoque majorem et interdum minorem
indulgentiam cum eadem causa concedere. Ergo pro majori indulgentia
non semper requiritur major proportionaliter causa.
3) Concedunt pariter theologi adaequationem causae non esse di
metiendam ex magnitudine objectiva rei, sed secundum prudentem
aestimationem concedentis4. Unde S. Bonaventura ajebat: «Haec quan
titas mensuratur secundum rectum judicium summi Pontificis, vel ejus,
qui indulgentias facit» 5.
4) Causa in se minima potest aliquid coram Deo maxime accepta
ble involvere, ut adsistentia ad benedictionem Summi Pontificis signi
ficat adhaesionem Vicario Christi.
5) Angelicus Doctor haec habet: «Clavis jurisdictionis non est quid
sacramentale, et effectus ejus arbitrio hominis subjacet: et hujus modi
clavis effectus est remissio, quae est per indulgentias; cum non perti
neat ad dispensationem sacramentorum talis remissio, sed ad dispen
In III p., disp. 7, q. 20, p. 4 «Est igitur».
2 S. Albertus M., In IV Sent., dist. 20, a. 17: S. Bonaventura, In IV Sent.,
dist. 20, q. 6; Suarez, De sacramentis, disp. 54, sect. 3, n. 5; Lugo, De poenitentia,
disp. 27, sect. 8, n. 141; Theodorus a Spiritu Sancto, De indulgentiis, p. I, c. 4, a. 2;
Billuart, De indulgentiis, diss. un., a. 4.
3 S. Bellarminus, De indulgentiis, lib. 1, c. 12; Ballerini, De indulgentiis, n. 21;
Sasse, De indulgentiis, c. 4.
4 Cfr. Suarez, De sacramentis, disp 54, sect. 3, n. 11; Theodorus a Spiritu
Sancto, De indulgentiis, p. 1, c. 4, a. 2.
5 In IV Sent., dist. 20, a. un., q. 6.
1
ART. V. CAUSA AD DANDAS INDULGENTIAS
363
sationem bonorum communium Ecclesiae. Et ideo etiam legati non
sacerdotes indulgentias facere possunt. Unde in arbitrio dantis indul
gentiam est taxare, quantum per indulgentiam de poena remittitur. Si
tamen inordinate remittat, ita quod homines quasi pro nihilo ab ope
ribus poenitentiae revocentur, peccat faciens tales indulgentias: nihilo
minus quis plenariam indulgentiam consequitur» l.
601. Scholion. Axioma: Indulgentiae tantum valent, quantum so
nant. verissimum est. sed ut ejus sensus plene intelligatur, in indulgen
tiis duae causae sunt considerandae, causa nempe concessionis indul
gentiae, et causa remissionis poenae. Causa concessionis indulgentiae est
opus pium, quod eligitur atque praescribitur a concedente, major vel
minoi secundum prudentem aestimationem. Causa remissionis poenae
sunt satisfactiones Christi et sanctorum in thesauro Ecclesiae abscon
ditae. Remissio poenae est major vel minor secundum applicationem
thesauri factam a concedente, et sic dicuntur indulgentiae tantum va
lere, quantum sonant in concessione. Unde indulgentia plenarie con
cessa ex se valet plenarie, et indulgentia concessa pro centum diebus
valet totidem diebus.
Non valor operis praescripti, neque devotio illud exsequentis, sed
Christi sanctorumque satisfactiones producunt effectum indulgentiarum,
et ideo tantum valent indulgentiae, quantum dispensatur de thesauro
Ecclesiae.
«Quantitas effectus, ait S. Thomas. sequitur quantitatem suae cau
sae. Causa autem remissionis poenae in indulgentiis non est nisi abun
dantia meritorum Ecclesiae, quae se habet sufficienter ad totam poe
nam expiandam; non autem causa remissionis effectiva est vel devotio,
vel labor, vel datum recipientis indulgentiam, aut causa, pro qua datur
indulgentia. Unde non oportet ad aliquid horum proportionare quantita
tem remissionis, sed ad merita Ecclesiae, quae semper superabundant.
Et ideo, secundum quod applicantur ad istum, secundum hoc remis
sionem consequitur. Ad hoc autem, quod applicentur isti, requiritur
auctoritas dispensandi hujusmodi thesaurum, et unio ejus, cui dispen
satur, ad eum, qui merebatur (quod fit per caritatem), et ratio dispen
sationis, secundum quam salvetur intentio illorum, qui opera meritoria
fecerunt; fecerunt enim ad honorem Dei et utilitatem Ecclesiae in ge
nerali. Unde quaecumque causa adsit, quae in utilitatem Ecclesiae et
honorem Dei vergat, sufficiens est ratio indulgentias faciendi».
«Et ideo secundum alios est dicendum, quod indulgentiae simpliciter
tantum valent, quantum praedicantur, dummodo ex parte dantis sit
auctoritas, et ex parte recipientis caritas, et ex parte causae pietas,
quae comprehendit honorem Dei et proximi utilitatem. Nec in hoc fit
nimis magnum forum de misericordia Dei, ut quidam dicunt, nec divi
nae justitiae derogatur; quia nihil de poena dimittitur, sed unius poena
alteri computatur»2.
1
a
Suppi., <|
Suppi , >|
25, a. 2 ad 1.
25, n 2. 'l otus hic articulus est omnino legendus.
3&4
DE SACRAMENTIS. SECT. V. g. XXXV. DE INDULGENTIIS
ARTICULUS VI
QTUAE CONDITIONES REQUIRANTUR AD LUCRANDAS INDULGENTIAS
602. Ad lucrandas indulgentias requiruntur in homine sequentes
condiitiones:
1) Ut sit subditus concedentis. Unde requiritur, ut lucrans bapti
smum susceperit, quo unusquisque iit subditus auctoritatis ecclesiasti
cae. «et ut reperiatur in territorio concedentis, ubi agitur de indulgentiis
localiibus; vel jurisdictioni concedentis subjaceat, si lucrandae sint in
dulgentiae personales1.
2) # Ut sit in statu gratiae sanctificantis. Poena enim peccatis de
bita nunquam remittitur, nisi prius culpa gravis remittatur. Hac ra
tiones aliquando poenae temporales aeternaliter puniuntur, quando sunt
conjuunctae culpae mortali. Unde in concessione indulgentiarum solet
hoc Tbreviter saepe indicari verbis: corde saltem contritis.
Ofuando Praelatus dicit in forma. Ecclesiae consueta, significat indulgentiiam concedi vere poenitentibus seu vere contritis.
Srtatus gratiae non est necessario habendus in quolibet opere adimplenodo, si plura sint opera injuncta, sed in instanti, quo lucratur in
dulgentia, id est. in instanti, quo omnia opera complentur.
ΑαΠ status gratiae requiratur- in lucranda indulgentia pro defunctis,
quaeestio est sub judice. S. Bellarminus, Suarez et alii 2 putant homi
nem,, qui est in peccato mortali posse lucrari indulgentias pro defunctis,
quando in concessione nulla apponitur clausula de contritione.
3') VoluMas lucrandi. Non videtur requiri intentio actualis, virtualiis aut propne habitualis lucrandi indulgentias, quamvis aliqui eam
exegjerint. Sufficit ea voluntas seu intentio interpretativa, qua quis ita
adimplet unum opus, in quo implicite continetur voluntas lucrandi in
dulgentias 3.
Sii ad lucrandas indulgentias non est necessaria intentio formalis,
aut virtualis, minus requiritur sollicitudo quaedam satisfaciendi ardensque poenitentiae desiderium, quod Cajetanus, Tournely, Katschthaler et
alii docuerunt esse necessarium 4. Sane consulenda est omnibus sollici
tudo Deo satisfaciendi, et hortandi sunt fideles ad ardens poenitentiae
studflium, sed haec sunt extra rationem indulgentiae 5.
4-) Ut opus, injunctum integre adimpleatur. Operis executio est con
ditio sine qua non, ac proinde opus adimplendum. Si quis opus adimplere
non valens, aut bona fide credens se opera praestitisse, cum non prae
stiterit, non lucratur indulgentiam.
>- Cfr. Palmieri, Opus theol. mor. Ballerini, De indulgentiis, n. 22.
2a S. Bellarminus, De indulgentiis, lib. I, c. 14: Suarez, De poenitentia, disp. 53,
sect.. 4, n. 6.
38 Cfr. Palmieri, Opus theol. mor. Ballerini, De indulgentiis, n. 26 sqq.;
Lehrmkuhl, De sacr. poenit., n. 675.
•*B Cajetanus, Opusc. de indulgentiis, tr. 10, de suscipientibus indulgentiam,
q. 1; Tournely, De poenitentia, q. ult. conci 5; Katschthaler, De poenit. sacr , n 778.
55 Cfr. Suarez, De poenitentia, disp. 52, sect 9, n 2; Theodorus a Spiritu San
cto, De indulgentiis, p. 1, c. 8, a. 3.
ART. VII. AN INDULG. APPLICARI POSSINT DEFUNCTIS
365
ARTICULUS VII
UTRUM ET QUOMODO INDULGENTIAE APPLICARI POSSINT DEFUNCTIS
603. Status quaestionis. Duas quaestiones titulus involvit, an sci
licet indulgentiae defunctis prosint, et quomodo eis applicari queant.
Utraque quaestio est breviter discutienda ac resolvenda.
604. Thesis 1. Dogma catholicum docet animas fidelium in pur
gatorio detentas posse indulgentiis juvari.
Lutherus dicebat indulgentias non esse necessarias nec utiles defunctis *;
Calvinus vehementer invehitur contra quodlibet suffragium pro defunctis 21;
synodus pistoriensis adseruit «luctuosius adhuc esse, quod chimaerea isthaec
applicatio (thesauri per indulgentias) transferri volita sit in defunctos» 3.
Sed veritas catholica patet ex sequentibus:
1) Ex Concilio Tridentino. Patres hujus Concilii docuerunt «pur
gatorium esse animasque ibi detentas fidelium suffragiis... juvari»4.
2) Propositiones Lutheri et synodi pistoriensis, quae contrarium
docebant, ab Ecclesia damnatae sunt.
3) S. Thomas merito ait: «Non enim est aliqua ratio, quare Eccle
sia transferre possit communia merita, quibus indulgentiae innituntur,
in vivos, et non in mortuos» 5.
4) Leo X in Breve ad Card. Cajetanum expresse docet «Romanurh
Pontificem... concedere christifidelibus, qui caritate jungente membra
sunt Christi, sive in hac vita sint, sive in purgatorio, indulgentias ex
superabundantia meritorum Christi et sanctorum»; et tam vivos quam
defunctos per indulgentias a poena temporali liberare 6.
605. Thesis II.
modum suffragii.
Indulgentiae applicantur et prosunt defunctis per
Thesis sic expressa est communis inter theologos:
1) Codex Juris Canonici expresse docet auctoritatem ecclesiasti
cam concedere indulgentias «pro vivis per modum absolutionis, pro
defunctis per modum suffragii»7.
2) Leo X ad Card. Cajetanum scripsit hanc indulgentiam ad de
functos per modum suffragii transferri consuevisse 8.
Communis theologorum sententia hoc docet. Conferendi sunt S. Tho
mas, S. Bonaventura, et principes eorum commentatores ®.
1
2
3
'*
5
°
’
Prop. 22; Denz-Bannw., 762.
Inst., lib. 3, c. 5.
Prop. 42; Denz-Bannw., 1542.
Sess. 25, Decreto de purgatorio; Denz-Bannw., 983.
Suppi., q. 71, a. 10.
Decretali Per praesentes.
Can. 911.
Decretali Per praesentes.
S. Thomna, Suppi., i| 71. a 10; et S. Bonaventura, In
3
3
p. 2. q. 5
ΖΓ Sent., dist. 20,
DE SACRAMENTIS. SECT. V. Q. XXXV. DE INDULGENTIIS
366
606. Scholion. Quomodo indulgentiae applicentur defunctis per mo
dum suffragii.
Quamvis omnes theologi catholici admittant indulgentias applicari
defunctis per modum suffragii, non tamen est facile explicare, quomo
do hoc fiat.
1) Rejicienda videtur sententia, quae dicit Summum Pontificem
viventibus opera pia exercentibus facultatem conferre, ut partem the
sauri Ecclesiae possint defunctis directe applicare, quia hoc supponeret
fideles accepisse potestatem clavium, ut portionem thesauri Ecclesiae
disponerent.
2) Cl. Lugo contendit «Pontificem non concedere immediate indul
gentiam defuncto nec etiam viventi, sed solum ex thesauro Ecclesiae
elevare opera pia fidelium viventium, ita ut non solum sint satisfactoria ex opere operantis, sed etiam ex opere operato, si pro defuncto offe
rantur» '.
Nulla tamen adest ratio, quae nos persuadeat hanc elevationem pii
operis injuncti verificari. Imo adest fundamentum, quod nos evincit
talem elevationem non esse necessariam. Si enim pia opera pro lucran
dis indulgentiis vivorum non adipiscuntur vim influendi ex opere ope
rato, a pari non est necessarium, ut hanc vim habeant in lucrandis
indulgentiis pro defunctis. Non opera viventium sed satisfactiones Chri
sti et sanctorum, quae ex thesauro Ecclesiae disponuntur, habent vim
satisfactoriam.
3) Inspectis verbis, quibus indulgentiae pro defunctis concedi so
lent, et attenta doctrina Angelici Doctoris, qui adserit indulgentias
defunctis indirecte applicari 1
23, haec quaestio videtur explicanda sequen
ti modo:
Romanus Pontifex potestate utens clavium injungit pia opera vi
ventibus, et pro his operibus haurit offertque Deo satisfactiones Christi
et sanctorum ex thesauro Ecclesiae tanquam pretium et solutionem
poenae, quam defuncti pati deberent in purgatorio. «Sicut ergo, ait ad
rem Card. Gotti, cum quis dat eleemosynam vel jejunat pro defuncto,
non absolvit eum a reatu poenae, sed offert illud opus Deo in satisfa
ctionem pro illo; ita Pontifex non absolvit defunctorum animas a poena,
sed offert Deo ex thesauro Ecclesiae satisfactiones communes, ut, eis
acceptatis, liberentur. Ex quo apparet discrimen inter modum, quo Pon
tifex extendit indulgentiam ad defunctos, et modum, quo quilibet fide
lis potest opera satisfactoria eis applicare. Nam hic opera tantum propria
privata caritate dirigere ad defunctos potest, nulla jurisdictione sive
auctoritate utens. Pontifex autem utitur potestate clavium, et aucto
ritate, non judiciaria, sed dispensatoria, quam habet in communem the
saurum» 8. Actio fidelis, qua petitur liberatio defuncti est impetratoria,
actio Pontificis, qua thesaurus Ecclesiae dispensatur et satisfactiones
Deo offeruntur, ut pretium poenae defunctorum, est satisfactoria.
1
2
3
De sacramento poenitentiae, disp. 27, sect. 5, n. 70.
Suppi., q. 71, a. 10.
De indulgentiis, q. 3, dub. 4, § 3.
ART. VH. AN INDULG. APPLICARI POSSINT DEFUNCTIS
367
607. Scholion II. An indulgentiae prosint defunctis injallibililer.
Plures iique graves theologi, ut Suarez, Lugo et alii4, docent indul
gentias per modum suffragii defunctis applicatas infallibili certitudine
suum effectum sortire, atque defunctis prodesse. Juxta Solum est ma
gis pium hoc sentire 12.
Alii communius negant indulgentias per modum suffragii oblatas
infallibiliter defunctis prodesse, Ita Theodorus a Spiritu Sancto, Bil
luart, Lehmkuhl et alii 3*5. Huic sententiae applicari possunt sequentia
verba S. Thomae: «Retributio proportionalis pertinet ad justitiam commutativam, quando attenditur secundum debitum legale, puta si pacto
firmetur, ut tantum pro tanto retribuatur; sed ad virtutem gratiae
sive gratitudinis retributio pertinet, quae fit ex debito honestatis» 4. In
indulgentia autem pro defunctis, licet offerantur Deo satisfactiones Chri
sti, quae solvunt totum debitum ad apicem juris, applicatio earum
forte non regulatur virtute justitiae commutativae.
Caeteium prae oculis habenda sunt semper haec S. Augustini verba:
«Eis (defunctis) haec prosunt, qui, cum viverent, ut haec sibi postea
possent prodesse, meruerunt... Quocirca hic omne meritum compara
tur, quo possit post hanc vitam quispiam relevari vel gravari» 5.
1 Suarez, De poenitentia, disp. 53, sect. 3, n. 3 sq.; Lugo, De sacramento poe
nitentiae, disp. 27, n. 59.
8 In IV Seni., dist. 21, q. 2, a. 3 «Est tamen hic».
3 Theodorus a Spiritu Sancto, De indulgentiis, p. I. c.
a· 5: Billuart, De
indulgentiis, diss. un., a. 6, petes 3: Lehmkuhl, De sacramento poenitentiae, n. 668.
* 11-11, q. 106, a. 1 ad 2.
5 Enchiridion, c. 1 io; ML 40, 283.
SECTIO VI
QUAESTIO XXXVI
DE SACRAMENTO EXTREMAE UNCTIONIS
ARTICULUS I
UTRUM EXTREMA UNCTIO SIT VERUM NOVAE LEGIS SACRAMENTUM
608. Status quaestionis. Nomen. Extrema unctio, quam graeci
ει>χελαιον (orationem cum oleo) βίαγιονελαιον (oleum sanctum) vocant,
apud latinos dicitur oleum, oleum sanctum, unctio, et generatim extre
ma unctio, quia sub finem vitae administratur.
Definitio. Extrema unctio definitur: Sacramentum novae legis a Chri
sto Domino institutum ad abstergendas reliquias peccatorum, seu ad con
ferendam aegroto periclitanti salutem animae et corporis per unctionem
sacri olei et orationem praescriptam sacerdotis.
609. Errores, r) Waldenses, wicleffitae et hussitae videntur non tam
inficiari sacramentum extremae unctionis, quam ejus susceptionem conte
mnere, ut colligere licet ex interrogatione 19 jussu Martini V proposita wicleffitis et hussitis 1.
2) Lutherus queritur, quod theologi catholici ritum unctionis infirmo
rum vocaverint sacramentum extremum, et ait: «Nusquam autem legitur in
Evangelio unctionis istius extremae sacramentum» 1
2. Vellet tantum eam
numerari «inter ea sacramenta, quae nos constituimus, ut salis et aquae
consecratio et aspersio» 3*
.
3) Calvinus audacius loquitur dicens: «Fictitium sacramentum est
extrema unctio..., histrionica hypocrisis, qua citra rationem et sine fructu
apostolos referre volunt (catholici)» ■*.
4) Hodierni protestantes, exceptis ritualistis, negant extremam unctio
nem esse sacramentum.
5) Modernistae denique videntur negare extremam unctionem esse sa
cramentum, cum dicunt S. Jacobutn non promulgasse aliquod sacramentum,
sed commendasse tantummodo pium aliquem ungendi morem 5.
1
2
Bulla Inter cunctas, 22 Febr. 1418; Denz-Bannw., 669.
De capt. babyl., De sacram, extr. unctionis, «Huic ungendorum» et «Ego
autem».
De captivitate babyl., De sacr. extremae unctionis, «Igitur».
Inst., lib. 4, c. 19, n. 18.
Decreto Lamentabili, prop 48; Denz-Bannw., 2048. Cfr. Lois?, Autour d’un
petit livre, p. 251; et Simples reflexions, p. 93.
’
11
24
DE SACRAMENTIS. SECT. VI. Q. XXXVI. DE EXTREMA UNCTIONE
37°
610. Thesis. Extrema unctio est verum et proprie dictum novae
legis sacramentum a Christo Domino institutum. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. In Evangelio S. Marci legitur: Et exe
untes praedicabant, ut poenitentiam agerent; et daemonia multa ejicie
bant, et ungebant oleo multos aegros, et sanabant1.
S. Jacobus expressius ait: Infirmatur quis in vobis? Inducat presby
teros Ecclesiae, et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Domini;
et oratio jidei salvabit infirmum, et allemabit eum Dominus, et, si in
peccatis sit, remittentur ei1
2.
Lutherus adserit catholicos delirare, cum exsistentiam extremae unctio
nis ex hoc textu probare contendunt. Facile rem componere putat, dicendo
epistolam S. Jacobi non esse authenticam, «nec apostolico spiritu dignam»;
et, si est authentica, non referri ad hoc sacramentum. Arbitratur utram
que unctionem relatam apud Marcum et apud Jacobum esse quemdam
ritum ad modum sacramentalium 3.
Calvinus docet unctionem a S. Marco relatam et a S. Jacobo commen
datam ejusdem rationis esse ac manuum impositionem 4.
Hoc tamen dicere nefas est. Concilium Tridentinum sensum horum tex
tuum expresse declaravit dicens: «Instituta est autem sacra haec unctio
infirmorum tanquam vere et proprie sacramentum NoviTestamenti aChristo
Domino nostro institutum, apud Marcum quidem insinuatum, per Jacobum
autem... fidelibus commendatum et promulgatum»5*
7.
Deinde addit Concilium: «Quibus verbis, ut ex apostolica traditione per
manus accepta Ecclesia didicit, docet materiam, formam, proprium mini
strum et effectum hujus salutaris sacramenti» °.
Pius A' damnavit sequentem modernistarum propositionem: « Jacobus
in sua epistola (5, 14 sq.) non intendit promulgare aliquod sacramentum
Christi, sed commendare pium aliquem morem; et, si in hoc more forte cernit
medium aliquod gratiae, id non accipit eo rigore, quo acceperunt theologi,
qui notionem et numerum sacramentorum statuerunt» ’.
2) Ex Concilio Tridentino. Sancta synodus tridentina expresse rem
declaravit et simul argumentum praecedens roboravit dicens: Si quis
dixerit extremam unctionem non esse vere et proprie sacramentum a Chri
sto Domino nostro institutum, et a beato Jacobo Apostolo promulgatum
(Jac., 5, 14 sq.), sed ritum tantum acceptum a Patribus, aut figmentum
humanum, a. s. 8.
3) Ex SS. Patribus. Innumeri Patres, textui S. Jacobi innixi, ex
tremam unctionem pro vero sacramento habuerunt.
Origenes: «In quo impletur et illud, quod Jacobus Apostolus dicit:
Si quis autem infirmatur, vocet presbyteros Ecclesiae, et imponant ei ma
nus, ungentes eum oleo in nomine Domini, et oratio fidei salvabit infir
mum, et, si in peccatis fuerit, remittentur ei» ®.
1
2
3
4
5
°
7
8
°
Mare., 6, 12 sq.
Jac., 5, 14-15.
De capt. babyl., De s. extremae unctionis, «Ego autem» et «Quare».
tnst., lib. 4, c. 19, n. 18.
Sess. 14, De sacr. extremae unctionis, c. 1; Denz-Bannw., 908.
Sess. 14, De sacr. extremae unctionis, c. 1; Denz-Bannw., 908.
Decreto Lamentabili, prop. 48; Denz-Bannw., 2048.
Srss. 14, Canones de exirem, unctione, can. 1; Denz-Bannw., 926.
In Levit., hom. 2, n. 4; MG 12, 419. Journel, 493.
ART. I. AN EXTREMA UNCTIO SIT VERUM SACRAMENTUM
37I
S. Joannes Chrysostomus, extollens potestatem sacerdotum, ait: «Ne
que enim tantum, cum nos regenerant, sed etiam post regenerationem
admissa peccata condonare possunt. Nam: Infirmatur, inquit, quis in
vobis? Advocet presbyteros Ecclesiae»1.
S. Innocentius I ad Decentium scribebat: «Adjecit etiam filius meus
Caelestinus diaconus in epistola sua esse a tua dilectione positum illud
quod... conscriptum est: Infirmatur quis... Quod non est dubium de fide
libus aegrotantibus accipi vel intelligi debere, qui sancto oleo chrisma
tis perungi possunt, quod ab episcopo confectum, non solum sacerdo
tibus, sed omnibus uti Christianis licet, in sua aut suorum necessitate
ungendum. Caeterum, illud superfluum videmus adjectum, ut de epi
scopo ambigatur, quod presbyteris licere non dubium est. Nam idcirco
presbyteris dictum est, quia episcopi occupationibus aliis impediti ad
omnes languidos ire non possunt. Caeterum, si episcopus aut potest aut
dignum ducit aliquem a se visitandum, et benedicere et tangere chri
smate, sine cunctatione potest, cujus est ipsum chrisma conficere. Nam
poenitentibus istud infundi non potest, quia genus est sacramenti.
Nam quibus reliqua sacramenta negantur, quomodo unum genus puta
tur posse concedi?»1
2. S. Innocentius hic sacrum oleum vocat chrisma
lato sensu, sed ex contextu satis liquet sermonem esse de oleo infirmo
rum, tum quia loquitur de eundo «ad languidos», tum quia paulo supe
rius egit de confirmatione administranda a solo episcopo, dum hic mu
nus ungendi tribuit presbyteris.
4) In antiquis Patrum Sacramentariis inveniuntur formulae conse
crationis oleorum pro infirmis 34
. Ritualia item latinorum et euchologia
graecorum vetustissima continent ritum administrandi hoc sacramentum *.
5) Ex consensu ecclesiarum dissidentium. Animadvertunt periti in
omnibus ecclesiis dissidentibus acceptum fuisse, imo in plerisque hodie
vigere, sacramentum extremae unctionis. Soli nestoriani et armeni di
cuntur illud reliquisse, quamvis in suis libris ritualibus modum admi
nistrandi retineant 5.
6) Ratio suadet. Christus enim instituit sacramenta pro diversis
vitae necessitatibus. In fine autem vitae, quando diabolus «omnes suae
versutiae nervos intendit ad perdendos nos penitus et a fiducia divinae
misericordiae deturbandos»6, major est necessitas auxilii spiritualis.
Unde conveniens fuit, ut pro aegrotantibus speciale sacramentum in
stitueretur.
611. Scholion I. De institutione sacramenti extremae unctionis. Re
fert Angelicus opinionem quorumdam, qui «dicunt, quod sacramentum
istud et confirmationis Christus non instituit per se, sed apostolis in
stituendum dimisit»7. Ita sensisse videntur Hugo a S. Victore, Petrus
1
2
De sacerdotio, lib. 3, n. 6; MG 48, 644; Journel, 1120.
Ep. 25 ad Decentium, n. 8; ML 20, 559.
Cfr. Sacramentarium Serapionis, saec. IV, apud Funk, Didascalia, II, 192 sq.;
3
Journel, 1241.
4 Cfr. Sacramentarium S. Gregarii M., apud ML 7 8, 82, 233; et Euchologium
graecorum, apud Goar, Euchol., p. 408 sqq.
6 Cfr. DenzInKor, Ril. orient., II, 483 sqq.
" Concit. Trid., sess. 14, De sacram, extremae unctionis, Introd.
’ Suppi., q. 29, n 3 Do Sainte Bouvo merito statuit exsistentiam sacramenti
372
DE SACRAMENTIS. SECT. VI. Q. XXXVI. DE EXTREMA UNCTIONE
Lambardus, S. Bonaventura et alii1. Haec opinio ante Concilium Tri
dentinum excusanda erat, post Concilium Tridentinum reprobanda est
ut erronea, quidquid in contrarium dixerit De Sainte Beuve*
12.
Hodie certum est hoc sacramentum fuisse a Christo Domino imme
diate institutum, tum quia Concilium Tridentinum declaravit omnia sa
cramenta fuisse a Christo instituta 3, tum etiam quia docuit extremam
unctionem fuisse a Christo Domino nostro institutam, et a beato Jaco
bo apostolo promulgatam4.
612. Scholion II. Quandonam fuerit hoc sacramentum institutum.
Nonnulli docent Christum in vita instituisse sacramentum extremae
unctionis, quando scilicet apud Marcum vocavit duodecim et coepit eos
mittere binos ( in Galilaeam), et dabat illis potestatem spirituum immun
dorum. Discipuli hac potestate instructi ungebant oleo aegros et sana
bant 56
. Ita Maldonatus, Sainte Beuve et alii pauci ®.
Alii multo communius et probabilius censent Christum instituisse
hoc sacramentum post resurrectionem, quando per quadraginta dies
versatus est cum apostolis. Ita Salmanticenses morales, aliique plures7.
Extrema unctio est quasi complementum poenitentiae, et oportuit,
ut institueretur post poenitentiam, quae instituta dicitur post resur
rectionem apud Joan., 20, 22-23.
ARTICULUS II
DE EXTREMAE UNCTIONIS PARTIBUS
613. Partes sacramentorum dicuntur materia et forma. De mate
ria igitur et forma sacramenti extremae unctionis agendum est.
I. Materia remota sacramenti extremae unctionis est oleum olivarum
ab episcopo benedictum.
1) Oleum olivarum. S. Jacobus, qui hoc sacramentum promulga
vit et commendavit, certe ejus materiam nominavit his verbis: Ungen
tes eum oleo 89
. «Oleum, ut ait S. Thomas, principaliter nominatur oli
vae liquor, cum alii liquores solum ex similitudine ad ipsum olei nomen
accipiant» n.
Concilium Florentinum nominavit quintum sacramentum extremam
unctionem, «cujus materia est oleum olivae per episcopum benedi
extremae unctionis probari ex S. Scriptura et traditione, et testimonia late et
docte expendit. De sacramento unctionis infirmorum extremae, disp. 2, a. 2 sqq.
(Migne, Cursus c. th., t. 24, p. 24 sqq.)
1 Hugo a S. Victore, Sent., tr. 6, c. 15; ML 17β, 153; Petrus Lombardus, IV
Seni., dist. 23, n. 2; MI. 192, 899; S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 23, q. 2.
2 De extrema unctione, disp. 1, a. 2. (Migne, Cursus c. th., 24, p. 15.)
3 Sess. 7, can. 1; Denz-Bannw., 844.
4 Sess. 14, De sacram, extr. unctionis, can. 1; Denz-Bannw., 926.
5 Mare., 6, 7-13.
6 Maldonatus, Comment, in Marcum, 6, 13; Sainte Beuve, De extrema unctione,
disp. 2, a. i.
7 Salmanticenses morales. De sacramento extremae unctionis, c. 1, p. 1.
8 Jacobi, 5, 14.
9 Suppi., q. 29, a. 4.
ART. Π. DE PARTIBUS EXTREMAE UNCTIONIS
373
ctum»1; et Ecclesia juxta Concilium Tridentinum intellexit hujus salu
taris sacramenti «materiam esse oleum ab episcopo benedictum»12.
Convenientiam hujus materiae adsignat Angelicus his verbis: «Spiri
tualis sanatio, quae in fine adhibetur, debet esse perfecta, quia post
eam alia non relinquitur; et lenis, ut spes, quae exeuntibus est maxime
necessaria, non frangatur, sed foveatur. Oleum autem lenitivum est, et
penetrativum usque ad intima, et etiam diffusivum. Et ideo quantum
ad utrumque praedictorum est conveniens materia hujus sacramenti» 3.
Aliam convenientiam petit Catechismus Romanus ex effectu olei.
«Aptissime, inquit, haec materia illud significat, quod vi sacramenti
interius in anima efficitur; nam ut oleum ad mitigandos corporis dolo
res magnopere proficit, ita sacramenti virtus animae tristitiam ac do
lorem minuit. Oleum praeterea sanitatem restituit, hilaritatem affert,
et luminis tanquam pabulum praebet; tum ad recreandas defatigati cor
poris vires maxime accommodatum est. Quae omnia, quid in aegroto
divina virtute per hujusmodi sacramenti administrationem efficiatur,
declarant»4.
2) Ab episcopo benedictum 5*.
Hoc esse de necessitate praecepti nemo dubitat, quia exstat Eccle
siae praeceptum.
Oleum ab episcopo benedictum requiri ad validitatem hujus sacra
menti probant sequentia.
a) Innocentius I, Eugenius IV et Concilium Tridentinum expresse
requirunt oleum ab episcopo benedictum e.
b) Paulus V in congregatione generali declaravit propositionem,
quae docebat sacramentum extremae unctionis oleo episcopali benedi
ctione non consecrato ministrari valide «posse, esse temerariam et errori
proximam»7. Item Gregorius XVI ad dubium: «An in casu necessita
tis parochus ad validitatem sacramenti extremae unctionis uti pos
sit oleo a se benedicto, respondit: Negative»8. Pius IX die 12 Jan. 1850
idem declarasse dicitur etiam pro casu, quo moribundus in extrema ne
cessitate reperiatur sensibus destitutus 9.
In his declarationibus certe agitur de validitate sacramenti, quia in
extrema necessitate non obligaret praeceptum Ecclesiae.
c) Potest tamen simplex sacerdos ex commissione Summi Pontifi
cis oleum ad conferendam extremam unctionem benedicere. Ita pro
1 Decreto pro annenis; Denz-Bannw., 700.
2 Sess. 14, De sacram, exirem, unctionis, c. i; Denz-Bannw., 908.
3 Suppi., q. 29, a. 4
'* Pari. 2, c. 5, n. 5.
5 Calvinus de hoc sic scripsit: dsti (romani) oleum non dignantur adhibere
nisi ab episcopo consecratum; hoc est, multo halitu calefactum, multo murmure
incantatum, et novies flexo genu salutatum». Inst., lib. 4, c. 19, n. 21.
° Innocentius I, Ep. 2j ad Decentium, n 8; Denz-Bannw., 99; Eugenius IV,
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 700; Concilium Tridentinum, sess. 14, De sacra
mento exirem unctionis, C. 1: Denz-Bannw., 908.
’ Ex decreto S. OU- sub Paulo V, 13 Jan. 1611. Denz-Bannw., 1628.
* Ex decreto S. Off. sub Gregorio XVI, 14 Sept. 1842; Denz-Bannw., 1629.
“
Icta S Sedis, t. 1. p 4: Cfr. Soavinl, vol. 3, n. 409.
DE SACRAMENTIS. SECT. VI. Q. XXXVI. DE EXTREMA UNCTIONE
374
graecis italis declaraverunt Clemens VIII1 et Benedictus XIV12; et cui
libet sacerdoti posse hanc facultatem a Romano Pontifice delegari ex
presse defendit Benedictus XIV 3.
Codex Juris Canonici supponit hanc doctrinam esse certam, cum
statuit oleum olivarum in sacramento extremae unctionis debere esse
ad hoc benedictum ab episcopo vel a presbytero, qui facultatem illud
benedicendi a Sede Apostolica obtinuerit4.
d) Dubitant auctores, an oleum debeat esse benedictum in ordine
ad extremam unctionem, vel ad validitatem sufficiat aliud oleum ab
episcopo benedictum, v. gr., chrisma vel oleum catechumenorum. Alii
affirmant, alii negant. Utramque sententiam S. Alphonsus vocat pro
babilem 5*, sed merito putat Lehmkuhl olea non benedicta in ordine ad
extremam unctionem esse materiam dubiam, et citra necessitatem ad
hiberi non posse. Quare Codex Juris Canonici dicit oleum in hoc sacra
mento adhibendum debere esse ad hoc benedictum ab episcopo ®.
614. II. Materia proxima hujus sacramenti est unctio corporis aegro
tantis.
1) Ratio in promptu est. Materia enim proxima sacramentorum,
quae non consistunt in re permanenti, consistit in usu seu applicatione
materiae remotae. Unde applicatio olei seu «unctio aptissime Spiritus
Sancti gratiam, qua invisibiliter anima aegrotantis inungitur, reprae
sentat» 7.
2) Septem unctiones praescribuntur in Rituali Romano 8*et in Con
cilio Florentino p, scilicet: ad oculos, ad aures, ad nares, ad os, ad manus,
ad pedes et ad renes, ut remittatur, quidquid per haec membra delictum
est; sed hodie «unctio renum semper omittitur» et «unctio pedum ex
qualibet rationabili causa omitti potest» 1011
.
3) Quinque ergo unctiones sub crucis forma peragendae sunt sub
praescripta formula, ut peccata per quinque sensus vel quomodolibet
commissa indulgeat Dominus11.
4) Disputarunt antiqui, an quinque unctiones in totidem partibus
designatis fieri debeant de necessitate sacramenti vel sufficiat unica
unctio ad validitatem. Quinque unctiones ad valorem sacramenti re
quirunt Sotus, Salmanticenses morales, S. Alphonsus et alii12.
Hodie tamen certum est ad valorem sacramenti non requiri nisi
unicam unctionem. In decreto S. Officii, 25 Aprilis 1906, declaratur «in
casu necessitatis sufficere formam: Per istam sanctam unctionem indulInstr, pro italis graecis. Bullar. Rom., io, p; 212 (ed. Taur.)
Bulla Etsi Pastoralis, 26 Maji 1742.
De synodo dioecesana, lib. 8, c. 1, n. 4.
Can: 945.
5 Lib. 6, n. 709.
° Can. 945.
7 Concil. Trid., sess. 14, De sacr. extrem. unctionis, c. 1; Denz-Bannw., 700.
3 Tit. 5, c. 2, n. 9.
° Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 700.
10 Codex Juris Canonici, can. 947, § 2 et 3.
11 Simeon Thessalonicensis adserit sacerdotem in hoc sacramento ungere fron
tem, faciem, et manus. De S. Euchelaeo, c. 290; MG 155, 527.
12 Sotus, In IV Sent., dist. 23, q. 2, a. 3; Salmanticenses morales. De sacramen
to extrem. unet., c. 2, p. 3; S. Alphonsus, lib. 6, n. 710,
1
2
3
ART. II. DE PARTIBUS EXTREMAE UNCTIONIS
375
geat tibi Dominus quidquid deliquisti. Arnen»1. Haec verba supponunt
unicam fieri unctionem. Deinde Codex Juris Canonici statuit: «In casu
autem necessitatis sufficit unctio in uno sensu seu rectius in fronte cum
praescripta foima breviore, salva obligatione singulas unctiones sup
plendi cessante periculo» 12345*.
Quando Codex Juris Canonici disponit extra casum gravis necessi
tatis unctiones fieri oportere manu, nullo adhibito instrumento 8, con
firmare videtur doctrinam Sylvii, Salmanticensium et Scavini1, qui
defendunt ad valorem sacramenti non pertinere, quod unctiones manu
immediata sacerdotis fiant.
615. III. Forma extremae unctionis est oratio, quam sacerdos inter
ungendum pronuntiat, et quae effectum sacramenti exprimit.
1) Forma latina hodierna in Rituali Romano continetur his ver
bis: Per istam sanctam unctionem et suam piissimam misericordiam indulgeat tibi Dominus, quidquid per visum (auditum, odoratum, gustum
et locutionem, tactum) deliquistis.
Forma graecorum sic exprimitur: Pater sancte, animarum et corpo
rum medice, qui Filium tuum unigenitum, Dominum nostrum Jesum Chri
stum. omnem morbum curantem et ex morte nos liberantem misisti, sana
quoque servum tuum N. a detinente illum corporis infirmitate, et vivifica
illum per Christi tui gratiam (pronuntiantur beatissimae Virginis Ma
riae et plurium sanctorum nomina) et omnium sanctorum. Arnen ®.
2) Ex hac formarum varietate deducitur Christum Dominum non
determinasse formam hujus sacramenti in specie infima, sed adsignasse in genere precationem, quae significaret effectum hujus sacramenti,
et Ecclesiae reliquisse facultatem eligendi verba in specie infima.
3) Omnes fere formae in Ecclesia latina et graeca usitatae sunt
deprecativae, non indicativae, sed disputatur, an ad valorem sacramenti
requiratur, ut forma sit deprecativa.
a) Plures defendunt foimam hujus sacramenti in modo indicativo
esse validam, quia variae formae ab Ecclesia approbatae sunt revera
indicativae, ut dia, quae praescribitur in Sacramentario veneto a Leone X
approbato: «Ungo te oleo sancto, ut hac unctione protectus fortiter stare
valeas adversus aereas catervas in nomine Patris...»7. Ita Durandus,
Tournely, Estius, Becanus et alii 8.
b) Alii plures verbis S. Jacobi et consuetudini Ecclesiae innixi pu
tant esse de necessitate sacramenti, ut forma extremae unctionis ex
1 Denz-Bannw., 1996.
2 Codex Juris Canonici, can. 947, § 1.
3 Codex Juris Canonici, can. 947, § 7.
4 Sylvius, [n Suppl., q. 32, a. 3; Salmanticenses, De sacr. extrem. unctionis,
c. 2, n. 16; Scavini, vol. 3, n. 411.
5 Non sunt omnia verba necessaria ad valorem sacramenti. Adest obligatio
recitandi omnia, sed ad validitatem sufficeret dicere: Per istam sanctam unctionem
induigeat tibi Dominus, quidquid deliquisti. Amen: ut pro casu necessitatis decla
ravit S. Congregatio S. Officii, 25 Aprilis 1906; Acta S. Sedis, vol. 39, p. 273.
° Gear, Euchol., p. 417.
’ Aliam formam huic similem ex ecclesia mediolanensi affert S. Bonaventura,
In IV Sent , dist. 23, a. t, q. 4.
» Durandus, In /I' Sent., dist. 23, q. 3; Tournely, De extrem. unctione, q. 2,
a 2, Vico i. Estius, In I Γ Seni., dist 23, § 10; Becanus, De sacramentis, c. 27, q. 4.
37<>
DE SACRAMENTIS. SECT. VI. Q. XXXVI. DE EXTREMA UNCTIONE
primatur modo deprecativo. Ita Suarez, Valentia, Salmanticenses mora
les, Billuart et alii1.
Haec cum ita sint, et in Ecclesia latina aliquando adhibitae fuerint
formae indicativae, existimo formam hujus sacramenti debere esse de
precatoriam. sed nihil obstare, quominus aliquando grammaticaliter sit
indicativa, dummodo quoad sensum sit deprecatoria.
4) Quamvis in administratione hujus sacramenti plures adhibean
tur unctiones et formae, extrema unctio est unum sacramentum, et
omnes unctiones ac formae coeunt ad unum. Dubitatur tamen, an sin
gulae unctiones et formae producant gratias partiales, vel unam tan
tum gratiam efficiant. Dicendum mihi videtur varias unctiones et for
mas sacramentales unum sacramentum efficere, et per hoc sacramen
tum unam gratiam eamque cum ultima unctione et forma, quando
sacramentum fuerit completum, produci. «Quando sunt, ait S. Thomas,
multae actiones ordinatae ad unum effectum, ultima est formalis re
spectu omnium praecedentium, et agit in virtute earum, et ideo in
ultima unctione gratia infunditur, quae effectum sacramenti praebet»12.
ARTICULUS III
DE EFFECTIBUS SACRAMENTI EXTREMAE UNCTIONIS
616. Effectus sacramenti extremae unctionis sunt: 1) Gratia san
ctificans connotans auxilia specialia ad abstergendas reliquias pecca
torum; 2) remissio peccatorum, si quae sint in anima; et 3) sanatio
corporis interdum, ubi saluti animae expedierit. De singulis hic pauca.
I. Gratia sanctificans connotans auxilia specialia ad abstergendas re
liquias peccatorum.
1) Disputatum est aliquando inter theologos, an effectus princi
palis hujus sacramenti sit remissio peccatorum venialium, ut existi
mant S. Bonaventura, Scotus, Estius et alii3; an remissio omnium
peccatorum tum venialium tum mortalium, ut censet S. Bellarminus,
Tournely et alii4; an vero augmentum gratiae sanctificantis sanantis
aegrotum a reliquiis peccatorum, et alleviantis seu corroborantis ipsum
contra morbi molestias ac diaboli tentationes, ut defendunt S. Thomas,
Sotus, Suarez, Salmanticenses, Billuart, Ballerini et alii multis.
Haec S. Thomae thomistarumque sententia videtur omnino proban
da, tum quia duo sacramenta adsunt, scilicet baptismus et poenitentia,
1 Suarez, De sacramentis, disp. 40, sect. 3, n. 7; Valentia, In III p., disp. 8,
q. 1, p. 2; Salmanticenses, De exirem, unctione, c. 2, p. 4; Billuart, De extrema un
ctione, diss. un., a. 3.
2 Suppi., q. 30, a. i ad 3. Cfr. Salm.. De s. extr. unci., c. 3, p. 2, n. 8.
3 S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 23, a. 1, q. 1; Scotus, In IV Sent., dist. 23,
q. un.; Estius, In IV Sent., dist. 23, § 4.
1 S. Bellarminus, De extr. unet., c. 8; Tournely, De extr. unet., q. ult., a. 1
s S. Thomas, Suppi., q. 30, a. 1; Sotus, In IV Sent., dist. 23. q. I, a. 2; Sua
rez, De sacramentis, disp. 41, sect. 1, n. 14, Salmanticenses, De s. extrem. unctionis,
c. 3, p. 1; Billuart, De extrema unctione, diss. un, a. 4; Ballerini, Opus theol. morale,
De extrema unctione, n. 4 sqq.
ART. III. DE EFFECTIBUS EXTREMAE UNCTIONIS
377
quae ex primaria institutione remittunt peccatum originale et peccata
personalia, tum etiam quia ex verbis S. Jacobi supponitur subjectum
hujus sacramenti esse sanctificatum et in eo primario produci augmen
tum gratiae, et secundario, «si in peccatis sit», id est, «si quae sint ad
huc expianda»1, remitti peccata.
2) Primario igitur extrema unctio producit augmentum gratiae
sanctificantis in anima. Est enim sacramentum vivorum, cui competit
gratiam conferre. Concilium Tridentinum hoc declaravit dicens: «Res
etenim haec (hujus sacramenti) gratia est Spiritus Sancti»*
3. Si quis di
xerit sacram infirmorum unctionem non conferre gratiam... a. s. 3.
3) Haec gratia, quatenus est sacramentalis, datur animae per mo
dum medicinae, non praecise ad tollendum ipsum peccatum, sed «ad
sanandum infirmitatem peccati»4 et abstergendas ejus reliquias. «Sicut
autem corporalis medicatio praesupponit corporalem vitam in medi
cato, ita spiritualis spiritualem» 5*. Ex quo sequitur hoc sacramentum
supponere per se animam in gratia saltem existimata, et primario pro
ducere augmentum gratiae, quae, ut sacramentalis est, ordinatur ad
sanandum aegrotum a reliquiis peccatorum. «Reliquiae autem peccati
non dicuntur hic dispositiones ex actibus relictae, quae sunt quidam
habitus inchoati, sed quaedam spiritualis debilitas in ipsa mente exsi
stens» ®. «Ideo hoc sacramentum non datur contra defectus, quibus spi
ritualis vita tollitur, scilicet contra peccatum originale vel mortale, sed
contra illos defectus, quibus homo spiritualiter infirmatur, ut non ha
beat perfectum vigorem ad actus vitae gratiae vel gloriae; et hic defe
ctus nihil aliud est quam quaedam debilitas et ineptitudo, quae in
nobis relinquitur ex peccato actuali vel originali, et contra hanc debi
litatem homo roboratur per hoc sacramentum»7.
Merito ergo Concilium Florentinum adserit effectum hujus sacramen
ti esse «sanationem mentis» 8*
, et S. Thomas docet extremam unctionem
esse institutam «ad reliquias peccatorum tollendas», id est, ad augen
dam gratiam sanctificantem, sanantem ac roborantem mentem debili
tatam ex reliquiis peccatorum.
617. II. Remittit peccata tum mortalia tum venialia.
S. Jacobus in textu supra adlegato addit: Et, si in peccatis sit, re
mittentur ei ®. Unde Concilium Tridentinum damnat eos, qui negant sa
cram unctionem non remittere peccata10.
Modum hujus remissionis egregie explicat 5. Thomas dicens: «Hoc
robur gratia facit, quae secum non compatitur peccatum, ideo ex con
sequenti, si invenit peccatum aliquod, vel mortale vel veniale, quoad
1
2
3
4
5
β
7
8
v
10
Concil. Trid., sess. 14, De sacr. extr. unet., c. 2; Denz-Bannw., 909.
Sess. 14, C. 2; Denz-Bannw., 909.
Sess 14, Canones de extr. unctione, can. 2; Denz-Bannw., 927.
S. Thomas, Suppi., q. 30, a. I.
S. Thomas, Suppi., q. 30, a. 1.
S. Thomas, Suppi., q. 30, a. 1 ad 2.
S. Thomas, Suppi., q. 30, a. 1.
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 700.
Jacobi, 5, 15.
Si'.s-.s 14, Canones de extrema unctione, can 2, Denz-Bannw., 927.
DE SACRAMENTIS. SECT. VI. Q. XXXVI. DE EXTREMA UNCTIONE
378
culpam tollit ipsum, dummodo non ponatur obex ex parte recipientis,
sicut etiam de eucharistia et confirmatione supra dictum est»x.
Remissio igitur peccati est effectus per se, non per accidens, extre
mae unctionis, secundarius tamen et ex consequenti.
Remissio peccati mortalis per extremam unctionem habet locum,
ubi aegrotus peccato mortali obstrictus, vel bona fide credens se esse
in gratia* vel hic et nunc se confiteri aut contritionem ob sensuum de
stitutionem emittere non valens, suscipit hoc sacramentum cum attri
tione supernatural!. Ita dicitur aegrotus non ponere obicem.
Peccata quoque venialia remittit, ubi adest poenitentia saltem virtualis.
618. III. Poenas quoque temporales pro peccatis debitas diminuit
vel etiam remittit.
Hoc sacramentum immediate hominem ad gloriam disponit 1
2. Ergo
removet poenas, quae sunt impedimenta ad gloriam.
619. IV. Sanitatem corporis restituit, si saluti animae expedierit.
S. Jacobus apostolus id satis aperte expressit dicens: Oratio fidei
salvabit infirmum, et alleviabit eum Dominus 3.
Concilium Florentinum ait: «Effectus (extremae unctionis) est men
tis sanatio et, in quantum autem expedit, ipsius etiam corporis» 45
6.
Concilium Tridentinum: «Infirmus... sanitatem corporis interdum,
ubi saluti animae expedierit, consequitur»s.
Sanatio corporis est quidem effectus per se, non per accidens, ex
tremae unctionis, sed, utpote conditionatus, est secundarius.
Non est licitum fidelibus hoc sacramentum ad finem usque vitae
differre, sed debent, aegroti quando sunt in periculo mortis, quamprimum
plena cognitione et devotionis affectu suscipere, ut gratiam sanantem
recipiant, et, si expedierit, salutem corporis recuperent.
ARTICULUS IV
QUIS SIT MINISTER SACRAMENTI EXTREMAE UNCTIONIS
Agimus hic de causa efficiente sacramenti extremae unctionis.
620. Error. Novatores nullum non movent lapidem, ut hoc sacramen
tum invalident. Lutherus exponens textum S. Jacobi, in quo dicitur indu
cendos esse ad infirmum presbyteros Ecclesiae, ait: «Incertum est mihi, an
sacerdotes velit intelligi, cum dicat presbyteros, id est, seniores»
621. THESIS I. Solus sacerdos est minister sacramenti extremae
unctionis. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. S. Jacobus expresse designat ministrum
hujus sacramenti, cum ait: Infirmatur quis in vobis? Inducat presbyte
1
2
3
1
5
6
Suppi., q. 30, a. i.
S. Thomas, In IV Sent., dist. 23, q. 1, a. 1, sol. 1 ad 2.
Jacobi, 5, 15.
Decreto pro arnienis; Denz-Bannw., 700.
Srss. 14, De extrema unctione, c. 2; Denz-Bannw., 909.
De capt. babyl. Ecclesiae, De sacr. extr. unctionis, «Contingit».
ART. IV. MINISTER EXTREMAE UNCTIONIS
379
ros Ecclesiae1. Presbyteri autem in S. Scriptura sunt sacerdotes, ut
patet ex I Tim., 5, 17 sq. Ergo.
2) Concilium Tridentinum definit hanc dctrinam, et simul expli
cat sensum Scripturae dicens: Si quis dixerit presbyteros Ecclesiae, quos
beatus Jacobus adducendos esse ad infirmum ungendum hortatur, non esse
sacerdotes ab episcopo ordinatos, sed aetate seniores in quavis commu
nitate; ob idque proprium extremae unctionis ministrum non esse solum
sacerdotem, a. s. 1
2.
3) Ex SS. Patribus. S. Joannes Chrysostomus: «Neque enim tan
tum, cum nos regenerant (sacerdotes), sed etiam post regenerationem
admissa peccata condonare possunt. Nam, infirmatur, inquit, quis in
vobis?» 3.
4) Ex ratione. Extrema unctio est complementum sacramenti poe
nitentiae. Unde, sicut solus sacerdos, exclusis omnino laicis, potest ad
ministrare sacramentum poenitentiae, ita pariter solus sacerdos potest
extremam unctionem conferre.
Corollarium. Quilibet sacerdos, etiam excommunicatus, potest ex
tremam unctionem aegrotis valide conferre, quia ad validitatem non
requiritur in ministro jurisdictio. Codex Juris Canonici ait ad rem: «Hoc
sacramentum valide administrat omnis et solus sacerdos»4*
67.
622. Scholion. Quot sacerdotes requirantur in administranda extre
ma unctione.
1) Dicitur in Ecclesia latina aliquando adhibitos fuisse plures sacer
dotes in administranda extrema unctione s, sed hodie generatim unus
tantummodo, quamvis alii sint praesentes, omnia perficit.
In Ecclesia graeca secundum Goariume, et in caeteris ecclesiis
orientalibus juxta Denzinger ", plures simul administrant extremam
unctionem.
2) Unus sacerdos sufficit ad administrandum hoc sacramentum. Ad
rem Alexander III: «Nos igitur tibi taliter duximus respondendum, quod
sacerdos, uno praesente clerico, et etiam solus potest infirmum unge
re» 8. Vocabulum igitur presbyteros apud S. Jacobum non jubet plures
adesse, sed perinde significat ac: «vocet aliquem ex presbyteris». Unde
Angelicus Doctor: «Si tamen unus solus presbyter adsit, intelligitur hoc
sacramentum perficere in virtute totius Ecclesiae, cujus minister exsi
stit, et cujus personam gerit» 9. Debet tamen, si potest, ministrum ad
hibere.
3) Circa administrationem extremae unctionis per plures sacerdo
tes distinguendum est:
a) Si unus sacerdos materiam applicat et alter formam pronuntiat,
1
2
3
4
s
6
7
"
“
Jacobi, 5, 14.
Sess. 14, De extr. unet., can. 4; Denz-Bannw., 929.
De sacerdotio, lib. 3, n. 6; MG 48, 644; Journel, 1120.
Can. 938, § 1,
Cfr. Marlène, De anliq. rit., lib. 1, c. 7, a. 3, 11. 3.
Ooar, Euchologium.
Denzinger, Rit. orient., I. 188.
Decret., lib. 5, tit. 40, c. 14.
Contra Gent., lib. 4, c. 73.
38ο
DE SACRAMENTIS. SECT. VI. Q. XXXVI. DE EXTREMA UNCTIONE
ut aliquando factum esse adserit Marlène J, sacramentum est inva
lidum 12.
b) Si tinus unam pariem ungat cum sua forma, et alter aliam par
tem cum sua forma, sacramentum valide administratur. Ita S. Thomas,
Salmanticenses, S. Alphonsus, Pesch et alii3*
.
c) Si plures sacerdotes simul applicant materiam et pronuntiant for
mam, valide administrant sacramentum. Hoc pariter contingit in sa
crificio missae, in quo neosacerdotes simul cum episcopo consecrant
eucharistiam.
623. Thesis II. Soli pastores, id est, episcopus vel parochus, ju
risdictionem ordinariam habentes, vel eorum delegati, possunt licite suis
subditis administrare sacramentum extremae unctionis.
In Codice Juris Canonici declaratur: «Minister ordinarius est paro
chus loci, in quo degit infirmus; in casu autem necessitatis vel de licen
tia saltem rationabiliter praesumpta ejusdem parochi vel Ordinarii loci,
alius quilibet sacerdos hoc sacramentum ministrare potest» +.
Quoad obligationem hoc iterum disponit Codex Juris Canonici: «Mi
nister ordinarius ex justitia tenetur hoc sacramentum per se ipse vel
per alium administrare, et in casu necessitatis ex caritate quilibet
sacerdos»56
.
ARTICULUS V
DE SUBJECTO EXTREMAE UNCTIONIS
624. Thesis. Subjectum extremae unctionis est homo baptizatus,
adultus, periculose aegrotans.
1) Baptizatus. Baptismus quippe est janua Ecclesiae. Qui per
eam ingrediuntur, fiunt membra Ecclesiae, capaces suscipiendi sacra
menta. Qui nondum est baptizatus, nullum» sacramentum suscipere
potest.
2) Adultus. Forma siquidem hujus sacramenti non competit pue
ris usu rationis carentibus, quia non peccaverunt per visum, auditum,
etcetera.
Praeterea, hoc sacramentum «non datur contra reliquias originalis
peccati, nisi secundum quod sunt per actualia peccata quodammodo
confortatae. Unde principaliter contra actualia peccata datur (ut ex
ipsa forma patet), quae non sunt in pueris» ®.
Ex hoc deducimus beatam Virginem Mariam non suscepisse nec po
tuisse valide suscipere extremam unctionem.
1 De antiq. rit., lib. i, c. 7, a. 3, n. 4.
2 Cfr. Salmanticenses, De extr. unet., c. 5, n. 6; S. Alphonsus, lib. 6, n. 724.
3 S. Thomas, Suppi., q. 29, a. 2 ad 3; Salmant., De extr. unct .c. 5, n. 6; S. Al
phonsus, lib. 6, n. 724: Pesch, De sacramentis, n. 560.
■' Codex Juris Canonici, can. 938, § 2.
5 Can. 939.
6 S. Thomas, Suppl., q. 32, a. 4 ad 2.
ART. V. DE SUBJECTO EXTREMAE UNCTIONIS
381
Pari etianl ratione adultus, qui nunquam mortaliter vel venialiter
peccavit, quamvis sit capax peccati, non videtur esse subjectum hujus
sacramenti, quidquid in contrarium dicant Suarez, Pesch et alii1, quia
non habet reliquias peccati actualis 1
23.
Perpetuo amentes aequiparandi sunt pueris, et non possunt susci
pere extremam unctionem.
Amentes vero baptizati, qui aliquando intervalla lucida habuerunt,
possunt et debent ungi.
3) Periculose aegrotans, a) Extremam unctionem non esse admi
nistrandam nisi aegrotantibus, satis innuit S. Jacobus his verbis: Infir
matur quis in vobis?... Salvabit infirmum2. Unde materia hujus sacra
menti vocari consuevit oleum infirmorum.
«Declaratur etiam, ait ad rem Concilium Tridentinum, esse hanc
unctionem infirmis adhibendam, illis vero praesertim, qui tam pericu
lose decumbunt, ut in exitu vitae constituti videantur, unde et sacra
mentum exeuntium nuncupatur» 4.
Soli igitur graviter aegrotantes possunt valide suscipere hoc sacra
mentum.
b) Quaelibet periculosa infirmitas constituit aegrotum in statu
suscipiendi valide et licite extremam unctionem. Mulieribus laboranti
bus in partu, non quidem in doloribus communibus, sed ubi in pericu
loso partu in infirmitatem inciderint, administranda est, quia graviter
aegrotant 5*.
c) Quamvis non facile determinentur gradus infirmitatis, ut aegro
tus dicatur esse in periculo mortis, sufficit parocho prudens aestimatio
de periculo mortis aegroti, ut administret sacramentum. Post admini
stratum viaticum aderit semper hujusmodi prudens aestimatio e.
d) Capite damnati, milites in pugna, aliique cuncti, qui infirmitate
non laborant, sed causis extrinsecis sunt morti propinqui, nequeunt va
lide suscipere extremam unctionem, quia non sunt infirmi7. E contra,
qui, suscepto vulnere in bello aut in rixa, vel hausto veneno, vel etiam
senio confecti, sunt morti proximi, possunt ungi, quia sunt vere infirmi 8.
e) In ecclesia graeca non solum infirmi sed etiam sani oleo sancto
unguntur, ut Goar, Leo Allatius et alii testantur 9.
Aliqui dicunt hanc praxim apud graecos considerari ut sacramentale quoddam non ut sacramentum.
Alii verius contendunt graecos in hac parte errare circa subjectum
extremae unctionis, putantes verum sacramentum conferri bene valen
1 Suarez, De sacr., disp. 42, sect. 2, n. 8; Pesch, De sacr. extr. unci., n. 549.
2 Haec quaestio non solvitur ex decreto S. C. propagandae fidei, quo decla
ratur paganum immediate post baptismum, si graviter aegrotet, ungendum esse.
Paganus in hoc casu ungendus est, quia supponitur commisisse peccata actualia.
3 Jacobi, 5, 14 sq.
1 Sess. 14, De extrema unctione, c. 3; Denz-Bannw., 910.
5 Cfr. S. Alphonsus, lib. 6, n. 713.
° Cfr. S. Alphonsus, lib. 6, n. 714.
’ Cfr. Salmanticenses, De extrema unctione, c. 4, n. 6.
8 Cfr Pesch, De sacramento extremae unctionis, n. 553.
° Ooar, Euchologiwn, p. 412; Leo Allatius, De Ecclesiae occidentalis et orien
talis perpetua consensione, lib 3, c. 16, n. 3.
382
DE SACRAMENTIS. SECT. VI. Q. XXXVI. DE EXTREMA UNCTIONE
tibus i. Revera censemus contra Sainte Beuve12 invalide apud graecos
administrari sanis extremam unctionem.
625. Corollarium. Ad licite fructuoseque recipiendum sacramen
tum extremae unctionis, requiritur:
1) Status gratiae saltem per contritionem perfectam habitus. «Im
poenitentibus vero, ait Rituale Romanum, et qui in manifesto peccato
mortali moriuntur, et excommunicatis, et nondum baptizatis, penitus
denegetur» 3. Qui sola contritione praeparatur ad extremam unctionem,
habet obligationem se confitendi, et melius faceret praemittere confes
sionem, sed contritus potest prius inungi et deinde confiteri.
Potest tamen aliquando contingere, ut aegrotus sola attritione su
pernatural! suscipiat fructuose hoc sacramentum. Qui enim credit se
esse contritum, cum non sit nisi attritus, et qui praemissa attritione
supernatural! sensibus destituuntur, si suscipiant extremam unctionem,
justificantur per hoc sacramentum.
2) Voluntas aliqua suscipiendi sacramentum. In iis, qui sensibus
destituuntur, sufficit voluntas interpretativa. Unde «excludi non debent
ab extrema unctione: a) Si sensibus destituti reperiuntur, etsi parum
christianc vixerint; b) neque, si in ipso actu peccati, signo poenitentiae
non manifestato, sensibus destituuntur»4. Ratio est, quia in extremis
extrema sunt probanda.
626. Scholion I. De obligatione recipiendi extremam unctionem.
Aliqui Doctores, ut Habert, Tournely et alii 5, contendunt dari prae
ceptum divinum suscipiendi extremam unctionem. Sed alii cum S. Tho
ma, Suarez, Sylvia, Salmanticensibus, S. Alphonso, Bulsano, etc. 6, me
lius negant extremam unctionem, secluso scandalo et contemptu, esse
necessariam praecepto divino vel ecclesiastico. Verba igitur S. Jacobi:
Inducat praesbyteros Ecclesiae, exhortationem non praeceptum con
tinent.
Aegrotus, qui alio modo acquirit statum gratiae et vitat scandalum
ac contemptum sacramenti, non videtur graviter peccare, si negligat
extremam unctionem suscipere.
627. Scholion II. De iteratione sacramenti extremae unctionis.
1) Extrema unctio non imprimit characterem, ac proinde reiterari
potest7. Sed quaestio est, quando admittat reiterationem.
2) P. Kern, intelligens de vero sacramento et non de sacramentali,
quae ordinabantur in sacramentario gregoriano 8, ait: «Gravibus ratio
Cfr. Benedictus XIV, De synodo dioecesana, lib. 8, c. 5. n. 3.
2 De extrema unctione, disp. 7, a. 1 (Migne, Cursus completus th., vol. 24,
p. 118).
3 Rituale Romanum, tit. 5, c. 1, n. 8.
4 Lehrnkuhl, De sacramentis, n. 724.
5 Habert, De extrema unctione, c. 7, q. 2; Tournely, De extrema unctione,
q. ult., a. 2.
6 S. Thomas, In IV Sent., dist. 23, q. I, a. i, sol. 3 ad 1; Suarez, De sacramen
tis, disp. 44. sect. 1, n. 2; Sylvius, In Supplementum, q. 32, a. 4, quaest. 1; Salman
ticenses, De extrema unctione, c. 4, n. 10; S. Alphonsus, lib. 6, n. 733; Bulsano,
De extrema unctione, n. 674.
' Cfr. Concilium Florentinum, Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 695.
8 Sacrament, greg.; ML 78, 235. Cfr. Menardus, In S. Gregorii librum sacra
mentorum notae, 916; ML 78, 523.
1
ART. V. DE SUBJECTO EXTREMAE UNCTIONIS
383
nibus innititur sententia, extremam unctionem, spectato ejus valore,
in eadem infirmitate, etiam manente eodem mortis periculo, saepius
conferri posse»1.
3) Doctrina tamen est Ecclesiae, quae tenet extremam unctionem,
non in eodem mortis periculo, sed in diversa infirmitate, imo in eadem
infirmitate sed in diverso mortis periculo, reiterari posse.
Rituale Romanum haec habet: «In eadem infirmitate hoc sacramen
tum iterari non debet, nisi diuturna sit; ut si, cum infirmus convalue
rit, iterum in periculum mortis incidat»1
2. Et Codex Juris Canonici
praescribit: «In eadem infirmitate hoc sacramentum iterari non potest,
nisi infirmus post susceptam unctionem convaluerit, et in aliud vitae
discrimen inciderit» 3.
Toties extrema unctio iterari potest, quoties aegrotus, superato uno
periculo mortis, in novum periculum, durante etiam eadem infirmitate,
cadit.
1
3
3
De sacramento extremae unctionis, prop. 13.
Tit. 5, c. i, n. 14.
Can. 940, § 2.
SECTIO VII
DE SACRAMENTO ORDINIS
QUAESTIO XXXVII
DE OMNIBUS QUAE SPECTANT AD SACRAMENTUM ORDINIS
ARTICULUS I
NOTIONES GENERALES TRADUNTUR
628. I. Ordo in genere. Vocabulum ordo in genere, ut optime
ait S. Augustinus, «est parium dispariutnque rerum sua cuique loca tri
buens dispositio»1. Hoc sensu ait etiam Catechismus Romanus: «Est
enim ordo, si propriam ejus vim et rationem accipiamus, dispositio su
periorum et inferiorum rerum, quae inter se aptatae sunt, ut una ad
alteram referatur»1
2.
II. Diversae acceptiones. Tum in rebus profanis tum ecclesiasti
cis, quoties altiora et inferiora certa ratione distribuuntur, dicimus ex
sistere ordinem. Sic in usu profano ordo significat: 1) Dispositionem
rerum materialium; 2) seriem personarum, quae in diversis gradibus
constituuntur.
In usu autem ecclesiastico diversa significat, prout diversimodi.res
distribuuntur. Unde: 1) Lato sensu designat ipsam Ecclesiam organice
constitutam, in qua conspicimus gradus laicorum et clericorum, guber
nantium et gubernatorum 3. 2) Strictius hierarchiam ecclesiasticam, in
qua personae ecclesiasticae in diversis gradibus constitutae sunt, quibus
competit sacra facere ac ministrare. 3) Strictissime id, quod constituit
homines in sacra hierarchia et habiles facit ad sacra munia obeunda.
Hinc ritus sacer, quo homines in certo gradu hierarchico constituuntur
et ad ministeria ecclesiastica rite obeunda consecrantur, aptissime vo
catur ordo seu ordinatio 4.
1
2
De civ. Dei, lib. 19, c. 13; ML 41, 640.
Pari. 2, c. 7; nn. 19-20.
:l S. Bonaventura docet in Ecclesia esse hunc ordinem propter pulchritudinem
et rectitudinem societatis organicae. In IV Seni., dist. 24, p. 1, a. 2, q. 1. Idem
adserit S. Thoma·, Suppi., q. 34. a. 1.
4 Ipse status clericalis non semel appellatur ordo.
26
DE SACRAMENTIS. SECT. Vil. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
386
Ordinem hic sumimus pro sacro ritu, quo quis ad certum gradum
ecclesiasticum evehitur, et idem est ac sacra ordinatio.
629. III. Definitio. Ordo seu ordinatio definiri solet: Sacramen
tum novae legis a Christo Domino institutum, quo confertur gratia et tra
ditur -potestas spiritualis ad munia ecclesiastica rite obeunda in ordine ad
eucharistiam.
ARTICULUS II
UTRUM ORDO SIT VERUM ECCLESIAE SACRAMENTUM
630. Errores. Lutherus ajebat: «Hoc sacramentum Ecclesia Christi
ignorat, inventumque est ab Ecclesia Papae; non enim solum nullam habet
promissionem gratiae nullibi positam, sed ne verbo quidem ejus meminit
novum testamentum. Ridiculum autem est adserere pro sacramento Dei,
quod a Deo institutum nunquam potest demonstrari» l.
Calvinus: «Impositionem manuum, qua Ecclesiae ministri in suum munus
initiantur, ut non invitus patior vocari sacramentum, ita inter ordinaria
sacramenta non numero» 1
2.
Exinde omnes protestantes, exceptis ritualistis, negant ordinem esse
verum sacramentum. Doctrinam Lutheri et Confessionis Augustanae sequuti, admittunt ad summum clericos per ordinationem ad ministerium
verbi deputari 34.
Modernistae dixerunt: «Coena Christiana paulatim indolem actionis liturgicae adsumente, hi, qui coenae praeesse consueverant, characterem sacer
dotalem acquisiverunt». «Seniores, qui in Christianorum coetibus invigilandi
munere fungebantur, instituti sunt ab apostolis presbyteri aut episcopi ad
providendum necessariae crescentium communitatum ordinationi, non pro
prie ad perpetuandam missionem et potestatem apostolicam» *.
631.
Thesis.
Ordo est verum novae legis sacramentum.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostolus ait ad Timotheum: Noli negligere gratiam, quae in te est, quae data est tibi per prophetiam, cum
impositione manuum presbyterii 5. Admoneo te, ut resuscites gratiam Dei,
quae est in te per impositionem manuum mearunt; non enim dedit nobis
Deus spiritum timoris, sed virtutis, et dilectionis et sobrietatis 67
.
Hic certe habetur ordinatio, ut est sacramentum. Est enim:
a) Ritus sensibilis, id est, impositio manuum. Hanc ordinationem
certe conferebant apostoli per impositionem manuum et orationem sen
sibilem. ut constat ex Actibus Apostolorum: Hos statuerunt ante conspe
ctum apostolorum, et orantes imposuerunt eis manus
b) Conferebat gratiam. Diserte docet S. Scriptura Timotheum
accepisse gratiam per impositionem manuum presbyterii. Haec autem
gratia, quamvis exprimatur per vocabulum χαριςμα, significat gratiam
De capt. babyl., De ordine, «Hoc sacramentum».
Inst., lib. 4. c. 14, n. 20.
3 Cfr. Conjessio Augustana, a. 14; Lutherus, De capt. babyl., De ordine.
4 Decreto Lamentabili, prop. 49-50; Denz-Bannw., 2049-2050. Hae proposi
tiones excerptae sunt ex Loisy, Autour d’un petit livre, p. 252 sq.
5 1 Tim., 4, 14.
° II Tim., i, 6-7.
7 Act., 6, 6.
1
2
ART. II. UTRUM ORDO SIT VERUM SACRAMENTUM
387
sanctificantem, non gratias gratis datas, tum quia data est signo ex
terno, tum quia concessa est permanenter, ut innuunt verba: quae est
in te; quae data est tibi; tum denique, quia voluntate ipsius Timothei
poterat extingui vel excitari. Gratiae autem gratis datae, quae aliquan
do simul cum gratia sanctificante caelitus conceduntur, ex se non con
feruntur ad positionem signi sensibilis; neque dantur permanenter; ne
que voluntate hominis excitare possunt vel extingui.
Verba autem -per prophetiam, quae adhibentur ab Apostolo, non si
gnificant per impositionem manuum collatum fuisse Timotheo donum
prophetiae, sed innuunt speciali Spiritus Sancti revelatione adsumptum
fuisse ipsum in episcopum, juxta illud Apostoli: Hoc praeceptum com
mendo tibi, fili Timothee, secundum praecedentes in te prophetias x.
c) A Christo permanenter institutus. Solus enim Christus potest
signo sensibili, ut est impositio manuum, gratiam alligare.
2) Ex conciliis. Concilium Florentinum: «Sextum sacramentum est
ordinis, cujus materia est illud, per cujus traditionem confertur ordo» 1
2.
Concilium Tridentinum: Si quis dixerit ordinem sive sacram ordina
tionem non esse vere et proprie sacramentum a Christo Domino institutum,
vel esse figmentum quoddam humanum, excogitatum a viris rerum eccle
siasticarum imperitis, aut esse tantum ritum quemdam eligendi ministros
verbi Dei et. sacramentortim, a. s. 34.
3) Ex SS. Patribus. S. Basilius: «Qui... ordinationem a Patribus
habebant, et per manuum eorum impositionem habebant donum spi
rituale» ’.
S. Augustinus: «Utrumque enim (baptismus et ordo) sacramentum
est, et quadam consecratione utrumque homini datur; illud, cum ba
ptizatur, istud, cum ordinatur; ideoque in catholica (Ecclesia) utrumque
non licet iterari. Nam, si quando ex ipsa parte venientes etiam prae
positi pro bono pacis, correcto schismatis errore, suscepti sunt, visum
est opus esse, ut eadem officia gererent, quae gerebant, non sunt rur
sus ordinati, sed sicut baptismus in eis, ita ordinatio mansit integra,
quia in praecisione fuerat vitium, quod unitatis pace correctum est, non
in sacramentis, quae, ubicumque sunt, ipsa sunt. Et, cum expedire hoc
judicatur Ecclesiae, ut praepositi venientes ad catholicam unitatem ho
nores suos ibi non administrent, non eis tamen ipsa ordinationis sacra
menta detrahuntur, sed manent super eos. Ideoque non eis in populo
manus imponitur, ne non homini, sed ipsi sacramento fiat injuria» 5.
4) Ex praxi Ecclesiae. In antiquissimis Ecclesiae tum graecae tum
latinae libris liturgicis leguntur formulae ordinationis, quibus certissi
me probatur ordinem ut sacramentum administrari consuevisse. In
Constitutionibus Apostolicis habetur pro ordinatione episcopi sequens
1
2
I Tim., i, 18.
Decreto -pro armenis; Denz-Bannw., 701.
3 Sess. 23, can. 3: Denz-Bannw., 963. Alibi ait concilium: «Cum Scripturae
testimonio, apostolica traditione, et Patrum unanimi consensu, perspicuum sit per
sacram ordinationem, quae verbis et signis exterioribus perficitur, gratiam con
ferri, dubitare nemo debet ordinem esse vero et proprie unum ex septem sanctae
Ecclesiae sacramentis». Sess. 23, c. 3; Denz-Bannw., 959.
4 /·.'/>. iSfi ad Amphilochium a. 374, can 1; MG 32, 670; Journol, 919.
Contra ep. Turn: , lib. 2, c. 13, n. 28; MI. 43. 70; Journol, 1617.
388
DE SACRAMENTIS. SECT. VII. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
invocatio: «Da illi, Domine omnipotens, per Christum tuum, participa
tionem Sancti Spiritus, ut habeat potestatem remittendi peccata secun
dum mandatum tuum, dandi cleros seu ordines ecclesiasticos, juxta
praeceptum tuum, et solvendi omne vinculum secundum potestatem,
quam tribuit Apostolus» 1.
5) Rationes congruentiae non desunt. Valde conveniens est, ut ho
mines ad sacra facienda et administranda publica auctoritate deputen
tur, et gratiis necessariis ad ea rite obeunda locupletentur. Ad hoc
autem non sufficit, ut volunt protestantes, simplex electio, sed necesse
est, ut speciali sacramento muniantur.
632. Scholion. Quando luerit hoc sacramentum a Christo institutum.
Nihil de hoc certum habetur in S. Scriptura et in Ecclesiae defini
tionibus. Videtur tamen probabilius, quamvis Lutherus opiniones theo
logorum irrideat 1
2, Christum instituisse hoc sacramentum in ultima coe
na, quando apostolis dicens: Hoc facite in meam commemorationem,
constituit eos sacerdotes, et ordinavit, «ut ipsi aliique sacerdotes offer
rent corpus et sanguinem suum» 3.
S. Thomas ostendit potestatem remittendi peccata necessario sequi
ex potestate conficiendi eucharistiam 4.
ARTICULUS III
QUOT SINT IN ECCLESIA ORDINES
633. I. Quamvis ordo sit unum tantummodo sacramentum, ut
dicemus in fine hujus articuli, plures tamen numerantur ordines juxta
diversam potestatem, quae confertur clericis relate ad corpus Christi
reale vel mysticum.
Alii enumerant septem, quia episcopatum et presbyteratum ponunt
sub uno sacerdotio, et tonsuram negant esse ordinem 56. Alii enumerant
octo ordines, quia episcopatum et presbyteratum separant, et tonsuram
respuunt a ratione ordinis °. Alii volunt esse novem ordines, quia de
fendunt episcopatum et tonsuram esse ordines ab aliis distinctos7.
II. Verius et communius dicitur septem esse in Ecclesia ordines,
quia prima tonsura non est ordo; et episcopatus ac presbyteratus, sive
sint ordines distincti sive non. includuntur sub sacerdotio. Hi septem
ordines vocantur: Sacerdotium (complectens episcopatum et presbyte
ratum), diaconatus, subdiaconatus, acolythalus, exorcistatus, lectoratus et
ostiariatus.
Horum meminit S. Cornelius I a. 251, dum docebat Romae opor
tere «presbyteros esse quadraginta sex, diaconos septem, subdiaconos se1
2
3
1
6
6
7
Const. Apost., lib. 8, c. 5; MG 1, 1074.
De capt. babyl. Ecclesiae, De ordine, «Post hoc».
Concilium Tridentinum, sess. 22, can. 2; Denz-Bannw., 949.
Contra Gent., lib. 4, c. 74.
Huic sententiae favet Concit. Trid., sess. 23, c. 2; Denz-Bannw., 958.
Ita Altissiodorensis, Summa, lib. 4, tr. 8.
Ita aliqui canonistae.
ART. III. QUOT SINT IN ECCLESIA ORDINES
389
ptem, acolythos duos et quadraginta, exorcistas autem et lectores cum
ostiariis quinquaginta duos» k
Deinde Concilium Tridentinum ait: «Non solum de sacerdotibus sed
et de diaconis sacrae litterae apertam mentionem faciunt, et quae ma
xime in illorum ordinatione attendenda sunt, gravissimis verbis docent,
et ab ipso Ecclesiae initio sequentium ordinum nomina, atque uniuscu
jusque eorum propria ministeria, subdiaconi scilicet, acolythi, exorcistae,
lectores, et ostiarii in usu fuisse cognoscuntur, quamvis non pari gradu» 1
2.
III. Rationem hujus numeri colligit Angelicus ex relatione ad eu
charistiam, ad quam ordines quodammodo referuntur: 1) Qui habet
potestatem consecrandi eucharistiam, est sacerdos. 2) Qui cooperatur
sacerdoti in ipso sacramento quantum ad dispensationem, est diaconus.
3) Qui parat materiam sacramenti in vasis sacris, est subdiaconus.
4) Qui praesentat materiam sacramenti in urceolis extra vasa sacra,
est acolythus. 5) Qui recipientes eucharistiam liberat a daemonis pote
state ope exorcismi, est exorcista. 6) Qui catechumenos rite instruit ad
eucharistiae receptionem, est lector. 7) Qui infideles credere nolentes
arcet ex officio a coetu communicantium, est ostiarius 3.
IV. Quamvis omnes ordines sint quodammodo sacri, quatenus ad
sacram eucharistiam et officia ecclesiastica referuntur, tamen ratione
materiae, circa quam versantur, tres tantum dicuntur ordines sacri,
«scilicet sacerdotium et diaconatus, qui habent actum circa corpus Chri
sti et sanguinem consecratum, et subdiaconatus, qui habet actum circa
vasa consecrata; et ideo eis etiam continentia indicitur, ut sancti et
mundi sint, qui sancta tractant»4. Hi tres communiter vocantur ordi
nes majores et sacri56, caeteri autem minores et non sacri ®.
V. Hi omnes ordines sunt unum tantummodo sacramentum, quia
inferiores ordines se habent ad episcopatum, in quo est plenitudo sacer
dotii, sicut imperfectum ad perfectum, sicut partes ad totum potesta
tivum. Unde Angelicus: «Divisio ordinis non est totius integralis ad
suas partes, neque totius universalis, sed totius potestativi, cujus haec
est natura, quod totum secundum completam rationem est in uno, in
aliis autem est aliqua participatio ipsius. Et ita est hic; tota enim ple
nitudo sacramenti hujus est in uno ordine, scilicet sacerdotio, sed in
aliis est quaedam participatio ordinis» 7.
1 Ep. ad Fabium episc. antiochenum, a. 251: Denz-Bannw., 45.
2 Sess. 23, c. 2; Denz-Bannw,, 958.
3 Suppi., q. 37, a. 2.
4 S. Thomas, Suppi., q. 37, a. 3.
5 Subdiaconatus usque ad saeculum xi in Ecclesia latina ordinibus minori
bus accensebatur, et in Ecclesia graeca etiam hodie inter minores computatur.
6 Codex Juris Canonici ait: «Nomine ordinum majorum vel sacrorum intelliguntur presbyteratus, diaconatus, subdiaconatus, minorum vero, acolythatus,
exorcistatus, lectoratus, ostiariatus». Can. 949.
7 Suppi., q. 37, a. 1 ad 2.
DE SACRAMENTIS. SECT. VII. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
39°
ARTICULUS IV
UTRUM OMNES ET SINGULI ORDINES SINT SACRAMENTUM
634. Quaestio est, an ritus, quo omnes et singuli ordines confe
runtur, sit ex vi institutionis Christi signum sensibile et causa gratiae
ex opere operato.
Difficultas praesertim est circa episcopatum, subdiaconatum et ordi
nes minores.
§ 1
De episcopatu.
635. I. Praenotamina. 1) Fide catholica certum est episcopatum
esse divina ordinatione institutum.
Concilium Tridentinum hoc declaravit dicens: «Si quis dixerit in Ec
clesia catholica non esse hierarchiam divina ordinatione institutam,
quae constet ex episcopis, presbyteris et ministris, a. s.» 1.
2) Episcopi sunt presbyteris quoad potestatem ordinis et jurisdictio
nis jure divino superiores 12.
Duplex spiritualis potestas traditur sacerdotibus et episcopis in ordi
natione, una ordinis et altera jurisdictionis. Prima est potestas confi
ciendi et tradendi sacra ex officio ad fidelium sanctificationem. Solum
complectitur facultatem conficiendi atque administrandi sacramenta, et
obeundi munia sacra ordini respectivo adnexa. Altera est potestas li
gandi atque solvendi subditos legibus, judicio ac poenis in his, quae
spectant ad finem Ecclesiae. Potest esse suprema et subordinata, uni
versalis et particularis, ordinaria et delegata, fori interni ac externi.
Quoad utramque potestatem episcopi sunt presbyteris jure divino
superiores.
a) Quoad potestatem ordinis. Concilium Tridentinum ait: Si quis
dixerit episcopos non esse presbyteris superiores, vel non habere potesta
tem confirmandi et ordinandi, vel eam, quam habent, illis esse cum presby
teris communem... a. s.34
.
Optime ad rem monet S. Ignatius, ut laici diaconis subjiciantur, dia
coni presbyteris, presbyteri episcopo, episcopus Christo ut ipse Patri *.
Ratio perspicua est. Potest enim episcopus vi potestatis ordinis alios
ordinare ac confirmare, quod presbyteri non possunt sine speciali dele
gatione Romani Pontificis, imo delegari non possunt ad diaconatum,
presbyteratum et episcopatum valide conferendum.
Sess. 23, can. 6; Denz-Bannw., 966.
2 Hoc primo negavit Aerius, ut dicit S. Epiphanius, Adv. Haer., lib. 3, haer. 75,
n. 3; MG 42, 506. Ipsum sequuti sunt Waldenses et Wicleffus (cfr. Thomas Waldensis, Doctrinale fidei, t. 1, a. 3, c. 60); Calvinus, Instil., lib. 4, n. 2; Lutherus,
presbyteriani, etc.
3 Sess. 23, can. 7; Denz-Bannw., 967.
4 Ep. ad Trallianos, 3; MG 5, 678.
1
ART. IV. § I. DE EPISCOPATU
391
b) Quoad potestatem jurisdictionis:
a) Ex ipso nomine episcopi deducit S. Augustinus episcopos esse
presbyteris superiores, dicens: «επ', quippe super, v/atac, vero intentio
est. Ergo επισκοπεί?, si velimus, latine superintendere dicere possumus» l.
b) Apostolus diserte tradit hanc doctrinam, cum episcopos adhor
tatur his verbis: Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus San
ctus posuit episcopos regere Ecclesiam Dei1
2.
c) Idem Apostolus admonet Timotheum episcopum dicens: Adver
sus presbyterum accusationem noli recipere, nisi sub duobus aut tribus
testibus 3. Poterat ergo sub duobus vel tribus testibus juridice procedere
contra presbyterum, judicans eum quasi inferiorem.
636. II. Quaestio. An episcopatus sit sacramentum proprie dictum
et imprimat characterem.
S. Thomas ait ad rem: «Ordo potest accipi dupliciter. Uno modo
secundum quod est sacramentum, et sic, ut prius dictum est q. 37,
a. 2 in corpore, et ad 1, et a. 4, ordinatur omnis ordo ad eucharistiae
sacramentum. Unde, cum episcopus non habeat potestatem superiorem
sacerdote, quantum ad hoc episcopatus non erit ordo. Alio modo po
test considerari ordo secundum quod est officium quoddam respectu
quarumdam actionum sacrarum, et sic, cum episcopus habeat potesta
tem in actionibus hierarchicis respectu corporis mystici supra sacerdo
tem. episcopatus erit ordo»4.
Aliqui theologi, ut Billuart5, dicunt episcopatum posse considerari:
1) Adaequate, prout complectitur sacerdotium et episcopatum; 2) inadaequate, prout ordinatio episcopalis addit simplici sacerdoti potesta
tem ordinandi, confirmandi atque gubernandi.
Volunt autem episcopatum adaequate sumptum, quatenus comple
ctitur sacerdotium, esse verum sacramentum, non autem inadaequate
sumptum quoad ea, quae addit ad sacerdotium.
Quamvis conceptus adaequatus et inadaequatus quoad episcopatum
verus sit, hic tamen dicendi modus rem magis implicati quam solvit.
Quaeritur enim, an consecratio presbyteri in episcopum, seu ritus ex
ternus, quo presbytero confertur episcopatus, sit sacramentum. Si cleri
cus nondum presbyter ordinaretur simul in presbyterum et episcopum,
posset fortasse sustineri hic dicendi modus, sed episcopatus adaequate
sumptus, prout complectitur sacerdotium et episcopatum, nemini simul
confertur, quia subjectum consecrationis episcopalis est presbyter. Unde
ordinatio episcopi adaequate sumpti nunquam fit simul nec probabilius
valide fieri potest, et episcopatus, prout est sacerdotium plenum com
plectens sacerdotium et episcopatum, est status permanens et gradus
supremus hierarchiae ecclesiasticae; non sacramentum.
Difficultas ergo est de episcopatu praecisive a sacerdotio, et quae
ritur, an ordinatio clerici, qui jam est presbyter, in episcopum sit ordo
et sacramentum.
1
2
2
4
6
De civ. Dei, lib. 19, c. 19: ML· 41, 647, Cfr. S. Thomas, In I Tini., 3, lect. 1.
Act., 20, 28.
/ 'Tini., 5, 19.
Suppi., 9 4«. » 5
De sacramento ordinis, diss. 4, a. 2.
392
DE SACRAMENTIS, SECT. VII. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
637. Placita theologorum. Praeclarissimi theologi Alensis, S. Albertus
Magnus, S. Bonaventura, Capreolus, Sotus, et recenter Card. Billot defen
dunt episcopatum sensu explicato non esse verum sacramentum 1, quia
ordines non sunt nisi septem, et quia in ordinatione episcopi nulla confertur
ordinando potestas in eucharistiam.
Alii plures affirmant, quia episcopo in ordinatione per ritum sensibilem
datur gratia et imprimitur character indelebilis, quo possit alios ordinare,
confirmare et gubernare. Ita Altissiodorensis, Durandus, Paludanus, Caje
tanus, S. Bellarminus, Vazquez, Cotti, Hallier, Katschthaler, Pesch, Herve et
alii 12.
Ex his satis apparet utramque opinionem, auctorum numero ac gravi
tate imo et rationum pondere, esse omnino probabilem. Sed attentis verbis
S. Scripturae et doctrina traditionis, probabilior mihi videtur sententia affir
mativa. Unde sit:
638. Thesis. Ordinatio episcopi seu ritus, quo presbyter consecra
tur in episcopum, eique tribuitur potestas ordinandi, confirmandi atque
gubernandi, est verus ordo et verum sacramentum.
Arg. 1) Apostolus hortatur Timotheum dicens: Admoneo te, ut re
suscites gratiam Dei, quae est in te per impositionem manuum mearum 3.
Ad haec dicit S. Thomas: «A quo scilicet ordinatus erat episcopus, in
qua manus impositione data est ei gratia Spiritus Sancti» 45
. Ergo ordi
natio Timothei in episcopum per impositionem manuum Apostoli fuit
signum sensibile conferens gratiam, atque ideo sacramentum.
2) S. Augustinus, loquendo de episcopis donatistis ad Ecclesiam
catholicam redeuntibus, ait: «Non sic illos suscipimus, ut sunt; absit a
nobis, nam haeretici sunt; suscipimus autem catholicos, mutantur, su
scipiuntur... Bona, quae in illis agnoscimus, non sunt sua; Domini no
stri habent bona. Ecclesiae habent bona. Baptismus non est ipsorum,
sed Christi. Invocatio nominis Dei super caput ipsorum, quando ordi
nantur episcopi, invocatio illa Dei est, non Donati... In errante et dese
rente milite crimen est desertoris, character autem non est desertoris,
sed imperatoris»s. S. Doctor characterem tribuit hic ordinationi epi
scopali, sicut tribuit baptismo.
3) In ordinatione episcopali: a) Adest signum sensibile seu ritus
externus cum applicatione materiae et formae, b) Elargitur ordinando
gratia sanctificans, quando consecrans, imposito libro evangeliorum ad
scapulas ordinandi et tangens manibus caput ejusdem, dicit: Accipe
Spiritum Sanctum: vel ungit et consecrat caput ejus chrismate cum
caelesti benedictione, juxta sententias auctorum circa materiam et
1 Alensis, IV p , q. 20, m. 8, a. 1; S. Albertus M., 7» IV Sent., dist. 24, a. 39;
S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 24, p. 2, a. 2, q. 3; Capreolus, In IV Sent., dist. 25,
q. un., a. 1; Sotus, In IV Sent., dist. 24, q. 2, a. 3; Billot, De ordine, th. 31, § 2.
2 Altissiodorensis, Summa, lib. 4, tr. 8, q. 1; Durandus, In IV Sent., dist. 24,
q. 6, n. 8; Paludanus, In 71' Sent., dist. 24. q. 6, a. 3; Cajetanus, Opusc., t. I, tr. 11;
S. Bellarminus, De ordine, c. 5: Vazquez, In III p., disp. 240, c. 4; Gotti, De ordine,
q. 5, dub. 2; Hallier, De sacris elect, et ord., p. 2, sect. 2, c. I, a. 2, § 2; Katschthaler, De sacram, ord., n. 848; Pesch, De sacram, ord., n. 613 sqq.; Herve. De ordi
ne, n. 497.
3 II Tim., i, 6.
1 In II Tim., c. 1, lect. 3. «Supra».
5 Sermone ad Caesariensis ecclesiae plebem, j\. 2; MI. 43, 691
ART. IV. § I. DE EPISCOPATU
393
formam ordinationis episcopalisx. c) Confertur ei potestas ordinandi.
confirmandi atque gubernandi modo indelebili, adeo ut per haeresim,
schisma aut peccata episcopi nunquam deleatur.
639. Scholion. De mente Angelici. Doctoris. Plures dicunt Ange
licum Doctorem adhaesisse sententiae negativae in verbis, quae attuli
mus ex Supplemento, q. 40, a. 5, sed perperam puto S. Thornam pro
hac sententia citari.
Solum affirmat S. Doctor episcopatum non esse ordinem et sacra
mentum, prout ordinatur ad eucharistiae sacramentum, quia episcopus
in- consecratione non accipit potestatem superiorem sacerdote respectu
eucharistiae, sed expresse docet ipsum in ordinatione accipere «potesta
tem in actionibus hierarchicis respectu corporis mystici supra sacerdo
tem», et hoc sensu episcopatum esse ordinem 1
2.
Clarius et disertius alibi: «Quod vero quarto proponitur, quod epi
scopatus non est ordo; hoc manifeste continet falsitatem, si absolute
intelligatur. Expresse enim dicit Dionysius esse tres ordines ecclesia
sticae hierarchiae, scilicet episcoporum, presbyterorum et diaconorum:
et 21 dist., cap. Cleros habetur, quod ordo episcoporum quadripartitus
est. Habet enim ordinem episcopus per comparationem ad corpus Chri
sti mysticum, quod est Ecclesia; supra quam principalem accipit curam
et quasi regalem... Quod autem habeat aliquem ordinem, et non juris
dictionem solam, sicut archidiaconus vel curatus presbyter, patet ex
hoc quod episcopus potest multa facere, quae non potest committere,
sicut confirmare, ordinare et consecrare basilicas, et hujusmodi... Idem
etiam patet ex hoc quod, si episcopus depositus restituatur, non iterum
consecratur, tanquain potestate ordinis remanente, sicut et in aliis con
tingit ordinibus» 3.
His verbis defendit S. Thomas episcopatum esse ordinem non relate
ad eucharistiam, sed relate ad corpus Christi mysticum, imo et chara
cterem imprimere, quem episcopus per depositionem non amittit. Hic
autem ordo seu ordinatio, cum sit signum sensibile, conferens gratiam
et imprimens characterem, est vere et proprie sacramentum. Quid enim
amplius requiritur?
640. Corollarium. Ex his facile colliges in episcopo plures esse
potestates. Sunt enim potestas consecrandi corpus et sanguinem Christi,
potestas remittendi peccata, potestas ordinandi et potestas confirmandi.
«Prima et secunda potestas, ait Gotti, conferuntur per ordinationem presbyteralem, reliquae per episcopalem. Quare ad episcopatum adaequate
sumptum duae requiruntur ordinationes, quarum utraque sacramentum
est, nempe presbyteralis et episcopalis. Per primam presbyter ordina
tur, per secundam ex presbytero ordinatur episcopus»4. Secunda ita
supponit primam, ut. qui non est sacerdos, nequeat consecrari in epi
scopum.
2) Quamvis admittatur episcopatum esse ordinem et sacramentum
non sequitur esse octo ordines, sicut ex admissa sacramentalitate plu1
*
’
4
Cfr. Gotti, De sacramento ordinis, q. 5, dub. 3.
Suppi., q. 40, a. 5.
Opusc. 2 (ed. Parmae), c. 24.
De sacramento ordinis, q. 5, dub. 2, n. 7.
DE SACRAMENTIS. SECT. VII. β. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
394
num ordinum non sequitur esse plusquam septem sacramenta. Ordo
sacerdotalis dividitur in duas partes, scilicet in ordinem presbyteralem
et episcopalem, id est. in ordinem sacerdotii communis et sacerdotii
summi.
§ 2
Ve presbyteratu.
641. Nota. Presbyter πρίσβοτίρος idem est ac senior, vel quia olim ho
mines provectioris aetatis deligebantur ad sacerdotium, vel quia moribus
senes videbantur, qui sacerdotio aucti sunt. Eo nomine non raro vocabantur
episcopi, saepe sacerdotes. Deinde generatim soli sacerdotes vocati sunt
presbyteri.
642.
T HESIS.
Presbyteratus est verum Ecclesiae sacramentum.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Presbyteri dicuntur in sacris litteris
bene praeesse sub episcopo, atque laborare in verbo et doctrina pa
scere gregem Christi 12; et alia facere, quae denotant presbyteratum esse
sacramentum. Licet difficile sit distinguere, utrum haec effata ad solos
presbyteros-sacerdotes, an vero ad episcopos referantur, quia, ut dixi
mus, nomine presbyterorum nonnunquam episcopi designati sunt, nihi
lominus plusquam probabile est in epistola prima ad Timotheum, 5, 17.
sermonem esse de simplici sacerdote, quia Apostolus monita dat Timo
theo episcopo circa modum agendi cum presbyteris, et Ecclesia semper
intellexit in quibusdam locis S. Scripturae agi de presbyteratu instituto
a Christo in ratione sacramenti.
2) Ex Concilio Tridentino. «Dubitare nemo debet ordinem esse
vere et proprie unum ex septem Ecclesiae sacramentis... Quoniam vero
in sacramento ordinis... character imprimitur, qui nec deleri nec auferri
potest, merito sancta synodus damnat eorum sententiam, qui adserunt
novi testamenti sacerdotes temporariam tantummodo potestatem habe
re et semel rite ordinatos iterum laicos effici posse» 3. Idem concilium
docet sacerdotes habere potestatem «consecrandi, offerendi et ministran
di corpus et sanguinem» Christi, «necnon et peccata dimittendi et re
tinendi» 4.
3) Ex SS. Patribus. S. Ignatius: «Hortor, ut in concordia Dei
omnia peragere studeatis, episcopo praesidente loco Dei, et presbyteris
loco senatus apostolici; et diaconis mihi suavissimis concreditum haben
tes ministerium Jesu Christi» 5. «Cuncti similiter revereantur diaconos
ut mandatum Jesu Christi, et episcopum ut Jesum Christum Filium
Patris; et presbyteros ut senatum Dei et Concilium Apostolorum: sine
his Ecclesia non vocatur» ®.
1
2
1 Tim., 5, 17.
I Petri, 5, i sqq.
3
'
Sess. 23, c. 3 et 4; Denz-Bannw., 959 sq.
Sess. 23, c. I; Denz-Bannw., 957.
Ep. ad Magn., 6; MG 5, 668; Journel, 44.
Ep. ad Trail., 3; MG 5, 677; Journal. 49.
“
°
ART. IV. § 3. DE DIACONATU
395
S. Clemens Romanus: «In obedientia subditi estote presbyteris, et
correptionem suscipite in poenitentiam» ’.
S. Hieronymus ait: «Quid enim facit, excepta ordinatione, episco
pus, quod presbyter non faciat?»1
2.
4) Ex ritu ordinationis. In omnibus graecis latinisque liturgiis or
dinantur presbyteri cum impositione manuum episcopi et oratione invo
cante Spiritum Sanctum, cui in Ecclesia latina adjungitur traditio in
strumentorum cum formula: Accipe potestatem offerendi sacrificium pro
vivis et defunctis, in nomine Patris, etc. Hic, ut vides reperiuntur omnia
necessaria ad rationem sacramenti, nempe signum sensibile, productio
gratiae, et institutio Christi, quatenus ritui externo adnexa est produ
ctio gratiae.
§ 3
De diaconatu.
643. Nota. 1) Quamvis Durandus et Cajetanus negaverint 3 diaco
natum esse sacramentum, hodie certa et communis sententia id affirmat.
Imo Vazquez putat esse de fide 45
, Tanner prope de fide 67
, et alii aliter.
2) Diaconus, graece oicrzovo;, aliquando ministros mensae ·; generatim
adjutores episcoporum et presbyterorum in praedicando, baptizando et in
ministeriis altaris significat’, et est ordo sacer.
644.
Thesis.
Diaconatus est verum sacramentum.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostoli post ascensionem Domini, cum
audissent murmur graecorum eo, quod viduae eorum despicerentur in
ministerio quotidiano, dixerunt multitudini: Considerate, fratres, viros
ex vobis boni testimonii septem, plenos Spiritu Sancto et sapientia, quos
constituamus super hoc opus (ministerium quotidianum)... Et placuit ser
mo coram omni multitudine, et elegerunt Stephanum... Hos statuerunt
ante conspectum apostolorum, et orantes imposuerunt eis manus 8.
Auctores multo probabilius defendunt hic agi de collatione sacra
menti diaconatus. Septem quippe viri, qui electi sunt pleni Spiritu San
cto et sapientia, ac instituti per impositionem manuum cum oratione 9,
adnumerati sunt episcopis 10. Haec autem non pro ministris mensae sed
pro adjutoribus sacerdotum in muneribus sacris fieri consueverunt, et
1 I Cor., 57; MG 1, 324.
2 Ep. 146 ad Evang., n. 1; ML 22, 1194; Journel, 1357.
3 Durandus, In IV Seni., dist. 24, q. 2, n. 7; Cajetanus, Opusc. t. I, tr. tt.
4 In III p., disp. 238. c. 2, n. 12.
5 De ordine, disp. 7, c. 2, dub. 2, n. 39.
6 Luc., 4, 39; 10, 40.
7 Philpp., i, 1; Act., 6, 2 sq.
8 Act., 6, 1 sqq. Knabenbauer, In Actus Apostolorum, 6, 1-7 (p. m), docet
hic agi de institutione diaconorum ex graecis, quia diaconi ex hebraeis ante hunc
actum existebant.
Potest etiam dici apostolos hic occasionem arripuisse ordinandi primos diaco
nos juxta legem institutionis diaconatus, quam ex revelatione Spiritus Sancti no
verant.
° Act., ύ, 3 sqq.
10 1'hilpp., t, i.
396
DE SACRAMENTIS. SECT. VH. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
impositio manuum cum oratione conferebat gratiam, ut patet ex con
textu 1, aliisque locis 12. Ergo praefata septem virorum ordinatio cum
impositione manuum et oratione fuit verum sacramentum. Ad rem
S. Ignatius: «Non enim ciborum et potuum ministri sunt (diaconi), sed
Ecclesiae Dei ministri» 3.
2) Ex SS. Patribus: Pseudo-Dionysius: «Diaconus (ordinandus)
unum genu flectens ante divinum altare supra caput habet dexteram
Pontificis ipsum consecrantis, et ab eo consecratur invocationibus ad
ministrorum consecrationem accommodatis»4.
S. Joannes Chrysostomus: «Vide, quam non superflue scriptor loqua
tur, non enim dicit, quomodo, sed simpliciter, quod ordinati sint per
orationem. Hoc enim est ordinatio. Manus viri superimponitur, totum
vero Deus operatur, ejusque manus est, quae tangit caput ordinati, si,
quemadmodum oportet, ordinatur»5.
S. Cyprianus: «Diaconos... apostoli sibi constituerunt episcopatus
sui et Ecclesiae ministros» 6.
Tota antiquitas Christiana exinde jam a Patribus apostolicis diaco
nos consideravit ut ministros Ecclesiae et adjutores sacerdotum in mu
neribus sacris.
3) Ex ordinatione. Constitutiones apostolicae praescribunt modum
ordinandi diaconos his verbis: «Diaconum efficies, episcope, imponens
ei manus, adstante tibi cuncto presbyterio cum diaconis, et orans dices:
Deus omnipotens... ostende faciem tuam super servum tuum hunc, ele
ctum tibi in diaconatus ministerium, et imple eum Spiritu Sancto et
virtute, sicut implevisti Stephanum»7.
Pontificale romanum: «Solus Pontifex manum dexteram extendens
ponit super caput cuilibet ordinando... dicens singulis: Accipe Spiritum
Sanctum ad robur, et ad resistendum diabolo et tentalionibus ejus. In
nomine Domini 8.
4) Concilium Tridentinum edidit super hoc solemnem definitionem
dicens: Si quis dixerit in Ecclesia catholica non esse hierarchiam divi
na ordinatione institutam, quae constat ex episcopis, presbyteris et mini
stris, a. s. 9.
645. Scholion I. Quando institutus fuerit diaconatus. Certum est
diaconatum fuisse a Christo Domino institutum simul cimi presbyte
ratu, probabiliter in ultima coena.
646. Scholion II. De diaconissis. In S. Scriptura fit aliquando
mentio diaconissarum seu mulierum, quae adsumebantur ad quaedam
ministeria1011
, et de quibus agunt plures SS. Patres11.
1
2
3
4
5
6
7
8
8
10
11
Act., 6, 8.
Act., 8, 17-19: 13, 2-3.
Ad Trail., 2; MG 5, 779.
De eccl. hierar., c. 5, § 7, n. 2; MG 3, 510.
In Act. Apost., hom. 14, n. 3; MG 60, 116; Journel, 1214.
Ep. 65, n. 3; ML 4, 408.
Const, apost., lib. 8, c. 17-18; MG 1, 1115.
De ordinatione diaconi.
Sess. 23, can. 6; Denz-Bannw., 966.
Rom., 16, 1; I Tim., 5, 9 sqq.
Cfr. S. Ignatius, Ep. ad Smyrn., 13; MG 5, 858.
ART. IV. § 4. DE SUBDIACONATU ET QUATUOR ORDINIBUS MINORIBUS
397
Earum munera describuntur in Constitutionibus apostolicis his ver
bis: «Elige diaconissam, fidelem et sanctam, ad mulierum ministeria...
Diaconissa siquidem femina ad multos usus indigemus. Ac imprimis
quidem curri baptizantur mulieres, diaqonus tantum earum frontem
unget oleo sancto, et post diaconissa eas illinet» '. Non semel viduas
visitare ac portas ecclesiae custodire solebant, et juxta capitula Concilii
Carthaginensis docebant «imperitas et rusticas mulieres tempore, quo
baptizandae» erant, qualiter ministro respondere et qualiter accepto
baptismate vivere deberent 1
23
*.
Quamvis aliqui recentiores dixerint diaconissas ordinem clericalem
per manuum impositionem et invocationem Spiritus Sancti recipere
consuevisse, nihilominus, quidquid sit de ritu institutionis earum, di
cendum est eas nunquam fuisse ad ordinem clericalem cooptatas. Appo
site ad rem S. Epiphanias: «Quamquam vero diaconissarum in Eccle
sia ordo est, non tamen ad sacerdotii functionem aut ullam hujusmodi
administrationem institutus est, sed ut muliebris sexus honestati con
sulatur» 8.
§ 4
De subdiaconatu et quatuor ordinibus minoribus.
647. Nota, i) Plures negant subdiaconatum et quatuor ordines mi
nores esse sacramenta. Ita Durandus, Cajetanus, Sotus, Benedictus Λ'/Γ,
Morinus, S. Alphonsus, Perrone, Franzelin, Pesch, Gasparri, Huarte et alii’.
2) Nihilominus omnes fere antiqui et ex recentioribus non pauci defen
dunt subdiaconatum et quatuor ordines minores esse revera sacramenta.
Ita S. Thomas, S. Albertus M., S. Bonaventura, Scotus, S. Bellarminus et alii
summi theologi5*. His ex recentioribus subscribunt Wirceburgenses, De Au
gustinis, Billot, Hugon, Tanquerey, Van Noort-Verhaar, Herve et alii °.
648. Thesis. Subdiaconatus et quatuor ordines minores probabi
lius sunt sacramenta sub uno diaconatu.
Arg. 1) Eugenius IV sub sacramento ordinis enumerat septem
ordines majores et minores, dicens: «Sextum sacramentum est ordi
nis, cujus materia est illud, per cujus traditionem confertur ordo;
Const, apost., lib. 3, c. 15; MG 1, 794 sq.
Concilium Carthag. IV, c. 12; Mansi, 3, 952.
Haer. y<), c. 3; MG 42, 743.
I Durandus, In IV Seni., dist. 24, q. 1, n. 9; etq. 2, n. 6; Cajetanus, Opusc. t. I,
tr. II; Sotus, In IV Sent., dist. 24, q. I, a. 4, conci. 7; Benedictus XIV,- De synodo
dioecesana, lib. 8, c. 9, n. 3 sq.; Morinus, De sacra ordinat., p. 3, exerc. n, c. 1;
S. Alphonsus, lib. 6, n. 737; Perrone, De ordine, n. 81; Franzelin, De traditione,
th. 17; Pesch, De sacram, ord., n. 585 sqq.; Gasparri, De sacra ord., 1, n. 41; Huar
te, De ordine, n. 20 sqq.
5 S. Thomas, Suppi., q. 35, q. 2; et q. 37, a. 3; S. Albertus M., In IV Sent.,
dist. 24, a. 16 sqq ; S. Bonaventura, In IV Seni., dist. 24, p. I, a. 2, q. 4; Scotus,
In IV Sent., dist. 24, q. un., n. 12; S. Bellarminus, De ordine, c. 8.
II Wircoburgonses, De sacram, ord., n. 64 sq.; Do Augustinis, De ordine, a. 6;
Casajuana, De saerdm. ord., th. 9; Billot, De ordine, th. 29, § 2; Hugon, De ordine,
p 531 sqq.; Tnnquoroy. De sacram., n. 815; Van Noort-Verhaar, De sacramentis,
n 217; Horvo, De ordine, 11 501
1
2
3
DE SACRAMENTIS. SECT. VH. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
398
sicut presbyteratus traditur per calicis... porrectionem; diaconatus vero...
et similiter de aliis per rerum ad ministeria sua pertinentium adsignationem. Forma sacerdotii talis est: Accipe potestatem... Et sic de aliorum
ordinum formis... Ordinarius minister hujus sacramenti est episcopus.
Effectus augmentum gratiae, ut quis sit idoneus Christi minister»l.
His verbis Pontifex: a) sub sacramento ordinis ponit septem ordines;
b) adsignat singulorum materiam et formam; c) nominat ordinarium
eorum ministrum 1
2.
2) Concilium Tridentinum docet in Ecclesia praeter sacerdotium
esse alios ordines majores et minores 3. Et deinde definit sacram ordi
nationem (absque ulla distinctione) esse sacramentum 4. Hinc merito
adserit Van Noort Verhaar hanc doctrinam esse conciliis magis con
sentaneam 5*
7.
3) Pontificale romanum ordinat, ut episcopus «moneat ordinandos,
quod instrumenta, in quorum traditione character imprimitur, tangant»®.
649. Obj. l.° Amalarius ait: «Nec in ordinationem (subdiaconus et
minoristae) ante altare adsequuntur, eo quod nec mysteriis ministrare
statuuntur» ’. Et Urbanus II: «Sacros autem ordines dicimus diaconatum et
presbyteratum. Hos siquidem solos primitiva legitur Ecclesia habuisse,
super his solum praeceptum habemus Apostoli» 8*
. Imo ipse S. Thomas non
veritus est dicere: «In primitiva Ecclesia fuerunt soli duo ordines sacri,
presbyteri et diaconi, et tamen postea Ecclesia minores sibi ordines insti
tuit, iit Magister in Sententia dicit» “.
Resp. Optime ad haec respondet Angelicus Doctor dicens: «In primitiva
Ecclesia, propter paucitatem ministrorum, omnia inferiora ministeria dia
conis committebantur... Nihilominus erant omnes praedictae potestates,
sed implicite in una diaconi potestate. Sed postea ampliatus est cultus
divinus, et Ecclesia, quod implicite habebat in uno ordine, explicite tradidit
in diversis. Et secundum hoc dicit Magister in littera, quod Ecclesia alios
ordines sibi instituit» 10. Unde Christus, cum instituit sacerdotium ut unum
sacramentum, vere instituit alios ordines ut sacramenta partialia in toto.
Ex hoc toto apostoli diviserunt diaconatum, et deinde Ecclesia, data oppor
tunitate, diaconatum divisit in varios ordines ut sacramenta partialia.
Obj. 2.
In collatione ordinum minorum deest materia sacramenti
ordinis, quae est manuum impositio. Ergo ordines minores non sunt sacra
menta.
Resp. Nego impositionem manuum esse materiam omnium ordinum.
Christus revera instituit omnes ordines, et quodammodo designavit ma
teriam eorum. Sed, sicut diximus superius, materiam ordinis determinavit
tantum in genere, et Ecclesiae reliquit facultatem determinandi eam in
Decreto pro annenis; Denz-Bannw., 701.
Accurate notanda sunt verba: Ordinarius minister hujus sacramenti est epi
scopus, quibus significatur dari extraordinarium ministrum sacramenti ordinis, qui
non sit episcopus. Nemo autem potest esse minister extraordinarius episcopatus,
presbyteratus ac diaconatus. Ergo minister extraordinarius, qui supponitur in ver
bis Pontificis, se refert ad sacramenta subdiaconatus et ordinum minorum.
3 Sc.ss. 23, can. 2; Denz-Bannw., 962.
4 Sess. 23, can. 3; Denz-Bannw., 963.
5 De sacramento ordinis, n. 217.
° De ordinibus conferendis, § «Advertat».
7 Amalarius (saec. ix), De eccl. officiis, lib. 2, c. 6; ML 105, 1083.
8 In Concilio Beneventano (a. 1091), can. 1; Mansi, 20, 738.
“ Opusc. 16 (ed. Venetiarum, 1754).
10 Suppi., q. 37, a. 2 ad 2.
1
2
ART. V. QUAE SIT MATERIA ET FORMA ORDINIS
399
specie et dividendi diaconatum in diversos ordines. Cum autem ipsum divi
sit, pro subdiaconatu et ordinibus minoribus designavit materiam traditio
nem instrumentorum *.
ARTICULUS V
QUAE SIT MATERIA ET FORMA SACRAMENTI ORDINIS
650. Status quaestionis. 1) Christus Dominus, cum per se ipsum
instituit sacramentum ordinis, determinavit ejus materiam et formam
in genere tantum, initiationem scilicet seu actionem et verba, quibus
convenienter traderetur potestas in sacra, et Ecclesiae catholicae reli
quit facultatem determinandi in specie actionem et verba, quibus ea
potestas traderetur.
2) Ecclesia catholica hac facultate usa est, et unam materiam cum
sua forma pro uno ordine et alteram materiam pro alio ordine deter
minavit. Imo unam materiam pro una Ecclesia et alteram pro alia
Ecclesia designavit, et nunc unam nunc alteram pro eodem ordine sub
materia generica a Christo determinata contentam ct ad tradendam
potestatem in sacra aptam excogitavit.
3) Variationes quoad utrumque introductae sunt in Ecclesia tum
graeca tum latina: a) In Ecclesia graeca, sola manuum impositio cum
sua forma adhibetur in sacra ordinatione, b) In Ecclesia latina ordi
natio episcopi, presbyteri et diaconi fiebat manuum impositione, et subdiaconatus ac ordines minores conferebantur per traditionem instru
mentorum cum subjecta materia. At, si fides est Card. Van Rossum 12
aliisque in liturgia peritis, saeculo x cognoscebatur usus tradendi librum
Evangeliorum diacono et calicem cum vino ac patenam cum hostia
presbytero in ordinatione cum respectivis formulis. Saeculo xn dicitur
introducta tertia manuum impositio in fine missae cum verbis: Accipc
Spiritum Sanctum, quorum remiseritis, etc. 3.
4) Disputatio praecipue versatur circa materiam et formam ordi
nationis presbyteri, et, ut scite animadvertit Card. Billoti, controversia
quoad materiam reducitur ad impositionem manuum et porrectionem
instrumentorum, et quoad formam controversia est circa verba, quae
Pontifex pronuntiat in applicatione materiae. Sed quia multiplex est
in ordinatione presbyteri manuum impositio ac porrectio instrumento
rum, et n.on una est formula, quam recitat minister, plures sunt hac
in re doctorum sententiae.
651. Placita theologorum. Cl. Card. Van Bossinn eruditissime expen
dit hanc quaestionem, et refert sex auctorum sententias.
Prima sententia defendit unicam materiam ordinationis sacerdotalis esse
1 Cfr. S. Thomas, Suppi , q. 37, a. 2 ad 2; S. Albertus M., In IV Sent., dist. 24,
a. 36; S. Bonaventura, In IV Seni., dist. 24, p. 2, a. 2, q. 1 ad 3 et 4; Argentina,
In IV Sent., dist. 24, q. un., a. 2 ad 7; Scotus, In IV Seni., dist. 24, q. un., «Ad
tertium dico».
2 De essentia sacrae ordinationis, n. 295 sqq.; et n. 323.
3 Cfr. Van Rossum, De essentia sacrae ordinationis, n 354.
* De ordine, th. 30.
400
DE SACRAMENTIS. SECT. Vil. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
traditionem patenae cum pane et calicis cum vino; formam vero illa verba,
quae profert Pontifex in traditione: Accipe potestatem offerre sacrificium
Deo, missasque celebrare tam pro vivis quam pro defunctis. In nomine Domini,
Ita S. Albertus M., Eichardus a Mediavilla, Durandus, Capreolus, Victoria,
Sotus, Valentia, Philippus a SS. Trinitate, Gabriel a S. Vincentio et alii ’.
Secunda sententia docet duplicem potestatem conferri sacerdoti in ordi
natione, ordinis scilicet in corpus Christi reale, et jurisdictionis in corpus
Christi mysticum, atque ideo duplicem esse ordinationis sacerdotalis mate
riam et formam; unam, quae consistit in traditione patenae cum hostia
et calicis cum vino sub forma: Accipe potestatem offerre sacrificium, etc.; et
alteram, quae consistit in manuum impositione cum verbis: Accipe Spiri
tum Sanctum, quorum remiseritis peccata, etc. Ita Scotus, Sylvius, Vazquez,
S. Bellarminus, Lessius, Salmanticenses morales, Antonius a Spiritu Sancto,
Platelius, Dominicus a SS. Trinitate, Frassen, Billuart et alii plures 1
2.
Tertia sententia pariter requirit duplicem materiam in ordinatione sa
cerdotis, primam scilicet impositionem manuum Pontificis in silentio et
traditionem instrumentorum cum formula: Accipe potestatem offerre, etc.
Hanc sententiam tenent Liberius a Jesu, Berti, Bonal, Billot, Nôldàn, Del
Val, Herve et alii 3.
Quarta sententia in tribus reponit materiam et formam ordinationis
sacerdotalis, in prima scilicet manuum impositione cum invocatione Spiri
tus Sancti, in traditione instrumentorum cum verbis: Accipe potestatem
offerre, etc.; et in ultima manuum impositione cum verbis: Accipe Spiritum
Sanctum, quorum remiseritis peccata, etc. Sic Lugo, Gotti, Egger et alii
pauci 4.
Quinta sententia docet materiam et formam ordinationis esse vel primam
manuum impositionem cum invocatione Spiritus Sancti, vel traditionem
instrumentorum cum formula: Accipe potestatem offerre sacrificium, etc. Ita
Amicus, Diana et alii5. Sed merito animadvertit Herve* hanc opinionem
a nemine hodie defendi.
Sexta sententia tenet materiam et formam ordinationis sacerdotalis esse
primam manuum impositionem manu extensa Pontificis sub invocatione
Spiritus Sancti (sub praefatione juxta Gasparri) continuatam. Ita Guiller
mus Parisiensis, S. Bonaventura, Bachonus, Waldensis, Becanus, Conten
son, Habert, Tournely, Martine, S. Alphonsus, Perrone, De Augustinis, Bal-
1 S. Albertus M., In IV Sent., dist. 24, a. 38; Richardus a Mediavilla, In IV
Sent., dist. 24, a. 4, q. 3; Durandus, In IV Sent., dist. 24, q. 3, n. 6; Capreolus,
In IV Sent., dist. 24, q. 1, a. 3, ad 3 arg. 1 conclusionis Scoti; Victoria, Summa
sacram, ordinis, n. 229: Sotus, In IV Sent., dist. 24, q. 1, a. 4 «Hinc fit»; Valentia,
In III p., disp. 9, De sacram, ordinis, q. 1, p. 5; Philippus a SS. Trinitate, De sa
cramentis, disp. 2, dub. 4: Gabriel a S. Vincentio, De sacramento ordinis, disp. I, q. 5.
2 Scotus, In IV Sent., dist. 24, q. un., a. 3, n. 9; Sylvius, In Suppi., q. 37,
a. 2, q. 4; Vazquez, In III p., disp. 239, c. 3 et 5; S. Bellarminus, De. ordine, c. 9;
Lessius, De sacram, ordinis, c. 1, dub. 5 et 6; Salmanticenses morales, De sacra
mentis, tr. 8, c. 3, p. 5; Antonius a Spiritu Sancto, Direct, confess., tr. 9, disp. 2,
sect. 2, n. 29; Platelius, De sacramento ordinis, n. 1004 sqq.; Dominicus a SS. Tri
nitate, Bibliotheca theologica, lib. 4, sect. 11, c. 74; Hiquaous, In IV Sent., dist. 24,
q. un., n. 127 (ed. Vives, t. 19, p. 97); Frassen, Scotus academicus, De ordine, disp. 1,
a. 2, § 7; Billuart, De sacramento ordinis, diss. 1, a. 3.
3 Liberius a Jesu, Controv., tr. 7, p. 1, disp. 2, controv. 2; Berti, De theolo
gicis disciplinis, lib. 36, c. 12; Bonal, Inst, fheol., De ordine, n. 30; Billot, De 01
dine, th. 30; Noldin, De ordine, n. 456; Del Val, De sacram, ord., a. 2, n. 17; Horve,
De ordine, n. 506 sq. Huic sententiae favet Angelicus, ut videbimus infra.
4 Lugo, De sacram, in genere, disp. 2, sect. 5, nn. 90 et 98; Gotti, De sacramen
to ordinis, q. 6, dub. 2, § 1; Egger, Enchiridion, tr. 12, c. 2, a. 2.
5 Amicus, De sacramentis in genere, disp. 2, sect. 4; Diana, Resol. morales.
p. 3, tr. 4, resol. 187.
4 De ordine, n. 505.
4OI
ART. V. QUAE SIT MATERIA ET FORMA ORDINIS
lerini, Franzelin, Marc, D’Annibale, Sasse, Palmieri, Mendive, Katschthaler,
Gasparri, Pesch, Van Fossum et alii plurimi
652. Thesis. Materia ordinationis sacerdotalis in Ecclesia latina
est prima manuum impositio, in qua episcopus nihil dicit, et traditio
instrumentorum; forma vero verba Pontificis: «Accipe potestatem offer
re sacrificium Deo missasque celebrare tam pro vivis quam pro defun
ctis. In nomine Domini».
Nota. Triplex potissimum ratio me movit ad hanc sententiam ample
ctendam: i) Christus non determinavit in specie materiam et formam sa
cramenti ordinis, sed Ecclesiae reliquit facultatem eas determinandi, quid
quid in contrarium dicant aliqui theologi. Ecclesia autem hac facultate usa
est, et non semel determinavit ultra manuum impositionem porrectionem
instrumentorum, ut in probationibus videbimus. 2) Traditioni satis univer
sali innixus probabilius puto subdiaconatum et ordines minores esse sacra
menta partialia, simul cum sacerdotio a Christo instituta, et per Ecclesiam
deinde separata. In his autem non habetur manuum impositio, sed sola
porrectio instrumentorum, et probabilius existimo hanc materiam fuisse
ab Ecclesia pro ipsis determinatam. Ad rem Innocentius IV: «De ritu apo
stolico invenitur in epistola ad Timotheum, quod manus imponebant ordi
nandis, et quod orationes fiebant super eos. Aliam autem formam non inve
nimus ab eis servatam. Unde credimus, quod, nisi essent formae postea
inventae, sufficeret ordinatori dicere: Sis sacerdos, vel alia aequipollcntia
verba. Sed subsequentibus temporibus formas, quae servantur, Ecclesia
ordinavit» !. 3) Manuum impositio simul cum oratione, quam plures volunt
esse materiam ordinationis, revera non est manuum impositio, quia Ponti
fex in illa extendit, non imponit, manum dexteram super omnes ordinan
dos. Admodum difficile est salvare materiam ordinationis in hac manus
extensione super omnes, ut videbimus infra.
Pars l.a
Arg. Concilium Florentinum in Decreto pro armenis ait: «Sextum
sacramentum est ordinis, cujus materia est illud per cujus traditionem
confertur ordo; sicut presbyteratus traditur per calicis cum vino et pa
tenae cum pane porrectionem. Diaconatus vero per libri evangeliorum
dationem. Subdiaconatus vero per calicis vacui cum patena vacua su
perposita traditionem»1*3. His verbis satis declaravit Concilium tradi
tionem instrumentorum, prout ab antiquis temporibus fiebat in Ecclessia latina, esse materiam essentialem ordinationis. Non videtur tamen
1 Guillermus Parisiensis, De sacramento ordinis, c. 2 «Ordinari quid sit»; S. Bo
naventura, In /I' Sent., dist. 24, p. 2, a. 1, q. 4 «Sed quoniam» et «Ad illudo; Ba
chonus, In IV Seni., dist. 25, q. 1, a. 2; Waldensis, Doctrinale fidei, t. 2, De sacra
mento ord., c. 123; Becanus, De sacramentis, c. 26, q. 4, conci. 3; Contenson. lib. 11,
p. 4, diss. 3, c. 1, spec. 2; Habert, De sacram, ord., p. 1, c. 7, q. 5; Tournely. De
sacramento ord., q. 3, conci. 1; Martène, De antig. Ecclesiae rit., lib. 1, c. 8, a. 9,
n. 16; S. Alphonsus, lib. 6, n. 749: Perrone, De ordine, n. 622; De Augustinis, De
ordine, a. 7; Ballorini, Op. theol, mor., tr. 10, sect. 7, n. 13; Franzelin, De sacra
mentis in genere, th, 5; Maro, n. 1901; D’Annibale, lib. 3, tr. 2, n. 290; Sasse, De
sacramentoord., c. 3, th. 7 et 8 et c. 4: Palmieri, De Rom. Ponti]., Proleg., § 5; Mendive. De sacram. ord., nn. 36-41; Katschthaler, De sacram, ord., n. 860 sqq.: Gasparri,
De sacra ordinatione, n. 1079; Pesch, De ordine, n. 622; Van Rossum, De essentia
sacrae ordinationis, n. 482.
a
Glossa super caput «Presbyter».
3
Decretum pro armenis: Denz-Bannw., 701.
20
402
DE SACRAMENTIS. SECT. VII. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
concilium per hoc excludere voluisse manuum impositionem, quae inde
ab apostolis erat in usu. Hinc duplicem partialem materiam reliquit
pro presbyteratu et diaconatu.
»
Forma autem cujuslibet sacramenti constituitur verbis, quae a mi•nistro pronuntiantur in applicatione materiae.
Non parum disputant theologi de valore memorati Decreti pro armenis.
Omnes quidem concedunt Decretum esse actum conciliarem, séd
quoad ejus valorem diversimode sentiunt. Aliqui volunt illud esse me
ram instructionem armenis datam et opinionem erroneam continere ex
opusculo S. Thomae In articulos fidei et sacramenta expositio mutua
tam1. Alii dicunt in eo ritum disciplinarem, qui ad essentiam sacra
menti non pertinet, praescribi12. Cl. De Smet et Verhaar putant
Decretum esse actum magisterii Ecclesiae, non omnino infallibilem seu
irreformabilem, cui debeatur adsensus religiosus 3. Profundissimus Hugon, L’Ami du Clergé et alii docent Decretum esse dogmaticum 4.
Revera puto hoc Decretum esse actum Concilii Oecumenici et con
tinere doctrinam magisterii Ecclesiae.
Est actus Concilii Oecumenici, quia editum est «sacro approbante
Florentino Concilio, ipsis oratoribus ad hoc etiam consentientibus» 5, et
datum est «in publica sessione synodali solemniter in Ecclesia majori
celebrata» 6.
Continet doctrinam magisterii Ecclesiae, quia, ut ipsum Decretum
ait, tradit «ecclesiasticorum sacramentorum veritatem pro ipsorum armenorum tam praesentium quam futurorum doctrina» 78
.
Ut optime ad rem arguit Card. Billot9, thëologi huic decreto in
aliis materiis religiose inhaerere consueverunt, et Concilium Tridentinum
plerasque formulas dogmaticas in doctrina sacramentorum ex eo sum
psit, ut sacramenta conferre gratiam non ponentibus obicem; ad sacra
mentorum valorem requiri intentionem faciendi quod facit Ecclesia; tria
sacramenta imprimere characterem; et alia plura. Quidni valeat, ubi no
minat materiam et formam sacramenti ordinis?
Corollarium. Materia adaequata sacramenti ordinis. Cum Decre
tum pro armenis nominat traditionem instrumentorum tantum, non
videtur adsignare materiam adaequatam ordinis, nec excludere manuum
impositionem, ut aliqui volunt, sed commemorare voluit materiam essen
tialem, quae est communis omnibus sacramentis. Egit de materia et
forma omnium ordinum, atque ideo nominavit porrectionem instru
1 Van Rossum, De essentia sacramenti ordinis, n. 459.
2 Benedictus XIV, De synodo dioecesana, lib. 8, c. 10, n. 8; Denz-Bannw., 701
in nota; Pesch, De sacramento ordinis, n. 628; M. Quera, Estudios eclesidsticos, 1927,
P· 54 sqq.
3 De Smet, De sacramentis in genere, ed. 2, pp. 7 et 8 in nota; Verhaar, De sa
cramento ordinis, n. 225 sqq.
4 Hugon, Tractatus dogmatici, vol. 5, pp. 510-515; L'Ami du Clergé, 1925,
pp. ιϋι-177.
s Mansi, 31, 1050.
6 Mansi, 31, 1060.
7 Denz-Bannw., 695.
8 De sacramento ordinis, th. 30.
ART. V. QUAE SIT MATERIA ET FORMA ORDINIS
4°3
mentorum, quae est omnibus ordinibus communis, quin describeret ma
teriam adaequatam ordinum sacerdotii et diaconatus, quae in instru
mentorum traditione simul et manuum impositione continetur.
Instrumentorum traditio est essentialis in ordinatione sacerdotali,
ut habetur ex Decreto pro armenis, et impositio manuum est pariter
essentialis juxta declarationem Leonis XIII dicentis: «Idque in sacra
mento ordinis manifestius apparet, cujus conferendi materia, quatenus
hoc loco se dat considerandam, est manuum impositio»1.
Pars 2.a
etcetera.
Forma ordinationis sacerdotalis est: Accipe,
Ratio est, quia forma sacramentorum consistit in verbis, quae mi
nister pronuntiat in applicatione materiae. Haec autem sola verba pro
nuntiat Pontifex dum applicat materiam ordinationis sacerdotalis.
653. Scholion I. De mente S. Thomae.
Angelicus Doctor admisit materiam adaequatam ordinationis sacer
dotis et diaconi consistere in manuum impositione et instrumentorum
traditione.
Diserte docuit imprimis porrectionem instrumentorum esse essentia
lem. ut videri potest in opusculo IV: In articulos jidei et sacramenta
Ecclesiae expositio, et in Supplemento, q. 34, a. 5 ad 3; et q. 37, a. 5.
Et alibi ait: «Impositio manuum in sacramentis Ecclesiae fit ad
designandum aliquem copiosum gratiae effectum, quo illi, quibus ma
nus imponuntur, quodammodo per quamdam similitudinem continuan
tur ministris, in quibus copia gratiae-esse debet. Et ideo manus impo
sitio fit in sacramento confirmationis, in quo confertur plenitudo Spi
ritus Sancti, et in sacramento ordinis, in quo confertur quaedam excel
lentia potestatis in divinis mysteriis; unde et II ad Timotheum, 1, 6,
dicitur: Resuscites gratiam, quae est in te per impositionem manuum mea
rum» 1
2. Et rursum: «Per manus impositionem datur (ordinandis) pleni
tudo gratiae, per quam ad magna officia sint idonei» 3.
Ex his sponte sua sequitur juxta S. Thomam non solum porrectio
nem instrumentorum, sed etiam manuum impositionem esse in ordina
tione sacerdotis et diaconi essentialem. Id enim, per quod in sacramento
datur plenitudo gratiae, oportet esse essentiale sacramento.
654. Scholion II. Quid dicendum de sententia, quae materiam ordi
nationis ponit in sola manuum impositione.
Defensores hujus sententiae totam essentiam ordinationis sacerdo
talis reponere solent in prima manuum episcopi impositione per sequen
tem dexterae super ordinandos extensionem continuata, et in oratione,
quam episcopus manu extensa recitat 4.
Sed haec opinio graves patitur difficultates:
1) Episcopus imponit primo manus singillatim super ordinandos
1 Litterae Aposlolicae curae, de ordinationibus anglicanis, 13 Sept. 1896;
Acta S. Sedis, 29, 199.
a IU p., <|. 84, a. 4.
Suppi., q. 37, a. 5.
4 Po»oh, De sacramento ordinis, n. 622; Arrogui, Summarium theol. moralis,
n. 670.
404
DE SACRAMENTIS. SECT. VH.
Q.
XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
nihil dicens, et deinde manu extensa super omnes recitat invocationem.
Ubi sunt plures ordinandi, a prima manus impositione ad manus ex
tensionem consumitur fere quadrans, et post hoc temporis spatium fit
manus extensio super ordinandos per ecclesiam dispersos, et recitatur
oratio: Exaudi nos, etc.
2) Si in hoc consisteret sacerdotum ordinatio, Pontifex advocaret
ad se omnes singillatim ordinandos ad applicationem materiae sine for
ma, et deinde post longum temporis spatium omnes simul quasi gregatim ordinaret. Sed hoc est inconveniens.
3) Dexterae Pontificis extensio post quadrantem non videtur esse
continuatio primae impositionis manuum facta in silentio, nec est pro
prie dicta impositio, quia fit ad longam distantiam. Hinc oratio, quam
haec sententia vult esse formam, non applicatur simul cum materia.
4) Praeterea, oratio Exaudi nos est pure deprecativa, et forma sa
cramenti ordinis debet esse adsertiva.
5) Denique, videtur praxi Ecclesiae esse parum consentaneum, ut
plures diaconi cum unica forma simul et ad distantiam ordinentur
sacerdotes.
655. Scholion III. Materia ordinationis diaconi est pariter impo
sitio manuum episcopi et traditio libri evangeliorum. Forma vero his
verbis continetur: Accipe potestatem legendi evangelium in Ecclesia Dei
tam pro vivis quam pro dejunctis. In nomine Domini. Arnen.
Essentia subdiaconatus et ordinum minorum consistit in traditione
instrumentorum et verbis, quae simul pronuntiat episcopus. Constat ex
Decreto Concilii Florentini pro armenis.
Corollarium. Merito animadvertunt theologi communiter in praxi
tutiorem partem esse sequendam. Unde ordinationes repetendae sunt,
si omissa fuerit manuum impositio vel instrumentorum traditio, sicut
etiam, si omittantur oratio super ordinandos post primam manuum
impositionem, aut verba, quae pronuntiari debent in instrumentorum
traditione.
ARTICULUS VI
DE MINISTRO SACRAMENTI ORDINIS
656. Minister sacramentorum est. qui illa confert. Hic quaerimus,
quis possit in Ecclesia sacros ordines conferre.
Errores. Haeretici quidam, ut Acrius saeculo iv, Marsilius patavinus saeculo xiv, Wiclcjjus sacculo xv, et protestantes saeculo xvi, dice
bant presbyteros esse jure divino episcopis aequales, et omnes presby
teros habere potestatem conferendi sacros ordines.
657. Thesis I. Minister ordinarius validae ordinationis est solus
episcopus consecratus; minister vero ordinarius licitae ordinationis est
episcopus ordinandi proprius.
Pars l.a Minister ordinarius validae ordinationis est
episcopus consecratus.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Ex sacris litteris conjici licet solos epi
scopos accepisse potestatem constituendi ministros Ecclesiae. Apostoli
ART. VI. DE MINISTRO ORDINIS
•l°5
septem viros a multitudine electos constituerunt diaconos per manuum
impositionem
Paulus et Barnabas episcopi consecrati per singulas
ecclesias constituerunt presbyteros12; et Paulus edocuit Timotheum et
Titum, episcopos, quibus deberent sacros ordines conferre34.
2) Ex conciliis. Concilium Florentinum diserte ait: «Ordinarius mi
nister hujus sacramenti est episcopus» *. Concilium Tridentinum: Si quis
dixerit episcopos non esse presbyteris superiores; vel non habere potesta
tem confirmandi ct ordinandi: vel eam, quam habent, illis esse cum pre
sbyteris communem... a. s. 56
.
3) Ex SS. Patribus. S. Epiphanias: «Totum illud (Aerii placitum)
stoliditatis esse plenissimum prudens quisque facile perspicit, velut cum
episcopum et presbyterum adaequare conatur... Episcoporum ordo ad
gignendos patres praecipue pertinet, patres enim gignit Ecclesiae... Al
ter, cum patres non possit, filios Ecclesiae regenerationi lotione produ
cit, non tamen patres aut magistros» ®.
S. Hieronymus: «Quid enim facit, excepta ordinatione, episcopus,
quod presbyter non faciat» 7.
4) Statuta Ecclesiae antiqua loquuntur de singulis ordinationibus,
et solum episcopum nominant ut omnium ordinum ministrum 8.
5) Codex Juris Canonici ait: «Sacrae ordinationis minister ordina
rius est episcopus consecratus» 9.
6) Communis est circa hoc theologorum sententia. Videndi sunt
S. Thomas, S. Bellarminus, Vazquez, Liberius a Jesu et alii 1011
.
Dixi Episcopus consecratus: quia episcopi electi, licet habeant jurisdi
ctionem, potestatem tamen ordinandi non accipiunt nisi in consecratione.
658. Scholion I. Ordinationes ab episcopis haereticis et schismaticis
factae validae sunt.
Constat:
1) Ex declarationibus Ecclesiae. Concilium Nicaenum I decrevit,
ut cathari (novatiani) ad apostolicam Ecclesiam accedentes, «impositis
cis manibus, sic in clero maneant» u. Haereticis ad Ecclesiam redeunti
bus fiebat manus impositio ad poenitentiam, non ad reordinationem,
nam reordinationes prohibitae erant juxta illud Concilii Carthaginensis III, a. 397: «Non liceat fieri rebaptizationes et reordinationes»1213
.
1
2
3
4
5
6
~
8
Act., 6, 6.
Act., 14, 22.
I Tim., 3, i sqq.; Tit., 1, 5.
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 701.
Sess. 23, can. 7; Denz-Bannw., 967.
Haer. 75. c. 4; MG 42, 507; Journet, 1108.
Ep. 146 ad Evang., n. 1; ML 22, 1194; Journet, 1357.
Statuta Ecclesiae antiqua, n. go sqq.; MI. 56, 887; Mansi, 3, 951; Denz-
Bannw., 150 sqq
9 Can. 951.
1,1 S. Thomas, Suppl., q. 38. a. i, S. Bellarminus, De clericis, lib. 1, c. 4; Vazquez,
In III p., disp. 243, c. 1; Liberius a Jesu, Controv., tr. 7, disp. 2, controv. 8 (t. 5,
p. 172).
11
( an 8; Mansi, 2, 671. Haec verba interprete Dionysio Exiguo leguntur:
«Impositionem manus accipientes, sic in clero permaneant». Mansi, 2, 680; DenzBannw., 55
13 C .<» 38; Menai, 3. 886.
DE SACRAMENTIS. SECT. VII. 2. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
4O6
Concilium Arelaten.se I, a. 314, ait: «Si iidem (traditores) aliquos
ordinasse fuerint deprehensi, et hi, quos ordinaverunt, rationales sub
sistunt, non illis obsit ordinatio» ’.
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus strenue defendit ordines eorum,
qui extra Ecclesiam ordinati sunt, non esse iterandos, quia in eis «ordi
natio mansit integra... et cum expedire hoc judicatur Ecclesiae, ut
praepositi eorum, venientes ad catholicam societatem, honores suos ibi
non administrent, non eis tamen ipsa ordinationis sacramenta detra
huntur, sed manent super eos» 12. «Sicut redeunti non redditur, quod
foris habebat, sic venienti non repetendum est, quod etiam foris acce
perat» 3.
S. Anastasias II: «Virtus (sacramenti) nulla ministri indignitate con
stringitur» 45*.
S. Gregorius M. ad Quiricum et episcopos Hiberniae scripsit: «Qui
cumque a perverso errore Nestorii revertuntur... absque ulla dubita
tione eos sanctitas vestra, servatis eis propriis ordinibus, in siio coetu
recipiat» ’.
3) Ex ratione. Ratio est perspicua, quia, ut diximus superius,
n. 148, ad valorem sacramentorum non requiritur fides in ministro.
659. Scholion II. Valent etiam ordinationes jactae ab episcopis simoniacis.
S. Petrus Damianus defendit validitatem harum ordinationum, et
ait: «Quibus tamen, si catholica fiat (a simoniacis) ordinatio, sacrae
dignitatis officium, ad quod non merentes accedunt, perfecte susci
piunt. Ejusdem namque virtutis est Spiritus Sanctus, cum ejus gratia
venditur, cujus est et cum gratis datur» ®.
Pars 2.a Minister ordinarius licitae ordinationis est epi
scopus ordinandi proprius.
Hoc constat ex conciliis et ex Codice Juris Canonici.
Concilium Antiochenum, a. 341, ait: «Nec presbyterum nec diaco
num audeant (corcpiscopi) ordinare absque urbis episcopo, cui subjici
tur ipse et regio» 7.
Concilium Tridentinum: «Unusquisque a proprio episcopo ordinetur...
si secus fiat, ordinans a collatione ordinum per annum, et ordinatus a
susceptorum ordinum executione, quandiu proprio ordinario videbitur
expedire, sit suspensus» 8.
Codex Juris Canonici: «Unusquisque a proprio episcopo ordinetur,
aut cum legitimis dimissoriis. Episcopus proprius, justa causa non im
peditus, per se ipse suos subditos ordinet, sed subditum orientalis ritus,
sine apostolico induito, licite ordinare non potest» 9.
1
2
2
Can. 13; Mansi, 2, 472; Kirch, 372.
Contra ep. Parm., lib. 2, c. 13, n. 28; ML 43, 70 sq.
Contra ep. Parin., lib. 2, c. 13, n. 30; ML 43, 72.
4
Ep. «Exordium» ad Anastasium Augustum; Denz-Bannw., 169.
Epistolarum lib. 11, ep. 67; ML 77, 1208.
Opusc. VI, liber, qui appellatur «Gratissimus», c. 6; ML 145, 105.
Can. 10; Mansi, 2, 1311; Kirch, 494.
Sess. 23, c. 8, De reformatione.
Can. 955.
5
°
7
8
"
ART. VI. DE MINISTRO ORDINIS
407
Episcopus proprius in casu «est tantum episcopus dioecesis, in qua
promovendus habeat domicilium una cum origine aut simplex domi
cilium sine origine» x, servatis tamen, quae sequuntur in Canone.
660. Thesis II.
ter ex delegatione.
Quosdam ordines conferre potest simplex presby
Arg. 1) Gelasius papa de presbyteris ait: «Nec sibi meminerint
ulla ratione concedi, sine summo Pontifice, subdiaconum aut acolythum
jus habere faciendi»12*.
2) Hoc privilegium a summis Pontificibus saepe fuisse concessum
documenta ecclesiastica referunt.
3) Codex Juris Canonici haec habet: «Sacrae ordinationis minister...
extraordinarius (est), qui, licet charactere episcopali careat, a fure vel
a Sede Apostolica per peculiare indultum potestatem acceperit aliquos
ordines conferendi» 8.
661. Scholion I. Quos ordines possit simplex presbyter facultate de
legata conferre.
1) Facultate a jure concessa possunt conferre tonsuram et ordines
minores: a) Cardinales presbyteri omnibus, qui habeant dimissorias
proprii Ordinarii litteras 4. b) Vicarius ac Praefectus Apostolicus, Abbas
vel Praelatus nullius in proprio territorio et durante tantum munere
tum propriis subditis ad normam canonis 956, tum aliis qui litteras
dimissorias jure requisitas exhibeant 5*. c) «Abbas regularis de regimine,
etsi sine territorio nullius... dummodo promovendus sit ipsi subditus vi
professionis saltem simplicis, ipse vero sit presbyter et benedictionem
abbatialem legitime acceperit» ®.
2) Romanus Pontifex potest cuilibet presbytero concedere facul
tatem conferendi tonsuram et quatuor ordines minores, ut patet ex
verbis Codicis supra relatis.
An episcopus possit hanc facultatem presbytero concedere, dispu
tatum est aliquando 7, sed jam olim haec facultas reservata est Romano
Pontifici. Gregorius IX ait: «Licet episcopus committere valeat, quae
jurisdictionis exsistunt, quae ordinis tamen episcopalis sunt, non potest
inferioris gradus clericis demandare» 8. Quaestionem resolvit Codex Ju
ris Canonici, quando dicit ministrum extraordinarium aliquorum ordi
num esse, qui «a jure vel a Sede Apostolica per peculiare indultum
potestatem acceperit aliquos ordines conferendi» 9.
662. Scholion II. An Summus Pontifex concesserit aliquando vel
concedere possit simplici presbytero facultatem conferendi subdiaconatum.
1
a
8
1
6
n
7
"
•
Can. 956.
Ep. 9, c. 6;
Can. 951.
Codex Juris
Codex Juris
Codex Juris
MI. 59, 50.
Canonici,
Canonici,
Canonici,
Cfr. Huilier, De sacris
Decret., lib 3, iit. 40,
Can. 951.
can. 239, § 1, n. 22.
can. 957.
can. 964, 1.°
elect, et ordinat., p. 2, sect. 5, c. 1, n. 9.
c. 9. Cfr. S. Thomas, Suppi., q. 38, a. 1 ad 3.
4o8
de
SACRAMENTIS. SECT. VH. 2. XXXVII. DE
sacramento
ordinis
Aliqui, ut S. Thomas, Paludanus, Capreolus et alii1 negare videntur.
Alii, ut Hallier, Katschthaler et alii12 sententiam affirmativam vocant
probabilem; alii ut Pesch 3*evidentem.
Sententia affirmativa vere probabilis est. Subdiaconatus enim anti
quitus recensebatur inter ordines minores.
663. Scholion III. Simplex presbyter non potest a Summo Pontifice
delegari, ut diaconatum conferat. Communior et certa.
Ratio, quam adducit S. Thomas pro ordinibus majoribus, valet
praesertim pro diaconatu, quia hic ordo proxime refertur ad euchari
stiam, cujus administrandae facultas tribuitur diacono.
In contrarium objici solet privilegium, quod dicitur ab Innocentio VIII, a. 1489, per Bullam Exposcit abbatibus cisterciensibus con
cessum, ut possent diaconatum suis subditis conferre. Vazquez adserit
se Pontificis Bullam, qua hoc privilegium concedebatur, in vetusto
codice Compluti legisse *. Alii contendunt praefatam Bullam nunquam
exstitisse 56
.
Quaestionem penitus solvit Card. Gasparri dicens: «Dum multi de
Bullae genuinitate dubitant, mihi, facta inspectione in archivo Vatica
no, relatum est Bullam quidem ibidem reperiri, sed mentionem de dia
conatu in eadem deesse» ®.
Armeni docebant «quod catholicon minoris Armeniae dedit potesta
tem cuidam presbytero, ut posset ordinare in diaconos, quos vellet de
subjectis». Hic error damnatus est a Benedicto XII7.
664. Scholion IV. Romanus Pontifex non potest simplici presbytero
committere, ut presbyterum aut episcopum ordinet. Certum.
Romanus Pontifex nunquam hanc commissionem simplici presby
tero dedit, et, ut apposite ait Card. Gasparri, «soli episcopo proprium
esse videtur, ut valeat creare sibi pares» 89
10
in sacerdotio.
665. Obj. 1.
Ex sacris canonibus constat corepiscopos, qui erant
simplices sacerdotes, contulisse saepe presbyteratum. Concilium Ancyranum,
a. 314, statuit: «corepiscopos non licere presbyteros vel diaconos ordinare...
nisi cum litteris ab episcopo permissum fuerit» °. Et Concilium Antioche
num, a. 341, prohibuit ipsis, ne «absque urbis episcopo», id est, sine con
sensu episcopi proprii, auderent presbyterum aut diaconum ordinare» ‘°.
Ergo corepiscopi, simplices presbyteri, cum licentia episcopi poterant pre
sbyteros ordinare.
Resp. Corepiscopi, attenta eorum institutione, erant quidem simplices
presbyteri, sed in praxi plures erant episcopi auxiliares, ut clarissime pro1 S. Thomas, Suppi., q. 38, a. 1 ad 2; Paludanus, In IV Sent., dist. 25, q. I,
a. 2; Capreolus, In IV Seni., dist. 7, q. 2, a. 3 ad 3 et 10.
2 Hallier, De sacris elect, et ordinat., p. 2, sect. 5, c. I, § 3: Katschthaler, De
sacramento ordinis, n. 665.
3 De sacramento ordinis, n. 665.
■* In III p., disp. 243, c. 4, n. 39.
5 Hanc bullam Giraldi, 1, sect. 105, refert ad V idus Aprilis 1487; dum Vaz
quez, In III p., disp. 243, c. 4, n. 39, adscribit eam ad V idus Aprilis 1489.
6 De sacra ordinatione, vol. 2, n. 798.
7 Error 95, damnatus a Benedicto XII, a. 1341: Denz-Bannw., 548.
8 De sacra ordinatione, vol. 2, n. 798.
9 Concilium Ancyranum, a. 314, can. 13; Mansi, 2, 518.
10 Concilium Antiochenum, a. 341, can. 10; Mansi, 2, 1311
ART. VI. DE MINISTRO ORDINIS
409
bat Liberius a Jesu *. Hinc, Concilium Nicaenum statuit, ut episcopi in
haeresim lapsi, si in Ecclesiam reverterentur, inter corepiscopos admitte
rentur 1
2. Corepiscopi igitur, de quibus agunt memorata concilia, erant cha
ractere episcopali insigniti.
Obj. 2.
Bonifacius /.V, a. 1400, facultatem fecit abbati S. Osithae
in Anglia et ejus successoribus, ut «omnibus et singulis canonicis praesen
tibus et futuris professis ejusdem monasterii omnes minores necnon subdiaccnatus, diaconatus et presbyteratus ordines, statutis a jure temporibus libere
et licite valeant» conferre 3.
Resp. Haec concessionis verba indigent recta interpretatione.
Sensus verborum non est Bonifacium IX concessisse abbati S. Osithae,
simplici sacerdoti, facultatem conferendi per se ipsum suis subditis ordines
majores. Hoc enim absonum est. Concessit solummodo praefato abbati
ejusque successoribus privilegium exemptionis a proprio Ordinario quantum
ad ordinationem, ita ut possent suos subditos promovere ad ordines sub
diaconatus, diaconatus et presbyteratus per quemcumque episcopum, independenter a proprio episcopo.
Ita esse privilegium interpretandum suadent: 1) Ipsa natura privilegii,
quae aliter esset omnino inconsueta: 2) verba episcopi londinensis, qui apud
Pontificem reclamavit «eo quod litterae et indulta hujusmodi in gravem
ipsius episcopi et jurisdictionis suae ordinariae ac Ecclesiae londinensis lae
sionem vergeret» 4*
. Hanc rationem adduxit episcopus londinensis contra
privilegium exemptionis. Si abbati facta fuisset facultas conferendi ordines
per se ipsum, querela episcopi de restrictione suae jurisdictionis, non ha
buisset locum. 3) Hanc interpretationem adhibent ephemeris Estudios eclesidsticos et cl. Herve *.
666. Scholion V. Ad validam consecrationent episcopi sujlicit unus
episcopus, ad licitam vero requiruntur tres, nisi Sedes Apostolica in hoc
dispensaverit.
1) Quoad valorem. S. Gregorius scripsit S. Augustino anglorum
episcopo: «In anglorum Ecclesia, in qua adhuc solus tu episcopus inve
niris, ordinare episcopum non aliter nisi sine episcopis potes» ®.
Codex Juris Canonici expresse adserit Sedem Apostolicam in hoc
dispensare posse 7.
Quamvis tres episcopi adsistant, unus, qui formam profert, con
secrat.
2) Quoad liceitateni. Quamvis Concilium Arelatense (a. 314) ex
optaret, ut episcopus alium in episcopum non ordinaret, «nisi adsumptis secum aliis septem episcopis» 8, antiqua consuetudo, confirmata a
Pontificali Romano 9, a Statutis Ecclesiae antiquis 10II
, et a Concilio Ni
caeno I ", ubique praevaluit, qua episcopus in consecratione episcopi
duos adsumat episcopos adsistentes, nisi aliquando Sedes Apostolica in
hoc dispensaverit.
1
2
3
I
'·
“
7
"
“
10
II
Controv., tr. 7, p. 1, disp. 3, controv. 5 (t. 5, p. 254).
Concilium Nicaenum, a. 325, can. 8; Mansi, 2, 671.
Bulla Sacra religionis; Archiv. vat., Reg. lat., 81, fol. 264.
Cfr. Estudios eclcsidslicos, Apr. 1925.
Estudios cclesidslicos, Apr. 1925; Herve, De ordine, η. 514.
Epist. lib. ii, ep. 64; resp. ad 8,aln interog.; ML 77, 1191.
Can. 954.
Concilium Arelatense (a. 314), can. 20: Mansi, 2, 473.
De consecratione electi in episcopum.
Statuta Erdrsiae antiqua (saec. V), 90; Denz-Bannw., 150.
Concilium Nicaenum l (a 325), can 4: Mansi, 2, 670.
DH SACRAMENTIS. SECT. Vil. 2. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
410
Quarc Codex Juris Canonici ait: «Episcopus consecrator debet alios
duos episcopos adhibere, qui sibi in consecratione adsistant, nisi hac
super re a Sede Apostolica dispensatum fuerit»1.
ARTICULUS VII
DE SUBJECTO ORDINIS
Ex parte subjecti quaedam ad validitatem, quaedam ad liceitatem
in ordinatione requiruntur.
667. Thesis I. Sacram ordinationem valide potest recipere solus
et omnis vir baptizatus.
1) Solus vir.
a) Ex S. Scriptura. Candidati promoventur ad ordines in socie
tate, ut ex officio praedicent in Ecclesia et fidelibus praesint. Aposto
lus autem statuit: Mulieres in Ecclesia taceant: non enim permittitur eis
loqui, sed subditas esse1
2. Mulier in silentio discat... Docere autem mulieri
non permitto 3.
b) Ex SS. Patribus. S. Epiphanius: «Nunquam enim, ex quo mun
dus conditus est, sacerdotio est functa mulier, ac ne Eva quidem ipsa...
Episcoporum ac presbyterorum successiones sunt in domo Dei consti
tutae. Nec illos tamen mulier ulla cooptata legitur» 4.
c) S. Thomas ait: «Sexus virilis requiritur ad susceptionem ordi
num «de necessitate sacramenti» 5, quia mulier nata est ad statum sub
jectionis, non ad eminentiam gradus, ad quam tendit ordinandus.
2) Baptizatus.
Baptismus est «vitae spiritualis janua», qua Ecclesiam ingredimur,
et efficimur membra ejus. Prius autem est effici membra Ecclesiae,
quam dignitates in ea adipisci per ordines.
3) Omnis vir baptizatus.
Omnes viri, tum adulti tum infantes, ipsi etiam amentes sunt capa
ces ordinationis.
De adulto non datur difficultas, dummodo habeat intentionem reci
piendi ordines. Sine ejus intentione invalida esset ordinatio ®.
De infantibus autem et perpetuo amentibus, qui ad casum aequiparantur, ait Benedictus XIV: «Ab episcopo legitima auctoritate suffulto
non solum minores, sed etiam sacros ordines infanti conferri» posse per
spicuum est; et addit: «Concordi theologorum et canonistarum suffragio
Can. 954.
I Cor., 14. 34.
/ Tim., 2, 11-12.
Haer. 79, nn. 2-3; MG 42, 742 sq.
Suppi., q. 39, a. 1. Diaconissae et presbyterissae, quamvis aliquam benedi
ctionem reciperent, nullum habebant ordinem. Cfr. S. Epiphanius, haer. 79, n. 3;
1
2
3
4
5
MG 42, 743.
° Cfr. Codex Juris Canonici, can. 214, § 1.
ART. VIII. EFFECTUS SACRAMENTI ORDINIS
4II
definitum est validam sed illicitam censeri hanc ordinationem, dum
modo nullo laboret substantiali defectu materiae, formae et intentionis
in episcopo ordinante, non attenta contraria sententia, quae raros habet
asseclas, et quae supremis tribunalibus et congregationibus urbis nun
quam arridet»1.
Ratio S. Thomae id suadet: «Omnia illa sacramenta, quae actum re
quirunt suscipientis sacramentum, talibus (infantibus et perpetuo amen
tibus) non competunt, sicut poenitentia, matrimonium et hujusmodi.
Sed... omnia sacramenta, in quibus non requiritur actus suscipientis de
necessitate sacramenti, sed potestas aliqua spiritualis divinitus datur,
possunt pueri suscipere et alii, qui usu rationis carent» 1
2.
668. Scholion. Ordinationes per saltum usque ad presbyteratum
sunt validae sed illicitae, ut diximus superius.
Probabilius tamen non potest in episcopum ordinari, qui non est
presbyter, vel quia in ordinatione episcopali solum extenditur character
sacerdotalis, qui in subjecto supponitur, vel quia episcopatus est per
fectio sacerdotii.
669. Thesis II. Sacram ordinationem licite suscipit, qui est in sta
tu gratiae, et observat conditiones requisitas juxta canonem 974 Codicis
Juris Canonici.
Ad ordines suscipiendos, est necessarius status gratiae, sicut est ne
cessarius ad quodlibet sacramentum vivorum recipiendum.
Aliae conditiones a jure requisitae sunt:
«l.° Recepta sacra confirmatio.
2. ° Mores ordini recipiendo congruentes.
3. ° Aetas canonica.
4. ° Debita scientia.
5. ° Ordinum inferiorum susceptio.
6. ° Interstitiorum observatio.
7. ° Titulus canonicus» 3.
ARTICULUS VIII
DE EFFECTIBUS SACRAMENTI ORDINIS
Pro coronide hujus sectionis operae pretium est declarare, quos effe
ctus producat sacramentum ordinis.
670. Thesis. Sacramentum ordinis imprimit characterem in ani
ma, eique infundit gratiam sanctificantem.
Pars l.a
Imprimit characterem in anima.
1) Concilium Tridentinum damnat eos, qui dixerint «in tribus sa
cramentis, baptismo scilicet, confirmatione et ordine non imprimi cha
racterem in anima, hoc est, signum quoddam spirituale et indelebile»4;
1
Instructio «Inter illicitas», 4 Maji 1745, § 20.
1
3
Suppi., q. 39, a'. 2.
Codex Juris Canonici, can. 974.
7, can. 9, Dc sacramentis in genere; Donz-Bannw., 852.
*
412
DE SACRAMENTIS. SECT. ,VII. Q. XXXVII. DE SACRAMENTO ORDINIS
et eos, qui dixerint «per sacram ordinationem... non imprimi chara
cterem» 1.
2) In consecratione episcopi et ordinatione presbyteri ac diaconi
certo imprimitur character, et probabilius in collatione subdiaconatus
et ordinum minorum. Hanc doctrinam tradit Angelicus dicens: «Opor
tet, quod in omnibus ordinibus character imprimatur» 1
2.
3) Character est potentia quaedam imperfecta seu ministerialis,
qua ordinati ad sacra peragenda vel ad ministeria praestanda depu
tantur. Episcopus recipit potestatem confirmandi et ordinandi; presby
ter potestatem consecrandi corpus et sanguinem Christi, et remittendi
ac retinendi peccata; diaconus potestatem ministrandi ex officio sacer
dotibus ad altare, et dispensandi eucharistiam; subdiaconus potestatem
ad praeparandam materiam sacramenti in vasis sacris; acolythus autem,
exorcista, lector et ostiarius accipiunt potestatem praestandi ex officio
quaedam ministeria, id est, vel praesentando subdiacono materiam sa
cramenti, vel praeparando ad communionem energumenos, vel instruen
do catechumenos, vel arcendo omnino indignos 34
4) Eadem ratione, qua n. 287 diximus, characterem confirmationis
distingui a charactere baptismali, hic pariter dicendum est characterem
ordinis realiter distingui a praecedentibus. Ordinatur enim ad munia
specie distincta.
671. Scholion I. De distinctione characteris unius ordinis a chara
ctere aliorum.
Vazquez censet in ordinatione episcopi non imprimi characterem
omnino distinctum a praecedente, nec praecedentem extendi, sed per
manente eodem charactere conferri aliam potestatem distinctam a prae
cedente
Paludanus, Billot et alii existimant per episcopatum non imprimi
characterem, sed characterem sacerdotalem ampliari et extendi 5.
S. Bellarminus, Pesch et alii defendunt in ordinatione episcopali im
primi novum characterem ab aliis distinctum 6.
Magis mihi probatur sententia, quae docet characteres omnium
ordinum inter se realiter distingui, quia potestas omnino distincta con
fertur in singulis.
672. Scholion II. Character ordinis praesupponit characterem baptismalem de necessitate sacramenti, characterem confirmationis et ordinis
inferioris ex praecepto Ecclesiae, nisi agatur de episcopatu, qui presbyte
ratum praesupponit probabilius ad validitatem.
1) Characterem baptismalem requirit ad validitatem, quia, cum ba
ptismus sit janua Ecclesiae, nemo potest sine baptismo Ecclesiam in
gredi, nec alia sacramenta valide suscipere. «De necessitate enim sacra
menti, ait S. Thomas, exigitur, quod ille, qui accedit ad ordines, sit
ordinis susceptivus, quod competit ei per baptismum, et ideo chara
1
2
3
4
5
u
Sess. 23, can. 4; Denz-Bannw., 964.
Suppi., q. 35, a. 2.
Cfr. S. Thomas, Suppi., q. 37, a. 2.
In III p., disp. 240, c. 5. n. 54.
Paludanus, In IV Sent., dist. 24, q. 7, a. 4; Billot, De ordine, th. 31
S. Bellarminus, De ordine, c. 5; Pesoh, De sacramento ordinis, n. 639.
ART. VIII. EFFECTUS SACRAMENTI ORDINIS
413
cter baptisinalis praesupponitur de necessitate sacramenti, ita quod sine
eo sacramentum ordinis conferri non potest»1.
2) Characterem confirmationis praesupponit de congruo et ex prae
cepto Ecclesiae. «Ad susceptionem ordinis, ait S. Thomas..., de congruitate requiritur omnis perfectio per quam aliquis reddatur idoneus ad
executionem ordinis, et unum de istis est, ut sit confirmatus»12.
3) Characterem ordinis inferioris praesupponit ex gravi praecepto
Ecclesiae, ita ut ordinationes per saltum sint validae sed illicitae.
Innocentius III ajebat: «Tuae litterae continebant, quod, sicut ex
relatione quorumdam receperas, N. presbyter, diaconatus ordine prae
termisso, se fecit ad sacerdotii ordinem promoveri... Mandamus, quate
nus condignam poenitentiam pro hujusmodi negligentia injungas eidem;
qua peracta, ipsum in diaconum ordinare procures, et sic de mise
ricordia eumdem ministrare permittas in ordine sacerdotis»3. Haec
prae oculis habebat Angelicus, cum ait: «In primitiva Ecclesia aliqui
ordinabantur in presbyteros, qui prius inferiores ordines non suscepe
rant; et tamen poterant omnia, quae inferiores ordines possunt, quia
inferior potestas comprehenditur in superiori virtute, sicut sensus in
intellectu, et ducatus in regno. Sed postea per constitutionem Ecclesiae
determinatum est, quod ad majores ordines se non ingerat, qui prius
minoribus officiis se non humiliavit. Et inde est, quod qui ordinantur
per saltum secundum canones... non reordincntur, sed id quod omissum
fuerat de praecedentibus ordinibus, eis confertur»4.
4) Nisi agatur de episcopatu, qui presbyteratum praesupponit proba
bilius ad validitatem. Sicut enim diximus superius, nemo potest in epi
scopum valide consecrari, nisi prius sit presbyter.
Pars 2.a
Infundit gratiam sanctificantem.
1) Juxta Apostolum data est gratia Timotheo cum impositione ma
nuum presbyterii 5*.
2) Novimus ex tridentino sacramenta novae legis conferre gratiam
non ponentibus obicem e; et per sacram ordinationem dari Spiritum
Sanctum 7.
3) Cum ordo sit sacramentum vivorum, confert per se secundam
gratiam seu augmentum gratiae, sed per accidens potest aliquando cau
sare primam gratiam, cum scilicet candidatus bona fide existimans se
esse in gratia, ordinatur in peccato mortali cum attritione supematurali.
4) Oui ordinem in peccato mortali sciens suscipit, valide ordina
tur, sed peccat. Qui vero ignoranter ordinatur in peccato mortali sine
attritione, non peccat, nec gratiam recipit. Remoto obice, in utroque
casu sacramentum reviviscit, et producit gratiam 8.
1
’
1
5
*
7
"
Suppi., q. 35, a. 4.
Suppi., q. 35, a. 4.
Decretal., lib. 5, tit. 29.
Suppi., q. 35, a. 5. Cfr. Codex Juris Canonici, can. 974. § 1, n. 5.
/ Tim , 4, 14; et II Tim., 1, 6.
,$■<.·.«. 7, can. 6, De saçram. in genere; Denz-Bannw., 849.
Sess. 23, can 4; Denz-Bannw., 964.
Cfr. De sacramentis in genere, n. 104.
SECTIO VIII
DE SACRAMENTO MATRIMONII
QUAESTIO XXXVIII
DE MATRIMONIO UT EST IN OFFICIUM NATURAE
ARTICULUS UNICUS
DE HIS, QUAE PERTINENT AD MATRIMONIUM,
UT EST IN OFFICIUM NATURAE
673. I. Nomen. Matrimonium, cujus etymon videtur esse matris
munus, principaliter a matre nomen ducit, vel quia «femina idcirco ma
xime nubere debet, ut mater fiat»l, vel quia «prolem concipere, parere,
educare, matris munus est» 1
2. Apposite ad rem S. Thomas: «Feminis in
cumbit maxime educandae prolis officium» 3. «Unde magis pertinet ad
rationem matrimonii mater quam pater»4. E contra patrimonium dici
tur a patre, quia ad patrem pertinet providere de rebus ad vitam ne
cessariis 5*.
Matrimonium saepe appellatur conjugium, quia est duorum conjun
ctio; et non semel nominatur connubium vel nuptiae, a connubere vel
nubere, quod est velare, «quia in ipsa solemnitate desponsationis, qua
matrimonium perficitur, capita nubentium velantur» 8.
674. II. Duplex conceptus matrimonii. Matrimonium considerari
potest active, quatenus est actus contrahentium constituens societatem
conjugalem; et passive, quatenus est societas constituta.
1) Matrimonium active sumptum est contractus, quo vir et mulier,
juridice habiles, legitime sibi invicem tradunt jus ad actus per se aptos
ad generationem et educationem prolis, et se obligant ad individuam 'vitae
societatem.
1 Catechismus Romanus, p. 2, c. 8, n. 2. Cfr. S. Augustinus, Contra Faustum,
lib. 19, c. 26; ML 42, 365; Aulus Gelius, Noctes atticac, lib. 18, c. 6.
3 Catechismus Romanus, p. 2, c. 8,'n. 2.
3 Suf>pl., q. 44, a. 2.
4 S. Thomas, Suppi , q. 44, a. 2 ad 1.
5 Cfr Compundlum Snlm., De matrimonio, c. 2, n. 43.
° S. Thomas. Suppi., q. 44, a. 2.
416
DE SACRAMENTIS. S. VIII. Q. XXXV111. DE MATRIM. UT EST IN OFFIC. NAT.
a) Est contractus, id est, libera conventio, qua vir et mulier sese
mutuo sibi invicem tradunt.
b) Quo vir et mulier, id est, duo individua diversi sexus, unus vir
et una mulier in singulari, se obligant ad fines hujus contractus.
c) Juridice habiles, nullo impedimento juris naturae vel legis posi
tivae ligati.
d) Legitime, juxta leges naturales et positivas, quibus connubia
reguntur.
e) Sibi invicem jus tradunt. Mutua traditio est objectum contractus.
In aliis contractibus homines se obligant ad aliquid dandum, faciendum
vel omittendum, hic contrahentes sese invicem tradunt.
f) Ad actus per se aptos ad generationem et educationem prolis. His
verbis exprimitur finis primarius matrimonii, et simul innuitur ejus per
petuitas.
g) Et se obligant ad individuam vitae societatem. Hic adsignatur
finis secundarius matrimonii, qui consistit in mutuis conjugum obsequiis.
2) Matrimonium passive consideratum est vinculum morale perma
nens exsistens inter virum et mulierem ad filios procreandos 1 et educan
dos, seu, ut definit Magister Sententiarum, «Viri et mulieris conjunctio
maritalis individuam vitae consuetudinem retinens»12.
675. III. Essentia matrimonii. Quinque sunt in matrimonio con
sideranda, contractus scilicet, quo sponsi sese mutuo tradunt et acce
ptant; vinculum quod ex contractu oritur, et quo societas inter sponsum
et sponsam constituitur; societas ipsa, quae ex vinculo consurgit; po
testas mutua in corpus alterius; carnalis conjunctio seu copula conjugum.
Facile concedunt theologi essentiam matrimonii non consistere in
copula carnali 3; neque in mutua conjugum potestate in corpus alterius;
neque in vitae societate aut conjugum commoratione; quia haec omnia
sunt effectus et consequentiae constituti matrimonii.
Disputant Doctores, an ratio matrimonii consistat in vinculo stabili
ac permanente conjugum, ut defendunt Catechismus Romanus. Thomas
Sanchez, Katschthaler et alii 45
*; vel in contractu, quo conjuges sibi invi
cem corpora tradunt et acceptant, ut innuere videtur S. Thomas s, et
defendit Gabriel a S. Vincentio e.
Utraque opinio potest facile conciliari, si dicatur naturam matrimo
nii active sumpti consistere in contractu, passive vero et in facto esse
in vinculo stabili et obligatorio viri ac mulieris7.
Ex hoc habes causam efficientem matrimonii esse consensum con
trahentium. «Causa efficiens matrimonii, ait Concilium Florentinum, re1 Codex Juris Canonici, can. 1082.
8 IV Sent., dist. 27, n. 2; ML 192, 910.
3 Cfr. S. Augustinus, Contra Julianum, lib. 5, c. 16, n. 62; .MI. 44, 818.
1 Catechismus Romanus, p. 2, c. 8, n. 4; Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp. 1;
Katschthaler, De matrimonio, n. 920.
5 Suppi., q. 44, a. i ad 2.
° De sacramento matrimonii, disp. 1, q. 1, n. 7.
7 Hic modus conciliandi comprobatur ex sacramento matrimonii, in quo, ut
dicemus inferius, sacramentum tantum est ipse contractus, et sacramentum ac res
est vinculum. Cfr. S. Thomas, Suppi., q. 44, a. I ad 2.
ART. UNIC. DE HIS, QUAE PERTINENT AD MATRIMONIUM, ETC.
417
gulariter est mutuus consensus per verba de praesenti expressus»x. Di
xit regulariter per verba, quia consensus aliquando datur nutibus vel ·
aliis signis.
676. IV. Finis matrimonii est praesertim duplex, unus principa
lis, et alter secundarius.
1) Finis principalis est bonum prolis, quod in generatione et edu
catione filiorum consistit. «Matrimonium, ait S. Thomas, principaliter
est institutum ad bonum prolis non tantum generandae, quia hoc etiam
sine matrimonio fieri potest, sed etiam promovendae ad perfectum sta
tum, quia quaelibet res intendit effectum suum naturaliter perducere
ad perfectum» 1
2. Perfectio autem prolis «qua talis in hoc consistit, quod
bene se habeat ad ultimum totius humanae vitae finem, qui solus Deus
est» 3*
7. Unde finis principalis matrimonii in officium naturae est bonum
prolis sub duplici adspcctu generationis et educationis in ordine ad Deum.
2) Finis secundarius matrimonii est fides mutua seu conservatio
promissorum atque conjugum adjutorium seu mutuum obsequium in
prosperis atque adversis vitae negotiis.
Post originale peccatum bis adjungitur alius finis secundarius, nempe
remedium concupiscentiae, quod non est aliud quam major explicatio
fidelitatis. Fidelitas quippe exigit luxuriae habenas non relaxare. «Pro
pter justitiae, in qua homo conditus erat, amissionem, appetitus rectae
rationi repugnare coepit» et fuit necessarium remedium quaerere. Hoc
remedium Apostolus adsignavit dicens: Propter fornicationem autem unus
quisque suam uxorem habeat, et unaquaeque suum virum habeat®. Et
statim hortatur conjuges, ut, si quando orationis causa a matrimonii
debito abstineant, iterum revertantur in idipsum, «ne tentet vos, ait, sa
tanas propter incontinentiam vestram» ®. Apposite ad rem Angelicus:
«Dum concupiscentiae satisfit in actu conjugali, ad alias corruptelas
non ita incitat» ".
677. V. Bona matrimonii. Juxta Angelicum Doctorem 8 bona ma
trimonii sunt proles, fides, et sacramentum, quae fere eadem sunt ac
fines matrimonii, quaeque honestant actum matrimonii. «Adsignatur
autem, ait Concilium Florentinum, triplex bonum matrimonii. Primum
est proles suscipienda et educanda ad cultum Dei. Secundum est fides,
quam unus conjugum alteri servare debet. Tertium indivisibilitas ma
trimonii, propter hoc quod significat indivisibilem conjunctionem Chri
sti et Ecclesiae»9.
Quodlibet horum bonorum satis honestat actum matrimonii, atque
ideo illi, qui propter aetatem vel sterilitatem nequeunt generare prolem,
propter bona secundaria vel ob consequendos fines secundarios possunt
inire matrimonium eoque uti.
1
2
3
1
6
“
7
B
"
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 702.
Suppi., q. 59, a. 2.
Billot, De matrimonio, th. 34.
Catechismus Romanus, p. 2, c. 8, n. 14.
I Cor., 7, 2.
l Cor., y, 5.
Suppi., q. 42. a. 3 ad 4.
Suppi., q. 49, a. 2.
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 702.
27
4l8
de sacramentis.
S. VIII. 2. xxxvui. de
matrim. ut est in offic. nat.
678. VI. Origo matrimonii. Compertum est matrimonium in offi• cium naturae fuisse institutum in paradiso ante peccatum Adae. Domi
nus enim decrevit in paradiso dare homini adjutorium simile sibi, et,
cum eduxisset mulierem ex latere viri, dixit eis: Crescite et multipli
camini x.
Quo autem praeciso tempore vel quo actu, an scilicet in ipsa forma
tione E vae, ut videtur innuere Magister Sententiarum 1
2, an in prolatione
verborum: Crescite et multiplicamini34
. ut defendit Sanchez*, non constat.
Probabile est Dominum, cum adduxit mulierem formatam ad Adam,
instituisse matrimonium, et prima connubia contracta fuisse, quando
Adam dixit: Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea... Quarnobrem relinquet homo patrem suum et matrem, et adhaerebit uxori suae, et
erunt duo in carne una 5*
.
679. VII. Matrimonium est de jure naturae. Natura expostulat
non solum prolis generationem et nutrimentum ad conservandum et pro
pagandum genus humanum, sed etiam ejus educationem ad perficien
dam societatem. Unde tria praecipue parentes, natura duce, conferunt
filiis in hac vita, esse, nutrimentum et educationem. Haec autem nequeunt
convenienter filiis procurare, nisi sint uniti in societate stabili ac per
manente, qualis est matrimonium.
1) Esse liliorum. Ex vago concubitu maris et feminae duo praeci
pue mala sequuntur contra esse prolis: a) quando ad unam feminam
plures viri accedunt, impeditur plerumque generatio, ut docent physiologi; et b) siquando habeatur generatio, tollitur certitudo filiorum, quae
est principale bonum generationis prolis °.
2) Nutrimentum prolis. Filius tum in ventre matris tum post na
tivitatem indiget per longum tempus alieno auxilio ad nutrimentum.
Sola autem mater laboribus praegnationis primo impedita, et deinde
lactatione aliisque curis praepedita, nequit alimenta filiis curare. Unde
opus habet concursus viri, ut filios alere possit.
Matrimonium, sicut diximus superius, venit a matre, quia mater in
prolis procreatione et educatione plus laborat quam pater; sed patri
monium dicitur a patre, quia pater in rebus ad nutrimentum necessariis
magis desudat. Apposite ad rem Angelicus Doctor: «Quaecumque vero
animalia sunt, in quibus femina non sufficit ad educationem prolis, mas
et femina simul post coitum commanent, quousque necessarium est ad
prolis educationem et instructionem»7.
3) Educatio. «In specie humana proles non indiget solum nutritione quantum ad corpus, ut in aliis animalibus, sed etiam instructione
quantum ad animam... Nec hujusmodi instructionis sunt capaces mox
geniti, sed post longum tempus et praecipue cum ad annos discretionis
perveniunt. Ad hanc etiam instructionem longum tempus requiritur; et
1
2
3
4
"
°
7
Gen., i, 28.
IV Seni., dist. 26, n. 1; ML 192, 908.
Gen., i, 28.
De matrimonio, lib. 2, disp. 4.
Gcn., 2, 23 sq.
Cfr. S. Thomas, Contra gentiles, lib. 2, c. 124.
Contra gentiles, lib. 3, c. 122, «Est enim».
ART. UNIC. DE HIS, QUAE PERTINENT AD MATRIMONIUM, ETC.
419
tunc etiam propter impetus passionum, quibus corrumpitur aestimatio
prudentiae, indigent non solum instructione sed etiam repressione. Ad
hoc' autem mulier sola non sufficit, sed magis in hoc requiritur opus
maris, in quo est ratio perfectior ad instruendum et virtus potentior
ad castigandum» L
Haec certe probant ad bonum prolis in generatione, nutritione et
educatione, natura duce, obtinendum, necessario requiri inter virum et
mulierem diuturnam et stabilem societatem contractu firmatam. Ergo
matrimonium est de jure naturae.
680. VIII. Fornicatio seu concubitus soluti cum soluta est contra
jus naturae et peccatum.
Fornicarii enim tollunt bonum prolis, quod, ut diximus, consistit in
generatione, nutritione et educatione; fines secundarios conjunctionis
viri ac mulieris, qui in conjugum mutuo auxilio et in remedio concupi
scentiae positi sunt, abjiciunt; et insana libidine ducti bonum generis
humani, quod per constitutionem familiae maxime obtinetur, evertunt.
Unde fornicarii juxta Apostolum regnum Dei non consequents12.
Lex naturalis fornicationem prohibens nunquam exceptionem pati
tur, quia, ut egregie ait gravissimus Lugo 3, mala, quae advenirent so
cietati, si semel admitteretur exceptio in hac materia, nunquam pos
sent compensari ex bono particulari fomicatoris.
681. IX. Matrimonii usus honestus est ac licitus.
Nota. Primis Ecclesiae saeculis gnostici, marcioniiae, encratitae, manichaei et alii haeretici, quamvis insanae libidini dediti essent, negarunt
tamen matrimonii usum esse honestum ac licitum 4.
Hunc errorem medio aevo cathari, albigenses, Arnolds Brixiensis, et
Waldenses renovarunt 5.
Montanistae secundas nuptias et graeci plerumque tertias ac quartas
nuptias reprobarunt.
Arg. 1) Ex S. Scriptura.. Dominus Deus, quando masculum et
feminam creavit6 et benedixit eis dicens: Crescite et multiplicamini7,
approbavit usum matrimonii.
Christus ait: Dimittet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae,
et erunt duo in carne una. Itaque jam non sunt duo sed una caro. Quod
autem Deus conjunxit, homo non separet8*
.
Apostolus denique praecepit conjugibus, ut, si quando ab usu ma
trimonii ad tempus se abstinerent, reverterentur in idipsum ®; et voluit
juniores nubere, filios procreare, et matresfamilias esse10.
S. Thomas, Contra gentiles, lib. 3, c. 122, «Rursus».
Gal., 5, 21; et Ephes., 5, 3.
De poenitentia, disp. 23, sect. 1, 11. 8.
41 Cfr. S. Irenaeus, Adv. haer., lib. I, C. 24 sqq.; MG 7, 675 sqq ; Tertullianus,
Adv. Marcionem, lib. 1, c. 1; ML 2, 271; s. Epiphanius, Haer. 23, et 46; MG 41,
299, et 839; S. Augustinus, De haeresibus, 25, 26 et 46; ML 42, 30-37.
5 De catharis et albigensibus cfr. Hergenrother, Historia de la Iglesia, t. 4,
1
2
3
p. 112 sqq.; De Brixiensi et waldensibus vide Denz-Bannw., 367 et 424.
n Gen., i, 27.
’ Gen., t, 28.
* ‘ Matth., 19, 5-6.
"
10
/ Cor., 7. 5.
I Tini , 5, 14.
420
DE SACRAMENTIS. S. VIII. β. XXXIX. DE EXSIST. SACRAM. MATRIMONII
2) Ratio hoc plane ostendit, quia licitum est conservationem ge
neris humani juxta leges divinas quaerere.
X. Usus matrimonii non constituit essentiam ejusdem.
Nota. Julianus pelagianus dicebat olim «nihil aliud esse nuptias, quam
corporum commixtionem»1.
Arg. 1) Beata Virgo Maria et S. Joseph verum matrimonium inie
runt, ut S. Scriptura, SS. Patres, omnes theologi et commentatores
S. Scripturae docent1
2. S. Scriptura vocat S. Josephum virum Mariae 3,
et angelus appellavit Mariam conjugem Joseph 4. Sed inter Mariam et
Joseph nunquam fuit matrimonium consummatum. Ergo.
2) Concubitus inter virum et mulierem ante contractum matrimo
nium est illicitus. Unde, si essentia matrimonii consisteret in copula,
per actum illicitum contraheretur matrimonium, quod nefas est dicere.
QUAESTIO XXXIX
DE EXSISTENTIA SACRAMENTI MATRIMONII
ARTICULUS I
ERRORES CIRCA EXSISTENTIAM SACRAMENTI MATRIMONII
682. Diversi diversimode negaverunt matrimonium esse novae legis
sacramentum.
I. Novatores. Ex novatoribus saeculi xvi Lutherus, postquam adseruit matrimonium esse licitum, ait: «Matrimonium non solum sine ulla
Scriptura pro sacramento censetur, verum iisdem traditionibus, quibus
sacramentum esse jactatur, merum ludibrium factum est» 5*.
Calvinus: «Matrimonium, quod ut a Deo institutum fatentur omnes, ita
pro sacramento datum nemo usque ad Gregorii tempora viderat. Et cui
nam unquam sobrio in mentem venisset? Ordinatio Dei bona est et sancta,
et agricultura, architectura, sutrina, tonstrina ordinationes sunt Dei legi
timae, nec tamen sacramenta» °.
Melanchthon tria tantum ponens in Ecclesia Dei sacramenta ~, negat
matrimonium esse sacramentum.
Chemnicius impugnat Concilium Tridentinum ex eo, quod matrimonium
inter sacramenta novae legis numeravit 8.
Hodierni protestantes, si ritualistas excipias, seqiiuntur veterum refor
matorum doctrinam.
II. Marcus Antonius de Dominis, episcopus olim spalatensis et deinde
haereticus, ait: «Sacramentum tamen in matrimonio ego nullum verum et
1
2
3
4
3
°
'
8
Apud S. Augustinum, Contra Julianum, lib. 5, n. 62; ML 44, 818.
Cfr. Petrus Lombardus, IV Sent., dist. 26; et Pesch, De matrimonio, n. 732.
Matth., i, 16.
Matth., i, 20.
De captiv. babyl.Ecclesiae, Dematrimonio;«Matrimonium».
Inst., lib. 4, c. 19, n. 34.
Loci theologici, De numero sacramentorum; «Cum autem».
Examen decretorum Concilii Trid., parte 2, loco 1.
ART. II. AN MATRIMONIUM SIT VERE SACRAMENTUM
42I
proprie dictum possum invenire» ’. Deinde defendit matrimonium non con
ferre gratiam 12.
III. Modernistae dixerunt: «Matrimonium non potuit evadere sacra
mentum novae legis nisi serius in Ecclesia; siquidem ut matrimonium pro
sacramento heberetur, necesse erat, ut praecederet plena doctrinae de
gratia et sacramentis theologica explicatio» 34
.
IV. Plures hodierni increduli ac rationalistae, qui Christum philoso
phum non Deum fuisse profitentur, negant matrimonium a Christo fuisse
evectum ad dignitatem sacramenti
ARTICULUS II
UTRUM MATRIMONIUM SIT VERE ET PROPRIE NOVAE
LEGIS SACRAMENTUM
683. Status quaestionis. Loquimur de matrimonio active sumpto,
prout est contractus, quo vir et mulier sibi invicem tradunt jus in cor
pora juxta superius dicta.
Quaeritur, an hic contractus evectus fuerit a Christo ad dignitatem
sacramenti.
684. Thesis. Matrimonium est vere et proprie novae legis sacra
mentum. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostolus ad ephesios scribens horta
tus est mulieres, ut essent subditae viris suis, et viros, ut diligerent
uxores suas, sicut Christus dilexit Ecclesiam, et ait: Propter hoc relin
quet homo patrem et matrem suam, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo
in carne una. Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico in Christo
et in Ecclesia 5*
.
Ex his Apostoli verbis habetur:
a) Matrimonium novae legis, utpote magnum mysterium significans
unionem Christi cum Ecclesia, esse signum sensibile gratiae. Ut enim
Christus per suam unionem diligit et sanctificat Ecclesiam, ita unio
conjugalis significans hanc unionem sanctificat virum et mulierem. Ego
dico in Christo et in Ecclesia (graece in Christum et in Ecclesiam) *.
Unde hac ratione praecepit Apostolus viros, ut diligerent uxores, sicut
Christus dilexit Ecclesiam, dilectione scilicet ambos sanctificante 7.
b) Hoc signum fuisse a Christo institutum. Unio viri ac mulieris
nequit ex natura sua significare mysticam unionem Christi et EccleDe republica ecclesiastica, lib. 5, c. 11. n. 24.
De republica ecclesiastica, lib. 5, n. 33 sqq.
3 Decreto Lamentabili, prop. 51; Denz-Bannw., 2051. Excerpta est ex Loisy,
Autour d’un petit livre, p. 255. Ad propositionem damnatam respondit Loisy: «J’ai
1
2
dit que la loi du mariage chrétien remontait à Jésus luimême, et que le classement
définitif du mariage comme sacrement n’était pas antérieur à la formation de la
doctrine scolastique sur les sacraments». Simples réflexions, p. 97.
4 Cfr Syllabus, prop. 65; Donz-Bannw., 1765.
6 Ephes., a, 31-32.
11
itc χριοτον zat st; την szz/.ηαιαν.
S. Auitustlnii·, De nuptiis et concupiscentia, c. 17, n. 19; MI. 44, 423. hoc
argumentum egregie expendit. I fi S. Bollarnilnu», De matrimonio, c. 2.
DE SACRAMENTIS. SECT. VIII. Q. XXXIX. DE EXSIST. SACRAM. MATRIMONII
422
siae neque collationem gratiae sanctificantis, sed hoc accepit ex insti
tutione Christi. Unde Christus expresse docet unionem matrimonialem
fuisse a Deo factam dicens: Quod ergo Deus conjunxit, homo non separet1.
2) Ex conciliis. Concilium Florentinum ait: «Septimum est sacra
mentum matrimonii, quod est signum conjunctionis Christi et Eccle
siae, secundum Apostolum dicentem: Sacramentum hoc magnum est.
etcetera»12.
Concilium Tridentinum: «Si quis dixerit matrimonium non esse vere et
proprie unum ex septem legis evangelicae sacramentis a Christo Domino
institutum, sed ab hominibus in Ecclesia inventum, neque gratiam con
ferre, a. s. 3.
3) Ex SS. Patribus, a) Aliqui ex SS. Patribus matrimonium pro
prio sensu vocaverunt sacramentum. S. Augustinus: «Bonum igitur nu
ptiarum per omnes gentes atque omnes homines in causa generandi est,
et in fide castitatis: quod autem ad populum Dei pertinet, etiam in
sanctitate sacramenti, per quam nefas est etiam repudio discedentem
alteri nubere, dum vir ejus vivit... Haec omnia bona sunt, propter quae
nuptiae bonae sunt, proles, fides, sacramentum»4. Rursum: «In Eccle
sia, ubi nuptiarum non solum vinculum, verum etiam sacramentum ita
commendatur, ut non liceat viro uxorem suam alteri tradere»5.
b) Alii dicunt Christum per se et per suos sacerdotes nuptiis bene
dixisse.
S. Ignatius M.: «Decet, ut sponsi et sponsae de sententia episcopi
conjugium faciant, quo nuptiae sint secundum Dominum et non secun
dum cupiditatem» 6*
.
S. Cyrillus Alexandrinus: «Cum nuptiae celebrarentur, caste nimi
rum et honeste, adest quidem mater Salvatoris, sed et ipse una cum
discipulis suis invitatus venit, non tam epulaturus, quam ut miraculum
faceret, ac propterea generationis humanae principium sanctificaret,
quod ad carnem nimirum attinet. Conveniebat enim, ut qui naturam
ipsam hominis renovaturus erat, non solum iis, qui jam in ortum vo
cati erant, benedictionem impertiret, sed et iis quoque, qui postea nascituri essent, gratiam praestrueret, et eorum ortum sanctum efficeret» ~.
S. Ambrosius adserit «ipsum conjugium velamine sacerdotali et be
nedictione sanctificari»89
.
S. Maximus Taurinensis: «Vadit ergo ad nuptias Dei Filius, ut quas
dudum potestate constituit, tunc praesentiae suae benedictione san
ctificet» 8.
c) Alii docent gratiam esse matrimonio adnexam.
Tertullianus: «Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem matrimo1
2
3
1
5
°
’
8
9
Matth., 19, 6.
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 702.
Sess. 24, can. 1; Denz-Bannw., 971.
De bono conjug., c. 24, n. 32; ML 40, 394.
De fide et oper., c. 7. n. 10; ML 40, 203.
Ep. ad Polycarpum, «. 5, n. 2; MG 5, 724; Journel, 67.
Γη joannem. 2, 1, c. 2; MG 72, 223.
Ep. 19, c. 7; ML 16, 1026; Journel, 1249.
Hom. 23; ML 57, 274.
ART. II. AN MATRIMONIUM SIT VERB SACRAMENTUM
423
nii, quod Ecclesia conciliat, et confirmat oblatio, et obsignat benedi
ctio, angeli renuntiant. Pater rato habet» L
Origenes: «Deus quidem is est, qui duo in unum compegit, ut, ex
quo mulier viro nupsit, duo amplius non sint, ct quoniam conjunctionis
auctor est Deus, propterea iis inest gratia, qui a Deo conjuncti sunt;
quod non ignorans Paulus connubiuin Verbo Dei consentaneum gra
tiam esse pronuntiat, quemadmodum castus coelibatus gratia est»12.
S. Innocentius I: «Statuimus, fide catholica suffragante, illud esse
conjugium, quod erat primitus divina gratia fundatum, conventumque
secundae mulieris, priore superstite... nullo pacto posse esse legitimum»3.
4) Ex auctoritate theologorum. Omnes theologi unanimiter defen
dunt matrimonium esse verum sacramentum. Conferendi sunt S. Tho
mas, Scotus. S. Bellarminus, Liberius a Jesu et alii 4*
6.
Magister Sententiarum videtur quidem innuere matrimonium non pro
ducere gratiam sed solum afferre concupiscentiae remedium s, sed ejus men
tem explicat A ngelicus dicens: «Gratia autem, quae in matrimonio confer
tur, secundum quod est sacramentum Ecclesiae in fide Christi celebratum,
ordinatur directe ad reprimendum concupiscentiam... et ideo Magister dicit,
quod matrimonium est tantum in remedium; sed hoc est per gratiam, quae
in eo confertur» ®.
5) Ex consensu ecclesiarum dissidentium. Consensus ecclesiarum
dissidentium magnam habet, sicut innuimus superius, in re sacramentaria auctoritatem, quatenus exhibet fidem Ecclesiae tempore separa
tionis earum ab unitate catholica.
Porro omnes ecclesiae dissidentes profitentur ac docent matrimo
nium esse sacramentum a Christo institutum.
6) Ex liturgiis. Libri liturgici sunt partim organon traditionis ve
rae doctrinae in Ecclesia. Antiquissimi autem libri liturgici, euchologia,
ordines, ritualia et sacramentaria, continent modum celebrandi matri
monii sacramentum, et preces recitandas super nubentes, ut eos Do
minus sanctificet, et in muneribus rite adimplendis adjuvet. Haec au
tem conjugum sanctificatio fit per gratiam sacramentalem. Unde ritus
Ecclesiae docet matrimonium conferre gratiam sacramentalem et esse
sacramentum 7.
1 Ad uxorem, lib. 2, e. 9; ML 1, 1415.
2 In Mat,th., t. 14, 16; MG 13, 1230.
3 Ep. 36, ad Prob.; ML 2 0, 602.
1 S. Thomas, In IV Sent., dist. 26, q. 2, a. 3; et II-II, q. 100, a. 2 ad 6; Sco
tus, In IV Sent., dist. 26, q. I, «Sed quia communiter»; S. Bellarminus, De matri
monio, c. 2 sqq.; Liberius a Jesu, Controv., tr. 6, disp. I, controv. 3.
6 IV Sent., dist. 2, et 26.
° In IV Sent., dist. 2, q. 1, a. 1, sol. 2 ad 3.—Cfr. Perrone, De matrimonio
Christiano, lib. 1, sect. 1, c. t, a. 1. Auctor operis Perpétuité de la foi, luculenter
ostendit matrimonium inter orientales semper habitum fuisse ut sacramentum.
Perpétuité de la foi, t 5, liv. 6, ch. 1.
7 Cfr. Martine, De antiquis Ecclesiae ritibus, lib. 1, c. 9; Perrone, De matrimo
nio ch> istiiuio, lib. 1. sect. 1. c. 1; Palmieri, Dc matrimonio, th. 7; IV. Cl. Martine
affert sexdecim ecclesiarum onlines, in quibus matrimonium non semel appellatur
sacramentum, et semper supponitur esse verum sacramentum De ant. Eccl. rit.,
lib i, c. <). a 5
DE SACRAMENTIS. S. VHI. Q. XXXIX. DE EXSIST. SACRAM. MATRIMONII
424
7) Ex monumentis archaeologicis. In antiquissimis catacombis ad
sunt picturae, quibus nuptiarum benedictio exhibetur. In his picturis
conspiciuntur sponsi ante altare porrigentes sibi manus dextras, in al
tari annulus et corona, et in medio Christus quandoque eis benedicens,
quandoque imponens coronas. Alicubi superscriptio visitur: «Vivatis in
Deo»; vel etiam: Osou γα(ηζ-gratia Dei.
Inventa sunt pariter in eis numismata connubiorum memorialia, in
cisiones lapideae, inscriptiones sepulchrales cum epithetis: Conjugi opti
mo; confugi fidelissiniae; quos paribus meritis junxit matrimonio dulci
omnipotens Dominus, etc., quae satis indicant Christianos suam fidem
in sacramentum matrimonii reliquisse in monumentis sculptam x.
8) Ex ratione congruentiae. Christus instituens sacramenta pro
videre voluit hominum necessitati spirituali tam in individuo quam in
communitate. Individuorum necessitati spirituali providit per quinque
priora sacramenta. Ad perfectionem vero communitatis quantum ad
potestatem regendi multitudinem in vita spirituali et exercendi actus
publicos, dedit ordinem, et quantum ad naturalem propagationem ge
neris humani et sanctificationem familiae oportuit, ut institueret sacra
mentum matrimonii 12.
685. Scholia. 1) Quando fuerit sacramentum matrimonii institutum.
Quamvis aliqui cum Alphonso de Castro et Petro de Soto 3 docue
rint matrimonium etiam in lege veteri fuisse sacramentum, melius ta
men dicitur matrimonium veteris legis nullatenus habuisse rationem
sacramenti, nisi forte in statu imperfecto, eo modo quo alia veteris
testamenti signa dicta sunt sacramenta45
.
Quando fuerit hoc sacramentum a Christo institutum non certo con
stat. Aliqui volunt illud fuisse institutum, quando Christus cum sua
matre adfuit nuptiis Canae Galileae, sed melius docent Sotus, Sanchez,
et alii Christum Dominum nuptias in Cana Galileae approbasse, sed sa
cramentum matrimonii instituisse, quando apud Matthaeum dixit: Quod
ergo Deus conjunxit, homo non separets.
2) Licet matrimonium sit contractus bilateralis, est inter duos unum
tantummodo sacramentum, quia ratio hujus sacramenti consistit in
contractu, et contractus nonnisi inter duos celebrari potest 6.
Cfr. Martigny, Diet, des Antiquités, v. «Mariage».
Cfr. S. Thomas, III p., q. 65, a. I.
Alphonsus do Castro, Adv. haer., lib. 11, haer. 3: Petrus do Soto, De matri
monio, lect. 2.
4 Cfr. S. Bellarminus, De sacramento matrimonii, c. 5: Liberius a Jesu, Controv.,
tr. 8, disp. 1, controv. 3, n. 40.
5 Matth., 19, 6.
6 Cfr. Gabriel a S. Vincentio, De sacr. matr., disp. 2. q. I, n. 5; Salmanticenses,
De matrimonio, c. 3, dub. 1, n. 50.
1
2
3
ART. I. UTRUM SACRAMENTUM MATRIMONII SIT ESSENTIALITER, ETC.
425
QUAESTIO XL
DE ESSENTIA SACRAMENTI MATRIMONII
ARTICULUS I
UTRUM SACRAMENTUM MATRIMONII SIT ESSENTIALITER
IPSE CONTRACTUS MATRIMONIALIS
686. Status quaestionis. Diximus superius matrimonium active
sumptum, et in quantum est in officium naturae, consistere, non in
vinculo permanente, sed in solo contractu, actu transeunte.
Hic exsurgit dubium, an sacramentum matrimonii pariter consistat
in contractu transeunte, vel in aliquo signo contractui superaddito.
687. Auctorum placita, i) Aliqui docuerunt sacramentum matrimo
nii, si quid sit, esse aliquid contractui civili perfecte constituto extrinsece
superadditum, sive sit benedictio sacerdotalis, sive aliquid aliud. Ita Mar
cus Antonius de Dominis, Launoyus, et recentius Joannes Nep. Nuylz, pro
fessor juris canonici in academia taurinensi ’.
Hic error damnatus est in Syllabo, prop. 65 et 66 1
2.
2) Alii dixerunt sacramentum matrimonii essentialiter consistere in
actibus contrahentium ut materia et benedictione sacerdotali ut forma. Ita
Canus, Sylvius, Tournely et alii 3.
3) Alii defendunt matrimonium quidem esse ipsum contractum a Chri
sto elevatum, si contrahentes habent intentionem faciendi quod facit Ec
clesia; sed, si habent intentionem contrahendi sine intentione faciendi quod
facit Ecclesia, fieri matrimonium contractum, non tamen sacramentum
quod conferat gratiam. Ita Vazquez, Gabriel a S. Vincentia, Salmanticenses,
Wirceburgenses et alii 4.
Haec opinio hodie post declarationes Romanorum Pontificum nulla
gaudet probabilitate.
688. THESIS. Sacramentum matrimonii est essentialiter ipse con
tractus matrimonialis Christianorum. Cerla.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus apud Matthaeum re
ferens verba Geneseos ait: Propter hoc dimittet horno patrem et matrem,
et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Itaque jam non sunt
1 Marcus A. de Dominis, De republica ecclesiastica, lib. 5, c. n, n. 22. Negat
hic auctor matrimonium esse verum sacramentum, sed admissa suppositione quod
sit sacramentum, docet rationem sacramenti supervenire •matrimonio jam plene
et perfecte in esse civilis contractus constituto». Ibidem, n. 22. Launoyus, De regia
in matrimonium potestate, I, p. 2, c. 4; Nuytz, In jus ecclesiasticum universum tra
ctiones, tr. de matrimonio.
2 Cfr, Denz-Bannw., 1765-1766.
3 Canus, De locis theologicis, lib 8, c. 5: Sylvius, In Suppi., q. 42, a. I, quae
stio 3; Tournely, De matrimonio, q. 3, a. 1.
4 Vazquez, Dr sac ramentis in genere, disp. 138, c 5, n. 63; Gabriel a S. Vinoontlo, Dr aeramento matrimonii, disp 2, q. 1, n 7: Salmantioonses, De sacramento
matrimonii, c. 3, dub 3, n 77; WirooburKonse», De sacramento matrimonii, n. 300.
426
DE SACRAMENTIS. SECT. VIII. Q. XL. DE ESSENTIA SACR. MATRIMONII
duo, sed una caro. Quod ergo Deus conjunxit, homo non separet1. His
autem verbis locutus est de contractu matrimoniali, de ipsa scilicet
conjunctione, eumque evexit ad rationem sacramenti. Ergo sacramen
tum matrimonii est essentialiter ipse contractus matrimonialis? Unde
.Apostolus docet matrimonium, quod essentialiter est contractus, inter
Christianos esse mysterium magnum 1
2.
2) Ex conciliis. Concilium Florentinum: «Septimum est sacramen
tum matrimonii, quod est signum conjunctionis Christi et Ecclesiae...
Causa efficiens matrimonii regulariter est mutuus consensus per verba
de praesenti expressus» 3. Per mutuum autem consensum fit contractus.
Ergo.
Concilium Tridentimun: «Dubitandum non est clandestina matrimo
nia, libero contrahentium consensu facta, rata et vera esse matrimonia»4.
3) Ex documentis Ecclesiae, a) Innocentius III ait: «Sufficit ad
matrimonium solus consensus illorum, de quorum quarumque conjun
ctionibus agitur» 56.
b) Pius IX: «Nemo ex catholicis ignoret aut ignorare possit matri
monium esse vere et proprie unum ex septem evangelicae legis sacra
mentis a Christo Domino institutum, ac propterea inter fideles matri
monium dari non posse, quin uno eodemque tempore sit sacramentum;
atque idcirco quamlibet aliam inter Christianos viri et mulieris praeter
sacramentum conjunctionem, cujuscumque etiam civilis legis vi factam,
nihil aliud esse nisi turpem atque exitialem concubinatum ab Ecclesia
tantopere damnatum, ac proinde a conjugali foedere sacramentum se
parari nunquam posse» ®.
Ipse Pius IX damnavit in Syllabo sequentes propositiones: «66. Ma
trimonii sacramentum non est nisi quid contractui accessorium ab eoque
separabile, ipsumque sacramentum in una tantum nuptiali benedictione
situm est». «73. Vi contractus mere civilis potest inter christianos con
stare veri nominis matrimonium, falsumque est, aut contractum ma
trimonii inter christianos semper esse sacramentum, aut nullum esse
contractum, si sacramentum excludatur» 78.
c) Leo XIII: «Non potest hujusmodi distinctio seu verius distra
ctio (contractus nuptialis a sacramento) probari, cum exploratum sit in
matrimonio christiano contractum a sacramento non esse dissociabilem,
atque ideo non posse contractum verum et legitimum consistere, quin sit
eo ipso sacramentum. Nam Christus Dominus dignitate sacramenti au
xit matrimonium; matrimonium autem est ipse contractus, si modo sit
factus jure... Itaque apparet omne inter christianos justum conjugium
in se et per se esse sacramentum»
1
2
3
1
5
6
7
8
Matth., 19, 5-6.
Ephes., 5, 32-33.
Decreto pro arments; Denz-Bannw., 702.
Sess. 24, De reformatione matrimonii, c. 1; Mansi, 33, 152.
Ep. «Cum apud Sedem», 15 Jul. 1198; Denz-Bannw., 404.
Allocut. «Acerbissimum vobiscum», 27 Sept. 1852; Denz-Bannw., 1640.
Syllabus, prop. 66-73; Denz-Bannw., 1766 et 1773.
Encycl. «Arcanum divinae sapientiae», 10 Febr. 1880; Denz-Bannw., 1854.
ART. Π. QUAESTIONES DE VARIIS CONTRACT. MATRIM.
427
d) Codex Juris Canonici: «Christus Dominus ad sacramenti dignita
tem evexit ipsum contractum matrimonialem inter baptizatos»1.
4) Ex consensu omnium fere theologorum. Theologi omnes, si ad
modum paucos excipias, docent sacramentum matrimonii esse ipsum
contractum matrimonialem, qui inter christianos celebratur. Videndi
sunt S. Thomas, S. Bonaventura, Scotus, Sotus, Billot et alii12.
689. Corollarium I. Nullum possunt christiani contrahere matrimo
nium validum, quod non sit simul sacramentum, quamvis hoc expresse in
tendant.
Est consequentia necessaria praecedentis doctrinae contra paucos.
Hoc expresse declaravit Codex Juris Canonici dicens: «Inter baptiza
tos nequit matrimonialis contractus validus consistere, quin sit eo ipso
sacramentum» 3.
Sacramentum matrimonii pro christianis est ipse contractus, adeo
ut intentio celebrandi contractum matrimonialem non sit valida, quin
simul sit intentio saltem virtualis faciendi, quod facit Ecclesia. Nihil
autem a se ipso separari potest4.
Coroll. II. Sacramentum matrimonii est contractus transiens.
Aliqui theologi, ut S. Bellarminus, Sanchez et alii 5*
, dixerunt non so
lum contractum matrimonialem, sed etiam vinculum maritale, quod
ligat conjuges, appellandum esse sacramentum. Sed melius dicendum .
puto sacramentum matrimonii consistere in contractu transeunte, et in
ipsa tantum celebratione produci gratiam e.
ARTICULUS II
QUAESTIONES DE VARIIS CONTRACTIBUS MATRIMONIALIBUS
690. Quaeres l.° An matrimonium infidelium jiat sacramentum,
quando conjuges baptizantur.
1) Aliqui absolute negant ex eo, quod conjuges infideles, utpote
non habentes dominium in proprium corpus, non possunt, quando ba
ptizantur, apponere materiam et formam sacramenti matrimonii. Ubi
autem deest materia et forma, nequit fieri sacramentum. Ita Vazquez,
Gabriel a S. Vincentia, Salmanticenses, Billuart et alii7.
2) Capreolus loquens de conjugibus, qui baptizantur, ait: «Opor1 Can. 1012, § i.
2 S. Thomas, Suppi., q. 42, a. I ad I; S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 27,
a. 2. q. 1-2; Scotus, In IV Sent., dist. 26, q. 1, conci. 3; Sotus, In IV Seni., dist. 26,
q. 2, a. 3. «Circa materiam vero»: Billot, De matrimonio, th. 37.
3 Can. 1012, § 2.
1 Cfr. Liberius a Jesu, Conlrov., tr. 8, disp. 1, controv. 5, n. 75.
6 S. Bellarminus, De sacramento matrimonii, c. 6; Sanchez, De matrimonio, di
sputatione 5, n. 7.
“ Cfr. Salmanticenses, De matrimonio, c. 3, dub. I, n. 47; et Pesch, De sacra
mento matrimonii, n. 725.
’ Vazquez, Dr matrimonio, disp 2, c. 10, n 116 sqq.; Gabriel a S. Vincentio,
Dr \,ΐι ramento matrimonii, disp. ... >| 1. n. <>; Salmantloonses, De matrimonio, c. 3.
dub 3, n 81. Billuart, De matrimonio, diss, 1, a. 5, petes 6.
428
DE SACRAMENTIS. SECT. VIII. Q. XL. DE ESSENTIA SACR. MATRIMONII
tet, quod tales habeant novum consensum vel novam electionem et
approbationem antiqui consensus, et novam expressionem consensus per
verba vel aliud aequipollens verbis; aliter enim solus baptismus non
faceret matrimonium antiquum esse denuo sacramentum novae legis» ’.
3) Alii melius defendunt matrimonium infidelium fieri sacramen
tum per solum conjugum baptismum. Ita Sanchez, Billot, Pesch, Herve,
et alii12.
Pius IX expresse declaravit «inter fideles matrimonium dari non
■posse, quin uno eodcmque tempore sit sacramentum» 3. Sed conjuges eo
ipso, quod baptizentur, sunt fideles et habent matrimonium. Ergo ha
bent etiam simul sacramentum.
S. Thomas haec habet: «Quamvis infidelibus non competat matrimo
nium, secundum quod est sacramentum in dispensationem ministrorum
Ecclesiae consistens, competit tamen eis, in quantum est in officium
naturae; et tamen etiam matrimonium tale est aliquo modo sacramen
tum habitualiter, quamvis non est actualiter, eo quod actu non con
trahunt in fide Ecclesiae»4. Eo autem ipso, quod conjuges infideles
baptizentur, fit matrimonium in actu.
691. Quaeres 2.° An matrimonium fidelium per procuratorem inter
absentes contractum sit sacramentum.
Resp. Aliqui egregii theologi negaverunt conjugium, quod inter
absentes per procuratorem celebratur, esse proprie sacramentum. Ita
Cajetanus, Victoria, Canus et alii5*
.
Alii tamen melius docent matrimonium per procuratorem, qui habet
speciale mandatum contrahendi, personaliter cum determinata persona
juxta instructiones mandantis celebratum, esse verum sacramentum.
Ita hodie communiter ®.
Codex Juris Canonici confirmat hanc doctrinam dicens: «Ut matri
monium per procuratorem valide ineatur, requiritur mandatum spe
ciale ad contrahendum cum certa persona, subscriptum a mandante et
vel a parocho aut Ordinario loci, in quo mandatum fit, vel a sacedote
ab alterutro delegato vel a duobus saltem testibus»7.
Ratio est, quia procurator nomine mandantis adhibet consensum de
praesenti et init contractum.
Plures antiqui, ut Salmanticenses 8, docuerunt matrimonium initum
per epistolam inter absentes esse in Ecclesia verum sacramentum, sed
hodie Codex Juris Canonici ad matrimonium valide contrahendum re1 In IV Sent., dist. 26, q. 1, a. 3 ad 3. Hanc opinionem probabilem esse cen
sent Wirceburgenses, De sacram, matrim., n. 284.
2 Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp. 9, n. 5: Billot, De matrimonio, th. 38;
Pesoh, De sacram, matrim., n. 727; Herve, De matrimonio, n. 540.
3 Allocutio «Acerbissimum», 27 Sept. 1852; Denz-Bannw., 1640,
I Suppi., q. 59, a. 2 ad 1.
5 Cajetanus, Opusc., t. 1, tr. 12, q. i; Victoria, Summa, n. 244; Canus, De
locis theologicis, lib. 8, c. 5, «Poenitentiae demum».
II Cfr. Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp. n, n. 26; Liberius a Jesu, Controv.,
tr. 8, disp. 1, controv. 4, n. 52; Salmanticenses, De matrimonio, c. 3, p. 3, n. 89;
S. Alphonsus, lib. 6, n. 885.
7 Can. 1089, § i.
8 De sacramento matrimonii, c. 3. p. 3, n. 89.
ABT. Ill, QUO ACTU PERFICIATUR SACR. MATRIMONII
429
quint, «ut contrahentes sint praesentes sive per se ipsos sive per procu
ratorem» A
692. Quaeres 3.° An matrimonium, quod fidelis ex dispensatione
Sedis Apostolicae contrahit cum infideli, sii verum sacramentum·
Resp. Aliqui affirmant dicentes nihil obstare, quominus contra
ctus in una parte habeat qualitatem, quam non habet in alia, et ita
matrimonium in uno contrahente sit sacramentum. Ita Sotus, Perrone,
Pesch et alii1
2.
Alii vero, considerantes sacramentum matrimonii esse contractum
bilateralem, probabilius censent contractum matrimonialem duorum,
quorum unus est inhabilis ad sacramentum recipiendum, non esse ve
rum sacramentum. Ita Sanchez, Billuart, Wirceburgenses, Billot et alii 3*.
Haec opinio negans magis mihi probatur.
S. Thomas aperte favet huic sententiae dicens: «Cum matrimonium
sit quaedam relatio, et non possit innasci relatio in uno extremorum
sine hoc quod fiat in alio, ideo, quidquid impedit matrimonium in uno,
impedit ipsum in altero, quia non potest esse, quod aliquis sit vir non
uxoris, vel quod aliqua sit uxor non habens virum, sic nec mater non
habens filium; et ideo dicitur communiter, quod matrimonium non clau
dicat» A Sic pariter nequit unus conjugum sacramentaliter conjungi,
quin alter simul sacramentum matrimonii suscipiat.
Corollarium. Ex hoc sequitur matrimonium infidelium, si unus con
jugum baptizetur, non fieri sacramentum, quia cum sacramentum ma
trimonii sit bilaterale in ratione sacramenti, matrimonium infidelium
nequit fieri sacramentum, si unus tantum baptizetur, altero in infide
litate remanente 5.
ARTICULUS III
QUO ACTU PERFICIATUR SACRAMENTUM MATRIMONII
693. Status quaestionis. Cum sacramentum matrimonii sit quidam
contractus, eodem modo perfici videtur, quo perficitur contractus, con
sensu scilicet mutuo contrahentium.
Sed quia nonnulli dixerunt consensu ab utraque parte praestito, non
interveniente copula, nondum perfici sacramentum matrimonii, et hoc
sacramentum non posse dari in his, qui ligantur voto virginitatis, ope
rae pretium est breviter declarare, quomodo perficiatur hoc sacra
mentum.
Can. 1088.
Sotus, In IV Seni., dist. 26, q. 2, a. 3 in fine; Perrone, De matrimonio Chri
stiano, lib. 2, sect, i, c. 7, a. 1; Pesch, De sacramento matrimonii, n. 728.
3 Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp. 8; Billuart, De matrimonio, diss. I, a. 5,
petes 7; Wirceburgenses, De sacramento matrimonii, n. 288; Billot, De matrimonio,
th. 38, § 3.
1 ■'>■«/>/>/, q 47. « i
9 Cfr Billot, De matrimonio, th. 38.
1
-
43°
DE SACRAMENTIS. SECT. VIII. Q. XL. DE ESSENTIA SACR. MATRIMONII
694. Thesis. Sacramentum matrimonii perficitur mutuo contra
hentium consensu de praesenti; et ideo matrimonium fidelium non con
summatum est verum sacramentum.
Arg. 1) Sacramentum matrimonii est ipsummet matrimonium seu
contractus matrimonialis elevatus a Christo ad rationem sacramenti, et
eodem modo perficitur ac ipsum matrimonium. Sed contractus matri
monialis seu matrimonium perficitur consensu de praesenti sine sexuum
commixtione, ut patet ex matrimonio S. Joseph et beatae Mariae Vir
ginis. Ergo. Petrus Lombardus errorem vocat dicere «sine carnali copula
non posse contrahi matrimonium; inter Mariam et Joseph non fuisse
conjugium, vel non fuisse perfectum; quod nefas est dicere»1.
2) Ex SS. Patribus. S. Ambrosius: «Non enim defloratio virgini
tatis facit conjugium, sed pactio conjugalis... Cum jungitur puella, con
jugium est, non cum virili admixtione cognoscitur»1
2.
Nicolaus I: «Per hoc sufficiat secundum leges solus eorum consen
sus de quorum conjunctionibus agitur. Qui consensus si in nuptiis solus
forte defuerit, caetera etiam cum ipso coitu celebrata frustrantur, Joan
ne CJirysostomo, magno doctore, testante, qui ait: Matrimonium non
jacit coitus, sed voluntas» 3.
3) Ex Ecclesiae documentis. Concilium Florentinum ait: «Causa effi
ciens matrimonii regulariter est mutuus consensus per verba de prae
senti expressus»4.
Codex Juris Canonici: «Matrimonium facit partium consensus inter
personas jure habiles, legitime manifestatus»5.
Catechismus Romanus apposite ad rem admonet parochos, ut fide
libus explicent «praeter consensum eo, quo dictum est, modo expres
sum, ut verum matrimonium exsistat, concubitum necessario non re
quiri; nam et primos parentes ante peccatum, quo tempore nulla inter
eos carnis copula intercesserat, ut Patres testantur, vero matrimonio
junctos fuisse plane constat. Quare a Sanctis Patribus dictum est ma
trimonium non concubitu, sed consensu exsistere» e.
4) Ex ratione. Matrimonium copula carnali non consummatum di
citur ratum. Si hoc matrimonium ratum non esset sacramentum sed
promissio futurae copulae, ut aliqui voluerunt, vetitum esset conjugibus Christianis commisceri, quia solum sacramentum facit eis usum ma
trimonii esse licitum. Inauditum est autem conjugibus post celebratum
conjugium non licere commisceri.
1
2
8
4
5
®
IV Seni., dist. 26, n. 7; ML 192, gio.
De instil. virg., c. 6, n. 41; ML 16, 331.
Resp. ad consulta bulgar., c. 3; Mansi, 15, 403.
Decreto pro armenis: Denz-Bannw., 702.
Can. 1081, § i.
Parte 2, c. 8, n. 8.
ART. IV. QUAE SIT MATERIA ET FORMA SACR. MATRIMONII
4SI
ARTICULUS IV
QUAE SIT MATERIA ET FORMA SACRAMENTI MATRIMONII
695. Status quaestionis. 1) Omnia sacramenta constant materia
et forma, ut patet ex Concilio FlorentinoUnde fallitur Durandus 12,
cum docet matrimonium non convenire univoce cum aliis sacramentis
quoad applicationem rei et verborum, quia in aliis sacramentis per ali
quem extrinsecum. in matrimonio autem per ipsos contrahentes fit ap
plicatio. Sed hoc nihil obstat. In matrimonio sicut in aliis sacramentis
est aliquid determinatum quod est materia, et aliquid determinans quod
est forma.
2) Loquimur de materia et forma matrimonii, quatenus matrimo
nium est sacramentum seu contractus in fieri, non de matrimonio, qua
tenus est vinculum in facto esse, et ideo in ipso contractu quaeri adsignariqne debent materia et forma.
696. Placita theologorum. 1) Aliqui theologi, putantes sacerdotem
esse ministrum hujus sacramenti, dixerunt verba contrahentium esse ma
teriam, verba vero sacerdotis esse formam ejusdem. Ita Canu-s, Estius, Syl
vius et alii pauci 3.
Contra hanc sententiam ait cl. Martine: «Inaudita quippe apud eos
(veteres ritualistas) erant illa verba parochi: Ego vos conjungo in nomine.
Patris, etc., in quibus aliqui ex recentioribus scholasticis formam hujus
sacramenti constituunt» 4*7.
2) Alii dixerunt corpora legitime contrahentium esse materiam, con
sensum vero per verba vel alia signa externa expressam esse formam hujus
sacramenti. Eorum ratio est, quia in contractibus res ipsae, quae mutuo
dantur, sunt materia, et verba, quibus res traditur, dicitur forma. Ita Vaz
quez et alii pauci s.
Sed hoc non placet, quia in aliis contractibus res, quae mutuo dantur,
sunt materia circa quam, non constituens contractum, et nequit aequiparari cum materia proxima sacramenti matrimonii, de qua nunc agimus.
3) Alii contendunt consensum internum contrahentium aliquo modo
expressum esse materiam, verba vero seu signa, quibus consensus exprimi
tur, esse formam. Ita Capreolus, Navarrus, Valentia et alii °.
4) Verior sententia docet verba seu signa utriusque conjugis ad invicem,
quibus consensus exprimitur, esse simul materiam et formam sacramenti
matrimonii sub diverso respectu; quatenus scilicet verba seu signa expri
munt mutuam traditionem juris ad corpora, sunt materia; et quatenus
exprimunt mutuam acceptationem traditionis, sunt forma.
Hanc sententiam tenent S. Thomas, Suarez, Sanchez, Gonet, Gabriel a
S. Vincentio, Salmanticenses et alii plures ’.
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 695.
In IV Sent., dist. 26, q. 3, n. 11.
3 Canus, De locis theologicis, lib. 8, c. 5; Estius, In IV Sent., dist. 26, § io;
Sylvius, In Suppl., q. 42, a. i, q. i.
4 De antiquis Eccl. rit., lib. 1, c. 9, a. 3, n. 6.
3 De matrimonio, q. 3, c. 5.
3 Capreolus, In IV Sent., dist. 26, q. un., a. 3 ad 7; Navarrus, Manuale contessariorum, c. 22, n. 20; Valentia, In III p., disp. 10, q. 1, p. 6.
7 S. Thomas, Suppl., q. 42, a. 1 ad I et 2; Suarez, De sacramentis in genere,
q. 60, a 8, disp .:, sect. 1; Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp. 5, n. 6; Gonet, De
matrimonio, disp 2, a 5; Gabriel a S. Vineontio, De sacramento matrimonii, disp. 2,
q. 1, Salmanlloonses, De matrimonio, c. 3, p 2, n. 63.
1
2
DE SACRAMENTIS. S. VIII. Q. XLI. DE MINISTRO ET SUBJECTO MATRIMONII
432
Falleretur certe, qui diceret in hac sententia unum conjugum adhibere
materiam, verba scilicet significantia traditionem, et alterum ponere for
mam seu verba exprimentia acceptationem.
Ambo potius adhibent utramque, quia, ut dicemus inferius, ambo sunt
ministri et subjectum hujus sacramenti.
Clarissime hoc exponunt Salmanticenses his verbis: «Quando vir dicit
feminae: Volo te in conjugem recipere, duo facit; et exprimit traditionem
sui corporis feminae et acceptationem mutuae traditionis feminae ad ipsum:
et similiter ex parte feminae, quando ipsa dicit: Volo tecum nubere, et tra
ditionem sui et acceptationem alterius explicat. Verba ergo utriusque con
jugis, secundum quod explicant traditionem, sunt materia respectu alterius,
cujus verba, ut explicant acceptationem illius, se habent ut forma; et con
sequenter verba istius, ut explicant traditionem sui alteri, se habent ut
materia; et alterius verba, ut explicant acceptationem, ut forma. Ac proinde
in hoc sacramento datur duplex materia et forma partialis, neutra tamen
perfecte significans, nisi ut conjuncta cum alia» ·.
Hoc modo explicatur materiam et formam intrinsece constituere sacra
mentum seu contractum matrimonialem transeuntem, et simul, ut decet,
esse sensibiles.
QUAESTIO XLI
DE MINISTRO ET SUBJECTO SACRAMENTI MATRIMONII
ARTICULUS I
QUIS SIT MINISTER SACRAMENTI MATRIMONII
697. Minister sacramentorum est, qui ea conficit et administrat.
Investigandum hic venit, quis conficiat et conferat sacramentum ma
trimonii.
Placita theologorum, i) Aliqui defendunt sacerdotem, qui nuptias be
nedicit, et profert verba: Ego vos conjungo, esse ministrum hujus sacramenti.
Ita Canus, Sylvius, Contenson et alii pauci 12.
2) Alii communiter docent ipsos contrahentes esse ministros sacra
menti matrimonii 3.
698. Thesis. Ministri sacramenti matrimonii sunt ipsi contrahentes.
Arg. 1) Ex praxi et doctrina Ecclesiae. Ubi parochus vel Ordina
rius vel sacerdos delegatus haberi nequit, «in mortis periculo validum
et licitum est matrimonium contractum coram solis testibus; et etiam
extra mortis periculum, dummodo prudenter praevideatur eam rerum
conditionem esse per mensem duraturam» 4.
De matrimonio, c. 3, p. 2, n. 63.
2 Canus, De locis theologicis, lib. 8, c. 5; Sylvius, In Suppi., q, 42, a. 1; quae
ritur 1; Contenson, lib. ii, p. 4, diss. 4, c. 1, prop. 3 et 4.
3 Cfr. Sotus, In IV Sent., dist. 26, q. 2, a. 3; Liberius a Jesu, Conlrov., tr. 8,
disp. 2, conlrov. unica: Gabriel a S. Vincentio, De sacramento matrimonii, dispo
sitio 3, q. 12.
'* doilex Juris Canonici, can. 1098, § I. Cfr. Wiroeburgenses, De sacramento
matrimonii, n. 305 sqq., qui dilucide hanc materiam explicant.
1
ART. Ii. SUBJECTUM SACR. MATRIMONII
433
2) Ex auctoritate S. Thomae. Angelicus Doctor ait ad rem: «Verba,
quibus consensus exprimitur matrimonialis, sunt forma hujus sacramen
ti, non autem benedictio sacerdotis, quae est quoddam sacramentale» L
3) Ex ratione. Sacramentum matrimonii est ipse contractus trans
iens. Contractum autem faciunt contrahentes. Ergo contrahentes con
ficiunt et administrant hoc sacramentum.
699. Scholion. Parochus tamen vel sacerdos delegatus munere spe
ciali fungitur in celebratione sacramenti matrimonii. Est testis qualijicatus et ex officio deputatus, qui non facit quidem sacramentum seu
contractum, sed solemnizat nuptias.
A primis Ecclesiae saeculis praesentia sacerdotis in matrimoniis
ineundis requirebatur ad liceitatem. Primo quidem juxta S. Ignatium
de sententia episcopi connubia fiebant 1
2; et deinde S. Evaristus saecu
lo n ex traditione apostolica statuisse dicitur, ut matrimonium publice
celebraretur, et sacerdotis benedictio adhiberetur3. Quare tempore Ter
tulliani «occultae... conjunctiones, id est, non prius apud Ecclesiam pro
fessae, juxta moechiam et fornicationem judicari» periclitabantur45
.
Juxta Concilium Tridentinum s, et Codicem Juris Canonici ®, «ea tan
tum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram parocho, vel loci
Ordinario, vel sacerdote ab alterutro delegato et duobus saltem te
stibus».
His tamen verbis non declaratur sacerdotem esse ministrum sacra
menti matrimonii, sed contractui matrimoniali, qui a contrahentibus
celebratur, apponitur ea conditio, ut ad validitatem celebretur coram
parocho, Ordinario vel sacerdote ab alterutro delegato. Caetera apud
moralistas.
ARTICULUS II
QUIS SIT SUBJECTUM SACRAMENTI MATRIMONII
Quae de subjecto sacramenti .matrimonii disputantur, breviter hic
exponenda suscipimus.
700. I. Omnis et solus homo baplizatus. qui nullo ligatur impedi
mento dirimente juris naturae vel juris positivi, potest valide suscipere
sacramentum matrimonii.
1) Nemo potest valide hoc sacramentum suscipere, nisi prius sit
baptizatus, quia baptismo ingredimur Ecclesiam et capaces reddimur
suscipiendi caetera sacramenta.
2) Oportet subjectum esse immune ab impedimentis dirimentibus,
quia impedimenta dirimentia reddunt contractum nullum, ac proinde
invalidant sacramentum. Vide haec impedimenta in Codice Juris Cano
nici, can. 1067-1080, et apud moralistas.
1
3
3
1
5
n
Suppi., q. 42, a. 1 ad 1.
S. Ignatius, cp. ad Polycarpum, 5, 1; Journel, 67.
lireviarium romanum, die 26 Octobris.
Tertullianus, De pudicitia, 4; ML 2, 1038.
.$>$$. 24, decretum de reformatione, c. 1; Mansi, 33, 152.
Can, 1094,
28
434
DE SACRAMENTIS. S. VIH. Q. XLII. BE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
3) Cum contrahentes sint minister ac subjectum hujus sacramenti,
quatenus sunt minister, debent habere intentionem saltem virtualem
faciendi, quod facit Ecclesia, et quatenus sunt subjectum, intentionem
saltem habitualem.
701. II. Omnis homo, qui est in statu gratiae sanctificantis, et ser
vat leges a legitima auctoritate circa connubia latas, licite potest hoc sa
cramentum suscipere.
1) Omnis homo, qui est in statu gratiae, quia, cum matrimonium sit
sacramentum vivorum, non licet Christianis matrimonium in peccato
mortali recipere.
2) Qui leges a legitima auctoritate circa connubia latas servat. Hae
leges plerumque referuntur ad impedimenta tam dirimentia quam im
pedientia, et a contrahentibus servandae sunt.
Scholion. Sedulo hortandi sunt fideles, ut antequam matrimonium
ineant, confirmationem suscipiant1, et «sua peccata diligenter confitean
tur, et sanctisssimam eucharistiam pie recipiant» 12.
QUAESTIO XLII
DE EFFECTIBUS SACRAMENTI MATRIMONII
702. Effectus sacramenti matrimonii sunt gratia sanctificans et
proprietates, quae dicuntur unitas et indissolubilitas. De gratia sancti
ficante matrimonii in uno articulo et de proprietatibus disseremus in
sequentibus.
ARTICULUS I
AN ET QUAM GRATIAM PRODUCAT SACRAMENTUM MATRIMONII
703. Thesis. Sacramentum matrimonii causai augmentum gratiae
sanctificantis cum vigore speciali ad munera matrimonii rite adimplenda.
1) Causal augmentum gratiae sanctificantis. Matrimonium enim
est sacramentum vivorum. Sacramenta autem vivorum producunt au
gmentum gratiae non ponentibus obicem.
2) Cum speciali vigore ad munera matrimonii rite adimplenda. Gra
tia sanctificans, quatenus confert jus ad auxilia quaedam specialia, vo
catur sacramentalis. Sacramentum autem matrimonii confert gratiam
sanctificantem cum auxiliis specialibus ad rite adimplenda munera sta
tus matrimonialis.
Munera status matrimonialis sunt: ut a) conjuges prolem honeste pro
creent et christiane educent; b) sese mutuo diligant, ut Christus dilexit
Ecclesiam 3, mutuumque sibi praestent auxilium; c) fidelitatem sibi in
vicem servent; d) ardores concupiscentiae compescant.
1
2
3
Codex Juris Canonici, can. 1021, § 2.
Codex Juris Canonici, can. 1033.
Ephes., 5, 25.
ART. II. UNITAS MATRIMONII
435
Sacramentum autem matrimonii confert gratiam sanctificantem cum
auxiliis ad haec munera rite adimplenda necessariis, ut docet Concilium
Tridentinum dicens: «Gratiam vero, quae naturalem illum amorem per
ficeret, et indissolubilem unitatem confirmaret, conjugcsquc sanctifica
ret, ipse Christus venerabilium sacramentorum institutor atque perfe
ctor sua nobis passione promeruit»x.
ARTICULUS II
UNITAS MATRIMONII EXPLICATUR
704. Status quaestionis. 1) «Essentiales matrimonii proprietates
sunt unitas ac indissolubilitas, quae in matrimonio Christiano peculiarem
obtinent firmitatem ratione sacramenti»12. De unitate in hoc articulo et
de indissolubilitate in sequenti loquemur.
2) Unitas matrimonii est qualitas essentialis ejusdem, juxta quam
unus vir foedere conjugali conjungitur cum una sola muliere. Dicitur
monogamia — μονος γάμος — unum matrimonium.
Est perfecta, si conjux, mortuo conjuge, non transit ad novas nu
ptias; et imperfecta, si novas ineat nuptias.
Unitati matrimonii adversatur polygamia (plura matrimonia), quae
est conjunctio conjugalis unius cum pluribus. Si una mulier plures viros
habeat, dicitur polyandria; si unus vir pluribus mulieribus jungatur, est
proprie polygamia; utraque tamen nomine communi vocatur simpliciter
polygamia.
Potest esse simùltanea vel successiva, prout una pars, vivente vel
mortuo conjuge, novas inierit nuptias.
3) Quaeri potest, an polygamia simultanea adversetur tum matri
monio sacramento tum matrimonio ut est in officium naturae.
1 Sess. 24, prooem.;· Denz-Bannw., 969. Effectus matrimonii Christiani lepide
describit Tertullianus his verbis: «Quale jugum fidelium duorum (conjugum) unius
spei, unius disciplinae, ejusdem servitutis. Ambo fratres, ambo conservi, nulla
spiritus camisve discretio. Atquin vere duo in carne una, ubi caro una, unus et
spiritus. Simul orant, simul volutantur et simul jejunia transigunt, alterutro do
centes, alterutro hortantes, alterutro sustinentes. In Ecclesia Dei pariter utrique,
pariter in convivio Dei, pariter in angustiis, in persecutionibus, in refrigeriis; neuter
alterum celat, neuter alterum vitat, neuter alteri gravis est, libere aeger visitatur,
indigens sustentatur; eleemosynae sine tormento, sacrificia sine scrupulo, quoti
diana diligentia sine impedimento; non furtiva signatio, non trepida gratulatio,
non muta benedictio; sonant inter duos psalmi et hymni, et mutuo provocant,
quis melius Deo suo cantet. Talia Christus videns et audiens gaudet, his pacem
suam mittit, ubi duo, ibi et ipse; ubi et ipse ibi malus non est». Ad uxorem, lib. 2,
c. 9; MI. 1, 1416 sq.
Leo item SII/ docet matrimonia Christiana non solum propagationi generis
humani prospicere, sed et meliorem beatioremque efficere conjugum vitam, tum
mutuo ad vitae necessitates sublevandas adjumento, tum amore constanti ac fi
deli, communione bonorum, et gratia caelesti, quae a sacramento proficiscitur.
Deinde addit: «Hos fructus tantos ac tam praeclaros tamdiu matrimonium revera
genuit, quandiu munera sanctitatis, unitatis, perpetuitatisque retinuit, a quibus
vim omnem accipit fructiferam et salutarem». Encyclica Arcanum divinae sapien
tiae, 10 1'cbr. 1880. Acta S. Sedis, 12, 395.
1 Codex Juris Canonici, can. 1013, § 2.
DE SACRAMENTIS. S. VIII. β. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
436
4) Facile probatur polygamiam simultaneam adversari matrimonio
sacramento, quia Christus ita instituit hoc sacramentum unum, ut unus
et una solummodo inire possent connubium.
5) Difficilius explicatur, an et quomodo polygamia simultanea ad
versetur matrimonio, quod est in officium naturae, et quomodo dispen
sationem patiatur.
Ut haec difficultas radicitus explicetur, notanda sunt sequentia: jura
naturae aliquando praecipiunt ea, quae spectant ad bonum Dei, et ve
tant, quae ipsi ultimo fini ac summo bono directe repugnant, ut Deum
esse diligendum et non esse blasphemandum, dicunturque praecepta
primae tabulae; aliquando exigunt, quae respiciunt bonum creaturae, ac
vetant, quae repugnant eidem, ut vitam innocentis esse servandam, et
neminem esse occidendum, vocanturque praecepta secundae tabulae.
Praecepta secundae tabulae possunt esse primaria vel secundaria.
prout fines naturae primarios vel secundarios servandos ordinent, aut
eorum opposita prohibeant. Jus enim naturae potest praecipere finem
primarium vel secundarium naturae, ut custodia vitae innocentis est
finis primarius, et solutio debiti est finis secundarius. Et juxta hoc du
pliciter etiam contingit aliquid naturae fini adversari: uno modo quasi
omnino prohibens ac tollens finem principalem naturae, ut polyandria
impediens generationem tollit finem principalem matrimonii, qui est
prolis procreatio: alio modo quasi prohibens ac tollens finem secunda
rium naturae, ut polygamia seu unius viri cum pluribus uxoribus con
junctio tollit finem secundarium matrimonii, qui est fides mutuumque
inter conjuges auxilium1.
6) Jura naturae, quae referuntur ad bonum Dei ut ad ultimum
finem, immobilia sunt, ac proinde praecepta primae tabulae nullam
admittunt dispensationem, quia Deus non potest dispensare ab obliga
tione, quam habemus, diligendi ipsum, nec licentiam concedere ad blas
phemandum.
Praecepta primaria secundae tabulae, quae servant jura naturae re
spectu finis principalis ipsius naturae, comparari possunt ordini ac le
gibus generalibus totius universi, et aliquando dispensari possunt a Deo,
non tanquam regula generalis et privilegium permanens pro omnibus,
sed in casibus particularibus, ratione alicujus mysterii significandi, sicut
ordo totius universi dispensatur a Deo per miraculum. Ad rem appo
site S. Thomas: «Ratio dispensationis in praeceptis legis naturae quando
que... est tantum in causis superioribus, et tunc potest dispensatio esse
divinitus etiam contra prima, praecepta legis naturae, ratione alicujus
mysterii divini significandi vel ostendendi, sicut patet de dispensatione
in praecepto Abrahae facto de occissione filii innocentis. Tides autem
dispensationes non fiunt communiter ad omnes, sed ad aliquas singula
res personas, sicut etiam in miraculis accidit» 12. Praecepta igitur aliqua
primaria juris naturae circa matrimonium possunt a Deo dispensari
quasi per miraculum pro quibusdam personis particularibus, non habitualiter pro tota societate.
1
2
Cfr. S. Thomas, Suppi., q. 65, a. I.
Suppi., q. 67, a. 2.
ART. II. UNITAS MATRIMONII
437
Praecepta secundaria legis naturalis servant ordinem naturae circa
fines secundarios ejusdem, ut in matrimonio praecipitur fides, ac conjugum mutuum auxilium, et in his potest Deus aliquando dispensare
etiam pro omnibus ad certum tempus.
7) Matrimonium «habet ulterius alium finem, in quantum inter
fideles est, scilicet significationem Christi et Ecclesiae; et sic bonum ma
trimonii dicitur sacramentum» E Polygamia hunc finem «totaliter tollit,
eo quod, sicut Christus est unus, ita et Ecclesia una» 12.
8) Quaeritur, an et quomodo polygamia sit vetita.
705. Thesis I.
ceptis adversatur.
Polyandria simultanea omnibus juris naturae prae
Nota. Divinus Plato primo 3* et deinde sansimoniani communiter alii
que haeretici 1 commendarunt communitatem feminarum, imo plures abo
minandam turpitudinem accedendi ad unam mulierem tenuerunt, libidine
magis quam doctrina ducti.
Dilucide probat cl. Perrone r' aliquando quidem contigisse, ut unica
mulier pluribus simul fuerit addicta viris (polyandria), sed hujusmodi con
gressus apud nullas gentes, nequidem barbaras atque sylvestres, matri
monii nomine fuisse cohonestatas.
Arg. 1) Polyandria simultanea a) adversatur primario matrimonii
fini, qui est bonum prolis. Mulier enim, cui plures accedunt viri, reddi
tur sterilis, adeo ut juxta Debreyne 6*ex ducentis meretricibus duo vel
tres filii nascantur per annum; et educatio prolis fit impossibilis, ubi
ignoratur pater, b) Tollit omnino bonum fidei, quod, ut diximus, con
sistit in mutuo conjugum adjutorio et fidelitate. Plures enim viri in
unius tantum mulieris commercio non pacem fovent, non mutuum auxi
lium praestant, sed rixas discordiasque promovent, c) Non adhibet con
cupiscentiae remedium, quia plures viri cum una tantum muliere non
satisfiunt ".
Compertum etiam est ex historia nunquam in hoc a Deo dispensa
tum fuisse, neque consuetudine vel lege aliqua apud gentes polyandriam
simultaneam ut honestam habitam fuisse.
An possit Deus aliquando dispensare in lege naturali prohibente po
lyandriam simultaneam, non constat. Si attendantur principia S. Tho
mae, qui dicit Deum posse, ratione alicujus mysterii divini significandi
vel ostendendi, in casibus particularibus et per modum miraculi dispen
sare in praeceptis etiam primariis juris naturae8, videtur posse Deum
aliquando dispensare in praecepto primario prohibente polyandriam si
multaneam, et ita docet Sanchez 9. Alii tamen communius defendunt
1
2
3
*
■’
"
’
"
°
S. Thomas, Suppi., q. 65, a. I.
S. Thomas, Suppi., q. 65, a. I.
Dc republica (Civitas), lib. 5.
Cfr. Porrono, De matrimonio Christiano, lib. 3, c. 1, a. 1.
Dc matrimonio Christiano, lib. 3, c. 1, a. 1.
Essai sur la théologie morale, p. 3, § 3.
Cfr. Porrono, Dc matrimonio Christiano, lib. 3, c. 1, a. 1.
Suppl., q. 67. a. 2.
Dc matrimonio, lib. 7, disp. 80, n. 15.
DE SACRAMENTIS. S. VIII. Q. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
438
polyandriam simultaneam ita esse essentialiter malam, ut nunquam pos
sit supponi ratio alicujus mysterii divini significandi vel ostendendi, qua
Deus valeat ab ea auferre malitiam. Unde putant polyandriam simultaneam ita esse essentialiter foedam ac inhonestam, ut nulla causa
dispensari possit.
706. Thesis II. Polygamia et polyandria successiva, id est, novum
matrimonium post mortem unius conjugis vel etiam post dissolutionem
matrimonii rati aut matrimonii in infidelitate contracti, est libera ac licita.
Nota. Montanistae imprimis, opitulante Tertulliano *, et deinde novatiani, si fides est Theodoreto 1
2, damnarunt secundas nuptias ut illicitas.
Inter graecos controversia olim exarsit, an tertiae et quartae nuptiae
(trigamia et tetragamia) aliquando licerent. Opinio negativa inter graecos
praevaluit. Hujus disciplinae incipientis theoriam continent verba S. Gregorii Nazianzeni, qui loquendo de nuptiis ait: «Primum (matrimonium) lex
est, secundum venia et indulgentia, tertium iniquitas. Qui autem hunc
numerum excedit, porcinus plane est» 3. S. Basilius similia habet 5*
. Idque,
incipiente saeculo x, Nicolaus 1 cognomento mysticus, Patriarcha Cpolitanus, expresse declaravit in suo decreto anni 920 4.
Attamen, Nicolaus I, qui primo dixit quartas nuptias jure divino da
mnari, deinde fassus est jure tantum ecclesiastico eas reprobari.
Graeci schismatici nunc etiam huic doctrinae ita adhaerent, ut tertias
nuptias dicant illicitas et quartas invalidas, nisi impedimentum a legitima
auctoritate tollatur.
Ecclesia latina nunquam tertias et ulteriores nuptias damnavit.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Hanc doctrinam diserte tradidit Apo
stolus dicens: Dico autem non nuptis et viduis: Bonum est illis si sic
permaneant, sicut et ego. Quod si non continent, nubant. Melius est enim
nubere quam uri... Mulier alligata est legi, quanto tempore vir ejus vivit;
quod si dormierit vir ejus, liberata est; cui vult, nubat, lanium in Domino 5.
Alibi hortatur viduas juniores nubere, filios procreare, matres familias
esse ®.
2) Ex SS. Patribus. Hermas: «Si mulier, inquam Domine, aut in
vicem vir aliquis dormierit et nupserit aliquis eorum, numquid peccat
nubens? Non peccat»7.
S. Epiphanius: «In populo, propter ejus imbecillitatem, tolerari istud
potest, ut, qui uxore prima contenti esse non possunt, ea mortua, se
cundam sibi copulent» 8.
S. Hieronymus: «Erubescat calumniator meus dicens me prima da
mnare matrimonia, quando legit: Non damno bigamos, et trigamos, et,
si dici potest, octogamos. Aliud est non damnare, aliud praedicare; aliud
est veniam concedere, aliud laudare virtutem»9.
1
2
3
4
5
°
’
8
8
c. 1; ML 2, 970.
Theodoretus, Haeret, /ab. compl., lib. 3, c. 6; MG 83, 407.
Orat. 37, n. 8; MG 36, 291.
Ep. 160; MG 32, 627.
I Cor., η, 8-9, 39.
I Tini., 5, 14
Mand. 4, c. 4, n. 1; MG 2, 922; Journel, 88.
Adv. Haer. Panarium, haer. 59, c. 4; MG 41, 1024: Journel, 1097.
Ep. 48 ad Pammachium, c. 9; ML 22, 499; Journel, 1349.
Monogamia,
ART. II. UNITAS MATRIMONII
439
S. Augustinus: «De tertiis et de quartis et de ultra pluribus nuptiis
solent homines movere quaestionem. Unde, ut breviter respondeam, nec
ullas nuptias audeo damnare, nec eis verecundiam numerositatis au
ferre» 1.
3) Ex Ecclesiae documentis. Concilium Florentinum: «Cum secun
dum Apostolum, mortuo viro, mulier sit ab ejus lege soluta, et nubendi
cui vult in Domino habeat facultatem, nec distinguat, mortuo primo,
vel secundo, vel tertio, -declaramus non solum secundas, sed tertias et
quartas, atque ulteriores, si aliquod impedimentum non obstat, licite
contrahi posse» 1
2.
Codex Juris Canonici: «Licet casta viduitas honorabilior sit, secundae
tamen et ulteriores nuptiae validae et licitae sunt» 3*.
Haec fuit praxis in Ecclesia semper servata.
707. Thesis III. Polygamia simultanea proprie dicta non juri na
turae primario sed juri naturae secundario adversatur.
Nota, i) Pars prima videtur esse contra Calvinum ‘, qui diserte adseruit polygamiam simultaneam ita esse legi naturali contrariam, ut nun
quam possit a Deo permitti, et Patriarchas veteris testamenti, qui duas
habuerunt uxores, fuisse adulteros.
2) Circa alteram thesis partem duae sunt theologorum opiniones. Ali
qui censent polygamiam simultaneam esse quidem juri naturae parum
consentaneam eique repugnare ut aliquid minus perfectum, sed, spectato
solo naturae jure, unionem esse validam. Ita Durandus 5*et alii apud Per
rone, quibus ipse Perrone non parum favet °. Alii communius et melius
putant polygamiam simultaneam ita juri naturae adversari, ut nemo, spe
ctato solo naturae jure, possit citra dispensationem Dei cum duabus simul
uxoribus nuptias valide inire. Ita videtur tenere S. Thomas, et defendunt
S. Bellarminus, Liberius a Jesu, Billot et alii 7,
Pars l.a
Non adversatur juri naturae primario.
Polygamia simultanea non tollit nec impedit omnino finem prima
rium matrimonii, qui est procreatio et educatio prolis, quia, ut ait
S. Thomas, unus vir sufficit «pluribus uxoribus fecundandis et educan
dis filiis ex eis natis» 8.
Pars 2.a
Adversatur juri naturae secundario.
1) Quia polygamia simultanea difficilem reddit obtentionem finis
primarii matrimonii praesertim quoad educationem prolis.
2) Quia multum impedit fines secundarios matrimonii: a) «Eo quod
non facile potest esse pax in familia, ubi uni viro plures uxores jungun
De bono viduit., c. 12, n. 15; ML 40, 439; Journel, 1790.
Decreto pro armenis; Mansi, 31 B, 1741.
Can. 1142.
Comment, in Genesim, c. 16.
In ll' Sent., dist. 33, q. 1.
De matrimonio Christiano, lib. 3, c. 1, a. 2.
’ S. Thomas, Suppi., q. 65, a. 1; S. Bellarminus, De matrimonio, c. 10; Liberius
a Jesu. Controv., tr. 8, disp. 3, controv. 2: Billot, De matrimonio, th. 40, § 1.
“ Suppi., q. 65, a 1.
1
2
3
1
5
°
44°
DE SACRAMENTIS. S. VIII. Q. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
tur; cum non possit unus vir sufficere ad satisfaciendum pluribus uxo
ribus ad votum, et etiam quia communicatio plurium in uno officio
causât litem»J. b) Polygamia seu commercium unius viri cum pluribus
uxoribus non jam remedium concupiscentiae sed signum est libidinis
atque luxuriae.
708. Thesis IV.
veteri Testamento.
Nota.
Polygamia simultanea lege divina vetita est in
Haec doctrina est multo communior contra Durandum, Sanchez,
Perrone et alios 1
234.
Arg. 1) Ex institutione matrimonii. Dominus in paradiso, insti
tuens matrimonium, unum virum cum una uxore conjunxit. Quare
S. Joannes Chrysostomus apposite ait: «Animadverte autem illum non
a creatione solum illud affirmare, sed et a praecepto ejus. Non enim
dixit ipsum fecisse unum tantum hominem unamque mulierem: sed
etiam praecepisse, ut unus uni copularetur. Si voluisset autem hanc
dimitti, aliam duci, cum unum hominem fecit, multas fecisset mulieres.
Nunc autem et ex modo creationis et ex forma legis ostendit unum de
bere semper cum una habitare, neque unquam separari» 8.
2) Ex verbis Adae in paradiso. Cum Dominus adduxisset mulie
rem ad Adam, dixit Adam: Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne
mea... Quamobrem relinquet homo patrem suum et matrem, et adhaerebit
uxori suae; et erunt duo in carne una *. Hunc locum commentatus est
Innocentius III dicens: «Non dicit 1res vel plures, sed duo: nec dicit:
adhaerebit uxoribus, sed uxori5.
709. Thesis V. Deus in Veteri Testamento dispensavit a lege, quae
prohibebat polygamiam simultaneam. Communis et certa.
Diximus supra polygamiam simultaneam non adversari primariis
juris naturae praeceptis, sed secundariis tantum, quae dispensationem
patiuntur. Hanc autem dispensationem olim a Deo concedi oportuisse
probat Angelicus his verbis: «Lex autem de unitate uxoris non est hu
manitus sed divinitus instituta; nec unquam verbo aut litteris tradita,
sed cordi impressa, sicut et alia, quae ad legem naturae qualitercumque
pertinent. Et ideo in hoc a solo Deo dispensatio fieri potuit per inspira
tionem internam, quae quidem principaliter Pattibus sanctis facta est,
et per eorum exemplum ad alios derivata est eo tempore, quo oportebat
praedictum naturae praeceptum praetermitti, ut major esset multipli
catio prolis ad cultum Dei educandae. Semper enim principalior finis
magis observandus est quam secundarius. Unde, cum bonum prolis sit
1 S. Thomas, Suppi., q. 65, a. i. Mahumetani, qui plures uxores habent, non
valentes ponere pacem in familia, in veram servitutem eas redegerunt.
2 Durandus, In IV Sent., dist. 33, q. 1; Sanchez, De matrimonio, lib, 7, disp 80,
n. 6; Perrone, De matrimonio Christiano, lib. 3, p. 34.
3 In Matth., hom. 62, n. r; MG 58, 597.
4 Gen., 2, 23 sq.
3 Ep. Gaudemus in Domino, a. 1201; ML 216, 1270.
ART. Π. UNITAS MATRIMONII
44I
principalis matrimonii finis, ubi prolis multiplicatio necessaria erat, de
buit negligi ad tempus impedimentum, quod posset in secundariis fini
bus evenire, ad quod removendum praeceptum prohibens pluralitatem
uxorum ordinatur» x.
Revera in hoc a Deo dispensatum fuisse constat eo quod Abraham,
Jacob, Elcana, David, Joas aliique sanctissimi viri habuerint plures uxo
res in veteri Testamento. Tanti enim viri non sunt accusandi de adul
terio.
Merito animadvertit cl. Billot·1
2 dispensationem, de qua loquimur,
non esse licentiam committendi adulterium, quia adulterium secum fert
malitiam, sed dare dispensationem idem significare in casu ac auferre
malitiam adulterii ab iis actionibus, quae alias illam continerent.
710. Scholia. 1) Auctores multo communius docent dispensatio
nem hac in re fuisse a Deo concessam post diluvium; et rationem affe
runt cum S. Bellarmino, «quia post diluvium homines paucissimi erant,
et non diu vivebant ut ante diluvium, idcirco Deus ad faciliorem propa
gationem generis humani induisit polygamiam» 34. Quare Lamechum ex
nepotibus Cain, qui ante diluvium duas coepit simul habere uxores,
Tertullianus et S. Hieronymus maledictum11 et S. Nicolaus I adulterum5*
vocant.
Aliqui insinuant statim post diluvium fortasse ipsi Noe e, alii poste
rius scilicet Abrahae, dispensationem fuisse factam. S. Thomas solum
dicit eam Patribus sanctis fuisse concessam, quando prolis multiplicatio
fuit necessaria7.
2) Haec dispensatio non per externam locutionem sed per internam
inspirationem videtur fuisse facta.
3) Non omnibus singillatim sed juxta aliquos soli Noe, juxta alios
Abrahae, et juxta S. Thomam Patribus sanctis dispensatio facta est, et
per eorum exemplum ad alios fuit derivata. Voluerunt nonnulli hanc
dispensationem soli populo hebraeorum fuisse concessam, sed verius di
citur eam fuisse ad omnes gentes extensam per quamdam concomitantiam.
711. Thesis VI. In lege evangelica fuit polygamia simultanea pro
hibita et antiqua dispensatio in perpetuum penitus revocata.
Nota. 1) Gnostici docuerunt polygamiam in lege evangelica non esse
prohibitam.
2) Lutherus item et anabaptistae, Calvino contradicentes, dixerunt
polygamiam simultaneam esse jure divino licitam 8*.
Suppi., q. 65, a. 2.
De matrimonio, q. 65, «De unitate matrimonii».
De matrimonio, c. 11, «Quod a Christo».
4 Tertullianus, De exhortai, ad castitatem, c. 5; ML 2, 969; S. Hieronymus
Ep. yg ad Salvinam; ML 22, 732.
5 Responsa ad consulta bulgar., n. 51: ML 119, 1000.
° Katsohthaler, De matrimonio, n. 956.
’ Suppi., q. 65, a. 2.
1
2
3
* Lutherus, Melanchthon et Bucerus concesserunt Philippo de Hesse licen
tiam. iit Margaritam de Sahl in uxorem duceret, vivente Christina, prima uxore.
Cfr HorKonrOther. Historia de la Igtesia, t 5, p. 142.
442
DE SACRAMENTIS. S. VIII. Q. XLH. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII ]
3) Mormoni denique, a quodam Josepho Smith in Statibus Foedera
tis Americae septentrionalis anno 1830 fundati, non solum docuerunt polygamiam simultaneam esse licitam, verum etiam anno 1883 in congressu
adunati decreverunt mittendos esse missionaries in universum mundum, ut
salutiferam doctrinam de plygamia simultanea praedicarent.
Pars l.a
evangelica.
Polygamia simultanea prohibita est in lege
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus revocans matrimo
nium ad primaevam institutionem ait: Non legistis, quia, qui jecit homi
nem ab initio, masculum et feminam fecit eos? Et dixit: propter hoc di
mittet homo patrem et matrem, et adaerebit uxori suae, et erunt duo in
carne una 1. Dispensationemque olim concessam abrogavit dicens: Itaque
jam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Detis conjunxit, homo non
separet12.
Totam autem legem de matrimonio complevit Dominus dicens: Qui
cumque dimiserit uxorem suam nisi ob fornicationem et aliam duxerit, moe
chatur 3. Et si uxor dimiserit virum suum, et alii nupserit, moechatur4.
Eadem ratio est de eo, qui, retenta prima uxore, aliam duxerit. Ergo
Dominus in Evangelio polygamiam simultaneam reprobavit.
Apostolus etiam confirmavit hanc doctrinam dicens: Igitur, vivente
viro, vocabitur adultera, si fuerit cum alio viro 5.
2) Ex Concilio Tridentino: «Si quis dixerit licere Christianis plures
simul habere uxores, et hoc nulla lege divina esse prohibitum, a. s.» 6.
3) Ex documentis Ecclesiae. S. Nicolaus I ad bulgaros ait: «Duas
tempore uno habere uxores nec ipsa origo humanae conditionis admit
tit, nec lex Christianorum ulla permittit» 7.
4) Ex SS. Patribus. S. Theophilus: «Apud quos (christianos) adest
temperantia, continentia colitur, unicum matrimonium servatur» 8*
.
S. Ambrosius: «Non licet tibi, uxore vivente, uxorem ducere. Nam
et aliam quaerere, cum habeas tuam, crimen est adulterii» ®.
Pars 2.a
abrogata.
Antiqua dispensatio est in perpetuum penitus
1) Christus Dominus reduxit matrimonium in statum pristinum.
In primo autem statu exstitit monogamia non polygamia. Ergo Domi
nus sustulit dispensationem olim in veteri Testamento concessam.
2) Ipse Dominus, relata monogamia matrimonii primitivi, ait: Ita
que jam non sunt duo, sed una caro10.
1
2
3
4
s
6
7
8
8
10
Matth., 19, 4-5.
Matth., 19, 6.
Matth., 19, 9.
Mare., 10, 12.
Rom., 7, 3.
Sess. 24. can. 2; Denz-Bannw., 972.
Responsa ad consulta bulgar., c. 51; Mansi, 15, 419; MI. 119, 999 sq.
Ad Autolycum, lib. 3, n. 15; MG 6, 1142.
De Abraham, lib. 1, c. 7. n. 59: ML 14, 464.
Matth., 19, 6.
ART, III. AN ET QUOMODO MATRIM. SIT INDISSOLUBILE
443
712. Corollarium. Haec dispensatio sublata est a Domino non
solum pro christianis, qui sacramentum matrimonii contrahunt in Eccle
sia, sed etiam pro gentilibus, qui matrimonio in officium naturae jun
guntur.
1) Quia matrimonium revocatum est ad statum primitivum, in quo
polygamia prohibita erat jure naturae.
2) Licet gentiles non teneantur ad praecepta pure ecclesiastica, adstringuntur tamen praeceptis Christi ut legislatoris universalis. Christus
autem ut legislator universalis sustulit dispensationem, qua permitte
batur polygamia. Hinc gentiles nec licite nec valide possunt celebrare
secundas nuptias, vivente prima uxore.
ARTICULUS III
AN ET QUOMODO MATRIMONIUM SIT INDISSOLUBILE
713. Status quaestionis. 1) Matrimonium infidelium, quod est in
officium naturae, vocatur legitimum seu verum; matrimonium baptizatorum, quod est sacramentum, carnali copula nondum consummatum,
dicitur ratum; et matrimonium baptizatorum actu conjugali consumma
tum appellatur ratum et consummatum. De horum indissolubilitate di
versimode loquendum est.
2) Indissolubilitas est qualitas, qua vinculum matrimoniale disrumpi non potest.
3) Indissolubilitati opponitur dissolutio, quae est a) perfecta, quan
do matrimonium quoad vinculum disrumpitur, vel b) imperfecta, quando
dissolutio fit solummodo quoad torum vel etiam quoad habitationem.
De dissolutione imperfecta agunt canonistae et moralistae. Hic de dis
solutione perfecta.
4) Indissolubilitas matrimonii potest esse a) intrinseca, si iisdem
causis, quibus matrimonium contractum est, scilicet libero conjugum
consensu, dissolvi non potest; et b) extrinseca, si a nulla lege statuta vel
a nulla ecclesiastica civilive auctoritate potest annihilari.
5) Disserendum est primo de indissolubilitate intrinseca matrimo
nii, et deinde de indissolubilitate extrinseca.
§ 1
Utrum omne matrimonium sit intrinsece indissolubile.
714. Errores, i) Juxta Lutherum vinculum conjugale dissolvi po
test, si ethnicus aut malus Christianus conjugem deserit; si conjux ad fur
tum aliud ve crimen conjugem inducat; si conjuges rixas inter se habeant;
si alter conjugum diu absit; si unus adulterium committit '.
Juxta Bucerum matrimonium dissolvitur ob quamlibet causam, qua
conjuges sibi invicem displicent -.
1
Comment, ad cap.
mento matrimonii, lib 1,
3 /s Matth , c, 19,
7 op. primae ad Corinthios. Cfr. S. Bellarminus, De sacra
< 15; et Liberius a Josu, Controv., tr. 8, disp. 4, prooem.
441
DE SACRAMENTIS. S. VIII. Q. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
Juxta Melanchthonem et Calvinum, quando unus injuste ab alio dese
ritur vel adulterio defraudatur, potest vinculum dissolvere1.
2) Recentiores protestantes dubio haerent. Aliqui docent matrimo
nium ab auctoritate publica, non ab ipsis contrahentibus, dissolvi posse ob
adulterium. Alii negant.
3) Graeci schismatici plerumque credunt matrimonium dissolvi posse
ab ipsis conjugibus in casu adulterii.
4) Multi ralionalistae defendunt in matrimoniis dissolvendis liberta
tem cuique societati esse tribuendam.
715. THESIS I.
dissolubile.
Omne matrimonium est jure naturae intrinsece in
Nota. Veritas hujus theseos divina revelatione simul ac Ecclesiae do
cumentis, necnon theologorum suffragio ac rationis lumine demostratur.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Dominus in Evangelio de primaevo ma
trimonio in officium naturae instituto ait: Non legistis, quia, qui fecit
hominem ab initio, masculum et feminam fecit eos? et dixit: Propter hoc
dimittet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo
in carne una. Itaque jam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus
conjunxit, homo non separet1
2. His verbis docet Christus matrimoniale
vinculum semel contractum ex natura sua esse indissolubile et a con
trahentibus non posse dissolvi.
Unde Concilium Tridentinum: «Matrimonii perpetuum indissolubilemque nexum primus humani generis parens divini spiritus instinctu pro
nuntiavit. cum dixit: Hoc mine os ex ossibus meis...»3.
2) Ex documentis ecclesiasticis. Pius IX damnavit in Syllabo
sequentem propositionem: «Jure naturae matrimonii vinculum non est
indissolubile» 45
6.
Gatechismus Romanus: «Quamvis enim matrimonio, quatenus est na
turae officium, conveniat, ut dissolvi non possit, tamen id maxime fit,
quatenus est sacramentum» s.
3) Ex auctoritate theologorum. Theologi fere communiter docent
matrimonii vinculum esse jure naturae indissolubile, ut videre est apud
S. Thornam, Salmanticenses, Libertum a Jesu, S. Alphonsum et alios e,
quamvis inter eos aliqui putent, ut videbimus infra, in ipsa lege natu
rali adsignari quasdam rationes, ob quas connubia possint dissolvi.
4) Ex ratione, a) «Matrimonium, ait S. Thomas, ex intentione na
turae ordinatur ad educationem prolis, non solum ad aliquod tempus,
sed per totam vitam prolis. Unde de lege naturae est, quod parentes
filiis thesaurizent, et filii parentum haeredes sint (II Cor., 12). Et ideo,
cum proles sit commune bonum viri et uxoris, oportet eorum societa-
Loci theologici, «De conjugio».
Matth., 19, 4-6.
Sess. 24, prooem.; Denz-Bannw., 969.
Prop. 67; Denz-Bannw., 1767.
Parte 2, c. 8, n. 11.
6 S. Thomas, Suppi., q. 67, a 1; Salmanticenses, De matrimonio, c. 4. n 16;
Liberius a Jesu, Controv., tr. 8, disp. 4, controv. 1; S. Alphonsus, lib. 6, n. 956.
1
2
3
1
5
ART. III. § I. AN MATRIMONIUM SIT INTRINSECE INDISSOLUBILE
445
tem perpetuo permanere indivisam, secundum legis naturae dictamen.
Et sic inseparabilitas matrimonii est de- lege naturae»x.
b) Indissolubilitas matrimonii est omnino necessaria pro conse
quendo fine ejusdem secundario, qui consistit in mutuo conjugum
obsequio.
5) Ex inconvenienti. Matrimonia non sunt dissolvenda privata al
terutrius conjugis'auctoritate, nec mutuo amborum consensu.
a) Non privata alterutrius auctoritate, quia, ut ait S. Thomas, «ma
nifeste apparet inconveniens, si mulier virum dimittere possit, cum mu
lier naturaliter viro subjecta sit tanquam gubernatori. Non est autem
in potestate ejus, qui alteri subjicitur, ut ab ejus regimine discedat.
Contra naturalem igitur ordinem esset, si mulier virum deserere posset.
Si ergo vir deserere posset mulierem, non esset aequa societas viri ad
mulierem, sed servitus quaedam ex parte mulieris» 2.
b) Non mutuo conjugum consensu, quia contractus a particularibus
ad bonum commune initi, cum ad bonum commune pertineant, nequeunt
a contrahentibus rescindi. Matrimonium autem ad bonum commune, id
est, ad conservationem generis humani, celebratur.
716. Scholion. An in ipsa lege naturali, quae statuit indissolubilitatem matrimonii. adsignentur rationes, ob quas valide et licite dissolvatur
a contrahentibus vel saltem ab auctoritate publica humana vinculum ma
trimonii.
Nonnulli theologi, qui admittunt indissolubilitatem matrimonii esse
de jure naturae, defendunt in lege naturali inveniri rationes, quae sua
deant dissolutionem matrimonii. Ita S. Bellarminus, Sanchez et alii3.
Hujusmodi rationes adsignari solent sterilitas alterutrius, morbus per
petuus, defectus fidei per adulterium, etc.
Alii tamen melius negant aliquam rationem in lege naturali inveniri,
quae suadeat dissolutionem vinculi matrimonialis. «Matrimonium, ait
S. Thomas, principaliter ordinatur ad bonum commune ratione princi
palis finis, qui est bonum prolis; quamvis etiam ratione finis secundarii
ordinetur ad bonum personae matrimonium contrahentis, prout per se
est etiam remedium concupiscentiae. Et ideo in legibus matrimonii magis
attenditur, quid omnibus expediat, quam quid uni competere possit.
Quamvis ergo matrimonii inseparabilitas impediat bonum prolis in ali
quo homine, tamen est conveniens ad bonum prolis simpliciter» 4.
Ex hoc consequitur nulla auctoritate mere humana, quantumvis supre
ma, statui posse divortium proprie dictum, quo vinculum conjugale solva
tur. Auctoritas siquidem humana, quantumvis suprema, nihil potest fa
cere, quod non ordinetur ad bonum commune. Adimplet ea, quae sta
tuta sunt jure naturali et positivo, ac determinat ad bonum commune
ea, quae in eis indeterminata reperit. Sed divortium proprie dictum, quo
dissolvatur vinculum conjugale, non fovet sed destruit bonum commune.
Leo XIII per longum enumerat mala, quae societatibus eveniunt ex
Suppi., q, 67, a. i.
Contra gentiles, lib. 3, c. 123.
:l S. Bnllarininu». Ile sacramento matrimonii, c. .;, «Primum aperte»; et Sanchez,
l>e matrimonio, lib. 2, disp. 13, n. 7.
* Suppi., q. 07. a I nd ,|
1
3
446
DE SACRAMENTIS. S. VIII. Q. XLII. DE EFFECTIBUS SACK. MATRIMONII
admissione divortiorum. «Quanti materiam mali, inquit, in se divortia
contineant, vix attinet dicere. Eorum enim causa fiunt maritalia foe
dera mutabilia; extenuatur mutua benevolentia; infidelitati perniciosa
incitamenta suppeditantur; tuitioni atque institutioni liberorum noce
tur; dissuendis societatibus domesticis praebetur occasio; discordiarum
inter familias semina sparguntur; minuitur ac deprimitur dignitas mu
lierum, quae in periculum veniunt, ne, cum libidini virorum inservie
rint , pro derelictis habeantur. Et quoniam ad perdendas familias, frangendasque regnorum opes nihil tam valet, quam corruptela morum,
facile perspicitur, prosperitati familiarum ac civitatum maxime inimica
esse divortia, quae a depravatis populorum moribus nascuntur, ac, teste
rerum usu, ad vitiosiores vitae privatae et publicae consuetudines'adi
tum januamque patefaciunt».
«Multoque graviora haec mala constabit, si consideretur, frenos nul
los futuros tantos, qui concessam semel divortiorum facultatem valeant
intra certos aut ante provisos limites coercere.' Magna prorsus est vis
exemplorum, major cupiditatum; hisce incitamentis fieri debet, ut divor
tiorum libido latius quotidie serpens plurimorum animos· invadat, quasi
morbus contagione vulgatus, aut agmen aquarum, superatis aggeribus,
exundans»V
717. Corollarium. Doctrina exposita est certa, quando agitur de
dissolvendo matrimonio fidelium, quod est sacramentum. Potestas enim
civilis nullam habet auctoritatem m sacramentum matrimonii. Unde
secunda pars propositionis 67 Syllabi, quae dicebat: «In variis casibus
divortium proprie dictum auctoritate civili sanciri potest» 1
23, excerpta ab
Allocutione Acerbissimum, 27 Sept. 1852, damnata est pro Christianis.
Verum rationes allatae probant etiam potestates civiles carere facul
tate statuendi divortia proprie dicta, quibus dissolvantur matrimonia
etiam infidelium, quia divortia pergunt destruere bonum commune so
ciorum.
718. Thesis II. Omne matrimonium etiam in casu adulterii est
intrinsece indissolubile.
Nota. Hanc thesim expresse discutiendam proponimus ob difficulta
tem, quam ingerit textus evangelicus, et ob errorem contrarium veterum
protestantium ac graecorum praecipue schismaticorum.
Veteres protestantes et graeci schismatici defendunt, ut diximus, ma
trimonium quodlibet esse solubile ob delictum adulterii, et hoc probare
contendunt ex verbis Christi dicentis: Omnis, qui dimiserit uxorem suam,
excepta fornicationis causa, facit eam moechari, et qui dimissam duxerit, adul
terat ’. Et alibi: Quicumque dimiserit uxorem suam, nisi ob fornicationem, et
aliam duxerit, moechatur; et qui dimissam duxerit, moechatur 4.
Doctrina Ecclesiae in hac materia proponenda est, et textus Scripturae
declarandus, ut fundamentum protestantium evertatur.
1 Encyclica Arcanum divinae sapientiae, io Febr. 1880. Acta S. Sedis, vol γ
men 12, 396.
2 Prop. 67; Denz-Bannw , 1767.
3 Matth., 5, 32.
4 Matth., 19, 9.
ART. ΙΠ. § I. AN MATRIMONIUM SIT INTRINSECE INDISSOLUBILE
447
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus sine ulla exceptione
expresse ait: Quicumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, adulte
rium committit super eam. Et si uxor dimiserit virum suum et alii nu
pserit, moechatur1. Similia dixit apud S. Lucam 1
2. Haec autem sine di
stinctione dicta probant matrimonium in casu adulterii dissolvi non
posse. Textus vero, qui ex S. Matthaeo, 5, 32, et 19, 9, in contrarium
adducuntur, et qui innuere videntur cuilibet licere dimittere uxorem
suam ob fornicationem, loquuntur de dimissione a toro et cohabitatione,
non de dissolutione vinculi conjugalis3. Haec est interpretatio, quae
oritur ex verborum contextu, et admittitur a commentaristis 4*.
2) Ex SS. Patribus. Doctrinam Ecclesiae dilucide exponit Hermas
dicens: «Ouid... si uxor permanserit in hac libidine? Dimittat illam,
inquit, et vir maneat secum; sin vero, uxore dimissa, aliam duxerit, et
ipse adulterium committit» s.
S. Ignatius M.: «Qui ducit repudiatam ab altero viro, moechatur»6.
S. Basilius: «Non licet viro, uxore dimissa, aliam ducere, nec fas est
repudiatam a marito ab alio duci uxorem» 7.
» S. Hieronymus: «Omnes igitur causationes Apostolus amputans, aper
tissime definivit, vivente viro, adulteram esse mulierem, si alteri nupse
rit... Quandiu vivit vir, licet adulter sit, licet sodomita, licet flagitiis
omnibus coopertus et ab uxore propter haec scelera derelictus, maritus
ejus reputatur, cui alterum virum accipere non liceat» 8*
.
S. Augustinus: «Nec ideo tamen eum, qui propter causam fornica
tionis dimiserit et aliam duxerit, ab hujus peccati labe defendimus.
Ambos enim, licet alterum altero gravius, moechos tamen esse cogno
scimus» 8.
719. Corollarium. Haec de omnibus matrimoniis valent.
De matrimoniis tamen Christianorum clariora adhuc restant testi
monia.
Ex allocutione Acerbissimum, 27 Sept. 1852, ubi Pius IX egit de
matrimoniis Christianis, excerpta est secunda pars propositionis 67 Syl
labi, quae damnata est, et exprimitur his verbis: In variis casibus divor
tium proprie dictum auctoritate civili sanciri potest10.
Concilium Milevitanum II (a. 416) vel juxta alios Concilium Cartha
ginoise (a. 418) ait: «Placuit, ut secundum Evangelium et apostolicam
1
2
Mare., io, 11-12.
Luc., 16, 18.
3 Non me latet aliquos commentatores, ut a difficultate, quam ingerit Scri
ptura, facilius se expedirent, negasse genuinitatem verborum: excepta fornicationis
causa et nisi ob fornicationem, bisque suppressis rem composuisse in favorem fir
mitatis matrimonii in casu adulterii. Ita recentiores quidam protestantes. Vide
Knabenbauor, In Matthaeum, 19, 9; et Huarte, De matrimonio, n. 269. Non est
tamen necessarium ad hoc confugere, quia retentis verbis potest sensus explicari.
4 Cfr. S. Basilius, Ep. can. ad Amphiloch., 199, can. 48; MG 32, 731; et Knabenbauer. In Matthaeum, 5, 32; 19, 9.
6 Mand. 4, 6; MG 2, 919.
n Apologia, 1, n. 15; MG 6. 350.
’ lieg. 73, c. 2; MG 31. 851.
B Ep Ij‘j ad Amand., n. 3; ML 22, 562.
" De conjugiis adult , lib. 1, c. 9; ML 40, 456 sq.
111 Prop. <>7; Donz-Biinnw., 1767.
DE SACRAMENTIS. S. VIH. β. XL.U. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
448
disciplinam neque dimissus ab uxore neque dimissa a marito alteri con
jungantur; sed ita maneant aut sibimet reconcilientur. Quod si contem
pserint, ad poenitentiam redigantur»1.
Concilium Florentinum: «Quamvis autem ex causa fornicationis liceat
tori separationem facere, non tamen aliud matrimonium contrahere fas
est, cum matrimonii vinculum legitime contracti perpetuum sit»1
2.
§ 2
Utrum matrimonia legitima non Christianorum -possint extrinsece dissolvi.
720. Status quaestionis. 1) Diximus superius matrimonium ab
infidelibus juxta leges naturae celebratum vocari legitimum.
2) Quaerimus, an matrimonia infidelium a quapiam potestate pos
sint dissolvi. Porro tres sunt auctoritates, de quibus potest dubitari, an
valeant dissolvere matrimonia, civilis scilicet, divina et ecclesiastica.
3) Probavimus supra auctoritates civiles non posse dissolvere ma
trimonia legitima, quia potestas civilis ordinatur ad bonum commune,
divortia vero tendunt ad destructionem.
4) Restat igitur investigandum, an et quae matrimonia possint a
Deo et ab Ecclesia Dei nomine dissolvi.
721. Thesis I.
dissolvere.
Deus potest absolute loquendo omnia matrimonia
Sunt praecepta primae tabulae, quae in ultimum finem ut ad sum
mum bonum ordinantur, et dispensationem non patiuntur. Sic praece
ptum diligendi Deum super omnia, et praeceptum negativum non
blasphemandi, pertinent ad primam tabulam, et dispensari nequeunt.
In secunda tabula sunt praecepta primaria et secundaria, ut supra
explicatum est.
In praeceptis primariis secundae tabulae potest Deus dispensare per
modum miraculi, id est, in casibus particularibus, non pro tota commu
nitate, dum in praeceptis secundariis dispensat etiam permanenter et
pro tota communitate.
Praeceptum de indissolubilitate matrimonii, prout matrimonium est
in officium naturae, si aliunde provideatur bono prolis, est praeceptum
naturale secundarium, ut expresse docet S. Thomas his verbis: «Si ergo
inseparabilitas matrimonii inter prima praecepta legis naturae continea
tur, solum hoc secundo modo (quasi per miraculum) sub dispensatione
cadere potuit. Si autem sit inter secunda praecepta legis naturae, etiam
primo modo (permanenter et pro tota communitate) cadere potuit sub
dispensatione. Videtur autem magis inter secunda praecepta legis na
turae contineri. Inseparabilitas enim matrimonii non ordinatur ad pro
lis bonum, quod est principalis matrimonii finis, nisi quantum ad hoc,
quod per parentes filiis provideri debet in totam vitam per debitam
1
2
Can. 17; Mansi, 4, 331.
Decreto pro armenis; Denz-Bannw., 702.
ART. ΙΠ. § 2. AN MATRIMONIA LEGITIMA NON CHRIST. POSSINT, ETC.
449
praeparationem eorum, quae sunt necessaria vitae. Hujusmodi autem
praeparatio non est de prima intentione naturae, secundum quam
omnia sunt communia. Et ideo non videtur esse contra primam inten
tionem naturae dimissio uxoris, et per consequens nec contra prima
praecepta, sed contra secunda legis naturae. Unde etiam primo modo
(permanenter et pro tota communitate) sub dispensatione videtur posse
cadere»*.
Hinc matrimonium, prout est in officium naturae, potest etiam per
manenter a Deo dissolvi.
Indissolubilitas vero matrimonii Christianorum pertinet ad praecepta
primaria sacramenti, et nequit dispensari nisi in casibus particularibus
et per modum miraculi, ut expresse docet Angelicus his verbis: «Insepara
bilitas, quamvis sit de secunda intentione matrimonii, prout est in offi
cium naturae, est tamen de prima intentione ipsius, prout est sacra
mentum Ecclesiae. Et ideo, ex quo institutum est, ut sit Ecclesiae
sacramentum, manente tali institutione, non potest sub dispensatione
cadere, nisi forte secundo modo dispensationis»12.
722. Thesis II. Deus in Veteri Testamento reapse dissolvit matri
monia legitima per concessionem libelli repudii.
Facultas dandi libellum repudii describitur in Deuteronomio his ver
bis: Si acceperit homo uxorem, et habuerit eam, et non invenerit gratiam
ante oculos ejus propter aliquam foeditatem, scribet libellum repudii, et
dabit in manu- illius, et dimittet eam de domo sua. Cumque egressa alterum
maritum duxerit, et ille quoque oderit eam, dederitque ei libellum repudii,
et dimiserit de domo sua, vel certe mortuus fuerit, non poterit prior maritus
recipere eam in uxorem 3.
Circa repudium libellumque repudii variae quaestiones sunt diluci
dandae:
1) Quae fuerit causa hujus concessionis.
Christus Dominus expresse dixit permissum fuisse judaeis dimittere
uxores per libellum repudii ad duritiam cordis eorum 4, quod explicans
merito docet S. Thomas hoc concessum fuisse «propter majus malum
cohibendum, scilicet uxoricidium, ad quod judaei proni erant propter
corruptionem irascibilis» 5*.
2) Qua ratione poterant judaei dare uxoribus libellum repudii.
Res est difficilis. Rationem in genere adsignat sacra littera propter
aliquam foeditatem ®. Quid fuerit haec foeditas non certe constat. In tra
ctatu mischnico de divortiis (gittin) legitur: «Schola Schamai dicit: nemo
repudiabit uxorem, nisi in ea repertum fuerit quid inhonesti — 1ΖΊ
mw — Schola Hillelis dicit: etiamsi combusserit decoctum ejus; rab
bi Aqiba dicit: etiamsi illa pulchriorem inveniat aliam»7.
1
2
2
4
6
n
’
Suppi., q. 67, a. 2.
Suppi., q. 67, a. 2 ad 3.
Dcut., 24, 1-4.
Matih., 19, 8.
Suppi., q. 67, a. 3. Cfr. Knabonbauer, In Matth., 19, 8.
Deut., 24, 1.
Apud Knabonbauor, In Matth., 19, 3. Hillelis opinionem sequi videtur Jo20
450
DE SACRAMENTIS. S. VIH. Q. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
Glossa ex S. Augustino ad Deuteronomium 24 ait: «Multae erant in
lege causae dimittendi uxorem».
S. Thomas rem explicat his verbis: «Hae autem causae intelliguntur
foeditates vel in corpore, puta infirmitates vel aliqua notabilis macula;
vel in anima, sicut fornicatio vel aliqua hujusmodi, quae in moribus
inhonestatem facit»1.
Haec cum ita sint, locus videtur interpretandus non tam ample, ut
qualibet de causa potuerit dari libellus repudii, nec tam stricte, ut non
nisi una vel altera causa liceret illum dari*
12.
3)
per libellum repudii dissolveretur vinculum conjugale.
Communis hodie sententia defendit matrimonium quoad vinculum
per libellum repudii dissolvi solitum fuisse: Quia a) uxor dimissa pote
rat ab alio viro duci; b) uxor repudiata et alteri viro nupta, post mor
tem secundi mariti non poterat ad primum maritum redire.
Oportebat libellum repudii scripto tradere uxori, ut uxor repudiata
posset suam libertatem probare, et, ubi vellet, alteri nubere 3.
4) Probabile est facultatem, quam judaei habebant dimittendi
uxores, fuisse gentilibus extensam. Gentiles enim non tenebantur leges
strictiores servare quam judaei.
. 723. Thesis III. Matrimonium infidelium, etiam consummatum,
ex privilegio Paulino potest dissolvi quoad vinculum, quando unus ex
conjugibus baptizatur et alter vel discedit vel non vult cum eo cohabi
tare sine contumelia Creatoris.
Hic agitur de privilegio Paulino, quod ab Apostolo sic exprimitur:
Si quis frater uxorem habeat infidelem, et haec consentit habitare cum illo,
non dimittat illam. Et si qua mulier fidelis habeat virum infidelem, et hic
consentit habitare cum illa, non dimittat virum: sanctijicatus est enim vir
infidelis per mulierem fidelem, et sanctificata est mulier infidelis per vi
rum fidelem; alioquin filii vestri immundi essent, nunc autem sancti sunt.
Quod si infidelis discedit, discedat, non enim servituti subjectus est frater
aut soror in hujusmodi; in pace autem vocavit nos Deus 4.
Hic certe loquitur Apostolus, ut omnes theologi fatentur, de disso
lutione matrimonii quoad vinculum: 1) quia adserit conjugem fidelem
per discessum infidelis liberari a servitute; 2) quia baptizatis concedit
privilegium dissolutionis, ut facile fieret conversio alterutrius conjugis
ad fidem. Si autem verba intclligerentur de separatione quoad torum
vel cohabitationem, nihil faveret fidei, et baptizati essent in eadem con
ditione ac infideles, quibus vetitum est ab eodem Apostolo, ne post
discessum alterutrius ad alias nuptias transirent 5.
sephus, cum ait: «Qui vero ab uxore secum habitante quascumque ob causas dis
jungi velit (multae enim tales hominibus accidunt), scripto confirmet se non am
plius cum ea rem habiturum esse». Ani. jud., lib. 4, c. 8, n. 23.
1 $uppl., q. 67, a. 6.
2 Cfr. Palmieri, De matrimonio, th. 16.
3 Cfr. S. Thomas, Suppi., q. 67, a. 7. Formula libelli repudii reperitur apud
Maimonidem, Hebraeorum de connubiis jus civile et pontificium, in fine.
4 I Cor., 7, 12-15.
s I Cor., 7, ii.
ART. ΙΠ. § 2. AN MATRIMONIA LEGITIMA NON CHRIST. POSSINT, ETC.
45I
Haec vinculi dissolutio fieri potest, quando pars infidelis sive phy
sice sive moraliter discesserit. Discedit physice, quando revera abit; mo
raliter vero, quando consentit quidem cohabitare, sed conatur trahere
conjugem fidelem ad apostasiam aut alia gravia peccata, et dicitur non
velle cohabitare cum conjuge fideli sine contumelia Creatoris.
In utroque casu potest vinculum matrimoniale dissolvi.
Difficile tamen est determinare, quando pars infidelis dicatur renuere
cohabitare cum conjuge baptizata. Sanchez, Wirceburgenses, Ballerini,
Huarte et alii1 docent conjugem infidelem eo ipso, quod in regionibus
Christianorum nolit converti ad fidem, nolle pacifice cohabitare cum
parte baptizata; sed Wernz et alii12 renuunt hoc admittere. Revera non
conversio non probat infidelem nolle vivere pacifice cum parte baptizata.
Post innumeras Ecclesiae declarationes, Codex Juris Canonici ex
presse ait: «Legitimum inter non baptizatos matrimonium, licet consum
matum. solvitur in favorem fidei ex privilegio Paulino» 3.
Amplior explicatio privilegii Paulini.
1) Hoc privilegium est divinum ab Apostolo promulgatum. Aliqui
gravissimi theologi textum Apostoli: Caeteris ego dico, non Dominus 4*
referunt ad verba: Si quis frater uxorem habet infidelem, etc., et defen
dunt privilegium Paulinum originem habuisse, non immediate divinam
neque mere humanam, sed apostolicam, quatenus Apostolus, ex spe
ciali concessione seu praerogativa Christi hanc gratiam hominibus in
duisit. Ita videntur defendere Rosset, Lehmkuhl et alii s.
Sed alii, ut reor, melius dicunt hoc privilegium esse de jure imme
diate divino, et promulgatum esse ab Apostolo ut praecone. Ita Sanchez,
Billot, Wernz et alii G.
S. Congregatio S. Officii die 11 Julii 1886, de hac materia loquens
declaravit «supra scripta postulata intelligi de privilegio a Christo Do
mino in favorem fidei concesso et per Apostolum Paulum (I Cor., 7,
12 sqq.) promulgato»7. Unde verba praecedentia Apostoli: Caeteris ego
dico non Dominus non referuntur ad privilegium, quod statim conce
ditur, sed ad verba praecedentia: Non nuptis et viduis 8.
2) Matrimonium hujusmodi dissolvitur, quando pars conversa et
baptizata, videns partem infidelem discedere vel nolle cohabitare cum
ea sine contumelia Creatoris, novas nuptias init. Ex hoc momento pars
etiam infidelis liberatur a vinculo conjugali, et potest libere ad alias nu
ptias transire.
3) Si pars conversa et baptizata post discessum conjugis infidelis
continentiam servet, vel sacros ordines suscipiat, vel etiam vota simpli
724·.
1 Sanchez, De matrimonio, lib. 7, disp. 74, n. 9; Wirceburgenses, De sacra
mento matrimonii, n. 385; Ballerini, Op. theol. morale, t. 6, n. 689; Huarte, De sa
cramento matrimonii, n. 336.
2 Wernz, Parte 4, n. 702.
3 Can. 1120, § i.
4 1 Cor., 7, 12.
s Rosset, De matrimonio, I, n. 646; Lehmkuhl, De matrimonio, n. 932.
° Sanchez, De matrimonio, lib. 7, disp. 74, n. 4; Billot, De matrimonio, th. 43;
Wernz, tit. 34, De divortiis, n. 702, nota 60.
’ Apud Pesch, De sacramento matrimonii, n. 790.
" Cfr. Billot, De matrimonio, th. 43.
DE SACRAMENTIS. S. VIII. β. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
452
cia in aliquo instituto religioso emittat, non solvitur vinculum conju
gale, et pars infidelis discedens aut pacifice cohabitare nolens nequit
novum matrimonium inire.
4) Probabilius non solvatur vinculum conjugale per emissionem
professionis $olemnis in aliquo Ordine religioso.
5) Si unus ex conjugibus infidelibus baptizetur in aliqua secta hae
retica vel schismatica Christiana, probabilius potest uti privilegio Pau
lino. Ita communius contra Rosset1. Ratio est, quia hoc privilegium
concessum est in favorem baptismi fidei, quem recipit quicumque ba
ptizatur.
6) «Antequam conjux conversus et baptizatus novum matrimo
nium valide contrahat, debet, salvo praescripto canonis 1125, partem
non baptizatam interpellare; an velit et ipsa converti ac baptismum
suscipere: an saltem velit secum cohabitare pacifice sine contumelia
Creatoris. Hae interpellationes fieri semper debent, nisi Sedes Apostolica aliud declaraverit»1
2.
Interpellationes fiunt regulariter de auctoritate Ordinarii conjugis
conversi, sed fieri possunt privatim ab ipsa parte conversa, adhibitis
duobus saltem testibus vel alio legitimo probationis modo, et concessis
parti infideli, si eas petierit, induciis ad deliberandum 3.
Factis vel a Sede Apostolica dispensatis interpellationibus, ubi «in
fidelis eisdem negative responderit expresse vel tacite pars baptizata
jus habet novas nuptias cum persona catholica contrahendi, nisi post
baptismum dederit parti non baptizatae justam discedendi causam» 4.
«Conjux fidelis, licet post susceptum baptismum denuo matrimonialiter cum parte infideli vixerit, jus tamen novas celebrandi nuptias cum
persona catholica non amittit, ideoque potest hoc jure uti, si conjux
infidelis, mutata voluntate, postea discedat sine justa causa, vel jam
non cohabitet pacifice sine contumelia Creatoris» 5.
725. Thesis IV. Matrimonium in infidelitate contractum et con
summatum potest aliquando a Romano Pontifice gravi de causa post
unius vel utriusque conjugis baptismum dissolvi, dummodo consumma
tum non fuerit post utriusque baptismum.
Arg. S. Pius V Constitutione Romani Pontifices adserit aliquando
apud indos ad fidem converti virum, qui plures habeat uxores, quarum
prima seu legitima renuit baptizari, sed secunda vel tertia baptizata
est aut petit baptismum. In hoc casu Pontifex «motu proprio et ex
certa scientia... ac Apostolicae Potestatis plenitudine, ut indi sic ut
praemittitur baptizati et in futurum baptizandi cum uxore, quae cum
ipsis baptizata fuerit et baptizabitur, remanere valeant tanquam cum legi
tima uxore, aliis dimissis, Apostolica auctoritate tenore praesentium de
claramus, matrimoniumque hujusmodi inter eos legitime consistere»6.
1
2
3
1
6
6
De matrimonio, I, n. 6i6 sq.
Can. 1121.
Can. 1122.
Can. 1123.
Can. 1124.
Const. Romani Pontifices, 2 Augusti 1571; Acta Sanctae Sedis, 26, 64.
ART. III. § 2. AN MATRIMONIA LEGITIMA NON CHRIST. POSSINT, ETC.
453
Gregorius XIII, Const. Populis, refert alium casum, prout sequitur:
Saepe contingit, ut infideles post contracta connubia ex Ancola, Aethio
pia, Brasilia, aliisque indicis regionibus ab hostibus capti separentur a
conjugibus, et ad longinquas regiones ducantur. Sic conjuges longo loco
rum intervallo disjuncti aliquando convertuntur ad fidem, et conjugem
infidelem interpellare non valentes petunt ad novas nuptias transire.
Pontifex autem contulit missionariis facultatem dispensandi cum eis,
ut superstite conjuge infideli, et ejus consensu minime requisito aut
responso non spectato, matrimonia cum quovis fideli etiam alterius ri
tus contrahere possent, et in iis carnali copula consummatis, quoad
vixerint, remanere licite valerent ’.
Haec cum ita sint, dicendum est primum vinculum eorum a Papa
dissolutum fuisse.
Codex Juris Canonici has constitutiones reliquit in vigore dicens: «Ea,
quae matrimonium respiciunt in constitutionibus Pauli III Altitudo,
1 Junii 1537, S. Pii V Romani Pontifices, 2 Augusti 1571; Gregorii XIII
Populis, 25 Januarii 1585, quaeque pro peculiaribus locis scripta sunt,
ad alias quoque regiones in eisdem adjunctis extenduntur» 1
2.
Dixi dummodo consummatum non fuerit post utriusque baptismum,
quia matrimonium hujusmodi per susceptionem baptismi illico resultat
sacramentum, ut diximus superius, quod ut sacramentum ante consum
mationem est ratum, ac dispensabile per auctoritatem ministerialem
Summi Pontificis, post consummationem vero est ratum ac consumma
tum, non dispensabile per auctoritatem Ecclesiae.
726. Scholion. Difficultas gravis occurrit, an hujusmodi dissolutio
nes fiant virtute privilegii Paulini. an vero virtute potestatis ministerialis
Summi Pontificis.
Aliqui docent praefatas dissolutiones fieri virtute privilegii Paulini,
et neoconversum ac baptizatum posse, praemissa Pontificis dispensa
tione ab interpellationibus faciendis, novas nuptias contrahere. Ita Be
nedictus XIV, Rosset, Del Val et alii 3.
Alii tamen communius et melius putant in his casibus Romanum
Pontificem potestate ministerial! dissolvere matrimonia, quae in infide
litate quidem consummata sunt, sed post baptismum utriusque, id est,
postquam matrimonia transierunt in sacramentum, manent rata. Ita
BalUrini, Billot, Lehmkuhl. Wernz et alii
In aliquibus revera casibus potest matrimonium dissolvi virtute
privilegii Paulini, sola praemissa dispensatione ab interpellationibus fa
ciendis, sed in aliis casibus, ex. gr. quando uterque conjux in dissitis et
ignotis regionibus baptizatus fuerit, ultra dispensationem ab interpella
tionibus est necessaria dissolutio matrimonii a Pontifice per auctorita
tem ministerialem facta.
Hoc autem est possibile, etiam alterutra parte invita, quando agi
1
Const. Populis, 25 Januarii 1585.
Can. 1125.
3 Benedictus XIV, De synodo dioecesana, lib. 6, c. 4, n. 3; et lib. 13, c. 21,
n. 4; Rosaot, De matrimonio, I, n. 641: Del Val, De sacramento matrimonii, n. 30.
* Ballerini, Opus theol. morale, t <>, n 703; Billot, De matrimonio, th. 44:
Lehmkuhl, t 2, 11. 930; Worn», II. 705.
3
454
DE SACRAMENTIS. S. VIH. Q. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
tur de matrimonio in infidelitate quidem consummato, sed post bapti
smum non consummato, quia matrimonium in casu, quatenus est sa
cramentum, non est consummatum sed manet ratum T
§ 3
An et quando possint matrimonia, fidelium extrinsece dissolvi.
Ί2Ί. Status quaestionis. 1) «Matrimonium baptizatorum validum
dicitur ratum, si nondum consummatione completum est; ratum et con
summatum, si inter conjuges locum habuerit conjugalis actus»1
2.
2) Quaeritur, an et quod horum matrimoniorum possit extrinsece
dissolvi.
728. Thesis I. Matrimonium fidelium ratum et non consumma
tum dissolvitur tum ipso facto per solemnem alterutrius conjugis pro
fessionem religiosam, tum, exsistente justa causa, per auctoritatem
ministerialem Romani Pontificis.
Pars l.a Per solemnem alterutrius professionem reli
giosam. (Est de jide.)
Arg. 1) Ex Concilio Tridentino. Si quis dixerit matrimonium ra
tum, non consummatum, per solemnem religionis professionem alterius
conjugum non dirimi, a. s. 3.
2) Id ipsum declarat Codex Juris Canonici·, can. 1119.
3) Ex documentis Ecclesiae. Alexander III (circa a. 1180) statuit:
«Post consensum legitimum de praesenti, licitum est alteri, altero etiam
repugnante, eligere monasterium, sicuti sancti quidam de nuptiis vo
cati fuerunt; dummodo carnalis commixtio non intervenerit inter eos, et
alteri remanenti, si commonitus continentiam servare noluerit, licitum
est ad secunda vota transire, quia, cum non fuissent una caro simul
effecti, satis potest unus ad Deum transire, et alter in saeculo rema
nere» 4.
4) Innocentius III docet «antequam matrimonium sit per carnalem
copulam consummatum, licere alteri conjugum, reliquo etiam incon
sulto, ad religionem transire, ita quod reliquus ex tunc poterit alteri
copulari» 5.
Scholion. Quo jure solemnis religionis professio dirimat matrimo
nium ratum.
Non parum agitatur in scholis haec quaestio:
1) Aliqui docent solemnem religionis professionem habere vim di
rimendi matrimonium ratum ex natura sua, «ita quod licet ex dispen
1 Cfr. Ballerini, Opus theol. morale, «De matrimonio», n. 703 sqq.
2 Codex Juris Canonici, can. 1015, § 1.
3 Sess. 24, can. 6; Denz-Bannw., 976. Circa hanc definitionem vide Billot,
De matrimonio, th. 45, § 3.
1 Ep. ad archiep. Salernitanum; Denz-Bannw., 396.
5 Ep. Ex parte tua ad Andream Arch, lund., 12 Jan. 1206; Denz-Bannw., 409.
ART. III. § 3. AN ET QUANDO MATRIM. FID. POSStNT EXTRINSECE, ETC.
455
satione divina aut Pontificis, id non haberetur, sufficiens esset ipsa pro
fessio religiosa ex natura sua ad dissolutionem talis matrimonii»l. Ita
Salmanticenses, Habert et alii12.
2) Alii tenent matrimonium ratum dirimi in solemni professione
religiosa ex jure divino positivo. Ita Sanchez, Gonet, Billuart, Perrone,
Rosset, Del Val, Mancini et alii3*
.
3) Alii multo communius defendunt professionem solemnem reli
gionis dirimere matrimonium ratum ex solo jure immediate ecclesia
stico, mediate divino. Ita Suarez, Wirceburgenses, Sasse, Pesch, Wernz,
Huarte et alii A
Haec tertia sententia videtur praeferenda. Non enim omnis profes
sio sed solemnis tantum professio dirimit matrimonium ratum, et vide
tur illud dirimere ratione solemnitatis. Solemnitas autem professionis
est de jure immediate ecclesiastico, ut notum est juristis.
Dixi ex jure immediate ecclesiastico, mediate divino, tum quia haec
videtur esse mens auctorum, qui tertiam sententiam defendunt, ut ex
presse adserit Huarte 5, tum quia jus ecclesiasticum in hac parte enasci
tur ex jure divino 6.
Pars 2.a Matrimonium ratum dissolvitur, justa exsi
stente causa, per auctoritatem ministerialem Romani Pon
tificis.
Nota,
i)
Nonnulli veteres, quorum sententiam expresse defenderunt
Solo et Billuart7, dixerunt Romanum Pontificem non posse dispensare in
matrimonio rato.
2) Recentissime cl. Del Val docet Romanum Pontificem non dispen
sare in matrimonio rato, sed exsistere in jure naturali aliquas causas jure
divino confirmatas, quae matrimonium ratum dirimere valeant, non a conjugibus sed à Romano Pontifice applicandas, adeo ut effectum suum sor
tiantur post sententiam declaraloriam Pontificis 8.
3) Multo communius hodie tenent theologi matrimonium ante carna
lem copulam, quamvis sit sacramentum et intrinsece indissolubile, posse a
Romano Pontifice, justa et probata causa, vi auctoritatis ministerialis sibi
a Deo concessae dissolvi. Ita Sanchez, Suarez, S. Bellarminus, Salmanticenses,
Benedictus XIV, Ballerini, Wernz, Billot et alii °.
Arg. 1) Ex factis Romanorum Pontificum. Romani Pontifices
saepe dispensarunt his ultimis temporibus a matrimonio rato, ut videre
1 Salmanticenses, De matrimonio, c. 4, n. 78.
2 Salmanticenses, De matrimonio, c. 4, n. 78; Habert, De matrimonio, c. 2, § 7.
3 Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp. 19, n. 3; Gonet, Dc matrimonio, nn. 66-67;
Billuart, De matrimonio, diss. 5, a. 2, § 4; Perrone, De matrimonio Christiano, lib. 3,
c. 6, § 3; Rosset, De matrimonio, t. 1, n. 672; Del Val, De sacramento matrimonii,
n. 36; Mancini, De matrimonio, q. 3, a. 4.
1 Suarez, De religione, lib. 9, ce. 23-24; Wirceburgensos, De sacramento ma
trimonii, n. 406; Sasse, De sacramento matrimonii, th 9, Scholion; Pesch, De sa
cramento matrimonii, n. 807; Wernz, n. 698; Huarte, De matrimonio, 11. 309.
5 De matrimonio, n. 311.
" Cfr. Billot, De matrimonio, th. 45.
7 Soto, In IV Sent., dist. 27, q. 1, a. 4; Billuart, De matrimonio, diss. 5, a. 2, § 5.
* De sacramento matrimonii, n. 37.
“ Sanchez, De matrimonio, lib. 2, disp 14, n. 2; Suarez, De virtute et statu
456
DE SACRAMENTIS. S. VIH. Q. XLII. DE EFFECTIBUS SACR. MATRIMONII
est passim in ephemeridibus Acia S. Sedis et Acta Apostolicae Sedis.
Unde Perrone ait: «Ego quoque certo novi plures ejusmodi dispensatio
nes factas fuisse ab insequentibus Pontificibus Pio VII, Gregorio XVI,
Pio IX, ut omittam non paucas resolutiones congregationum concilii
et s. inquisitionis de petenda a Pontifice dispensatione illis in Causis, in
quibus casus iste agitatus est»1.
Haec pluries repetita dispensatio luculenter probat Romanos Ponti
fices auctoritate pollere dissolvendi matrimonia rata.
2) Codex Juris Canonici ait: «Matrimonium non consummatum in
ter baptizatos vel inter partem baptizatam et partem non baptizatam
dissolvitur tum ipso jure per solemnem professionem religiosam, tum
per dispensationem a Sede Apostolica ex justa causa concessam, utra
que parte rogante vel alterutra, etsi altera sit invita» *
123.
Dixi justa exsistente causa. Non sunt audiendi, qui dicunt Romanum
Pontificem etiam sine causa posse valide dissolvere matrimonia rata,
saltem si uterque conjux consentiat, quia Romanus Pontifex id facit
virtute potestatis ministerialis sibi a Deo concessae, et requirit causam
gratiae concedendae proportionatam.
729. Thesis II. Matrimonium ratum et consummatum est extrinsece omnino indissolubile.
Nota. Non solum increduli hodierni verum etiam plures protestantes
hanc doctrinam ausi sunt negare, ut vidimus superius, sed omnes catholici
illam admittunt, et admittere tenentur.
Arg. 1) Ex S. Augustino. Doctor hipponensis diserte hoc adserit dicens: «Hujus proculdubio sacramenti res est, ut mas et femina
connubio copulati, quandiu vivunt inseparabiliter perseverent... Hoc
enim custoditur in Christo et Ecclesia, ut vivens cum vivente in aeter
num nullo divortio separetur»s.
2) Ex documentis Ecclesiae. Innocentius III: «Inter fideles autem
verum quidem et ratum (matrimonium) exsistit, quia sacramentum fi
dei, quod semel est admissum, nunquam amittitur, sed ratum efficit
conjugii sacramentum, ut ipsum in conjugibus illo durante perduret»4.
Codex Juris Canonici: «Matrimonium validum ratum et consumma
tum nulla humana potestate nullaque causa, praeterquam morte, dis
solvi potest» 5.
3) S. Thomas adsignat differentiam matrimonii rati et consummati
his verbis: «Matrimonium ante carnalem copulam significat illam con
junctionem. quae est Christi ad animam per gratiam, quae quidem solreligionis, tr 7, lib. 9, c. 13; S. Bellarminus, De monachis, lib. 2, c. 38; Salmanticen
ses, De matrimonio, c. 4, n. 61; Benedictus XIV, Quaesi, canon., 24; Ballerini, Opus
tehol. mor., t. 6, n. 763; Wernz, n. 698; Billot, De matrimonio, th. 45.
1 De matrimonio Christiano, lib. 3, c. b, a. 4.
2 Can. 1119.
3 De nuptiis et concupiscentia, lib. 1. c. 10; ML 44, 420.
4 Ep. Quanto te magis, ad Ugonem Episc. Ferrariensem, 1 Maji 1199; Denz-
Banaw., 406.
5 Can. 1118.
ART. I. AN ECCLESIA POSSIT STATUERE IMPED. DIRIMENTIA
457
vitur per dispositionem spiritualem contrariam, scilicet per peccatum
mortale; sed post carnalem copulam significat conjunctionem Christi
ad Ecclesiam quantum ad adsumptionem humanae naturae in unita
tem personae, quae omnino est indissolubile»1.
QUAESTIO XLIII
DE POTESTATE ECCLESIAE IN MATRIMONIUM
ARTICULUS I
UTRUM ECCLESIA JUS HABEAT STATUENDI IMPEDIMENTA
DIRIMENTIA MATRIMONIUM
730. Status quaestionis. Impedimentum, ut ipsa vox sonat, impe
dit matrimonium, et est circumstantia quaedam in alterutro vel in
utroque contrahente exsistens, quae ex juris dispositione obstat matri
monio licite vel valide contrahendo.
Si obstet tantum licitae celebrationi, impedimentum dicitur impe
diens, si simul validae celebrationi obstet, est impedimentum dirimens.
Cum matrimonium in sua essentia sit quidam contractus, contra
ctui valide celebrando quaedam obstant jure divino, naturali vel posi
tivo, ut error et metus, quaedam jure ecclesiastico, ut clandestinitas.
Quaestio est, an Ecclesia statuere possit impedimenta, quae invali
dum reddant matrimonium celebrandum.
731. Errores, i) Lutherus imprimis 12 insurrexit contra impedimenta
dirimentia ab Ecclesia statuta, nullum admittens impedimentum, quod vel
contractui naturaliter obstaret, vel quod in Levitico, c. i8, consignatum
non esset. Et enumeratis Ecclesiae impedimentis, ait: «Quid est prohibere
nuptias, si hoc non est prohibere, tot impedimenta fingere, et laqueos po
nere, ne coeant, aut, si coierint, dissolvere matrimonia? Quis dedit homini
bus hanc potestatem...? Homo non habuit jus leges tales condendi» 3*.
Litlherum alii protestantes plerumque sequuntur ‘.
2) Marcus Antonius de Dominis et Launoius 5 dixerunt potestatem
statuendi impedimenta dirimentia matrimonia esse propriam auctoritatis
civilis, eamque a principibus saecularibus fuisse Ecclesiae derivatam, et
Romanos Pontifices per reges «alteram Ecclesiae personam» impedimenta
statuere.
Huic doctrinae subscripserunt synodus pistoriensis, aliqui theologi ac
canonistae Galliae, Austriae et Italiae, necnon plures legislatores hodierni
statuum civilium “.
1
2
3
Suppi., q. 6i, a. 2.
De captivitate babyl. Ecclesiae,
De captivitate babyl. Ecclesiae,
Cfr. Calvinus, Inst., lib. 4, c.
«De matrimonio».
«De matrimonio».
19, n. 37.
’
■'· Marous Antonius De matrimonio, th. 47 ad 5.
TRACTATUS DE NOVISSIMIS
SEU
DE ESCHATOLOGIA
738. Novissima vocantur in theologia ea, quae in extremis tempo
ribus accident homini ac universo mundo.
Hic tractatus a voce graeca έσχατον—ultimum—vocari solet Eschatologia, et graece εσκατα dicuntur novissima.
Quaedam sunt novissima hominum singulorum, nempe mors et ju
dicium particula) e; alia novissima sunt receptacula, in quae homines
juxta cujusque merita vel demerita post judicium particulare se reci
pient, nempe infernus, purgatorium et paradisus; alia sunt novissima
mundi, scilicet conflagratio mundi, resurrectio mortuorum et judicium
universale.
De his omnibus singillatim per ordinem disserendum est.
QUAESTIO XLIV
DE MORTE HOMINIS
ARTICULUS I
QUID SIT MORS HOMINIS
739. I. Variae acceptiones vocabuli mortis.
1) Mortis nomine aliquando venit privatio gratiae, quae revera est
mors animae illata per peccatum, quia peccatum tollit ab anima vitae
spiritualis principium et facultatem se movendi ad Deum per motum
supematuralem. Unde peccatum grave dicitur mortale.
2) Magistri vitae spiritualis sumunt interdum pro vitiorum ac pas
sionum mortificatione, qua mortui sumus peccato 1. Et sic agunt de vetere (vitioso) homine occidendo, ut novus homo spiritu vivat in Christo.
3) Mors proprie est separatio animae et corporis, seu discessus
animi a corpore 2.
II. Omnia viventia per separationem animae et corporis moriun
tur, cessantque ab actibus vitalibus exercendis. Vegetalia quidem et
1
“
Kom., 6, 2.
Clooro, Tuse, quaest., lib. i, c. 9.
DE NOVISSIMIS. Q. XI.IV. DE MORTE HOMINIS
4&+
animalia certe moriuntur per mortem animae, quando, dissoluto cor
pore, anima ab eo dependens perit per corruptionem accidentalem1,
sed homo, qui corpore et anima immortali constat, moritur per simpli
cem separationem, qua corpus destruitur et anima spiritualis novam
vitam incipit.
Quomodo hoc contingat explicandum est.
740. III. Errores, i) Materialistae et multi hodierni increduli, qui,
deliciis hujus vitae contenti, nollent alteram vitam habere, docent animam
humanam simul cum corpore mori, nihilque post mortem remanere.
2) Pantheistae dicunt hominem post mortem in animam mundi sive
Deum absorberi.
3) Spiritistae, antiquam metempsycosim renovantes, dicunt animas
humanas post separationem a corpore vel reincarnari in diversis successive
viventibus, quousque omnino perficiantur, et ultimo refundantur in Nirwana, vel migrare in sidera ac volitare indefinite per aera s.
IV. Vera doctrina. Catholici omnes docent animam humanam in
morte separari a corpore, et incipere vitam perpetuo duraturam.
741. T HESIS I.
tionalis a corpore.
Mors hominis consistit in separatione animae ra
Nota. Non desunt philosophi, qui adserant mortem hominis proxime
causari per violentam quamdam corporis humani excussionem, sed alii fere
communiter explicant mortem per simplicem corporis animaeque separa
tionem. Revera, si prae oculis habeatur animam rationalem dare esse et
vivere homini, facile deducitur causam proximam mortis esse ejusdem se
parationem a corpore. Si vel uno momento anima tollatur a corpore, perit
statim homo.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Auctor libri Ecclesiastes, describens
mortem hominis, ait: Revertatur pulvis in terram suam, unde erat, et
spiritus redeat ad Deum, qui dedit illum 123.
Apostolus vero mortem vocat dissolutionem 4, resolutionem 56, ac ex
poliationem ®, et S. Petrus depositionem tabernaculi 7.
Hoc ipsum innuit S. Jacobus, quando ait: Corpus sine spiritu mor
tuum est89
.
2) Ex SS. Patribus. S. Irenaeus: «Mori enim est vitalem amit
tere habilitatem, et sine spiramine in posterum, et inanimalem et imme
morabilem fieri, et deperire in illa, ex quibus et initium substantiae
habuit» ®.
Tertullianus: «Mortuum... non est, nisi quod amisit animam, de cu
jus facultate vivebat; corpus est, quod amittit animam, et amittendo
fit mortuum»10.
1
2
3
'■
5
6
’
8
9
10
Cfr. Marcellus a Puero Jesu, Psychologia, n. 115.
Cfr. Urraburu, Psychologia, t. 3, n. 199, p. 582.
Eccl., 12, 7.
Phil., i, 23.
II Tim., 4, 6.
II Cor., 5, 4.
II Petri, 1, 14.
Jac., 2, 26.
Adv. haer., lib. 5, c. 7, n. 1; MG 7, 1140.
Adv. Marcionem, lib. 5, c. 9; ML 2, 523.
ART. I. QUID SIT MORS HOMINIS
465
3) Ex ratione. Anima rationalis est principium, quod esse et vi
vere dat homini. Ergo ejus separatio a corpore est mors hominis.
742. Thesis II. Mors est naturalis homini secundum se conside
rato, per accidens tamen est in homine effectus peccati originalis.
Pars l.a
Homo est compositum quoddam, constans anima et corpore. Cor
pus autem in hoc composito habet tendentias oppositas animae, quae
producunt pugnam et ultimo separationem. Apposite ad rem S. Thomas:
«Ex principiis autem naturalibus esse perpetuum habere non potest
(homo), cum ex contrariis componatur, quod est causa corruptionis in
rebus, cum forma materiam perficiat secundum ejus capacitatem»U
Pars 2.a
Homo, licet naturaliter constet principiis contrariis, quae dissolu
tionem petunt, fuit tamen a Deo in justitia originali constitutus et pri
vilegio immortalitatis auctus. Hoc privilegium ita a justitia originali
primitus dependebat, ut, si quando homo peccaret, statim amitteretur.
In quacumque enim die comederis ex eo (ex fructu vetito), morte morieris 12.
Peccavit homo, edendo de fructu vetito, et immortalitate privatus est.
Sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit, et per pec
catum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes pec
caverunt 3. Hinc mors hominis, post justitiam originalem, fuit effectus
peccati.
743. Thesis III. In morte clauditur homini status viae et tempus
merendi ac demerendi.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus Dominus ait discipulis suis:
Venit nox, quando nemo potest operari4. Per noctem hic commentatores
intelligunt mortem 5*.
2) Ex SS. Patribus. S. Cyprianus: «Quando isthinc excessum fue
rit, nullus jam poenitentiae locus est, nullus satisfactionis effectus. Hic
vita aut amittitur, aut tenetur» ®.
3) Nulla potest hujus thesis ratio afferri quam divina voluntas,
quae ita res ordinavit, ut praesens vita esset hominibus probationis sta
dium. «Mereri aut demereri, ait S. Thomas, pertinet ad statum viae.
Unde bona in viatoribus sunt meritoria, mala vero demeritoria. In bea
tis autem bona non sunt meritoria, sed pertinentia ad eorum beatitudinis praemium. Et similiter mala in damnatis non sunt demeritoria, sed
pertinentia ad damnationis poenam»7.
1
2
’
4
f'
11
’
tn II Sent., dist. 19, a. 2.
Gen., 2, 17.
Rom., 5, 12.
Joan,, g, 4.
Cfr Knabonbnuor, In Joannem, 9, 4; et Maldonatus, ibid.
Lib. ad Demetriannni, 11. 25; MI. 4, 582.
II-Il, q. 13, a 4 ad 2.
30
466
DE NOVISSIMIS, β. XL1V. DE MORTE HOMINIS
744. Thesis IV. Anima rationalis post separationem a corpore vi
vet in perpetuum. (Est de fide.)
Nota. Tnetopsychitae in Arabia docuerunt olim animam humanam cum
corpore mori ac resuscitari *; hypnopsychitae vero dixerunt animam hominis
post separationem a corpore dormire usque ad diem judicii 1
2.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Omnes S. Scripturae paginae testantur
superviventiam animae rationalis post' separationem a corpore.
Auctor libri Sapientiae ait de animabus justis: Justorum autem ani
mae in manu Dei sunt, et non tanget illos tormentum mortis... Spes illo
rum immortalitate plena est3. Ecce quomodo computati sunt inter filios
Dei et inter sanctos sors illorum est 4. Justi autem in perpetuum vivent, et
apud Dominum est merces eorum 5. De animabus vero impiorum: Viden
tes turbabuntur timore horribili et mirabuntur in subitatione insperatae
salutis 6.
Christus etiam Dominus, describens finem judicii universalis, ait:
Et ibunt hi (mali) in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeter
nam 7. Et iterum: Qui amat animam suam, perdet eam; et qui odit ani
mam suam in hoc mundo, in vitam aeternam custodit eam 89
.
Apostolus denique sperabat se habiturum domum non manufactam
aeternam in caelis ®.
2) Ex SS. Patribus. S. Athanasius: «Nec enim anima moritur, sed
ejus discessu corpus moritur... Siquidem animae motus nihil aliud est,
quam ejus vita»1011
.
S. Ambrosius: «Mortuo enim homine, caro corrumpitur, sensus pe
reunt, vox amittitur, remanet mens immortalis, incorpoream vitam
recipiens»11.
3) Rationes, quae in philosophia ostendunt spiritualitatem et im
mortalitatem animae rationalis, demonstrant hanc thesim. Eloquentis
sime, uti solet, ait ad rem Canus: «Periculosum ac temerarium est, ne
quid amplius addam, affirmare, quod nullum argumentum hactenus
inventum demonstrat animae immortalitatem. Quia argumentum, quod
sumitur ex operatione propria vel etiam ex potentia, quae substantiam
rei necessarie naturaliterque consequitur, vere ostendit, qualisne sit ejus
rei natura atque substantia... Ait D. Thomas ex praemissis manifeste
ostendi posse animam humanam non corrumpi cum corpore; concludit
vero in haec verba, II Contra gentiles, c. 79: Patet igitur, quod intellectus
1
2
Cfr. Eusebius, Hist, eccles., lib. 6, c. 37; MG 20, 598.
Cfr. Tertullianus, De anima, c. 58; ML 1, 795.
3 Sap., 3, i sqq.
4 Sap., 5. 5·
5 Sap., 5, 16.
6 Sap., 5, 2.
7 Matth., 25, 46.
8 Joan., 12, 25.
9 II Cor., 5, i. Vide textus S. Scripturae late expositos apud Billot, Quae
stiones de novissimis, q. 1.
10 Oratio contra gentes, c. 33; MG 25, 66.
11 De Abraham, lib. 2, c. 1, n. 3; ML 14, 479.
ART. II. AN OMNES HOMINES SINT MORITURI
467
humanus est incorruptibilis; ergo et anima humana, quae est intellectiva
substantia. Item I p., q 75, aa. 2 et 6: Necesse est dicere animam in
tellectualem esse incorpoream, subsistentem, incorruptibilem»L
Scholion. Disserunt philosophi de conditionibus animae rationalis
in statu separationis quoad modum essendi, operandi et se movendi.
Non est hic de his rebus agendi locus. Conferri possunt utiliter Urraburu et Marcellus a Puero Jesu1
23
.
ARTICULUS II
UTRUM OMNES HOMINES SINT IN FINE MORITURI
745. Status quaestionis. Dupliciter potest titulus intelligi: 1) An
lex generalis data fuerit, ut omnes homines moriantur. 2) An de facto
lex exceptionem in aliquibus patiatur.
746. Thesis I.
Omnes homines habent reatum mortis.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostolus expresse declarat legem mor
tis in Genesi latam omnes afficere homines: Statutum est hominibus semel
mori 8. In omnes hom ines mors pertransiil, in quo omnes peccaverunt4.
Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur 5.
2) Ex ratione, a) Mors est effectus peccati originalis. Sed omnes
contraxerunt vel contrahere debuerunt peccatum originale. Ergo.
b) Omnes homines constant contrariis principiis, quae tendunt ad
destructionem. Ergo omnibus imposita est lex mortis.
747. Thesis II. Omnes et singuli homines sine ulla exceptione
probabilius sunt morituri, quamvis probabile sit exceptionem dari pro
aliquibus.
Arg. 1) Lex moriendi est universalis, et exceptio, si daretur, de
beret clare constare in Scripturis.
2) Omnes homines resurgent. Ergo prius omnes sunt morituri.
3) Christus et beata Virgo Maria mortui sunt. Convenientius au
tem ipsis quam aliis videbatur exceptio concedenda.
748. Scholion I. Exceptio non sine probabilitate adlegatur in fa
vorem Henoch et Eliae, necnon in favorem justorum, qui in secundo
adventu Christi viventes obviam ibunt Christo.
1) De Henoch et Elia. De Henoch ait Scriptura: Ambulavitque
cum Deo, et non apparuit, quia tulit eum Deus6. Translatus est in para1
2
gici, n.
3
I
°
II
De locis, lib. 12, c. 14, conci. 4.
Urraburu, Psychologia, lib. 2, disp. Ii; Marcellus a Puero Jesu, Psycholo
448 sqq.
tlcbr. q, 27. Cfr. Antonius a S. Alberto, Voces dei Pastor en el retira, § 7.
Rom,, 5, 12.
1 Cor., 15, 22.
Gen., 5, 24.
468
DE NOVISSIMIS. Q. XLIV. DE MORTE HOMINIS
disum 1234. Fide Henoch translatus est, ne videret mortem, et non invenieba
tur, quia transtulit illum Deus 2.
De Elia: Cumque pergerent (Elias et Eliseus)... ecce currus igneus et
equi ignei diviserunt utrumque, et ascendit Elias per turbinem in caelum.
Eliseus autem... non vidit eum amplius 3.
Haec loca S. Scripturae interpretantur a rabbinis de vera morte He
noch et Eliae et de sepulchro eorum ignoto. Et «Calvinus, sequutus Aben
Ezra et judaeos, putat Henoch esse mortuum suaviter et placide»4.
Sed communis fere traditio et commentatores S. Scripturae docent
Henoch et Eliam adhuc vivere, et liturgia ecclesiastica adserit Domi
num eos liberasse «de commune morte mundi»5*
. Unde Cornelius A la
pide putat «fidei esse proximum, quod Henoch, aeque ac Elias, necdum
sint mortui» ®.
Relinquimus commentatoribus quaestiones de loco, statu et condi
tione horum sanctorum, et solum adserimus eos multo probabilius ad
huc vivere.
Quamvis aliqui Sancti Patres ex hoc deduxerint Henoch et Eliam
nunquam morituros, tamen multo communius docent alii eos in fine
mundi ad communem vitam redituros et mortem subituros.
De Elia ait S. Isidorus: «Igneo curru in caelum raptus ascendit,
venturus juxta Malachiam prophetam in fine mundi, ac praecessurus
Christum, nuntiaturus ultimum ejus adventum cum magnis virtutibus
prodigiisque signorum; ita ut etiam in terra bellum gerat Antichristus
adversus eum, vel qui cum eo venturus est (Henoch), et occidet eos,
cadavera quoque eorum in plateis insepulta jacebunt»7.
Imo Tertullianus, S. Augustinus, aliique8*
11
10
applicant Henoch et Eliae
verba Apocalypsis: Cum finierint testimonium suum, bestia, quae ascen
dit de abysso, jaciet adversus eos bellum, et vincet illos et occidet eos; et
corpora eorum jacebunt in plateis civitatis -magnae ®.
2) De justis, qui tempore judicii vivi reperientur. De iis notatu di
gna sunt verba Apostoli: Omnes quidem resurgemus, sed non omnes im
mutabimur ln. In textu graeco legitur: Ιδού. μυστήριον υμιν λέγω παντες μεν
ου κοιμηΟησομεβα, -αντες δε αλλαγησομεβα. Ecce mysterium vobis dico: Om
nes non dormiemus, sed non omnes immutabimur. Hanc esse genuinam
lectionem erudite probat Comely11.
Iterum Apostolus: Nos, qui vivimus, qui residui sumus in adventum
Domini, non praeveniemus eos, qui dormierunt. Quoniam... mortui, qui in
1
2
3
Eccli., 44, i6.
Ilebr., n, 5.
IV Reg., 2, ix.
4
Cornelius Alapide, In Genesim, 5, 24.
5
°
7
Ordo commendationis animae.
In Genesim, 5, 24. «Sequitur secundo».
De ortu et obitu Patrum, c. 35; ML 83,140. Circa authenticitatem hujus operis
vide Patrem Garcia Villada, Hist. ecl. de Espaiia, t. 1, part. I, p. 62. Hanc S. Isidori
relationem omnino confirmat Cornelius Alapide, In Genesim, 5, 84, in nota.
8 Tertullianus, De anima, c. 50; ML 2, 780; S. Augustinus, Serm. 300, n. 11;
ML 38, 1376.
8
10
11
Apoc., 11, 7 sq.
I Cor., 15, 51.
In I Cor., 15, 51
469
ART. Π. AN OMNES HOMINES SINT MORITURI
Christo sunt, resurgent primi; deinde nos, qui vivimus, qui relinquimur,
simul rapiemur cum illis in nubibus obviam Christo in aera1.
a) Aliqui Sancti Patres, plures commentatores ac theologi non pau
ci, his Apostoli testimoniis innixi, defendunt justos, qui in fine mundi
vivent, non esse morituros. «Revera, inquit S. Augustinus, quantum ad
verba beati Apostoli attinet, videtur adserere quosdam in fine saeculi,
adveniente Domino, cum futura sit resurrectio mortuorum, non esse
morituros, sed vivos repertos, in illam immortalitatem, quae sanctis
etiam caeteris datur, repente mutandos et simul cum illis rapiendos,
sicut dicit, in nubibus. Nec aliquid aliud mihi visum est, quoties de his
verbis volui cogitare»1
2. In sequentibus tamen S. Doctor interpretatio
nem quaerit in favorem sententiae, quae docet eos esse morituros, et
alibi probabilius putat omnes justos, qui in adventu Christi vivent,
morituros, et postea resurrecturos 3.
Probabilitatem hujus opinionis diserte admisit S. Thomas his ver
bis: «Si tamen hoc verum sit, quod alii dicunt, quod illi nunquam mo
rientur, sicut Hieronymus narrat diversorum opiniones in quadam epi
stola ad Minervium, de resurrectione carnis (quae incipit: In ipso jam
profectionis artic., ante med.), dicendum est, quod illi, etsi non morian
tur, est tamen in his reatus mortis, sed poena aufertur a Deo, qui etiam
peccatorum actualium poenas condonare potest»4.
b) Sententia tamen, quae docet omnes justos, tempore adventus
Domini viventes, esse morituros, probabilior est.
«Securior est, ait S. Thomas, haec et communior opinio, quod omnes
morientur, et a morte resurgent» 5.
Catechismus Romanus hanc doctrinam tradit 6, et scholastici com
munius defendunt 7.
Hoc ita fieri existimat 5. Augustinus, «ut, dum per aera in sublime
portantur, in illo spatio et moriantur, et reviviscant» 8*. Et auctor ope
ris Commentaria in duodecim epistolas beati Pauli ait: «In ipso enim
raptu mors proveniet et quasi per soporem, ut egressa anima in mo
mento reddatur. Cum enim tollentur, morientur, ut pervenientes ad
Dominum, praesentia Domini recipiant animas, quia cum Deo mortui
esse non possunt» °.
3) Haec cum ita sint:
a) Apostolus in I Cor., 15, 51, secundum lectionem graecam, quam
veriorem esse putamus, cum dicit: Omnes non dormiemus, excludit diu
turnam permanentiam et longam exspectationem in sepulchro, id est,
docet justos non fore diu mortuos10.
b) In textu vero I Thess., 4, 14, Apostolus non negavit mortem
1
2
3
4
5
0
’
"
“
1,1
I Thess., 4, 15 sqq.
Ep. 193, n. 9: ML· 33, 873.
De civ. Dei, lib. 20, c. 20, n. 2; ML 41, 688.
l-II, q. 81, a. 3 ad 1.
Suppl., q. 78, a. i.
Parte 1, c. 12, n. 6.
Cfr. Suarez, De mysteriis vitae Christi, disp. 50, sect. 2.
Dr tin. Dm, lib. 20, c. 20, n. 2; Ml. 41, 688.
hi ep. t ail Thrss , 4, 14; Ml. 17 475.
(It Del Vai, De novissimis, n ■, ct Leploler, De novissimis,
p. 1. » 5 «Sert hoc».
DE NOVISSIMIS.
480
Q.
XLVI. DE INFERNO
periri, quatenus poena temporalis pro peccatis venialibus et mortalibus
quoad culpam remissis debita aliquando tandem extinguitur. Ita Sco
tiis, Tanquerey et alii1.
Haec opinio dici nequit erronea, sed est theologice minus probabilis.
Poena siquidem temporalis peccatis venialibus debita nunquam re
mittitur, quin ipsum peccatum veniale quoad culpam remittatur. Culpa
autem peccati venialis damnatorum, utpote peccato mortali conjun
cta, non remittitur in inferno. Et sic poena temporalis venialibus debita
per accidens fit aeterna in damnatis.
Poena etiam temporalis, peccatis mortalibus quoad culpam remis
sis debita, irremissibilis est in inferno. Poena siquidem nunquam re
mittitur, nisi debitor fiat amicus et gratus creditori. Damnati autem
nunquam liunt Deo grati.
ARTICULUS III
DE NATURA POENARUM INFERNI
768. Duplici poena, poena scilicet damni et sensus, pimiuntur re
probi in inferno, juxta illud, quod Salvator dicturus est damnatis: Di
scedite a me, maledicti, in ignem aeternum 12. Poena damni est privatio
visionis Dei, seu carentia Dei, quae debetur peccato, in quantum est
aversio a Deo. Poena sensus est positiva afflictio seu dolor a Deo in
flicta per agens extrinsecum, ignem, vermem, tenebras exteriores, etc.,
et debetur peccato mortali, in quantum est conversio inordinata ad
bona creata. Poena damni causatur a Deo, «non quidem agendo aliquid,
sed potius non agendo. Ex eo enim, quod Deus gratiam non influit,
consequitur in isto gratiae privatio» 345.
De utraque breviter agendum est.
769.
THESIS I.
Omnes reprobi puniuntur poena damni in inferno.
Nota. Omnes, qui exsistentiam admittunt inferni, facile concedunt
damnatos privari visione Dei in inferno. Unde breviter probanda est thesis.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus dicturus est reprobis in judi
cio: Discedite a me, maledicti*. Item: Paterfamilias dicet iis, qui foris
sunt: Nescio vos... discedite a me, omnes operarii iniquitatis... vos autem
expelli foras s.
2) Ex SS. Patribus. De poena damni loquens ait S. Augustinus:
«Perne a regno Dei, exulare a civitate Dei, alienari a vita Dei, carere
tam magna multitudine dulcedinis Dei..., tam grandis est poena, ut ei
nulla possint tormenta, quae novimus, comparari» 6.
1
2
3
4
5
6
Scolus, In IV Sent., disp. 21, q. 1, n. 6; Tanquerey, De novissimis, n. 935.
Matth., 25, 41.
S. Thomas, In II Sent., dist. 37, q. 3, a. I.
Matth., 25, 41.
Luc., 13, 27-28.
Enchiridion, c. 112; ML 40, 285.
ART. III. DE NATURA POENARUM INFERNI
481
3) Ex ratione. Reprobi per poenam damni à) privabuntur summo
bono et omnium fine ultimo, cujus praesentia facit caelites beatos;
b) excludentur a regno Dei, amoenissimo paradiso, in quo audiuntur dul
cissimi concentus, et conspiciuntur praeclarissima spectacula sole pul
chriora; c) amittent caelestem patriam, quae cunctos cives facit felices;
d) avertentur ab angelorum et sanctorum societate, qui perpetua festa ce
lebrant in conspectu agni; e) post resurrectionem carebunt gloria corpo
rum, qua fulgebunt filii Deil.
770.
Thesis II.
Omnes reprobi cruciantur poena sensus in inferno.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Omnes sacrae paginae testantur damna
tos torqueri poena sensus in inferno. Dives Epulon vocabat infernum
locum tormentorum 1
2; reprobi missi sunt in stagnum ignis ardentis sul
phure 3*
; daemones Deus rudentibus inferni detractos in tartarum tradidit
cruciandos *; et vinculis aeternis sub caligine reservavit 5*
.
2) Ex SS. Patribus. Origenes: «Mens ipsa vel conscientia per di
vinam virtutem omnia in memoriam recipiens, quorum in semetipsa
signa quaedam et formas, cum peccaret, expresserat... vel etiam impie
commiserat, historiam quamdam scelerum ante oculos suos videbit ex
positam; tunc et ipsa conscientia propriis stimulis agitatur atque com
pungitur, et sui ipsa efficitur accusatrix et testis... Ex quo intelligitur,
quod circa ipsam animae substantiam tormenta quaedam ex ipsis pec
catorum noxiis affectibus generantur» ®.
3) Ex ratione. Sicut in peccato mortali invenitur duplex malitia,
aversio scilicet a Deo bono incommutabili, et conversio inordinata ad
creaturas bonum commutabile, ita oportet, ut duplici poena peccator
puniatur. Pro aversione a Deo punitur poena damni, quae consistit in
separatione a Deo; pro inordinata autem conversione ad creaturas cru
ciatur poena sensus, dolore scilicet, qui extrinsecus causatur in anima.
Apposite ad rem auctor Imitationis Christi: «In quibus homo peccavit,
in illis gravius punitur... Nullum vitium erit, quod suum proprium cru
ciatum non habebit» 7.
Quinque praecipue sunt juxta Lessium, quae poenam sensus cau
sant in inferno: a) locus obscurissimus ac profundissimus, a caelo lon
gissime distans, omni horrore, calamitate et moestitia plenus; b) dae
monum et aliorum damnatorum perpetua societas, quae delicatissimis
praesertim hujus mundi incolis erit moeror intolerabilis; c) ignis sul
phureus, qui, providentia divina sic disponente, dolore intensissimo
affliget animas; d) objecta affligentia omnes sensus, ita ut luxuriosi
foetido sulphure, gulosi ingenti siti et fame, atque summa avari pu1
2
3
1
5
°
7
Cfr. Lessius, De perfect, div., lib. 13, c. 29, η. 203.
Luc., 16, 28.
Apoc., 19, 20; 20, 9-15.
II Petri, 2, 4.
Jud., 6.
De principiis, lib. 2, c. 10, η. 4; MG 11, 237.
Lib. 1, c. 24.
31
482
DE NOVISSIMIS. Q. X1.VI. DE INFERNO
niantur egestate; e) vermis assidue rodens, qui in mentem revocat tot
beneficia recepta in vita totque occasiones derelictas adipiscendi vitam
aeternam, producit continuos remorsus, atque in desperationem conjicit
animam l.
ARTICULUS IV
UTRUM IN INFERNO SIT VERUS IGNIS
771. Non defuerunt theologi, qui dubitarent de mente quorumdam
SS. Patrum circa corporeitatem ignis inferni. Origenes, S. Gregorius Nyssenus, S. Ambrosius et alii 1
2 dicuntur ignem inferni metaphorice explicuisse.
Unde S. Hieronymus ait: «Vermis autem, qui non morietur, et ignis, qui non
extinguetur, a plerisque conscientia accipitur peccatorum, quae torqueat in
suppliciis constitutos» 3. Et de ipso S. Augustino inquit Alensis: «Circa hanc
quaestionem videtur Augustinus dubitare, utrum ille scilicet ignis purga
torius sit materialis an spiritualis, et de igne infernali similiter, in quo ille
dives ardebat»4*67.
2) Deinde Calvinus docuit infernum nihil aliud esse, nisi conscientiae
errorem ■'·, et quae in Scripturis de igne inferni leguntur, «esse metaphoricam locutionem» °.
3) Ex catholicis Ambrosius Catharinus ait: «Quod non sit ignis ille
corporeus multa mihi videntur facere et urgere» ’.
4) Communiter tamen SS. Patres ac theologi docent ignem inferni,
licet diversum a nostro igne, esse verum ac corporeum 8*.
772.
Thesis.
Ignis inferni est vere corporeus.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. S. Scriptura in locis etiam, in quibus
magna proprietas verborum requirebatur, loquitur de igne. In sententia
finali judicii universalis Jesus Christus dicturus est reprobis: Discedite
a me, maledicti, in ignem aeternum ®. Qui faciunt iniquitatem, mittendi
sunt in caminum ignis I011
; et qui non est scriptus in libro vitae, missus
est in stagnum ignis11. Haec loca rationabiliter exponi nequeunt in
sensu metaphorico.
2) Ex SS. Patribus. Sancti Patres litteraliter interpretantur Scri
pturam. S. Hilarius: «Ignis aeterni in ipsis sit aeterna materies»12. S. Basilitts: «Ignis quidem asperitas ac torquendi proprietas iis, qui adustione
Lessius, De perfect, div., lib, 13, c. 29, n. 2o6 sqq.
Origenes, De principiis, lib. 2, c. 10, n. 4; MG 11, 236. S. Gregorius Nyss.,
Orat. Catech., c. 40: MG 45, 103 sq.; S. Ambrosius, In Luc., lib. 7, n. 205; ML 15, 1844
3 In Is., 66, 24; MI. 24, 702.
4 Summa, p. IV, q 15, m. 3, a. 4.
6 Inst., lib. 3, c. 25.
6 Calvinus, In Matth., c. 3.
7 Opusc. De bonorum praemio et supplicio malorum aeterno.
8 Patres, qui in contrarium citantur, fortasse voluerunt significare ignem in
ferni esse diversum ab igne mundi, quod certum est.
’ Matth., 25, 41.
10 Matth., 13, 42.
11 Apoc., 20, 15.
12 In Matth., c. 5, n. 12; ML 9, 949·
1
2
ART. V. QUOMODO IGNIS MAT. TORQUEAT ANIMAM RATIONALEM
483
digni sunt, servetur»1. S. Gregorius: «Gehennae ignem corporeum esse
non ambigo» 123.
3) Theologi omnes, uno vel altero excepto, defendunt ignem infer
ni verum esse ac corporeum. Unde S. Thomas: «Quae vero (testimonia
Scripturae) animabus damnatorum praenuntiant poenas corporeas, utpote quod ab igne inferni cruciabuntur, sunt secundum litteram intelligenda» s.
4) Rationem congruentiae satis claram exponit Lessius his verbis:
«Si ignis naturaliter per suum calorem potest affligere spiritum hominis
mediante corpore, cur idem ignis ut instrumentum Dei non poterit
affligere eumdem spiritum sine ullo corpore medio? Corpus enim solum
se habet, ut medium, per quod immediate calor spiritui applicetur, et
ejus praesentia vi sentiendi percipiatur. Deus autem non eget aliquo
medio, sed facile omnem medii effectum supplere potest» 4.
773. Scholion. De natura ignis inferni. Omnes concedunt ignem
inferni aliquo modo differre, a nostro igne, quia a solo Deo accenditur,
materiam accensam non destruit, immediate agit in animam, et nun
quam extinguitur.
In quo consistat ejus natura, et an specie vel sola proprietate di
stinguatur a nostro igne, quaestiones sunt ab eruditis disputatae.
Aliqui dixerunt praefatum ignem esse spiritualem, sed non sunt au
diendi.
Juxta Lactantium «est purus, ac liquidus, et in aquae modum
fluidus» 5.
Aliqui volunt ignem inferni specie differre a nostro igne 6; sed S. Tho
mas docet illum quantum ad naturam ignis esse idem specie cum no
stro igne, quamvis quantum ad corpora, in quibus invenitur, possit
specie differre a nostro igne materialiter considerato.
Non incongrue puto dicendum cum S. Augustino: «Qui ignis, cujusmodi et in qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominum scire arbi
tror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit» 7.
ARTICULUS V
QUOMODO IGNIS MATERIALIS TORQUEAT ANIMAM RATIONALEM
774. Placita theologorum. 1) Aliqui contendunt daemones et ani
mas in inferno cruciari, vel quatenus intentionaliter per speciem apprehen
dunt ignem ut sibi nocivum, ut volunt S. A Ibertus M., S. Bonaventura et alii 8;
vel quatenus ab igne, operante virtute divina, detinentur formaliter con
tra suam voluntatem in uno loco definitive, et simul immutantur objective
1 Hom, in psalmum 28, η. 6; MG 2 9, 297.
2 Dial., lib. 4, c. 29; ML 77, 368.
3 Comp, theol., c. 179.
·* De per/, div., lib. 13, c. 30.
5 Div. Inst., lib. 7, c. 21; ML 20, 801.
0 Ita Hurter, De novissimis, n. 653.
7 De civ. Dei, lib. 20, c. 16; ML 41, 682.
8 S. Albertus M., In IV Sent., dist. 44, q. 2, a. 34; S. Bonaventura, In IV Sent.,
dist. 44, p 2, a. 3, q. 2.
484
DE NOVISSIMIS. Q. XLVI. DE INFERNO
ac detinentur «in consideratione ignis intensa et perpetua», ut defendit
Scotus *.
2) Alii dicunt ignem inferni, in quantum est instrumentum Dei, pro
ducere in daemone vel anima qualitatem quamdam spiritualem doloriferam, qua spiritus crucientur. Ita Suarez, Silvester Maurus, Casajoana
et alii1
2.
3) Juxta S. Thomam et thomistas generatim, ignis inferni, quatenus
est instrumentum Dei, alligat sibi et detinet invite quasi in carcere dae
mones et animas. «Anima enim, ait Angelicus, et quaelibet incorporalis
substantia, quantum est de sui natura, non est obligata alicui loco, sed
transcendit totum ordinem corporalium. Quod ergo alligetur alicui et de
terminetur ad aliquem locum per quamdam necessitatem, est contra ejus
naturam, et contrarium appetitui naturali; et hoc dico, nisi in quantum
conjungitur corpori, cujus est forma naturalis, in quo aliquam perfectionem
consequitur. Quod autem aliqua spiritualis substantia alicui corpori oblige
tur, non est ex virtute corporis potentis substantiam incorpoream detinere,
sed ex virtute alicujus superioris substantiae alligantis spiritualem sub
stantiam tali corpori... et per hunc modum animae et daemones alligantur
virtute divina in sui poenam corporeo igni... Et sic verum est, quod ignis
ille, in quantum virtute divina detinet animam alligatam, agit in animam,
ut instrumentum divinae justitiae; et in quantum anima apprehendit illum
ignem ut sibi nocivum, interiori tristitia affligitur; quae quidem maxima
est, cum considerat se infimis rebus subdi, quae nata fuit Deo per fruitio
nem uniri» 3.
Haec alligatio non solum est extrinseca detinens substantiam spiritua
lem loco, sed etiam intrinseca impediens potentias ejusdem in ordine ad
suas operationes. Ignis igitur infernalis, in quantum est instrumentum Dei,
alligat sibi detinetque spiritum quasi in carcere rebus infimis subditum,
atque retardat eum «ab executione propriae voluntatis, ne scilicet possit
operari, ubi vult, et secundum quod vult» 4.
Sententia
Thomae est communior et magis mihi probatur. Velim
tamen adjungere id, quod dicebat S. Augustinus, miris, scilicet, tamen veris
modis spiritus ab igne corporeo in inferno torqueri 5.
ARTICULUS VI
UTRUM OMNES DAMNATORUM POENAE SINT IN INFERNO AEQUALES
775. Thesis I. Omnes poenae, quas damnati patiuntur in inferno,
sunt certe gravissimae.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. De damnatis ait Isaias: Et claudeatur
ibi in carcere6*
. Et Sapiens: Videntes turbabuntur timore horribiliΊ.
Dominus Jesus dicturus est reprobis in judicio: Discedite a me, ma
ledicti, in ignem aeternum8. Maledictos vocat eos Dominus, quia exulantur a facie Dei, et mittuntur in ignem aeternum.
In IV Seni., dist. 44, q. 2, n. 7, «Dico autem», sqq.
2 Suarez, De angelis, lib. 8, c. 14, n. 41 sq.; Silvester Maurus, Opus theol.,
t. I, q. 192, n. 30; Casajoana, De novissimis, c. I, a. 2, schol.
3 De anima, a. 21. Eadem repetit Contra gentiles, lib. 4, c. 90; De veritate,
q. 26, a. 1; et Suppi., q. 70, a. 3.
1 S. Thomas, Suppi., q. 70, a. 3. Cfr. Joannes a S. Thoma, In I p., disp. 24,
a. 3, qui de hoc profundissime agit.
s De civ. Dei, lib. 21, c. 10; ML 41, 724.
8 Is., 24,-22.
’ Sap., 5, 2.
8 Matth., 25, 41.
1
ART. VI. AN POENAE IN INFERNO SINT AEQUALES
485
Dives Epulon postulat a Deo, ut Lazarus intingat extremum digiti
sui in aquam, et refrigeret linguam suam L
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Sicut nullum gaudium re
rum temporalium ex aliqua parte simile potest inveniri gaudio vitae
aeternae, quam sancti accepturi sunt, ita nullus cruciatus poenarum
temporalium potest sempiternis iniquorum cruciatibus comparari» 1
2.
3) Ex ratione. Gravitas poenae damni colligitur: a) Ex valore boni
■perditi, quod est Deus summe bonus ac infinite perfectus; b) ex amissa
societate angelorum et sanctorum, quae post visionem beatificam beatitudincm accidentalem constituit; c) ex privatione amoenissimi loci, in
quo caelites laudes Dei perpetuo canunt; d) ex amissione omnium bono
rum, quae ad felicitatem hominis concurrunt.
Gravitas autem poenae sensus dimetiri potest ex omnibus malis,
quae damnatos torquent; hujusmodi sunt: ignis sempiternus, societas
desperatorum, locus obscurissimus ac foetidus, vermis perpetuo rodens.
Haec omnia gravissimas poenas in anima producere nemo negabit.
776. Thesis II. Non omnes damnati aequaliter puniuntur, sed
unus altero gravius pro gravitate delictorum.
Nota. Fuit «error quorumdam dicentium in futuro omnia praemia et
poenas esse aequalia»3.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Auctor libri Sapientiae ait: Potentes
autem potenter tormenta patientur... Fortioribus autem fortior instat
crutiatio 4.
Apostolus: Reddet unicuique secundum opera ejus 5. Et S. Joannes
audivit vocem: Quantum glorificavit se, et in deliciis fuit, tantum date
illi tormentum et luctum 6.
2) Ex Concilio Florentino. «Definimus, ait concilium..., illorum ani
mas, qui in actuali mortali peccato vel solo originali decedunt, mox in
infernum descendere, poenis tamen disparibus puniendas» 7.
3) Ex SS. Patribus. Origenes: «Si peccator sum, numquid eadem
mihi erit poena, si semel peccavi, quae et si secundo et tertio, et si fre
quentius peccem? Non ita erit, sed pro modo, et numero, et mensura
peccati, etiam poenae quantitas metienda est... Mensura autem haec
erit, quam sibi in hac vita unusquisque vel amplius peccando quae
sierit» 8.
S. Augustinus: «Nec dubitandum est quidem ipsas poenas, quibus
cruciabuntur, qui regnum Dei non possidebunt, pro diversitate crimi
num esse diversas, et alias aliis acriores, ut in ipso igne aeterno pro
disparibus ponderibus peccatorum sint disparia. tormenta poenarum»9.
1
2
3
4
3
3
7
"
"
Luc., 16. 24.
De caiechiz. rudib., c. 24, n. 45; ML 40, 342.
S. Thomas, Contra gentiles, lib. 3, c. 142, in fine.
Sap., 6, 7-9.
Doni., 2, 6.
Apec., 18, 7.
Dei rato pro grueris: Denz-Bannw., 693.
In Niim.. hom. 8; MG 12. 623.
Contra Donat., lil> 4, e 19; MI. 43, 171.
486
DE NOVISSIMIS. Q. XLVII. DE PURGATORIO
4) Ex ratione. Ratio justitiae postulat, ut graviora peccata gra
vius puniantur. Ergo peccatores inaequaliter punientur pro gravitate
culparum E
777. Scholion I. Inaequalitas in poena damni et sensus. In utra
que poena admittenda est inaequalitas.
1) Poena damni, quatenus est mera carentia visionis Dei, non ha
bet diversitatem graduum; quia privationes totales non recipiunt magis
et minus; est tamen major vel minor, in quantum procedit a majori
vel minori aversione uniuscujusque a Deo per diversos gradus peccato
rum. Damnati in inferno eo magis aversi erunt a Deo, quo gravius
peccaverint, et eo magis capient poenam de amissione summi boni, quo
magis ab eo elongati fuerint 12.
2) Poena etiam sensus erit major vel minor in damnatis juxta gra
vitatem peccatorum, quatenus, qui magis peccaverint, intensius pu
nientur.
778. Scholion II. De loco inferni. Certissime tenendum est infer
num esse in loco quodam determinato, sed, ubi sit, nescimus. Unde
S. Augustinus: «In qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominum
scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit» 34. Generatim conjiciunt auctores eum esse sub terra, sed melius est dicere cum
S. Joanne Chrysostomo: «Ne ergo quaeramus, ubinam sit, sed quomodo
illam (gehennam) fugiamus» '1.
QUAESTIO XLVII
DE PURGATORIO
ARTICULUS I
UTRUM EXSISTAT PURGATORIUM
779. Purgatorium, sic dictum quia in eo purgantur animae, est
locus, in quo animae justorum cum aliquo poenae temporalis debito ex hac
vita migrantes, patiendo purificantur.
Accurate recolenda sunt, quae superius 5 circa remissionem culpae
et poenae peccati diximus. Culpa et poena aeterna remittuntur per sa
cramenta Ecclesiae vel etiam per actum doloris; et poena temporalis
vel in ipsis sacramentis ac contritione, si dolor sit intensus, vel per
dolorem et poenitentiam satisfactoriam, aut etiam per indulgentias, in
quibus merita satisfactionesque Christi et sanctorum applicantur ani
mae ad remissionem poenae temporalis.
Qui ex hoc mundo decedunt in peccato mortali, sepelientur in infer
Cfr. S. Thomas, Contra gentiles, lib. 3, c. 143.
Cfr. Salmantioenses, De vitiis et peccatis, disp. 18, n. 18; Pesch, De novissi
mis, n. 645; et Katschthaler, De regni div. consummat., n. 80.
3 De civ. Dei, lib. 20, c. 16; M L 41, 682.
4 In Rom., hom. 31, n. 5; MG 60, 674.
5 De indulgentiis, n. 521.
1
2
ART. 1. UTRUM EXSISTAT PURGATORIUM
487
no; qui in peccatis venialibus non remissis, liberantur a culpa veniali
per actum doloris, quem probabilius emittent statim post separationem
a corpore; qui cum debito poenae temporalis pro peccatis mortalibus
vel venialibus quoad culpam remissis, indigent purgatione. Ubi purga
buntur? En quaestio.
780. Errores. 1) Nestoriani saeculo iv, albigenses, petrobrusiani et
waldenses saeculo xn, et hussitae saeculo xv, exsistentiam purgatorii ne
gaverunt.
2) Deinde infensissimi hujus doctrinae hostes fuerunt novatores sae
culi XVI.
Lutherus, licet sibi inconstans in hac parte fuerit, anno 1537 scribebat:
♦Purgatorium et quidquid ei solemnitatis, cultus et quaestus adhaeret,
mera diaboli larva est x.
Calvinus vehementius adhuc in hoc dogma invehitur dicens: *Cum ex
multis blasphemiis constructum sit purgatorium... Clamandum ergo non
modo vocis, sed gutturis et laterum contentione, purgatorium exitiale esse
commentum, quod Christi crucem evacuat» s. Veteres protestantes Luthero
et Calvino subscripserunt.
Hodierni protestantes, licet locum expiationis generatim admittant, no
men purgatorii rejiciunt.
781. Thesis. Exsistit purgatorium, in quo animae justorum pur
gantur. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Celebris est locus libri II Machabaeoruin, in quo dicitur, quod Judas, jacta collatione, duodecim millia drach
mas argenti misit Jerosolymam, ojferri pro peccatis mortuorum sacri
ficium, bette et religiose de resurrectione cogitans (nisi enim eos, qui
ceciderant, resurrecturos speraret, superfluum videretur et vanum orare pro
mortuis), et quia considerabat, quod hi, qui cum pietate dormitionem acce
perant, optimam haberent repositam gratiam. Sancta ergo el salubris est
cogitatio pro dejunctis exorare, ut a peccatis solvantur 3.
Judae Machabaeo auctorique sacro persuasum fuit: a) Purgatorium
exsistere, in eoque detineri eos, qui pie, id est in gratia Dei, mortui
sunt, sed habent aliquid Deo solvendum; et b) animas dejunctorum in
eo detentas suffragiis fidelium posse juvari, quia salubre esse cogitabant
pro peccatis exorare, ut a peccatis solverentur.
Christus Dominus ait: Quicumque dixerit verbum contra Filium homi
nis, remittetur ei; qui autem dixerit contra Spiritum Sanctum, non remit
tetur ei, neque in hoc saeculo, neque in futino*. In his verbis supponebat
Christus aliqua peccata saltem quoad aliquid remitti post mortem.
Hunc locum exponens recte ait S. Augustinus: «Neque enim de qui
busdam veraciter diceretur, quod non his remittatur neque in hoc saecu
lo neque in futuro, nisi essent (aliqui), quibus, etsi non in isto, tamen
remittetur in futuro» ®.
2) Ex Concilio Tridentino. Docuerunt Patres «purgatorium esse,
1
2
3
4
Ait. smalcaldici, p. 2, c. 2,
Inst., lib. 3, c. 5, n. 6.
II Machah., 12, 43-46.
Matth., 12, 32.
Decii·. Dei., lib. 21, c. 24,
§9.
n. 2; MI.
738
488
DE NOVISSIMIS. Q. XLVJI. DE PURGATORIO
animasque ibi detentas fidelium suffragiis, potissimum vero acceptabili
altaris sacrificio juvari»1.
3) Ex SS. Patribus. S. Cyprianus: «Aliud (est) pro peccatis longo
dolore cruciatum emundari et purgari diu igne, aliud peccata omnia
passione’ (martyrii) purgasse»1
2.
S. Gregorius Nyssenus: «Post exitum e corpore cognoscens virtutis
discrimen a peccato, non... poterit participare divinitatem, nisi ignis
purgatorius maculam animo immixtam purgaverit»34
.
4) Plura monumenta archaeologica, in quibus animae in purgatio
ne ignis exhibentur; inscriptiones sepulcrales, in quibus refrigerium pro
animabus defunctorum postulatur; liturgiae omnium ecclesiarum, in qui
bus regulae et ordo de suffragiis faciendis traduntur, probant exsisten
tiam purgatorii.
5) Ex ratione. Plures animae justae, etsi a peccatis mortalibus
liberae sint, cum debito poenae temporalis de hoc inundo exeunt. Sed
nihil inquinatum nec debitis onustum intrabit in regnum caelorum.
Ergo oportet dari locum, in quo hujusmodi animae mundentur1.
ARTICULUS II
QUID PATIANTUR ANIMAE IN PURGATORIO
782. Thesis I. Animae in purgatorio patiuntur poenam damni
seu dilationis gloriae et poenam sensus.
Pars l.a
riae.
Patiuntur poenam damni seu dilationis glo
Arg. Omnes animae justae, quibus aliquid est Deo solvendum, vix
separantur a corporibus, cognoscunt se ad perpetuam Dei visionem de
stinari, sed in via, quousque totum debitum solvant, detineri. De hac
autem detentione, quae simul est privatio Dei et dilatio gloriae, vehe
menter tristantur. Ergo patiuntur poenam damni.
Optime tamen animadvertunt Salmanticenses hanc esse poenam da
mni secundum quid, quia poena damni simpliciter causatur per aversio
nem perpetuam, quae est in damnatis 5.
Hanc dilationem gloriae ultro acceptant animae purgatorii, quia
perfecte cognoscunt eam deberi negligentiis, quas ipsae commiserunt,
et a Deo sapientissime ordinari.
1 Sess. 25, Decret, de purgatorio; Denz-Bannw., 983. Cfr. Benedictus XII,
Const. Benedictus Deus; Denz-Bannw., 530; Concilium Florentinum. Decreto pro
graecis; Denz-Bannw., 693.
2 Ep. louitl Antonianum, n. 20; ML 3, 811.
3 Orat, de mortuis; MG 56, 525; Joumel, 1061.
4 Cfr. Liberius a Jesu, Controversiae, t. 1. fol. 131 sqq.
’ Salmanticenses, De vitiis et peccatis, disp 18, n. 6. Cfr. Liberius a Jesu
Controversiae, t. 1, fol. 217 sqq.
ART. Π. QUID PATIANTUR ANIMAE IN PURGATORIO
Pars 2.a
489
Patiuntur poenam sensus.
Debitum temporale debetur animae ob inordinatam conversionem
ad creaturas. Aequum autem est, ut inordinata conversio ad creaturas
puniatur poena sensus. Unde animae in purgatorio purificantur poena
sensus.
783.
Thesis II.
Poenae purgatorii acerbissimae sunt.
Arg. Animae purgatorii ardenter amant Deum, summum bonum,
et vehementer desiderant eum possidere, et nihilominus ab eo possi
dendo retardantur, imo et subjiciuntur poenae sensus, quae praecipue
causatur ab igne. Absentia autem ab objecto perfectissimo ac vehe
menter amato est poena damni gravissima, sicut poena ignis est acer
bissima. Ergo poenae purgatorii sunt acerbissimae.
784. Scholion I. Quoad gradus acerbitatis poenarum, quas animae
patiuntur in purgatorio, non una est theologorum sententia.
1) Poena damni purgatorii est certe acerbior qualibet poena hujus
vitae, quia,'ut bene arguit S. Thomas, «quanto... aliquid magis deside
ratur, tanto ejus absentia est molestior. Et quia affectus, quo deside
ratur summum bonum, post hanc vitam in animabus sanctis est inten
sissimus, quia non retardatur affectus mole corporis, et etiam quia
terminus fruendi summo bono jam advenisset, nisi aliquid impediret,
ideo de rei tardatione maxime dolent»1.
2) Quantum ad poenam sensus, aliqui auctores benignius, alii seve
rius loquuntur.
Aliqui dicunt dari in purgatorio poenam sensus, quae sit acerbior
omni poena hujus mundi, sed non quamlibet poenam sensus purgatorii
excedere in gravitate omnes poenas hujus vitae. Ad rem S. Bonaven
tura: «Poena purgatorii gravior est omni temporali poena... Sane tamen
hoc intelligendum, ut generaliter poena illa sit major ista... non quia
minima sit major maxima in hoc genere, sed quia maxima in illo gene
re major sit maxima in hoc genere» 1
2. S. Bonaventuram sequuntur S. Bellarminus, Suarez et alii 3.
Alii volunt quamlibet etiam minimam purgatorii poenam esse acer
biorem poena maxima hujus mundi. Ita defendit S. Thomas dicens:
«Similiter etiam, cum dolor non sit laesio, sed laesionis sensus, tanto
aliquis magis dolet de aliquo laesivo, quanto magis est sensitivum; unde
laesiones, quae fiunt in locis maxime sensibilibus, sunt maximum dolo
rem causantes. Et quia totus sensus corporis est ab anima, ideo, si in
ipsam animam aliquod laesivum agat, de necessitate oportet quod ma
xime affligatur. Quod autem anima ab igne corporali patiatur, hoc ad
praesens supponimus... Et ideo oportet, quod poena purgatorii quan
tum ad poenam damni et sensus excedat omnem poenam istius vitae» 4.
1 tn IV Sen!., dist. 21, q. 1, a. I, sol. 3. Cfr. Suarez, De poenitentia, disp. 46,
sect. 3, n. 1.
2 In IV Sent., dist. 20, p. 1, a. un., q. 2.
3 S. Bellarminus, De purgatorio, lib. 2, c. 14; Suarez, De poenitentia, disp. 46,
sect 3, n. 7.
4 Iu IV Sint , dist. 21, q I, a, I, sol. 3.
DE NOVISSIMIS. Q. XXVII. DE PURGATORIO
490
Haec sententia S. Thomae, quam sequuntur plures theologi, videtur
fundari in doctrina S. Augustini dicentis: «Gravior tamen erit ille ignis,
quam quidquid potest homo pati in hac vita» >.
785. Scholion II. Poenae purgatorii, quantumvis graves, fiunt to
lerabiles, quia animaq sunt confirmatae in gratia, et securae de sua sa
lute aeterna.
1) Confirmatae sunt in gratia et nequeunt amplius peccate, quia gra
tiam finalem conjunxerunt cum morte, et sunt extra statum merendi
vel demerendi1
2. Unde merito damnata est propositio 39 Lutheri sic
expressa: «Animae in purgatorio peccant sine intermissione, quamdiu
quaerunt requiem, et horrent poenas»3.
2) Sunt securae de sua salute aeterna, quia certe cognoverunt sen
tentiam judicis in judicio particulari. Jure damnata est a Leone X pro
positio 38 Lutheri, quae dicebat: «Animae in purgatorio non sunt se
curae de. earum salute» 4.
786. Scholion III. Causa praecipua poenae sensus in purgatorio
est ignis corporeus.
Graeci schismatici negant ignem esse in purgatorio, et pauci ex ca
tholicis dubitant, an ibi sit verus ignis corporeus.
Sed S. Scriptura affirmare videtur: S. Cyprianus, S. Augustinus,
S. Gregorius, S. Isidorus hispalensis, aliique Patres diserte loquuntur
de igne purgatorii 5*
; et scholastici omnes defendunt animas in purga
torio vero et corporeo igne torqueri ®.
Hunc ignem esse praecipuam causam doloris sensus in purgatorio
docet constans fidelium traditio et communis theologorum sententia.
Ita intelligenda videntur verba Apostoli: Ipse autem salvus et it, sic
tamen quasi per ignem 7.
787. Corollaria. 1) Poenae in purgatorio sunt inaequales. Deus
enim exigit majorem poenam iis, qui majori debito onusti e vita mi
grarunt. Haec inaequalitas attenditur penes acerbitatem, quatenus ali
qui intensiores poenas eadem duratione ferunt, et penes durationem,
quatenus aliqui magis, alii minus in purgatorio detinentur.
2) Nemo scit quantum illae poenae durabunt. Hoc unum nobis con
stat illas esse temporales, et ultra diem judicii non protractum iri. In die
judicii reprobi in supplicium aeternum et justi ibunt in vitam aeternam8.
3) Qui in die judicii justi reperientur, purgabuntur juxta S. Thomam a poena temporali, si quam debent, per ignem conflagrationis
universi9.
In psalm. 37, n. 3; ML 36, 397.
Cfr. S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 26, dub. 6.
3 Prop. 39; Denz-Bannw., 779.
1 Prop. 38; Denz-Bannw., 778.
·' S. Cyprianus, Ep. 10, n. 20; Mt 3, 811; S. Augustinus. In ps. 37, enarrat. 3;
ML 36, 397: S. Gregorius M., Dial., lib. 4, c. 39; ML 77, 397; S. Isidorus Hisp.,
De ord. creat , e. 14, n. 12; ML 83, 950.
° Cfr. S. Bellarminus, De purgatorio, lib. 2, c. 11; et Liberius a Jesu, Contro
versiae, t. 1, fol. 208 sqq.
7 I Cor., 3, t5.
8 Matth , 25, 46. Cfr. S. Augustinus, De civ. Dei, lib. 21, c. 16; ML 41, 73t.
9 In IV Sent., dist. 47, q. 2, a. 3, sol. 2 ad 5.
1
2
ART. HI. A QUIBUS MACULIS MUNDENTUR ANIMAE IN PURGATORIO
491
4) «De loco purgatorii, ait Angelicus, non invenitur aliquid expres
se determinatum in Scriptura, nec rationes possunt ad hoc efficaces
induci. Tamen probabiliter, et secundum quod consonat magis sancto
rum dictis et revelationi factae multis, locus purgatorii est duplex:
Unus secundum legem communem; et sic locus purgatorii est locus in
ferior, inferno conjunctus, ita quod idem ignis sit, qui damnatos cru
ciat in inferno, et qui justos in purgatorio purgat, quamvis damnati,
secundum quod sunt inferiores merito, et loco inferiores ordinandi sunt.
Alitis est locus purgatorii secundum dispensationem; et sic quandoque
in diversis locis aliqui puniti leguntur, vel ad vivorum instructionem,
vel ad mortuorum subventionem, ut viventibus eorum poena innote
scens, per suffragia Ecclesiae mitigaretur»'.
ARTICULUS III
A QUIBUS MACULIS MUNDENTUR ANIMAE IN PURGATORIO'
788. Status quaestionis. Anima, quae separatur a corpore sine ulla
culpa mortali vel veniali, et sine debito poenae temporalis, mox in cae
lum recipitur. E contra, quae in peccato mortali exit e corpore, illico
damnatur.
Sed aliquae animae migrant e vita sine ulla culpa mortali vel ve
niali, cum debito tamen poenae temporalis pro peccatis quoad culpam
remissis relictae; aliae cum peccatis venialibus quoad culpam non re
missis et cum debito poenae temporalis his venialibus aliisque peccatis
jam remissis debitae, et recipiuntur in purgatorium poenis acerbissimis
purgandae.
Quaeritur hic, quomodo peccata venialia et poenae temporales in
purgatorio extinguantur.
789. 1. Remissio culpae venialis. Quoad remissionem peccato
rum venialium diversi diversimode opinati sunt:
1) Gravissimus Alensis existimat peccata venialia, quae homo ju
stus habet in articulo mortis, remitti quoad culpam in ipsa vita per
gratiam finalem. «Deletur ergo, ait, veniale illud, de quo quaeritur in
praesenti... a gratia finali... Cum ad hoc devenitur, quod anima solvitur
a carne cum finali gratia, fit anima spiritualis et libera ab illa servi
tute... Existimo tamen, quod si maneret in actuali voluntate peccati
(venialis) in morte, quod illa placentia jam progressa esset in contem
ptum, et jam esset peccatum mortale, et quod (anima) damnaretur»12.
Duo hic docet Alensis: a) Peccata venialia, quibus homo afficitur
in vita, per gratiam finalem sine actu caritatis vel poenitentiae mo
lientis remitti in articulo mortis, et hoc caret fundamento, quia gratia
finalis non est nisi ipsa gratia praecedens continuata, quae certe non
acquirit virtutem remittendi peccata, qua prius carebat; b) affectum
hominis ad peccatum veniale in articulo mortis progredi in contem1
»
In /I '«-iu , .I1.1 . i, q i, a. i, sol. 2. Cfr. Mazzolla, De Deo creante, n. 1349.
/I p , q 14, m
n, H.
'
492
DE NOVISSIMIS. Q. XLVII, DE PURGATORIO
ptum gravem et evadere peccatum mortale, et hoc contradicit rationi
theologicae, juxta quam affectus ad veniale peccatum nullatenus po
test importare gravem contemptum. Venialia enim nunquam, obstant
gratiae 1.
2) Alii censent culpam peccati venialis remitti in purgatorio pedetentim, id est, «per actum caritatis et patientiae continuatum illo tem
pore, quo veniale punitur». Ita Sotus 12. In hac sententia tantum durat
culpa venialis in purgatorio, quantum ejus poena.
3) S. Thomas et cum eo plures’ theologi docent iis, qui peccato
veniali affecti moriuntur, culpam venialem remitti per actum caritatis
statim post mortem seu in primo instanti, quo sunt in purgatorio.
Voluntaria enim acceptatio poenarum purgatorii est virtuâlis retracta
tio peccati venialis 3.
Haec videtur verior sententia.
«Quandoque contingit, ait Angelicus, quod aliqui in ipsis actibus
peccatorum venialium, vel in proposito venialiter peccandi, occupan
tur somno vel aliqua passione auferente usum rationis, et praeveniun
tur morte, antequan· possint habere usum rationis. Quibus manifestum
est, quod in hac vita peccata venialia non dimittuntur, et tamen propterea non impediuntur perpetuo a vita aeterna, ad quam nullo modo
perveniunt, nisi omnino immunes ab omni culpa effecti. Et ideo opor
tet dicere, quod venialia remittuntur eis post hanc vitam etiam quan
tum ad culpam, eo modo quo remittuntur in hac vita; scilicet per actum
caritatis in Deum, repugnantem venialibus in hac vita commissis. Quia
tamen post hanc-vitam non est status merendi, ille dilectionis motus
in eis tollit quidem impedimentum venialis culpae, non tamen meretur
absolutionem vel diminutionem poenae, sicut in hac vita»4.
790. II. Remissio poenae temporalis. Poena temporalis, pecca
tis tam mortalibus quam venialibus remissis debita, duplici modo extinguitur in purgatorio: 1) suffragiis fidelium, ut dicemus infra; 2) solu
tione debiti paulatim per viam satispassionis, quando anima suffert
poenas purgatorii. Nam «quicumque est debitor alicujus, per hoc a
debito absolvitur, quod debitum solvit. Et quia reatus nihil est aliud
quam debitum poenae, per hoc quod aliquis poenam sustinet, quam
debebat, a reatu absolvitur; et secundum hoc poena purgatorii a reatu
purgat» 5.
ARTICULUS IV
UTRUM ANIMAE PURGATORII SUFFRAGIIS VIVORUM JUVARI POSSINT
791. Status quaestionis. Suffragium pro defunctis est auxilium,
quod animabus purgatorii conferimus, ut eorum reatus citius extinguatur.
Cfr. S. Thomas, In IV Sent., dist. 21, q. i, a. 2, sol i
In IV Sent., dist. 15, q. 2, a. 2, «Hoc tamen».
3 Cfr. Liberius a Jesu, Controversiae, t. 1, fol. igo.
4 De malo, q. 7, a. 11. Cfr Salmanticenses, De poenitentia, q. 87, a 4, n 6 sq
comment.
5 In IV Sent., dist. 21, q. 1, a. 3, sol. 2.
1
2
ART. IV. AN ANIMAE PURGATORII SUFFRAGIIS VIVORUM JUVARI POSSINT
493
792. Errores, i) Aerius olim, sacerdos armenus et haeresis arianae
acerrimus propugnator, dicitur negasse exsistentiam purgatorii, sed verius
videtur negasse tantummodo suffragia pro defunctis *.
2) Calvinus ajebat: «Ante mille et trecentos annos usu receptum fuit,
ut precationes fierent pro defunctis. Omnes in errorem abrepti sunt. Dico
in eo aliquid humani passos esse, ideoque ad imitationem trahendum non
esse, quod fecerunt') 12.
793.
T1IESIS.
Animae purgatorii suffragiis vivorum juvantur.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Auctor libri II Machabaeorum expres
se adserit sacrificia oblata esse pro mortuis, et addit: Sancta ergo et
salubris est cogitatio pro delimetis exorare, ut a peccatis solvantur 3.
2) Ex Concilio Tridentino. Sancta synodus docet «purgatorium
esse, animasque ibi detentas fidelium suffragiis, potissimum vero acceptabili altaris sacrificio, juvari» 4.
3) Ex SS. Patribus. Tertullianus: «Oblationes pro defunctis an
nua die facimus» 5.
S. Cyrillus hierosolymitanus: «Deinde (oramus) et pro defunctis san
ctis patribus..., maximum hoc credentes adjumentum illis animabus
fore, pro quibus oratio defertur» 6.
S. Augustinus: «Habet ecclesiastica disciplina, quod fideles nove
runt, cum martyres eo loco recitantur ad altare Dei, ubi non pro ipsis
oretur, pro caeteris autem commemoratis defunctis oratur» 7.
4) Ex documentis Ecclesiae. In Constitutionibus apostolicis legi
tur: Oremus «pro fratribus nostris, qui in Christo requieverunt, ut ho
minum amans Deus, qui animam defuncti suscipit, ei remittat omne
peccatum... et collocet eum in regione piorum» 8.
5) Id liquido demonstrant inscriptiones coemeteriorum, in quibus le
guntur orationes pro. defunctis, ,et exhortationes, ut suffragia fiant
pro ipsis 9.
794. Scholion I. Quibus suffragiis juventur animae purgatorii:
1) Animae defunctorum juvantur imprimis indulgentiis, in quibus
Christi sanctorumque merita ac satisfactiones applicantur defunctis, et
ita solvitur Deo debitum temporale, quod defuncti habent coram Deo,
ut diximus supra.
2) Deinde efficaciter prodest defunctis sanctum sacrificium mis
sae, quod vere esse propitiatorium et prodesse defunctis, probavimus
superius.
3) Orationes, eleemosynae, poenitentiae, aliaque bona opera pro
sunt defunctis, et abbreviant eorum poenas.
1
Cfr. Katschthaler, De regni divini consummatione, n. 84.
Inst., lib. 3, c. 5, n. 10.
II Machab., 12, 46.
Sess. 25, Decret, de purgatorio; Denz-Bannw., 983. *
De corona militis, c. 3; ML 2, 99.
Catcch., 23, 9; MG 33, 1116.
Serm. 159, n. 1; ML 38, 868.
Consi apostolicac, lib. 8, c. 41: MG 1, 1143.
" Cfr Maruoohl, Manuale di archeologia cristiana, p. 3, c. 1 sqq.; et p. 4,
c. 2 sqq.
2
2
*
s
“
Ί
“
494
DE NOVISSIMIS. Q. XLVII. DE PURGATORIO
795. Scholion II. Haec suffragia diversimode prosunt dejunctis:
1) Missae sacrificium, utpote infiniti valoris, habet vim propitiatoriam et impetratoriam ex opere operato, ut poenae temporales ani
marum purgatorii extinguantur vel diminuantur.
2) Opera poenalia, ad quae reducuntur indulgentiae1, juvant ani
mas per viam satisfactionis vicariae, et solvunt Deo, quantum animae
purgatorii satispati debent. Disputatur, an hujusmodi satisfactio vi
caria prosit defunctis ex justitia, an ex pura Dei liberalitate. Suarez et
Liberius a Jesu 123 merito defendunt opera poenalia, quae vim satisfactoriam habent, prodesse defunctis ex justitia, supposita promissione
Dei acceptandi satisfactiones vivorum.
3) Orationes vivorum prosunt defunctis per modum impetrationis,
movendo Deum, ut Christi sanctorumque merita ac satisfactiones appli
cet defunctis 8.
796. Scholion III. De offerentibus suffragia:
1) Beati, qui sunt in caelo, et praesertim beata Virgo Maria, im
petrant a Deo liberationem animarum purgatorii. Ecclesia saepe rogat
Deum, ut «intercedentibus omnibus sanctis» velit animas a purgatorio
liberare.
2) Omnes, etiam peccatores, possunt suffragia offerre per modum
impetrationis, et rogare Deum, ut cum defunctis misericorditer agat.
3) Justi, qui sunt in hac vita, possunt facere suffragia per modum
satisfactionis vicariae, et juvare defunctos operibus, quae eis prosint
tum opere operato tum opere operantis.
4) An peccatores possint juvare mortuos operibus satisfactoriis,
distinguendum est: possunt cos juvare operibus satisfactoriis, quae ha
beant vim ex opere operato vel quasi ex opere operato, ut sunt Sacrifi
cium missae, indulgentiae, etc.; non vero operibus, quae solum vim
habeant ex opere operantis, nisi agant ut minister publicus nomine Ec
clesiae, vel ut instrumentum alterius principaliter agentis.
797. Scholion IV. Quibus prosint suffragia:
1) Suffragia per modum impetrationis possunt prodesse omnibus,
qui sunt in purgatorio, baptizatis et non baptizatis. Orationes enim pro
omnibus fiunt.
2) Omnia suffragia prosunt fidelibus defunctis baptizatis.
3) Disputatur, an missae sacrificium prodesse queat defunctis non
baptizatis.
1 Indulgentiae dicuntur ad opera poenalia reduci, quia in indulgentiis appli
cantur satisfactiones seu opera laboriosa Christi et sanctorum, quae sunt in the
sauro Ecclesiae. Cfr. S. Bellarminus, De purgatorio, lib. 2, c. l6.
2 Suarez, De poenitentia, disp. 48, sect. 6, n. 4; Liberius a Jesu, Controversiae,
tr. 2, p. 4, controv. 7. n. S sqq.
3 Cfr. Lugo, De poenitentia, disp. 24, n. 20.
ART. I. UTRUM EXSISTAT PARADISUS SEU CAELUM
495
QUAESTIO XLVIII
DE PARADISO
ARTICULUS I
UTRUM EXSISTAT PARADISUS SEU CAELUM
798. I. Paradisus primo dictus est amoenissimus ille locus, in quo
creavit et posuit Deus primum hominem. Fuit revera locus deliciarum,
in quo homo vitam duxisset felicem, si statum innocentiae servare vo
luisset.
Ex hoc conceptu deliciarum translatum est nomen ad significandum
locum et statum beatitudinis, in quo sancti deliciis sempiternis coram
Deo affluent.
Alio nomine vocatur caelum, quod licet in Scripturis non semel
aerem, nubes, ac firmamentum indicet, saepius tamen paradisum seu
locum beatitudinis sempiternae significat, adeo ut caelum seu -paradi
sus in usu ecclesiastico sit locus, in quo beati Deum intuitive vident, et
deliciis fruentur sempiternis.
Quaestio est, utrum caelum exsistat, et quomodo in eo beati erunt
felices.
799. II. Errores, i) Gentiles, qui doctrinas revelationis primitivae
amiserant, et revelationem mosaicam penitus ignorabant, fingebant campos
elysios, in quibus homines voluptate sensuali credebant fore felices.
2) yiahumedani pariter totam felicitatem hominis reponebant in vo
luptatibus carnalibus *.
3) Almaricus, ineunte saeculo xin, negabat caelum esse locum deter
minatum, sed unumquemque esse felicem per Dei in se ipso cognitionem 12.
4) Maierialistae, spiritistae, rationalistae, aliique increduli, diversis du
cti rationibus, negant caelum exsistere hominemque in eo esse beatum.
800. Thesis. Exsistit caelum seu paradisus, in quo animae justo
rum defunctorum plene purgatae vident intuitive Deum, ut est in se.
Pars l.a
Exsistit caelum.
Arg. 1) Omnes S. Scripturae paginae testantur esse caelum, in
quo habitant Deus, angeli et sancti. Christus nos orare docuit: Pater
noster, qui es caelis 34. Angeli dicuntur semper videre in caelis faciem
Patris*. Et nos aedificationem ex Deo habemus, domum non manufa
ctam, aeternam in caelis 5. Unde caelum est praeclarissimum Dei opus
et splendidus locus, in quo ipse cum angelis et sanctis habitat in perpe
tuas aeternitates.
1 Koran, Sura 18, n. 32; Sura 37, n. 49 sqq.; Sura 38, n. 53; Sura 78, n. 32.
2 Clr. Gotti, Theolog. schol., tr. 16, q. 6, dub. 1.
3 Matth, 6, 9.
4 Matth , 18. 10.
5 // Cor., 5. 1
DE NOVISSIMIS. Q.
496
xlviu.
de
paradiso.
2) Tota traditio Christiana semper tenuit caelum esse habitaculum
Dei, sedem immensae majestatis, et receptaculum sanctorum.
3) S. Thomas: «Quamvis... animabus post mortem non adsignentur aliqua corpora, quorum sint formae vel determinati motores, de
terminantur tamen eis quaedam corporalia loca per congruentiam quam
dam secundum gradum dignitatis earum, in quibus sint quasi in loco,
eo modo, quo incorporalia esse possunt in loco, secundum quod magis
vel minus accedunt ad primam substantiam, cui locus superior per con
gruentiam deputatur, scilicet Deum, cujus sedem caelum Scriptura esse
denuntiat ps. 102, 19; Is., 66, 1. Et ideo animas, quae sunt in partici
patione perfecta deitatis, iri caelo esse ponimus» 1.
Pars 2.a Animae justorum defunctorum plene purga
tae statim in caelo vident Deum intuitive, ut est in se.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Christus in cruce ait ad latronem: Ho
die mecum eris in paradiso 1
2.
Apostolus: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem fa
de ad fadept 3.
S. Joannes: Scimus quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quo
niam videbimus eum. sicuti est4.
2) Ex documentis Ecclesiae. Benedictus XII ait: «Definimus, quod
animae... in quibus nihil purgabile fuit... mox post mortem suam...
fuerunt, sunt et erunt in caelo caelorum regno et paradiso... et vident
divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali» 56
.
3) Ex Concilio Florentino. «Definimus... illas (animas)... quae...
sunt purgatae, in caelum mox recipi, et intueri clare ipsum Deum trinum
et unum, sicuti est, pro meritorum tamen diversitate alium alio perfe
ctius» e.
4) Ex SS. Patribus. S. Irenaeus: «Hoc concedit (Deus) iis, qui se
diligunt, id est, videre Deum»7.
Nota. De visione Dei plura diximus in tractatu Dc Deo uno, q. 12,
n. 163 sqq,, et qui velit ampliorem de his rebus notionem habere, potest
illa accurate conferre.
ARTICULUS II
UTRUM DEUS IN CAELO SIT BEATITUDO ANIMAE
801. Status quaestionis. 1) Beatitudo juxta Boetium est: Sta
tus omnium bonorum aggregatione perfectus 8; et juxta S. Thomam: Bo
num perfectum, quod totaliter quietat appetitum 9.
1
2
3
4
s
6
7
8
9
Suppi., q. 69, a. i.
Luc., 23, 43.
I Cor., 13, 12.
I Joan., 3, 2.
Const. Benedictus Deus, 29 Jan. 1336; Denz-Bannw., 530.
Decretum pro graecis; Denz-Bannw., 693.
Adv. haer., lib. 4, c. 20, n. 5; MG 7, 1035.
De consolat, philosoph , lib. 3, pros. 2; ML 63, 724.
I-II, q. 2, a. 8.
ART. II. AN DEUS IN CAELO SIT BEATITUDO ANIMAE
497
2) Beatitudo hominis dicitur naturalis, si consideretur ejus ordo
naturalis, et consistit in aliquali Dei possessione mediis naturalibus ac
quisita; vel supernatural is, si attendatur ejus ordo supernaturalis, et
consistit in plena Dei possessione auxiliis gratiae obtenta. Loquimur
de hominis beatitudine supernaturali.
3) Potest esse objectiva vel formalis. Beatitudo objectiva est ipsum
summum bonum, alios efficiens beatos, nempe Deus; et formalis dicitur
beatitudinis objectivae consecutio seu Dei summe boni possessio.
4) Una est essentialis, quae consistit in ipsa Dei visione intuitiva,
alia accidentalis, quae importat gaudia beatitudini essentiali superaddita.
De beatitudine objectiva in praesenti et de formali in sequenti dis
serendum est.
802. Errores, i) Voltairius impie dixit non dari summum bonum,
quod ita plene hominem delectet, ut aliis delectabilius frui nequeatl.
2) Epicurus felicitatem hominis posuit in voluptate, ut videtur, cor
poris; et ob id solum praecepit virtutem colere, ut plenius voluptate affi
ceretur 12.
3) Stoici existimabant suminum bonum atque felicitatem hominis
consistere in virtute, sicut summum malum dicebant esse vitium.
4) Antiqui philosophi juxta S. Augustinum «invenire conati sunt quid
efficiat hominem beatum3, et ita divisi sunt, ut de hoc «Marcus Varro...
ad ducentas octoginta sectas, non quae jam essent, sed quae esse possent,
adhibens quasdam differentias, facillime perveniret» 4. Unde Heraclitus, De
mocritus, Pyrrho, Anaxagoras, Pythagoras, Aristoteles, et alii totidem bona
excogitarunt, in quibus felicitatem hominis perfectam reponerent. Alii beatitudinem in divitiis, alii in honoribus, alii in gloria et fama, alii in potestate,
alii in voluptate, alii reposuerunt in virtute.
Sed omnes decepti sunt.
803.
Thesis.
Beatitudo hominis objectiva in solo Deo consistit.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Auctor Ecclesiastes omnia relaturus,
quae possent homini placere, ait: Vanitas vanitatum... et omnia vanitas 5.
S. Joannes: Haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te, solum Deum
verum, et quem misisti, Jesum Christum6*
. Usu autem loquendi Scripturae
vita aeterna est beatitudo.
2) Ex documentis Ecclesiae. Benedictus XII ait: «Auctoritate apo
stolica definimus, quod... animae sanctorum omnium... vident divinam
essentiam visione intuitiva et etiam faciali... quodque sic videntes...
sunt vere beatae et habent vitam et requiem aeternam·»1.
3) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Ut vita carnis anima est, ita
beata vita hominis Deus est» 8. Rursum: «Fecisti nos (Domine) ad te,
et inquietum est cor nostrum, donec requiescat in te» ®.
1 Diet, philosoph., art. «Bien» (souverain). «Le souverain bien et souverain
mal sont des chimères».
2 Cfr. S. Thomas, Contra gentiles, lib. 3, c. 27.
3 De civ. Dei, lib. 19, c. 1; ML 41, 621.
4 S. Augustinus, De civ. Dei, lib. 19, c. 1; ML 41, 621.
5 Eccles., i, 2.
11 Joan , 17, 3.
’ Constit. Benedictus Detis, 29 Jan. 1336; Denz-Bannw., 530.
* De civ. Dei, lib. 19, c. 26; ML 41. 656.
" Confess., lib 1, c. I, n. 1; ML S2, 661.
32
DE NOVISSIMIS. Q. XLVIII. DE PARADISO
49«
4) Ex ratione S. Thomae. «Beatitudo est bonum perfectum, quod
totaliter quietat appetitum... Objectum àutem voluntatis, quae est appe
titus humanus, est universale bonum, sicut objectum intellectus est
universale verum. Ex quo patet quod nihil potest quietare voluntatem
hominis nisi bonum universale, quod non invenitur in aliquo creato,
sed solum in Deo; quia omnis creatura habet bonitatem participatam» *.
Ergo beatitudo objectiva hominis in solo Deo consistit.
ARTICULUS III
AN BEATITUDO FORMALIS HOMINIS CONSISTAT IN ALIQUA OPERATIONE
804. Status quaestionis. Beatitudo formalis hominis consistit in
adsecutione et possessione beatitudinis objectivae seu Dei, Deum au
tem adsequimur per unionem perfectam cum ipso. Hinc quaeritur, quae
sit animae humanae cum Deo unio perfecta.
805. Placita theologorum, i) Henricus Gandavensis1
2, quamvis ex
cusetur a Vazquez 3, docuisse videtur beatitudinem formalem hominis con
sistere in illapsu Dei in animam beati, seu in operatione speciali, qua Deus
intime operatur in anima, eamque conservat.
2) S. Bonaventura docet beatitudinem formalem importare habitum
simul et actum, seu «habitum ut actum sive in actu» 4, principaliter tamen
dicere habitum et deiformitatem.
3) .Multo communius docent theologi beatitudinem formalem animae
consistere in actuali operatione. Ita S. Thomas, omnes thomistae, et ex
extraneis fere omnes 5*
.
806. T HESIS.
ratione.
Beatitudo formalis hominis consistit in actuali ope
Arg. 1) 5. Scriptura, quoties adserit nos futuros esse in caelo bea
tos, dat rationem, quia videbimus Deum, sicuti est e.
2) Aristoteles, licet gentilis, loquendo de beatitudine naturali, quae
rit, «anne summum bonum in possessione, an in usu positum esse pute
mus; itemque in habitudine, an in energia sive actione». Et respondit
illud consistere in actione. «Accidere enim potest, ut habitus bonus, qui
insit, nihil boni efficiat; verbi gratia in illo qui dormit, aut qui alio
aliquo modo otiosus ac feriatus est. De energia vero idem dici non
potest» 7.
3) Ratio naturalis id suadet. Beatitudo enim formalis animae con
sistit in consecutione summi boni, scilicet Dei. Sed Deum consequimur
operatione actuali animae, non illapsu Dei, qui non est aliud, nisi actio
Dei, neque habitu, qui nihil agit neque est ultima hominis perfectio.
Ergo.
1
2
2
1
5
°
7
I-II, q. 2, a. 8.
Quodlib. 13, q. 12.
In I-II, disp. 8, c. 1.
In IV Sent., dist. 49, q. 1 ad ult.
S. Thomas, I-II, q. 3, a. 2; et In IV Sent., dist. 49, q. 1, a. 2, sol. 2.
I Joan., 3, 2; Joan., 17, 3.
Ethica, lib. 1, c. 8 (Didot, II, 8).
ART. IV. IN QUA OPERATIONE ANIMAE CONSISTAT BEATITUDO FORMALIS
499
Corollarium. Ex hoc sequitur sententiam Magistri Bonae Spei, qui
dicebat beatitudinem formalem hominis consistere in intellectione Dei
increata, carere fundamento. Beatitudo enim hominis consistit in ope
ratione actuali ipsius beati, non in actione Dei1.
ARTICULUS IV
IN QUA OPERATIONE ANIMAE CONSISTAT BEATITUDO FORMALIS
807. Status quaestionis. Id, quo homo consequitur possessionem
Dei, est essentia beatitudinis formalis. Quaestio est, qua actione homo
perveniat ad possidendum Deum.
Placita theologorum, i) Aureolus et alii beatitudinem formalem ho
minis posuerunt in gaudio1
2: Scotus'et scotistae generatim in actu volunta
tis, in actu scilicet perfectae caritatis erga Deum3; 5. Bonaventura, Valen
tia, Suarez, Lessius, et alii in actibus intellectus et voluntatis 4; S. Thomas,
omnes thomistae, et ex extraneis Vazquez et alii multo communius in sola
actione intellectus, quae est visio Dei 5.
808. Thesis. Beatitudo formalis hominis essentialiter consistit in
solo actu intellectus, qui dicitur visio Dei.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Juxta sacram litteram beati erimus per
visionem Dei. Haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te, verum Deum 67
.
Ostende nobis Patrem, et sufficit nobis Ί. Beati mundo corde, quoniam
ipsi Deum videbunt8*
.
2) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Tota merces nostra visio
est» ®. Et rursum: «Visio illa Dei, qua contemplabimur incommutabilem
atque humanis oculis invisibilem Dei substantiam... sola est summum
bonum nostrum, cujus adipiscendi causa praecipimur agere, quidquid
recte agimus»1011
.
S. Cyrillus Alexandrinus: «Dei autem contemplatione praecellent i us
fieri nihil potest, quando supremae beatitatis res ea nos facit parti
cipes» 11.
3) Ex ratione. Beatitudo formalis hominis essentialiter consistit
in adeptione summi boni, quod est Deus. Sed clara et intuitiva visione,
1 Cfr. Liberius a Jesu, Controversiae, tr. 3, part. 2, controv. 6, n. 117.
2 Aureolus, In III Sent., dist. 15, q. 1. a. 3.
3 Scotus, In IV Sent., dist. 49, a. 4 et 5. Cfr. Hiquaeus, In IV Seni., dist. 49,
a. 4, «Comment, in Scotum».
4 S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 49, p. I, q. 51 Valentia, In I-II, disp. I,
q. 3, p. 4; Suarez, In I-II, disp. 7, sect. 1: Lessius, De summo bono, lib. 2, c. 5, n. 24.
5 S. Thomas, I-II, q. 3, a. 4; Vazquez, In I-II, disp. II, c. 3 et 7. Ex thomistis conferendi sunt Capreolus, In IV Sent., dist. 49, q. 2; Salmaniicenses, De beatitiulinc, disp. 1, n. 55; Billuart, De ultimo fine, diss. 2, a. 2.
° Joan., 17, 3.
7 Joan., 14, 8.
8 Matth., 5, 8.
° in ps. 90, serm. 2, n. 13; ML 37, 1170.
Dc Trinitate, lib. 1, C. 13. n. 31: ML 42, 844.
11 Contra Julianum, lib. 3; MG 70, 627.
DE NOVISSIMIS.
500
Q.
XLVIII. DE PARADISO
non actu voluntatis, consequimur Deum. Ergo. Visio intellectiva ex sua
natura attrahit ad se et adsequitur objectum, dum actus voluntatis, si
est desiderium, non consequitur bonum, et si est amor caritatis, sup
ponit bonum adsecutum h Ad rem S. Thomas: «Beatitudo est conse
cutio finis ultimi. Consecutio autem finis non consistit in ipso actu vo
luntatis» 12. Unde recte dicit Medina: «Beata vita non est amare quod
habes, sed habere quod amas» 3.
809. Corollaria. 1) Contra Aureolum dicendum est gaudium bea
torum supponere beatitudinem adeptam. Prius enim est adipisci obje
ctum, quam de illo gaudere.
2) Contra opinionem Scoti est ratio philosophica, juxta quam prius
res intelligitur, quam amatur. Unde «ad voluntatem pertinet delectatio
beatitudinem consequens»45*.
3) Contra sententiam S. Bonaventurae et aliorum stat firma ratio,
qua dicitur actum amoris supponere adsecutionem objecti per intelle
ctum, quia amor supponit cognitionem. «Una, ait S. Thomas, et con
tinua et sempiterna operatione in illo beatitudinis statu mens hominis
Deo conjungitur» ®.
Scholion. Hanc formalem hominis beatitudinem necessario sequi
tur in anima intensissimus amor et inenarrabile gaudium, ut mox vi
debimus.
ARTICULUS V
DE PROPRIETATIBUS BEATITUDINIS
810. Status quaestionis. Proprietates beatitudinis sunt ea, quae
necessario fluunt ex essentia beatitudinis. Alii plures alii pauciores enu
merant, sed generatim ponuntur tres, amor scilicet, impeccabilitas, et
perpetuitas.
De his breviter in hoc articulo disserendum est.
811. T HESIS I.
amant Deum.
Omnes beati necessario necessitate etiam exercitii
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Apostolus ait: Caritas nunquam excidit,
sive prophetiae evacuabuntur, sive linguae cessabunt, sive scientia de
struetur ®.
2) Ex auctoritate S. Augustini: «Beatus autem, quantum existimo,
neque ille dici potest, qui non amat, quod habet.... etiamsi optimum sit» 7.
3) Ex ratione. Anima in visione beatifica intuitive rudet ac possi
det Deum optimum, maximum, summum bonum. Sed voluntas neces
sario amat summum bonum sibi praesens, visum ac possessum. Ergo.
1
2
3
4
5
°
7
Cfr. Salmanticenses, De beatitudine, disp. i, n. 58.
I-II, q. 3, a. 4.
In I-II, q. 3, a. 4, opinio 4, «Deinde haec sententia».
S. Thomas, I-II, q. 3, a. 4.
I-II, q. 3, a. 2 ad 4.
1 Cor., 13, 8 sqq.
De mor. eccl., lib. 1, c. 2, n. 4; ML 3.2, 1312.
ART. V. DE PROPRIETATIBUS BEATITUDINIS
5°I
Hic amor beatificus est necessarius etiam quoad exercitium, adeo
ut nequeat voluntas suspendere actum amoris, tum quia intellectus vi
dens intuitive Deum, summum bonum, immunis ab errore, non habet
indifferentiam judicii circa perfectionem et bonitatem objecti, et ne
quit proponere voluntati Deum esse deserendum, et aliud bonum esse
amandum; tum quia voluntas in praesentia Dei summe boni totaliter
impletur et adaequatur, adeo ut nequeat aliud bonum appetere aut
desiderare.
Merito animadvertunt theologi beatos amare in caelo Deum tum
amore amicitiae, in quantum Deus est in se summe bonus, tum amore
concupiscentiae, in quantum Deus est etiam ipsis bonus.
812. Corollarium. Ex hoc amore Dei vehementissimo sponte sur
git in anima ineffabile gaudium. Unde S. Scriptura diserte dicit beatos,
quando incipiunt videre Deum, intrare in gaudium DominiJ, et ita
laetari in caelo, ut nemo tollat gaudium ab eis12. Et S. Hieronymus
ait: Deum videre «vera laetitia est, cujus visio perfectum est gaudium» 34
.
Sancti in caelo placidissime quiesermt in possessione summi boni, et
laetantur sine ulteriori desiderio.
813. Thesis II. Beati in caelo sunt omnino impeccabiles.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. S. Petrus diserte hoc docuit dicens:
Regeneravit nos in spem vivam, per resurrectionem Jesu Christi ex mor
tuis, in haereditatem incorruptibilem et incontaminatam et immarcescibi
lem, conservatam in caelis in vobis
2) Ex SS. Patribus. Aphraaies: «Neque impii (post mortem et re
surrectionem) resipiscent regnumque ingredientur, neque justi pecca
bunt amplius, ut ad cruciatum abeant» 56
.
S. Augustinus: «Completo judicio, suos fines habebunt civitates duae,
una scilicet Christi, altera diaboli, una bonorum, altera malorum, utra
que tamen et angelorum et hominum. Istis voluntas, illis facultas non
poterit ulla esse peccandi» ®.
3) Ex ratione. Beati in caelo ita rapiuntur ad amandum Deum,
summe bonum, ut nequeant suspendere actum amoris. Qui autem ne
cessario amat Deum, nequit peccare. Ergo beati in caelo sunt omnino
impeccabiles.
814. Scholion. Quaestio est inter theologos, an haec beatorum im
peccabilitas proveniat ab intrinseca natura beatitudinis, an vero ab
extrinseca voluntate Dei.
Scotiis et scotistae docent .hoc ab extrinseco provenire, a voluntate
scilicet Dei praeveniente «illam voluntatem (beati), ut semper continuet
actum fruendi, et ita nunquam possit potentiam suam remotam non
fruendi vel peccandi reducere ad actum» 7.
Mat th., 25, 21.
Joan., 16, 22.
In Is., 66, 14; ML 24. 688.
/ Petri, 1, 3-4.
Demonstrationes, 20, 12; Patrol. Syr., 1, 911
Enchiriil. c. 111; MI. 40, 284.
Sooiua, h /I Sent . dist 49, q 6, n 11.
qunou». In /I' Sent., dist 49. q (>, Comment.
1
2
3
4
5
6
(accurante Gratin); Journel, 693.
Ex scotistis conferri potest Hi-
502
DE NOVISSIMIS. Q. XLVIII. DE PARADISO
S. Thomas, thomistae caeterique theologi, extra scholam Scoti, defen
dunt hanc beatorum impeccabilitatem provenire ex intrinseca visionis
et amoris Dei conditione1.
Sententia S. Thomae magis mihi probatur.
Γη voluntate siquidem nequit esse peccatum, quando in intellectu
non est error, ignorantia aut inconsideratio respectu objecti dilectionis.
Sed in intellectu beati non est error, ignorantia aut inconsideratio re
spectu Dei summi boni. Ergo voluntas beati ex conditione visionis bea:
tificae est impeccabilis.
Item voluntas beati per actum amoris Dei ita satiatur, ut nequeat
aliud desiderare. Ergo beati ex conditione amoris beatifici sunt omnino
impeccabiles.
815. Thesis III.
Beatitude animae est perpetua et inamisibilis.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Legimus in libro Sapientiae: Justi au
tem in perpetuum vivent, et apud Dominum est merces eorum 1
2. Christus
Dominus: Ego vitam aeternam do eis3. Et iterum: Ibunt hi in suppli
cium aeternum, justi autem in vitam aeternam 4.
2) Ex documentis Ecclesiae. Benedictus XII ait: «Eadem visio et
fruitio sine ulla intercisione seu evacuatione praedictae visionis et frui
tionis continuata exsistit et continuabitur usque ad finale judicium et
ex tunc usque in sempiternum» 5.
In symbolo quotidie dicimus: «Credo... in vitam aeternam»6.
3) Ex SS. Patribus. S. Augustinus: «Illa vita, quae beatissima
esse non potuit, nisi de sua fuerit aeternitate certissima»7.
4) Ex ratione. Beatitudo explet omne desiderium hominis, et ani
mam reddit felicem. Sed, nisi esset aeterna, non expleret omne deside
rium hominis, nec animam redderet omnino felicem. Ergo beatitudo
animae est aeterna. Beati certe non parum affligerentur, si periculum
haberent amittendi beatitudinem. Hinc S. Augustinus: «Nullo modo
igitur esse poterit vita veraciter beata, nisi fuerit sempiterna»8.
816. Scholion. Movetur hic inter theologos- quaestio, an perpe
tuitas beatitudinis proveniat ex sola voluntate Dei, an ex natura ipsius
beatitudinis.
Scotiis et scotistae communiter docent hominis beatitudinem esse
perpetuam et inamisibilem ab extrinseco, a libero scilicet concursu Dei
eam perpetuo conservantis 9.
1 S. Thomas, l-II, q. 4, a. 4. Cfr. Suarez, De beatitudine, disp. 10, sect. 1;
Gabriel a S. Vincentio, De beatitudine, disp. 3, dub. 8; Billuart, De ultimo fine,
diss. 2, a. 4, § 2.
3 Sap., 5, 16.
3- Joan., 10, 28.
1 Matth., 25, 46.
5 Const. Benedictus Deus, 29 Jan. 1336; Denz-Bannw., 530.
6 Symbolo apostolorum: Denz-Bannw., 6.
7 De civ. Dei, lib. 10, c. 30; ML 41, 310.
8 De Trinitate, lib. 13, c. 8; MI, 42, 1023.
8 Seotus, In II' Sent., dist. 49, q. 6, n. 10 sqq.
ART. VI. DE BEATITUDINE ACCIDENTALI
503
S. Thomas cum communiori sententia, defendit perpetuitatem bea
titudinis petendam esse ab ipsa natura beatitudinis 1.
Ratio S. Thomae perspicua est. tum quia beatitudo, quatenus est
visio Dei et exigit ejus amorem, necessario et perpetuo unit voluntatem
cum Deo; tum quia beatitudo, quatenus explet omne desiderium et
satiat omnem appetitum, excludit omnem timorem amittendi felici
tatem.
ARTICULUS VI
DE BEATITUDINE ACCIDENTALI, SEU DE DOTIBUS ANIMAE
AC CORPORIS, NECNON DE AUREOLIS
De dotibus animae.
817. I. Variae significatioi.es. Dos in genere est quoddam do
num vel bona qualitas, qua aliquis prae aliis distinguitur; et sic qui
bono ingenio, pulchritudine, robore pollent, dicuntur bonis dotibus
ornari.
Dos proprie significat bona, quae marito pro uxore dantur ad fe
renda matrimonii onera. Ex hoc translatum est ad denotanda orna
menta, quibus anima in mystico ac perfecto matrimonio cum Christo
decoratur in caelo. In patria enim celebrantur nuptiae Agni cum anima
juxta illud S. Joannis: Gaudeamus et exaltemus, et demus gloriam ei,
quia venerunt nuptiae Agni, et uxor ejus praeparavit se12*4.
818. II. Definitio. Dos in praesenti est: Ornatus animae et cor
poris vitae sufficiens in aeterna beatitudine jugiter per sereruns I·-.1 01
■natus, ut anima sponsa placeat Deo; vitae sufficiens, qui.i .mini.i in < ,n Iu
sustentatur beatitudine; jugiter perseverans, quin datui pro Int.i sil 1
819. 111. Numerus. 1res communiter ponuntur .mimae «Ioles.
visio, comprehensio et fruitio. Rationem hujus numeri a.«lsi|.’,ii;d S //»<>
mas, quia in matrimonio mystico, quod esi imperfectum in via, orna
tur anima pignoribus seu arrhis fidei, spei et caritatis, et in matrimonio
mystico consummato in patria ornatur tribus dotibus, quae illis cor
respondent. «Et sic dotes tres respondent tribus virtutibus theologicis:
scilicet visio fidei, spei vero comprehensio... caritati vero fruitio» ’.
Visio hic non accipitur pro actu visionis, qui est beatitudo. sed «pro
habitu, a quo talis operatio elicitur, id est, pro ipsa gloriae claritate,
qua anima divinitus illustratur ad Deum videndum: et sic est dos, et
principium beatitudinis» 5.
Comprehensio, quatenus est dos animae, non est inclusio compre1
2
a
4
4
a. 4. Cfr. Billuart, De ultimo fine, diss, 2, a. 4, § 3.
7.
S. Thomas, /» IV Sent., dist. 49. q. 4, a. i.
S. Thomas, Suppi,, q. <>5, a. 5.
S. Thomas, In /I Sent , dint. 49, q. 4, a. 2 ad 3.
l-ll, <1. 5,
Apoc., 19,
504
DE NOVISSIMIS. Q. XLVIII. DE PARADISO
hensi in comprehendente, qualis dicitur cognitio comprehensiva obje
cti, sed est retentio boni habiti. Beati ex hoc dicuntur comprehensores.
Fruitio, ut dos, est habitus caritatis consummatae, quo elicitur
actus fruitionis.
His ergo dotibus ornatur anima in matrimonio mystico, quod con
summatur in gloria.
§ 2
De dotibus corporis glorificati.
820. I. Notio. Sicut ornatus, quibus animae decorantur ad unio
nem cum Christo in matrimonio mystico, vocantur dotes animae, ita
perfectiones seu qualitates supernaturalcs, quae ab anima beata deri
vantur in corpus sibi unitum pleneque subjectum, vocantur dotes cor
poris.
821. II. Numerus. Quatuor generatim numerantur dotes corpo
ris, impossibilitas scilicet, subtilitas, agilitas et claritas. Hic numerus
fundatur in verbis Apostoli: Seminatur (corpus) in corruptione, surget in
incorrnptione (impossibilitas); seminatur in ignobilitate, surget in gloria
(claritas); seminatur in infirmitate, surget in virtute (agilitas); seminatur
corpus animale, surget corpus spiritale (subtilitas) l.
Ratio hujus numeri est, quia anima est forma et motor corporis.
Quatenus est forma, confert corpori esse substantiale, formas acciden
tales et conservationem, et quatenus est motor, dat ei motum. «Corpus
ergo gloriosum, in quantum perfecte animae subditur quantum ad esse
substantiale, quod ab ea habet, sic est dos subtilitatis... In quantum
vero perfecte subditur ei ut formae secundum accidentales formas, quae
sunt in corpore ab anima, sic est dos claritatis. In quantum vero corpus
gloriosum perfecte ab anima conservatur, sic est dos impossibilitatis...
Sed, in quantum corpus perfecte subditur animae ut motori, sic est
dos agilitatis» 2.
Corpus igitur gloriosum recipit ab anima beata impossibilitatem, qua
praeservatur a corruptione; subtilitatem, qua possit penetrare corpora
aliena; agilitatem, qua possit summa celeritate moveri; et claritatem, qua
efficitur luminosum et diaphanum.
§ 3
De beatorum aureolis.
822. I. Nomen. Quae hactenus dicta sunt de beatitudine essen
tiali ac dotibus, sunt omnibus beatis communia, sed aequum est, ut
qui prae caeteris sanctis in uno vel altero ordine egregie pugnaverunt,
singularibus praerogativis decorentur.
1
3
I Cor., 15, 42 sqq.
S. Thomas, tn IV Sent., dist. 49, q. 4, a. 5, sol. 3.
ART. I AN ET QUAE SIGNA PRAECEDENT CONSUMMATIONEM MUNDI
505
Gloria essentialis beatorum saepe dicitur aurea vel corona, quia est
praemium victoriae concessum omnibus; et praemium accidentale ali
quibus pro speciali victoria concessum dicitur aureola, sicut singulares
praerogativae quibusdam militibus collatae dicuntur aureolae, quasi
parvae coronae.
Non tamen omne praemium accidentale praemio essentiali super
additum potest dici aureola, sed quod datur pro aliqua insigni victoria.
823. II. Definitio. Aureola definitur: Privilegiatum praemium
privilegiatae victoriae respondens
Ut haec definitio recte intelligatur, explicandi sunt termini prae
mium privilegiatum et victoria privilegiata.
Praemium privilegiatum, quidquid aliqui dixerint in contrarium, est
gaudium accidentale in anima beata receptum et inde redundans in
corpus.
Privilegiata victoria illa est, quae obtinetur ab anima in hoc mundo
in certamine contra tres hostes, scilicet contra carnem, mundum et
diabolum.
Praemium privilegiatum, quod debetur victoriae contra carnem, di
citur virginitas; quod debetur victoriae contra mundum, nuncupatur
martyrium; quod autem debetur victoriae contra diabolum, est doctoratus.
«Aureola, inquit S. Thomas, est quoddam privilegiatum praemium
privilegiatae victoriae respondens, ut patet ex dictis. Et ideo secundum
privilegiatas victorias in tribus pugnis, quae cuilibet homini imminent,
tres aureolae sumuntur. In pugna enim, quae est contra carnem, ille
potissime victoriam obtinet, qui a delectabilibus venereis, quae sunt
praecipua in hoc genere, omnino abstinet, et ideo virginitati aureola
debetur. In pugna vero, qua contra mundum pugnatur, illa est prae
cipue victoria, cum a mundo persecutionem usque ad mortem sustine
mus; unde et martyribus, qui in ista pugna victoriam obtinent, secunda
aureola debetur. In pugna vero, qua contra diabolum pugnamus, illa
est praecipua victoria, cum aliquis hostem non solum a se sed a cordi
bus aliorum removet, quod fit per praedicationem et doctrinam; et ideo
doctoribus et praedicatoribus tertia aureola debetur»2.
QUAESTIO XLIX
DE FINE MUNDI
ARTICULUS I
AN ET QUAE SIGNA PRAECEDENT CONSUMMATIONEM MUNDI
824. I. Ordo eventuum. Antequam exponamus ea, quae contin
gent in fine mundi, operae pretium est referre ordinem, quo illa fient.
’
8
/n /I’ Sent , dist, -|<>, q. 5. a. 5, sol. 1.
tn /I’ Seni., dint
q 5, a. 5, sol. 1.
506
DE NOVISSIMIS. Q. XI.IX. DE FINE MUNDI
Praecedent primo signa descripta in libris sacris, quae finem mundi
annuntiabunt. Deinde eveniet conflagratio universalis, in qua status
praesens hujus orbis destruetur, viventes peribunt, ac justi omni debito
purgabuntur. Sequetur generalis resurrectio mortuorum, et, omnibus adspicientibus, descendet Christus in majestate, cui electi obviam rapientur
in aera, et reprobi a longe maledicent. Tunc fiet judicium universale,
prout describetur inferius. Ac denique, abeuntibus reprobis in infernum
et justis in caelum, relinquentur caeli novi et terra nova.
Haec per ordinem explicanda sunt.
825. II. Quae erunt signa. Quaedam erunt signa remota, quae
directe non indicabunt finem mundi et adventum Christi, sed negative
tantum, quatenus finis mundi non eveniet, nisi prius haec signa con
tingant, ut sunt praedicatio Evangelii in universo mundo, apostasia ge
neralis, adventus Antichristi, apparitio Eliae et Henoch, et conversio
judaeorum; quaedam vero sunt proxima, quae certe indicabunt maxi
mos eventus esse futuros, ut innovationes in sole, luna et stellis, atque
in terris praessura gentium.
Pauca de singulis.
826. III. Signa remota. 1) Praedicatio Evangelii in universo
mundo. Christus Dominus hoc praedixit dicens: Praedicabitur hoc Evan
gelium regni in universo orbe, in testimonium omnibus gentibus; et tunc
veniet consummatio 1. Circa haec ultima verba ait S. Augustinus: «Tunc
veniet, quid est, nisi ante non veniet? Quanto post ergo veniat, incer
tum nobis est; ante tamen non esse venturum dubitare utique non
debemus» 1
2.
2) Apostasia universalis. Jesus Christus insinuavit in secundo suo
adventu non fore fidem in terra 3; et Apostolus praenuntiavit postremis
diebus venturam esse apostasiam seu defectionem a fide4.
Ante illos dies, quando pseudoprophetae pullulabunt in terra, plures
certe deficient a fide, sed non ita omnes, ut Ecclesia dicatur extingui.
Illis etiam temporibus-non pauci catholici veram fidem retinebunt et
certabunt contra impios et hostes Ecclesiae.
Per apostasiam aliqui intelligunt defectionem, «qua nationes et popu
li. quatenus sunt societates et corpora politica, christianismo renuntient,
simulque quamplurimi homines in omnibus regionibus fidem abjiciant» 5,
remanentibus utique permultis Christianis.
Alii volunt integras nationes et regna ante illa tempora defecturas
esse a fide, adeo ut principia, leges, scholae, familiae, et generatim vita
publica ac socialis christianismo adversentur, quamquam plures in eis
conserventur ad religionem Christianam addicti.
3) Adventus Antichristi. Post haec revelabitur ille iniquus (homo
peccati, filius perditionis), quem Dominus Jesus interjiciet spiritu oris
1 Matth., 24, 14.
2 Ep. 197. n. 4; ML 33, 900. Haec praedicatio non erit annuntiatio sterilis
verbi Dei, neque omnes et singuli homines convertentur ad Christum, sed ea erit
praedicatio, quam omnes vel fere omnes possint audire.
3 Luc., 18, 8.
4 II Thess., 2, 3.
5 Jungmann, De novissimis, p. 198.
ART. Π. AN ET QUOMODO VENTURUS SIT FINIS MUNDI
507
sui, et destruet illustratione adventus sui eum. Cujus est adventus secun
dum operationem satanae in omni virtute et signis ei prodigiis mendaci
bus, et in omni seductione iniquitatis iis, qui pereuntL
Plura dicuntur de Antichristo, sed non omnia certa sunt.
Anlichristus, quem nominat S. Joannes1
2, vi vocis est contra Chri
stum. Lato sensu designat quemlibet Christi adversarium; et stricte
significat hominem seductorem ac mendacem, qui ultimis temporibus
venturus est ut Christi adversarius.
De eo scimus: quod a) venturus est postremis temporibus; b) futu
rus est homo singularis, non diabolus, ut aliqui dixerunt, neque societas
seu institutio, ut aliis placuit; c) praedicatione, praestigiis ac mendaciis
multos seducet; d) occidetur a Christo.
Caetera sunt obscura atque dubia 3*.
4) Apparitio Eliae et Henoch. De Elia ait Malachias: Ecce ego mit
tam vobis Eliam prophetam, antequam veniat dies Domini magnus et
horribilis (Mal,, 4, 5). De Henoch legitur in libro Ecclesiastici: Henoch
placuit Deo, et translatus est in paradisum, ut det gentibus poenitentiam
His duobus testibus generatim applicantur a theologis, quae dicun
tur in libro Apocalypsis S. Joannis, 11, 3 sqq.
5) Conversio judaeorum. Judaeos aliquando conversum iri satis
declarant verba Oseae: Et post haec revertentui filii Israel5*. Haec tamen
conversio non erit adeo universalis, ut nemo ex judaeis remaneat in
impietate, sed fiet sufficiens, ut populus israeliticus et christianus dici
possint unus populus.
827. IV. Signa proxima consummationis saeculi erunt prodigia,
quae apparebunt in caelo et in terra. Christus Dominus diserte illa de
scribit dicens: Statim autem post tribulationem dierum illorum, sol obscu
rabitur, et luna non dabit lumen suum, et stellae cadent de caelo, et vir
tutes caelorum commovebuntur r‘. Et alibi: Erunt signa in Sole, et luna, et
stellis, et in terris praessura gentium prae confusione sonitus, maris, et
fluctuum..., nam virtutes caelorum movebuntur7.
Haec signa non adeo stricte intelligenda sunt, ut post obscurationem
solis omnia jaceant in tenebris, et stellae e suis discedant viis, sed ob
scuratio solis erit relativa, Deo sic disponente, et stellae dabunt exha
lationes, cometis similes, ut homines terreant, et ad fidem excitent.
Caeterum haec signa nondum certe probabunt judicium esse pro
ximum.
ARTICULUS II
ΛΝ ET QUOMODO VENTURUS SIT FINIS MUNDI
828. I. Hic mundus non ita finietur, ut abeat in nihilum.
Aliqui scriptores dixerunt hunc mundum ultimis diebus ita destru
ctum iri, ut annihiletur.
1
2
II Thess., 2, 8 sqq.
I Joan., 2, i8 ; et II Joan., 7.
3 Circa Xntichristuni utiliter conferri possunt Malvenda, De Antichristo; Les»iu«. Di· Antuhrislo; Boraz.a, De Novissimis, n. 1400 sqq. et alii.
1
liccli,, 44, i<>.
• <·> . i, ·,
" Matth., 44, 2<) sq.
7 Luc., 21, 25 sq.
508
DE NOVISSIMIS. Q. XLIX. DE FINE MUNDI
Sed Concilium Cpolitanum II damnavit hunc errorem dicens: Si
quis dixerit, quod futurum judicium significat omnimodam corporum abo
litionem; et quod finis confictae fabulae est natura expers materiae, et
quod in futuro nihil eorum erit, quae constant materia, sed nuda et sola
mens, a. s. 1. Apposite ad rem S, Augustinus: «Mutatione namque rerum
non omni modo interitu, transibit hic mundus... Figura ergo praeterit,
non natura» 1
2.
Theologi igitur, cum loquuntur de fine mundi, agunt de cessatione
status praesentis mundi.
829. II. Mundus quoad statum periturus constat terra et caelo aereo
quod terram circumdat, non caelo sidereo.
S. Petrus, expresse docet mundum, qui in consummatione peribit,
constare caelo et terra, quae aquis diluvii inundata sunt 3. In diluvio
autem aquae ad terram et caelum aereum, non sidereum, pervenerunt.
Ergo. Locum S. Petri hoc sensu interpretati sunt S. Augustinus et
S. Thomas 4.
830. III. Mundus probabilius finietur conflagratione.
1) Mundum actualem aliquando transformatum iri videtur esse
certa sententia. Hoc enim non solum S. Scriptura docet et confirmat
traditio, verum etiam scientiae naturales demonstrant. Sicut probavi
mus in tractatu De Deo creatore, n. 653, omnia in mundo per entropiae
legem tendunt ad aequilibrium, et per energiarum dissipationem tan
dem frigescent, adeo ut vita in terra desinat esse, et sequatur trans
formatio.
2) Triplici modo mundi transformatio fieri potest: a) Per natura
lem refrigerationem terrae corporumque caelestium juxta leges entropiae;
b) per conflagrationem ignis ex visceribus terrae erumpentis; c) per con
flagrationem ignis a Deo specialiter praeparati. Quolibet ex his modis
potest venire tinis mundi.
3) Non est exspectandus finis mundi per extinctioneni energiarum.
Plures hodie defendunt finem mundi exspectari oportere per extin
ctionem energiarum sive per telluris astrorumque refrigerationem, sed
verius credimus refrigerationem naturalem non esse exspectandam, sed
mundum ignis elemento destructum iri, quia ubique nuntiatum est
ignis violentia mundum esse consumendum.
Inter veteres philosophos erat olim communis persuasio omnia esse
per ignem finienda. Juxta Heraclitum, si fides est Mullachio, «quum
e flammae ardore (mundus) generatus sit. certo tempore eum comburi
necesse est» 56. Juxta Ovidium ab antiquis dictum est «adfore tempus,
quo mare, quo tellus correptaque regia caeli ardeat, et mundi moles
operosa laboret»e. Id ipsum juxta S. Augustinum docuere sybillae ",
1
2
3
Can. ii; Mansi, 9, 399.
De civ. Dei, lib. 20, c. 14; ML 41, 679.
II Petri, 3, 5-10.
S. Augustinus, De civ. Dei, lib. 20, c. 18; MI. 41, 684; S. Thomas, Suppi.,
4
q. 74, a. 4 ad 2.
5 Mullaohius, Fragmenta philosophorum graecorum, «De Heraclito».
6 Metamorphoseon 1, v. 256 sqq.
’ De civ. Dei, lib. 18, c. 23; ML 41, 579.
ART. II. AN ET QUOMODO VENTURUS SIT FINIS MUNDI
509
Ac tandem S. Petrus adserit mundum per calorem esse combu
rendum L
4) Mundus actualis non consumetur per conflagrationem ignis na
turalis e centro telluris erumpentis.
Plures philosophi et astronomi hodierni, qui admittunt mundum
consumendum esse conflagratione, confugiunt ad causas pure natura
les, et dicunt extremis temporibus ignem subterraneum per crateres
erupturum esse et totam terrae superficiem invasurum.
Hoc sine speciali Dei interventu fieri non posse facile demonstratur.
Legibus enim physicis repugnat, ut ignis subterraneus e sinu terrae
egressus totam terrae superficiem naturaliter percurrat.
5) Extremis diebus ignis speciali Dei interventione praeparatus con
flagrabit orbem terrarum.
S. Petrus diserte ait: Adveniet autem dies Domini ut fur, in quo caeli
magno impetu transient, elementa vero calore solventur, terram autem, et
quae in ipsa sunt opera, exurentur -.
Poterit certe Deus quemcumque ignem ad hoc adhibere, et si po
natur specialis interventus Dei, non est inconveniens in admittenda
mundi conflagratione per ignem erumpentem ex visceribus terrae.
Explicatio tamen S. Thomae magis mihi probatur. «Ista autem con
flagratio, ait Angelicus, nihil aliud est, quam congregatio omnium t.ni
sarum superiorum et inferiorum, quae ex natura sua habent virtutem
igniendi, quae quidem congregatio non naturali cursu rerum, sed vir
tute divina fiet; et ex omnibus istis causis sic congregatis generabitur
ignis qui faciem hujus mundi exuret» 1
23.
831. Scholion I. Aliqui auctores, ut S. Augustinus, S. Bonaven
tura, Suarez et alii4*
, docent ante hanc conflagrationem celebrandum
esse judicium, sed S. Thomas contendit conflagrationem futuram esse
ante mortuorum resurrectionem et judicium, quia ignis purgabit cor
pora justorum, et non poterit ea purgare post resurrectionem, cum jam
erunt impassibilia et gloriosa. «Cum ergo, ait ille, conflagratio mundi
sit dispositio ad renovationem praedictam... manifeste potest colligi,
quod ista conflagratio, quoad purgationem mundi, judicium praecedet;
sed quoad aliquem actum, qui scilicet est involvere malos, judicium
sequetur» s.
832. Scholion II. Innovatio caeli et terrae describitur in sacris lit
teris. Isaias ait: Ecce enim ego creo caelos novos et terram novam 6. S. Joan
nes in Apocalypsi vidit caelum novum et terram novam 7. Et S. Petrus,
exposita ignis actione, addit: Novos vero caelos, et novam terram secun
dum promissa ipsius eicspedamus, in quibus justitia habitat8.
1 II Petri, 3, 10.
2 II Petri, 3, 10.
3 In IV Sent., dist. 47, q. 2, a. I, sol. 3. Juxta S. Bonaventuramerit «ibi concur
sus ignis dementaris et terrestris, ignis purgatorii et etiam infernalis». Breviloquium, part. 7, c. 4.
1 S. Auguetlnua. De civ. Dei, lib. 20, c. 30; ML 41, 708; S. Bonaventura, /»
/ I Sent . did 17. .1 ·. q. |. Suarez, In III p., disp. 57, sect. 1.
6 -s"/7’/ . '1 74. « 7
• h . 6j, 17
’
!/■<·< , n. 1
«II Petri, 3, 13.
DE NOVISSIMIS, Q. L. DE RESURRECTIONE MORTUORUM
510
Circa hanc innovationem caeli et terrae, multae conjecturae factae
sunt ab antiquis theologis et commentaristis, sed plerumque gratuitae.
Unum certe nobis constat, scilicet, statum praesentem universi, ter
rae et caeli aerei, mutatum iri in melius.
De statu futuro hujus terrae omnia sunt incerta. S. Thomas et cum
eo plurimi auctores1 putant regnum organicum, quod animalibus et
plantis viventibus constat, non esse in hac mundi innovatione restau
randum.
QUAESTIO L
DE RESURRECTIONE MORTUORUM
ARTICULUS I
UTRUM FUTURA SIT RESURRECTIO MORTUORUM
833. Status quaestionis. Resurrectio est: corporis ei animae homi
nis mortui ad eamdem personam constituendam unio. Si active attendas,
est actio Dei; si passive, est animae corporisque conjunctio, seu hominis
ad vitam restitutio.
834. Errores, r) Gentiles in Areopago, cum audissent (a Paulo) re
surrectionem mortuorum, quidam quidem irridebant, quidam vero dixerunt:
audiemus te de hoc iterum 12*.
2) Accesserunt ad eum (Christum) sadducaei, qui dicunt non esse resur
rectionem
3) Quidam ex Corinthiis juxta Apostolum dicebant, quoniam resurre
ctio mortuorum non est 4*
; et Himenaeus ac Philetus a veritate exciderunt di
centes resurrectionem esse jam factam °.
4) Exinde jam plures haeretici, ut seleuciani et herminiani, gnostici,
manichaei, ac priscillianistae, negaverunt veritatem resurrectionis mor
tuorum.
5) Eos medio aevo et deinceps sequuti sunt albigenses, sociniani et
alii haeretici.
6) Plures protestantes liberales, et generatim hodierni rationalistae, pantheistae et material istae negant factum resurrectionis Jesu Christi, et infi
ciantur doctrinam de resurrectione universali mortuorum.
835.
Thesis.
Omnes homines in fine mundi resurgent. (Est de fide.)
Arg. 1) Ex S. Scriptura. Scio enim, inquit Job, quod Redemptor
meus vivit, et in novissimo die de terra surrecturus sum; et rursum cir
cumdabor pelle mea, et in carne mea videbo Deum meum 6. Rationalistae
inutiliter conantur probare Jobum hic solum manifestare spem recu1
2
2
4
6
°
S. Thomas, Suppi., q. 91, a. 5. Cfr. Suarez, In III p., disp. 58, sect. 3, n. 5.
Act., 17, 32.
Matth., 22, 23.
I Cor., 15, 12.
II Tim., 2, 18.
Job, 19, 25-26.
ART, I. AN FUTURA SIT RESURRECTIO MORTUORUM
511
perandi salutem. Sancti Patres adserunt hic agi de vera resurrectione1.
Joannes a /esu Maria hunc locum exponens merito ait: «Testimonium
hoc de resurrectione corporum adeo illustre, apertum, efficax et Pa
trum laudibus celebratum est, ut mirum plane sit ab expositore ullo in
alium sensum potuisse detorqueri»123.
S. Scriptura laudibus extollit Judam Machabeum, quod bene et reli
giose ile lesurreclione cogitans... eos, qui ceciderant, resurrecturos speraret s.
Christus Dominus ait sadducaeis: De mortuis autem quod resurgant,
non legistis in libro Moysi, super rubum, quomodo dixerit illi Deus, inquiens: ligo sum Deus Abraham?... Non est Deus mortuorum, sed vivo
rum. I 'os ergo multum erratis 4*
7. Et de manducante corpus et sanguinem
eucharisticum inquit: Ego resuscitabo eum in novissimo die\
S. Paulus: Si autem Christus praedicatur, quod resurrexit a mortuis,
quomodo quidam dicunt in vobis, quoniam resurrectio mortuorum non
est? °. Si omnino mortui non resurgunt... ut quid et nos periclitamur
omni hora? ~.
2) Ex documentis Ecclesiae. In symbolo apostolorum profitemur
carnis resurrectionem 8*
, in, symbolo nicaeno-cpolitano exspectamus re
surrectionem mortuorum ®; juxta Benedictum XII «in die judicii omnes
homines ante tribunal Christi cum suis corporibus comparebunt»1011
; et
juxta symbolum athanasianum «omnes homines resurgere habent cum
corporibus suis» u.
3) Ex SS. Patribus. Juxta Didaché tertium signum apparebit
«resurrectio mortuorum»12*
S. Polycarpus: «Qui... dixerit nec resurrectionem nec judicium esse,
hic primogenitus est satanae» 1S.
Tertullianus: «Resurget igitur caro,-et quidem omnis, et quidem ipsa,
et quidem integra»14.
4) Ex ratione. Variis rationibus probat S. Thomas resurrectionem
esse futuram.
a) Anima est forma corporis, adeo ut sit contra naturam animam
esse sine corpore. «Nihil autem, quod est contra naturam, potest esse
perpetuum»15. Hinc juxta S. Augustinum: «Plato dixit sine corporibus
animas in aeternum esse non posse» 16.
1 Cfr. S. Hieronymus, Ep. 53, n. 8; MI. 22, 545. Rev. P. Vincent Rose dilucide
ostendit Jobum loqui de resurrectione mortuorum; Revue Biblique, 1896, p. 48 sqq.
2 Paraphrasis in librum Job, 19, 25.
3 II Mach ab., 12, 43-44.
4 Mare., 12, 26 sq.
8 Joan., 6, 55.
° I Cor., 15, 12.
7 / Cor., 15, 29-30.
8 Denz-Bannw., 6.
11 Denz-Bannw., 86.
10 Const. Benedicius Deus, 29 Jan. 1336; Denz-Bannw., 531.
11 Denz-Bannw., 40.
12 Didaché, c. 16; Journal, 10.
1:1 Ad Philpp., 7, 1; MG 5, 1012.
14 Dc camis resurrectione, c. 63; MI. 2, 933.
18 Contra gentiles, lib. 4, c. 79, «Ostensum est».
18 Dr civ, Dri, 111*.
<■ /7; Ml. 41, 795,
512
DE NOVISSIMIS, β. L. DE RESURRECTIONE MORTUORUM
b) Homo compositus ex anima et corpore operatus est in mundo.
«Et quia operanti debetur operis merces, oportet, quod ipse homo, com
positus ex anima et corpore, operis sui mercedem accipiat»L
Corollarium. Haec doctrina intelligenda est, non de aliquibus tan
tum hominibus, sed de omnibus hominibus mortuis. Credimus, inquit
S. Irenaeus, «resuscitandam (esse) omnem carnem humani generis» 12. Et
S. Augustinus: «Resurrecturam tamen carnem omnium quicumque nati
sunt hominum atque nascentur, et mortui sunt atque morientur, nullo
modo dubitare debet christianus» 3.
ARTICULUS II
UTRUM OMNES HOMINES RESURRECTURI SINT CUM IISDEM
CORPORIBUS, QUAE IN MUNDO HABUERUNT
836. Status quaestionis. Ad veritatem resurrectionis omnino re
quiritur, ut idem homo reviviscat, qui ante mortem erat. Homo autem
constat ex corpore et anima tanquam materia et forma, et idem homo
in resurrectione reviviscit, si idem corpus et eadem anima, quae in
morte separata sunt, denuo uniantur tanquam materia et forma.
Quoad animam non est difficultas. Cum sit immortalis, et immutata
post mortem remaneat, eadem in resurrectione unitur corpori.
Quoad corpus est difficilior explicatio.
837. Thesis. Omnes homines resurgent cum iisdem numero cor
poribus, quae ante mortem habuerunt.
Arg. 1) Ex S. Scriptura. S. Paulus diserte ait: Qui suscitavit Jesum Christum a mortuis, vivificavit et mortalia corpora vestra 4. Oportet
enim corruptibile hoc induere incorruptionem, et mortale hoc induere
immortalitatem 56
.
2) Ex conciliis. Concilium Lateranense IV: «Omnes cum suis propiis resurgent corporibus, quae nunc gestant» ®.
Concilium Toletanum XI: «Nec in aërea vel qualibet alia carne, ut
quidam delirant, sur recturos nos credimus, sed in ista, qua vivimus,
consistimus et movemur» 7.
3) Ex symbolo fidei Leonis IX, in quo haec leguntur: «Credo etiam
veram resurrectionem ejusdem carnis, quam nunc gesto» 8.
4) Ex SS. Patribus. Tertullianus: «Resurrectionis vocabulum non
aliam rem vindicat, quam quae cecidit. Surgere enim potest dici, et
1
2
3
1
5
6
7
8
S. Thomas, Suppi., q. 75, a. 1 ad 3.
Adv. haer., lib. 1, c. 10, n. 1; MG 7, 550.
Enchiridion, 84; MI. 40, 272.
Horn., 8, ii.
I Cor., 15, 53.
Concit. Lot. IV, c. 1; Denz-Bannw., 429.
Symbolum fidei, a. 675: Denz-Bannw., 287.
Symbolum fidei, Denz-Bannw., 347.
ΛΚΤ. Π1. UNDE REPETENDA SIT IDENTITAS CORPORUM
513
quod omnino non cecidit, quod semper retro jacuit. Resurgere autem
non est nisi ejus, quod cecidit. Iterum enim surgendo, quia cecidit,
resurgere dicitur. Re enim syllaba iterationi semper adhibetur» l.
S. Augustinus: «Ista caro resurget, ista ipsa, quae sepelitur, quae
moritur, ista, quae videtur, quae palpatur»1
2.
5) Ex ratione·. Ratio, quam Tertullianus insinuavit, optime ex
penditur ab Angelico his verbis: «Idem numero corpus resurget... Non
enim resui rectio dici potest, nisi anima ad idem corpus redeat, quia
resurrectio est iterata surrectio. Ejusdem autem est surgere et cadere.
Unde resurrectio magis respicit corpus, quod post mortem cadit, quam
animam, quae post mortem vivit. Et ita, si non est idem corpus, quod
anima resumit, nec dicetur resurrectio, sed magis novi corporis ad
sum pt io» 3.
ARTICULUS III
UNDE REPETENDA SIT IDENTITAS NUMERICA CORPORUM, QUAE PER
MORTEM CECIDERUNT, ET QUAE IN RESURRECTIONE ADSUMUNTUR
838. Status quaestionis. Res, ut fatetur Card. Billot4*
, obscura
est, et difficultatibus plena. Quomodo corpus hominis, quod per gene
rationum seriem aliquando in alium hominem, aliquando in vegetalia
et animalia transit, potest idem numero animae rationali uniri?
839. Placita theologorum, i) Durandus olim et recenter Card. Bil
lot Γ· docuerunt identitatem numericam hominis petendam esse ab unitate
numerica animae, adeo ut homo resuscitatus, qui habeat eanidem animam
ac ante mortem, idem sit numero homo, quamcumque habeat materiam
corpoream.
2) Multo communius defendunt theologi ad resurrectionis veritatem
oportere, ut eadem numero materia, quam ante mortem habuit homo, in
resurrectione adsumat.
840. Thesis. Ad veritatem resurrectionis requiritur, ut pars sal
tem materiae singularis, quam habebat homo ante mortem, denuo adsumatur.
Arg. 1) Catechismus Romanus hoc deducit ex necessitate sanctio
nis. «Corpora, ait, excitanda esse docuimus, ut referat unusqfiisque pro
pria corporis, prout gessit, sive bonum sive malum. Hominem igitur ex
ipso corpore, cujus opera vel Deo, vel daemoni servivit, resurgere opor
tet, ut cum eodem corpore triumphi coronas et praemia consequatur,
aut poenas et supplicia miserrime perferat»6.
Adv. Marcionem, lib. 5, n. 9; ML 2, 523.
Serm. 264, n. 6; ML 38, 1217. Videri possunt S. Gregorius M., Moral., lib. 14,
nn. 72-74; ML 75, 1077; et S. Hieronymus, Contra Joannem Hierosolymitanum,
1
2
n. 30; ML 23, 398.
3 Suppi., q. 79, a. i.
Quaestiones de novissimis, th. 13, § 2.
“ Durandus, In IV Seni., dist. 44, q. 1; Billot, Quaestiones de novissimis,
th. 13. § 2-3.
° Parte 1, c. 12, n. 8.
'·
33
514
BE NOVISSIMIS. Q. L. DE RESURRECTIONE MORTUORUM
2) Resurrectio, secundum doctrinam Tertulliani et S. Thomae su
pra expositam, est iterata surrectio ejus, quod cecidit. Homo autem in
morte cecidit praesertim quoad corpus, et resurrectio magis respicit
corpus quam animam. Ergo oportet, ut in resurrectione idem corpus,
quod anima deseruerat, adsumatur.
841. Objicies. 1) Anthropophagi aluntur saepe carne humana, adeo
ut eadem materia pertineat successive ad duos homines. Ambo autem ne
queunt resurgere cum uno corpore.
2) Corpora mortuorum in elementa chimica resolvuntur; et ex his per
varias generationes aluntur vegetalia et animalia. Vegetalibus autem et
animalibus vescuntur homines, et sic post seriem generationum una caro
pertinuit ad plures homines. Ergo nequit unusquisque cum sua propria
carne resurgere.
Resp. 1) Anthropophagi non nutriuntur ex solis carnibus humanis,
sed alia etiam alimenta sumunt, ex quibus formant partem corporis ad
resurrectionem.
Praeterea, in casu anthropophagiae non tota materia victimae transit
in corpus manducantis, sed remanet pars ejus satis magna ad resurrectionem.
2) Ad secundum casum eadem est responsio. Corpora mortuorum re
solvuntur in plura elementa chimica, quorum aliqua non transeunt in ve
getalia et animalia, neque totam substantiam vegetalium et animalium
manducant homines. Hinc ex primaevis hominum corporibus relinquitur
semper materia apta ad resurrectionem.
Optime rem expendit S. Thomas dicens: «Quod enim non impedit uni
tatem secundum numerum in homine, dum continue vivit, manifestum est,
quod non potest impedire unitatem resurgentis. In corpore autem hominis,
quamdiu vivit, non semper sunt eaedem partes secundum materiam, sed
solum secundum speciem; secundum vero materiam partes fluunt et re
fluunt. Nec propter hoc impeditur, quin homo sit unus numero a principio
vitae usque in finem... nam forma et species singularium partium ejus con
tinue manet per totam vitam, sed materia partium resolvitur per actionem
caloris naturalis et de novo adgeneratur per alimentum. Non est autem
alius numero homo secundum diversas partes et aetates, quamvis non quid
quid materialiter est in homine secundum unurti statum, sit in eo secundum
alium. Sic igitur non requiritur ad hoc, quod resurgat homo idem numero,
quod quidquid fuit materialiter in eo secundum totum tempus vitae suae,
resumatur, sed tantum ex eo, quantum sufficit ad complementum debitae
quantitatis, et praecipue illud resumendum videtur, quod perfectius fuit
sub forma et specie humanitatis consistens. Si quid vero defuit ad com
plementum debitae quantitatis, vel quia aliquis praeventus est morte, an
tequam natura ipsum ad perfectam quantitatem deduceret, vel quia forte
aliquis mutilatus est membro, aliunde hoc divina supplebit potentia. Nec
tamen hoc impediet resurgentis corporis unitatem, quia etiam opere natu
rae super id, quod puer habet, aliquid additur aliunde, ut ad perfectam
perveniat quantitatem; nec talis additio facit alium numero; idem enim
numero est homo et puer et adultus».
«Ex quo etiam patet, quod nec resurrectionis fidem impedire potest
etiam si aliqui carnibus humanis vescantur... Non enim est necessarium,
ut ostensum est,.quod quidquid fuit in homine, materialiter resurgat ineo;
et iterum, si aliquid deest, suppleri potest per potentiam Dei. Caro igitur
comesta resurget in eo, in quo primo fuit anima rationalis perfecta; in se
cundo vero, si non solis carnibus humanis est pastus sed aliis cibis, re
surgere poterit tantum de alio, quod ei materialiter advenit, quod erat
necessarium ad debitam quantitatem corporis restaurandam. Si vero solis
humanis carnibus sit pastus, resurget in eo, quod a generantibus traxit, et
quod defuerit supplebitur omnipotentia creatoris. Quod et si parentes ex
solis humanis carnious pasti fuerint, ut sic et eorum semen, quod est super
fluum alimenti, ex carnibus alienis generatum sit, resurget quidem semen
ART. IV. DE MILLENARISMO
SIS
iliis csl <\ semine, loco cujus ei, cujus carnes comestae sunt,
.iliuml·· lior enim in resurrectione servabitur, quod, si aliquid
Iii.it. i i.iliiri Imi m pluribus hominibus, resurget in eo, ad cujus perfectio
nem iii.ii'1 ■ l"'i imelmt; unde, si fuit in uno ut radicale semen ex quo est
geiici.ilui . 111 alio vem sicut superveniens nutrimentum, resurget in eo, qui
(-,t gciiei.itu rs I
sicut ex semine. Si vero in uno fuit ut pertinens ad
jx rl< rlioneni individui, in alio autem ut deputatum ad perfectionem spe
ciei, n ini ' I m eo, ad quem pertinebat secundum perfectionem individui;
nndi· ''tin n 1 « · 111 ·. · I m genito et non in generante, et costa Adae resurget
in 1 \ .i Ium in Viam. in quo fuit sicut in naturae principio. Si autem se
cundum eiiind· in perfectionis modum fuit in utroque, resurget in eo, in
<|uo pi mutus fuit» *.
m
qui
ii.
>,ιι|ι|ιΙιΊίΙιιι
hh
842. Corollaria. 1 ) Causa efficiens principalis resurrectionis erit
.solii- Heus, qui omnipotenti sua virtute vivificat mortuos; causa instruntentalis \’, 3.
520
DE NOVISSIMIS. Q. LI. DE JUDICIO UNIVERSALI
His verbis innuit Apostolus angelos indirecte tantum esse judicandos,
«in quantum actibus hominum fuerunt commixti»L
III. Omnia opera sive bona sive mala hominum erunt materia ju
dicii. universalis. Sacra Scriptura saepe hoc testatur. Et cuncta, quae
fiunt, adducet Deus in judicium pro omni errato, sive bonum sive ma
lum illud sit1
2.
Ratio idem suadet. Cuncta enim opera hominis sunt objectum prae
mii vel poenae. Ut autem sciatur, an praemio vel poena digna sint,
oportet ea examinare ac judicare 34.
Aliquando disputatum est, an peccata per poenitentiam deleta ape
riantur in judicio. Magister Sententiarum existimat «non irrationabili
ter putari posse peccata hic per poenitentiam tecta et deleta, illic etiam
tegi aliis, alia vero cunctis propalari»l.
Sed S. Thomas 5 et alii communius docent omnia peccata etiam per
poenitentiam deleta manifestatum iri in judicio. Haec tamen publicatio
non causabit in sanctis poenitentibus verecundiam sed potius magnam
gloriam propter poenitentiam, quam fecerunt. «Dicuntur autem peccata
esse deleta, quia Deus non videt ea ad puniendum»67
.
IV. Sententia judicis erit duplex: una particularis, qua unicuique
praemium vel poena juxta merita vel peccata adsignatur; altera gene
ralis, quae hoc modo proferetur: Justis: Venite, benedicti Patris mei,
possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi ’. Reprobis: Disce
dite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis
ejus...8.
Quamvis de modo procedendi in judicio et proferendi sententiam
nihil certo sciatur, «tamen probabilius aestimatur, quod totum illud ju
dicium et quoad discussionem, et quoad accusationem malorum, et
quoad commendationem bonorum, et quoad sententiam de utrisque
mentaliter perficietur. Si enim vocaliter singulorum facta narrarentur,
inaestimabilis magnitudo temporis ad hoc exigeretur, sicut etiam Augu
stinus dicit (De civ. Dei, lib. 20, c. 14; ML 41, 680)... Unde probabile
est, quod illa, quae dicuntur Matthaei 25, non vocaliter sed mentaliter
intelligenda sint esse perficienda»9.
Ad hoc dicit Durandus: «Licet discretio meritorum et demeritorum
fiat tantum mentaliter... tamen sententia proferetur vocaliter»1011
. Opi
nionem Durandi sequitur Solus n.
Capreolus ait ad rem: «Sciendum est, quod in judicio illo erit duplex
sententia. Quaedam particularis cujuslibet, qua adjudicabitur tali et
1 Suppi., q. 89, a. 8.
2 liccl., 12, 14.
3 Cfr. Lessius, De perfect, div., lib. 13, c. 22, η. 136 sqq.
4 In IV Sent., dist. 43, § 4.
s Suppl , q. 87, a. 2.
• S. Thomas, Suppl., q. 87, a. 2 ad 3.
7 Matth., 25, 34.
3 Matth., 25, 41.
9 S. Thomas, Suppl., q. 88, a. 2. Idem docet s. Albertus M., In IV Senten
tiarum, dist. 47, a. I.
10 In IV Sent., dist. 47, q. 1, n. 9.
11 In IV Sent., dist. 47, q. 2, a. 4, concl. 2.
Ahl
tl
CIRCUMSTANTIAE JUDICII UNIVERSALIS
52I
t.ini.ic poenae. vel Iuli et tanto praemio, et ista fiet mentalis sicut et
«h■·.< ii·.· i<> inclitorum. Alia vero erit sententia generalis, una pro beatis,
el aha pio (lamnulis; et de ista probabile est, quod fiat vocaliter, quia
non lequiiil temporis prolixitatem, sicut prima requireret»1.
V Sententia statim executions mandabitur, juxta illud Matthaei:
Ibunt hi in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam'12·.
VI. A esi imus ubi celebrandum sit judicium. Sacra Scriptura dicit:
Congregabo omnes gentes, et deducam eas in vallem Josaphat, et discepta
bo eum eis Consurgant et ascendant omnes gentes in vallem Josaphat,
quia ibi sedebo, ut judicem omnes gentes in circuitu» 3.
Plures theologi hunc textum ad litteram intelligentes dixerunt judi
cium celebratum iri in valle Josaphat ad plagam orientalem templi Sa
lomonis ad pedem montis Oliveti prope Jerusalem. Ita S. Thomas, Sua
rez, Mazzella, Jungmann et alii 45*.
Sed boni expositores merito suspicantur vallem, quae hodie vocatur
Josaphat. olim non ita appellatam fuisse, cum Josephus, qui suburbia
Jerusalem clare descripsit, nihil de hac valle dixerit. Deinde animadver
tunt vocabulum Josaphat hebraice significare: Dominus judicat. Unde
vallis Josaphat designat locum, ubi Dominus est judex. Potest esse qui
libet locus.
Locus determinatus fortasse continere non poterit omnes quotquot
vixerunt et vivent homines a principio mundi usque ad fiiiem, nisi velis
per miraculum plura corpora gloriosa collocare in uno loco ®.
Apparitionem Christi in judicio explicat Origenes his verbis: «Non
in aliquo quidem loco apparebit Filius Dei, cum venerit in gloria sua,
in altero autem non apparebit... Sicut enim fulgur egrediens ab oriente,
et propterea quod omnia implet, apparet usque ad occidentem, sic cum
venerit Christus in gloria sua, proptereaque ubique futurus est, et ipse
in conspectu omnium erit ubique, et omnes ubique erunt in conspectu
ipsius, et sic constituentur ante sedem gloriae ejus»e.
VII. Nemo scit, quando Juturum sit judicium universale. Christus
Dominus diserte ait ad rem: De die autem illa et hora nemo scit, neque
angeli caelorum, nisi solus Pater 7.
Faxit Deus, ut cum venerit judicare vivos et mortuos, omnes nos
paratos inveniat.
1 In IV Sent., dist. 47, q. un., a. 3, § 4. Idem docent Sylvius, In Suppi., q. 88,
a. 2; et Suarez, De mysteriis vitae Christi, disp. 57, sect. 10, n. 4.
2 Maith., 25, 46.
3 Joel, 3, 2-12.
1 S. Thomas, Suppl., q. 88, a. 4: Suarez, De mysteriis vitae Christi, disp. 53,
sect. 3, η. 2 sq ; Mazzella, De Deo creante, n. 1416; Jungmann, Dc novissimis, n. 249.
5 Cfr. S. Thomas, Suppi., q. 83, aa. 2-3.
° Series commentariorum in Matthaeum, n. 70; MG 13, 712. Cfr. Knabenbauer,
Comment, in Matth., 25, 33-34.
7 Matth., 24, 36.
LAUS DEO VIRGINIQUE MATRI
INDEX
TRACTATUS DE SACRAMENTIS
Sectio I.-—De Sacramentis in Communi.
QUAESTIO I
DE ESSENTIA ET PARTIBUS SACRAMENTORUM
Art.
I
Art. II.
Art, III.
Art. IV.
Art.
V.
Art. VI.
Notiones praeviae traduntur....................................
De sacramenti nomine et acceptionibus...........................................
Quomodo definiendum sit sacramentum.........................................
De signo quod reponitur ut genus definitionis sacramenti....
§ i. Utrum Sacramentum formaliter sumptum constitua
tur essentialiter in solo genere signi.
9
§ 2. Utrum sacramenta sint signa ad placitum.....................
§ 3. Utrum sacramenta sint signa sensibilia...........................
§ 4. Utrum sacramenta sint signa practica.............................
De re sacra, quae est differentia in definitione sacramenti....
§ i. Quid significet nomen rei sacrae sanctificantis ho
mines.........................................................
13
§ 2. Utrum Sacramentum sit signum unius rei tantum..
Utrum sacramenta veteris et novae legis conveniant univoce in
ratione sacramenti......................................................
15
PAG.
5
6
7
8
io
n
12
13
14
QUAESTIO II
DE MATERIA ET FORMA SACRAMENTORUM
Art. I.
Art. II.
Art. III.
Art. IV.
Art.
V.
Art. VI.
Utrum omnia sacramenta constent rebus et verbis.....................
Utrum sacramenta novae legis perficiantur rebus tanquam ma
teria et verbis tanquam forma ut partibus essentialibus.........
Utrum materia sacramentorum fuerit a Deo determinata. ...
Utrum et quomodo Christus determinaverit formam seu verba
sacramentorum novae legis.....................................
25
Utrum verba in formis sacramentorum novae legis sint concionatoria tantum, vel potius effectiva....................
26
Utrum materia et forma sacramentorum mutari queant...........
16
19
22
28
QUAESTIO III
DE NECESSITATE ET EXSISTENTIA SACRAMENTORUM
Art.
I.
Art.
II.
Art III
Art
IV.
Art.
V
Utrum sacramenta sint necessaria ad humanam salutem............
Utrum in statu innocentiae fuerint sacramenta.............................
An et quae fuerint sacramenta in lege naturae..............................
Utrum et quae fuerint sacramenta in statu legis scriptae............
An el quot sint sacramenta in loge gratiae.......................................
32
34
35
38
40
INDEX
524
QUAESTIO IV
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
DE EFFICACIA SACRAMENTORUM
FAG.
I. An sacramenta novae legis vere et proprie causent gratiam..
II. An sacramenta novae legis producant gratiam ex opere operato.
III. Utrum sacramenta novae legis sint causae instrumentales phy
sicae gratiae................................................................... 19
IV. Quo sensu dicantur in sacramentis sacramentum tantum, res
et sacramentum, et res tantum.......................
58
V. Quandonam sacramenta novae legis producant gratiam............
VI. Quam gratiam causent sacramenta novae legis..........................
VII Utrum sacramenta, ficte suscepta, remoto obice, reviviscant.
45
48
59
60
66
QUAESTIO V
DE CHARACTERE SACRAMENTORUM
Art.
Art.
Art.
Art.
I. An et in quibus sacramentis imprimatur character......................
II. In quo consistat character sacramentorum...................................
III. Quodnam sit subjectum, in quo immediate recipitur character
sacramentalis........................................................
74
IV. An et quomodo character recipiatur indelebiliter in anima... .
69
71
75
QUAESTIO VI
DE AÜCTORE SACRAMENTORUM NOVAE LEGIS
Art.
Art.
I. An et quomodo Christus instituerit sacramenta novae legis..
II. Utrum Christus immediate instituerit omnia novae legis sa
cramenta ...........
81
77
QUAESTIO VII
DE MINISTRO SACRAMENTORUM
Art.
Art.
I.
II.
Art.
Art.
III.
IV.
Art.
V.
Art.
VI.
Art. VII.
Art VIII.
Quis sit minister ordinarius sacramentorum................................
An et quae intentio requiratur in ministro ad valide conficien
da sacramenta.......................................................
85
Utrum ad valorem sacramentorum requiratur fides iri ministro.
Utrum ad valorem sacramentorum requiratur probitas vitae
in ministro.............
92
Utrum minister in peccato mortali exsistens possit licite con
ficere vel administrare sacramenta................
92
An minister sacramentorum consecratus peragens in peccato
mortali alia sacra peccet mortaliter..............
95
Utrum sacerdos teneatur sacramenta dignis ministrare...........
Utrum sacerdos possit indignis ministrare sacramenta...........
82
90
96
98
QUAESTIO VIII
DE SUBJECTO SACRAMENTORUM
Art.
I.
Art.
II.
Art. Ill,
Appendix.
Quis et quomodo possit valide suscipere sacramenta...............
Quid requiratur in subjecto, ut fructuose sacramenta recipiat.
A quo ministro possint fideles sacramenta licite petere...........
De sacramentalibus...............................................................................
100
103
105
107
INDEX
525
Sectio Π.—De Baptismo.
QUAESTIO IX
DE EXSISTENTIA ET PARTIBUS BAPTISMI
Ari
Art
\ri
Λκι
Art
I
II
III
IV.
V
Notiones generales traduntur..................................................................
Utrum baptismus sit verum sacramentum........................................
Utrum baptismus fuerit a Christo Domino institutus..................
Quae sit materia sacramenti baptismi................................................
Quae sit forma sacramenti baptismi....................................................
PAG.
m
112
113
115
120
QUAESTIO X
DE MINISTRO BAPTISMI
Art.
I.
Art. II.
Art. III.
Quis sit minister baptismi solemnis....................................................
In casu necessitatis quis valeat baptizare..........................................
Quid de patrinis in baptismo.................................................................
124
126
127
QUAESTIO XI
DE SUBJECTO BAPTISMI
Art.
I.
Art. II.
Art. III.
Utrum et quibus dispositionibus adulti baptizandi sint...............
Utrum infantes baptizandi sint............................................................
An baptismus iterari possit...................................................................
129
130
134
QUAESTIO XII
DE EFFECTIBUS BAPTISMI
Art.
I.
Art. II.
Art. III.
Utrum infantibus et adultis infundantur in baptismo habitus
gratiae, virtutum et donorum................................. 135
Utrum per baptismum remittantur omnia peccata........................
Utrum per baptismum remittantur omnes poenae pro peccatis
coram Deo luendae.................................................... 138
136
QUAESTIO XIII
DE NECESSITATE BAPTISMI
Art.
Art.
I.
II.
Art. III.
Utrum baptismus sit ad salutem necessarius..................................
Utrum baptismus suppleri possit tam in parvulis quam in adul
tis per martyrium......................................................
143
Utrum baptismus flaminis seu perfecta caritas suppleat bapti
smum aquae quoad remissionem culpae et collationem gratiae.
Sectio III.
139
146
De Confirmatione.
QUAESTIO XIV
DE SACRAMENTO CONFIRMATIONIS SECUNDUM SE
I.
II.
ART 111.
Art IV.
Art V
Am. VI.
Art.
Art.
Utrum confirmatio sit verum sacramentum.......................................
De materia confirmationis..........................................
Quae sit forma sacramenti confirmationis.......................................
Qui sint offectus sacramenti confirmationis.................
...
Quis sit minister confirmationis...........................................................
De subjecto confirmationis.....................................................................
149
152
157
159
162
166
526
INDEX
Sectio IV.—De Sacra Eucharistia.
QUAESTIO XV
DE VERA AC REALI PRAESENTIA CHRISTI IN EUCHARISTIA
Art.
Art.
Art.
I.
II.
III.
Art.
IV.
Art.
V.
PAG.
Figurae ac nomina Eucharistiae....................................................
171
Errores circa veritatem realis praesentiae Christi in Eucharistia. 173
Utrum ex S. Scriptura constet vera, realis ac substantialis
praesentia Christi in Eucharistia.................................................. 175
Utrum ex traditione constet realis praesentia Christi in Eucha
ristia.....................................................................................................
183
De transsubstantiatione......................................................................
189
QUAESITO XVI
DE MODO QUO CHRISTUS EST IN EUCHARISTIA
Art.
I.
Art.
Art.
Art.
II.
III.
IV.
Art.
V.
Art.
VI.
Art. VII.
Art. VIII.
An et quomodo Corpus Christi uniatur speciebus sacramentalibus in Eucharistia.................................
An praesentia Christi in Eucharistia sit localis............................
Utrum Corpus Christi moveatur in sacramento Eucharistiae..
Utrum totus Christus sit sub utraque specie sacramentali et sub
singulis specierum partibus............................................................
Quid ponatur in sacramento Eucharistiae vi verborum conse
crationis..................................................................
Quid ponatur in corpore et sanguine Christi per concomitantiam.........................................................................
An aliquid agat patiaturve Christus in Eucharistia...................
Quando desinat Christus esse in Eucharistia................................
198
200
204
206
208
211
215
218
QUAESTIO XVII
DE ACCIDENTIBUS EUCHARISTICIS
Art.
unicus.
Utrum realiter et qua realitate accidentia permaneant in
Eucharistia....................................................................................
219
QUAESTIO XVIII
DE EUCHARISTIA UT EST SACRAMENTUM
Art.
Art.
Art.
Utrum Eucharistia sit verum sacramentum ab aliis sacramen
tis distinctum........................................................
230
II. In quo consistat essentia sacramenti Eucharistiae.......................
III. Utrum sacramentum eucharistiae sit unum..................................
I.
QUAESTIO XIX
DE MATERIA SACRAMENTI EUCHARISTIAE
Art.
unicus.
Quae sit materia remota, ex qua conficitur sacramentum
eucharistiae................................................... 237
232
234
INDEX
527
QUAESTIO XX
IU
Ai< i
I
A mi
Au 1
II
III
loRMA SACRAMENTI EUCHARISTIAE
I 'Irum < Iu islns in ultima coena usus fuerit verbis ad peragen
dum consociationem panis et vini..................
240
Quae vii ba essentialiter constituant formam eucharistiae.. . .
An verba consecrationis proferantur a sacerdote recitative vel
significative............................................................. 244
1>AG.
241
QUAESTIO XXI
Dit EFFECTIBUS SACRAMENTI EUCHARISTIAE
Am r-.i< i i
ijui sint effectus sacramenti eucharistiae..................................
245
QUAESTIO XXII
111' NECESSITATE SACRAMENTI EUCHARISTIAE
Λκ ι
Am
Am
Alt 1
Ar i
I
II
l Humi eucharistia sit necessaria necessitate medii ad salutem. 250
Utrum sacramentum eucharistiae sit necessarium necessitate
medii ad diu perseverandum......................................................... 253
III
l trum adsit praeceptum positivum sumendi eucharistiam. .. . 254
IV. Utrum adsit praeceptum divinum sumendi eucharistiam sub
utraque specie..................................................................................... 256
V. Utrum laudabiliter ordinatum fuerit ab Ecclesia, ut sacra com
munio dispensaretur laicis sub una tantum specie. 258
QUAESTIO XXIII
DE MINISTRO EUCHARISTIAE
Art.
I.
Art.
II.
Utrum solus sacerdos sit minister confectionis sacrae eucha
ristiae ....................................................................... 259
Quis sit minister dispensationis eucharistiae.................................
260
QUAESTIO XXIV
DE SUBJECTO EUCHARISTIAE
Art.
I.
Art.
II.
Quis sit subjectum capax recipiendi sacramentaliter euchari
stiam................................................................. · · · 261
Qui possint fructuose sumere eucharistiam...................................
262
QUAESTIO XXV
DE EUCHARISTIA UT EST SACRIFICIUM
Art.
I.
Art.
II.
Art.
III.
Art.
IV.
Art.
V.
Art.
VI.
Art. VII.
Art. VIII
Ari
IX
Ari
X
Quaedam praenotantur de sacrificio in genere..............................
264
Quid sit sacrificium novae legis........................................................... 267
Utrum missa sit verum sacrificium.................................................... 267
In quo consistat essentia sacrificii missae....................................... 272
Quis sit sacerdos offerens sacrificium missae.................................. 277
De habitudine ultimae coenae ad sacrificiumcrucis et missae. 279
Qui sint effectus sacrificii missae..................................................... 281
Quomodo sacrificium missae producat suos effectus.................. 284
Utrum valor sacrificii missae sit infinitus....................................... 287
J '10 quibus offeratur sacrificium missae........................................... 287
528
INDEX
Sectio V.—De Sacramento Poenitentiae.
QUAESTIO XXVI
DE EXSISTENTIA SACRAMENTI POENITENTIAE
Art.
Art.
Art.
Art.
PAG.
I. Notiones praeviae................................................................
289
II: Errores circa exsistentiam sacramenti poenitentiae............. 289
III. Utrum Christus instituerit verum sacramentum poenitentiae. .
290
IV. Utrum aliquando invaluerit consuetudo in Ecclesia negandi
veniam gravioribus peccatis.............................................................. 296
QUAESTIO XXVII
DE MATERIA SACRAMENTI POENITENTIAE
Art.
Art.
I.
II.
De materia remota sacramenti poenitentiae..................................
Quae sit materia proxima sacramenti poenitentiae........................
300
302
QUAESTIO XXVIII
DE CONTRITIONE
Art. I.
Art. II.
Art. III.
Art. IV.
Quid et quotuplex sit contritio............................................................ 304
De contritione perfecta........................................................................... 306
De attritione............................................................................................... 308
Utrum aliquando possit dari sacramentum poenitentiae vali
dum simul et informe seuinfructuosum.................................... 312
QUAESTIO XXIX
DE CONFESSIONE
Art.
Art.
I.
II.
Art. III.
Quid sit confessio sacramentalis..........................................................
Utrum confessio auricularis sit jure divino necessaria ad pec
catorum post baptismum commissorum veniam obtinendam.
Qualis debeat esse confessio auricularis.............................................
314
314
321
QUAESTIO XXX
DE SATISFACTIONE SACRAMΕΝΤΛΙ.1
Art.
unicus.
Quid sit satisfactio sacramentalis...............................................
323
QUAESTIO XXXI
DE FORMA, ABSOLUTIONE, ET MINISTRO SACRAMENTI POENITENTIAE
Art.
I.
Art. II.
Art. III.
Quae sit forma sacramenti poenitentiae............................................
Quae sit absolutio et quomodo danda..............................................
Quis sit minister sacramenti poenitentiae........................................
328
331
333
INDEX
’ 52, 3
An et quando possint matrimonia fidelium extrinsece
dissolvi........................................................................ 454
Aki
Axi
A·"
QUAESTIO XLIII
DH POTESTATE ECCLESIAE IN MATRIMONIUM
Ari
1
Ari
II
Ari
III
Utrum Ecclcaia jus habeat statuendi impedimenta dirimentia
matrimonium.............. ..........................................................
I 'Iriitu Ecclesia statuere possit impedimenta dirimentia pro
haereticis..............................................................................
459
Quid pvsint principes saeculares circa matrimonia.......................
457
460
TRACTATUS DE NOVISSIMIS SEU DE ESCHATOLOGIA
QUAESTIO XI.IV
DE MORTE HOMINIS
Ani
Ani
I
II
Quid sit mors hominis................................................................................
1'trum omnes homines sint in line morituri..........................................
463
467
QUAESTIO XI.V
DE JUDICIO PARTICULARI
Am
I
Am
An i
II
ill
Ar
i
IV
Utrum animae humanae statim post separationem a corporibus
judicentur............................................................................. 470
Onl·· Sil judex m judicio particulari........................................................
I ' t rutu 1 ulciitiii a Christo in judicio particulari data illico exse'in.ilur..............................................................................................................
Variae quaestium ulac circa judicium particulare............................
472
473
474
QUAESTIO XI.V1
DE INPRRNO
Ani
I
Aut II
Ani III
Λι.ι IV
Am
V
Am VI
Unum eismlal infernus................................................... :................................ 17O
I k’ iirli'i nltiilc poeiuii urn inferni.......................................... ,......... 477
l*>' iiatuni poenarum inferni....................................................................... 4K0
Ullum m Inleino hit vetus ignis................................................................ 4H2
Qimimslu Ignis ntalerlalla torquent animam rationalem............. 484
I lium ■■mn>·· diintliiiluriim ...... mu· sint in Inleiim acquaint·.............. |H.|
INDEX
532
QUAESTIO XLVII
DE PURGATORIO
Art. I.
Art. II.
Art. III.
Art. IV.
PAG.
Utrum exsistat purgatorium................................................................ 486
Quid patiantur animae in purgatorio.................................................. 488
A quibus maculis mundentur animae in purgatorio............. .’... 491
Utrum animae purgatorii suffragiis vivorum juvari possint.... 492
QUAESTIO XI.VIII
DE PARADISO
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
I. Utrum exsistat paradisus seu caelum...................................... 495
II. Utrum Deus in caelo sit beatitudo animae............................ 496
III. An beatitudo formalis hominis consistat in aliqua operatione. .
IV. In qua operatione animae consistat beatitudo formalis...... 499
V. De proprietatibus beatitudinis..................................................... 500
VI. De beatitudine accidentali, seu de dotibus animae ac corporis,
fiecnon de aureolis...............................................................................
§ i. De dotibus animae...............................................................
§ 2. De dotibus corporis glorificati.............. r.......................
§ 3. De beatorum aureolis..........................................................
498
503
503
504
504
QUAESTIO XLIX
DE FINE MUNDI
Art.
I.
Art. II.
An et quae signa praecedent consummationem mundi...............
An et quomodo venturus sit finis mundi.........................................
505
507
QUAESTIO L
DE RESURRECTIONE MORTUORUM
Art. I.
Art. II.
Art. III.
Art. IV.
Utrum futura sit resurrectio mortuorum...........................................
Utrum omnes homines resurrecturi sint cum iisdem corporibus,
quae in mundo habuerunt....................................... 512
Unde repetenda sit identitas numerica corporum, quae per
mortem ceciderunt, et quae in resurrectione adsumuntur. . . .
Quid dicendum de millenarismo seu chiliasmo................................
510
513
515
QUAESTIO 1.1
DE JUDICIO UNIVERSALI
Art. I.
Art. II.
Utrum futurum sit judicium universale...........................................
Quaenam sint scitu necessaria in Theologia circa judicium uni
versale............................................................................ 519
517
INDEX ALPHABETICUS HUJUS VOLUMINIS
Referuntur numeri mttrglnali·.
Λ
Aliliillu i ‘t llllltoihi plnxlnm bapIHinl
aoft; trimi iihlullo J*>h
Abaolullo >m i nninnlull· ·> i , < x divum
imititulioni' nlgiillli ut et ■·!(!< it irinis
sionom |»'ih<>nuin non constat 539
.
Aooldniilla p.nilu < I villi p>o, 401, peracta
r-iinnei i.illom- roulltci permanent iu
eucharistia tu.·, et quidem alne sub
jecto proptio 30 i, nola quantitas manet
nine subjei to, alia m 1 idontiu inhaerent
quantitati tanquam subjecto 365; exer
cent omnes actiones, quas prius exer
cebant 367: corrumpi possunt 308
Actions· <■! paaslono·. spirituales et corporcac. actiones corporeae possunt esse
pure corporeae, sensitivae et intentio
nales 3.11; Christus in eucharistia ex• erect actiones spirituales intellectus et
’ voluntatis 332; nullam actionem corpo
ream exercet Christus naturaliter in
eucharistia 353; neque supernaturaliter 354.
Aotornitan poonuruin in inferno 764, 765.
Anima rationali· Christi est per conco
mitantium sub speciebus panis et vini
346; difficultas notanda 346.
Aiiiiiin rationali· post separationem a cor
pole vivet in pin pet 1111111 744
Aqua misi eiid.i vino in eucharistia 300
AtmiilalKo miuilil accidentia realiter di
stingui n Niibslnnllii |Oo,
Attritio, uniis 101, explicatio 501; uti
quando 01 Itui ux timore serviliter ser
vili, qunndoqiie ex timore simpliciter
servili, IntiMiluni ι·χ niiiiue honestatis
moralis, non aenwl es f imoin/i/m/i, aut
cliain c» uinom <,mi upist enliae 502,
lllltltio ex nolo l’i'li' niliiv metu tonic
pia non est piKiatiim 507; ntirllio ex
melli geluiimic sim anime Inillnli 1,'i'i
et sini' Itmolu noni llpltll enlllle mill eptll
vldelui nufflicio nd jmdIlli 11IIonem tn
inii tameiilii i.ultimum v'i
Amour tomi 11 noinloruin 123; principalis
i t ministerialis 123; ministerialis potest
1 v.e ministerii principalis seu institu
tionis et ministerii communis seu adniinlstr· itionis 123; Solus Deus est
am tor principalis sacramentorum 125;
Christus, ut Deus, est auctor princi
palis sacramentorum 126; Christus, ut
homo, habebat potestatem ministerii
principalis seu excellentiae in sacramen
tis instituendis 127; Christus, Deus
ti omo, instituit omnia novae legis sa
cramenta 129; potestas auctoritatis,
quam Christus habuit ad instituenda
sacramenta, non potuit communicari
homini puro, bene tamen potestas ex
cellentiae 130; Christus immediate in
stituit omnia novae legis sacramenta
132·
Aurea 822.
Aureolae, nomen 822; definitio 823; sunt
tres, virginitas, martyrium et doctoratus 823.
B
Baptismus, etymon 196; acceptiones io<>:
definitio 196; baptismus /luminis, /la
minis et sanguinis 196; est verum sa
cramentum 198; a Christo institutum
200: quando fuerit institutus 201; ba
ptismus Joannis 201 ; materia baptismi
remota et proxima 202; materia remota
valida est aqua naturalis 204; ad licei
tatem aqua consecrata et munda 205;
materia proxima, baptismi ablutio,
quae fieri potest per immersionem,
effusionem et aspersionem 206; forma
baptismi 2ti; baptismus collatus in no
mine Jesu 213; minister baptismi orilinarius et extraordinarius 215; bapti
smus administrari potest solemniter vel
privahm 21·,, minister ordinarius ba
pitsmi solemnis est solus sacerdos 217,
minister extraordinarius baptismi so
Icminis ext dim'onus 218; in casu iioci 'i
sitnthi quilibet vir vol mullei "·,ι ml
Ulster biipliHinl JJo, mdo in Imi 1 mm
servandus · >ι. quin Hit iiilqei I uni bu
INDEX ALPHABETICUS
534
ptismi 224; in adultis requiritur ad
validitatem intentio saltem habitualis
226; ad liceitatem requiritur in adulto
intentio habitualis, recta fides et attri
tio supernaturalis 228; infantes valide
baptizantur ante usum rationis 231;
infantes filii catholicorum debent ba
ptizari ante usum rationis 232; filii
acatholicorum an et quomodo baptizari
possint 233,234; baptismus non est ite
randus 235; quid si adsit dubium 236;
quid de baptizatis ab haereticis 237;
tum infantibus, tum adultis obicem non
ponentibus, baptismus confert habitus
gratiae sanctificantis, virtutum et do
norum supernaturalium 240; per ba
ptismum remittuntur omnia peccata,
tum originale tum personalia baptizati,
si baptizatus non ponat obicem 243;
et omnes poenae peccatis tum origi
nali tum personalibus debitae et coram
Deo luendae 246; baptismus re susce
ptus, extra casum martyrii, est neces
sarius necessitate medii ad salutem
pro infantibus 251: in re vel in voto
est necessarius necessitate medii ad
salutem pro adultis 252; quando ince
perit obligatio baptismi 254: marty
rium supplet baptismum in infantibus
257; etiam in adultis 258; an ex opere
operato vel ex opere operantis 259, 260.
Baptismus flaminis 196, 2όι; supplet ba
ptismum aquae quoad remissionem
peccatorum et productionem gratiae
264; de voto seu desiderio baptismi,
quod includitur in baptismo flaminis
266; an extinguat poenam peccatis de
bitam 267.
Beati necessario etiam necessitate exer
citii amant Deum 811; sunt omnes
impeccabiles 813; haec impeccabilitas
provenit ex intrinseca visionis et amo
ris Dei conditione 814.
Boatitudo 801; naturalis et supernaturalis;
objectiva et formalis; .essentialis et ac
cidentalis 801; béatitude hominis ob
jectiva est solus Deus 803; formalis
consistit in actuali operatione, qua
possidetur Deus 804, 806; in solo actu
intellectus, qui dicitur visio 808; est
perpetua et inamisibilis 815; ex ipsa
natura beatitudinis 816.
C
Caeremoniae 190.
Causa 71; genera causarum 71: efficiens
potest esse principalis et instrumentalis
77; instrumentalis 84.
Character, origo nominis 107; definitio
107, it6; imprimitur in baptismo,
confirmatione et ordine 109; in quo
consistat character sacramentorum m
sqq.; est aliquid reale et absolutum,
potentia nempe spiritualis incompleta
et ministerialis seu instrumentalis re
ducta ad secundam speciem qualitatis
113; distinguitur realiter a gratia 114;
nos configurat Christo T15; recipitur
in solo intellectu tanquam in subjecto
immediate 119; recipitur indelebiliter
in subjecto 122; character confirma
tionis supponit in anima characterem
baptismi 286; character confirtnationis
realiter distinguitur a charactere ba
ptismi 287.
chiliasmus, vide Millenarismus.
Chrisma quomodo conficiatur 277.
Christus permanet in eucharistia, quo
usque species sacramentales corrum
pantur 358, 370.
Coena Domini fuit sacrificium 462.
Compositio ex rebus et verbis in sacra
mentis 33.
Confessio definitur 512 > confessio auricu
laris 513; Lutherus eam non negavit
513; Leibnitz, Voltaire 514; confessio
auricularis est jure divino necessaria
ad obtinendam veniam peccatorum
515: potest esse numérisa, specifica vel
generica 517: numerica potest esse in
tegra materialiter vel fornialiter 517;
debet esse per se integra materialiter
per accusationem numericam peccato
rum mortalium 520; ubi hoc non est
moraliter possibile, sufficit et requi
ritur integritas formalis ex accusatio
ne specifica peccatorum mortalium
520; aliquando sufficit integritas for
malis ex accusatione generica pecca
torum 520.
Confirmatio, nomina 268; definitio 269;
est verum sacramentum a Christo in
stitutum 271; quando instituta fuerit
272; materia confirmationis 273, 274,
275; forma confirmationis quomodo
determinata a Christo 281; in Ecclesia
latina et in Ecclesia graeca 282; quae
sint verba essentialia 283; in confirma
tione imprimitur character in anima
285; confirmatio iterari non potest
286; auget gratiam sanctificantem in
anima 288; minister ordinarius et ex
traordinarius confirmationis 269; ordi
narius est solus episcopus 290; ex dele
gatione R. Pontificis quilibet sacerdos
est minister extraordinarius 291; sim
plex sacerdos non potest deputari ab
episcopo ad confirmandum 292; quo
modo presbyter deputetur a K. Pon
tifice 293; quilibet homo baptizatus
nondum confirmatus est capax confir-
INDUX ALPHABETICUS
mulionii, ιοί. qua iielale le< ipienda sit
■ oiilli imillii io’;. qmie dispositio sit
inni'wiuin ml recipiendam confirma
tionem jqk an «ii obligatio recipiendi
, ΚΙΙΙΙΊΊ ' t/is 1'1 summo 7i.ifii. pi.|; pillent ossi’ formalis
j ii i i/i/iiiOi i l
nii/iiii/iA seu implicita:
pillp:lil <1 llllpl'l/l’l III sen attritio 495.
Ciiiilrllln inolmilii |9(>; pel se sola remit
tit pm i nla mnttnlia piH. complectitur
villum .ullcm implicitum confitendi
omnia pe. i nlii moiinlin si. remissa 499;
el ii'imim'l obllgiitln en confitendi 490;
11... I mi. ·. ..ma in pocnitonte 500.
Convm >lu in cm hiiristin 323.
Coran· (·Ίιι·Ι·ιΙ In cm Inn 1;.I in movetur per
n. i Ulen·. (|· Iiunghur secundum prae.I'nliiim .a. lainenliilem 333; quid im
pôt let ( 01 pm. chrlnll, quod vi verborum
■ iiniei intionln panIn ponitur in eucha-.
riot io || I, cut in eucharistia per con■ omllaiillam ntib iipeciebus vini 345.
Culpn vaiilnli» 1 emittil 111 aliquando in
purgatorio 790
D
Dnlorinliiutlo mntnrlno sacrninehtorum
33; fieri potuit immediate a Deo vel
mediate is; in genere, in specie vel in
individuo 45
Dlaoomitu· 1· .t verum sacramentum <>44:
institutus lull n Christo simul cum
presbyteratu 043. diaconissae Ο.ρ>; nun
quam fuerunt ml ordinem clericalem
l ooplntne li.pi
Ol«nl ad leiiplenda sacramenta 158.
OlMinlutlo matrimonii 713. perfecta et
imperfecta 713.
Do· in genere 817; proprie 817.
Dolo· nnlnuio 818; sunt visio, compre
hensio et fruitio 819.
1)
535
Eschatologie 738.
Eucharistia, figurae 300; sacramentum
tantum, res simul et sacramentum, res
tantum 300; nomina eiieharisl iae 301,
errores circa praesentiam rcalem Chri
sti in eucharistia 302; praesentia Christi in eucharistia constat ex S Scri
ptura 304; ex promissione eucharistiae
instituendae 304; ex verbis institutio
nis, quae leguntur in Evangeliis 306;
ex verbis institutionis in epistola S.
Pauli ad Corinthios 306; ex traditione
310; ex SS, Patribus 311; ex conciliis
313; ex liturgia 314; ex archaeologia
Christiana 315; ex doctrina theologo
rum 316; ex consensu sectarum dissi
dentium 317; Christus fit realiter prae
sens in eucharistia per conversionem
panis et vini seu per transsubstantia
tionem 321; quomodo corpus Christi
et species sacramentales uniantur in
eucharistia 324, 325, 326; vi verborum
consecrationis panis 'ponitur corpus
Christi 340; vi verborum consecratio
nis vini ponitur sanguis Christi 342;
eucharistia est verum sacramentum
374; in solis speciebus sacramentalibus
connotantibus in obliquo corpus et
sanguinem Christi 378; definitio eucha
ristiae metaphysica et physica 3711;
est unum sacramentum in specie infi
ma 382; haec unitas petenda videtur
a continuatione vel discontinuatione
physica specierum 383; materia remo
ta eucharistiae est panis triticeus et
vinum de vite 386: qualis panis esse
debeat 388; quale vinum 389; forma
eucharistiae 393; quae verba sint es
sentialia ad consecrationem panis 396;
ad consecrationem vini 397; verba
consecrationis proferuntur a sacerdote
recitative et significative 402; producit
augmentum gratiae habitualis ciban
tis 404; eo momento, quo verum est
species sacramentales manducatas esse
405; aliquando producit primam gra
tiam per accidens 407; remittit pecca
ta venialia 410; re suscepta non est
necessaria necessitate medii ad salu
tem 413, bene tamen in voto implicito
414: in voto implicito etiam ad pri
mam salutem 415; in re suscepta est
necessaria per se loquendo ad diu per
severandum in gratia 417; per acci
dens sufficit saepe, susceptio in voto
417. praecepto divino tenemur recipe
re eucharistiam 420; praecepto eccle
siastico semel in anno 422; non tenen
lui fideles sumere eucharistiam sub
uliaqui specie 42O; hiudabilitei Intui
ductu est consuetudo dispensandi com
INDEX ALPHABETICUS
53*>
munionem sub una specie 429; soli
sacerdotes sunt ministri eucharistiae
conficiendae 432; minister ordinarius
eucharistiae dispensandae est sacerdos
434; extraordinarius est diaconus 434;
subjectum eucharistiae est solus homo
viator baptizatus 436; dispositiones
sunt gratia in anima et jejunium na
turale in corpore 438.
Extrema-unctio, nomen 608; definitio 608;
errores 609; est verum sacramentum
610; fuit a Christo institutum 611;
quando fuerit institutum 612; materia
remota extremae-unctionis est oleum
olivarum ab episcopo benedictum 613;
materia proxima est unctio corporis
aegrotantis 614; forma est oratio, quam
sacerdos inter ungendum pronuntiat
6x5; producit gratiam sanctificantem
616; remittit peccata tum mortalia
tum venialia 617; poenas temporales
diminuit vel remittit 618; sanitatem
corporis restituit, si animae expedierit
619; minister est solus sacerdos 621;
soli Pastores, episcopi et parochi, ad
liceitatem 623; subjectum est homo
baptizatus, adultus, periculose aegro
tans 624; requiritur ordinarie status
gratiae et voluntas recipiendi 625; non
videtur dari praeceptum recipiendi
624; iterari potest, sed non in eodem
mortis periculo 627.
F
Ficte suscipere sacramenta 102; sacra
menta, quae imprimunt characterem,
si ficte suscipiantur, remoto obice, re
viviscunt et producunt gratiam 104;
non vero sacramenta, quae non impri
munt characterem 106.
Fides non requiritur in ministro ad valide
conficienda sacramenta 148; neque in
subjecto ad valide recipienda sacra
menta, excepta poenitentia 176.
Finis mundi 824; signa 825; remota 826;
proxima 827; mundus ita finietur, ut
non abeat in nihilum 828.
Forma sacramentorum sunt verba 41-43;
Christus determinavit formaliter verba,
quibus constant formae sacramento
rum 43.
Fornicatio est contra jus naturae et pec
catum 680.
G
Generatio rerum ex speciebus sacramen
talibus 369; difficultas de materia prima
requisita ad generationem 369.
Gratia sacramentalis est ipsa met gratia
sanctificans cum speciali vigore et
modo intrinseco ad producendos spe
ciales effectus necessarios in vita Chri
stiana 99.
H
Henoch 748.
Hoc in forma consecrationis 308.
I
Impedimentum matrimoniale 730; impe
diens et dirimens 730; Ecclesia habet
potestatem statuendi impedimenta di
rimentia matrimonium 732; etiam pro
haereticis 733; in praxi attendenda est
mens legislatoris 733; quoad impedi
mentum clandestinitatis vide Codicem
Juris Canonici, can. 1099, 733; Princi
pes saeculares nequeunt statuere im
pedimenta dirimentia matrimonia Chri
stianorum 735; nec probabilius impe
dimenta impedientia 736; bene tamen
pro matrimoniis infidelium 737.
Indigni ad sacramenta recipienda 165;
publici (jure, jacto et jama) et occulti
i65·
.
Indissolubilités matrimonii 713; intrin
seca et extrinseca 713.
Indulgentia, nomen 582; diversae acce
ptiones 582; definitio 583; potest esse
plenaria et partialis 584; dicebatur
olim plena, plenior et plenissima,
quomodo 584; personalis, realis, loca
lis 585; perpetua et temporaria 586; non
est mera condonatio poenae sed abso
lutio cum solutione debiti 587; Eccle
sia habet potestatem concedendi indul
gentias 593; est potestas jurisdictionis
non ordinis 594; Papa in universali
Ecclesia et epj.scopi in suis dioecesibus
possunt concedere indulgentias 595;
ut valide indulgentiae concedantur,
requiritur aliqua causa pia externa,
quae cedat in laudem Dei et utilitatem
Ecclesiae 598; indulgentiae valent,
quantum pronuntiantur, quantumque
sonant 600; quomodo hoc intelligatur
600, 601; conditiones ad lucrandas in
dulgentias 602; animae fidelium in
purgatorio detentae indulgentiis juvari
possunt 604; indulgentiae applicantur
et prosunt defunctis per modum suffra
gii 605; quomodo applicentur 606; non
prosunt defunctis infallibiliter 607.
Infantes et perpetuo amentes possunt ali
qua sacramenta valide recipere 174;
infantes valide baptizantur ante usum
rationis 231; infantes filii acatholicorum
rationis usu compotes, si postulent,
possunt licite baptizari 233; infantes
filii acatholicorum, invito utroque pa-
I N HI X ALPHABETICUS
fnlllo vnllilo >eil i s tin periculum mor
ti·, llll< Ile I >n 1111 f η ι ι I m 1
li>l··· liu·. ιιιιΙιιιίι in, ιριιιΐιιοι interni 761;
piopilo · st Im un, In quo iliimnati pu1111111I111 /in ι •■ίηΙΙΙ Itilninus 763; in
fin iliiinliiitl piiiiliinl 111 in aeternum 765;
Hi ini nun ’Hl Im ii” poenitentiae 766;
III” pm >1,11 nuI ΙμιιΙmill III 7117, reprobi
In lull ni” ι>1111111111 n· purlin damni 769;
■ i purini ”ΐΊΐ·ιιιι 770, in inferno est
irlil’i Ij’lil” rulpnl'ClI’i 772, 773; modus
quo igiiin loiqiii’l unliniiN 774; locus inΙ1.Ί11Ι 77H
Innnvallu ‘ in’ll <’t ferine 832.
Ηι,,ιιιιη,ι ” un inniuntu > 23; Christus, DeusI Ii.iiiii, luiililiiil omnia novae legis sa• 1 .1111■■ 111.ι ι jo; potestatem auctoritatis
nd liihl IllK'inl.i mu ramenta habuit Chriiiii” ut I’i'll*. 120; non communican
dum nil’ll 130; Christus, ut homo,
li.ilmll poti 'ilnti’in ministerii principa
lis s u ι xι i'IIi'Utme 127; potuit com
muni.. alien 130; Christus immé
diat’ iiisllliilt omnia novae legis saI ninii’iita 132.
lainiilln 13/. ιίΙιίιιιι vel interna 137;
interna pot’ d chhc actualis, virlualis,
habituali ·. i't intrrpietativa 137; absoluta
et condilionata 143; ad validitatem
'..linimenti requiritur intentio saltem
laciendi. i/uoil /acil Ecclesia 138; quid
hoc significet 139; externa non suffi
cit 140, interpretati va et habitualis
non sufficiunt in ministro ad validi
tatem ‘iiicrnmentorum 141; requiritur
et sufficit intentio virtualis saltem fa
ciendi quod facit Ecclesia 142; in
tentio condilionata de praesenti vel
de praeterito sufficit, non conditio
nata de luturo 143; non requiritur in
tentio conferendi gratiam vel chara
cterem 144; aliqua intentio requiritur
in adultis ad recipienda sacramenta
175. quae intentio requiratur 175.
J
Judicium conficitur actore, judice et reo
Juillolum particulare 750; animae ratio
nales post separationem a corpore pro
tinus a Deo judicantur 752; sors ani
mae in eo determinabitur 753; Christus
est judex in judicio particulari 755; et
fert in eo sententiam 755; haec sen
tentia statim execution! mandatur 757;
unimur indicatae statim ad perpetuam
sortem addicuntur 757; locus judicii
particularis est probabiliter ipse in
quo anima ii coi pure separatur 738;
illiiCIIHMIii 1 limini’ Iit metaphorice’ 75H;
537
receptacula animarum 759; egressus
animarum e diversis receptaculis 760.
Judicium universale celebrabitur in fine
mundi 848; judex erit Christus, virtu
te quidem divina sed in forma humana
849; omnes comparebunt in judicio
849; omnia opera erunt materia judicii
universalis 849; sententia duplex, par
ticularis et generalis 849; vocaliter an
mentaliter 849; sententia statim execu
tion! mandabitur 849; nescimus ubi
celebrandum sit judicium universale
849; nemo scit, ubi celebrandum sit
849.
L
Libellus repudii 722; causae 722.
Locus 329; ratio formalis, qua aliquid
dicitur esse in loco 329.
Lotio pedum non est sacramentum 67.
M
Martyrium, etymon 255; definitio 255;
non producit characterem 255; supplet
baptismum in infantibus 257; et in
adultis non baptizatis 258; an ex opere
operato vel ex opere operantis 259,
260; quas dispositiones requirat in
subjecto 260.
Materia et forma in sacramentis 29,
30; substantialiter mutari non possunt
bene tamen accidentaliter 48; mutatio
substantialis invalidât sacramentum
non accidentalis 48; ministri Ecclesiae
nequeunt mutare accidentaliter mate
riam et formam sacramentorum 50.
Materia sacramentorum determinari po
test a Deo in genere, in specie vel in
individuo 35; debuit a Deo determinari
36; in sacramentis legis naturae deter
minata fuit mediantibus hominibus 37:
in sacramentis legis mosaicae immedia
te a Deo 38; in sacramentis novae legis
immediate a Deo 39; nulla fuit deter
minata a Christo in individuo 40;
materia baptismi, eucharistiae, poeni
tentiae, extremae-unctionis et matri
monii fuit determinata in specie 40;
et materia confirmationis et ordinis
probabiliter in genere 40; ubi in genere
determinata est a Christo, potest ab
Ecclesia determinari in specie 48.
Matrimonium, etymon 673; active et
passive 674; definitio matrimonii active
sumpti 674; definitio passive sumpti
674; essentia matrimonii 675; finis
matrimonii, principalis et secundarius
<>7(1; bona matrimonii 677; origo ma
trimonii <178; matrimonium est jii'ill qill tempore judicii vivi
lepiHleiitill ,-1’· liorn mortis est incerta
. pi mil uiui multi clique necessaria
7*19
Mullin |p· pm i" el pii tu cidens 330.
Muiulin pi i II utn·· constat terra et caelo
Helen M *·»; pi·ilinbillns linietur conflaglnllulio M|u.
Muintiii mali tine et formae sacramento
rum 46; substantialis et , accidentalis
uliiiiHipir |<>. substantialis non potest
Heil ali I 11 leam, bene tamcn accideni.ili·. pi Ministri nequeunt inducere
mut.itione·. accidentales 50.
N
Natura divino est in eucharistia per concomituiiliiim 347.
Nniinniiirliini u/i.m/idi' et secundum quid
■,·. · |S necessarium necessitate medii et
necessitate praecepti 248, 411; in re vel
m votu 411; in voto explicite vel impli
cito 411.
Necessitas recipiendi sacramenta 159;
extrema, quasi extrema, gravis et com
munis 159.
Novissima 738; alia hominum singulorum
mors et judicium particulare: alia rece
ptacula hominum post judicium par
ticulare, infernus, purgatorium, paradi
sus; alia novissima mundi, conflagratio,
resurrectio mortuorum et judicium uni
versale 738.
0
Obex, positivus et negativus 102.
Oblatio non pertinet ad essentiam sacri
ficii missae 452.
Ooulus corporeus Christi nihil videt in
eucharistia 355; nec videre potest 355.
Opere operato ex 74; origo expressionis
74; sensus 74.
·
Opera viva, mortua, mortifera et mortificata 576,
Ordo, vocabulum 628; diversae acceptio
nes i>j8; est verum novae legis sacra
mentum (131; in ultima coena fuit a
t I1111I0 Inslitulum 632; sunt septem
m l'.cclcumi onlines, 1res majores el
quiit ni u mini n es ο 11, omnes sun I unum
'••ii 1 amentum 633, materia ludtni·· pro
liablllu·· tlcleiminutu eat a Clirluto In
gemui’(13η, l'.i t Iriilu hide delet iiilnii vll
unum miileiluiii pi·· mu· mdlm· el
539
alteram pro alio ordine 650; variatio
nes 650; opiniones circa materiam pre
sbyteratus 651: materia ordinationis
sacerdotalis in Ecclesia latina est pri
ma manuum impositio et traditio in
strumentorum 652; forma presbyteratus
652; materia ordinationis diaconi est
pariter impositio manuum episcopi et
traditio instrumentorum 655; forma:
Accipe potestatem legendi, etc. 855; ma
teria et forma subdiaconatus ac ordi
num minorum consistit in traditione
instrumentorum et verbis, quae simul
pronuntiat episcopus 655; in praxi
tutior pars est sequenda 655; minister
ordinarius validae ordinationis est epi
scopus consecratus 657; minister ordina
rius licitae ordinationis est episcopus
ordinandi proprius 657; episcopi haere
tici et schismatici valide possunt ordi
nare 658: etiam simoniaci 659; presbyter
potest aliquos ordines conferre ex de
legatione 660; Romanus Pontifex potest
cuilibet sacerdoti concedere facultatem
conferendi tonsuram et quatuor ordines
minores 661; et probabiliter etiam fa
cultatem conferendi subdiaconatum
662; non tamen facultatem conferendi
diaconatum, presbyteratum et episco
patum 663, 664: ad validam consecra
tionem episcopi sufficit unus episcopus
ad liceitatem requiruntur tres 666; so
lus et omnis vir baptizatus potest
valide suscipere ordines 667; ordinatio
nes per saltum usque ad presbyteratum
sunt validae sed illicitae 668; licite
suscipit ordines, qui est in statu gra
tiae et observat conditiones in jure
requisitas 669; ordo imprimit chara
cterem 670; characteres omnium ordi
num probabilius inter se realiter di
stinguuntur 671; character ordinis sup
ponit characterem baptismi de neces
sitate sacramenti 672; characterem
confirmationis et ordinis inferioris de
praecepto Ecclesiae 672; episcopatus
praesupponit probabilius characterem
presbyteratus ad validitatem 672.
P
Paradisus, locus deliciarum et caelum
798; exsistit caelum 800; animae justo
rum in caelo vident intuitive Deum 800.
Pastores animarum, quibus et quo pericu
lo teneantur sacramenta ministrare
I60 sqq
Putor ei Spiritus Sanctus non videntur
<·,·.. m <111 Imi i .lin pel concomitantiam
lio.
I'alrliil lu bupllaino itl, quot debeant
54°
INDEX ALPHABETICUS
esse 222; quis possit esse valide patrinus in baptismo 222; quis possit esse
licite patrinus in baptismo 222; obliga
tiones patrini 222; effectus 222.
Per concomitantiam quid Significet 339.
Perpetuo amentes et infantes possunt ali
qua sacramenta recipere 174.
Persona Verbi est in eucharistia per concomitantiam 347.
Poena debita culpae 521: aeterna et tem
poralis 521; poena aeterna remittitur
simul cum culpa 52; 779; poena tem
poralis remitti potest per applicationem
satisfactionum et meritorum Christi,
per expiationem in purgatorio, per opera
poenalia virtutis poenitentiae, et per
satisfactionem sacramentalem 521.
Poenae in inferno 768; poena damni et
sensus 768; omnes poenae in inferno
sunt gravissimae 775; non aequales,
sed graves vel graviores juxta gravi
tatem delictorum 776; unde veniat
inaequalitas 777.
Poenitentiae, etymon 475; ut virtus et
ut sacramentum 475; nomina 475; erro
res 476; Christus instituit verum sacra
mentum poenitentiae 479; exercendum
ab apostolis eorumque successoribus
et sacerdotibus per potestatem clavium
in actu judicii 479; in absolvendis
peccatoribus contritis et confessis a
quibuslibet peccatis post baptismum
commissis 479; nunquam invaluit con
suetudo universalis denegandi veniam
relapsis vel quolibet gravi crimine ob
noxiis 482; materia remota sacramenti
poenitentiae sunt omnia et sola pec
cata actualia post baptismum commis
sa 485; peccata mortalia sunt materia
necessaria, venialia vero materia libe
ra 486; materia proxima poenitentiae
sunt tres actus poenitentis, contritio,
confessio et satisfactio 490; aliquando
datur sacramentum poenitentiae vali
dum simul et informe 500. 510, 511;
in tribunali poenitentiae poenitens
agit officium actoris et rei 512; mini
ster sacramenti poenitentiae 540; est
solus et omnis sacerdos jurisdictionem
habens 542; quid de diacono 543; de
confessione ad laicos 544; homini ba
ptizato mortaliter peccanti est sacra
mentum poenitentiae necessarium ne
cessitate medii in re vel in voto sal
tem implicito 547, 548; pluries iterari
potest 550; per sacramentum poeni
tentiae remittuntur omnia peccata
mortalia post baptismum commissa
5531 per poenitentiam non potest remit
ti unum peccatum mortale sine alio
556; poena aeterna peccatis mortalibus,
in quantum sunt aversio a Deo, debita
per sacramentum poenitentiae remit
titur simul cum culpa 561; poena tem
poralis non semper remittitur per poe
nitentiam 562; post sacramentum poe
nitentiae saepe remanent in homine
reliquiae peccatorum 563; per poeni
tentiam recuperat homo omnes virtutes
infusas per peccatum mortale amissas
574; quandoque in majori gradu,
quandoque in aequali, et quandoque
in minori, quam erant ante peccatum
575.' opera meritoria per peccatum
mortale mortificata reviviscunt per
poenitentiam 578; peccata per poeni
tentiam semel dimissa nunquam re
deunt 581.
Polyandria 704; simultanea vel successiva
704; simultanea omnibus juris natu
rae praeceptis adversatur 705; succes
siva est licita 706.
Polygamia 704; simultanea et 'successiva
704; simultanea adversatur sacramento
matrimonii 704; an adversetur matri
monio in officium naturae valde no
tanda 704; successiva est licita 706;
simultanea adversatur juri naturae se
cundario 707; simultanea vetita est in
Veteri Testamento 708: Deu^,aliquando
dispensavit in Veteri Testamento 709;
in lege evangelica vetita est in perpe
tuum 711.
Praesentia realis Christi in eucharistia
probatur ex S. Scriptura 304; ex pro
missione eucharistiae instituendae 304;
ex verbis institutionis, quae constant
in evangeliis et in epistola ad Corin
thios 306; ex traditione 310; Christus
fit praesens in eucharistia per conver
sionem panis et vini seu per transsubstantiationem 321; corpus Christi est
praesens in eucharistia per modum
substantiae non sicut in loco 328, 329.
Presbyteratus est unum Ecclesiae sacra
mentum 642.
Privilegium Paulinum 723, 724; explica
tio 724.
Purgatorium 779; exsistit purgatorium,
«in quo animae justorum purgantur
781; in eo animae patiuntur poenam
damni et sensus 782; poenam quidem
acerbissimam 783, 784: tamen tolera
bilem 785; animae in purgatorio sunt
confirmatae in gratia et securae de
salute aeterna 785; causa poenarum
est ignis corporeus 786; sunt poenae
inaequales 787; locus purgatorii 787;
in purgatorio remittitur aliquando
culpa venialis 789; et poenae tempora
les 790; animae purgatorii suffragiis
juvantur 793; quibus suffragiis 794,
INDEX ALPHABETICUS
Q
Quantum corporis ct sanguinis Christi
est in eucharistia per concomitantiam
34Λ; sola quantitas accidens manet
sine subjecto 365.
R
Receptacula animarum post mortem 759·
Ros 01 verba in sacramentis 28; quomodo
accipiantur 28; habent rationem ma
teriae et formae in sacramentis 31.
Ros saora 18.
Rosurreotlo mortuorum 833; oinnes ho
mines in fine mundi resurgent 835; cum
iisdem numero corporibus, quae ante
mortem habuerunt 837; adeo ut pars
saltem materiae singularis, quam ha
buit homo in vita, denuo adsumatur
840; objectio difficilis 841; causa effi
ciens principalis resurrectionis erit
Deus; instrumentales, vox Christi; exem
plaris resurrectio Christi, ministerialis
forte angeli 842.
Reviviscentia sacramentorum 102; dispo
sitiones ad rcviviscentiam sacramen
torum 105.
____ S
Sacerdotes beati, si resurgant, possunt
esse ministri ordinarii sacramentorum
135
Saoramentalia 189, 191; numerus sacramentalium 192; minister eorum 193;
subjectum sacramentalium 193; effe
ctus eorum 195.
Sacramenta novae legis constant rebus et
verbis 27; tanquam materia et forma
31; tanquam partibus intrinsecis
essentialibus 32; fit ex eis moralis com
positio 33; sunt necessaria ad salutem,
non absolute sed secundum quid 52;
nullum fuit sacramentum in statu inno
centiae 55; an et quot fuerint sacra
menta in lege naturae 59; an et quot
in lege scripta i»l, <>2; quos effectus
prodin'ebiint (>t; in lege gratiae sunt
septem Mactiitnvnl.i f.t>; ordo eorum 69;
causant rtli. ilei gmtinm 73: et qui
dem n opere operato, non ponentibus
obi· eni /<>, non "tini · ·ιιι>..ι principalis
guilim /<>, quoinodo 1 ument gratiam
Ko, Hi, h.i, η i, iiimuinl in-.lrumentalitei pliyub e H| pioiliu init gratiam in
imitanti m omnia pimliK lint gratiam
■ 1111· Illi, nutem o 1 h.ipll lilii'. et poeni
tentia |.ei i< pilmnm i'1'illiim. caetera
pci ........ t illidam m al Ium 04; aliquando
pei m < Ideiin vli lOHiiii ui·. an ueqiialein ve| imieqmilem p/, Imbeiii vir
54 ‘
tutem specialem ex pastione Christi
100.
Sacramenta voleris logis constabant es
sentialiter rebus non verbis 26; non
causabant gratiam ex opere operato 101.
Sacramentum, nomen 2; acceptiones 2;
definitiones erroneae 4; vera definitio
6; sacramenta a Verbo Incarnato effi■ caciam habent 1; sanctificant homines
1; gloriam Deo deferunt 1; sacramen
tum est in genere signi 11; cur in ge
nere signi et non in genere causae ii;
sacramenta sunt signa arbitraria 12;
sensibilia 14; significant gratiam san
ctificantem praesertim 19; significant
passionem Christi, gratiam praesentem
et gloriam futuram 21; sacramenta
veteris et novae legis formaliter sum
pta conveniunt univoce in ratione sacra
menti 24.
Sacramentum tantum, res et sacramen
tum, et res tantum 87, 88.
Sacrificium, etymon 439; definitio 44O;
materia sacrificii remota et proxima
441: differt a sacramento 442; divisio,
latreuticum, eucharisticum, propitiatorium, et impetratorinm 443; cruentum
et incruentum 443; sacrificium novae
legis 444; vide Missa. '
Sanguis Christi, quid importet sanguis
Christi, qui vi verborum consecrationis
vini ponitur in eucharistia 343; est in
eucharistia per concomitantiam sub
speciebus panis 345.
Satisfactio sacramentalis 521; satisfacti0
salutaris injungenda est poenitenti a
sacerdote in tribunali poenitentiae 523;
qualis debeat esse 524; poenitens te
netur eam acceptare et suo tempore
adimplere 525; non est necessarium,
ut satisfactio a poenitente opere com
pleatur ante absolutionem sacramentalem 526; habet efficaciam ex opere
operato ad remittendam poenam tem
poralem 527; forma sacramenti poeni
tentiae 530; an aliquando in usu fuerit
forma deprecatoria 532; necessaria est
forma indicativa 533; forma apparenter
et materialiter deprecativa potest ali
quando esse aequivalenter indicative
5331 quae sit forma in praxi adhiben
da 534.
Scholastici distinguunt realiter substan
tias ct accidentia 361.
Sinuum H, i j; naturale et arbitrarium tZJ
'ipiritiinlo d sensibile 13; speculativum
vl |l| m 1 Ii mu i <1
Kphi'ii.u ........ nimii «Ina i|,|. habent partes
I I'libflll.i , (|| <1)0101 ||,|; i(/i(/i(·*
nub lltluqiii '.p.Mln ||i. lollIH lit hltlgU ’
^."/"ιΜιίιιί/ι ■
INDEX ALPHABETICÙS
542
u
lis specierum partibus, tum divisis tum'
continuis 336.
Subdiaconatus probabilius est sacramen
tum sub uno diaconatu 648.
Subjectum sacramentorum est solus homo
viator 173; quid requiratur in subje
cto ad valide recipienda sacramenta
175 sqq.; quid requiratur ad fructuose
recipienda sacramenta 177 sqq.
Unctio in confirmatione 277; quomodo
fiat 277.
Unitas matrimonii 704; perfecta et im
perfecta 704.
Substantia 361.
Veniale peccatum 564; viribus naturae
Suffragiis juvantur animae purgatorii
793; quibus suffragiis 794; suffragia
diversimode prosunt defunctis 795;
qui offerant suffragia 796; quibus pro
sint 797.
obtineri nequit remissio peccati venia
lis 565; homini exsistenti in peccato
mortali non potest remitti peccatum
veniale 566; remitti non potest sine
aliqua poenitentia saltem virtuali 567;
peccata venialia remittuntur per su
sceptionem sacramentorum ex opere
operato, per contritionem perfectam,
per sacramentalia ex opere operantis^
569; per dolorem perfectum universa
lem cuncta delentur, per dolorem limi
tatum ea remittuntur, ad quae virtualiter se extendit 570; peccata venialia,
quibus homo decedit ex hac vita, remit
tuntur ei post mortem per actum
perfectae caritatis 571.
Verba, quibus constant formae sacramen
torum 41, 43; determinatae sunt a Chri
sto 43; non sunt mere concionatoria
sed vere effectiva 45.
Vi verborum consecrationis quid signifi
cet 339.
Virtutes infusae, exceptis plerumque fide
et spe, amittuntur per peccatum mor
tale 572.
T
Thesaurus in quo reservantur satisfa
ctiones aptae ad solvendum Deo debi
tum poenae temporalis 587; est cumu
lus satisfactionum Christi et sanctorum
Ecclesiae relictus, ut ab auctoritate
ecclesiastica fidelibus applicetur 587;
exstat in Ecclesia hic thesaurus 589;
continet satisfactiones infiniti valoris
Christi et superabundantes sanctorum
590; est unus et indivisus in tota Eccle
sia 590; est totius reipublicae Christia
nae commune bonum 591.
Tonsura non est ordo 633.
Transsubstantiatio, usus nominis 318;
errores 319; vera notio 320; quaestio
nes variae 323; desinit esse substantia
panis et incipit esse Christus 323; con
versio panis et vini in corpus et sangui
nem Christi 323; manentibus dumtaxat
speciebus 323.
V