SPICILEGIUM BON AV ENTUR IA N UM cura PP. Collegii S. Bonaventurae Ad Claras Aquas V r Magistri Petri Lombardi Parisiensis Episcopi SENTENTIAE IN IV LIBRIS DISTINCTAE Grottaferrata 1981 MAGISTRI PETRI LOMBARDI Parisiensis Episcopi SENTENTIAE IN IV LIBRIS DISTINCTAE Editio Tertia Ad Fidem Codicum Antiquiorum Restituta Tomus II LIBER III ET IV Editiones Collegii S. Bonaventurae Ad Claras Aquas Grottaferrata (Romae) 1981 PROPRIETAS LITTERARIA ISBN 88 7013 - 068 -1 INDEX GENERALIS PROLEGOMENORUM Cap. 1. - Magister Petrus in Scholis suis............................... A. Opponitur in Scholis Mauricii................................................... B. Quae opera legerit Lombardus ultimo sexennio (1155-1159) . A. B. C. D. Ί* 8* 11* Cap. II. - Her Italicum Lombardi.............................................. 13* Opiniones praeviae........................................................................ 13* Quid dicunt fontes?........................................................................ 15* Lombardus quid Romae sumpserit.............................................. 18* Librum Sententiarum compingit..................................................... 18* Cap. 111. - Alia opera Magistri Petri................................................ 19* A. Interpretatio Obituarii S. Mariae.................................................... 20* B. An et ubi nunc inveniantur ?..........................................................22* C. Quaedam normae ad opera Magistri dignoscenda .... 23* A. B. C. D. Cap. IV. - Testimonia ipsius Lombardi.......................................... 28* In loci.................................................................................................. 29* Testimonia in Sermonibus Magistri ............................................... 33* Glossa in Isaiam................................................................................... 35* Glossa in Exodum.............................................................................. 36* Cap. V. - Testimonia post Lombardurn.......................................... 39* A. Petrus Comestor................................................................................... 39* B. Stephanos Langton.............................................................................. 44* APPENDICES Tres Textus Originales Magistri Lombardi.......................................... 53* I. Tractatus de Incarnatione............................................................... 54* II. Tractatus de Corpore Domini.......................................................... 77* III. Tractatus de Coniugio.........................................................................84* 6* INDEX GENERALIS PROLEGOMENORUM Sigla et Abbreviationes . * 89 Indices Prolegomenorum I. Bibliothecae et codices manuscript! II. Auctores et Materia . * 95 * 96 PROLEGOMENA Faciendi plurcs libros nullus est finis; immo carnis afflictio est, eo quod qui addit scientiam addit et laborem L Nullus quippe est finis laboris: nani etsi fontes Lombardi undequaque quaesivimus ac bibliothecas manu versavimus diurna ac nocturna, omnino nobis conscii sumus imperfectio­ num huius tertiae editionis; unde laeto corde correctionem accipimus, ut successores nostri Collegii (si adhuc restat) saeculo venturo opus omnino perfectum offerant. His inde paginis quaedam nova, quaedam vetera proponuntur, ad compositionem et historiam Libri Sententiarum clarius illustrandum necnon et ad vitam et actuositatem Magistri Petri determinandum. In aliis enim Prolegomcnis, ad primum tomum, negligentia seu potius ignorantia no­ stra sese pluries manifestavit interpretando Obituarium eius, ubi enu­ merantur libri eius in sacram paginam quos Capitulum S. Mariae heredi­ tate possidebat. Quod revera opera Magistri fuerunt, non aliorum glossae ab eo coacervatae, omnino oportet agnoscere i2. Luce enim talis docu­ menti necnon et alius eiusdem Capituli S. Mariae Parisiensis qua facie, qua statura fuerit Lombardus manifestatur. His ergo primis capitulis quaedam determinare quaerimus circa la­ bores eius ante compositionem Sententiarum; dein per longum et latum quaestio examinabitur circa alia opera eius sive genuina sive ei falso at­ tributa in quibusdam documentis. CAPITULUM PRIMUM Magister Petrus in Scholis suis Encomia Lombardi ut magistri praestantis non desunt ex parte discipulorum cius, uti Petri Manducatoris et Herberti de Boseham; immo et ex parte aliorum, ut exempli gratia in quadam additione ad Chronicam i Eccles. 12, 12; et 1, 18. 2 Cf. verba Obituarii in Prolegomenis ad tom. 1, 19*s; necnon et dicta nostra circa · bibliothecam cius » seu circa « omnes libros cius glosatos » in possessione Capituli (pp. 19·, et 163*a); immo et nostra felix ignorantia sub rubrica: Quid et quando docebat Magister? (30*ss). 8· PROLEGOMENA Roberti de Monte: « Magister Petrus Lombardos, vir magnae scientiae et super Parisiensiuni doctores admirabilis» L Quibus laudibus iuvat alias adiungere cuiusdam non ignoti: In theologia virum in ea scientia singularem, cuius opera que exstant prudentum chorus cum veneratione amplectitur et colit cum reverentia, virum sana doctrina per omnia commendabilem, Magistrum videlicet Petrum Lonbardum, qui postea fuit Parisiensis episcopus, annis sex continuis diligenter audivimus. Magistrum quoque Mauricium, qui ei postmodum in eodem episcopatu succe­ dit, sepius audivimus. His verbis, plus quam viginti annis post mortem Magistri scriptis, suam formationem theologicam post annos circiter decem in facultatibus artium Parisius recolit Guillelmus Tyrensis2. Inde Bononiam postea se contulerat ad ius civile colendum sub magistris aeque famosis. « Horum omnium usque hodie in benedictione vivit memoria et permanet inclita recordatio». Inde lerusalem ad suos rediit, circa annum 1165. A. Opponitur in Scholis Mauricii. Quid audierit, etiam saepe, in scholis Mauricii Sulliaci non apparet quia parum vel nihil scitur de opere et operibus eius; quibus enim et quot annis magister erat3 et quid docuerit vel scripserit non refertur in annalibus scholarum praeter eius actiones contra nostrum Magistrum. In*I I Chronica Robcrti de Torigny, in Monum. Germ. Hist., Scriptores VII, 509. I Omissa in omnibus editionibus suae Historiae rerum in partibus transmarinis ge­ narum, haec verba cap. 12 Libri XIX nuper detecta sunt a cl. R. B. C. Huygens in codice Vat. lat. 2002, fi. 188v ct I9lr‘v; cf, eius studium Guillaume de Tyr étudiant: Un chapitre ( X'/X, 12) de son · Histoire · retrouvé, in Latomos 21 (1962) 811-829. — Iain in c. 4 eiusdem libri loquitur Guillelmus de sua absentia in partibus transmarinis: « nondum de scholis re­ dieramus, sed trans mare adhuc, circa liberalium artium detinebamur studia» (PL 201, 751 D). 3 Magister erat usque ad suam electionem episcopalem (1160); sed quando cathedram ascenderit nondum apparet. Bis autem signum Mauritii subdiaconi invenitur iam anno 1147, semel post illud Petri subdiaconi, in documentis Capituli Ecclesiae Pari- siensls; cf. M Gucrard, Cartulairc de l'église Notre-Dame de Paris 11, 360, ubi tamen non omnia nomina dantur quae inveniuntur in originali (Archives Nat., LL 76, n° 15, p. 489»; d I Brady, Peter Lombard: Canon of Notre-Dame, in Rech. de théol. anc. ct méd. 32, 1965, 283); aliud sub die 13 octobri, absente Lombardo, signum portat Mauricii subdiaconi, in J IKpoin, Recueil de chartes et documents de Saint-Martin-des-Champs, n. 300, tom. II, IKm. I Brady, ibid Nihil invenitur sub nomine Mauritii apud Repertorium Biblicum cl. F Stegmuller. 9* OPPOSITIO MAGISTRI MAURICII episcopatum si Lombardo successit !, non eum secutus est in quibusdam opinionibus theologicis. En duo testes circa oppositionem Mauricii: auctor scilicet tractatus anonymi de peccato originali Deus primum hominem, olim Praepositino attributi; et Magister loannes Cornubicnsis (circa 1179). Primus ita con­ troversiam depingit 1 2: Unde contra preceptum apostoli qui verborum et novitatem sen­ tentiarum detestatur iuxta corticem littere nova quedam confin­ gunt et novis traditionibus animos simplicium imbuunt et imbue­ runt et multos sui similes faciunt. Nemo tamen obiciat quod viri venerande etatis, apud Deum et homines accepti, vite honestate commendati, omni pene scientia, sed in hac pagina precipue con­ summati, eis scriptis in quibus talia continentur dant operam. — Respondemus enim quod nos ad pedes [eorum] sedimus, dictis eorum et aures et intellectum humiliter adhibuimus. Sed quod eorum indicium in talibus forsan [= fuerit?], ignoramus. Scimus tamen quod Mauritius episcopus parisiensis quando multis preci­ bus et promissionibus 3 ad hoc inductus operibus Lombardi dedit operam, quod ipse de originali peccato noviter excogitatum invenit, non sic esse studiosus affirmavit sed talia de bursa Menhardi dixit procedere. Magistrum Pe. et magistrum G.4 non aliter cognovi circa predicta veritatem affirmare, nisi quod dicebant sic in sen­ tentiis scriptum esse ut sententiarum Lumbardi auctoritas habet. Eius fuit sententia quod originale peccatum sit partim vitium, par1 Cf. R. Grégoire, Maurice de Sully, in Did. de Spiritualité X, 834-36; T. de Mo- rembert, Maurice de Sully, in Catholicisme hier aujourd’hui demain VI11 [1979] 957s. 2 Textum sequimur ut proponitur a Dom. Odone Lottin, in Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles, VI, 19s. 3 Forsitan legendum est persuasionibus·, nam in ver- sione seu paraphrasi gallica cl. Lacombe invenitur persuasions-, nihilominus postea pro­ missionibus legit A. Landgraf (Coll. Franc. 23, 1953, 287). 4 Magister G. probabiliter idem est ac quidam Magister Gualterus cuius nomen invenitur in documentis Ecclesiae S. Mariae saltem ab anno 1152 usque ad annum 1173; qui forsitan etiam praecentor fuit anno 1177; cf. I. Brady, Peter Manducator and the oral Teachings of Peter Lombard, in An­ tonianum 41 (1966) 458. Quod Magister pe. idem est ac auctor quaestionum quae incipiunt: Petre, Satanas expetivit vos ut cribaret sicut triticum, in codice Trecis 964, ff. 89ss, omnino apparet ex quaestione quae incipit: «Originale peccatum est concupiscibilitas, id est apti­ tude concupiscendi » (f. 146r-v). Quae quaestiones manifeste opus sunt Manducatoris, uti monstratur ab I. Brady, uti supra, 460s, 466s. In specie, illa quaestio nihil aliud est quam quidam commentarius seu discussio super doctrinam Magistri de peccato originali, partim in Lib. 11, d. 30, c. 8, n. 2 (I, 500), partim in d. 32, c. 1 (511). 10* PROLEGOMENA tim pena, vel culpa et pena; et secundum quod est pena habet Deum auctorem, sed secundum quod vitium habet diabolum aucto­ rem L Huic opinioni multipliciter obviatur... Ex parte sua, Magister loannes Cornubiensis tres sententias discu- tiens de homine assumpto, plane dicit quod Magistri Robertus Melodinensis et Mauritius, «hodie» Parisiensis episcopus, «magistri Petri Lom­ bardi doctrinam falsitatis arguebant » in eorum « lectionibus et disputatio­ nibus » quibus ipse interfuit 1 2*. Inveniuntur etiam testimonia minora ubi innuitur quod Mauritius plura alia loca Sententiarum censuerit vel etiam forsitan totum librum. Legitur enim in quadam glossa in Lib. IV, d. 4, c. 7, n. 5 (infra, 262s): «Concessit episcopus quod parvuli fidem et caritatem habeant in habitu, non in usu. Sed quod nec in habitu nec in usu Mfagistri] Odo et Mauritius concedunt »3. — Vel iterum4: «Magister Mauritius dicit omne peccatum prohibitum est. Distinguit tamen inter prohibitionem et prohibitionem, quia alia est prohibitio venialis, alia mortalis peccati, nec omnis transgressio constituit aliquem reum mortis eterne. Et premisse auctoritates omnes 1 Cf. P. Lombardus, Sent., II, d. 32, c. 3 (I, 514, 24-26). 2 Eulogium ad Ale­ xandrum Papam tertium, c. 4: · Duos etiam venerabiles magistros quos in theologia certis­ simum est nichil hereticum docuisse, Kobertum scilicet Melodinensem et Mauricium hodie Parisiensem episcopum, silentio preterire non debeo. Eorum utique super hiis questionibus scripta non legi, sed multis eorum lectionibus et disputationibus interfui, in quibus et de homine assumpto et de aliis quibusdam magistri Petri Lumbardi doctrinam falsitatis ar­ guebant, ne dicam erroris » (ed. N. M. Haring, The Eulogiam ad Alexandrum Papam tertium of John o/ Cornwall, in Mediaeval Studies 13, 1951, 268). Vcrumtamen bis declarat quod illa tertia sententia non fuit proposita a Lombardo ut eius assertio, sed solummodo ut opi­ nio eius quam a magistris acceperat; sic in c. 3: « Praeterea paulo ante quam electus esset in episcopum Parisiensem, michi et omnibus auditoribus suis qui tunc aderant protestatus est, quod hoc non esset assertio sua sed opinio sola, quam a magistris acceperat. Hec etiam verba subiccit: Nec umquam Deo volente erit assertio mea nisi que fuerit fides catholica » (ibid). Postea, in cap. 12: «Sed sicut prediximus, que vel in scriptis suis vel in disputationi­ bus asseruisse magister Petrus credebatur, postea nobis non asserenda sed studiosius discu­ tienda reliquit « (284). 3 Comment, anon, in cod. Patr. 128, fol. 5, Bamberg, Staatliche Bibl.; cf. A. M. Landgraf, Kindertaufe und Glaube, in sua Dogmengeschichte der Friihscho- laslik HI-1, 321-324; cf. etiam Glossa anonyma in cod. Vatic. Barb. lat. 608, ad Dist. 4, c. 4,n. 13: «parvuli... fideles sunt non propter virtutem, sed fidei sacramentum »: ubi haec glossa « quam (virtutem) in usu habeant et qua credant secundum Magistrum, qui dice­ bat cos habere in habitu, non in usu. Econtra Magister Odo et Magister Mauricius » (in eadem Dogmengeschichte 1-1, 212). 4 Cf. A. M. Landgraf, Some Unknown Writings of the early scholastic period, in New Scholasticism 4 (1930) 19; videtur referri ad Lib. 1, d. 45, ce. 6-7 (I, 31 Oss), vel ad d. 47, cc. 2-3 (l, 323s). QUAE OPERA LEGIT 1153-1159 11* pro eo loquuntur, Magister P. Lornbardus d i c e b a t, quia non omne peccatum prohibitum est. Et auctoritates supradictas omnes determi­ nabat ». Non ignarus utique alios studiose eum contra dixisse, Magister leni­ ter et sine ira, ut apparet ex testimoniis loannis Cornubiensis supra alla­ tis, suis adversariis respondebat in scholis. Quod si forsitan talis esset sua opinio, non sequeretur quod fuisset etiam sua assertio. « Nec 1 unquam Deo volente erit assertio mea nisi que fuerit fides catholica ». B. Quae opera legerit Lombardus ultimo sexennio (1153-1159). Hic autem magis nobis interest scire quam materiam tractaverit seu quae opera Magister legerit illis sex annis continuis quando eum diligenter audivit Guillclmus Tyrcnsis. Supponimus, non sine quadam haesitatione, eum scholam Lombardi frequentasse illo sexennio quod praecedit eiusdem electionem episcopalem, scilicet ab autumno anni 1153 usque quasi ad aestatem 1159. Unde sequeretur quod ultimo suo anno scholastico (11581159) Glossam in Psalmos audierit, quatenus, iuxta verbum Herberti de Boseham, « ad multorum instanciam a Magistro praeter spem iam dicta opera publice » legebantur, licet sine « plenae correctionis sarculo », ante suam promotionem in episcopatum 2. Insuper suspicamur quod finita lectione sua in Psalmos Magister denuo se converterit ad Glossam in Romanos seu propius ad tractatum pri­ mitivum de Incarnatione eliminandum seu rectius abbreviandum qui in pluribus codicibus invenitur ad versum: de Filio suo, qui factus est ei ex semine David (Rom. 1, 3)3. In quampluribus autem codicibus necnon et in editionibus Glossae in Apostolum invenitur fructus talis laboris: scili1 Ioan. Cornubiensis, Eulogium ad Alex. Papam tertium·, ed. N. M. Haring, in Med. Studies 13 (1951) 265. 2 Cf. textum Herberti in Prolegomenibus ad tom. I, 52·. 3 Qui primus tractatus editur in parte apud nostra Prolegomena in tom. I, pp. 86·-δ8·. Editio altera et melior infra ponetur. Praeter codices primae vcrsionis iam notatos ad tractatum primitivum de mysterio Incarnationis adiungi libet alius nuper inventus, scii. Dijon 79, ubi legitur f. 301: « Ego Otobonus dedi hunc librum epistolarum [Apostoli] ecclesie B. M. cistercii xviii kal. Sept., Otobonus monachus S. Marie Cistercii ». Qui trac­ tatus (ff. 3v~4v) lineis rubeis cancellatur, cum nota: hoc totum superfluum est in hoc libro, et tamen utile est. Textus vero ut exstat in editionibus invenitur f. Ir, unacum nota: Hoc debes legere in tcrcio huius libri folio ubi est nota rubea. (Ex communicatione C. De Hamel, Oxoniac). Cf. etiam Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques Publiques de France. Departements V, p. 23. 12· PROLEGOMENA cct quaedam glossa simplicior quae vix aliud est quam catena auctori­ tatum. Dcest quasi omnis discussio theologica eo quod quaestiones maiores in illo tractatu primitivo olim inventae iam incorporantur in tertium li­ brum Sententiarum. Quod talis fortasse sit historia illius Glossae in Rom. I, 3, deduci potest ex verbis loannis Cornubiensis parum supra citata. Ad talem de­ ductionem roborandum notari etiam potest quod reliqua Glossa in Ro­ manos et in ceteras Epistolas non mutatur seu abbreviatur: omnes enim alii tractatuli qui in versionc originali continebantur adhuc inveniuntur in Glossa in Apostolum uti nunc iacet, nonobstante quod repetuntur in Sententiis, seu potius quod materiam iam praebuerant plurimarum quaestionum in omni libro Sententiarum L En quaedam exempla: in Rom, 1, 17, de fide: «Quid sit fides; quot modis accipiatur» (PL 191, 1324 A): quae materia incorporatur in Sententiarum librum III, dist. 23, cc. 2-3 (II, 141 s) Tunc, in Rom. 1, 20, offertur tractatus de processione Filii et Spiritus Sancti (ut in Prolegomenis ad tom. I, *,90 -93 ubi loca parallela in Libro I notantur). Postea, in Rom. 2, 5 (PL 191, 1339 A1340 C) agitur de peccato in Spiritum Sanctum; unde plurima repetuntur in Libro II, dist. 43 (1, 572ss). Item, in Rom. 4, 11-12: « Hic videndum est in quo primo instituta fuerit circumcisio» (PL 191, 1371 C - 1372 C), unde materia ad c. 9 dist. 1 libri IV (infra, 237ss); necnon et in I Cor. 7, 1: «Hic dicendum quid sit coniugium » (PL 191, 1585 D - 1594 B), cuius materia transformatur et incorporatur in Distinctionibus 27-42 libri IV (infra, 421-509). Idem dicendum est de tractatu De sacramento corporis et sanguinis Domini seu De corpore Christi, in Glossa in 1 Cor. 11, 25 (PL 191, 1641 C -1647 D) 1 2. Revertamur nunc ad Guillelmum in scholis nostri Magistri, seu po­ tius ad ipsum librum Sententiarum, ut accuratius determinetur tempus eius compositionis. Testimonio Petri Manducatoris, in Glossa in Sententiis quae olim Petro Pictaviensi attributa fuit, certiores facti sumus quod suum textum Magister bis legit in scholis, et quod ad alteram lectionem quasdam novas auctoritates adiunxit in textu vel saepius in marginibus3. Insuper ibidem notatur quod solum quando Romae erat Magister librum De fide 1 Quoad Libr. i-H, cf. Indices ad Tomum 1,601s;quoad libr. III-IV, infra,592b-593b. - De quo tractatu cf nota historica, infra, p. 280. Ille et quidam alii infra repetuntur auxilio codicum ad commodum studiosorum et ad Magistri modum operandi illustran­ dum Ubique autem in notis textui nostro adiunctis, sicut in primo tomo, fontes et loca parallela indicantur 126·». ' Cf. nota historica infra, p. 87s; et Prolegomena ad tom. I, ITER ITALICUM LOMBARDI 13* orthodoxa uti opus loannis Damasceni cognovit (et non ut Basilii), unde quaedam capitula sumpsit, omnia quidem ex libro tertio 1. Unde non solum ad chronologiam Sententiarum determinandam, sed etiam ad aliam illuminandam, scilicet versionis De fide orthodoxa factae a Burgundione Pisano, maxime nobis interest tempus stabilire itineris ita­ lic! nostri Magistri. CAPITULUM SECUNDUM Iter Italicum Lombardi lam ante nos quamplures quaesierunt verba illius Glossae interpre­ tari et circumstantias istius itineris determinare, quia elavem hic recte videbant ad stabiliendum quando Magister Sententias suas compleverit. A. Opiniones Praeviae. Imprimis autem nobis incumbit reiicere illam opinionem iuxta quam circa an. 1149-50 Lombardus sese Romam contulisset ut seipsum defen­ deret coram Eugenio papa 111 contra magistrum lozelinum, canonicum Meldensem; in cuius confirmationem offeruntur verba iam relata: « A li­ bro isto sumpsit Magister dum Romae esset»1 2. Talis actio autem refert ad quendam magistrum Petrum qui «studium semper liberalibus artibus applicuit», iuxta testimonium Cardinalis Hugonis Bononiensis3. Unde argumentum C. Bulaei, qui hic vidit Magistrum nostrum, aliqualiter ridi­ culosum apparet quatenus supponit quod titulus Magister Petrus « antono- 1 Scii. capp. 46, n. 2-c. 52 seu ex tertio libro, cc. 2-8, quae omnia inveniuntur in editione E. Buytaert, pp. 171-197. Motu proprio lectorem semel referimus ad Lib. IV, c. 9, in tomo I, 513 (non 573, uti legitur in Indicibus, 599a). Cf. indices ad tom. I, 599a; tom. II, 586b-587a. 2 Cf. Lib. I, d. 19, c. 9, n. 3 (1, 167). Sic interpretati sunt proh dolor no­ stri antecessores in altera editione P. Lombardi (ad Claras Aquas 1916), I, xv-xx. In hoc nimis secuti sunt coniccturam Caesaris Egassi Bulaei (César-Egasse du Boulay) in eius Historia Universitatis Parisiensis, II, 25ls, qui nihil novit de Glossa pseudo-Petri Pictaviensis; necnon et indicium J. de Ghellinck in suo Le mouvement théologique du XIIe siècle, Paris 1914, 127, 173s. 3 Epistola Hugonis Romani ad Sugerium: « Latorem praesentium magistrum Petrum, cuius causa discretioni vestrae a domino Papa remitti­ tur... Studium quod semper liberalibus artibus applicuit, et honestas morum, in quan­ tum novimus, apud benignitatis vestrae prudentiam non minimam gratiam debent pro­ mereri... » (PL 186, 1415 B-C). 14* PROLEGOMENA mastice et per excellentiam » solummodo nostro Lombardo competi­ verit i. Toto iure ergo argumentum reiecit cl. Franciscus Pelster 2 tam ob nobilitatem characteris et ingenium nostri Magistri quam propter eius famam in Ecclesia illius temporis ut celebris theologi. Dein autem idem Pelster ita interpretatus est in favorem Lombardi quandam epistolam Eugenii papae 111 sub die 19 lanuarii 1152 ad Hcnricum scriptam episco­ pum Bellovacensem qua petitur ut lator, quidam magister Petrus, qui «tam longo tempore scholasticis studiis utiliter et honeste per Dei gra­ tiam insudavit, nec tamen adhuc ecclesiastico meruit beneficio suble­ vari », id tali « interventu assequi mereretur ». Unde concludit Lombardum Curiae adfuisse initio illius anni, ac proinde cum omni probabilitate etiam Romae λ Quis esset iste Magister Petrus, nescimus. Non est Lombardus, qui iam canonicus erat Parisiensis ante annum 1145. Insuper, ante diem 9 decembris 1152 Eugenius et sua Curia Signiae inveniuntur, non Romae. Proinde non est valde mirum quod postea idem cl. Pelster suam inter­ pretationem illius epistolae retractaret (licet nihil noverit de canonicatu nostri Magistri, eius possibilitatem suspicatus est)4. Agit ergo non de Ma­ gistro Lombardo, sed de quodam adhuc ignoto homonymo. Eodem tempore vel potius parum ante I. de Ghellinck dissertationem suam Pierre Lombard editoribus Dictionnaire de théologie catholique obtu­ lit 5, ubi magnum pondus nostrae quaestioni circa iter Romanum attri­ buit 6. Quatenus autem Lombardum iterum videt ut obtectum epistolae Eugenii III, de qua supra, conclusionem inde trahit quod Liber Senten­ tiarum lumen vidit in secundo trimestri anni 1152 7. Quomodo autem chronologiam ita praecisam stabilire potuerit, non indicat. Et mirabile dictu, quando quindecim annis postea, in editione • Historia, 11, 252. 2 IVarm hat Petrus Lombardus die » Libri IV Sententia­ rum» vollcndet?, In Gregorianum 2 (1921)388ss. ad tom. 1, 19·. 3 Ibid., 391. 4 Cf. Prolegomena 3 Invenitur in Dictionnaire XII, 1941-2019; publici iuris tomus ille factus est an. 1935, cum Imprimatur sub die 24 oct. 1934; forsitan opus redactum erat annis 1931-33, ut apparet ex bibliographie. 6 « Quelque temps après [scilicet post concilium Remense, an. 1148), sc place un voyage à Rome dont la date est importante... pour la chronologie de la composition des Libri Sententiarum » (col. 1946). 7 «Tous les traits fournis par la recommandation pontificale cadrent parfaitement avec ce que nous savons de Pierre Lombard et les mots pro latore praesentium désignent le bénéfi­ ciaire. qui reçoit à la curie mime la lettre qu’il est venu solliciter. Per le fait même, la date de l’achèvement des Ltbri Sententiarum se place au plus tôt dans la deuxième moitié du premier semestre de 1152» (col. 1947). 15* ITER ITALICUM LOMBARDI altera sui Le mouvement théologique du XIIe siècle quaestionem denuo tra­ ctat: Pierre Lombard fit-il vers le milieu du XIIe siècle le voyage de Rome ? 1, talc iter italicum ambigue assignat ut post annum 1146 et ante annos 1151-52, co quod Eugenius papa III, qui «librum Damasceni transferri fecit », electus erat mense februarii 1145, dum Lombardus fine opus suum coronaverit circa an. 1151-1152 2. B. Quid dicunt fontes? Ut quid discussio haec ? Praemissa supponit invalida, eo quod semper quaerit quoddam documentum ubi aperte nominetur Magister Petrus qui vadat in quaestu beneficii quo Parisius vivere posset et docere. Verum est, iuxta S. Bernardum, quod iam vir venerabilis erat (et quasi pauper) quando venit in Franciam studii causa, approbationem portans episcopi Lucensis qui eum Bernardo commendavit. Quandiu Remis moratus fuit ei victui necessaria per amicos providit ipse Bernardus et forsitan etiam Magister Lutolphus Novariensis 3. Inde venit Parisius, ubi iterum preci­ bus Bernardi, «per breve tempus» quod facturus esset illic providebatur in cibo in domo S. Victoris. Quod studens seu scholaris esset apud S. Victorem, mera coniectura erat olim ex parte nostra4. Iam vir venerabilis, unde et maturus, venit in Franciam causa studii, privati scilicet seu personalis, parvo tempore, uti indicat S. Bernardus; et mox, ut videtur, cooptatus fuit inter cano­ nicos ecclesiae S. Mariae et magistros scholae cathedralis, ac ultimis an­ nis ante suum episcopatum archidiaconus factus Parisiensis5. Unde opportunius apparet quaerere rationem illius itineris Romani inter res et negotia ecclesiae Parisiensis seu propius ecclesiae S. Mariae et eius officialium; ac quidem circa annum 1154, scilicet post mortem B. Euge­ nii III (8 iulii 1153), eo quod translationem De fide orthodoxa loannis Da­ masceni perfecit Burgundio Pisanus beato Pontifice iam mortuo 6. > Le mouvement..., Bruges-Bruxelles-Paris 1948, 285-88. Prolegomena ad tomum I, 8 * et 16 *. 2 Ibidem, 287. 3 Cf. Hic adiungi licet quod epistola S. Bernardi invenitur in cod. Paris. BN lat. 14615 (olim S. Victoris 1060), f. 328r; quamvis saec. XVII sit, Col­ lectio epistolarum Victorinorum potissimum tum abbatum Ium canonicorum continet, ff. 289r372r; cf. A. Luchaire, Études sur quelques manuscrits de Rome et de Paris (Paris 1899), pp. 40 et 125. ·» Prolegomena, 13 * et 15 *s. s Cf. I. Brady, Peter Lombard: Canon o/ Notre Dame, in Rech. de thêol. anc. et mid. 32 (1965) 277-295; ubi tamen corri­ gere oportet (p. 291), ut mox infra hic notatur, annum quo archidiaconus factus est Magister. 6 Unde in titulo liber dedicatur « Domino tertio Eugenio beatae memo- Ι6· PROLEGOMENA Et ecce, nullius negotii est duas saltem litteras pontificias invenire quibus revelatur praesentia et actio Theobaldi Parisiensis episcopi in cu­ ria Romana; quarum prima quandam concessionem continet ex parte Theobaldi in praesentia Anastasii papae IV (12 iulii 1153-3 dec. 1154); altera vero Adriani IV (4 dec. 1154 - 1 sept. 1159), qua quaedam ordinatio fit seu verius confirmatur de ecclesiis S. Genovefae Parisius. Licet neutra nomen portet Magistri Petri, eius praesentiam non excludunt sed quasi supponunt ut testem episcopi et forsitan ut archidiaconum Parisiensem, saltem in pectore L Sed lente festinemus, ne conclusio praemissas excedat. Quodam enim documento dato Parisius die 4 Septembris monstratur quod tam episco­ pus quam Lombardus adhuc erant Parisius; immo, quod Magister Ber­ nardus, sacerdos et archidiaconus, adhuc suum officium exercebat 2. Qui Bernardus postea, anno nobis incerto, munus suum annuente Theobaldo relinquerit ad vitam solitariam ducendum; de facto, S. Victorem intravit3. Unde nescimus utrum ei successerit Lombardus antequam se Romani con­ tulerit. Primum documentum pontificium, datum Lateranis VIII Kalendas Decembris (24 nov. 1154), sub Anastasio IV, privilegium concedit prio­ ratui S. Mariae de Longoponte, iuxta quod canonici saeculares removen­ tur ab Abbatia S. Petri de Monte-Letherico « ad ponendum in ea mona­ chos » illius prioratus, « qui divina ibi officia et statum ecclesiae in me- riae » (ed. E. M. Buytacrt, 1955, p. II); duae aliae translationes iam factae Pontifici adhuc viventi dedicantur (ibid., p. XIII). 1 Hic iuvat notare quandam epistolam Petri abbatis Trecensis ad Rolandum Ban- dinelli S.R.E. cancellarium quae invenitur inter epistolas Petri Cellensis, abbatis S. Re­ migii apud Remos (c. 1162); qui postea (1181) factus est episcopus Carnotensis. Quam epistolam, uti ipse textus indicat, Romam tulit Parisiensis episcopus qui «exponet vobis tenorem facti» (PL 202, 410 B); quod autem ille episcopus Lombardus fuerit sic inter­ pretati sunt Editores Recueil des historiens des Gaules et de la France·. « Petrum Lom- bardum, qui anno 1157 vel 1158 Parisiensem post Theobaldum assecutus est episcopatum, intelllgendum putamus » (tom. XVI, Paris 1878, 708, nota c). 2 Textus datur in par­ te in Proleg ad tomum I, 11·, et 23·. Diem omisimus: * Actum apud S. Dionisium anno Verbi incarnati MOLUIIe... 11 nonas Septembris», scii. 4 sept. 1154. 2 Cf. G. Du­ bois, Historia Ecclesiae Parisiensis 11, Parisiis 1710, 169. Commemoratur in Obituario Ec­ clesiae Paris., ed M. Guérard in Cartulaire de ΓÉglise Notre-Dame IV 193s; necnon et in Obituario Meldensis, culus «ecclesiae fidelis amicus fuit · (ed. A. Molinier, Obituaires, IV, 16) Proinde prius est anno 1159, ut nobis videtur, quoddam documentum seu pactum mter canonicos S. Victoris et illos S. Genovefae (PL 182, 720 B-D), ubi Magister Bernar­ dus Parisiensis archidiaconus invenitur inter testes. 17* QUID ROMAE SUMPSIT litis debeant promovere... Quam donationem ven. frater noster Theobaldus Parisiensis episcopus... in praesentia Nostra concessit » L Tunc, mortuo Anastasio intra paucos dies (3 dec.), postridie ei suc­ cessit Hadrianus IV (Nicholaus Breakspear, anglicus), qui parum post (16 dec.) Theobaldo episcopo quaestionem adiudicat de iuribus praelati in ecclesiis S. Genovefae Parisius: Quod ecclesias beatae Genovefae praedecessor noster felicis me­ moriae papa Eugenius per regulares canonicos ordinare praecepit, sicut ex litteris eius agnovimus, non hoc fecit, neque id intellexit, ut tu vel successores tui aliquid de iure tuo, quod in eisdem ec­ clesiis habuisse dignosceris, deberes amittere, aut iustitiam Eccle­ siae tuae auferri crederet vel minui, sed ut ipsae ecclesiae potius ab honestis et religiosis viris quam a lascivis et enormiter conver­ santibus servirentur. Nos igitur quod ipse super hoc statuit aucto­ ritate Sedis apostolicae confirmantes, omnia iura et rationabiles consuetudines quas in praedictis ecclesiis praedecessores tui hacte­ nus habuisse noscuntur, tibi tuisque successoribus sine ulla diminutione volumus conservari. Nulli ergo... Datum Romae, apud S. Petrum, XVI11 Calendas lanuarii2. Quod tale indicium et iustitia sic restituta finis principalis fuerit iti­ neris Episcopi et Lombardi, concludi potest, ut nobis res apparet, ex serie actionum beati Pontificis Eugenii 111 episcopo inconsulto quas longius esset hic recitare3. Immo, quod Theobaldus adhuc Romae erat die 20 aprilis (xii kal. Maii) anni 1155 concludi potest ex tribus documentis sub Hadriani, quibus Theobaldo mandat ut controversiam decidat inter abbatem S. Dionysii hac die exaratis, scilicet ex epistolis 35-37 eiusdem (Odonem) et episcopum ac cancellarium Belvacensis Ecclesiae 4. i PL 188, 1084 A-C; ex 1. Mabillon, Annales Bened., VI, 675 [non 725, ut indicatur in editione Mignej, ubi et charta Ludovici regis VII. liorum... collectio XXI, 829; PL 188, 1362 A-C. 2 I. Mansi, Sacrorum Conci­ 3 Cf. 1. Mabillon, Annales Benedictini VI, 382-84: de inquisitione in mores canonicorum saecularium post quandam rixam quando Eugenius III et Ludovicus Rex VII anno 1147 ecclesiam S. Genovefae visitaverunt. Dcin Epist. 297 et 298 Eugenii Papae ad Sugerium abbatem S. Dionysii 29 aprilis 1148, de monachis S. Genovefae constituendis; tunc Epist. 305, de canonicis S. Victoris ibi constituendis; Epist. 320, 333s, 383 (PL 180, 1347ss). Inter quae instrumenta ne unam ' quidem epistolam invenimus ad Theobaldum iam episcopum a mense Oct. 1143, praeter Epist. 547 (PL 180, 1565 D - 1566 D), datum Laterani sexto Idus lanuarii, quae videtur esse 8 ianuarii 1153. Lo.mb. II. 4 PL 188, 1406 B- 1408 A. 2· 18* PROLEGOMENA C. Lombardus quid Romae sumpserit. Quod etiam Magister noster adhuc Romae esset, forsitan cum aliis sociis episcopi, supponi licet. Amplam inde opportunitatem habuit, ut videtur, ad textum totum Damasceni consultandum et describendum. Imprimis autem sese devovit illis octo capitulis (scii. cc. 45-62; seu se­ cundum divisionem posteriorem, cc. 1-8 libri III) quae iam in latinum red­ diderat quidam quasi usque adhuc ignotus nomine Cerbanus. Quae capi­ tula Lombardo et aliis ante cognita fuerant sub nomine Basilii, ut apparet saltem ex uno codice, scii. Trecis 1234, ff. 233a-237c: Liber S. Basilii epi­ scopi de divina dispensatione et beneficio nostre salutis L Immo, in sua Glossa originali in Rom. 1, 3 (n. 12), Lombardus excerptum praebet sub nomine Basilius, licet sine titulo. Quid inde Romae sumpserit secundum testimonium pseudo-Petri Pictaviensis ? Quasdam saltem auctoritates secundum novam translatio­ nem quam Burgundio index Pisanus de graeco in latinum reddiderat, quae omnes inveniuntur in eisdem capitulis 46-52 ac proinde unacum cap. 45 iam exsistebant in versione Cerbani 1 2. Non enim videtur quod ipsum librum De Trinitate seu rectius De fuie orthodoxa Romae acquisierit; praeter enim capitula supranominata nihil inde refertur in Sententiis 3 nec nominatur in obituario ubi invenitur Decreta Gratiani. D. Librum Sententiarum Compingit. Post Pentecosten (15 maii 1155) ergo Parisius reversus ex itinere suo romano, «in labore multo ac sudore volumen » illud compingere susce­ pit, « Deo praestante, ex testimoniis veritatis in aeternum fundatis», cui 1 E. M. Buytacrt, Another copy of Cerbanus' version o/ John Damascene, in Antonia­ num 40 (1965) 303-310. In codice 767 Admontensis (in Austria) titulus originalis proba­ biliter luit: Sancti Basilii de incarnatione Verbi; nunc autem post abrasionem legitur Iohannis Damasceni. Item, bis citatur sub nomine Basilii «in libro De dispensatione Dei» λ Gerhoho praeposito Reicherspergensis: in sua Epistola ad Eberhardum episc. Bamber- tensem, anno 1147: «affirmante sancto Basilio... in libro De dispensatione Dei» (PL 194, 1067 C; cf. L). Van den Eyndc, L'oeuvre littéraire de Géroch de Reichersberg, Romae 1957, 208s$); et parum post in libro Contra duas haereses (PL 194, 1167 A; cf. L'oeuvre litt., 85). 1 Quae capitula satis indicantur in indicibus ad tom. 1,599a; et ad torn. 11,586s. 3 Cf. Prolegomena ad tom. I, 121·. Quem codicem versionis Burgundionis in manu habuerit determinare non potuimus; non invenitur, ut videtur, inter illos Vaticanos vel Romanos a d. editore E M Buytaert descriptos (ed. 1955, pp. xxxiv-xxxviii). Forsitan quaerere opor­ teret mter illos codices (Vatie, lat. 11710-12847) qui anno 1920 ex archiviis in Bibliothe­ cam ApostoUcam translati erant. 19* ALbX OPERA nomen dedit Sententiarum in quatuor libris distinctarum1; et hoc forsitan non sine inspiratione et influxu tomi loannis Damasceni De fide orthodoxa. Quodsi tomus Damasceni postea divisus fuit apud Latinos in quatuor libros, influxum innuit divisionis Sententiarum Magistri. Circa quaestionem de tempore compositionis Sententiarum multa iam determinantur quae hic non convenit repetere 2*. Terminum autem post quem transferri oportet aliquantulum post Pentecosten anni 1155, et non ad initium illius anni quatenus Theobaldus (unde etiam Lombardus) adhuc Romae invenitur die 20 aprilis, uti supra indicatur. Ex alia parte, data immensitate sui laboris, ut dicit in Prologo, et copia ac abundantia auctoritatum, probabilius apparet quod post suum reditum biennio scho­ lastico 1155-1157 Sententias compegisset ac simul in scholis suis discipu­ lis tradidisset, ita ut Libri 1 et II fructus essent an. 1155-1156, reliqui autem anni sequentis, ad cuius finem textum studentibus vel stationariis tradiderit. Dein anno scholastico 1157-1158 totum opus de novo legerit ac quodam modo emendaverit4. Ultimo anno (1158-1159) ante suam electionem in episcopum Pari- siensis opus suum in Psalmos legit in scholis5 ac, iuxta evidentiam codi­ cum, tractatum christologicum in Glossa in Rom. 1, 3, eliminavit seu ad formam simpliciorem reduxit. Utrum vero hanc novam redactionem pu­ blice seu in scholis tradiderit an modo potius privato librariis notam fecerit, non possumus determinare. CAPITULUM TERTIUM Alia Opera Magistri Petri Quod alias glossas in Verbum Dei Magister confecerit quodammodo deduci posset ex verbis Guillelmi Tyrensis; iuxta enim nostram chronologiam saltem uno anno ex illo sexennio aliam materiam docuerit praeter Sententias et Glossas iam notas. 1 Cf. Prologus ipsius Magistri, n. 4, ubi opus suum describit ut volumen in quatuor libris distinctum (I, 4, lin. 13 et 15), unde derivatur titulus noster. ad tomum 1, 122·-129·. 3 Uti diximus ibid., 124·. 2 In Prolegomenis 4 Cf. Proleg. ad tom. I, 126·- 129·; et praesertim chronologiam (129·) quae hic quodammodo corrigitur. testimonium Magistri Heriberti, uti habetur in Prolegom. ad tom. I, 52·. 5 Iuxta 20· PROLEGOMENA A. Interpretatio Obituarii S. Mariae Quod Guillelmus hic tantum innuit alii corroborant; nam luce cla­ rius est testimonium Manducatoris quod Magister eo praesente evangeliuni Lucae glossaverat ac illud Matthaei, immo et XII Prophetas. Licet praeter titulum Magister Lombardum non nominaverit, postea suus di­ scipulus Petrus Cantor expresse attribuit Petro Lombardo eandem glos­ sam in Luc. 7, 43: Respondens Simon dixit: Aestimo quia is cui plus do­ navit. Immo ex utroque magistro apparet quod talis interpretatio inve­ nitur in quadam Glossa Magistri in Lucam. « In 1 expositione, inquit [Coniestor), huius loci gloriabatur Magister, quia omnes ante tempus suum pertransibant; ipse longe melius exposuit; et expositionem suam voluit habere ex quadam glosa, sicut ego ostendam. Voluit ergo adherere illo verbo cui plus donavit. Nam donare interdum pro dare ponitur, interdum pro condonare. Hic ergo utramque significationem importat, ut ita intelligatur: cui plus donavit, id est cui plus dedit et condonavit, et ex hac causa verum est: cui plus donatur plus diligit, id est cui plus datur et condonatur plus diligere tenetur ». Postea Petrus Cantor quaedam verba Comestoris repetit2: « Ad hoc ita solvit Petrus Lombardus: Donare interdum pro dare ponitur, interdum pro condonare ». Item ex Glossa Manducatoris in Matth. 9, 5: Quid est facilius dicere: Dimittuntur libi peccata tua: an dicere: Surge et ambula ? manifeste apparet quod Lombardus hoc etiam Evangelium glossaverat 3; « ...in glosa super Lucani habes quod utrumque equalis est potentie, sed alterum maioris misericordie, scilicet justificare impium. Magister voluit quod longe fuit maioris potentie iustificare impium quam creare celum et terram etc., super hoc reddens talem rationem: ideo enim videbatur ei maioris poten­ tie iustificare impium quam creare celum et terram, quia iustificationi impii videtur iustitia reclamare... Vide quia glosa quam hic habes nec obloqui­ tur nec videtur obloqui glose quam habes super Lucam. Videtur autem obloqui opinioni magistri, nisi caveas... Ecce hoc non obloquitur glose que est super Lucam, ubi dicitur equalis potentie, sed obloquitur opi­ nioni Magistri; ideo, ut salves eius opinionem, ubi in littera dicitur: Quid est facilius supple ‘vobis’ ». Ilis testimoniis et aliis infra allatis corroboratur opinio seu suspicio 1 Cf. B. Smalley, Some Gospel Commentaries o/ the Early Twelfth Century, in Rech, de ant. et méd. 45 (1978) 154. 1 Ibid., 156. 2 ibid., 155; ubi et alii passus indicantur. ALIA OPERA 21* nostra quod usque adhuc male interpretati simus obituarium Magistri, ubi enumerantur libri eius glosati quos possedit Capitulum sanctae Mariae h V. Nonas Maii... Eodem die, obiit magister Petrus episcopus... Habuimus etiam capellam integram... breviarium in duobus volu­ minibus... Insuper habuimus omnes libros eius glosatos, scilicet: Novum Testamentum, totum; in Veteri Testamento: Psalterium, quinque libros Moysi, quatuor maiores Prophetas, duodecim mino­ res, Cantica, lob, Hester, Thobiam, ludith, librum Sapientie, Ec­ clesiasticum, Sententias eiusdem et Decreta Gratiani. Qui libri non enumerentur oportet tanquam constituant bibliothe­ cam Magistri 2; nihil aliud enim sunt quam fructus magisterii sui in scholis S. Mariae ante compositionem Libri Sententiarum. Totam nempe Bibliam annotavit seu in scholis explicavit praeter libros losue, ludicum, Ruth, Regum 1-1V, Paralipomenon, Esdrae 1-11 (seu Nehemiae), Proverbiorum, Ecclesiastes, et Machabaeorum. Unde verissime meruit anno 1144 illam collaudationem auctoris Metamorpheos Goliae: « Celebrem theologum vi­ dimus Lumbardum »3. Luce ergo obituarii ecclesiae Dominae nostrae aliud documentum eiusdem Capituli exaratum vel ad finem saec. XI1 vel primis decenniis saeculi sequentis interpretari possumus ubi nominantur volumina «quae sunt de armariolo Beatae Mariae Parisiensis» seu de bibliotheca cano­ nicorum : Hec4 sunt volumina que [nomina librorum qui Parv. Past.] sunt de armariolo [armario PP] B. M. Parisiensis. Isti libri de Biblia qui > Cf. Prolegomena ad tom. I, 19 *. I, 163 *a: 2 uti suggeritur in Indicibus Proleg. ad torn. » bibliotheca eius»! Sed et alii ante nos ita interpretati sunt illum elenchum; ex. gr. D. De Brync: « une donation de livres faite par l’évêque Pierre Lombard », in suo studio Le plus ancien catalogue des manuscrits de Notre-Dame de Paris, in RB 29 (1912) 481-85. Qui catalogus nihilominus non tangit bibliothecam Sanctae Mariae Parisiensis. 3 Cf. Prolegomena ad tom. I, 17 *. ·* Elenchus bis invenitur in fontibus: in Li­ bro nigro, circa finem saec. Xll (cf. M. Guérard, Cartulaire de ΓÉglise Notre-Dame, Paris 1850, I, pag. His), et in Parvo Pastorali, circa 1250 (ibid., p. 11). Editur ab eodem M. Gué­ rard, Cartulaire I, 462; et a L. Delisle, Le cabinet des manuscrits de la Bibliothèque Nationale III, Paris 1881, 1-2. Omnino distingui oportet a diversis elenchis codicum ad usum studen­ tium pauperum; ex. gr., in Libro nigro: « Isti sunt libri theologiae quos cancellarius Pari­ siensis custodit » (Cartulaire 111, 349s); necnon et a donationibus saec. XI11 factis, uti illa Magistri Stephani Cantuariensis anno Domini 1271 (M. Guérard, II, 495s; Cartularium Univ. Paris., I, 493s); et alia Magistri Petri de Joingniaco, anno 1296 (M. Guérard, III, 350ss). 22* PROLEGOMENA hie intitulantur sunt glosati 1. 1. Genesis, in uno volumine. 2. Exo­ dus, in uno volumine. 3. Leviticus, in uno volumine. 4. Numeri, in uno volumine. 5. Deuteronomius, in uno volumine. 6. Hester cum Thobia, in uno volumine. 7. Judith cum Esdra, in uno volumine. 8. Ysaias propheta, in uno volumine. 9. Jeremias propheta, in uno volumine. 10. Lamentationes Jeremie, in uno volumine. 11. Ezechiel propheta in uno volumine. 12. Daniel propheta, duo paria. 13. Duo­ decim prophète, in uno volumine. 14. Parabole cum Ecclesiaste, in uno volumine. 15. Cantica canticorum, in uno volumine. 16. Liber Sapientie cum Ecclesiastico, in uno volumine. 17. Job, tria paria. 18. Psalterium maioris glossature in uno vol. 19. Psalteria minoris glossature duo. 20. Epistole Pauli maioris glossature in volumine uno. 21. Epistole Pauli minoris glossature in uno vol. [Gilberti]. 22. Matheus in uno vol. 23. Marcus, tria paria. 24. Lucas, quatuor. 25. Johannes, in uno vol. 26. Actus App., in uno vol. 27. Epistole canonice, duo paria. 28. Apocalipsis, duo paria. 29. Item Cantica Canticorum cum Apocalipsi, in volumine uno. [nota marg.: Et de tota Biblia glosata perficienda restant isti libri: losue, Indicum, Ruth, quatuor libri Regum, Paralipomenon duo, Machabeorum duo] 30. Sententie in uno volumine. 31. Quaestiones magistri Petri Pictaviensis in uno volumine. Quaeri potest circa n. 7: Judith cum Esdra in uno volumine, eo quod Esdras non invenitur in obituario Lombardi. Ubi etiam plus quam unus codex eiusdem operis invenitur (in nn. 12, 17, 23, 24, 27, 28), supponimus quod unum opus Magistri sit, non absque quodam dubio. Magis nobis in­ terest nota post num. 29, eo quod quodammodo innuit quos libros sacros Lombardus non glossaverat secundum necrologium; unde deduci potest quod quasi omnes libri in illo armario Magistri opera erant2. B. An et Ubi Nunc Inveniantur? Unde oritur quaestio an adhuc inveniri possint haec opera Magistri nccnon et quomodo dignosci queant. Antecessores nostri seu Editores » Tituli qui dantur in cursivo secundum nostram interpretationem opera Lombardi sunt. 2 De codicibus Petri Manducatoris et eorum collocatione, cf. F. Stegmiiller, Repertorium Biblicum, nn. 6543-92; eius Glossae in Evangelia describuntur a B. Smalley, Senu Gospel Commentaries o/ the early Twelfth Century, in RTAM 45 (1978) 148-80; et amplius in Peter Comestor on the Gospels and his Sources, RTAM 46 (1979) 84-129. 23* ALIA OPERA secundae editionis (an. 1916) nequaquam suspicati sunt talem interpre­ tationem obituarii Magistri praeter forsitan quandam Glossam super lob i; nec etiam nos, ut apparet in Prolegomcnis ad tomum priorem i2. Interim libros et codices multiplices versavimus, imprimis quendam catalogum confectum anno 1756 ubi enumerantur codices manuscriptos quos Eccle­ sia Parisiensis seu proprie Capitulum Sanctae Mariae regali Bibliothecae donavit mense Aprilis illius anni 3. Dum plerique eorum agnosci possunt ope Repertorii biblici cl. F. Stegmüller, nihil proh dolor invenitur quod Lonibardum attingeret. Unde deducimus aut quod discipuli Magistri codices eius acquisierunt ad opera propria conficienda aut quod canonici codices Magistri iam vendiderant ad alia debita solvenda (quod non semel fecerunt). Nihilominus etiam haec nostra conclusio hypothesim non excedit. Nihil aliud proinde concludatur nisi quod ante compilationem suae Glossae in Apostolum necnon et ante Librum Sententiarum, forsitan post Glossam suam in Psalmos (quam, ut suspicamur, Remis quodammodo perfecerit ante suum adventum Parisios), alias glossas adumbraverit ad S. Mariam seu in scholis suis quas ob alias pressuras numquam perfecte limaverit ; ac proinde nec iuri publico dare voluerit. C. Quaedam Normae ad Opera Magistri Dignoscenda. Usque adhuc ad opera scripturistica Magistro attribuenda vel ne­ ganda indicia diversa, iinmo et extrema, inveniuntur: aut enim solus Liber Sententiarum unacuni Glossa in Psalmos et alia in Apostolum, necnon et quidam Sermones, uti sibi propria agnoscuntur; aut creditur quod totam vel quasi totam Bibliam postillaverit. Haud dubie talis confusio saeculis XII et XI11 quodammodo orta fuit ex successione in scholis Parisiensibus seriei magistrorum qui omnes nomen Petri portaverunt: Petrus Lombardus (ante an. 1144-1159), Petrus Manducator seu Comestor (magister 1159-1167 ?), Petrus Pictaviensis (an. 1167-1205?), et Petrus Cantor i Cf. Editio secunda (1916) I, p. xxxiv, ubi offertur inter Scripta dubia vel spuria; talis glossa iuxta Le Long olirn exstabat in bibliotheca monasterii Savinianensis prope Avranches; cf. etiam F. Stegmüller, RB n. 6636, tom. IV, 319. 2 Pp. 115·-! 17’; quaedam ibi dicta adhuc restant; alia nequaquam, uti conclusio nostra quod Magister Pe­ trus propriam glossam in Isaiam non confecerit; vel indicium nostrum in fine illius capi­ tuli. 3 Invenitur in cod. 4629 (839 F.H.F.) Bibi, de 1’Arsenal, pp. 141-212; ac in alio quem non vidimus: BN, nouv. acq. fr. 3522 (cf. L. Delisle, Manuscrits latins et français ajoutés aux fonds des nouvelles acquisitions pendant les années 1875-1891, p. 101). 24* PROLEGOMENA (c, 1170 - c. 1196). Non scmel eniin opera unius alii postea vel aliis at­ tribuebantur. Ex parte autem Magistri nostri quaedam clavis adest, ut nobis vi­ detur, qua distingui possint opera eius ab illis suorum sequacium: nempe quod glossas suas, ut apparet tarn ex illa in Psalmos quam ex alia in Epistolas, aperuit absque ope cuiusdam versus biblici quo prohernio (sic) illustraretur spiritus et momentum libri glossandi. Ita enim currit simplex initium Glossae in Psalmos 1; « Cum omnes prophetas Spiritus Sancti re­ velatione constet esse locutos... » (PL 191, 55 A); ac similiter illa in Aposto­ lum, ubi utitur Magister verbis Ambrosiastri: « Principia rerum requiren­ da sunt prius» (ibid., 1297 A)2. Econtra Petrus Comestor, discipulus Magistri et successor eius, non semel glossis suis, praesertim in Evangelia, praefingit quendam versum alius libri sacri modo ingressus ad librum exponendum. Ita glossa eius in Matthaeum incipit: Fecit Deus duo luminaria magna in firmamento caeli; luminare maius, ut praeesset diei, et luminare minus, ut praeesset noctiλ * Videtur esse locus communis apud Patres antiquos, fundatus in symbolis antiquis: • qui locutus est per prophetas (vel: in prophetis] », ut in H. Denzinger - A. Schonmetzer, l.nchirion symbolorum, ed. 32 (1963), nn. 41, 42, 44, 46, 48 etc. Inter Patres, cf. Hilarius, Trad in CXXXV1II Psalmum, n. 1: « Omnis propheticus sermo ex divini Spiritus instinctu profectus est · (PL 9, 792 C; CSEL 22, 744); Ambrosius, In Lucam X, n. 22: » Numquid er­ raverunt prophetae, quoniam Deus errare non potuit ? Sed in prophetis quoque Dominus est locutus .» (PL 15 (1845], 1809 D - 1810 A; CCL 14, 352); id., De Abraham II, c. 9, n. 61. «Cognoscimus quia quando venit gratia Dei super propheticam mentem, subito ir­ ruit, et inde incubuisse et cecidisse super prophetam Spiritum Sanctum legimus... » (PL 14 (184'»] 484 B; CSEL 32-1, 614), et propius, Augustinus, De consensu evangelistarum III, η 30 «Cur autem ita constituerit Deus, prima illa causa utillima debet facillime cogitari, etiam sic esset insinuatum ita omnes sanctos prophetas uno Spiritu locutos mirabili inter se consensione constare, ut hoc multo amplius sit, quam si omnium omnia prophetarum uno unius hominis ore dicerentur: et ideo indubitanter accipi debere quaecumquc per cos Spiritus Sanctus dixit, et singula esse omnium et omnia singulorum » (PL 34, 1175; CSEL 13, 3O5s); ac Gregorius Magnus, In Ezech. 1, hom. 2, n. 8: «Sed sciendum est quia hi qui prophetiae spiritu replentur, per hoc quod aperte nonnumquam loquuntur de se, et non- nunquam sic de se verba tanquam de aliis proferunt, indicant quia non propheta, sed Spi­ ritus Sanctus loquitur per prophetas» (PL 76, 799 A; CCL 142, 21). 2 Sic enim in­ cipit Glossa Ambrosiatri In Romanos·. « Ut rerum notitia plenior habeatur, principia rerum inquirenda sunt prius · (PL 17 (1845], 45; CSEL 81-1,5, et etiam 4; RB 1249). 1 16 et 14 3 Gen. De textu Comestoris cf. RB n. 6575 (IV, 293). Modo simili glossam intro­ ducit m Marcum (RB n. 6576, et 6576,2), necnon in Lucam et in loannem (nn. 6577, 6578). Econtra suus «ucct'Or, Petrus Ptctaviensis, semel tantum, ut videtur, talem usum adoptat (RB n 6783). Ex parte autem sua, Petrus Cantor quampluries modum Manduca­ turis sequitur (RB 6452-59; 6466, 1; 6469; 6474-75; etc.). 25* ALIA OPERA Unde omnino validum hic est monitum clarae B. Smalley circa pro­ logum seu introitum quendam in Isaiam Magistro adseriptum cui praefi­ gitur textus Exodus 26, 26: Facies vectes de lignis setim, quinque ad con­ tinendas tabulas in uno latere tabernaculi, et quinque alios in altero, et eiusdem numeri ad occidentalem plagam >; nam talis consuetudo Magistro nostro omnino posterior probatur. Quod tangit ergo opera Lombardo adseripta (RB 6625-6669), sub tali aspectu reici debet n. 6634: Accessus ad libros Regum, opusculum quod etiam alio titulo sed aequo iure spurium adiudicatur, quatenus illos libros iuxta Obituarium S. Mariae Magister non glossavit. Immo, quod auctor seu proprius compilator Libri de pluribus: De studio divinarum scripturarum1 2, Praemonstratensium Knechtsteden, saec. XIV, nomine (ut videtur) Rabodon 3, testis fidelis esset et solus quidem operum seu opusculorum Lombardi, parum credibile apparet. Inter alia lectoribus offertur: Accessus magistri Petri Lombardi super vetus testamentum (ff. 66r-69v), qui alibi dicitur Accessus ad Genesim4. Idem dicendum videtur de aliis opusculis super Vetus Testamentum ab eodem Rabodone descriptis: Accessus ad Exodum (RB 6626), quod rectius Petro Cantori assignatur in RB 6456; ad Leviticum (6627), quod alibi non invenitur; ac ad Num. et ad Dcut. (6629, 6631), necnon et ad XII Pro­ phetas (6644). Dein infra, in eodem Libro de pluribus (ff. 110r-l 13v), Magister Ra­ bodon Lombardo attribuit quendam Accessum ad Mattheuni et Novum Testamentum qui incipit verbis Genesis (1, 16 et 14): Fecit Deus duo magna luminaria in firmamento caeli. Licet annumeretur in RB 6648 sub nomine Lombardi (cum P. Pictaviensis ? inter parenthesim), manifeste pertinet ad Manducatorem, qui non semel, uti hic (RB 6575), phrasim satis elegan­ ter adhibet56 . Immo, non est quidam Accessus solum, sed revera initium Glossae Comestoris in Matthaeum <5. Quae Glossa in Matthaeum elavem 1 Cf. RB 6640, ubi indicatur ut Dcut. 26, 26; B. Smalley, Sume Gospel Commentar­ ies, in RTAM 45 (1978) 157. 2 In cod. Bruxelles 1485-1501 (214); cf. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique I, 96-98. 3 Sic enim legitur in fol. I: «liber praesens... quern Domini donis scripsere manus Rabodo- nis... » (ibid. 96). 4 Cf. J. Van den Gheyn, ibid., 96; idem est ac RB 6625, ubi très alii codices indicantur sine nomine auctoris. 5 Sic in sua Glossa in Matth. 6, 9ss, quoad petitiones in oratione dominica: «ut fieret elegantior lectio, introducta est hic satis elegans adoptatio» (B. Smalley, Peter Comestor on the Gospels, In RTAM 46, 1979, 11). 6 Codex Bibliothecae Antonianae (Paduae) notatus in RB (6575) rectius ut η. 343 lega­ tur. Uti invenitur sub RB 6575, 1, scii, in codice Durham, Cathedralis A I 9, ff. 3-65, nihil aliud est quam textus defectivus, ut notat B. Smalley, Peter Comestor on the Gospels, in 26· PROLEGOMENA forsitan praebet ad illam Magistri inveniendam, eo quod Manducator distinctionem clare facit in suo textu inter glossatorem, scilicet Lombar- dum, et expositorem, nempe Rabanum Maurum (PL 107, 727-1156; RB 7060), quem ut suum fontem principalem elegit ipse Comestor. Utrum ante eum etiam noster Magister dependerit a Rabano, incerti sumus. Nihilominus prima facie talis influxus non excluderetur, eo quod inopinanter saltem unum locum sine rubrica invenimus qui aequo iure dependere posset a Rabano ac a Glossa ordinaria in Matth. 7, 7 L Sed sine aliis testimoniis argumentum nostrum claudicat. Immo, nos fallit quatenus aliis locis plane apparet quod Magister sibi in manibus non ha­ buerat opus Rabani in primum Evangelium 2. Quaerere aliam glossam Magistri, in Marcum scilicet, nihil aliud esset quam intrare alterum labyrinthum sub ductu eiusdem Rabodonis! Uti Accessum enim Lombardi in Marcum textum proponit anonymum qui incipit: « Quoniam omnibus legitime certantibus... evangelium ediderit » (RB 6649); qui etiam sine nomine invenitur in Clm 2627, f. 34 (RB 9879). In quo codice autem immediate praecedit idem Introitus uti supra: Fecit Deus duo magna luminaria (RB 9778), qui nihil minus est quam reportatio Comestoris in Matthaeum (RB 6575; cf. etiam 11140). Ope istius notitiae (6575)3 idem Accessus uti anonymus invenitur in cod. Bamberg., Staatliche Bibi., Bibi. 103, ff. 26ss. Unde inducimus quod haec glossa potius Manducatori pertinet quam Lombardo4. Inter Glossas vero Magistri in Evangelia, illa in Lucani maxime no­ bis interesset ratione materiae et doctrinae illius Evangelistae circa AnnunRTAM -16 (1979) 106. Lubet Indicare etiam quod prologus · Fecit Deus... et sic terminat librum suum · invenitur in Bibliotheca Casinensis, IV (1880) 285a-287b. Alia versio seu potius quaedam reportatio habetur in RB 7496, sub nomine Robert! Wigorniensis (Wor­ cester), canonici qui dicitur floruisse saec. XII. Quatenus autem monachi, non canonici, Ecclesiae cathedralis serviebant, evanescit ille magister, ut nuper adnotavit eadem B. Smalley, Some Gospel Commentaries of the early Twelfth Century, in RTAM 45 (1978) 159. ’ Cf. Sent. 11, d. 40, n. 3, de arbore bono (tom. 1,557); Rabanus Maurus, In Matth. II. c 7 (PL 107 , 848 A), ubi glossa Origeni attribuitur; necnon et Glossa interi, hic (apud Lyranum, V, 29r). 1 In Sent. Il, d. 11, c. 1, n. 1 (I, 380), ubi reapse verba Hieronymi citantur secundum Glossam ord. in Matthaeum 18, 10 (apud Lyranum, V, 56c), et non secundum Rabanum in h.1. (PL 107, 1009 Λ). 3 Quae notitia dependet ad litteram ab illa \ Landgraf, Recherches sur les écrits de Pierre le Mangeur, in RTAM 3 (1931) 367s. Addi lubet quod Magister Hugo de S. Caro Proemium Marti repetit seu rectius adaptat ut suum in Lucam (RB 3721; cd Venct VI, 125c-d); ipsum textum Manducatoris non semel adhibet in suo /n Marcum (ex. gr., ibid., f. 91a in fine). * Quod Manducatori attri­ buitur in RB 6576 1, nuper ei negatur a cl. B. Smalley, quae codicem Durham examinavit ; cf. Pefcr Comestor on the Gospels, in RTAM 46 (1979) 106. ALIA OPER/X 27* tiationem, Incarnationem, Praesentationem, necnon et missionem Bapti­ stae, immo et parabolam de Lazaro et divite, etc. Quatenus autem Magister Rabodon nullum Introitum in Lucam proponit sub nomine Lombardi, sicco pede campum transeamus. Testimonium enim Comestoris monstrat quod ipse in manibus textum Magistri habebat L Iterum Magister Rabodo in suo Libro de pluribus nobis offert uti Petri Lombardi quendam Introitum in loannem: « Omnia poma, nova et vetera, servavi tibi, dilecte mi (Cant. 7, 13). Poma nova et vetera, que odore alliciunt et sapore reficiunt, dicit se ecclesia his verbis Christo ser­ vare. Hec autem poma divina est scriptura... in activa vita et contem­ plativa terminat evangelium » (RB 6650; IV, 328). Praeter Rabodonis codicem, iuxta cl. Stcgmiiller textus invenitur, ac quidem semper ano- nymus, in Clm 2627, f. 35, et in Salzburg St. Peter a V 44, f. 41; quibus adiungi oportet ille Paris., BN lat. 3535, ff. 7-8, scilicet inter fragmenta codicum S. Martialis Lemovicensis, et quidem ut anonymus; ac BN nouv. acq. lat. 217, f. 105r"v2. In alia forma invenitur in cod. Bern, Bürgerbibl. A 94, f. 6: «Omnia poma, nova et vetera, servavi servanti (!) tibi, dilecte mi. Hec sunt verba sponse in canticis ad sponsum. Per poma nova et vetera intelliguntur sa­ cre scripture novi et veteris testamenti... super litteram legitur, et inter- linearibus et marginalibus coaptatur» (RB 8808; VI, 141). Sumus hic in scholis Comestoris. Quatenus enim sua lectio glossa erat super quendam textum iam glossatum, semper quaesivit ordinare suas glossas ad ipsum textum divinum, quandoque distinguendo inter glossatorem et exposito­ rem, uti super Matthaeum ubi distinguit (uti iam notatur) inter fontem viciniorem seu quendam magistrum (Lombardum) et fontem remotio­ rem glossae istius (Rabanum). Textus autem integer huius Glossae Comestoris (RB 6578; IV, 297) invenitur in pluribus codicibus 3: « Omnia poma, nova et vetera, servavi tibi, dilecte rni (Cant. 7, 13). Solet sacra scriptura pomorum nomine cen­ seri, quia quarto tempore, id est quarta ctate [probabilius estate] esibilis facta est, id est in auctoritate recepta est. Habes enim in Levitico [19, 24] quia Dominus fructus arborum, que de novo fuerunt plantate, tribus annis abici precepit... Hic est Joannes. Premittit Hieronymus huic operi prologum ad sequentis operis commendationem, commendans autem se- • Uti notatur ibidem, 105. 2 Bibi. Nationale. Catalogue général des manuscrits latins V (1966), 594, ubi uterque indicatur. Comestor on the Gospels, in RTAM 46 (1979) 107s. 3 De quibus, cf. B. Smalley, Peter 28* PROLEGOMENA quens opus a quattuor. ...Omnibus divine. Sed magister ad introitum Au­ gustini quodammodo preparavit ingressum. In principio erat. In princi­ pio huius evangelii ponuntur quatuor comata, id est quatuor clausule sive distinctiones. Et tertia die (2, 1). Johannes ostendens prius Christum Deum esse... expl.: non est inconveniens si hyperbolice loquatur sacra scriptura. Et hoc habes in glossa: ‘Non dicit spatio [non spatium, ut in RB 6578] temporis’ ». Proinde apparet quod haec Glossa non pertinet ad Magistrum nostrum, contra opinionem Magistri Rabodonis. Restat adhuc quoddam opusculum examinare in codice Avranches 36, f. 175b-c: Idem super evangelia (RB 6647, ubi titulum novum portat: Introitus super evangelia). Idem, scilicet Magister Petrus Lombardus, eo quod sequitur suum Super illum locum in loele, de quo postea. Quod opusculum in evangelia pluribus signis se monstrat spurium, tam in doctrina quam in forma quaestionum quas praesentat circa evan- gelium. Exempli gratia, aliter hic definitur evangelium quam in Glossa in Rom. 1,1: Paulus... segregatus in Evangelium Dei, ubi scribit Magister: « Est autem evangelium bona annuntiatio; eu enim graece, latinum bo­ num·, angelos, nuntius; inde evangelium, bonum nuntium, vel bona annun­ tiatio. Ea vero est de his quae ad fidem catholicam et bonos mores per­ tinent» (PL 191, 1305 A). Aliter illud opusculum: λ Evangelium est bona annunciatio de eternis, facta ore ipsius salvatoris »; quae definitio valde affinis est illa Magistri Hugonis de Sancto Caro: « Dicitur 1 autem evan­ gelium ab Eu, quod est bonum, et Angelus, quod est nuncians. Et licet tota Scriptura possit dici bona nuncians, sola tamen evangelica historia, quae de gestis Christi et doctrina antonomastice dicitur Evangelium. Et sic potest diffiniri: Evangelium est annunciatio humanae salutis, facta proprio ore Salvatoris». Unde haec verba sumpserit auctor opusculi, ne­ scimus; supponi potest quod hic dependeat a quodam Magistro (Manducatore ?) qui posterior erat Lombardo nostro. CAPITULUM QUARTUM Testimonia Ipsius Lombardi Proinde, ad normam legum antiquorum, oportet testes fideles arces­ sere, qui, licet pauci sint, testimonium veridicum praestare possint circa opera scripturistica Magistri nostri. Non desunt quidam saeculi XII qui 1 In Evangelium Matthaei, in titulo (Opera, VI, Venetiis 1754, 3a). IN lOEL 29* iani testimonium reddiderant circa librum Sententiarum et doctrinam ibi propositam, ut apparet ope indaginum A. Landgraf et aliorum no­ stri saeculi L Sed ex alia parte revera pauci sunt qui nostris diebus quaedam nova invenerunt circa studium Bibliae in medio aevo, et pauciores qui textus seu glossas saeculi illius exquisierunt et publici iuris fecerunt. Inprimis testimonia ipsius Lombardi quaerenda sunt, ubi saltem in­ directe et ex obliquo revelat quos libros Scripturae sacrae exposuit seu glossavit praeter Psalterium et Epistolas beati Pauli. Nusquam autem sive in Sententiis sive in Glossis in Psalmos et in Apostolum, sive etiam in Sermonibus, sese vel auditorem seu lectorem explicite refert ad alia sua opera. Ad maximum, uti mox infra notatur, semel velum aliquantulum sublevat; a quo inde incipit nostra discussio. A. In loel. In quodam loco Sententiarum ipse Lombardus sibi testimonium red­ dere videtur quod olim librum loel glossaverat. Ita enim interpretari pos­ sumus eius textum infra in cap. 278 (seu Dist. 48, c. 4) Libri IV (p. 545), ubi disputat de loco iudicii, utrum scilicet Dominus descensurus sit in vallem losaphat in latere montis Oliveti: «Congregabo omnes gentes, et deducam eas in vallem losaphat; et disceptabo cum cis ibi super populo meo et haereditate mea, Israel (3, 2): In cuius capituli expositione ita r e p e r i : ‘Hoc quidam pueriliter intelligunt...’». Ita reperi, scilicet in Glossa ordi­ naria, quando Glossam meam confeci i2. Immo, quod Magister omnes Prophetas minores glossaverit apparet ex omni libro Sententiarum ubi omnes nominantur praeter Abdiam, lonam et Sophoniam 3. Quod dependeret a Glossa ordinaria libenter conceditur; et a Summa Sententiarum quando semel citat Hieronymum in Expositione i Cf. A. Landgraf, Note de critique textuelle sur les Sentences de Pierre Lombard, in Rcch. de théol. anc. et méd. 2 (1930) 80-99; ac eius Introducciôn a la historia de la literatura teolôgica de la escolàslica incipiente (Barcelona 1956), 161-192; vel aptius quia recentius, Introduction à l'histoire de la littérature théologique de la scolastique naissante, ed. A. M. Landry - L. B. Geigcr (Montréal-Paris 1973), 130-152. Circa scholam Magistri, cf. R. M. Martin, Notes sur l'oeuvre littéraire de Pierre le Mangeur, in Rcch. de théol. anc. et méd. 3 (1931) 140-157; et L. Hôdl, Die Geschichte der schol. Literatur und der Théologie der Schlüsselgewalt (Münster 1960). 2 Alius locus Glossae non invenitur praeter illum in loel 2, 28 (infra, p. 242), ex Glossa ord., f. 355r (non ex f. 335r, uti indicatur in nota ibidem). 3 Cf. Indices in utroque tomo nostro sub nomine cuiusque Prophetae. 30* PROLEGOMENA Habacuc sed ut in pluribus manifestat quod quandam glossam propriam iam composuerit. Quid ergo dicendum est de quodam passu in loel 1, 14 (vel 2, 15): Sanctificate ieiunium, qui invenitur solummodo in cod. Avranches 36, f. 175b (RB 6645), unacum quodam introitu super evangelia (RB 6647) quem licet Lombardo ascribatur iam reiicimus ? Qui codex ff. 316 conti­ nens saec. XI11 ineuntis dicitur; Glossam Manducatoris in Matthaeum (RB 6575) lectori offert (ff. 69a-l 1 la), necnon in Lucam (RB 6577) et in Marcum (RB 6576, 2); dein, sub titulo: Magister Petrus Lombardus (f. I75b), textus profertur qui nobis interest, unacum Idem super evan- gelium, uti supra in fine cap. IV. Quae sequuntur Comestori posteriora sunt: Summa divinae paginae, olim Magistro Petro Pictaviensi adscripta 1 2, et alia anonyma vel sub nomine Magistri Stephani Langton. Ante iudicium autem audire oportet testimonium textus qui nomen portat nostri Magistri3: Magister Petrus Lombardus. Super illum locum in loele: Sanctificate ieiunium, sanctificate ieiunium, etc. 1. Ieiunium est anime et corporis afflictio, qua Deo ut creatori reconciliemur. Ieiunium aliud extrinsecum, aliud intrinsecum. Extrinsecum est cum abstinenda victus, vestitus, et concupiscende oculorum vel sensuum; intrinsecum in abstinen­ da male cogitacionis, delectacionis seu operacionis et consuetudinis. 2. Aliud licitura, ut sponte in IV vel VI feria; aliud illicitum, sicut non est li­ citum quin XLB ieiunemus; aliud voluntarium, ut supra licitum. 3. Vel aliter: Quinque sunt necessaria ad sanctificationem ieiunii, scilicet ora­ clo, elemosina, penitencia, obcdiencia, humilitas. 4. Oraclo alia ab ore tantum, ut: Populus hic labiis me honorat 4*; alia corde tantum, ut de Moyse: Quid clamas ad me?s nichil tamen dicebat; alia que corde et ore, que bona est. Item, oracio, alia est consecrativa, ut sacramenta; alia obse- crativa, ut in precibus; alia exsecrativa ut: Benedictionibus vestris maledicam 6. 5 Elemosina est in dando et commodando, eodem tandem pondere et doctrina. Hec doctrina est in verbo et exemplo, in voto, quia volumus bonum fieri; et littera, quia monemus per epistolas. 6. «Penitencia7 est commissa deflere et flenda non committere». Penitencia est In quinque: quod sibi displiceat, quod odio habeat, quod amplius caveat, quod cum obediencia suscipiat et humilitate perficiat. Contra hoc scilicet quod super- 1 in Libro Sententiarum, 1, dist. 39, c. 4 (I, 282); simili modo aliqua verba Hiero­ nymi super Aeaeum sumuntur ex Decreto Gratiani in Libro IV, d. 15, c. 6, n. 3 (11, 331s). 1 Cf. Prolegomena ad tom. I, 126*s, 139*ss. J Ad commodum lectoris textus inte­ ger offertur uti iam editus a cl G. Lacombe, in The New Scholasticism 5 (1931) 159s; di­ visio textus nostra est, ad accommodandum quandam glossam nostram. 13; Matth 15. 8; Mare. 7, 6. 5 Exod. 14, 15. Gregorli Magni, uti infra, IV, d. 13, c. 2, n. 2 (317). 6 Malach. 2, 2. 4 Is. 29, Ί Definitio 31* IN lOEL bia 1 est primum peccatum recedentibus a Deo et ultimum redeuntibus ad eun­ dem [ = Deum), obediencia est qua sub potenti manu Dei cum humilitate submittimur. Et hec, alia racionabilis, ut nostri ad Deum; alia irracionabilis, ut servorum ad dominos. Hoc est quod alibi dicitur: Paciencia cum racionc et paciencia sine racione. Humilitas, alia humilitas sola; alia humilitas humili­ tatis, ut quando inferioribus ad quodlibet, et diu, summittimur; alia simulacio humilitatis. 7. De humilitate procedit compunctio, que filia simillima est matri; et con­ sistit in sex, que sunt: pcregrinacio, in qua est miseria quam patitur [patimur ?]; dilatio regni celorum; pondus peccatorum; timor gehenne; tamen [tandem ?J cum timore iniciali filialis reverencia, que permanet in eternum. Quatenus iuxta obituarium Magistri Ecclesia Parisiensis glossam eius habuit in duodecim Prophetas minores, excludi nequit quaedam glossa in loel. Eo ipso autem non sequitur quod hic habeatur excerptum authen­ ticum opusculi Magistri; immo quaedam militare videntur contra talem attributionem. Unde convenit quoddam commentum facere ope imprimis trium sermonum Magistri ubi discutitur de ieiunio et poenitentia: n. 11: In (De) Septuagesima (PL 171, 845 D - 853 B); n. 12: (In) prima Dominica Quadragesimae (PL 171,443 B - 451 A); n. 26: In Letaniis (PL 171, 567 D 572 A), iuxta nostram divisionem huius excerpti. 1. Si ieiunium est afflictio animae et corporis, et inde «aliud extrin­ secum, aliud intrinsecum », idem est ac dicere: « Ieiunium duplex est, cor­ porale et spirituale. Corporale est, quo nos contemperamus a cibis; spi­ rituale, quo abstinemus a vitiis. Non sufficit nec valet carnem macerare corporali parcimonia, nisi intus castificet mentem spirituali abstinentia, qua vitia caveamus, delicta vitemus »2. 2. Loca parallela non invenimus. 3. Quod quinque sunt necessaria, iuxta hunc tractatum: « oratio, eleemosyna, poenitentia, obedientia, humilitas », ad sanctificandum ieiu­ nium, quodammodo huic tractatui proprium est. Sermo enim 12 potius loquitur 3 de partibus satisfactionis, quae sunt: ieiunium, oratio et elee­ mosyna. 4. Non tamen turbetur cor nostrum, nam hic clavis invenitur unde mysterium auctoris reveletur: nam ita dicit praedicator sermonis 12: « Similiter est et oratio oris, et oratio cordis. Non valet clamor labiorum sine labore animorum. Clamor autem cordis, etiam silente exterius voce corporis, a Deo semper auditur. De hoc clamore Dominus ad Moysen ta- 1 In se, dictum est Augustini, Enarr. I in ps. XVIII, n. 14, ut parum infra indi­ catur. 2 Ut in Sermone 12 (PL 171, 447 C). 3 Ibid. (447 B). 32* PROLEGOMENA centeni ait: Quid clamas ad me de terra ? L Tacebat Moyses, sicut ibidem legitur, et Dominus dicit: clamas. Sed tacebat ore, clamabat corde»2. Idem invenitur etiam in sermone 26: «Moyses tacens, in Exodo legitur clamasse ad Deum, quia licet ore sileret, corde tamen clamabat... Clamor iste est magna cogitationis intentio, quae fit cogitationis sublimi­ tate concentuque virtutum »3. 5. Eleemosyna, secundum sermonem 12 4, gemina est, corporalis et spiritualis; et duobus modis expletur: dando scilicet aliis bona nostra, et dimittendo eis mala sua {commodando non apparet hic). Sacra unde et salutifera est haec doctrina5. 6. Definitio poenitentiae Gregorii est (infra, p. 317). Sed quod in quinque consistere dicitur quodammodo militat contra doctrinam Ma­ gistri, ubi docemur quod in tribus consistit: in cordis compunctione seu contritione, in oris confessione, et in operis satisfactione 6. Sed revera, ut in Sermone 12, doctrina sic expanditur ut quinque vel amplius enumeren­ tur: « Satisfactio 7 maxime in tribus consistit: scilicet ieiunio, oratione et eleemosyna, leiunium vero duplex est, corporale et spirituale. Corporale est, quo nos contemperamus a cibis; spirituale, quo abstinemus a vitiis »; quae quodammodo innuuntur in tractatu in loelem: «odio habeat, am­ plius caveat, cum obediencia suscipiat ». Quod hic dicitur de superbia denuo Magistro Petro innuit ut auctori vel saltem fonti eiusdem glossae in loelem, eo quod non semel sed ter quasi eadem verba inveniuntur in sermonibus Magistri. Legitur enim in Sermone 11: In Septuagesima·. «Haec [superbia] est maximum delictum, id est caeleste vitium, primum recedentibus et ultimum redeuntibus» (PL 171, 847 B); dein in Sermone 12, loquens Magister de quatuor aver­ sionibus quibus infelix et miserabilis anima a Deo se elongat, dicit: « Lae­ titia mundialis... una est et maxima [via] recedendi a Deo » (ibid., 444 A); et iterum in Sermone 25 8: «Tertius laqueus est superbia vitae, vitium primum recedentibus et ultimum redeuntibus. Aliquando enim qui nec carnis concupiscentia nec rei extrinsecae cupiditate subiugatur, iaculo su> Exod. 14, 15: Dixitque Dominus ad Moysen. Quid clamas ad me ? 447 C. J Ibid., 571 A-B. 4 Ibid., 447 D-448 B. 5 Ibid., 448 D. Sent. IV, d. 14, c. 3 (318s$), et praesertim d. 16, cc. 1-3 (336ss). 2 PL 171, « Cf. 7 PL 171, 447 C. » Textus integer sermonis deest in PL 171, 871 C - 873 C; unde supplevimus ex cod. K (Pragae), f. 93c. His sermonibus alium oportet adiungi qui certo certius est Lombardi episcopi: «Filii hominis... Videtis, fratres...» (PL 171, 921 B-924 B), ubi quasi eadem verba inveniuntur: « Superbia enim est primum vitium recedentibus a Deo, ultimum vero redeuntibus ad Dominum » (924 A). 33* TESTIMONIA IN SERMONIBUS MAGISTRI pcrbiae percutitur, quae etiam in bene factis interdum subrepit, et de per­ fectione originem ducit ». Nihilominus hoc dictum forsitan parum vel nihil probat, eo quod in se potius Augustini est in Psalmum 18, 14: « Et mundabor a delicto maximo·. quo alio, nisi superbiae ? Non enim est maius delictum quam apostatare a Deo, quod est initium superbiae hominis. Et vere ille immaculatus est, qui etiam hoc delicto caret: quia hoc est ultimum redeuntibus ad Deum, quod recedentibus primum fuit » L 7. Iterum loca parallela non invenimus. Uti iacet non apparet quod hoc opusculum venerit de manu Magistri; quaedam indubitanter sua sunt, alia forsitan discussiones in scholis evo­ cant. Judicium finale caute aliis concedimus. B. Testimonia in Sermonibus Magistri. Aliis etiam relinquimus sermones Magistri aestimare sub aspectu literario2; hic nobis magis interest quid revelent circa glossas Lom­ bardi in textum sacrum, et quid determinari possit circa chronologiam tam glossarum quam sermonum. Quod attinet ad tempus seu annos quibus praedicaverit Magister, quaedam difficultas oritur, ut nobis videtur, ex quodam capitulo seu epistola pseudo-IsidorP quae repetitur ab Ivone Carnotensi4 et postea i Enarr. 1 in Ps. XVIII, n. 14 (PL 36, 156; CCL 38, 104s). 2 Cf. L. Bourgain, La chaire française au XIIe siècle d'après les manuscrits, Paris 1879: « Les homélies sont des dissertations régulières, nourries de l’Écriture sainte et particulièrement des Prophètes, mais froides et compassées. La critique n’y peut relever un seul passage digne d’intérêt, si ce n’est peut-être dans le quatorzième sermon » (pp. 46s); unde Lombardum adiudicat célébré théologien (iuxta Metamorphosis Goliae!) sed prédicateur médiocre. ludicium non dissimile hisce diebus redditur in studio cl. J. Longère, Oeuvres oratoires de maîtres parisiens au XIIe siècle (Paris 1975): » On devine l’intérêt porté au comportement pénitentiel du fidèle. Pierre Lombard se montre désireux d’aider concrètement les chrétiens dans un idéal de lutte énergique contre le mal et de poursuite du bien; mais il apparaît homme de do­ ctrine, plus que pasteur. On ne saurait lui reprocher de faire appel à la raison plus qu’aux sentiments, cependant sa prédication manque un peu de chaleur» (I, 295). Potest autem quaeri qui essent illi fratres qui salutantur et admonentur in omni sermone; quibus dicitur: « Jubilate scienter et psallite sapienter · (serm. 4, PL 171, 388 A); qui salutantur uti « viri caelestes... qui Magi estis et philosophi... per caelestem theologiam qua cognoscitis myste­ rium regni Dei » (403 B), et intelligunt quid sit regio dissimilitudinis (404 D). Non sunt illi fratres quos admonet Lombardus episcopus (PL 171, 921 B - 924 B), sed potius eruditi vel saltem studiosi, canonici S. Mariae et studentes scholae eius! n. 2. 3 Infra, p. 397, 4 Ivo, Decretum VI, 20: Perlectis (PL 161, 448 D-449A); et Panormia III, c. XLI: De officiis illorum qui sunt ordinandi, § 5 (PL 161, 1138D). Lo.mb. II. * 3 34* PROLEGOMENA a Magistro Gratiano, unde apparet quod pertineret ad lectorem officium praedicandi super Vetus Testamentum, et ad diaconum illud super Evan­ gelium et Apostolum. Ipse Magister textum praefert in Sententiis prout invenitur in Decreto Gratiani E « ‘Ad lectorem pertinet lectiones pronun­ tiare, et ea quae Prophetae vaticinaverunt praedicare’, ut iam ex officio legat in ecclesia prophetias et lectiones ». Ut apparet autem ex toto ca­ pitulo, hic Magister magis insistit clarae lectioni (sicut etiam S. Isidorus, in prima parte eiusdem capituli) quam praedicationi. Infra autem tan­ gensi2 officia diaconi iterum sequitur epistolam pseudo-Isidori: «Ad dia­ conum pertinet assistere sacerdotibus..., crucem ferre et praedicare Evan­ gelium et Apostolum. Nam sicut lectoribus Vetus Testamentum, ita diaconibus Novum praedicare praeceptum est ». Fons huius legislationis, quae iam invenitur in Decreto ac in Panonnia Ivonis Carnutcnsis, unde (potius ex Decreto) repetitur a Gratiano in De­ creti D. 25, c. 1 Perlectis, uti supra, nihil aliud est quam Epistola ad Leudefredum episcopum S. Isidoro iam attributa a fabricatore anonymo 3. Unde supponi potest quod ante diaconatum Magister ut servus fi­ delis suos sermones, non autem lectiones suas in scholis 4, quodammodo coarctaverit ad materiam Veteris Testamenti; ac inde, parum post 1150 diaconus factus, sese extenderit ad Novum Testamentum. De facto qui­ dam sermones inveniuntur ubi parum vel nihil trahitur de Novo Testa­ mento, dum alii librum Sententiarum antecedere videntur5. In fine lector advertatur quod ex negligentia seu potius ignorantia in Prolegomenis ad tom. I, p. 111 *, omisimus sermonem authenticum Ma­ gistri: Si Filius vos liberaverit, vere liberi eritis [loan. 8, 36], ex cod. S. Ger­ mani 381 seu Paris. BN lat. 12415 6. Insuper, adiungere oportet quod alius ex cod. S. Germani 383, nunc BN lat. 12453: Fili hominis, speculatorem i Uti infra, p. 397, ubi etiam indicatur locus in Decreto Gratiani ct in aliis fontibus. 2 In Dist. 24, c. 10, n. 2 (infra, 401s). 3 Circa auctorem Epistolae ct tempus compo­ sitionis eius disputatur. Cf. PLS IV, 1820; et praesertim C. Silva-Tarouca, Novi studi suile antichc lettere dei Papi, in Grcgorianum 12 (1931) 588s. Quod hoc capitulum observabatur ubique, non apparet. Immo circa mentem et spiritum cleri, cf. M. Peuchmaurd, O.P., Le prêtre ministre de la parole dans la théologie du XIIe siècle (Canonistes, moines et chanoines), in Rech. de thiol, anc. et méd. 29 (1962) 52-75. 4 Quod talis legislatio non tangerit opera eius scholastica patet ex Glossa primitiva in Apostolum; de cuius chronologia cf. Proleg. ad tom. I, 82*ss. 5 Inter illos qui potius dependent a glossis in Vetus Testamentum, cf. nn. 6, 13,22,23,25,28; Sententiis priores adiudicamus nn. 12, 14, 15, 16. » PL 171, 942 C - 944 D. Invenitur etiam in cod. BN lat. 13752 et in BN lat. 18096, f. 50, iuxta B Haureau, Noticeset extraits II, 225. Loca parallela inveniuntur in sermone 24; doctrina de triplici libertate dependet a Sent. 11, d. 25, cc. 8-9 (1, 466-469). GLOSSA IN ISAIAM 35* dedi te domui Israel... ex me [Ezech. 33, 7] 1, qui cuiusdam episcopi est ad populum suum, cum omni probabilitate Petri Lombardi est: interpretatio Apostoli (923 D - 924 A) doctrinam Magistri redolet; ac iterum thema in­ venitur: « superbia est primum vitium recedentibus a Deo, ultimum vero redeuntibus ad Dominum » (924 A-B). Inde apparet quod inter desiderata ad saeculum XII illuminandum indubitanter esset editio nova et integra sermonum Magistri Lombardi, cum rubricis ubi inveniuntur et cum qua­ dam indagine circa fontes, sine qua non possumus comprehendere latitu­ dinem et profunditatem Magistri in re biblica seu doctrinali et in re morali. C. Glossa in Isaiam. Quod inde tangit nostras investigationes, ne circulus vitiosus fabri­ cari videatur, per modum inductionis oportet procedere ita ut, exempli gratia, ex multiplici usu libri Isaiae unacum quadam glossa quae ultra illam Ordinariam quasi semper excedit, concludatur quod Magister revera quandam glossam in Glossam sibi confecerit. Argumentum nostrum tra­ hitur ex fontibus iam notis, scilicet ex libro Sententiarum ac ex sermonibus Magistri 1 2. Concedimus quod nusquam in Sententiis lectores refert ad suam Glossam in Isaiam, et recte eo quod illam numquam publici iuris fecerat. Immo, nec omnis recursus ad prophetam quandam glossam po­ stulat; quandoque enim textus dependet ab aliis fontibus3. Nihilominus non semel ipse textus Sententiarum quandam glossam postulare videtur quae non invenitur in Glossa ordinaria, uti super Is. 9, 6: Filius datus est nobis (tom. I, 155s); vel in Is. 48, 16 (I, 132); forsitan etiam in Is. 30, 26 (II, 546) et in Is. 60, 19 (II, 547), licet utrobique sufficiat Glossa inter­ ii nearis in h.I. An causa inde cadat ob defectum evidentiae in libro Sententiarum ? Nequaquam, eo quod plures Sermones qui quandam praedilectionem erga Isaiam revelant etiam demonstrant quod Magister non semel Glossam ordinariam excedit in sua expositione textus sacri. Ita iam in primo ser­ mone, De adventu, exponendo duos versus Prophetae: Mittam in fundamen­ tum Sion lapidem angularem, pretiosum, probatum (28, 16); «et alibi» (8, 14): Ponam in Sion lapidem offensionis et scandali, effectus diversos 1 PL 171, 921 B - 924 B. 2 Circa quendam Prologum magistri petri lombardi in ysaiarn prophetam, qui contra usum Magistri incipit verbis Scripturae, cf. Prolegomena in tom. I, 115* et 117·. 3 Ita pluries materiam trahit Magister ex Summa sententiarum, uti in tomo 1, 105, 273, 354s, 377, et 379; quandoque ex Decreto Gratiani, uti infra, 316, 344, 377. 36* PROLEGOMENA huius lapidis in vita hominum enarrat qui non inveniuntur in Glossa ordinaria L Dein, parum infra, super Isaiam 11,2: Et requiescet super eum Spiritus Domini, sermo aliam glossam indicare videtur. Quod talis glossa, Magistri scilicet, adhuc hypothetica, dependeret ab Ordinaria, apparet infra (PL 171, 375 A), ubi verba Prophetae: Ecce nomen Domini venit de longinquo (30, 27) exponuntur iuxta ordinariam: « nomen Domini, id est ‘Filius in nomine Patris’ »1 2. Unde videtur quod Glossa Magistri vix alia fuerit quam quaedam glossa super Glossam ordinariam, uti pluries verificatur in successoribus eius. Quod forsitan monstratur in Sermone 2 (PL 171, 376 B -381 C), ubi quaedam apte adiunguntur interpretationi Isaiae 21, 11: Ad me clamat ex Seir: Custos, quid de nocte? Unacum Ordinaria (f. 42c), «Seir interpretatur hispidus et pilosus »; sed parum infra vocatur etiam locus horroris et vastae solitudinis (Deut. 32, 10), dum nox dicitur esse «vitiorum et ignorantiae, suppliciorum et miseriae» (378 C-D). Dein, quaedam nova glossa Isaiae 21, 12, applicatur: « Dixit custos: Venit mane et nox: nox scilicet infideli­ tatis et ignorantiae. Nox caecitatis et vitiorum venit olim, sed modo non est, quia venit mane, quando sedentibus in regione umbrae mortis lux orta est eis » (379 B-C). D. Glossa in Exodum. Item, iuxta Obituarium S. Mariae Parisiensis inter libros glossatos Magistri enumerantur « in Veteri Testamento... quinque libri Moysi »3; ex quibus seligamus, duce Magistro, librum Exodi eo quod post illum Genesis multoties citatur in omni libro Sententiarum. Ne taedeat autem lectorem disquisitionis verbosae, hoc solum dicere satis sit, scilicet quod Glossa Magistri in Exodum dependerit ab Ordinaria in eundem librum monstratur in omni libro Sententiarum; immo quod quampluries illam Magister non excedit sed repetit cum omnibus erroribus originalis4. 1 Cf. PL 171, 371 A-D; ac Glossa ordin. in h.l. (ed. Venetiis 1586, tom. IV, f. 53). Nihilominus parum post revertit Magister ad Ordinariam quando exponit quod « septi­ formis gratiae plenitudo», seu septem dona, sunt septem mulieres (Is. 4,1): « mulieres, quia nemo generatur Deo nisi per Spiritum · (PL 171, 372 A). Immo, quod sequitur (372 B) dependet ad unguem ab eadem Glossa. Prolegomena ad tom. 1, 20·. 2 Glossa ordinaria, IV, f. 57c. 2 Cf. * Cf. Lib. I, dist. 8, c. 1, n. 3; et nota 3 (I, 95); non semel etiam Gregorio Magno scriptum super Exodum attribuitur ob eius praesentiam in eadem Glossa (cf. I, 498, et 570; et II, 113); necnon et super Genesim (I, 323, 27ss); et semel super Psalmos (II, 513). IN EXODUM 37* Unde non oportet textuni nostrum onerare mille minutiis. Si quid novum quaeritur, scilicet quid Glossae ordinariae Magister adiunxerit ad propriam glossam conficiendum, revertere oportet, uti supra circa librum Isaiae, ad sermones eius, multo minus autem ad Sententias. Quod inde tangit Sermones Magistri, non minus quam sedecim loci inveniuntur ubi citantur et non semel exponuntur verba Exodi, quan­ doque iuxta Glossam ordinariam, quandoque cis et ultra. Exempli gratia, in Sermone 25, ubi Moyses, qui «ex quo verba Dei audire coepit, humana infirmitate se gravatum novit, ut non modo ad respondendum Domino, sed ad loquendum cum eo se profitetur imbecillem », sese excusat: Obsecro, Domine, non sum eloquens ab heri et nudiusterlius (Exod. 4, 10), textus exponitur ad litteram iuxta Origenem, ut in Glossa ordinaria L Ex alia parte, in Sermone 14: Egredere de terra tua (Gen. 12, 1), quando Magister textum appellat Exodi 3, 18 (iuxta editorem A. Beaugendre seu verius J. J. Bourassé) seu potius Exodi 5, 3: Deus Hebraeorum vocavit nos, ut camus viam trium dierum in solitudinem, solummodo pauca verba Glossae interii nearis adhibentur, dum textus exponitur per longum et latum ab ipso Magistro i2. Dein, in Sermone 22, In Parasceve (qui ab editore intitulatur De laudibus sanctae crucis 3), ubi in prima parte (686 B-C) exponitur Exodus 4, 3-4, de virga Moysis quae conversa fuit in serpentem, Magister depen­ det a Glossa ordinaria in h.l. (fol. 132a), ubi citantur Gregorius4 et Isidorus 5. Parum infra (686 D), virga dicitur esse Filius caro factus, ut in Glossa in Exod. 7, 11-12 (fol. 137 c-d); cui adiungitur (686 D - 687 A) interpretatio Origcnis, quod « virga qua Aegyptus subiicitur et Pharao superatur crux Christi est, per quam mundus et princeps mundi supera­ tur » (fol. 137c)6. Hucusque, ut apparet, Glossa in Exod. c. 4. Deinde, ante conclusionem sermonis, Magister dentio (694 C) se convertit ad Glossam in Exodi 12, 7: Sumes [Vulg. sument] de sanguine agni, ac pones [ponent] super utrumque postem, et in superliminaribus domorum, i PL 171, 872 B; ex Glossa ordiit. 1, I32c; ex Origenis In Exodum homilia 3, n. 1 (PG 12, 310 Λ-B; Die Griechischen Christlichen Schrijtsteller der ersten drei Jahrhunderte 1GCS], tom. XXIX, Origcnes VI, 161s). 2 pl Exod. 5, 3 (134b). 2 PL 171, 856A-857 A; Glossa ord. in 171, 685 D - 695 D. 4 Scii, in quodam fragmento (n. 3) a Paterio Gregorii Magni Homiliis in Hiezechihelem adseripto (CCL 142, 412; et PL 79, 726 A-B). 3 Pseudo-Isidorus, Quaestiones in Exodum, c. 8, n. 2 (PL 83, 290 B); de quibus cf. R. E. McNally, The Pseudo-Isidorian « De Vetere et Novo Testamento Quaestio­ nes», in Traditio 19 (1963) 37-50. 321 B-C; GCS29, 177). 6 Ex Origenis homilia IV in Exodum, n. 6 (PG 12, 38* PROLEGOMENA unacum Glossa ord. (f. 146c), ex opusculo Paterii super hunc locum Exodi 1. Sed haec hactenus! ne importuna evadat nostra discussio, sufficiat sermones Magistri notare ubi se delectat petitionem Moysis exponere: Si inveni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi faciem tuam... Ostende mihi gloriam tuam (Exod. 33, 13 et 18); necnon et responsum Altissimi: Non poteris videre /aciem meam: non enim videbit me homo et vivet. Et iterum: Ecce, inquit, est locus apud me, et slabis supra petram. Cumque transibit gloria mea, ponam te in foramine petrae, et protegam dextera mea, donec transeam: tollamque manum meam, et videbis posteriora mea: faciem autem meam videre non poteris (Exod. 33, 20-23). In Sermone 3, De adventu Domini: Vidi angelum Dei fortem... et facies eius tamquam sol (Apoc. 10, 1-2) 1 2, glossat Magister: « De facie sua dixit Moysi: Nemo videbit faciem meam et vivet. Non enim potest quis adhuc in carne mortali degens in faciem deitatis inspicere, nec etiam si fuerit Moyses. Sed dicitur ei: Sta in foramine petrae, et cum pertransiero videbis posteriora, non faciem. Facies est: In principio erat Verbum 3; posteriora: Verbum caro factum est. Haec ergo inferiora, id est eius humanitatem, videre poterimus, sed nonnisi steterimus in foramine petrae; id est, nisi habeamus fidem Christi, de quo dicitur: Petra autem erat Christus »4. Sed revera parum vel nihil differt a Glossa ordinaria in h.l. 5. Dein, in Sermone 4, De Natali6, qui dependet a Glossa in Apostolum et a Libro Sententiarum 7, interpretatio eiusdem textus Exodi parum dif­ fert a Glossa ordinaria 8 seu a sermone praecedente (PL 171, 385 C). Idem dicendum videtur circa Sermonem 27, ubi repetitur, sed sine glossa, Exo­ di 33, 22: Sta in foramine petrae (438 B); necnon et circa sermonem nuper Magistro attributum: Si Filius vos liberaverit (PL 171, 944 A-B), ubi ostende mihi faciem tuam clamor est animae contemplativae. Quid inde deduci potest, nisi quod Glossa Magistri in Exodum ita secuta est illam Ordinariam et interlinearem ut vix alia erat quam quae­ dam glossula in illam Glossam ? Unde forsitan numquam voluit suam glossam tradere librariis. 1 PL 79, 729 C-D. 2 Ed. D. Van den Eynde, Deux sermons inédits de Pierre Lombard, in Miscellanea Lotnbardiana (Novara 1957) 78. < I Cor. 10, 4. 2 loan. 1, 1, ac 1, 14. s Scil. in Exod. 33 , 20s (Gl. ord. 1, 203a-c). « PL 171, 385 C. 7 Non semcl materia trahitur ex Glossa in Hebr., c. 2, 10 et 14-15 (PL 191, 420s, et 423 C); necnon ex Libro 111 Sent., d. 1, c. 1; d. 9, c. 3; et d. 23, c. 7. 33, 20s (I, 203a-b). 8 in Exod. 39* CAPITULUM QUINTUM Testimonia post Lombardum Quod tangit Magistrum nostrum et sua multiplicia opera super Ver­ bum divinum, post mortem Petri Manducatoris paucissimi sunt qui prae­ ter Glossam in Psalmos et aliam in Apostolum recordantur labores Lom­ bardi in Sacram Paginam. Nihilominus non desunt quidam testes fi­ deles, ab ipso Manducatore usque ad Magistrum Stephanum Langton et Hugonem de S. Caro, 0. Praed. A. Petrus Comestor. Non sine scandalo (minimo quidem) quosdam modernos invenimus qui adhuc credant quod Magister Petrus Comestor, decanus Trecensis, Parisius venerit solummodo post mortem Lombardi (3 maii 1160) \ et quidem anno 1164, quando Magistro Odoni successerit in officium cancel­ larii Parisicnsis Ecclesiae. Ex documentis autem manifeste apparet quod Odo Suessionensis cancellarius fuit saltem ab anno 1160 ad 1166 vel for­ sitan usque ad annum sequentem, antequam se contulit ad monasterium Ursicampi 1 2. Et ex aliis documentis et testimoniis sive ipsius Manducatoris sive aliorum manifestius apparet quod Comestor pluribus annis frequen­ tabat scholas Lombardi, cuius successor fuit in scholis S. Mariae. Ex alia parte etiam Parisius salutatur ut decanus 3, Trecensis scili­ cet, eo quod nullum beneficium possidebat apud S. Mariam seu in eccle- 1 Cf. Prolegomena ad tom. 1, 40·-43·, ubi non apte distinguimus inter ipsam diem mortis Lombardi, V Nonas maii (scii, dic 3 illius mensis) iuxta Obituarium ecclesiae S. Ma­ riae, et diversa solemnia Parisius celebrata. Illa apud S. Marcellum illustrat Dom. Le- bcuf (1754): « Dans le Choeur, entre l’aigle et le Sanctuaire, est une représentation du tom­ beau du célèbre Pierre Lombard Evêque de Paris, décédé en 1160... Cette figure et l’in­ scription, quoiqu’ anciennes, ne sont pas du temps de sa mort, mais de plus de cent ans après, comme on en juge par la hauteur de sa mitre. Les Bacheliers en Licence de la Faculté de Paris font tous les ans son service en cette Église le 20 juillet » (Histoire de la ville et de tout le diocese de Paris, 1-1, 196s). 2 Cf. 1. Brady, Peter Lombard: Canon o/ Notre- Dame, in RT AM 32 (1965) 288s; documenta annorum 1166/67 edidit J. Depoin, Recueil de chartes et documents de S-Martin-des-Champs (Archives de la France monastique, 16), II, nn. 391 et 462, pp. 296, 391s. Cf. etiam L. Hôdl, Die Qucstionenliteratur des Odo von Ourscamp, in suo studio Die Geschichte der scholastischcn Literatur und der Théologie der Schlüsselgewalt (BGPTMA XXXVIII, Heft 4), 116-141. J In Glossa olim Petro Pictaviensi attributa; cf. textus in Prolegomenis nostris ad tom. I, 127·. I PROLEGOMENA 40* sia Parisiensi. Immo, ex quadam serie sermonum in cod. Trecensi 1515 1 apparet quod non infrequenter civitatem natalem visitaverit: semel sal­ tem ad Pascha (nn. 39-40); ad synodum celebrandam (n. 46); ad despon­ sationem sororis suae participandam (n. 43: «Invitatus ut sororis nostre interessem desponsationi »); semel iterum « in solemni ieiunio quod eccle­ sia in septembri agit » (n. 79), quando, ut videtur, schola vacavit; semel saltem ad Natale Domini (n. 131), probabilius autem pluries (nn. 1-4, 11). Nihilominus, quatenus codex olim pertinebat ad bibliothecam Abba­ tiae Clarae-Vallis ac proinde probabiliter originem Parisius habuerat, no­ stra interpretatio quodammodo claudicat. Quod autem Parisius discipulus fuit Petri Lombardi testimonium ino­ pinatum invenitur, licet sine suo nomine, in opere famoso Gualteri S. Victo­ ris Contra quatuor labyrinthos Franciaeï Inter enim Additamenta poste­ riora 2 (qui titulus est cl. editoris P. Glorieux) rubrica auctoris legit: De dialectica Eunomii et Lumbardi et Pictavini iam olim damnata in conciliis *.sanctorum Primo deridet (cum Augustino) dialecticam et errorem Euno­ mii cui postea consociat Lombardum et Petrum Pictavinum; dein adhuc postea discipulum Lombardi inserit sine nomine. Quatenus autem Petrus Pictaviensis Comestorem secutus est in scholis, quis est iste discipulus ano- nymus? Sed primo legamus ipsum textum4: De dialectica Eunomii et Lumbardi et Pictavini iam olim damnata in conciliis sanctorum. Augustinus libro de Trinitate5: « Ridenda est dialectica Euno­ mii, a quo Eunomiani herctici orti sunt. Qui cum non potuisset intelligere nec credere voluisset Unigenitum Dei Verbum filium Dei esse natura, id est de substantia Patris genitum, non nature vel substantie dixit esse filium, sed filium voluntatis Dei ». Eia catholica mater Ecclesia dic et tu, sicut et tota et secura dicis, dic et tu inquam, dic: Ridenda, immo iam in Nicena et aliis ’ Ct. J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters (BGPTMA XLIII, licit 4), 636-647); olirn cod. M 43 Bibliothecae abbatiae Claraevallis, uti indicatur m La Bibliothèque de l’Abbaye de Clairvaux du XIIe au XVIIIe siècle I (Paris 1979), 199. 2 P. Glorieux, Le Contra Quatuor Labyrinthos Frandae de Gauthier de Saint-Victor, in AHDLMA 19 (1952) 3O4ss. 3 Ibid., 320-334. 4 Uti illic iacet, 320, lin. 12-35. ' Lib XV. cap 20, n. 38 (PL 42. 1087; CCL 50 A, 515); ex Sententiis Lombardi, 1, dist. VI. cap. unicum, n. 1 (I, 89, 8-13). 41* TESTIMONIUM COMESTORIS sinodis anathema est dialectica et perversa doctrina *Petri 1 Lum­ bardi et Pictavini *. « Qui cum non potuisset intelligere nec credere voluisset Uni­ genitum Dei Verbum filium Dei esse natura, id est 2 de substantia Patris genitum, non naturae vel substantiae dicit esse filium». Fatetur 3 tamen et si non ex substantia Patris saltem vel genitum ex Patre, « quia esse Patrem non est aliquid esse, quod in sequen­ tibus probatur ». «Quaeritur, inquit4, utrum Pater potuerit vel voluerit gene­ rare Filium. Ad quod dicimus: Posse et velle generare Filium non est aliquid posse, quia esse Patrem non est aliquid esse ». Conse­ quens est ergo esse Filium vel esse Spiritum Sanctum non est ali­ quid esse. ♦Unde et discipulus eius5: « De hoc termino, inquit, Deus de Deo, dici potest quod nihil [/ege nec] secundum essentiam nec secundum relationem praedicatur de Deo»6. Et idem dicit * Pic- * Verba inter duos astericos ascripta adnotationes sunt ipsius Gualteri (cf. P. Glo­ rieux, 195). 2 ia esi Lomb., idem Glorieux. J Textus dependere videtur ab eodem numero Dist. VI: «sed filium voluntatis Dei» (89, 12-13); dein sequuntur quaedam verba ex Dist. VI1, c. 1, n. 1 (92, 5). ·* Conficitur ex eadem Dist. VII, c. 1, n. 1 (91, 16 ac 19-20); ultima verba autem, ex fine eiusdem numeri (92,5). 5 Licet discipulo assignen­ tur, uti iacent haec verba inveniuntur in Sententiis Petri Pictaviensis, I, c. 19 (ed. Moore- Dulong, tom. 1, 165s, lin. 46s; PL 211, 876 B), cum commento: « nam regula illa data est de incomplexis ». Quod autem revera Manducatoris sunt apparet ex Glossa in Sententias olim Petro Pictaviensi attributa: «Sed si hec nomina dicuntur de Deo secundum essentiam, quomodo stabit regula illa nominum significantium essentiam, scilicet quod omnia dicun­ tur de singulis personis et de omnibus singulariter et in summa ?... Huiusmodi tamen obicctiones non tangunt Manducatorem. Non enim dicit hec nomina et similia dici de Deo secundum essentiam vel predicare divinam essentiam. Non enim aliquod ponunt, sed tantum excludunt. Cum enim dicitur: ‘Pater et Filius sunt similes vel equates’, cum videatur affirmare, vim habet negationis. Et est idem ac si dicatur: in nullo dissimilefs] in nullo inequales » (cod. Bamberg. Patr. 128, f. 34; cf. A. Landgraf, Recherches sur les écrits de Pierre le Mangeur, in RTAM 3, 1931, 294). 6 Res omnino curiosa quod Magister Petrus Comestor, discipulus Lombardi, non nominetur a Gualtero. Sed non si­ mus obliti quod, amicus abbatiae S. Victoris qui non semel praedicaverat illic, Manducator etiam fuit cancellarius Parisiensis ac inde inter potentiores et digniores Ecclesiae Parisien­ sis. Unde etiam apparet quare diatribus titulum non ferat Contra Quinque Labyrinthos Franciael Mortuus, ut videtur, Parisius 22 octobris 1178, Magister Petrus uti canoni­ cus regularis S. Lupi Trecensis scpultus fuit apud S. Victorem, sicut testatur Obituarium S. Lupi: « Obiit magister Petrus Manducator, Sancti Petri decanus et canonicus Sancti Lupi, qui scpultus est apud Sanctum Victorem Parisiensem » (cf. A. Longnon, Obituaires de la Province de Sens IV, Paris 1923 , 297 C). PROLEGOMENA 42* tavinus h « Filius non est de aliquo, id est non est de essentia, ita ut1 2 ‘aliquo’ neutraliter accipiatur; aliquid enim et aliud ad essen­ tiam referuntur; aliquis et alius ad personam. Unde dicimus hoc nomine aliquis vel unus nil poni cum de Deo dicitur, quemadmodum nec aliis numeralibus. Nomen igitur persone significat substantiam, non usiam sed ypostasim. Nos vero relictis huiusmodi abbagi- bus3, dicimus: Filius non est de aliquo quia non est de essentia. Non ideo dandum est: Filius est de nichilo, quia negatio plus tollit quam affirmatio ponat; removet enim essentiam * cum persona ». Proinde Comestor primus exstat inter testes fideles circa opera Ma­ gistri sui, immo et primarius. Quod Lombardus evangelium Lucae glossa- verat necnon et illud Matthaei, testimonium eius iam audivimus. Innuere etiam videtur, saltem ex silentio, quod Magister Marci evangelium glos- saverit quatenus in sua propria glossa in illud dicit quod « quia pedissecus est Mathei4, etiam pro difficultate eum reliquerunt antiqui, nec legit eum Magister Anselmus nec Magister Radulfus frater eius »5. Dein, ex obliquo referre videtur ad quandam interpretationem Ma­ gistri in loannem: Si non venissem et locutus eis non fuissem, peccatum non haberent (15, 22). Inter enim Quaestiones Comestoris: Petre, Satanas expetivit vos6, una agit de peccato infidelitatis et de ignorantia ex con­ temptu, ubi Comestor quodammodo opponit opinionem Magistri. Magis autem controversia videtur super Libr. II Sententiarum, d. 22, c. 5 7, quam quaedam Glossa in hunc locum. Quasi idem dilemma apparet circa quandam expositionem Lombardi in Apocalypsis 22, 11: Qui in sordibus est, sordescat adhuc: scilicet an inveniatur in sua glossa in hunc librum vel potius in quadam discussione in Sent. 11, d. 36, c. 1, n. 2 8. Uti autem expo- 1 Textus conficitur ex diversis elementis in cap. 5 Libri 1 Sententiarum Pictaviensis (ed. Moore-Dulong, I, 36-37; vel in versione Domni Hugonis Methoud, PL 211, 807s). 1 ut Piet., aut Glorieux. (Pict.?). 3 abbagibus Glorieux (Gualterus ?), ambagibus Moore < Verba sunt Augustini, De consensu evangelistarum 1, c. 2, n. 4: « Marcus eum (Matth.) subsecutus, tamquam pedissequus et breviator eius videtur » (PL 34, 1044; CSEL 43, 4). 3 Cod. Oxon., Bodl. Laud. mise. 291, f. 93b; apud B. Smalley, Some Gospel Commentaries of the Early Twelfth Century, RTAM 45 (1978), 151. 6 Quae Quaestiones inveniuntur in codice Treccnsi 964 (olim Claraevallis H 22), if. 89r-232v, ubi nostra quaestio f. 92v; quaedam, etiam in cod. Paris., BN lat. 18108, uti nostra (f. 99a-c) 7 Tom. I, 446s. 8 Ibid., 537. Textus quaestionis (quae in codice attribuitur Magistro Praepositino) invenitur in ms. Paris. Mazarine. 1708: < Augustinus: Iustum est ut qui in sordibus est, sordescat adhuc’. Ergo iustum est ut qui in peccatis est, peccet adhuc. Ergo iustum est iniustum. — Solutio magistri Pagani: Hoc nomen ‘iustum’ TESTIMONIUM COMESTORIS 43* nitur in quadam serie Quaestionum in. cod Paris. Mazarine. 1708, f. 260, necnon et sub eodem capitulo II Sententiarum in glossa cod. Neapolit. VII C 14, f. 121vl, certius refertur ad Sententias Magistri. Quoad Vetus Testamentum idem discipulus et successor Magistri clare monstrat quod Lombardus XI1 Prophetas minores glossavit in scholis; scilicet, ut videtur, quod coram se seu in manibus suis quandam glossam anteriorem habuit quam inde de novo glossabat. Super textum enim Amos 5, 3: Urbs de qua egrediebantur mille, relinquentur in ea centum; et de qua egrediebantur centum, relinquentur in ea decem de domo Israel, Comestor commentum facit in eadem serie quaestionum Petre, Satanas 2: Secundus articulus. Quaeritur utrum a perfecta caritate possit esse descensus ad imperfectam. Et Magistrum, inquit, audivi super hoc haesitantem... Huic autem parti contrarium videtur quod in XII Prophetis legitur: De urbe de qua egrediebantur mille, non egre­ diebantur nisi centum, et de qua egrediebantur centum, non egredie­ bantur nisi decem. Et Glossa super hunc locum innuit3 quod huiusmodi descensus a mille ad centum, a centum ad decem significat descensum a perfectione caritatis ad imperfectionem et sic a per­ fecta caritate potest esse descensus ad imperfectam. Sed cum vi­ deatur esse illa auctoritas ad infirmationem huius partis, iuxta considerationem, inquit, Magistri potius erat ad eius confirmatio­ nem. Aiebat enim quod ideo posuit Propheta limites numerorum, nec ultra vel citra progressus, quia perfectionem significat, ut per hoc innueret quia a perfectione non est descensus ad imperfectio­ nem, quia decem est infimus limes numeri et perfectionem signi­ ficat. Noluit itaque Propheta citra progredi ad inferiorem numerum, ut innueret quod a perfectione non est descensus ad imperfectio­ nem. Quaerebatur tamen ab eo quid significatur per huiusmodi multipliciter dicitur... Magister Petrus Comestor, habens solutionem a Magistro Petro Lombardo, dicit quod verba prime conjugationis significant actionem, ut ‘sordido’, id est 'facio sordidum’. Verba vero secunde conjugationis passionem significant, ut ‘sordeo’, et inchoativa derivata ab illis, ut ‘sordesco’, id est ‘fio sordidus *. Et secundum hoc ita intelligitur ‘iustum est’ etc. ‘sordescat’, id est ‘fiat sordidus’ · (f. 260b). Cf. RTAM 3 (1931) 295s. i Quoad textum, cf. A. Landgraf, Drei Zweige der Pseudo-Poitiers-Glosse zu den Sentenzen des Lombarden, RTAM 9 (1937) 183. 2 Quaestio incipit: «Opera quae pos­ sunt fieri in perfecta caritate, possunt fieri sine omni caritate» (cod. Trecensis 964, f. 146v); invenitur unacum quadam quaestione parallela apud A. M. Landgraf, Der Einfluss des milndlichen Unterrichts auf theolo^ische Werke der Friihscholastik, in Collectanea Franc. 23 (1953) 288-289. 3 Cf. Glossa ordin. in Amos 5, 3 (IV, 363 C). 44* PROLEGOMENA descensum a mille ad centum, a centum ad decem. Ad quod dice­ bat quod in perfectione caritatis potest aliquis tepescere, non ta­ men perfectionem amittit. Post Comestorem pauci sunt qui ultra Glossas in Psalmos et in Aposto­ lum alia opera Magistri memorant in Sacrani Scripturam. Immo, Petrus Pictaviensis, «praepositus scolarum Petri Comestoris», uti eum designat Gualterus S. Victoris 1, illa sola cognovit, ut videtur. Quod scholas Lom­ bardi non frequentabat, uti quidam autumant 1 2, deduci potest ex eodem testimonio Gualteri. Dein, Manducatore cancellario facto, « magister Pe­ trus Pictavinus cathedram tenuit theologicam »3, donec ipse cancella­ rius electus fuit, anno 1193. Interim autem Glossas Lombardi in Evangelia novit Petrus Cantor ex illis Manducatoris iam citatis; unde in suis Glossis super Unum ex quatuor (c. 1188) ad Luc. 7, 43, solutionem Lom­ bardi proponit: Plus debet qui plus accepit... Si generaliter verum est: qui amplius debuit amplius diligit, ergo Magdalena plus beata Virgine dilexit. Ad hoc ita solvit Petrus Lombardus: Donare interdum pro dare ponitur, interdum pro condonare. Hic utramque significationem habet, ut ita intelligatur: cui plus donavit, id est cui plus condona­ vit et dedit; et secundum hoc verum est: cui plus condonavit de commissis et dedit de caritate plus diligit4. B. Stephanus Langton. In fine duo testes inveniuntur, remotiores quidem sed haud dimit­ tendi: Magister Stephanus Langton, qui post cursum in artibus Parisius factum scientias sacras ita coluit ut inter primos magistros agnoscatur 1 In Contra quatuor labyrinthos Franciae, IV, c. 8 (cd. cit. 274s). 2 C. Oudin cum designavit fidelissimum discipulum Magistri, in suo Commentario de scriptoribus ecclesiae antiquis (Lipsiae 1722) II, 1499, vel quia in multis dependet a Sententiis Lombardi vel potius quia quaedam glossa antiqua, Summa divine pagine, olim ei attributa fuit (cf. Pro­ legomena nostra ad tom. 1, 163*, sub verbo Petrus Pictav. [pseudo-]). Recentius cum de­ signavit son principal disciple cl. J. de Ghellinck, L’essor de la littérature latine au XIIe siècle I, 73; et élève de Pierre Lombard, 79. 3 Ita Chronica Albrici Monachi Trium Fontium, ad annum 1169 (MGH, SS. XXIII, 835, lin. 15); infra dicit quod Pictaviensis mortuus fuit anno 1205 post annos 38 ut lector theologiae in scholis. 4 Ex cod. Mer­ ton College, Oxoniae, 212, f. 115b-c, uti indicat cl. B. Smalley, Some Gospel Commentaries οI the Early Twelfth Century, in RTAM 45 (1978) 155. 45* TESTIMONIUM LANGTON post Petrum Cantorem (qui probabilius magister eius fuit) *; ac parum post, Magister frater Hugo de Sancto Caro (f 1263), ordinis Praedicato­ rum 2, cuius glossae ex illis saec. XII contexuntur. Nostri non est elucidare magnum corpus operum Magistri anglici in sacram paginam vel determinare quae opera proprie sua sint et quae opera aliorum ab eo elucidata in quadam glossa in Glossam, etc.3. Quo­ modo enim determinare possimus quas glossas legerit in XII Prophetas antequam procederit ad quandam expositionem allegoricam ? Dicit enim: « Perlecta littera cum glossis usque ad hunc locum, scilicet Concepit adhuc [Osee 1, 6], redi ad principium, exponendo allegorice»4. Immo, quaeri potest quomodo et quantum dependeat a simili opere Petri Cantoris 5. Negotium enim nostrum potius est determinare utrum testis fidelis fuerit circa laborem et opera Magistri Lombardi. Quod revera talis sit primo apparet ex hoc quod quasdam lectiones variantes in Glossam or­ dinariam refert ex parte nostri, praesertim in Glossa in Isaiam: 1. In Isaiae 7, 15: Butyrum et mei comedet, ut sciat reprobare malum et eligere bonum, Glossa interlinearis legit: « nunquam vitiorum patet af­ fectibus »6. Ubi notat Magister Stephanus 7: « Nota quod ista interlinea­ ris non est de originali; et ubi nos habemus in interlineari affectibus Lom­ bardus habet aspectibus. Ex quo verisimile est quod littera sit corrupta, et vera littera sit ista: que nunquam virorum patet aspectibus ». 2. In Isai. 8, 1: Et dixit Dominus ad me: Sume tibi librum grandem, et scribe in eo stylo hominis, legitur in Ordinaria 8: « Et dixit Dominus ad me: Sume tibi. Primum propheta praedicit Achaz futurum; ipse Dominus praecepit ut signum petat; inde ad domum David verba convertuntur, et virgo paritura filium promittitur et filius nasciturus». Ubi Langton9: • Circa vitam Magistri Stephani cf. R. Forevillc, art. Étienne Langton, in DSpirit. IV 11961], 1495-1502; et recentius P. B. Roberts, Studies in the Sermons of Stephen Langton (Toronto 1968) 1-16; et J. W. Baldwin, Masters, Princes and Merchants: The social Views o/ Peter the Chanter and his Circle (Princeton 1970), I, 25-31. Hugues de Saint-Cher, in Catholicisme V [1962], 1039-41. 2 Cf. A. Duval, art. 3 Cf. studia adhuc pretiosa G. Lacombe ac B. Smalley, Studies on the Commentaries o/ Cardinal Stephen Langton, in AHLDMA V (1930), 5-220; et RB nn. 7704-7939 (V, 232-302). < Cf. RB 7843 (V, 284); et etiam 7731, ubi Genesis exponitur componendo allegorias (ibid., 239). RB, nn. 7746 (V, 243) et 6457 (IV, 253). IV, I9V. 6 Glossa ordin. et interi. (Venetiis 1588) 7 Cod. Paris. BN lat. 14417, f. 181», uti citatur a cl. B. Smalley, La Glossa Ordinaria. Quelques prédécesseurs d’Anselme de Laon, in RTAM 9 (1937) 400. cit. IV, 21c. 5 Cf. 8 Ed. » Cod. Paris. BN lat. 14417, f. I82v; cf. B. Smalley - G. Lacombe, The Lombard’s Commentary on Isaias and other Fragments, in The New Scholasticism 5 (1931) 132; necnon et RB 6640, I (IV, 326). PROLEGOMENA 46* «Et virgo promittitur paritura filium. Talem enim litteram ponit leronymus1, et est sensus: virgo promittitur paritura filium. Lombardus sic habet: Virgo paritura promittitur et filius nasciturus ». 3. In Isaiae 8, 9, ipse textus habet: Congregamini, populi, et vinci­ mini, et audite. Ubi nos advertit Magister Stephanus: « Nota quod L o mbardus non habet hic hoc verbum vincimini, sed Hieronymus 1 2 habet. Lombardus enim sic dicit: Congregamini, populi, et audite etc. »3. 4. In ipsa Glossa in Isaiae 8, 14: Et erit vobis in sanctificationem; in lapidem autem offensionis, et in petram scandali, ubi legitur: « Horum scholam accepit Achibam [Akibas Hieron. 4] quem magistrum Aquilae proselyti autumat », notatur quod « Lombardus autumant » legit 5. 5. Item, in ipsa Glossa in Isaiae 9, I: «Primo tempore alleviata est terra Zabulon: in qua Christus primum praedicavit et miracula fecit » 6, notat glossa Langton: « In qua Christus primum praedicavit etc. Sic enim ha­ bet leronymus7; Lombardus vero sic: quo Christus primum predicavit » 8. Unde oritur quaestio an Glossam Lombardi in Isaiam revera in ma­ nibus habuerit Magister Stephanus, eo magis quia Magister Hugo de Sancto Caro tales textus non cognovit, ut apparet ex Glossa sua in Isaiam. Nihilominus quomodo possimus negare suas affirmationes ? Restant enim alii textus ubi eadem quaestio poni posset: 6. In Osee 1,9: et ego non ero vester, ubi in Glossa ordinaria 9 idem textus legit: et ego non ero Deus vester, Magister Hugo de S. Caro scribit: «et ego non ero vester. Glossa: Deus. Sed Lombardus habet Do­ minus in textu »10. Supponi potest quod haec sumpserit Magister 1 Hieron., In Isaiain III, ad cap. 8, 1-4: « Quo respondente: Non petam, et non tempta­ bo Dominum, dimisso rege impio, ad domum David Dei verba vertuntur, et promittitur ci virgo paritura filium» (PL 24 [1845], 114 B; CCL 73, 111). 117 B; CCL 73, 114). 2 In h.l. (PL 24, 3 Cod. Paris. BN lat. 14417, f. 183v; B. Smalley - G. Lacom­ be, uti supra; cf. RB 6640, 1. 4 Cf. Hieron., In Isaiam 111, ad cap. 8, 14: « Duas domos Nazarei, qui ita Christum recipiunt, ut observationes legis veteris non omittant, duas familias interpretantur, Sammai et Hellel, ex quibus orti sunt scribi et pharisaei, quorum suscepit scholam Akibas, quem magistrum Aquilae proselyti autumat et post cum Mcir...» (PL 24, 119 A; CCL 73, 116). 5 Cod. cit., f. 183v; B. Smalley, ibid.; in editione Hieron. (CCL 73, 116, 45) autumant legitur in codice B (sacc. vm). 6 Ita Glossa ordinaria in ed. Lugdun. (1539), IV, 24a. 7 Hieronymus: « terra Zabulon et terra Nephthali prima Christi videre miracula», ac parum infra: « Et, iuxta Hebrai­ cum, primo tempore relevata esse dicitur onere peccatorum, quia in regionibus duarum tribuum primum Salvator evangelium praedicavit» (PL 24, 124 C; CCL 73, 122, 29-34). » Cod. cit., f. I85v. ’ Ed. Vcnetiis 1588, IV, 334r. io Ed. Paris. (1530ss), IV, f. 284v; ed. Venctiis (1754), V, f. 168b; cf. B. Smalley, 134. 47* TESTIMONIUM LANGTON Hugo ex quadam serie glossarum Magistri Stephani in Prophetas mi­ nores L 7. In Zachariae 1, 21: Et venerunt isti deterrere ea, post isti «fabri» adiungitur «sicut leronymus et Lombardus»1 2. In ipsa Glossa ordinaria jabri interlinearis est (IV, 407v). In Glossa Hugonis a Sancto Caro incor­ poratur in ipsum textum: « Et venerunt isti fabri, id est Angeli venerunt iam contra Babylonios »3. Insuper Magister Stephanus, iuxta studia et documentationem cl. G. Lacombe, postulas confecit super beati Pauli apostoli Epistolas4, quae revera sunt quaedam glossa in Glossam Magistri5. Proh dolor autem pauca exempla offert cl. editor, et non semel ita abbreviata sunt quod doctrinam Magistri revera non illustrent. 1. In Rom. 6, 15: Quid ergo? peccavimus [peccabimus Vulg.], quoniam non sumus sub lege, sed sub gratia ?, notat Langton: « Quid ergo ? peccavi­ mus...?6 hoc quidam heretici qui volentes persuadere Legem esse tenen­ dam, fideles ad hoc inconveniens ducere nitebantur ut confidentia gratie peccarent, ex quo non tenebant Legem a peccato cohercentem. Cohercentefm]: quidam libri qui correcti esse dicuntur habent cohercentem, sed male; immo liber Lombardi habet utramque litteram, scilicet coher­ centem et coherentem; unde in glossatura Anselmi coherentem est interli­ nearis »7. Quae verba aenigmatica quodammodo illustrari possunt textu Glos­ sae ordinariae: «Quid ergo? Quasi: quia lex a Deo, peccat qui eam dimittit pro gratia ? Quid ergo? Peccabimus? Quia non sub lege quae terret, sed sub gratia, quae bene promittit; quid ergo: peccabimus ? Hoc quidam, qui 1 De quibus, cf. RB nn. 7841-7885; series E, nn. 7886-97, dubia iudicatur a cl. editore Stegmiiller. 2 jn cod. Paris., BN lat. 505, f. 109r; RB n. 7860, uti pars se­ rici B in XII Proph. (V, 287); et in cod. Oxon., Exeter College 23, f. I36v, ubi legitur: « EI venerunt isti, fabri, detrahere ea: sic enim dicunt Hieron. et Lumbardus », uti notat B. Smalley, The Lombard's Commentary..., 133. In vanum autem quaesivimus talem addi­ tionem apud Hieronymum in h.I. (PL 25, 1427s; CCL 76 A, 760s). 3 Tom. V, 214b. 4 G. Lacombe, Studies on the Commentaries of Cardinal Stephen Langton, in AHDLMA 5 (1930) 5-151, praesertim c. II: Postille super Apostolum 52-63; et testimonia Ottonis de S. Blasio et pscudo-Henrici Gandavensis, ibid. 14, in notis 1-3. 5 Cod. Paris. BN lat. 14443 (olim S. Victoris 377) in manibus habuit idem Lacombe, cuius descriptionem brevi­ ter limavit, ibid. 54-57; quoad alios codices cf. RB nn. 7907-7920 (V, 295-298). 6 Co­ dex S. Victoris peccavimus legit (f. 269d), uti etiam textus Hugonis de S. Caro, ubi ta­ men peccabimus invenitur in ipsa glossa Praedicatoris (VII, 39c). Quod peccavimus hic legendum sit apparet etiam ex editione Ambrosiastri in Rom. 6, 5 (PL 17 [1845], 103 B-C; CSEL 81-1, 202, 203). 7 Cf. G. Lacombe, art. cit., 59, n. 1. 48* PROLEGOMENA legem quasi cohaerentem vel coercentem praedicant et tenendam » 1. Unde quaedam saltem verba sumpsit Magister Lombardus in suam Glossam 2; Quid ergo ? Quasi: quia non sumus sub lege quae terret, sed sub gratia quae bonum promittit. Quid ergo faciemus ? an scilicet pec­ cabimus hac fiducia, quoniam non sumus sub lege, sed sub gratia ? Hoc quidam dicebant qui legem quasi cohaerentem praedicabant tenendam. Quod Apostolus removens ait: Absit! — Vel ita: Am­ brosius ♦ 3: Dixi nos sub gratia esse, non sub lege, et « quoniam lex a Deo est, ne per hoc forte ei opponeretur, ipse sibi opponit »4. Quasi: quia lex a Deo est, quid ergo dicemus? Dicemus hoc, scili­ cet, quod peccabimus, quoniam non sumus sub lege, sed sub gratia, id est quod legem dimisimus pro gratia? Absit! Testimonium Magistri Stephani non velimus dimittere, utpote fun­ datum in libris quos in manu habuerit, etsi libris nostris adversetur. 2. In Rom. 11, 7, aenigmatice notat Magister Langton5: « Sicut illi qui volunt, etc.: littera ista plana, sed verior est ista littera que est in libro Lombardi ». Agitur, ut videtur, de recta lectione cuiusdam auctoritatis Augustini quae iuxta rubricam Magistri (in cod. z, f. 33c) sumpta est sal­ tem in parte ex libro De praedestinatione sanctorum: « Electio 6 igitur gra­ tiae est, non meritorum ». Dein addit Lombardus: « Excaecatio vero me­ ritorum est o. Dein, sub rubrica Augustinus de eodem 7: « Excaecati sunt enim quia credere noluerunt, sicut et illi quia voluerunt crediderunt. Mi­ sericordia igitur et indicium in ipsis voluntatibus facta sunt... ». Haec ergo est littera in libro Lombardi. 3. In Hebr. 2, 5: Non enim angelis subiecit Deus orbem terrae futurum Magister Stephanus indicium seu difficultatem profert cuius solutionem invenire non possimus sine recursu ad codices Glossae Magistri. Audiamus eius indicium antequam textus examinatur 8: «Ut [ ubi] omnia etiam futura sunt facta» in dispositione «se­ cundum illud: Qui fecit, etc. ». Quidam libri sic habent: Secundum illud Ysaie: Qui fecit, etc., sed male habent. In libro enim Lum- > Glossa ordiri. (Venetiis 1588), VI, 15a; ex fonte ignoto. 2 pl 191, 1408 C-D; et cod. Vatie, lat. 695 ( z), f. 21a. J Ambrosiaster, uti parum supra. 4 ei omit­ tit Ambros ; et loco opponit legit proposuit (ibid ). s Nihil aliud hic notat G. La­ combe (59, nota 2). 6 PL 191, 1482 D - 1483 A; ex De praedestinatione, c. 6, n. 11 (PL 44. 969), ex Floro, 210. ’ Ibid. 8 Cod. Paris. BN lat. 14443, f. 415a; G. Lacombe, Studies, 59. 49* TESTIMONIUM LANGTON bardi non habetur hec dictio Ysaie; nec ista autoritas: Qui fecit que futura sunt hiis verbis est in Ysaia, nec alibi in nostra transla­ tione. Sed Gregorius in Originali super primam visionem Ezechielis dicit >: Ysaias in veteri translacione ait: Qui fecit que futura sunt. Quid inde scripserat Magister Lombardus in Hebr. 2, 5? Ad initium seu ad Non enim [angelis] verba profert Glossae ordinariae 2: Dixit négligentes dignos esse poena qui contemnunt gratiam per apostolos et miracula et dona confirmatam. Hic dicit Christum esse potentem vindicare et suos per passionem mortis salvare. Quasi: Vere non effugiemus si neglexerimus salutem Christi, cum pro ser­ mone angelorum non observato puniti sunt ludaei, quia Filio subiecit Deus orbem terrae, quod non fecit angelis... Quibus dein adiungit verba loannis Chrysostomi in Homilia IV in Ep. ad Hebraeos (Mutiano Scholastico interprete)3: Vel ita: Deus subiecit, non angelis, sed Filio, orbem terrae futurum. Ita hic dicit futurum, sicut alibi dixit: Qui est forma futuri4, de Adam et Christo loquens, et respectu temporum Adae futurum secundum carnem Christum dicit, sic etiam nunc futurum orbem dicit quantum ad Christum. Futurus quippe erat orbis quantum ad Filium Dei qui semper erat, et ne de altero orbe disputari intelligeretur, addit de quo orbe loquimur. Hoc addit ne mentem audi­ toris errare relinqueret, dum alius quaereretur orbis. Hunc ergo orbem futurum non angelis, sed Christo subditum dicit. In fine, licet non clare appareat in textu Patrologiae, alia auctoritas offertur sumpta de Glossa ordinaria in hunc locum 5, ubi inveniuntur illa verba quae secundum Stephanum Langton non sunt in libro Lombardi: Quod comprobat auctoritate David, qui futura quasi praeterita refert, utpote admissus divinis consiliis ubi omnia etiam futura sunt facta, secundum illud Isaiae: Qui fecit quae futura sunt. Sed praestat ut [Cui praemittit, Glossa ord.] de Christi humilitate ne per [rectius, pro, ut in Gl. ord.] ea dubitetur de exaltatione. ______ 5___________ 1 Grcg. Magnus, Homil. in Hiezechilicletn Prophetam, Lib. I, hom. X, n. 26: «Unde et in translatione veteri per Esaiam dicitur: Qui fecit quae futura sunt » (CCL 142, 157; PL 76, 896 D). 2 pl 192, 415 C-D; ex Glossa ordin. VI, 137a. 416 A; ex PG 63, 261ss (paucis mutatis). Lomb. II. ·* Rom. 5, 14. 3 pl 192, 415 D - 5 Tom. VI, 137 A. 4· 50* PROLEGOMENA Utrum haec dictio non sit in libro Lombardi, ut autumat Magister Langton, nescimus. Invenitur saltem in codice vel codicibus qui fontes erant editionis Parisiensis 1535, quae repetitur (et pessime quidem) in Patrologia latina. Ex alia parte, in confirmatione dicti Magistri Stephani, oportet adiungere argumentum ex silentio Glossae Magistri Hugonis de Sancto Caro, ubi saltem in parte repetit solum textum seu auctoritatem loannis Chrysostomi: «Vel ita: Deus non subicit angelis... de quo orbe loquimur» L Unde supponi potest quod saltem viva voce Magister Petrus ultimam auctoritatem olim delevit de libro suo. An distringat nos (cum Seneca, Epist. 2) multitudo librorum necnon et argumentorum? Nihilominus, ut clare apparet, nos conducunt ad con­ clusionem quod Magister Stephaniis Langton testis omnino fidelis est quoad opera nostri Magistri, etsi cathedram tenuerit in scholis S. Mariae iam multis annis post mortem Lombardi. Concedimus quod stallum non possidebat in ecclesia Parisiens *! 2; nihilominus cathedram tenebat prope eam. Ita enim innuere videtur Innocentius papa 111 in duabus epistolis, sub die I februarii 1206, directis priori S. Victoris Parisiensis, Symoni succentori Silvanectensi, et Magistro S. de Languet theologo Parisius com- • Ed. Vcnetiis 1754, tom. VI1, f. 241a. * Quidam Magistrum Langton vident inter canonicos S. Mariae co quod in quadam epistola ad loannem regem Angliae anno 1207 Innocentius 111 laudat tam doctrinam Stephani quam vitam eius, «ac sic per hoc cum vita concordaret doctrinae, dignus est habitus praebendam obtinere Parisiensem» (Ep. CCX1X, PL 215, 1328 B-C; Potthast n. 3111, tom. I, 264). Nihilominus non sequitur talis illatio, eo quod Clemens papa 111, sub anno 1188, Mauricio Parisiensi episcopo concessit seu statuit «ut, sicut predecessoribus tuis et tibi licuit ab antiquo, sit etiam liberum in futurum, cuin prebendas (ad te pertinentes] ipsas vacare contigerit, eas personis idoneis assignare...» (Cartulaire de l’église Notre-Dame de Paris I, 33; PL 204, 1291 C-D). Unde praebenda parisiensis non ex se significaret quandam praebendam apud S. Mariam. Revera in documentis S. Mariae semel tantum quidam Stephanus pres­ byter cuidam autcntlco Capituli subscripsit, et quidem primis mensibus an. 1191 (Cartu­ laire de ΓÉglise Notre-Dame I, 45). Suspicamur quod casu vel ad experimentum adfue­ rit sessioni Capituli, et non ex officio (semel satis?). Immo planum est ex Obituario eiusdem Ecclesiae quod Magister Stephanus non fuerat canonicus S. Mariae, licet frater suus Magister Symon fuisset: « Non. lulii. Eodem die, debet celebrari translatio beati Tho­ mae martiris, Cantuaricnsis archicpiscopi, et debet fieri semiduplum... Eodem vero die, debet celebrari anniversarium Stephani, bone memoric Cantuariensis archicpiscopi, et Magistri Symonis, fratris dicti archicpiscopi et concanonici nostri. In quo anniversa­ rio tenetur capitulum Parisiense distribuere... Pro his autem distributionibus faciendis, dedit nobis magister Symon de Languetone, concanonicus noster, archidiaconus Can­ tuariensis. ducentas libras Parisiensium ad emendos redditus· (Eccl. Paris. Chartul. IV, 105). 51* TESTIMONIUM LANGTON moranti L Parum post Stephanus presbyter cardinalis tit. S. Chrysogoni documenta pontificia subscriberet, Ferenti eodem anno sub die 22 iunii, et Laterani 27 martii 1207 1 2. Ex alia parte eo quod Magister Hugo de S. Caro fontes non indicat unde traxerit maiorem partem operum suorum, non pleno iure titulum testis fidelis mereri videtur3. Casu enim invenimus quod quaedam (sed pauca) verba Petri Comestoris in Matth. 9, 5: Quid est facilius dicere: Di­ mittuntur tibi peccata: an dicere: Surge et ambula? incorporantur sine nomi­ ne in glossam Hugonis in Luc. 5, 23: Quid est facilius, etc.4. Simili modo in Luc. 7, 43: Respondens Simon dixit: Aestimo quia is cui plus donavit, verba Manducatoris quae iam in parte citantur supra ad initium cap. Ill, plene et quasi adamussim repetuntur a Magistro Hugone in sua Glossa in h.l.5: Respondens Simon etc. Nota: « donare interdum pro dare ponitur, interdum pro condonare. Hic ergo utramque significationem impor­ tat, ut ita intelligatur: id est, cui plus donavit, et condonavit. Ex hoc ergo sensu verum est: cui plus donatur plus diligit; id est, cui plus datur et condonatur, plus diligere tenetur. Mystice: Duo debi­ tores significant duos populos, Judaicum scilicet et Gentilem». Praeter rubricam: Mystice (ubi Comestor: « Prosequere glosam secundum misticum sensum ») et Ex hoc ergo sensu (ubi Comestor: «ex hac causa ») omnia excerpuntur ex Glossa eiusdem Magistri Petri, et semper sine suo nomine. Unde saltem sub hoc aspectu non est testis fidelis. Quis scit quanti alii loci inveniri possint! Non desunt ergo quamplures scholastici saeculi XII qui nos instruunt circa textum Libri Sententiarum et eius compositionem: quomodo, exempli gratia, et quando Magister textum perfecit vel notulas seu novas auctoritates marginibus apposuit. Quod facile intelligitur eo quod lectio secunda illius Libri primam quasi statim subsecuta est, scilicet proximo anno scholastico. 1 PL 215, 791 Λ - 792 Λ (Potthast, η. 2678); et 793 A-795 B (n. 2674). Potthast, Regesta Potiti/. Rom., 2823; et n. 3064 (et PL 215, 1335ss). 2 a. 3 Quoad Sen­ tentias eius et Quaestiones, cf. D. Van den Eynde, Stephen Langton and Hugh of SaintCher on the Causality of the Sacraments, in Franc. Studies 11, nn. 3-4 (1951) 141-155; ac K. F. Lynch, Some Fontes of the Commentary of Hugh de Saint-Cher: William of Auxerre, Guy d’Orchelles, Alexander of Hales, in Franc. Studies 13 (1953) 119-146. Neuter auctor merita negaret Magistri Hugonis quoad progressum theologiae in illo tempore. 4 Torn. VI, !60d, ad K. Quoad textum Comestoris, cf. B. Smalley, Some Gospel Commentaries of the early Twelfth Century, in RTAM 45 (1978) 156. B. Smalley, 154. Cf. etiam supra, p. 44*. 5 Tom. VI, 175d, lin. 1-9; ac 52* PROLEGOMENA Perpauci autem testimonia reddunt, uti iam vidimus, circa alia opera Lombardi, illa scilicet super Scripturas sacras. Vocem iucundam Comesto­ ris audivimus gloriantis in expositione Magistri in Luc. 5, 23: Quid est fa­ cilius dicere: Dimittuntur peccata...? Ipse etiam Lombardus quandoque innuere videtur quod alia opuscula in Verbum Dei composuerit quae publici iuris non fecerit. Ex alia parte, Petrus Pictaviensis cognoscere videtur illa solummodo in Psalmos et in Apostolum: forsitan defuerit oc­ casio ad alias referendas. Quod supponi potest quatenus suus discipulus, Petrus Cantor, glossas in Evangelia adhibuit seu potius cognovit ope il­ larum Comestoris. In fine, maximi valoris esse possunt testimonia Magistri Stephani Languetonis. Non desunt autem difficultates seu quaestiones: utrum, exem­ pli gratia, Glossam ipsius Lombardi in Isaiam et in alios libros sacros co­ gnoverit an solummodo eius codices Glossae ordinariae cum quibusdam annotationibus seu quadam correctione ipsius textus. Quod autem «omnes libros eius giosatos », scilicet ipsius Lombardi, in manibus potuerit habere manifeste apparet ex ipso obituario Beatae Mariae ubi enumerantur, eo quod illud documentum morti Lombardi re­ vera est longe posterius. Ibi enim statuitur quod statio anniversarii eius mortis solvenda sit de domo eius, seu ab illo canonico cui usus fuerit con­ cessus eiusdem domus. Unde etiam ante compositionem illius obituarii quidam Henricus iam defunctus locum occupaverat >; postea, ad annum 1217, eandem domum Capitulum Ebrardo canonico concessit eo tenore ut solveret stationem unam die anniversarii Magistri nostri 1 2. Quod autem alios libros Lombardi glossaverit Magister Stephaniis post suas glossas in Glossam Magistri in Apostolum, non apparet. Immo quod tangit Episto­ las canonicas dependet saltem in parte a glossis Petri Cantoris 3. Alia aliis libenter relinquimus ad investigandum, ad senectutem fe­ stinantes. 1 ♦ Statio illa persolvitur de domo Henrici, fratris Arnulfi Ruffi de Orliaco, que in morte illius Henrici venit in manu capituli. Henricus enim erat de familia beate Marie. Domus illa sita est iuxta sanctum Christophorum » (M. Gucrard, Cartulaire IV, 60; A. Molinler, Obituaires de la province de Sens 1-1, 126). Mirum omnino videtur quod Henricus agnoscatur ex nomine fratris sui, Arnulfi Ruffi de Orliaco; immo quaeri potest utrum legendum esset Orliaco an potius Ordiaco (Aureliaco], uti invenitur saeculo sequenti (AFH 3. 1910, 294), eo quod Amulius Rufus (Arnoul le Roux), homo satis famosus in scholis artium liberalium, originem habuit Aureliani seu propius ex districtu Abbatiae Sancti Evurtii Cf. B Hauréau, HLF XXIX, 573-79; necnon et R. Crozet, Arnoul de Saint-Euverte, in Dut. dt biographie française 3 (1939) 986s. Proleg ad tom. 1. 19·-20· 2 M. Guérard, Cartulaire 111, 358; cf. J Cf. RB, nn. 6526-30 vs. nn. 7921-27 (IV, 273; et V, 298s). APPENDICES TRES TEXTUS ORIGINALES MAGISTRI LOMBARDI lain in Prolegonienis ad tomum I Tractatus editur de processione Filii et Spiritus Sancti uti invenitur in quibusdam codicibus Glossae Magistri in Rom. II, 36: Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia: ipsi gloria in saecula. Amen L Talis titulus revera nostrae est confectionis, non Magistri, qui post Sententias absolutas hanc materiam (quasi duas co­ lumnas in cod. z) sustulit de Glossa sua. Aequo modo in eisdem codicibus antiquioribus Glossae in Apostolum alii tractatus inveniuntur, uti iam pluries innuimus, qui non solum illu­ strant modum operandi seu docendi Petri Lombardi in primis annis sui magistratus sed etiam multam materiam offerunt quam postea iunxit Libro Sententiarum. Ita iam auditoribus proposuerat quaestiunculas (uti iam notavimus in Prolegonienis), ex. gr. Quid sit fides, et quot modis acci­ piatur fides, et de quibus sit, quas postea non eliminavit i2. Tres tractatus proinde hic offeruntur qui textum huius tomi II quo­ dammodo illustrant (unde non semel infra lector ad illos refertur): ille in Rom. 1, 3: de Filio suo, qui factus est ei de semine David, qui revera est tractatus originalis seu primitivus de Incarnatione Domini, in codicibus antiquioribus 3; cui succedit alius: De sacramento Corporis et Sanguinis Domini, seu secundum codices De corpore Christi, ex Glossa in I Cor. 11, 25 4; dein, tractatulus De coniugio, ex Glossa in 1 Cor. 7, 1, qui omnino primitivus exstat prae illo in Libro IV Sententiarum5. i Cf. Prolog, ad tom. I, 90*-93*; in ipso textu primitivo Magistri (uti apparet ex codicibus) inventus fuit inter lucet Trinitas... et Nam [non add. codd.] propter hoc naturam summi boni (PL 191, 1495 C). 2 jn Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 A). 3 Quatuor saltem inveniuntur ubi talis tractatus lectori offertur: cod. Paris., BN lat. 649, ff. 2v-3b, ubi vacat inscribitur; et alter Paris. BN lat. 17246, ff. 2a-3d, sine signo cancellationis; Vatie., Vat. lat. 144, ff. 4b-6d; dein Vat. lat. 695. ff. 3a-4c. De quibus cf. Prolegomena ad tom. I, 65*- 68*. 4 PL 191, 1641 C - 1647 D; unde invenitur inter fontes tracta­ tus in Sent. IV, Dist. 8-13 (pp. 280-315). historica, 416. 5 Scii. Dist. 26-42 (pp. 416-590) cf. nota PROLEGOMENA 54* .1. TRACTATUS DE INCARNATIONE .1. Qui1 factus est, etc. Ecce commendatio auctoris quem commendat quatuor modis: ab origine, ibi: ex semine David; a virtute, ibi: qui 2 prae­ destinatus est Filius Dei in virtute; a gratia, ibi: secundum spiritum sancti­ ficationis; a liberalitate, ibi: per 3 quem accepimus gratiam etc. Quasi: Scripturae sanctae agunt de Filio, qui Filius factus est ei, scilicet Deo Patri, id est ad honorem eius. Factus, dico, tantum secundum carnem 4, non se­ cundum divinitatem. Augustinus *. Hoc dicit5 ne putetur homo tantum. Dicendo namque cum factum secundum carnem innuit alteram esse naturam secundum quam est infectus, scilicet divinam. Ambrosius *. « Eum 6 namque qui erat Dei Filius secundum Spiri­ tum sanctum, id est secundum quod Deus spiritus est et sine dubio sanctus est, factum dicit secundum carnem iuxta illud: Et Verbum caro factum est ut iam unus sit Dei et hominis Filius, lesus Christus ». Qui factus est se­ cundum carnem opere Spiritus Sancti de Virgine, id est natus. Augustinus, In Epistolam ad Romanos: Ubi «occurritur7 impietati haereticorum », qui obtuso corde hoc capitulum intelligentes, « Christum tantum hominem accipiunt; divinitatem vero in eo non intelligunt ». « Addendo8 enim secundum carnem servavit divinitati suam dignitatem » qua Christus « Verbum 9 Dei est per quod facta sunt omnia. Non est enim factus secundum id quod Verbum Dei est. Omnia eniin per ipsum facta sunt; nec fieri cum omnibus posset per quem facta sunt omnia. Neque ante omnia factus est, ut per eum fierent omnia. Ideoque Apostolus cum factum diceret Christum addidit secundum carnem; ut secundum Verbum quod est Filius Dei, non factum a Deo, sed natum esse monstraret ». 1 Rom. 1, 3. 2 Rom. 1, 4. 3 Rom. 1, 5. 4 Rom. 1, 3. 5 Cf. Au­ gustinus, Epistolae ad Romanos inchoata expositio, n. 4; « Et ideo Apostolus cum factum diceret Christum, addidit secundum carnem, ut secundum Verbum quod est Filius Dei, non factum a Deo, sed natum esse monstraret » (PL 35, 2090; CSEL 84, 150). » Am- broMAster, In Eplst. ad Romanos 1, 3, n. 2 (PL 17, 51s; CSEL 81-1, 15); Ioan. 1, 14. 1 Inclwala expositio, n. 4, multis omissis (2090; 148s). 149). ’ Ibid. (2090; 150). 8 Ibid., parum infra (2090; TRACTATUS DE INCARNATIONE 55* Origenes** : «Factus1 est autem sine dubio id quod prius non erat secundum carnem. Secundum Deum vero erat prius; et non erat quando non erat ». Cassiodorus, in Psalmum LIIII ♦: «Factus2 est autem, ut ita dixe­ rim, humanatus Deus; qui etiam in assumptione carnis Deus esse non desti­ tit; inconvertibilis manens, assumpto convertibili homine; naturam suam non minuens », hominis assumpta natura. Ambrosius, in libro 111 De Trinitate: «Secundum 3 carnem ergo ex semine David factus est. Deus autem ante saecula ex Deo natus est ». Augustinus, Contra V haereses *: « Qui4 ergo erat factus est. Sed quid erat ? Quid est factus ? Verbum erat [, caro factus est]; Filius Dei erat, filius hominis factus est; Deus erat, homo factus est. Suscepit humanitatem, non amisit divinitatem. Factus est humilis, mansit sub­ limis ». Augustinus, Contra Faustum *: « Christus5 enim lesus, in quantum Deus est, omnia per ipsum facta sunt; in quantum autem homo est, et ipse factus est», «ut esset lesus, id est Salvator, qui iam erat Creator». Augustinus, De fide ad Petrum*: «Dei6 ergo Filius hominis factus est filius; natus secundum naturae veritatem ex Deo Dei Filius, et secundum veritatem naturae ex homine hominis filius, ut non adoptione vel appellatione, sed vere in utraque nativitate Filii nomen nascendo ha­ beret, et esset verus Deus et verus homo, unus Filius. Non ergo duos Christos vel duos filios, sed tantum Deum et hominem unum filium con­ fitemur quem et propterea unigenitum dicimus manentem in duabus sub­ stantiis sive naturis non confusis neque inmixtis ». Ambrosius, in libro De Trinitate *: « Nec 7 semper tamen factum esse ad creationem refertur, sicut ibi8: Domine, refugium factus es nobis; et item: Factus es mihi in salutem. Non utique creationis diffinitio vel editio hic declaratur, sed nobis in refugium vel in salutem esse dicitur quod prius non erat ». 1 Cf. infra, Lib. Ill, d. 7, c. 1, n. 2 (p. 59). 2 Expositio Psalmorum, Ps. 56, Di­ visio (PL 70, 400 C; CCL 97, 507); in parte infra, p. 64, n. 17. c. 4, n. 34 (PL 16 [1845], 596 B-C; CSEL 78, 126; Rom. 1, 3. n. 7 (PL 42, 1107). 3 Scii., De fide, IU, ·» Ps-Augustinus, cap. 5, 5 ita rubrica parum supra in opere Flori Lugd. (coi. 34); revera Ex Libro Enchiridion (ita etiam Florus), c. 38, n. 12 (PL 40, 251; CCL 46, 71); in parte in Libro Ill Sent., d. 4, c. 2, n. 4 (p. 40). Ultima phrasis » ut... Creator», ex Enarrat, in Ps. 118, sermo 32, n. 5 (PL 37, 1595; CCL 40, 1775). 4 (25, lin. 19ss). 6 Cf. infra, Lib. Ill, d. 1, c. 1, n. i Id est, De fide, 111, c. 5, n. 35 (PL 16 [1845], 596 C; CSEL 78, 120). 8 Ps. 89, 1; dein Exod. 15, 2. 56* PROLEGOMENA .2. Ambrosius in libro Quaestionum veteris et novi testamenti, qui ab ignorantibus praetitulatur Augustini *. Sed quaeri potest: «Cum1 nos Salvatorem natum profiteamur, cur Apostolus factum eum dicat ex2 semine David, cum aliud sit fieri, aliud nasci? Qui etiam alio loco inquit: factum ex muliere. Aliquid ergo significavit hoc dicto. Quia enim non humano semine concreta est caro Domini in utero Virginis et corpus effecta, sed effectu et virtute Spiritus Sancti, ideo Apostolus dicit factum, non natum. Aliud est enim semine admixto et sanguinis coagulo generare; aliud non permixtione sed virtute procreare ». Possunt homines generare filios homines, sed non facere. Augustinus in libro De Trinitate*. Item3: « Etsi non intercessit semen hominis in conceptione Virginis, tamen quia ex ea carne Christus formatus est, quae constat ex semine, recte dicitur factus ex semine ». .3. Augustinus in libro quarto De Trinitate: «Si4 autem quaeri­ tur: ipsa incarnatio quomodo facta sit, ipsum Verbum Dei dico carnem factum, id est hominem factum, non tamen in hoc quod factum est con­ versum atque mutatum », « sed5 carne, ut carnalibus congruenter ap­ pareret indutum. Ita sane factum, ut ibi sit non tantum Verbum Dei et hominis caro, sed etiam rationalis hominis anima; atque hoc totum et Deus dicatur propter Deum et homo propter hominem ». « Tanta 6 est enim unio utriusque naturae, ut totum dicatur Deus, totum homo, et vicissim Deus-homo, homo-Deus, quod non in substantiis hominis contingit ». * Cf. Lib. Ill, d. 4, c. 3, n. 1 (p. 40s). 2 Rom. I, 3; dein resp. Gal. 4, 4. ' Repetitur infra in Libro III, d. 1, c. 3, n. 2 (p. 41); forsitan Syagrii est, ut ibi notatur. 4 Cf infra, III, d. 6, c. 6, n. 4 (57s). 3 Ibid., 58, lin. 3ss. Inutilis nunc nobis videtur promissio facta in Prolegomcnis ad tom. I (p. 88*, nota 2), scilicet ut ostenderetur quod hic Magister sese opponeret Glossae Magistri Roberti de Meliduno. Quaestio ageretur potiu» circa chronologiain confectam a suo editore, cl. R. M. Martin, O.P., ratione cuius oppositionem erga Lombardum supponit ex parte Meliduncnsis. Cf. R. M. Martin, O.P., Oeuvres ih Robert de Melun ll. Questiones theologice de epistolis Pauli, in Spicii, sacrum Lovan. 18 (Louvain 1938). Sicco pede transeamus. 6 Auctoritas aenigmatica quae adhuc quaerit suum auctorem. Ambrosio attribuitur a Roberto de Meliduno in Sententiis II p 2, c. 258 (cf nota R. M. Martin, in Oeuvres de Robert de Melun, II, 11); non invenitur apud Ambrosiastrum. Communius Augustino assignatur, forsitan ob eius dictum in De 57* TRACTATUS DE INCARNATIONE «Quod1 si difficile intelligitur, mens fide purgetur, magis magisque a peccatis abstinendo et bona operando. Dif­ ficilia enim sunt haec ». Augustinus in eodem* : .4. Hic autem quaeritur quomodo hic dicat Augustinus totum, cum alibi 2 dicat humanam et divinam naturam illius personae non esse partes, his verbis (Augustinus, Contra Maximinum haereticum *): « Christus3 una persona est geminae substantiae, nec tamen Deus vel homo pars huius personae dici potest. Alioquin Filius Dei antequam for­ mam servi susciperet non erat totus, et crevit cum homo divinitati eius accessit ». Solutio * 4. Ad quod respondetur totum non accipi hic tamquam ex partibus compositum, sed quadam similitudine personam Christi, quae Deus est et homo, totum appellat, quia sicut in toto integral! partes uniun­ tur, ita in persona Christi duae naturae unitae sunt. — Augustinus, Super Ioannem: « Est5 enim Christus gigas geminae substantiae» biformisque naturae, sed differt quia ibi uniuntur ut conficiant totum. Hic vero non uniuntur ut personam constituant. Trinitate I, c. 13, n. 28: « Talis erat illa susceptio quae Deum hominem faceret, et hominem Deum » (PL 42, 840; CCL 50, 69; vide infra, pp. 60 et 136). Cf. Biblia cum Glossa, Lugdu­ nensi 1610, I, f. 15: «Qu» /actus [Rom. 1, 3], tantum secundum carnem. Aug.·. Etsi infectus secundum divinam, Tanta est unio... » ; Sententiae divinitatis, ed. B. Geyer, BGPTMA VII, 2-3 (1909), 70 *; Rolandus Bandinelli, Super epistolam ad Romanos (ed. A. M. Gietl, Fribourg 1891), 177s: « Item quod sit homo ct Verbum probatur auctoritate Augustini di­ centis de Christo super epistolam ad Romanos. Inquit enim: ‘Tanta est unio... Deus homo’·; sine nomine habetur in cod. Paris., BN lat. 2579 [Glossa Pro altercatione], fol. Ir in margine exteriori; item in Summa sententiarum I, c. 15 (PL 176, 71 C; 171, 1098 A). 1 Scii., in libro quarto De Trinitate (uti supra, ante auctoritatem praecedentem), c. 21, n. 31 (PL 42, 910; CCL 50, 204); cf. III, d. 6, c. 6, n. 4 (58, 7ss). Cf. infra, III, dist. 7, c. 1, n. 13 (63); et nota subsequens. aptius, Dist. 22, c. 3 (I38s). 2 Supra, in n. 3. 4 Ibid., n. 14 (63s); sed 5 in loan., tr. 78, n. 3: «Agnoscamus geminam sub­ stantiam Christi » (PL 35, 1836; CCL 36, 524); ad litteram invenitur in Contra Sermonem Arianorum, c. 8, n. 6 (PL 42, 689), quod accipitur ut genuinum a cl. Franc. Moriones, Enchiridion theologicum S. Augustini, 708, et ab anno 419 (bis citatur, n. 1035, p. 305s; ct n. 1041, p. 307); et ab editore Pair. Lat. Suppl. I, 764. Iam anno 418, ita scripsit Leporius: « Idcoque una persona accipienda est carnis et Verbi, ut fideliter sine aliqua du­ bitatione credamus unum cundemque Dei Filium inseparabilem semper, geminae substan­ tiae etiam gigantem nominatum, in diebus carnis suae ct vere semper omnia gessisse quae sunt hominis, et vere semper possedisse quae Dei sunt...· (PL 31, 1225s); cf. etiam Ioan. Cassianus, De incarnatione Christi contra Nestorium haereticum, L. 1, c. 5, ubi citat verba Leporii (PL 50, 29 Λ; CSEL 17, 241s); neenon et Ambrosius, infra in textu, 135, 16ss. 58* PROLEGOMENA Confirmatio solutionis. Quod vero illae duae naturae non sint partes1 illius personae exinde probatur, quia persona de altera earum, scilicet de divina natura, praedicatur, et ipsa de persona. Enuntiamus enim sic: Persona Filii est divina natura, et cconverso. Item dicimus: Christus vel Dei Filius est divina natura, et e converso. — Augustinus, De fide ad Petrum: «Qui2, Christus, totum habet commune cum Patre, quod aeternus naturaliter sine initio habuerit ». « Una 3 autem est natura sive essentia Patris et Filii et Spiritus Sancti». «Per4 hanc unitatem natu­ ralem totus Pater in Filio et in Spiritu Sancti est, totus quoque Spiritus Sanctus in Patre et Filio est. Nullus horum extra quemlibet ipsorum est, quia nemo alium aut praecedit aeternitate aut excedit magnitudine aut superat potestate, quia nec Filio nec Spiritu Sancto, quantum ad naturae divinae unitatem pertinet, aut anterior aut maior est Pater, nec Filius Spiritu Sancto. Aeternum quippe et sine initio est, quod Filius de Patris natura exstitit; et aeternum ac sine initio est, quod Spiritus Sanctus de natura Patris Filiique procedit. Ob hoc ergo tres unum recte credimus et dicimus Deum, quia una prorsus aeternitas, [una immensitas,] una na­ turaliter trium est personarum divinitas», quas (Augustinus in libro De Trinitate *:) «unam5 essentiam vel eiusdem essentiae esse dicimus, non ex eadem essentia ». Augustinus, De fide*: «In6 illa igitur sancta Trinitate unus est Deus Pater, qui solus essentialiter de se ipso unum Filium genuit; et unus Filius, qui de uno Patre solus est essentialiter natus; et unus Spiritus Sanctus, qui solus essentialiter a Patre Filioque procedit. Hoc autem to­ tum una persona non posset, id est gignere se, et nasci de se, et procedere de se ». — Augustinus, ibidem: « Si7 enim in una illa natura Patris et Filii et Spiritus Sancti una esset tantum persona, non diceretur in Genesi: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Cum enim dicit ad imaginem et similitudinem, ostendit unam naturam esse, ad cuius ima­ ginem homo fieret». — Idem*: «Cum» vero dicit nostram, ostendit eundem Deum ad cuius imaginem homo fiebat, non unam sed plures esse personas. Una enim imago trium naturarum inaequalium esse non * Quod sint partes secundum quosdam, innuitur infra in libro lll,d. 6, c. 3 (52ss). 2 Id est, Fulgentius, c. 2, n. 8 (PL 65, 676 B; CCL 91 A, 717). (PL 65, 674 B-C; CCL 91 A, 714s). 3 Ibid., c. 1, n. 5 4 Ibid., c. 1. n. 4 (674 A; 714). s De Trini­ tate, \ 11. c. 6, n. 11 (PL 42, 945; CCL 50, 264); in Sent., 1, d. 5, c. 2, n. 4 (88, lin. 12ss). » Cap 1, n 6 (675 A; 715s); in Sent., 1, d. 3, c. 4 (77, 1 Iss). in Sent., 1, d. 2, c. 4, n. 2 (64, 13ss); Gen. 1, 26. invenitur in Sententiis. 1 Cap. 1, n. 5 (674 A; 715); 8 Ibidem; secunda phrasis non TRACTATUS DE INCARNATIONE 59* posset », sed ex praedictis verbis « una 1 sanctae Trinitatis essentialiter divinitas» et imago «intimatur». «Si2 enim sicut est Patris et Filii et Spiritus Sancti una substantia sic esset una persona, veraciter Trinitas non diceretur. Rursus quidem Trinitas esset vera, sed unus Deus trinitas ipsa non esset, si quemadmodum Pater et Filius et Spiritus Sanctus per­ sonarum sunt ab invicem proprietate distincti, sic fuissent naturarum quoque diversitate discreti ». « Fides autem patriarcharum, Prophetarum atque Apostolorum unum Deum praedicat Trinitatem ». .5. Quaestio. Sed quaeritur quomodo supra imaginem Augustinus retu­ lit ad essentiam, cum ipse alibi dicat imaginem referri ad personam, his verbis (Augustinus in libro VI De Trinitate ♦): « Non 3 Pater et Filius simul ambo imago, sed Filius solus imago Patris, quemadmodum et fi­ lius ». — Idem in libro Vll *: Item: «Non4 ipse Pater Verbum est, si­ cut nec filius nec imago». Item: «Quid autem absurdius quam imaginem ad se dici ?» Solutio *. Ad 5 quod respondetur imaginem interdum referri ad per­ sonam, et tunc relative dici de Filio tantum; interdum vero ad essentiam, et tunc ad se dici et de tribus personis pariter enuntiari. .6. Quaestio *. Item quaeritur quid non sit in substantiis hominis quod est in substantiis Christi, sicut supra 6 positum est: « Totum Deus totum homo, et vicissim homo Deus et Deus homo dicitur». Solutio *. Ad 7 quod respondetur non sic posse dici: ‘homo est caro’, vel ‘caro est anima’, sicut dicitur ‘Christus est Deus’, ‘Christus est homo’, et ‘homo est Deus’ et ‘Deus est homo’, quod est propter nimiam et ineffa­ bilem naturae divinae et humanae unionem. 1 Ibidem; in Sent., 1, d. 28, c. 7 (215, lin. 1-2). 2 Reliqua huius numeri ex De fide ad Petrum, c. I, n. 4 et n. 6 (PL 65, 673, 675; CCL 91 Λ, 713s, 715s); omnia in Lib. I, d. 3, c. 4 (77). (I, 206, lin. 2Iss). 3 Cap. 2, n. 3 (PL 42, 925; CCL 50, 230); in Sent. 1, d. 27, c. 3, n. 4 4 Cap. 1, nn. 1-2 (PL 42, 933, 934; CCL 50, 244, 247); in Sent. I, d. 27. c. 3, n. 5 (I, 207, 5-7). s Cf. Sent. 1, d. 27, c. 3, n. 6 (I, 207). 7 Cf. Sent. Ill, d. 6, c. 1 (II, 49). <5 In fine n. 3. PROLEGOMENA 60* .7. Quaestio *. Sed 1 item quaeritur utrum sit similis vel dissimilis In praedictis locutionibus praedicatio, ut quemadmodum cum dicimus ‘anima est caro’ vel ‘caro est anima’, aliam de alia substantiam praedicamus et partem de parte; unde et falsa indicatur huiusmodi enuntiatio; ita cum dicitur ‘Deus est homo’ vel ‘homo est Deus’, substantia vel natura de alia substantia vel natura praedicetur. Atque si hoc non est, quid de quo praedicetur: an idem de se, an aliud de alio ? et si idem de se, an persona de se, an natura de se ? si vero de alio, an de alia persona, an de alia na­ tura ? Quod si quis propositis quaestionibus satisfacere dissimulans, huius­ modi verbis calumnietur, dicens ea sacris paginis non esse cognata et in philosophicis disceptationibus tantum admittenda, audiat aliis verbis a sacris paginis nullatenus eliminandis easdem quaestiones moveri. .8. Quaestio *. Quaeritur2 enim utrum cum dicitur ‘homo est Deus’ vel ‘Deus est homo’, an Deus et homo eiusdem rei vel diversarum sint no­ mina vel neutrum. Item si eiusdem, an eiusdem personae vel eiusdem na­ turae vel eiusdem rei, nec naturae tamen nec personae ? Si vero diver­ sarum rerum sint nomina, quaeritur utrum diversarum naturarum vel di­ versarum personarum vel diversarum rerum, nec tamen naturarum vel personarum. Responsio *. Ad quod sine praeiudicio aliorum, non arroganti as­ sertione sed humili indagine aliis cupientes prodesse, respondemus: In his locutionibus: ‘Deus est homo’, 'homo est Deus’, idem de se praedicari dicimus. Praedicatur enim Filius Dei de filio hominis cum dicitur ‘homo est Deus’, et filius hominis de Filio Dei cum dicitur ‘Deus est homo’; unus autem et idem est Dei Filius et hominis filius, lesus Christus. Augustinus in libro De Trinitate*. Unde Augustinus: « Quemadmodum 3 secundum deitatem una est Patris Filiique natura, ita etiam iuxta humanitatem eadem est Matris et Filii natura. Ex utraque i Quaestio innuitur in Sent., Ill, d. 6, c. 1 (II, 49s); hic explicatur potius in numero sequenti (n. 8). Nihilominus in libro Sententiarum minus agitur de locutionibus ct praedi­ cationibus, scilicet in expositione trium sententiarum de unione hypostatica. Sent , III, d. 6, c. I (II, 49s). 2 Cf. 3 Imino, ut notatur infra (p. 54), in Sermone 238, n. 3 (tnter opera Augustini, PL 39, 2185s). TRACTATUS DE INCARNATIONE 61* autem substantia, et divinitatis et humanitatis, unus atque idem est Deus, Dei et hominis Filius, Dominus noster lesus Christus, ut Deus verus, ita etiam homo verus ». Augustinus, De fide ad Petrum*. Item: «Qui1 est Deus verus homo verus factus est, non ut alter Deus esset, alter homo, sed idem Deus, idem homo ». His auctoritatibus et aliis plurimis idem contestantibus explicatur unum eundemque esse quem praedicamus atque subicimus in praedictis locutionibus. .9. Responsio *. Ad illud autem quod quaeritur, cuius rei vel quarum rerum sint nomina, breviter respondemus: Cum Deus aliquando sit nomen naturae vel substantiae, ut ibi (Augustinus, De fide ad Petrum ♦): « Teneamus 2 Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum esse naturali­ ter Deum »; aliquando etiam nomen est personae, ut ibi: « Deum de Deo »; ita et hic nomen personae Filii est, cum dicitur « Deus est homo » vel « homo est Deus ». « Homo » vero nomen est filii hominis, qui est eadem persona tertia in Trinitate quae Verbum est. Aliquando tamen est nomen humanae naturae, ut cum dicitur: « Deus assumpsit hominem ». Loquor ergo de persona cum dico: « Deus est homo»; loquor et de illo qui est eadem persona cum dico: «Homo est Deus», et eundem praedico cum dico: «Deus est homo»; eundemque subicio cum dico: «Homo est Christus»; et personam praedico. Cum vero dico: «Christus est Deus», potest sane intelligi ibi ‘Deus’ esse nomen personae vel naturae divinae, ut praedicetur persona de se ipsa vel natura de persona; et ita fit hic quod non in substantiis hominis. Hic enim natura praedicatur de persona, cum dicitur: « Christus est Deus », et persona de natura cum dicitur: « Deus est Christus»; et nomina natu­ rarum invicem de se praedicantur cum dicitur: « Deus est homo et homo est Deus», licet non sint ibi nomina naturarum sed personae. Qualis trans­ latio nusquam in nominibus substantiarum hominis occurrit; nusquam legitur: « caro est anima » vel econverso sub aliqua figura etiam dictum, quia non hic tanta unio quanta ibi. » Cap. 2, n. 17 (PL 65, 679 C; CCL 91 A, 722). 2 Cap. I, n. 5 (PL 65 , 674 B-C; CCL 91 A, 714s); in Sent. I, d. 2, c. 2 (I, 63). Cf. Lib. Ill, d. 5, c. 3; ct d. 6, c. I (II, 48s). 62* PROLEGOMENA .10. Opponitur solutioni ♦. His1 autem quae in solvendo diximus vi­ dentur obviare quarundam verba auctoritatum huiusmodi: Augustinus, Super Ioannem: «Aliud Verbum Dei est, aliud homo; sed Verbum caro factum est, id est homo; non itaque alia Verbi, alia est hominis persona, quoniam utrumque Christus et una persona ». Augustinus, Ad Felicianum *. Item: «Aliud est Dei Filius, aliud hominis filius, sed non alius». — Item: « Dei Filius aliud de Patre, aliud de Matre ». Augustinus in libro primo de Trinitate*. Item: «Quapropter, cum Filius sit et Deus et homo, alia substantia Deus, alia homo ». His auctoritatibus videtur insinuari aliud esse quod subicitur, et aliud quod praedicatur, cum dicitur ‘homo est Deus’ vel ‘Deus est homo’, atque diversarum rerum nomina esse ibi ‘Deus’ et ‘homo’. .11. Oppositio ♦. Quod si ita est, eo sermo producitur ut probetur quod duo diversa atque a se invicem alia unus Christus sint. Quod si quis re­ cipiat, dicitur ei: Ergo vel duo diversa quae sunt Deus vel quae non sunt Deus vel quorum aliud est Deus, aliud non. Sed quis aliquid horum nisi Catholicae doctrinae expers concedere audeat ? .12. Determinatio *. Haec 2 itaque vitare volentes, praemissarum aucto­ ritatum verba in hunc modum determinamus: Aliud est Verbum Dei, aliud homo, id est alterius naturae Christus est in quantum est Verbum Dei, alterius in quantum est homo; et procul dubio aliud est natura di­ vinitatis qua Christus Deus est, aliud natura humanitatis qua idem homo est. Basilius super illum locum: Missus est angelus ad Mariam *: « Inconverse enim et inalterabiliter unitae sunt ad invicem naturae, ne­ que divina distante a propria simplicitate, neque humana aut conversa i Cf. Lib. III, d. 7, c. I, n. 8 (11, 61), ubi etiam tres auctoritates quae sequuntur. J Ibid, in n. 9 (6ls); nunc autem in tertia persona («determinant»)·, ubi etiam auctoritas recte Damasceno attribuitur. 63* TRACTATUS DE INCARNATIONE in deitatis naturam, aut in non-exsistentiam divisa, neque ex duabus una facta est composita natura ». Similiter expone illud: « Aliud 1 de Patre, aliud de Matre, est Dei Filius », id est, aliud est natura secundum quam de Patre est genitus, aliud est natura secundum quam de Matre est formatus. Ipse vero non est alius, quia eadem persona quae prius erat immutabilis atque invariabilis per­ mansit. Intende! Quod vero addidit: «utrumque2 Christus est et una per­ sona », qualiter sane intelligatur diligenti indagine perquirendum est, cum Hieronymus contraire videatur sic dicens (Hieronymus ♦): « Ver­ bum est Deus, non caro assumpta ». Quod nobis sic sane intelligi posse videtur absque circumstantis scripturae repugnantia: ‘Utrumque’ est Christus, utrumque est una persona, id est, in utraque natura subsistit unus Christus, una persona. Hoc enim et huic similia locutionum genera saepe in divina inducuntur scriptura contra haereticos qui in Christo na­ turas confundebant vel personam dividebant. Augustinus, Super Ioannem*. Unde Augustinus: «Agno­ scamus 3 geminam substantiam Christi, divinam scilicet qua aequalis est Patri, et humanam qua maior est Pater; utrumque autem simul non duo, sed unus est Christus, ne sit quaternitas, non trinitas, Deus. Ac per hoc Christus est Deus, anima rationalis et caro». — Idem in eodem*. Deinde, quasi aperiens quod dixerat, subdit: «Christus4 in his omnibus et in sin­ gulis confitemur». Et inde est quod Christi appellatione saepe de singulis horum agitur, ut idem Augustinus ibidem ostendit, sic dicens (Augustinus, Super Ioannem*): «Quis non est derelictus in inferno? Christus, sed in anima sola. Quis iacuit in sepulcro ? Christus, sed in carne sola. Quia in his singulis Christus est ». .13. Quaestio *. Item 5 quaeritur utrum debeat dici Christus bis genitus, ut dicitur Dei et hominis filius. Augustinus, De fide ad Petrum *. De hoc Augustinus ita i Ibid., in fine n. 9 (62); resp. textus in n. 8 (61, 15). auctoritate in n. 10; in Sententiis Ill, d. 7, c. 1, nn. 11-12 (63). Ill, d. 6, c. 2, n. 5 (51). 2 Hic supra, in prima 3 Repetitur in Lib. 4 Haec auctoritas et illa quae sequitur revera una sunt, uti infra in III, d. 22, c. 2, n. 3 in fine (138). s Fons est cap. 2 Dist. 8 (67s), ubi post auctoritatem Fulgentll (in forma abbreviata) inseritur altera loannis Damasceni. 64* PROLEGOMENA ait: « Pater Deus semel de sua natura genuit Filium Deum sibi aequalem et eadem qua ipse naturaliter aeternus est divinitate coaeternum. Sed idem Deus Filius, cum sit Deus aeternus et verus, pro nobis factus est homo verus et plenus: in eo verus, quia veram habet Deus ille humanam naturam; in eo vero plenus, quia et carnem suscepit et animam rationalem. Idem quoque Unigenitus Deus secundo natus est: semel ex Patre, semel ex Matre. Natus est enim de Patre Deus Verbum; natus est de Matre Ver­ bum caro factum. Unus igitur est atque idem Dei Filius natus ante sae­ cula et natus in saeculo; et utraque nativitas unius est Filii Dei, divina et humana ». — Ecce manifestum est debere dici atque credi Christum esse bis natum. .14. Quaestio *. Postremo 1 quaeritur utrum concedendum sit personam assumpsisse personam vel naturam naturam, an personam naturam vel naturam personam; an etiam ita debeat dici divina natura incarnata, si­ cut Deus incarnatus et Verbum incarnatum. Responsio ♦. Ad quod respondemus: hanc quaestionem ex auctori­ tatibus Sanctorum ex parte ad plenum esse expeditam, ex parte vero im­ plicitam atque obscuram. Quod 2 enim non natura personam sed potius persona naturam, non personam, assumpserit, ex subditis clarescit. Augustinus, De fide ad Petrum *: « Deus Unigenitus, dum con­ ciperetur, veritatem carnis accepit ex Virgine; et cum nasceretur, inte­ gritatem virginitatis servavit in Matre. Istaque causa est qua Deus factus est filius Mariae, et Maria virgo mater facta est Unigeniti Dei, ut quem Pater genuit ex aeternitate, ipsum virgo conceptum proferret in tem­ pore ». — Idem in eodem *. Item: « Hic Deus humanam naturam in uni­ tate personae suscepit qui se humilians per misericordiam, incorruptae Virginis uterum ex ea nasciturus implevit. Formam ergo servi, id est na­ turam servi, in suam accepit Deus ille personam». — Idem in eodem ♦. Item: « Deus enim Verbum non accepit personam hominis, sed naturam ». Item in eodem*. Item: «Dei Filius unigenitus, ut carnem hominis animamque inundaret, susceptione carnis animaeque rationalis incar­ natus est ». > Hic et in numeris 15-21 invenitur versio originalis inquisitionis quae in forma prolixa agitur in 111, dlst. 5, c. I (II, 41-46). Cf. etiam Prolegomena ad tomum 1, pp. 86·-88·. 2 Inseritur quasi ad litteram, unacum auctoritatibus quae sequuntur, in eodem cap. I, n. 2 (42). 65* TRACTATUS DE INCARNATIONE Intende! Ecce ex his liquet quod ante diximus, scilicet non naturam personam, sed personam accepisse naturam, non personam. .15. De quarto 1 vero quaestionis articulo, utrum scilicet natura naturam assumpserit, plurimum dissentire videntur auctores sacrae paginae; nec tantum alii ab aliis, verum etiam iidem a seipsis, sicut subiecta capitula docent. De concilio Toletano VIII ♦: «Solum Verbum caro factum est et habitavit in nobis. Et cum tota operata sit Trinitas formationem suscepti hominis, quoniam inseparabilia sunt opera Trinitatis, solus tamen Filius accepit hominem in singularitate personae, non in unitate divinae na­ turae, id est id quod est proprium Filii, non quod commune est Trinitati, quoniam constat naturam Trinitatis esse unam, non tamen personam ». Item, de concilio Toletano undecimo*. Item: «Unius substan­ tiae credimus Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum; non tamen dicimus ut huius Trinitatis unitatem Maria Virgo genuerit, sed tantum­ modo Filium, qui solus naturam nostram in unitatem personae suae as­ sumpsit. Incarnationem quoque huius Filii Dei tota Trinitas operata esse credenda est, quia inseparabilia sunt eius opera; solus tamen Filius formam servi accepit in singularitate personae ». .16. Ecce ex his videtur ostendi quod persona naturam tantum, non natura naturam assumpserit. Cui contrarium videtur quod alibi legitur. Augustinus, De fide ad Petrum*: «Nec2 divinitas Christi aliena est a natura Patris, secundum id quod in principio erat Verbum·, nec hu­ manitas eius aliena est a natura Matris, secundum id quod Verbum caro factum est. Illa enim natura quae semper genita manet ex Patre, naturam nostram sine peccato suscepit, ut nasceretur ex Virgine. Neque enim na­ tura aeterna atque divina temporaliter concipi et nasci ex homine ulla­ tenus posset, nisi secundum susceptionem veritatis humanae veram con- • Hic numerus repetitur in eodem cap. 1, nn. 3-4 (42s). 2 Denuo datur in eodem cap., n. 5 (43), ubi tamen abbreviatur auctoritas Fulgentii. Lo.mb. 11 5· 66* PROLEGOMENA ceptionem atque nativitatem ineffabilis in se divinitas temporaliter ac­ cepisset ». Intende! ♦. Ex hac auctoritate videtur quod divina natura huma­ nam assumpserit. .17. Sed 1 vehementer nos movet quod eam genitam ex Patre aeterna­ liter et ex homine natam temporaliter dicit, nisi forte naturam pro per­ sona hic accipiat. Quod ostenditur ex eo quod subdit: Idem in eodem ♦: «Sic2 est Deus aeternus ac verus veraciter secun­ dum tempus et conceptus et natus ex Virgine; illo scilicet Deo facto na­ turaliter hominis filio qui unus est naturaliter Filius Unigenitus Dei Pa­ tris », qui « omnium naturarum Creator et Dominus creavit virginem crean­ dus ex virgine ». Ecce ex his apparet supra 3 naturam pro persona accepisse. Alioquin, si dixerimus naturam quae communis est trium personarum genitam esse, proculdubio natura genita Pater non est, immo a natura Patris quae non est genita alia est. Nulla enim res se ipsam generare potest, ut idem A ugustinus4 ait in primo libro De Trinitate: « Nulla enim res est quae sc ipsam gignat». Augustinus, De fide ad Petrum *. Similiter et illud ad personam mihi videtur referendum quod idem Augustinus subsequenter ait: «Sic5 Christum Dei Filium, id est unam ex Trinitate personam, Deum verum crede, ut divinitatem eius de natura Patris natam esse non du­ bites »; divinitatis nomen ad personam retulisse videtur. .18. Idem alibi dicit id quo videtur natura naturam assumpsisse. — Augustinus in libro primo De Trinitate *. Ait enim sic: « Etiam 6 sc ipso Christus minor factus est, formam servi accipiens. Neque enim sic • lu eodem n. 5 (43, 21-23). 2 Scii. De fide ad Petrum, c. 2, n. 14 (PL 65, 678’B; CCL 91 A, 720). Prima phrasis legitur in Sent. Ill, d. 8, c. 1 (67, 16-17); dein « illo... Pa­ tris », in d 10, c. 2, n. 4 (75); ultima pars non repetitur in libro Sententiarum. 3 Sci­ licet, m auctoritate Fulgcntii in n. 16: « Illa enim natura quae semper genita manet ex Patre 4 Cap. 1, n. 1 (PL 42, 820; CCL 50, 28); in libro 1 Sent., d. 4, c. 1, n. 1 (1, 78). 5 Cap. 2, n. 15 (PL 65 , 678 C-D; CCL 91 A, 720); in Sent., I, d.5, c. 1, n. 7 (I, 82). » Cap. 7, n. 14 (PL 42, 828s; CCL 50, 45); cf. infra in libro 111, d. 5,c. 1, n. 6 (44, 3-6) iu parte etiam in L. I, d. 16, c. 2, n. 2 (I, 140); dein in I, d. 16, c. 2, n. 3 (I, 141), et III, d 7, c. 2, n. 3 (II, 65); in fine, III, d. 7, c. 1, n. 11 (11,63). TRACTATUS DE INCARNATIONE 67* accepit formam servi ut amitteret formam Dei, in qua erat aequalis Pa­ tri; ut et in forma servi et in forma Dei idem ipse sit unigenitus Filius Pa­ tris. Est ergo Dei Filius Deo Patri natura aequalis, habitu minor. In forma enim servi quam accepit, minor est Patre; in forma Dei in qua erat ante­ quam hanc accepisset aequalis est Patri. In forma Dei, Verbum; in forma servi, factus ex muliere. In forma Dei, fecit hominem; in forma servi, factus est homo. Ergo, quia forma Dei accepit formam servi, utrumque Deus, utrumque homo ». Ecce ex his apparet naturam assumpsisse naturam. .19. Augustinus, De fide ad Petrum ♦. Ne autem formae nomen alio retorqueas, audi quod idem alibi ait: «Cum 1 audis de Domino lesu Christo quia in forma Dei erat, oportet te agnoscere firmissimeque tenere in illo formae nomine naturalem plenitudinem debere intelligi. In forma igitur Dei Christus erat, quia in natura Dei Patris semper erat, de quo natus erat ». — Idem in eodem *: « Neque 2 aliud fuit illa Dei summi exinanitio nisi formae servilis, id est naturae humanae, susceptio». — Idem in eodem * : « Utraque igitur est in Christo forma, quia utraque et vera et plena est in Christo substantia », divina scilicet et humana. .20. Ecce hinc monstratur quod natura naturam assumpserit. Alibi3 vero idem Augustinus innuere videtur quod et solum Verbum naturam humanam assumpserit, et quod natura divina eandem acceperit, sic di­ cens (Augustinus, De fide ad Petrum *): «Trinitas nos sibi reconcilia­ vit per hoc, quod solum Verbum carnem ipsa Trinitas fecit. In quo sic veritas incommutabilis manet et [om. Editio] humanae divinaeque na­ turae, ut sicut vera semper est eius divinitas, quam de Patre incommuta­ bilem habet, ita vera semper atque incommutabilis eius humanitas sit, quam sibi unitam summa divinitas gerit ». Ecce et solum Verbum dicit carnem factum et ipsam humanitatem summae divinitati dicit unitam. I Cap. 2, n. 19 (opus Fulgcntii, PL 65, 680 D; CCL 91 A, 723); in III, d. 5, c. 1, n. 6 (II, 44). 2 Cap. 3, n. 20 (PL 65, 681 C; CCL 91 A, 725); in III, d. 6, n. 5 (II, 58); ubi et sequens auctoritas. (II, 44s). 3 Quasi ad unguem repetitur in III, d. 5, c. 1, n. 8 68* PROLEGOMENA Augustinus in libro De Trinitate*. Item: «Non 1 esset Dei hominumque mediator, nisi esset idem Deus, idem homo ». « Quam servilem formam a solo Filio susceptam, tota Trinitas, cuius una est voluntas et operatio, fecit ». Ecce 2 patet quam diversa super quaestionem propositam auctores sentire videantur. Inde est quod posteriores ista legentes varias atque contrarias ex praedictis occasionem sumentes ferunt sententias. .21. Solvit ♦. Nos 3 autem omnis falsitatis atque contrarietatis notam a sacris Paginis abigere volentes, orthodoxis Patribus atque catholicis doctoribus nulla pravae intelligentiae suspicione notatis cohaeremus, dicen­ tes et personam Filii assumpsisse naturam humanam, et naturam divinam in Filio humanae naturae unitam, ipsamque sibi unisse vel assumpsisse. Nec tamen dicimus naturam divinam carnem factam esse. — Quod vero dicitur solus Filius formam servi accepisse, per hoc non excluditur natura divina ab acceptione servilis formae, sed aliae duae personae, Pater sci­ licet et Spiritus Sanctus. Item et illud sic intelligendum videtur: « Id quod est proprium Filii, non quod commune est Trinitati, hominem accepit », id est proprie in Filio, non in tribus communiter personis, divina natura sibi humanam univit. .22. Quaestio*. Item4 quaeritur utrum debeat dici simpliciter atque concedi Christum esse factum vel esse creaturam. Responsio ♦. Ad quod respondemus hoc simpliciter et absque de­ terminatione minus opportune dici; et si quandoque, brevitatis causa, di­ catur, nunquam tamen simpliciter debere intelligi. Ut enim Augusti­ nus ait, « cum de Christo loquimur, quid, secundum quid dicatur, adver­ tendum est ». Qui Christum vel Dei Filium non esse creaturam, ita osten­ dit: « In principio erat Verbum, et Verbum caro factum est, propter nativi1 Utraque auctoritas invenitur in Dist. 2, c. 3, n. 2 (II, 31). verbis discussio concluditur in Dist. 5, c. I, n. 9 (II, 45). 2 Quasi eisdem 3 Quod sequitur in n. 21 assumitur in nn. 10-11 eiusdem capituli, paucis demissis (II, 45). 4 Prima pars n. 22, usque ad verba: « Facta igitur substantia non est», repetitur in 111, dist. 11, c. 1, n. 2 (77s), unacum auctoritatibus. Reliqua pars huius numeri (« Qui tamen... ·) locum non invenit in Libro Sententiarum. 69* TRACTATUS DE INCARNATIONE tateni incarnationis cius, quae facta est in tempore ex Virgine »; et: « Omnia per ipsum facta sunt; neque dicit omnia, nisi quae facta sunt, id est omnem creaturam». — Idem in eodem*: «Unde liquido apparet ipsum factum non esse per quem facta sunt. Et si factus non est, creatura non est; si autem creatura non est, eiusdem cum Patre substantiae est. (Intende! *) Omnis enim substantia quae Deus non est, creatura est; et quae creatura non est, Deus est. Sed si Filius non eiusdem substantiae est cum Patre, ergo facta substantia est; et si facta substantia est, non omnia per ipsum facta sunt. At omnia per ipsum facta sunt λ. Facta igitur substantia non est. Qui tamen, sicut ait Apostolus, factus est ei, scilicet ad honorem Pa­ tris, secundum carnem, infectus vero secundum deitatem. — Haymo ♦. Factus dico et specialiter «ex1 semine David, quia Maria fuit de stirpe David, ex cuius semine formata est caro dominica opere Spiritus Sancti in utero virginali». Sed attendendum quare specialiter hic nominat David, cum constet quod facta est promissio Abrahae sicuti et David. Sed Apostolus, volens gratiam commendare, maluit dicere de David, qui et criminosus fuit, non de semine Abrahae, qui iustus fuit, ut non pro merito sed gratia natus de eo putetur; et etiam ideo (Ambrosius *) « ut2 ex homine rege secundum carnem rex natus ostendatur, sicut de Deo rege rex ante saecula natus » est. .23. Deinde a virtute commendans eum subdit 3: Qui praedestinatus est Filius Dei in virtute secundum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum lesu Christi Domini nostri. « Intende*. Hic primo videndum est quid sit praedestinatio et de quo sit praedestinatio, utrum de eo quod semper fuit an de eo quod ex tempore fuit; et utrum de persona an de natura; et si de persona est, po­ stea attendendum est secundum quam naturam sit praedestinata. .24. Augustinus*: «Praedestinatio4 est gratiae praeparatio» qua ab aeterno Deus homini Christo et cunctis quos praescivit conformes fieri imaginis Filii sui [Rom. 8,30] bona sine meritis praeparavit. 1 Haymo Altissiodorensis, Glossa in Korn. 1, 3 (PL 117, 366 D). siaster, in Rom. 1, 3 (PL 17 (1845], 49 D; CSEL 81, 14). 3 Rom. 1, 4. 2 Scii. Ambro4 De prae­ destinatione sanctorum, c. 10, n. 19 (PL 44, 974s); in Sent., I, d. 39, c. 4, n. 4 (1, 283s). PROLEGOMENA 70* Augustinus in libro De praedestinatione *: « Praeclarissimum 1 enim lumen praedestinationis et gratiae est ipse mediator Dei et hominum, homo Christus lesus. Ille enim homo, ut a Verbo Patri coaeterno in uni­ tatem personae assumptus, Filius Dei unigenitus esset: unde hoc meruit ? quod eius bonum qualecumque praecessit, ut ad hanc ineffabilem excel­ lentiam perveniret ? Faciente ac suscipiente Deo Verbo, ipse homo, ex quo esse coepit, Filius Dei unicus esse coepit. Filium Dei unicum femina illa gratia plena concepit de Spiritu Sancto. Ex Virgine Maria Deus uni­ cus natus est, non carnis cupidine, sed solo Dei munere. Libera in illo voluntas erat, et tanto magis quanto magis peccare non poterat». «Appa­ ret2 itaque nobis in nostro capite ipse fons gratiae a quo in cuncta mem­ bra eius gratia diffunditur. Ita enim ab initio fidei suae homo quicumque gratia fit Christianus, sicut gratia homo ille ab initio factus est Christus. De ipso hic Spiritu renatus est, de quo Spiritu ille natus est. Spiritu fit in nobis remissio peccatorum, Spiritu factum est in illo ut nullum habe­ ret peccatum ». Augustinus, De bono perseverantiae ♦: « Qui3 fecit illum ho­ minem, sine ullis eius praecedentibus meritis, nullum quod ei dimittere­ tur, vel origine trahere, vel voluntate perpetrare peccatum, ipse nullis eorum praecedentibus meritis facit credentes in eum quibus dimittat omne peccatum: qui fecit illum talem ut numquam habuerit habiturusque sit voluntatem malam, ipse facit in membris eius ex mala voluntate bo­ nam. Et illum ergo et nos praedestinavit, quia et in illo ut esset caput nostrum, et in nobis ut eius corpus essemus, non praecessura merita nostra, sed opera sua futura praescivit ». Idem, De Praedestinatione ♦: « Haec4 se Deus facturum profecto » ab aeterno «praescivit. Ipsa est igitur praedestinatio sanctorum, quae in Sancto sanctorum maxime claruit: quam negare quis non valet recte intelligentium eloquia veritatis». « Humana5 igitur merita conticescant hic, quae perierunt per Adam, et regnet gratia per lesum Christum. Quisque in capite nostro praecedentia merita singularis illius generationis invene­ rit, ipse in nobis membris eius praecedentia merita » fidei et « regeneratio­ nis inquirat. Neque enim Christo retributum est, nec nobis pro aliquo merito, sed gratis tributum. Ille quippe nos fecit credere in Christum, t Ibid., c. 15, n. 30 (PL 44, 981s); in parte, in Sent., Ill, d. 6, c. 2, n. 6 (II, 51). 2 Ibid., c. 15, n. 31 (982). repetitur In Sententiis. fra (983). 3 De dono perseverantiae, c. 24, n. 67 (PL 45, 1034); non 4 Cap. 15, n. 31 (PL 44, 982). 5 Ibid., parum in­ TRACTATUS DE INCARNATIONE 71* qui nobis fecit in quem credimus Christum. Ille facit in hominibus princi­ pium fidei, qui fecit hominem principem fidei et perfectorem lesum ». Augustinus, De bono perseverantiae *: « Nullum 1 est igitur il­ lustrius praedestinationis exemplum quam ipse Mediator. Quisque ergo fidelis vult eam bene intelligcre, attendat ipsum, atque in illo inveniat et seipsum: qui in eo veram naturam humanam credit, suscipiente Deo Verbo, ita sublimatam ut qui suscepit et quod suscepit una esset in Tri­ nitate persona. Neque enim homine assumpto quaternitas facta est, sed Trinitas mansit, assumptione illa ineffabiliter faciente personae unius in Deo et homine veritatem ». Hoc de ipsa praedestinatione sufficiat. .25. Deinde videamus utrum de eo qui semper fuerit vel de eo qui non semper fuerit sit ipsa praedestinatio, et utrum de persona an de natura. Augustinus in Epistola ad Romanos*: «Eumdem2 sane ipsum qui secundum carnem factus est ex semine David, praedestinatum dicit Fi­ lium Dei in virtute ». Augustinus, Super Ioannem*. Item: «Recte3 quippe dicitur Fi­ lius Dei non praedestinatus secundum id quod est Verbum Dei, Deus apud Deum. Ut quid enim praedestinaretur cum iam esset qui erat sine initio, sine termino sempiternus ? Illud autem praedestinandum erat quod nondum erat, ut sic suo tempore fieret, quemadmodum ante tempora praedestinatus erat ut fieret. Quisque igitur Dei Filium praedestinatum negat, hunc eundem filium hominis negat ». Augustinus in libro Ad Prosperum et Hilarem*: «Praedesti­ natus4 est ergo lesus, ut qui futurus erat secundum carnem filius David, esset in virtute Filius Dei». — Idem in eodem*. Item: «In5 quantum homo factus est Dei Filius praedestinatum eum dicimus». 1 De dono perseverantiae, c. 24, n. 67 (PL 45, 1033); repetitur in parte in Sent., Ill, d. 7, c. 1, n. 11 (p. 63). 84, 150). 2 Episl. ad Rom. inchoata expositio, n. 5 (PL 35, 2090s; CSEL 3 Tract. 105, n. 8 (PL 35, 1907; CCL 36, 607); non repetitur in Sententiis. 4 Id est, De praedestinatione sanctorum, c. 15, n. 31 d. 7, c. 2, n. 2 (65). eiusdem cap. (65). (PL 44, 982); repetitur in 111, 3 Ibid.; non invenitur ad verbum in Seni., sed cf. n. 1 72* PROLEGOMENA .26. Ecce 1 ex his patet praedestinationem esse de persona, id est, de Christo lesu, non secundum id quod semper fuit, sed secundum id quod non semper fuit; id est, non secundum divinitatem, sed secundum huma­ nitatem. Et est sensus: quasi diceret: Christus factus est secundum car­ nem; qui Christus secundum quod est homo, est praedestinatus, id est sola gratia praeelectus ad hoc, ut ipse homo sit Filius Dei, non utique adoptivus, ut nos sumus, sed in virtute, id est in eadem potentia cum Pa­ tre; non per gratiam adoptionis, sed per unionem Verbi, id est per gra­ tiam qua humana eius natura unita est Verbo. .27. Non ergo per adoptionem filius est, neque adoptivus filius est. Dicit enim Ambrosius: « Volvi 2 et revolvi divinam Scripturam, et Fi­ lium Dei nusquam adoptivum inveni ». Sed sicut Christus in quantum Deus est, naturaliter habet ut sit naturalis Dei Filius et sit Deus, ita in quantum homo per gratiam habet ut sit idem Dei Filius naturalis. Unde Hieronymus: « De3 Filio vero, hoc est de Domino nostro lesu Christo, scriptum est quod semper cum Patre fuit, et nunquam eum, ut esset, voluntas paterna praecessit. Et ille quidem natura Filius est, nos vero adoptione. Ille vero nunquam Filius non fuit4; nos antequam essemus praedestinati sumus, et tunc spiritum adoptionis accepimus quando credidimus in Filium Dei ». De hoc eodem Hilarius dicit: « Contendunt5 haeretici adimere Patri quod Pater est, dum volunt auferre Filio quod Filius est. Adimunt autem, cum dicunt quod non de natura sit Filius. Non ex natura autem est quando non eadem in se habet natus et generans. Neque enim filius est natura cui alia ac dissimilis erit a patre substantia. Pater autem quomodo erit si non quod in se substantiae atque naturae est genuerit in Filio ?» — Idem: « Dominus6 dicens: Clarifica Filium tuum, non solo nomine conte• Brevius in HI, d. 10, c. 3 (70s). 2 Potius, ut notant Editores Glossae Alex. Haiensis (111, 115 in fine), Augustini est, Contra Secundinum, c. 5: «Lege itaque Scrip­ ture, nusquam invenies de Christo dictum quod adoptione sit Filius Dei» (PL 42, 581). J Cf. infra, ill, d 10, c. 2, n. 5 (76). 4 Haec verba citantur sine nomine in eodem capitulo, n. 2 (75, lin. 6); quod ante non advertimus. 5 De Trinitate, II, n. 3 (PL 10, 52 A-B). 6 Ibid., Ill, η. Il (82 A-B), uti infra in III, d. 10, c. 2 (76), et in Lib I, d. 26, c. 5, n. 2 (l, 201). TRACTATUS DE INCARNATIONE 73* status est se esse Filium, sed [et] proprietate. Nos filii Dei sumus, sed non talis hic Filius. Hic enim verus et proprius est Filius, origine, non adoptione; veritate, non nuncupatione; nativitate, non creatione ». — Idem: « Natura 1 Filius est, quia eandem naturam quam ille qui genuit habet ». De hoc quoque Augustinus ait: « Nos 2 sumus filii gratia, non natura; Unigenitus autem natura, non gratia. An hoc etiam in ipso Filio ad hominem referendum est? Ita sane». — Idem: «Quod3 Unigenitus est aequalis Patri, non est gratiae sed naturae; quod autem in unitate personae Unigeniti assumptus est homo, gratiae est, non naturae ». .28. Quaeri4 solet a quibusdam an secundum quod homo Christus sit Deus vel Dei Filius. Quod ita esse, ita probare conantur: Christus 5 secundum quod homo praedestinatus est, ut sit Dei Filius. Sed illud est quod ut sit praedestina­ tus est. Ergo quia [si Sent.] praedestinatus est secundum quod homo ut sit Filius Dei, et secundum quod homo est Filius Dei. Ad quod respondemus, dicentes Christum esse id quod praedestinatus est ut sit; sed non est illud secundum id secundum quod praedestinatus est. Est enim praedestinatus ut sit Dei Filius. Et ipse utique vere est Dei Filius. Sed praedestinatus est ad hoc secundum quod homo, quia per gratiam hoc accepit secundum quod homo. Ipse tamen secundum quod homo non est illud, nisi forte «secundum» unitatis personae sit expressivum. «Secundum»6 enim aliquando conditionem humanae naturae vel di­ vinae exprimit, aliquando unitatem personae. Conditionem naturae, ut cum dicitur: «secundum quod homo», id est in quantum homo, vel «se­ cundum quod Deus », id est in quantum Deus. Unitatem personae expri­ mit, ut cum dicitur: « Christus secundum quod homo dimittit peccata », id est ipse homo qui est Christus vel persona ipsa quae est homo. Aliquando etiam « secundum » notat causam, ut cum dicitur « secundum divinitatem indicabit », id est ex virtute divinitatis. — Hae distinctiones suis locis di­ ligenter animadvertendae sunt. 1 Lib. V, n. 37 (PL 10, 155 A); uti supra in Lib. I, d. 5, c. 3 (I, 88). repetitur infra, Lib. 111, d. 10, c. 2 (76). 2 Auctoritas 3 In loann., tr. 74, n. 3 (PL 35, 1828;CCL36, 514); iam in Lib. I, d. 17, c. 5, n. 7 (I, 148, 1-3). 4 Cf. infra, III, d. 10, c. I, n. 5 (74), ubi quaestio aliter adumbratur. s Repetitur in eadem dist. 10, c. I, n. 5; ubi tamen Responsio retractatur (II, 74). 6 Variatur in Sent., ibid., n. 3 (73). PROLEGOMENA 74 · .29. Quaestio *. Quaeri 1 etiam solet utrum Christus secundum quod homo sit persona. Responsio ♦. Ad quod dicimus: Si «secundum » causam vel conditio­ nem naturae notat, secundum quod homo non est persona, quia ex eo quod homo vel in quantum homo est persona non est, quia, si ex eo quod homo est persona est, ergo vel tertia in Trinitate, vel alia; sed alia non est; ergo tertia in Trinitate; ergo Deus. .30. Ratio*. Ideo2 in quantum homo non dicitur persona, quia non est in quantum homo personali proprietate discretus a Patre et Spiritu Sancto, quia in quantum homo non est genitus a Patre vel Filius Patris. Filiatio autem proprietas est qua persona Filii ab aliis distinguitur. Sed si in quantum homo non est tertia persona in Trinitate, quomodo ergo su­ pra J dixit Augustinus: « Qui suscepit et quod suscepit una est in Trinitate persona » ? Haec enim auctoritas innuere videtur quod na­ tura humana cum Verbo sit una persona in Trinitate. Quod si est, ergo natura humana cum Verbo est Deus. Ergo aliqua natura cum Verbo est Deus quae non semper fuit Deus. Ergo non tantum natura divina est Deus, sed et alia. Quod4 quia absurdum videtur et alia plurima quoque sequuntur inconvenientia, praedicta Augustini verba, et illis ubicumque in­ venta fuerint similia, hoc modo intelligenda nobis videntur: «Qui susce­ pit et quod suscepit una est in Trinitate persona », id est: ita Deus susce­ pit hominem quod eadem persona quae prius erat immutata permansit. Unio enim suscipientis et suscepti unitatem personae nec divisit nec va­ riavit; et tunc factum est ut illa persona quae ante erat Deus, eadem homo esset. Unde super loannem ait: « Quando 5 Verbum caro factum est, una per­ sona facta est Verbum et homo », id est tunc factum est ut eadem esset Deus et homo. > Infra, Lib. HI, d. 10, c. 1, n. 1 (72); dein, Responsio elaboratur in nn. 3 et 5 (73, 74) ac praesertim In n. 2 (72). 2 Cf. Responsio in eadem dist. 10, c. 1, n. 5 (74). ' In num 24 in fine. 4 Cf. Lib. HI, d. 5, c. 3, n. 4 (48s); et d. 14, c. 2, n. 3 (92). 5 Tract. 108, n. 5 (PL 35. 1916; CCL 36, 618). TRACTATUS DE INCARNATIONE 75* .31. Movet nos quoque quomodo supra dixit 1 Augustinus illum hominem assumptum a Verbo, cum ille sit persona et persona non sit assumpta. Augustinus in sermone de fide ♦. Alibi quoque expressius idem dicit quo magis movemur: « Si 2 quis dixerit atque crediderit hominem lesum Christum a Filio Dei assumptum non fuisse, anathema sit». Et ita videtur quod persona a persona sit assumpta, quod quia nefas 3 est dicere aut sentire, praedictarum auctoritatum verba sic intelligi sane pos­ sunt, ut homo Christus sive homo ille ideo dicatur assumptus a Verbo quia anima et caro eius, in quibus subsistit homo, sunt assumpta a Verbo, ut ad ipsius hominis Christi naturam respicias, non ad personam, cum as­ sumptum dicis. .32. Quaestio*. Item4 quaeri solet utrum homo ille coepit esse vel semper fuerit, sicut simpliciter enuntiamus Christum vel Dei Filium sem­ per fuisse nec coepisse. Augustinus, Super Ioannem *. De hoc Augustinus ita ait: « Habuit aliquando Dei Filius quod nondum habuit idem ipse homo filius, quia nondum erat homo». — Idem in eodem: «Sic nos electi, quomodo ipse clarificatus; quia priusquam mundus esset, nec nos eramus, nec ipse Mediator Dei et hominum, homo Christus lesus ». — Augustinus, super psalterium * . Item: « Christus noster, etsi forte homo recens est, tamen est aeternus Deus». — Alibi autem legitur quod «puer ille creavit stellas», et ipse Christus ait: Ego principium qui et loquor vobis. .33. His5 itaque auctoritatibus in nullo refragantes dicimus quod homo ille in quantum homo est esse coepit; in quantum est Verbum, semper fuit. In huiusmodi enim locutionibus sine adiectione determinationis nihil responderi convenit. i In n. 30. in ipso textu (p. 48). 2 Revera est Symbolum fidei Concilii Toletani I, uti infra notatur 3 Ibid., in num. 4 (48). fra, Lib. 111, d. 12, c. 1 (80), ubi et auctoritates. 4 Repetitur quasi ad verbum in­ 5 In eodem cap., n. 3 (81). 76* PROLEGOMENA Augustinus, super Ioannem. Unde Augustinus: Pater «per 1 ipsum in quantum Verbum eius est, etiam quae futura sunt fecit »; sed «profecto secundum id quod homo est, ipsum pro nobis glorificavit»>. ipse ergo secundum quod homo praedestinatus est 2; id est, sine meri­ tis, sola gratia praeelectus, non solum (Augustinus, De praedestinatio­ ne sanctorum* ) «ut3 esset caput nostrum» et (Augustinus, in libro De bono perseverantiae *) ut nec « originem 4 traheret nec voluntate perpetraret peccatum», et ut (Augustinus, super Ioannem*) «ex5* mortali natura» clarificaretur in immortalem, sed ut etiam esset Filius Dei in2 virtute, id est in eadem potentia cum Patre. — Augustinus, In Epistolam ad Romanos*: Et quod ipse7 sit Filius Dei, potest videri ex hoc, quia conceptus est et natus secundum 8 Spiritum sanctificationis, id est quia ex 9 Spiritu Sancto conceptus est. .34. Haymo ♦: « Considera 10 vero quod non fuit ei Spiritus Sanctus pro semine, nec dicimus illuni patrem esse hominis Christi, ne dicantur duo esse patres. Sed de Spiritu Sancto conceptus dicitur ideo quia operatio­ ne Spiritus Sancti » per quem omnia sanctificatur et (Augustinus *) « Dei11 munere facta est illa conceptio». 1 In Ioannem, tr. 105, n. 7: «Sed ille qui per ipsum in quantum Verbum eius est, etiam quae futura sunt fecit, et vocat ea quae non sunt, tanquam sint » ]Rom. 4, 17] (PL 35, 1907; CCL 36, 607); innuitur in num. 3 eiusdem cap. (81). 2 Resp. Rom. 1, 4: qui praedestinatus est Filius Dei in virtute sccundurn Spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum lesu Christi Domini nostri. sub n. 24. 3 Cap. 3, n. 31 (PL 44, 983); cf. etiam supra, « De dono perseverantiae, c. 24, n. 67 (PL 45, 1034). n. 7 (PL 35, 1907; CCL 36, 607). » Rom. 1,4. expositio, n. 5 (PL 35 , 2090s; CSEL 84, 150). s Tract. 105, t Epistolae ad Romanos inchoata » Rom. 1, 4. ’ Ad haec verba nomen Ambrosius invenitur in margine; cf. Lib. Ill, d. 4, c. 2, n. 5 (infra, 40). 10 Haymo Altissiodorensis (sub nomine Halberstadtensis), In Epist. ad Romanos, 1, 4: * Consideran­ dum est autem quia non fuit ei Spiritus Sanctus pro semine, nec dicimus illum patrem esse humanitatis, ne dicantur duo esse patres, quod omnino nefas est dicere... Ita ergo et ille homo assumptus a Verbo, de Spiritu Sancto conceptus, id est opere Spiritus Sancti for­ matus est, sed tamen non est filius Spiritus Sancti» (PL 117, 367 Α-Β). 11 Non inve­ nimus, nisi fortasse se referat ad verba Gennadii (sub nomine Augustini): « Deus hominem assumpsit, homo m Deum transivit, non naturae versibilitate, sed Dei dignatione...» (infra, p. 66, 17-18); cf. tamen De praedestinatione sanctorum, c. 15, n. 30: « Nonne de Spiritu Sancto et Virgine Maria Dei Filius unicus natus est, non camis cupidine, sed singulari Dei munere?» (PL 44, 982). DE CORPORE CHRISTI 77* .35. Haymo *: Probatur etiam esse Filius Dei ex resurrectione mortuorum lesu Christi Domini nostri, id est suorum, id est quia mortuos «secum 1 fecit resurgere », qui fuerunt eius quia « ad se pertinebant », secundum il­ lud: Multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerunt cum eo. Augustinus, ex tractatu Psalmi lxvii *. Et nota quod proprium nomen posuit pro pronomine, more hebraico, quae «locutio2 in Scripturis est usitatissima », et « in veteribus praecipue libris creberrima, ut: Fecit Moyses sicut praecepit Dominus Moysi ». .11. DE CORPORE CHRISTI 3 Et quia de corpore Domini plenior hic tractatus occurrit, breviter quae de Sacramento corporis et sanguinis scienda sunt, videamus. 1. Itaque Dominus noster lesus Christus de hoc mundo ad invisibilia paternae maiestatis transiturus, celebrato sacramento veteris Paschae, post typicum agnum, in ultimo corpus suum et sanguinem in specie panis et vini tradidit discipulis4. 2. Ubi diligenter advertendum est: (1) quare post typici agni sacra­ mentum, sui corporis sacramentum et sanguinis dedit apostolis; (2) et quare sub alia specie; (3) et cum sub alia, quare potius sub ista; (4) et cum ista, quare sub duplici. Deinde, (5) quare aqua admisceatur; post, (6) quid a bonis et quid a malis sumatur; deinde, (7) quae ibi videntur esse vel fieri, utrum vere sint vel non. 1 Haymo, ibidem: « Digna autem consideratione animadvertendum est, quia non dixit Apostolus absolute: Qui praedestinatus est Filius Dei in virtute ex resurrectione mortuo­ rum, sed adhuc addidit aliquid, dicens ex resurrectione mortuorum lesu Christi, hoc est tantummodo electorum ad se pertinentium; simulque nobis demonstratur quia sicut suam resurrectionem procuravit, ita quoque multorum mortuorum corpora et animas pariter resuscitavit secum, tam illorum de quibus dicitur: Multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerunt [Matth. 27, 52], quam etiam omnium electorum» (PL 117, 367 D-368 A). Citatur Rom. 1,4. 2 Enarrat, in Ps. 67, 12-13: Quis ergo dabit verbum evangelizantibus virtute multa? Rex virtutum Dilecti (PL 36, 820; CCL 39, 877s). 3 Tractatus inveni­ tur in Glossa in I Cor. 11, 25 (PL 191, 1641 C - 1647 D); uti hic editur, ex cod. x, ff. lOlss, et cod. z, ff. 61a ss.; titulus ex cod. z. 4 Cf. infra, lib. IV, dist. 8, c. 3 (281). 78» PROLEGOMENA I. Quare post alia dedit L 3. Sciendum ergo ideo post vetus Pascha Dominum corpus et san­ guinem suum dedisse discipulis, ut ostenderet Veteris Legis sacramenta cessatura; inter quae praecipuum erat agni paschalis sacramentum; et Novae Legis sacramenta substituenda, inter quae excellit dominici cor­ poris sacramentum. Ideoque etiam post alia dedit, ut memoriae discipu­ lorum tenacius infigeretur et ab Ecclesia deinceps frequentaretur. II. Quare sub alia specie2. 4. Sub alia vero specie ideo tradidit et a fidelibus sumendum dein­ ceps instituit, ut fides haberet meritum quae non est de his videntur, quia «fides non habet meritum cui humana ratio praebet experimen­ tum ». — Et ne abhorreret oculus quod teneret manus, et ne ab incre­ dulis nobis insultaretur. III. Quare in hac et non in alia specie tradidit3. 5. In hac autem specie tradidit quia res huius speciei expressam ha­ bet similitudinem cum utraque re huius sacramenti, contenta scilicet et significata, et significata et non contenta. 6. Res contenta et significata est caro Christi quam de Virgine tra­ xit, et sanguis quem pro nobis fudit. Res autem significata et non contenta est unitas Ecclesiae in praedestinatis, vocatis, iustificatis, et glorificatis. Haec est duplex caro Christi. 7. Hieronymus*. Unde Hieronymus ait: «Dupliciter intelligitur caro Christi: vel illa quae crucifixa est et sepulta, vel illa spiritualis et divina, de qua ipse dicit: Caro mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus ». — Et item: Qui manducat meam carnem, in me manet et ego in eo·, etc. 8. Sunt itaque tria in hoc Sacramento consideranda: unum quod tan­ tum est sacramentum; alterum quod est sacramentum et res; et tertium quod est res et non sacramentum. Sacramentum et non res est species visi­ bilis panis vel vini. Sacramentum et res, caro Christi propria et sanguis. > Ibid., c. 5, η. I, ct nota 1 (283). 2 Dist. 11, c. 3 (299s). 3 Cf. Dist. 8, c. 7 (284$); ubi ct verba Hieronymi in n. 2 (285); nn. 8-10 -- n. 2 (285); auctoritas in fine, in n. 4 (286). DE CORPORE CHRISTI 79* Res et non sacramentum est mystica caro Christi. Porro species illa visi­ bilis sacramentum est geminae rei, contentae scilicet et significatae. 9. Quid sit sacramentum *. Sacramentum vero est sacrae rei si­ gnum, et species illa utramque rem signat et utriusque rei gerit expressam similitudinem. Nam sicut panis prae ceteris cibis corpus reficit et susten­ tat, et vinum hominem laetificat atque inebriat, sic caro Christi interio­ rem hominem magis ceteris gratiis spiritualiter reficit et saginat, quem et sanguis Christi spiritualiter laetificat, et sic inebriat ut sobrium reddat. Unde: Calix 1 tuus inebrians, quam praeclaris est! 10. Habet etiam similitudinem cum re significata tantum, quae est unitas fidelium: quia sicut ex multis granis conficitur unus panis, et ex pluribus acinis vinum in unum confluit, sic ex multis fidelium personis unitas Ecclesiae constat. Cuius etiam sacramentum est corpus Christi proprium quod de Virgine sumpsit; quia sicut corpus Christi ex multis membris puris et ab omni macula peccati immunibus constat, ita et unitas ecclesiastica ex multis personis mundis et immaculatis consistit. In cuius rei typo facta est arca Domini de lignis setim, quae sunt imputribilia et albae spinae similia. — Ecce quare in hac specie dedit. IV. Quare in duplici specie2. 11. Cum autem totus Christus sub specie panis, totus sub specie vini, sumatur, cur non in una, sed in duabus dedit ? Ideo, ut ostenderetur Christus totam humanam naturam, id est animam et corpus, assumpsisse ut utrumque redimeret. Panis enim ad corpus refertur, vinum ad animam, quia vinum operatur sanguinem, in quo sedes animae a physicis esse dicitur. Ideo ergo in duabus speciebus celebratur hoc sacramentum, ut animae et carnis susceptio in Christo, et utriusque liberatio in nobis si­ gnificetur. V. Quare aqua apponitur3. 12. Ideo vero apponitur aqua, ut ostendatur nostra redemptio facta per Christi passionem, et eius passio procurata pro nostra dilectione. Aqua enim genus humanum significat. Unde in Apocalypsi: Aquae quas vidisti, populi sunt et gentes, quorum salus non posset esse sine Domini i Ps. 22, 5. 2 Repetitur in Dist. 11, c. 4 n. 1 (300). ubi tamen non repetitur versus Apoc. 17, 15 (cf. nota 1, p. 3021). 3 Ibid., c. 5 (301s), 80* PROLEGOMENA passione, nec Domini passio sine populi dilectione. Nisi enim nos dilige­ ret, pro nobis morti se non traderet. VI. Quid a bonis et quid a malis sumatur. 13. Post haec videndum est utrum a bonis et malis corpus Christi et sanguis sumatur. 14. Verumtamen 1 ante hoc ostendi oportet verum corpus Christi esse in altari, quod a quibusdam incredulis esse negatur; quos et ipsa Veritas confutat, dicens: Accipite: hoc est corpus meum; et Sanctorum auctoritates in medium deductae. 15. Ambrosius, De sacramentis*. Ait enim Ambrosius2: « Antequam consecretur, panis est et vinum; ubi autem verba Christi ope­ rata fuerint, corpus et sanguis Christi efficitur». — Item: «Sermo Christi qui potuit ex nihilo facere quod non erat, non potest ea quae sunt mu­ tare in id quod non erant ? » 16. Eusebius Emisenus *. Item Eusebius: «Invisibilis sacer­ dos visibiles creaturas in substantiam corporis et sanguinis sui verbo suo secreta potestate commutat ». 17. Gregorius in Dialogorum libro iv ♦. Item: «Est quidem etiam in peccatoribus et indigne sumentibus vera Christi caro et verus sanguis, sed essentia, non salubri efficacia ». 18. Augustinus, De verbis Evangelii ♦. Item: «Multi [indigni] accipiunt corpus Domini indigne, de quibus ait Apostolus: Qui manducat ct bibit calicem Domini indigne, iudicium sibi manducat et bibit ». « Per quod docemur quam sit cavendum male accipere bonum. Ecce enim factum est malum, dum male accipitur bonum, sicut econtra Apostolo factum est bonum cum bene accipitur malum, id est dum stimulus Satanae ei datur et patienter portatur ». — Ecce ex his Sanctorum testimoniis li­ quet verum Christi corpus esse in altari, et non modo a bonis, verum etiam a malis sumi. 19. Oppositio contra*. His3 autem quaedam videntur repugnare quae silentio praetereunda non sunt. 20. Augustinus *. Ait enim Augustinus: « Bonus accipit sa- 1 Cf. Dist. 10, c. 1-2 (290ss), ubi ope Dtcrtti Gratiani auctoritates rectificantur et multiplicantur. 2 Vide Dist. 10, c. 2, n. 6 (295); illa Eusebii, ibid., n. 8 (296); verba Gregorii, in Dist. 9, c. 2, n. 2 (288); ubi sequuntur illae Augustini. (289s), ubi repetuntur nn. 20-21. 3 Cf. Dist. 9, c. 3 DE CORPORE CHRISTI 81* cramentum ct reni sacramenti; malus vero sacramentum et non rem ». — Ad quod dicimus sacramentum hic appellari corpus Domini de Virgine sumptum; rem autem, spiritualem carnem Christi quae est unitas fide­ lium. Bonus ergo accipit sacramentum, id est carnem Christi propriam et sanguinem, ct rem, id est unitatem fidelium et gratiae augmentum; malus vero accipit sacramentum, id est corpus Christi sub sacramento, et non rem, id est unitatem Ecclesiae. Et est: bonus manducat spiritualiter et sacramentaliter; malus vero sacramentaliter tantum. — Augustinus ♦. Item: «Non manducans manducat, et manducans non manducat, id est non manducans sacramentaliter, manducat spiritualiter; et manducans sacramentaliter, non manducat spiritualiter». 21. Ad quod videtur illa Collecta pertinere: « Perficiant in nobis, Do­ mine, quaesumus, tua sacramenta quae continent, ut quae nunc specie gerimus, rerum veritate capiamus»; id est, per haec sacramenta praesta, ut sicut sub specie sacramentali carnem Christi sumimus, ita rei veritate, id est spiritualiter, carnem Christi sumamus. Vel aliter: « Perficiant in no­ bis etc. », id est per haec sacramenta praesta nobis, ut qui Christum sub sacramento videmus et sumimus, eumdem in futuro facie ad faciem, si­ cut est, videamus. 22. Illud 1 quoque veritati huic contraire videtur quod Veritas dixit: « Non hoc corpus quod videtis manducaturi estis, et bibituri illum san­ guinem quem fusuri sunt qui me crucifigent, sed sacramentum aliquod commendavi vobis ». Ex his verbis calumniatores veritatis audaciam sumunt oblatrandi nobis, quibus ne amodo errare liceat, illud involutum evolvimus. 23. Solutio *: « Non hoc corpus etc. », id est non in hac specie mandu­ caturi estis, sed in sacramento; non morsibus discerptum et laceratum, ut putatis, sed integrum et illaesum. VII. Quae sit illa conversio. 24. Cum 2 autem panis vel vinum a Sanctis dicatur, et a cunctis fi­ delibus credatur, transire in substantiam corporis et sanguinis, quae sit illa conversio, an formalis an substantialis, quaeri solet. 25. Quod autem formalis non sit, manifestum est, quia forma panis et vini remanet. Utrum vero sit substantialis, perspicuum non est. Quidam enim dicunt sic substantiam in substantiam transire vel converti, ut haec i Num. 22-23, in Dist. 10, c. 1, nn. 2 ct 4 (291s). 2 cf. Dist. 11, c. 1 (296). 82· PROLEGOMENA fiat illa, nec illa augetur, nec concedunt quod haec esse illa vere dici possit. Alii autem dicunt hanc in illam transire vel converti, quia sub illis acci­ dentibus sub quibus prius erat substantia panis et vini, post consecratio­ nem est substantia corporis et sanguinis, quibus tamen ipsum corpus non afficitur. 26. Nos 1 autem incerta relinquentes, quod ex auctoritatibus certum est profitemur, scilicet substantiam panis et vini in substantiam corporis et sanguinis dominici converti, modum vero conversionis ignorare non erubescimus fateri. De priori autem substantia quaedam remanent, sci­ licet color, sapor, forma, pondus, quae prioris substantiae accidentia fue­ runt, quae nec ipsum Christi corpus afficiunt, nec in eo fundantur. Si vero quaeritur ubi fundentur, dicimus nobis potius videri quod sint sine subiecto quam in subiecto. [VIII.] De fractione. 27. De fractione 2 etiam illa quaeri solet quae ibi fieri videtur, cuius rei vel in qua re sit; cumque non sit ibi alia substantia quam corpus Chri­ sti, si in aliqua substantia est, in ipso corpore esse videtur. Sed con­ tra: cum ipsum corpus incorruptibile sit, quia immortale est et impas­ sibile, in ipso non posse esse videtur. Unde et Christus redarguit carnalem sensum discipulorum, qui putabant Christi carnem sicut aliam in partes esse dividendam et morsibus lacerandam. Ideo plures dicunt quod non est ibi fractio, sed videtur tantum. 28. Ambrosius *. Quibus obicitur quod ait Ambrosius: « Ni­ hil falsum putandum est in sacrificio veritatis, vel sicut fit in magorum praestigiis, ubi delusione quadam falluntur oculi, ut videant esse quod non est ». Ad quod illi dicunt 3; Non fallit nos visus nec fallitur; quod esset, si crederetur sic frangi, ut videtur. Nec illusio est, quia ad utilitatem fidei, non ad deceptionem sic fit. 29. Alii dicunt quod ibi fit fractio, non quidem in corpore, sed in ipsa forma panis sacramentali. Quod videtur Apostolus velle dicens: Panis quem frangimus. Item Augustinus: «Quando Christus manduca­ tur, vita manducatur; nec quando manducamus, partes de illo facimus, et quidem in sacramento sic fit». Item: « Unusquisque partem suam acci­ pit; per partes manducatur, et manet integer ». Ecce ex his patet quod in­ 1 Cf. Dist. 11, c. 2, η. 1 (296); et n. 10 (299); necnon et Dist. 12, c. 1 (304). 2 Dist. 12, c. 2, nn. 1-2 (304s), ubi et auctoritas Ambrosio attributa in n. 28. Dist. 12, c. 3, nn. 2-4 (305s), ubi et auctoritates Augustini. J Cf. 83* DE CORPORE CHRISTI tegrum et incorruptum corpus Christi manducatur; et si fractio vel parti­ tio ibi est, non in ipso est, sed in sacramento esse videtur. 30. Alii 1 dicunt quod ibi fit fractio, et nullius rei, quia nihil ibi fran­ gitur. Sicut enim sunt ibi accidentia sine subiecto, sic mirabiliter potest ibi esse fractio in accidenti, et sine omni re quae frangitur. Magnum est enim et inscrutabile istud mysterium. Unde Ambrosius2: «Quid quaeris naturae ordinem in Christi corpore, cum praeter naturae ordi­ nem sit ipse Domini partus ex Virgine?» Credere iubemur, discutere non permittimur. [IX.] An sint duo sacramenta. 31. Sciendum 3 etiam quod licet diversae sint ibi species, panis et vini, non tamen duo sacramenta dici debent, sed unum, quia sub utraque specie idem sumitur. Sciendum etiam quod in prolatione illorum verbo­ rum: Hoc est corpus meum, et: Hic est calix, mysterium consumatur, et panis in corpus Christi convertitur. [X.] Quale dederit. 32. Solet 4 etiam quaeri quale dederit apostolis. Dicimus quale tunc erat, id est passibile et mortale. [XI.] De substantia panis quid fiat. 33. Praeterea 5 quaeri solet, si non est ibi substantialis conversio, ut quibusdam placet, sed quodam locutionis tropo dicatur transire vel converti hoc in illud, eo scilicet quod sub illis accidentibus sumatur sub quibus erat substantia panis et vini, quid de ipsa substantia panis vel vini factum sit. Ad quod illi respondent vel in praeiacentem materiam resolu­ tam, vel in nihilum redactam, quod potest ille facere qui de nihilo cuncta creavit. » Dist. 12, c. 2, n. 3 (305). 2 Dist. 10, c. 2, n. 4 (295, 1-3). 3 Dist. 8, cc. 6-7 (284ss), ubi haec quaestio non repetitur nisi sub quaestione de sacramento et re. 4 Cf. Dist. 11, c. 6, n. 1 (303). s Cf. tractatulus de natura conversionis in Dist. 10, c. 1-2 (290-96) et praesertim Dist. 11, c. 1-2 (297ss). Lomb. 11. 6· 84* PROLEGOMENA [XII.] Si aqua non ponatur. 34. Solet etiam quaeri1 si aqua oblivione vel negligentia non appo­ natur, an irritum sit. Quod cum de auctoritate nobis certum non sit, sine assertione quod nobis videtur, dicimus. Quod si non animo introdu­ cendi haeresim, sed oblivione praetermittitur, non ideo minus conficitur. Verumtamen graviter puniendum est. Nec Graeci aquam addunt. 35. Illud2 etiam sciendum quod a brutis animalibus corpus Christi non sumitur, etsi videatur. Quid ergo sumit mus ? quid manducat ? Forte vel nihil, vel substantiam panis sub speciem suam reductam. [XIII. Quid partes illae significent.] 36. Post 3 haec quid partes illae quae ibi videntur fieri significent, videamus. — Sergius papa*: «Triforme est corpus Christi: pars oblatae in calicem missa corpus Christi quod iam resurrexit, monstrat; pars co­ mesta, ambulantem adhuc super terram; pars in altari usque ad finem re­ manens Missae, corpora Sanctorum usque in finem saeculi in sepulcris iacentia ». .111. TRACTATUS DE CONIUGICH 1. Hic5 dicendum est breviter (1) quid sit coniugium, et (2) quae sit efficiens causa coniugii, et (3) causa propter quam contrahi debeat, et (4) quae sint legitimae personae ad contrahendum matrimonium, et (5) quae sint bona coniugii quibus excusatur carnalis coitus. I. 2. Coniugium 6 itaque, sive matrimonium, est maritalis coniunctio maris et feminae inter legitimas personas, individuam vitae consuetudinem 2 Cf. Dist. 13, c. i, n. 8 (314). 3 Cf. Dist. 12, c. 4, n. 1 (307); ubi in nota 3 legendum sit (quoad nomen Sergii): 1153 B, non 1553 B. 4 Ex Glossa in I Cor. 7, 1 (PL 191, 1585 D - 1587 B), ope codicum: x (ff. 84d-85a) et z (f. 51c-d). s Fons erit Sent., IV, d. 27, c. 1: Quae sunt consideranda in coniugio (42 Is). 6 Ibid., c. 2 (422); cf. etiam Heinrich J. F. Reinhardt, Die Ehclehre der Schule des Anselm von Laon (Munster 1974), 167, ubi quasi iidem articuli annuntiantur ut in η. 1, » Cf. Dist. 11, c. 5, n. 2 (302). TRACTATUS DE C0N1UGI0 85* retinens. Hac 1 autem descriptione matrimonium fidelium ac legitimorum tantum includitur. 3. Et est bona res coniugium 2. Est enim unum de sacramentis Ec­ clesiae, tenens imaginem conjunctionis Christi et Ecclesiae 3, sicut Aposto­ lus ait: Hoc autem dico magnum sacramentum esse in Christo et in Eccle­ sia. — Constat 4 itaque rem bonam esse coniugium; quod quidam haere­ tici negant, nuptias détestantes quas Christus approbans nuptiis inter­ fuit et eas miraculo commendavit5. Hoc etiam propter hoc apparet, quia primum coniugium inter primos parentes instituit. Apostolus etiam ait: Virgo non peccat si nubat. II. 4. Matrimonium 6 autem efficiens causa est consensus maritalis de praesenti per verba expressus, secundum illud Nicolai papae: « Sufficit 7 solus secundum legem eorum consensus de quorum coniunctionibus agi­ tur. Qui si solus in nuptiis defuerit, cetera, etiam cum ipso coitu celebrata, frustrantur». — Ioannes Chrysostomus*. Unde est etiam illud8: «Matrimonium non facit coitus, sed voluntas». — Ambrosius*. Hinc etiam illud 9; « Non defloratio virginitatis, sed pactio coniugalis matrimo­ nium facit ». III. 5. Causa 10 vero propter quam debet contrahi, est procreatio prolis et vitatio fornicationis. — Sunt11 et aliae honestae causae, ut inimicorum reconciliatio, et pacis redintegratio, et huiusmodi. in tractatu De matrimonio Magistri A. Hic autem fons videtur esse Hugo S. Victoris, De sacramentis II, 11, 4 (PL 176, 485 C). > Cf. etiam H. Zeimentz, Ehe nach der Lehre der Friihscholastik (Düsseldorf 1973), 136ss. 2 idem titulus in Summa sententiarum VII, c. 2 (PL 176, 155 C); hic numerus fons est Sent., IV, d. 26, c. 5 (419). 3 Ephes. 5, 32; Sent., ibid., c. 6 (419s). hitur ex Summa sent. VII, c. 2 (155 C). 3 Ioan. 2, Iss; dein Gen. 1, 26ss; sequitur I Cor. 7, 28; unde in eodem cap. 5 Dist. 26 (uti supra). lai papae, Summa sent. VII, c. 6 (158 C-D). 8 Ibid. 9 Ibid. 4 Tra­ <■ Fons, unde etiam illud Nico­ 7 Cf. Sent. IV, d. 27, c. 3, n. 2 (423). io Fons in Summa sent. VII, 1 (PL 176, 154 D-155 A); repe­ titur in Sent., IV, Dist. 30, c. 3, n. 2 (441). eodem numero Sententiarum. 11 Ex eadem Summa (155 A); unde in 86* PROLEGOMENA IV. 6. Personae 1 autem legitimae ad matrimonium sunt iuxta institutio­ nem Ecclesiae. Aliae namque fuere legitimae in exordio nostrae originis et ante legem Moysi; aliae, sub lege; aliae, in tempore gratiae. Item: in pri­ mitiva Ecclesia quaedam erant legitimae quae modo non sunt. Et earum quae modo legitimae sunt vel illegitimae, quaedam sunt plene legitimae, quaedam omnino illegitimae, quaedam neutrae 2 — Plene legitimae sunt quas non impedit votum continentiae, vel ordo, vel cognatio, vel dispar cultus, vel conditio, vel naturae frigiditas. — Omnino autem illegitimae sunt per votum, per ordinem, per cognationem, per disparem cultum. — Neutrae vero, id est nec omnino legitimae nec plene illegitimae, sunt per frigiditatem vel conditionem. Si enim tales nescienter coniuncti fuerint, possunt permanere quibusdam causis accedentibus, et eisdem deficienti­ bus dividi. V. 7. * Augustinus 3. Bona vero tria sunt, scilicet fides, proles, sacramentum. Fides, ne cum alio vel alia coeatur4; proles, ut religiose edu­ cetur 5; sacramentum, ut coniugium non 6 separetur. 8. Separatio7 autem gemina est, corporalis scilicet et sacramentalis. Corporaliter vero non debent separari nisi ex communi consensu, quod interdum fit causa religionis. Sacramentaliter vero separari nequeunt dum vivunt, si plene legitimae sint personae [et matrimonium fiat consum­ matum 8J. 9. Et9 attende quod tertium bonum coniugii dicitur « sacramentum », non ideo quia sit ipsum coniugium, sed quia eiusdem rei [sacrae 10] signum est, id est spiritualis et inseparabilis conjunctionis Christi et Ecclesiae. 10. His11 tribus bonis excusatur coitus carnalis qui est inter coniuges, ita ut vel non sit peccatum vel sit veniale. Quando12 enim causa pro­ lis tantum conveniunt, sic excusatur ut non sit peccatum. Quando vero 1 Uti lacet, ex fonte ignoto; repetitur in c. 1 Dist. 34 (462s). legitur mediae in Serit. (463), necnon et Medii parum infra. 3 Fons: Summa sent. VII, c. 4 (PL 176, 157 Λ-B); repetitur infra, IV, dist. 31, c. 1 (442). concubatur Summa sent. 5 doceatur, Summa sent. infra, IV, dist. 31, c. 2, η. I (442s); ex fonte ignoto. 2 Loco neutrae, 4 coeatur Lomb., 6 ut... non] ne cod. x. 8 add. marg. χ2. 7 Cf. 9 Num. 9 ex Summa sent. VII, c. 4 (PL 176, 157 B); repetitur infra, IV, d. 31, c. 2, n. 3 (443). sacrae, Summa sent. (157 B). non Invenimus. 11 Cf. infra, Lib. IV, d. 31, c. 5, η. 1 (446); fontem 12 Quodammodo ex Summa sent. IV, c. 3 (156 C). TRACTATUS DE CONJUGIO 87* causa concupiscentiae satiandae et refrenandae, veniale est. — Unde Augustinus, De bono coniugali ♦ h « Coniugalis concubitus generandi gratia non habet culpam; concupiscentiae vero satiandae, sed tamen cum coniuge, habet culpam, propter thori fidem venialem». — Item2: «Hoc quod coniugati, victi concupiscentia, utuntur invicem ultra necessitatem liberos procurandi, ponam in his pro quibus quotidie dicimus: Dimitte nobis debita nostra \ etc. ». 11. Ubi autem haec bona non sunt, nullam habet coitus excusatio­ nem. Unde dicitur4: « Omnis vehemens amator propriae uxoris, adulter est ». — Contingit autem saepe contrahi coniugium in quo haec bona non reperiuntur, quia nec fides servatur, nec proles religiose educatur. Haec de his sufficiant. 1 Uti hic, ex Summa sent. IV, c. 3 (156 C); ex Augustino, infra, Dist. 31, c. 5, n. 1 (446). 2 Iterum ex Summa sent. (156 A); infra, 446s. 3 Matth. 6, 13; Luc. 11, 4. 4 Cf. infra, p. 447, lin. 4-5. CORRIGENDA IN ΤΟΜΟ I Sent. 1, d. 32, c. 2, n. 1: ad: «in libro Sapientiae dicitur thronus sapientiae anima iusti » (I, 265, 13-14). Cf. Augustinus, Enarr. in Ps. XLVl, 9, n. 10: « Et quid dicit Scriptura de ipsa Sapientia ? Anima iusti, sedes sapientiae. Si ergo anima iusti sedes est sapientiae, sit anima tua iusta, et eris regalis sella sapientiae » (PL 36, 530; CCL 38, 535); Sermo 200, in Epiphania Domini II, n. 1: «Cur enim non agnoscamus cos [Apostolos, scii.] caelos, qui facti sunt sedes Dei ? sicut scriptum est: Anima iusti, sedes sapientiae » (PL 38, 1029); necnon et pseudo-Augustinus, De essentia divinitatis (PL 42, 1204). Ita etiam Gregorius Magnus, Homil. in Evangelia II, hom. 38, n. 2: · Salomon ait: Anima iusti sedes est sapien­ tiae (PL 76, 1282 D); et Moral., XXIX, c. 28, n. 55 (PL 76, 508 B). Cf. J. Denk, IVo steht anima iusti sedes sapientiae?, in Théologie und Glaube IX (1917), 648s; J. Leclercq, Recueil d’études sur S. Bernard et ses écrits, I, Romae 1962, 308s. (In parte ex communicatione B. Schmidt, Bonn). SIGLA ET ABBREVIATIONS in editione textus adhibita .1. AHDLMA BGPTMA CCL CCL-CM Clavis CSEL DHGE DS DSpirit. DThC Florus GCS Jaffé LThK2 = Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age (Paris, 1926ss). = Beitrâge zur Geschichte der Philosophie und Théologie des Mittelalters (Münster, 1892ss). = Corpus Christianorum Latinorum (Turnhout, 1953ss). = Corpus Christ. Latin., Continuatio Mediaevalis (Turnhout, 1971). = Clavis Patrum Latinorum * (Steenbrugis, 1951). = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (Viennae 1866ss). = Dictionnaire d'Histoire et de Géographie ecclésiastiques (Pa­ ris, 1912ss). = Denzinger H., et Schonmetzer, A., Enchiridion Symbolorum ed. XXXII (1963). = Dictionnaire de Spiritualité ascétique et mystique (Paris, 1937 ss). = Dictionnaire de Théologie Catholique (Paris, 1909-1972). = Expositio epistolarum b. Pauli, inter opera Ven. Bedae VI, Coloniae Agrippinae 1688. = Die Griechischc christliche Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte (Berlin-Leipzig, 1897ss). = Regesta Pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum Chr. natum 1698 (Berlin, 1851); ed. 2, S. Lowenfeld et al. (Leipzig 1885-88). — Lexikon für Théologie und Kirche2 (Freiburg 1957-1967). PROLEGOMENA 90* Mansi = Mansi, I., Ss. Conciliorum nova et amplissima collectio (Flo­ rentiae 1751-1798; Parisiis 1899-1927). MGH = Monumenta Germaniae historica, Sectio Epistolarum Pontif. Rom. (Berolini, 1883ss). MS PG PL = Mediaeval Studies (Toronto 1938ss). = Patrologia graeca, ed. J. P. Migne (Parisiis 1857-1886). = Patrologia latina, ed. J. P. Migne (Parisiis 1844-1864). PLS = Patrologiae latinae supplementum, ed. A. Hamman et alii (Parisiis 1958-1974). Potthast, A. = Regesta Pontificum Romanorum inde ab anno post Chri­ stum natum 1198 ad a. 1304, 2 vol. (Berolini 1874-75). RB = Repertorium Biblicum medii aevi (Matriti 1950-1980). RHE RTAM = Revue d’histoire ecclésiastique (Louvain 1900ss). = Recherches de théologie ancienne et médiévale (Louvain SC SSL ZkTh 1929ss). = Sources Chrétiennes (Parisiis 1941 ss). = Spicilegium Sacrum Lovaniense (Leuven 1922ss). = Zeitschrift für katholische Théologie (Innsbruck 1877ss). a abbrev. add. b c c. , cap. cc., capp. cf. cod(d). col. corr. d d. , Dist. del. ed. exp. = recto col. 1. = abbreviat(ur). = addit, addunt. = recto col. 2. = verso col. 1. = capitulum. = capitula. = confer(atur). = codex, codices. = columna. = corrigit, corrigunt. = verso col. 2. = distinctio. = delet. = editio, editor. = expungit. f., ff. = folium, folia. h. 1. (in) = (in) hunc locum S. Script. hom. inauth. interi. = homoioteleuton. = inauthenticus. = interlinearis ; additur inter lineas. lac. lib. . lin. mg., marg. ms., mss. lacuna. liber. linea. in margine, margi­ nalis = codex, codices manu­ n., num. nn. script!. = numerus. = numeri. = = = = SIGLA ET ABBREViATIONES not. = nota. oui. opp. p. = omittit, omittunt. = opera. = post. p. , PPpraem. ps,- = pagina(e) ; pars. = praemittit. = pseudo-. q. = quaestio. r = recto. rep. resp. rubr. suppl. trp. v v. 91* = repetit, — respicit(ur). = rubrica, = suppletur, supplendum. = trasponit, transponunt. = verso. = vide ; versus INDICES PROLEGOMENORUM I. Bibliothecae et Manuscripta. II. Auctores et Materia. I. - BIBLIOTHECAE ET CODICES MANUSCRIPTI Abrincensi (Avranches), Bibl. Civit., cod. 36: 28, 30. AdmontensiJ(Stelermark), Bibl. OSB, cod. 767: 18, n. 1. Bambcrgac, Bibl. Status, cod. Biblic. 103: 26; Parisius, Bibl. Arsenal, cod. 4629: 23 (in nota 3). Parisius, Bibl. Nat., cod. lat. 505: 47. — Cod. lat. 649: 53. — Cod. lat. 2579: 56. — Cod. lat. 3535: 27. — Cod. lat. 12415 Pair. 128: 10, n. 3; 41, n. 5. (S. Germani 381): 34. — Cod. lat. 12453 Bcrnae, Bibl. Civit., cod. A 94: 27. (S. Germani 383): 34. — Cod. lat. 13752: Bruxellis, Bibl. Regia, cod. 1485-1501 (cat. 34. — Cod. lat. 14417: 45 (bis), 46 (ter). 214): 25. Divioduni (Dijon), Bibl. Civit., cod. 79: 11, n. 3. — Cod. lat. 14443 (S. Victoris 377): 47 (bis), 48. — Cod. lat. 14615 (S. Victoris 1060): 15. — Cod. lat. 17246: 53. — Cod. Dunehncnsi (Durham), Bibl. ecclesiae Cathc- lat. 18096: 34. — Cod. lat. 18108: 42. — dralis [seu Capituli], cod. A I 9: 25 (n. 6); Cod. nouv. acq. fr. 3522: 23. — Cod. nouv. 26 (n. 4). acq. lat. 217: 23. Monachii, Bayrische Staatsbibl., Clm 2627: 26, 27. Pragae, Bibl. Univ., cod. XXIILE.63: 32. Salisburgensi, St. Peter, cod. a V 44: 27. Neapoli, Bibl. Naz., cod. VII C 14: 43. Saviniaco (Savigny), cod. perdutus: 23. Oxoniae, Bibl. Bodleiana, cod. Laud. mise. Trccis (Troyes), Bibl. Civit., cod. 964: 9. 42, 291: 42. Oxoniae, Bibl. Exodiensis (Exeter), cod. 23: 47. 43. — Cod. 1234: 18. — Cod. 7575: 40. Civit. Vaticanae, Bibliotheca Apostolica, cod. Oxoniae, Bibl. Mcrtoncnsis, cod. 272: 44. Barb. lat. 608: 10. — Cod. Vat. lat. 144 Paduae, Bibl. Antoniana, cod. 343: 35. (= x): 53 , 77 , 84 , 86. — Cod. Vat. lat. Parisius, Archiv. Nat., cod. LL 76 n° 15: 8 695 (= z): 48, 53, 77, 84. — Codd. Vat. (in nota 3). lat. 11710-12847: 18. Ii. - INDEX AUCTORUM ET MATERIAE * Abbatia S. Petri de Monte-Letherico: 16s. Bibliotheca Casinensis IV (1880): 26. Adrianus Papa IV (1154-1159) 16; Theobaldo Bourgain, L., La chaire française au XIIe episcopo Parlsiensi causam adiudicat: 17. Albericus monachus de Tribus Fontibus, auctor Chronicae: 44 (nota). Amhrosiaster Initium praebet Glossae Magistri in Apostolum: 24. Ambrosius (S.), De Abraham 11, c. 9: 24 (nota); In Lucam X, n. 22; 24 (nota). siècle: 33 (nota). Brady, 1., Peter Lombard: Canon of Noire Dame: 8, 15 (ubi corrigitur). — Peter Man­ ducator and the Oral Teachings o/ Peler Lombard: 9. Burgundio, index Pisanus, opus Ioann. Dam. in latinum vertit: 13, 15. Amos 5, 3, Iuxta Glossam ordin., Lombardi et Comestoris: 43. Anastasius papa IV (1153-1154), adiudicat querelam Theobaldl Paris, episcopi; 16; eius mors: 17. Anselmtis Lauduncnsis non legit Evang. Marci, secundum testimonium P. Comestoris: 42. Apoc. 10, 1-2: 38; 22, 11: 42. Arnulfus Rufius, famosus in scholis artium: 52 (nota). Augustinus, S., De consensu evangeiistarum, L. 1, c. 2, n. 4: 42; 111, c. 7, n. 30: 24 (nota). Catalogue général des Manuscrits, V: 11. Cerbanus, quaedam capitula Damasceni in la­ tinum reddidit: 18. Claracvallensis Bibliotheca (saec. 12-18): 40. Clemens Papa 111 (1187-1191), an. 1188 Mau­ ricio Paris, episcopo quoddam privilegium concessit: 50 (nota). Corinthios I (ad), 10, 4: 38. Crozet, R., art. Arnoul de Saint-Euverte (Did. biogr. franc.): 52. — De praedestinatione sanctorum, c. 6: ·Ι8. — De Trinitate, L. XV c. 20: 40. — Enarr. in Psalmos, ps. 18: 31, 33. De Bryne, D., Le plus ancien catalogue... N.D.: 21. de Ghcllinck, los., art. Pierre Lombard in Baldwin, J. W., Masters, Princes and Mer­ chants: 45. B.isllius Magnus, S., cui quaedam capitula Damasceni olim attribuebantur: 18. Bernardus Claracvallensis (S.), patronus Ma­ gistri Petri Lombardi: 15. Bernardus, Magister, archidiaconus Parisiensis: 16. DThC: 14; Le mouvement théol. du XIIe s.2: 15. — Petrum Pictav. nominat discipulum praecipuum Lombardi: 44. De Hamel, C. (Oxoniae), communicatio: 11. Delisle, L., Le cabinet des mss: 21; Manuscrits lat. et franc, ajoutés... 1875-1891: 23. de Morembert, T., art. Maurice de Sully, in Catholicisme: 9. • \stcricl (·) omittuntur ne taedium generent. Insuper lectori gentili innotescat quod Zr<·' Z . xfi. > Originales Magistri (pp. 53·-87·) non comprehenduntur in Indicibus nostris. Qua­ tenus enim fontes sunt earundem quaestionum in Libris Sententiarum, aptius videtur ibi, sci­ licet m ipso textu Magistri, loca parallela lectori indicare (uti infra, p. 25, in nota ad num. 4). 97* INDEX ll: AUCTORES ET MATERIAE Denziger H. - Schônmctzer, A., Enchiridion Symbolorum32 (1963): 24. Dcpoin, J., Recueil... de S-Martin-des-Champs: 8, 39. Gregorius Magnus (S.), In Ezech. I, hom. 2, n. 8: 24; hom. 10, n. 26: 49; fragmentum eiusdem (ex Patcrio); 37. — Eius defini­ habet praedicandi super tio poenitentiae: 30, 32; non semel erronee citatur in Sententiis: 36. Evang. et Apostolum (Ivo et Gratianus): 34. Gualterus de S. Victore, auctor Contra IV La­ Diaconus officium Dubois, G., Historia Eccl. Paris.: 16. byrinthos Franciae: 40; doctrinam Lom­ du Boulay, César-Egasse: 13. bardi reprobatam et perversam nominat: Duval, A., art. Hugues de S-Cher, in Catholi­ 40ss; testis quod Manducator discipulus fuit cisme: 45. Ebrardus canonicus Lombardi: 40; licet numquam ND domum occupavit Lombardi (an. 1217): 52. Ecclesia S. Mariae (Nostrae Dominae) Parisius, capitulum: 7; obituarium: 7; et iter Itali­ cum Lombardi: 15s; codices mss quosdam anno 1756 bibliothecae regali donavit: 23. Ecclesia S. Marcelli (Parisius), tumba Lom­ bardi: 39. Editores Collegii S. Bonav. editionis Lom­ bardi (1916), quomodo interpretati sunt Obituarium eiusdem: 22s. Eleemosyna (defin.): 32. Eugcnius Pp. Ill, Beatus (1145-1153), non scripsit epistolam (1152) in favorem Lom­ bardi: 14s; librum loan. Damasceni tran­ sferri fecit: 15; Parisius cccl. S. Genovefae visitavit an. 1147: 17; ibi quasdam deci­ siones fecit inconsulto episcopo Theobaldo: 17. Exodus 4, 10: 371 (Gl.o.; Origcnis); 5, 3: 3Ί (Gl.i.); 12, 7: 37s (Gl.o.); 14, 15: 30, 32; 26, 26: 25; 33, 13, 18, et 20-23 (Gl.o.): 38. Ezech. 33, 7: 34s (in sermone). Florus Lugdun., in Rom. 11, 7: 48. Foreville, R., art. Étienne Langton (DSpirit.): 45. nominet Manducatorem, quem censet: 41 (nota); de officio Petri Pictaviensis: 44. Gualterus, magister, canonicus S. Mariae, an­ nis 1152-c. 1173: 9. Guérard, M., Cartulaire de ΓÉglise Notre Dame: 8, 16, 21, 52. Guillelmus Tyrensis, Lombardum annis sex audivit, et Mauritium saepius: 8, 11. Hiiring, N. M., Eulogium loan. Cornub. edidit: 10s. Hauréau, B., Notices et extraits II: 34. Hcbr. 2, 5 (S. Langton): 48s. Henricus, frater Arnulfi Ruffi de Orliaco, ca­ nonicus Paris.: 52. Heribcrtus de Boseham, discipulus Lombardi: 7; testis lecturae Lombardi in Psalmos: 11, 19. Hieronymus (S.), Expositio in Aggaeum: 30 (nota); in Habacuc: 29s; In Isaiam, cc. 8-9: 46; In Zachariam 1, 21: 47. Hilarius (S.), Tract, in Ps. 138, n. 1: 24 (nota). Hôdl, L., Die Questionenliteratur des Odo v. Ourscamp, in suo opere Die Geschichtc der schol. Literature 39. Hugo Cardinalis Bononiensis: 13. Hugo de Sancto Caro, O.Pr., Glossa in Isaiam, cap. 8-9: 46; fri Osee 1, 9: 46s; in Zach. 1, Genesis 7, 14 et 16 (Comestor): 24. 21: 47; Prohemium Comestoris in Marcum Gcrhohus, praepositus Reichcrspcrgcnsis: 18. adaptat ut suum in Lucam: 26; in Hebr. 2, Glorieux, P., ed. Contra IV Labyrinthos Franclae: 40. 5: 50; an testis fidelis P. Lombardi: 51; Glossa Lombardi in Exodum: 36ss. Glossa in Sententias pscudo-Petri Pictaviensis: 39. Gratianus, Decretum, de praedicatione: 34. Grégoire, R., art. Maurice de Sully (DSpirit): 9. quandoque dependet a Petro Manduca­ tote: 51. Huygens, R. B. C.,Guillaume de Tyr étudiant: 8. Innocentius Pp. 111 Stephanum Langton lau­ dat, anno 1207: 50 (nota). 98* PROLEGOMENA Ioan. 1, 1: 38; 7, 14: 38; 15, 22: 42. Mabillon, I., Annales Benedictini: 17. loannes Chrysostomus (S.), Homil. IV in Ep. Magistri docentes in theologia Parisius annis ad Hebraeos: 49. Joannes Cornubiensis (c. 1179) tres sententias c. 1144 - c. 1205 omnes nomine Petrus: 23s. Malach. 2, 2: 30. disceptavit de homine assumpto: 9ss. loannis Damasceni De fide orthodoxa Romae Mansi, I., Sacrorum Conciliorum... collectio: 17. primo vidit Lombardus: 12s; cuius opus Mauricius de Sulliaco, saepe opposuit Lom- forsitan eum inspiraverit: 19. loel 3, 2 (Glossa Lombardi): 29. Martin, R. M., Notes... Pierre le Mangeur: 29. bardum: 8-11; «hodie episcopus»: 10. McNally, R. E., The Pseudo Isidorian « De lozelinus, magister, canonicus Meldensis: 13. Vetere et Novo Testamento Quaestiones »: Isaias 7, 15: 45; 8, 1: 45; 8, 9: 46; 8, 14: 46; 37. 9, 1: 46; 11,2: 36; 21, 11-12: 36; 28, 16: Metamorphosis Goliae: laus Lombardi: 21, 33. 35; 29, 13: 30; 30, 27: 36. Molinier, A., Obituaires: 16. Isidorus, pseudo-, de officiis ordinandi: 33; Epist. ad Leudefredum ep.: 34; Quaestiones Mutianus Scholasticus homilias Ioan. Chrysostomi in Latinum reddidit: 49. in Exodum (PL 83, 287-322), c. 8, n. 2: 37. Ivo Carnotcnsis, Decretum VI, 20; et Panormia III, c. 41: 33, 34. Lacombe G. ed. (ut videtur) Glossam Lom­ bardi in loel 7, 14: 30 (nota); Lombard’s Commentary on Isaias: 45, 46; Studies on the Commentaries... Langton: 45 , 48. Landgraf, A., Der Einfluss des miindlichen Odo, abbas S. Dionysii (Paris.): 17. Odo Suessionensis, Magister, Cancellarius Eccl. Paris.: 39. Origcnes, In Exodum hom. 3, η. 1: 37; hom. 4, n. 6: 37. Otobonus, monachus S. Mariae Cistercii: 11. Oudin, C., Commentarius de scriptoribus eccle­ siae antiquae: 44. Unterrlchs: 43 (nota). — Drei Zweige der Pseudo-Poitiers-Glosse zu den Sentenzen des Lombarden: 43 (nota). — Introd, à l'hisloire de la littérature théol.: 29. — Kinder- taufe und Glaube: 10. — Note de critique textuelle: 29. — Recherches sur les éaits de Pierre le Mangeur: 26, 41. — Some Un­ known Writings: 10. Lebeuf, Jean, Histoire de la ville... Paris: 39. Lector officium habet praedicandi super Vetus Testamentum: 34. Libri seu volumina in armario B. Mariae Parisiensis: 21 s. Longère, J., Oeuvres oratoires de maîtres...: 33. Lottin, O., ed. tractatum Deus primum ho­ minem: 9. Lucas 7, 43, in Glossa Petri Pictav.: 44. Luchaire, A., Etudes... manuscrits de Rome et de Paris: 15. Ludovicus Rex VII cccl. S. Genovefae an. 1147 visitavit: 17. Lutolphus Novaricnsis, magister. 15. Lynch. K., Some Fontes... Hugh de S. Cher: 51. Paganus, Magister: 42. Parisius, v. Ecclesia S. Mariae. Paterius, fragm. Gregorii Magni in Exod. 4, 3-4: 37. Polster, F., circa iter italicum Lombardi: 14. Petrus, quidam magister: 14. Petrus Cantor, Magister c. 1170-1196: 23s.; Accessus ad Exodum: 25; ope operum Co­ mestoris glossas cognovit Lombardi n Evangelia: 22 , 44 , 52. Petrus Ccllensis, abbas S. Remigii: 16. Petrus Comestor, v. sub Petrus Manducator. Petrus de Joingniaco [Joigny], magister anno 1296: 21. Petrus Lombardus, Magister, non fuit scholaris apud S. Victorem: 15; subdiaconus 1147: 8 (nota); laus magisterii eius (Guillclmi Tyrensis): 8; opponitur in scholis Mauritii: 8-11; quando iter fecit italicum: 13-18; anno 1154: 16; ratio eiusdem itineris: 17; quid Romae sumpserit ex libro Ioan. Da­ masceni: 18; Romam non visitavit ut epi­ 99* INDEX n: AUCTORES ET MATERIAE scopus: 16 (nota); obituarium quando re­ erat 39; quando Parisius venit 39s; disci­ dactum: 52; quod male interpretati sumus: pulus erat Lombardi: 7, 40, 43 (nota); et 7; dies mortis et diversa solemnia Parisius postea magister (1159 - c. 1167): 23; ac celebrata, uti in Eccl. S. Marcelli: 39. — Librum Sententiarum quando compegit: 18s. cancellarius Ecclesiae Parisiensis (c. 1166- 67): 39; usque ad mortem, 22 oct. 1178 (?): — Glossas suas non aperit ope versus biblici: 41 (nota); mos ei erat scribendi « satis ele­ 24; In Psalmos quodammodo iam Remis ganter»: 25 (et nota); codices seu scripta perfecerit: 23; quam postea (1158-59) in cius ubi collocantur: 22 (nota). scholis perlegit: 11; sua Glossa in Exodum: — Testis fidelis doctrinae et operum P. Lom­ 36-38; in Isaiam: 35s; quam olim negavi­ bardi: 20 , 39-44; quod Lombardus bis legit mus: 23 (nota); negari tamen debet quidam Glossam in Apostolum: 12; item quod XII Introitus in Isaiam: 25; In Prophetas Mi­ Prophetas glossavit: 43; quomodo exposuit nores: testante ipso Magistro: 29, 31; teste Luc. 5, 23: 52. Manducatorc: 20, 43; In loel: 29-33. — in — Opera propria: Glossae: non semel praefin- Apostolum, quae antecessit git versum S. Scripturae modo ingressus: Sententias, postea limavit, sed solummodo 24; Prologus in Evangelia: 26; Acemus ad usque ad versum 3 primi capituli: II, 12; Matth. et N.T.: 25; in Matth.: 25 , 26 (ubi in Hebr. 2, 5 etc.: 49. — Quas alias glossas et quaedam reportatio), 30; cuius fons prin­ Glossam confecerit: 19ss. — Testante Comestore cipalis exstat Rabanus Maurus: 26; in Matth. et Lucam glossavit: 20, 25s, 27; Marcum: 30; in Lucam: 30; in Ioan.: 27s. necnon, ut videtur, illud Marci: 26, 42; ac — Quaestiones (inc.: Petre, Satanas expeti­ loannis: 27, 28, 42; an Apocalypsim glos- vit vos)·. 9, 42. — Inter fontes Magistri Hu- saverit: 42; quos libros sacros non glossavit: gonis de S. Caro enumerandus: 51; verba 21. — Quae opera Lombardi, praeter Glos­ eius citata a Gualtero S. Victoris: 40s. sas in Psalmos et in Apostolum, quasi in Petrus Pictaviensis, Magister 1167 - c. 1205: oblivionem ceciderunt post cius mortem: 23; praepositus fuit scholarum P. Comesto­ 39; normae ad eius opera dignoscenda: ris, cui successit ut magister: 23, 44; postea 23ss. cancellarius: 44; quid novit Lombardi: 52; — Sermones eius: chronologie: 34; primus, De anonymus invenitur in Contra IV Labyrin­ adventu: 35; n. 3: 38; n. 4: 38; nn. 11, 12, thos: 41, 42; qualis adiudicatur a C. Oudin 25, ubi superbiam tangit: 3l, 32; nn. 14, et J. de Ghellinck: 44. 22, 25, Glossam innuunt in Exodum: 37. — Sermones qui non enumerantur in Pro­ legomena 1971: 32, nota 8; 34s. — Praedi­ cator mediocris (Bourgain): 33. Petrus Lombardus, pseudo-, opera scii, non authentica: Accessus super Veius Test.: 25; Accessus ad libros Regum: 25; In lob: 23; Petrus Pictaviensis, pseudo-, Glossae in Sent.: 41; Summa divinae paginae: 30. Peuchmaurd, M., Le prêtre ministre... XII siè­ cle: 34. Poenitentia, definitio S. Gregorii: 30, 32. Praedicatio, praedicatores, iuxta legislationem saec. XII: 33ss. In Isaiam: 25; Introitus super evangelia: Praepositinus (?), magister, Quaestiones in cod. 28; Accessus ad Matth. et Novum Test.: 25; Paris., Mazar. 170S: 42 (nota); Tract. Deus Accessus in Marcum (Comestoris?): 26; in primum hominem, olim ei attributus: 9. loan nem: 27, 28. Prioratus S. Mariae de Longoponte: 16. Petrus Cantor: Glossae super Unum ex Quatuor (c. 1187): 44. Petrus Cellensis, abbas: 16. Rabanus Maurus, In Matth., fons Comestoris, non autem Lombardi: 26. Petrus Manducator (seu Comestor), Magister, Rabodo, Praemonstr. Knechstedcn, compilator Trccis (Troyes) natus, ubi postea decanus Libri de pluribus, testis parum credibilis: PROLEGOMENA 25; quae opera P. Lombardo attribuit: Stephanus Cantuariensis (an. 1271): 21. 25«. Stephanus Langton, In Isaiant 8, 9: 8, 14; 9, Roberts, P. B., Studies in the Sermons of Ste­ phen Langton: 45. 1: 46, 52; In Prophetas minores: 47; In Epistolas Canonicas: 52; non fuit canonicus Robert us Melidonensis (rectius): 10. S. Mariae: 50 (nota); cardinalis S.R.E. Robertus de Monte (sen de Torigny), Chro­ (1206): 51; testis fidelis quoad opera Lom­ nica: Is. bardi: 44-45. Robertus Wigorniensis (fl. s. XII): 26. Summa divinae paginae: 30. Rolandus Bandinelli, S.R.E. cancellarius: 16. Superbia: primum peccatum recedentibus a Romanos (Ad) 5, 14: 49; 6,15 (Gl. o. et Lang­ ton): 47; (Lomb. et Ambrosiastcr): 48. Deo (Aug.): 30s; maximum delictum (ser­ mones Lombardi): 32s, 35. Symon Langton, magister, canonicus S. Ma­ Savinlaco (Savigny), bibliotheca monasterii: 23. riae: 50 (nota). Symon, succentor Silvanectensis: 50. Schmidt, Prof. B. (Bonn), Communicatio: 87. Schneyer, J. B., Repertorium der lat. Sermones des Mltlelalters: 40. Schfinmctzcr, A., Enchiridion symbolorum: 24. Silva-Tarouca, C., Novi Studi... Papi: 34. Smalley, B , La Glossa Ordinaria: 45. — The Testes fideles quoad Lombardum, pauci post mortem Petris Comestoris: 39. Theobaldus, ep. Parisiensis, in curia Romana (1154): 16s. Lombard's Commentary on Isaias and other Fragments 45, 46, 47 (nota). — Peter Co­ Van den Eynde, D., Deux serinons inédits de medor on the Gospels; 22, 25, 26 , 27. — Pierre Lombard: 38. — L’oeuvre litt. de Some Gospel Commentaries of the Early Géroch...: 18. — Stephen Langton... on the Twelfth Century 20, 22. 25, 26, 42, 51. — Causality of the Sacraments: 51 (nota). Studies In the Sermons of Stephen Langton: 45. Van den Gheyn, J., Calai, des manuscrits... Stegmullcr, F., Repertorium Biblicum (- RB): 8. 22-28 , 30. 45 , 47, 52. Belgique: 25. Zacharias 1, 21: 4Ί (glossa). MAGISTRI PETRI LOMBARDI PARISIENSIS EPISCOPI SENTENTIAE IN IV LIBRIS DISTINCTAE LIBER III ET IV Lomb. II. 1 SIGLA CODICUM Codd. Libr. IV Sententiarum * A — cod. Ambianen. Civit. 231 (libr. III-IV). B — cod. Brugis Civit. 184. C — cod. Bruxellis Regia 1535 (11.580). * * * * * L — cod. Paris. Mazarin, lat. 757. M — cod. Monachii Status lat. (Clm) 18109. N — cod. Paris. Bibi. Nat. (BN) lat. 3014. 0 P R T V W X * — cod. Paris. Bibi. Nat. (BN) lat. 3022. — cod. Paris. Bibi. Nat. (BN) lat. 3029 (libr. 1-11). — cod. Paris. Bibi. Nat. (BN) lat. 17464. — cod. Trecis Civit. 900. — cod. Vaticanus lat. 688. — cod. Vaticanus lat. 691. — cod. Valentianae Civit. 186. — codd. principaliores. Cod. Glossae ordin. in Psalmos Florent., Laurent. Plut. XVII. 4. Codd. Glossae ordin. in Epist. S. Pauli 1 — Florent., Laurent. Plut. V. d. 1. m — Florent., Laurent. Plut. XXIII. 5. Codd. Glossae Lombardi in Epist. S. Pauli x — cod. Vaticanus lat. 144. z — cod. Vaticanus lat. 695. Codd. Glossae pseudo-Petri Pictaviensis b — cod. Bamberg. Patr. 128. n p — cod. Neapoli Bibi. Nat. lat. VII C 14 — cod. Paris. Bibl. Nat. lat. 14423. INCIPIUNT CAPITULA TERTII LIBRI. [Distinctio I] 5 Cap. » » 1. Quare Filius carnem assumpsit, non Pater vel Spiritus Sanctus. 2. Utrum Pater vel Spiritus Sanctus potuerit incarnari. 3. An Filius qui tantum carnem accepit, aliquid fecerit quod non Pater vel Spiritus Sanctus. [Distinctio II] Cap. 10 » » 4 (1). Quare totam humanam naturam accepit, et quid nomine naturae intelligitur. 5 (2). De unione Verbi et carnis mediante anima. 6 (3). Quod simul assumpsit carnem et animam Verbum, nec caro prius est concepta quam assumpta. [Distinctio III] 15 Cap. » » » 7 8 9 10 (1). De carne assumpta, qualis ante fuerit. (2). Quod nullus est sine peccato hic, excepta Virgine. (3). Quare Christus non fuit decimatus in Abraham sicut Levi. (4). Quare caro Christi non dicta est peccatrix, sed similis. [Distinctio IV] Cap. 20 » » 11 (1). Quare Spiritui Sancto tribuatur incarnatio, cum sit opus Trinitatis. 12 (2). Quare dicatur Christus conceptus et natus de Spiritu Sancto. 13 (3). Quare Apostolus dicit Christum factum, quem nos fa­ temur natum. [Distinctio V] Cap. 14 (1). Si persona vel natura personam vel naturam assumpsit, et si natura Dei sit incarnata. Elenchus capitulorum libri III et IV hic repetitur ad commodum lectoris. Quoad lectiones variantes, cf. Tom. I, 31-53. CAPITULA LIBRI III. 4 15 (2). An divina natura debeat dici caro facta. 16 (3). Quare non accepit personam hominis, cum assumpserit hominem: quod quidam probare nituntur. Cap. » [Distinctio VI] 17 (1). De intelligentia harum locutionum: Deus est homo, Deus 5 factus est homo etc. Tres sententias ponit. 18 (2). Prima est eorum qui dicunt in incarnatione hominem quen­ dam ex anima et carne constitutum, et illum hominem factum esse Deum et Deum illum hominem; et auctori­ Cap. » tates quibus ita asserunt ponit. 19 (3). Secunda est eorum qui dicunt hominem illum ex tribus substantiis vel ex duabus naturis constare, et hunc fatentur unam esse personam: ante incarnationem simplicem tan­ tum, sed incarnatione compositam; et auctoritates quibus se muniunt proponit. 20 (4). Tertia est eorum qui non solum personam ex naturis compositam negant, sed etiam aliquem hominem vel ali­ quam substantiam ibi ex anima et carne compositam diffi­ tentur; et sic illa duo, scilicet animam et carnem, Verbo unita dicunt, ut non ex illis aliqua substantia vel persona componeretur, sed illis duobus vehit indumento Deus vestiretur ut mortalibus oculis appareret: qui rationem incarnationis secundum habitum accipiunt. 21 (5). Deinde auctoritates inducit quibus haec sententia roboratur. 22 (6). Quatuor species habitus distinguuntur. » » » » io is 20 25 [Distinctio VII] Cap. » » 23 (1). Deinde quae singulis sententiis adversari videntur ponit. 24 (2). Ex quo sensu dicitur Christus praedestinatus. 25 (3). Quod non debet dici homo dominicus. [Distinctio VIII] Cap. » 26 (1). An divina natura dici debeat nata de Virgine. 27 (2). De gemina nativitate Christi qui bis natus est. [Distinctio IX] Cap. 28 (1). De adoratione exhibenda humanitati Christi. 30 CAPITULA LIBRI HI. 3 [Distinctio XJ 29 (1). An Christus secundum quod homo sit persona vel aliquid. 30 (2). An Christus secundum quod homo sit adoptivus filius. 31 (3). An persona vel natura praedestinata sit. Cap. » » 5 [Distinctio XI] 32 (1). Utrum Christus sit creatura vel factus. 33 (2). De perfidia et poena Arii. Cap. » [Distinctio XII] Cap. io » » » 34 (1). An homo ille semper fuerit. 35 (2). An Deus alium sumere potuit vel aliunde quam de ge­ nere Adae. 36 (3). Si homo ille potuerit peccare vel non esse Deus. 37 (4). Si Deus potuit assumere hominem in sexu muliebri. [Distinctio XIII] is Cap. 38 (1). De sapientia et gratia Christi hominis, an in eis proficere potuerit. [Distinctio XIV] Cap. 2o » 39 (1). Si anima Christi habuerit sapientiam parem cum Deo, et si omnia scit quae Deus. 40 (2). Quare Deus non dedit illi animae potentiam omnium ut scientiam. [Distinctio XV] Cap. 41 (1). De hominis defectibus quos assumpsit Christus. » 42 (2). De propassione et passione timoris vel tristitiae. 25 » 43 (3). De quibusdam capitulis Hilarii obscuris, quibus a carne Christi dolores passionis submoveri videntur. » 44 (4). De tristitia Christi et eius causa secundum eundem. [Distinctio XVI] Cap. 45 (1). An in Christo fuerit necessitas patiendi et moriendi, quae » est defectus generalis. 46 (2). De statibus hominis et quid Christus de singulis acceperit. 3o 6 CAPITULA LIBRI III. [Distinctio XVII] Cap. 47 (1). Si omnis Christi oratio vel voluntas impleta sit. » 48 (2). De voluntatibus Christi secundum duas naturas. » 49 (3). De capitulis quibusdam Ambrosii et Hilarii, ubi de dubi­ tatione et timore Christi agitur. 5 [Distinctio XVII1] Cap. 50 (1). Si Christus meruit sibi et nobis, et quid sibi et quid nobis. » 51 (2). Quod a conceptu meruit Christus sibi idem quod per passionem. » 52 (3). De eo quod scriptum est: Donavit illi nomen quod est io supra omne nomen. » 53 (4). Si Christus sine omni merito habere valuit quod merito obtinuit. » 54 (5). De causa passionis et mortis Christi. [Distinctio XIX] Cap. » » » » » » is 55 (1). Qualiter a diabolo et a peccato redemit nos Christus per mortem. 56 (2). Cur Deus homo et mortuus. 57 (3). Quomodo a poena nos redemit Christus. 58 (4). Quomodo poenam nostram portavit. 20 59 (5). Si solus Christus redemptor ut mediator debet dici. 60 (6). De mediatore. 61 (7). Secundum quam naturam sit mediator. [Distinctio XX] Cap. 62 (1). » 63 (2). » 64 (3). » 65 (4). » 66 (5). » 67 (6). Quod alio modo potuit liberare. Quare isto modo potius. Qua iustitia sit victus diabolus. De causa inter Deum et hominem et diabolum. De traditione Christi facta a luda, a Deo, a ludaeis. Utrum Christi passio sit opus Dei vel ludaeorum. [Distinctio XXI] Cap. 68 (1). Si in Christi morte separata fuit anima vel caro a Verbo. * 69 (2). Qua ratione dicitur Christus mortuus vel passus. 25 30 CAPITULA LIBRI III. 7 [Distinctio XXII] 70 (1). Si Christus in morte fuit homo. 71 (2). Si Christus ubicumque est sit homo. 72 (3). Quod Christus ubique totus est, sed non totum: ut totus est homo vel Deus, sed non totum. 73 (4). Si ea quae dicuntur de Deo vel de Filio Dei, possint dici de homine illo vel de filio hominis. Cap. » » 5 » [Distinctio XXIII] 10 74 75 76 77 Cap. » » » » 15 (1). (2). (3). (4). Si Christus habuerit fidem, spem ut caritatem. Quid sit fides. Quot modis dicitur fides. Quid sit credere Deum vel Deo vel in Deum. 78 (5). De informi qualitate mentis quae in malo Christiano est. 79 (6). Quomodo dicatur una fides. 80 (7). Quod fides est de his quae non videntur proprie, ipsa tamen videtur ab eo in quo est. 81 (8). Descriptio fidei. 82 (9). Quare sola fides dicitur fundamentum. » » » » [Distinctio XXIV] 20 Cap. » » 83 (1). Quomodo intelligendum est illud: Cum factum fuerit credatis. 84 (2). Si Petrus habuit fidem passionis quando vidit hominem illum pati. 85 (3). Si aliqua sciuntur quae credantur. [Distinctio XXV] 30 Cap. » » » » 86 (1). De fide antiquorum. 87 (2). De fide simplicium. 88 (3). Quae ante adventum credere sufficiebat. 89 (4). De fide Cornelii. 90 (5). De aequalitate fidei, spei et caritatis et operis. [Distinctio XXVI] I Cap. » 91 (1). De spe, quid sit. 92 (2). De quibus sit spes. CAPITULA LIBRI III. 8 Cap. 93 (3). Quo differant fides et spes. » 94 (4). Si in Christo fuerit fides vel spes. * 95 (5). Si iusti in inferno fidem et spem habuerunt. [Distinctio XXVI1J Cap. » » » » » » » 96 (I). De caritate Dei et proximi quae in Christo et in nobis est. 5 97 (2). Quid sit caritas. 98 (3). Si eadem caritate diligitur Deus et proximus. 99 100 101 102 103 (4). Quare dicuntur duo mandata caritatis. (5). De modo diligendi. (6). De impletione illius mandati: Diliges Deum ex toto corde. (7). Quod alterum mandatum in altero est. (8). Quae caritate diligenda sint. 10 [Distinctio XXVIII] Cap. » » » 104 105 106 107 (1). Si iubemur totum proximum diligere et nos totos. (2). Quod in dilectione proximi includitur dilectioangelorum. (3). Quid sit proximus. (4). Quibus modis dicitur proximus. 15 [Distinctio XXIX] Cap. 108 (1). De ordine diligendi: quid prius, quid post. » 109 (2). An omnes homines pariter diligendi sint. » 110 (3). De gradibus caritatis. 20 [Distinctio XXX] Cap. Ill (1). Si melius est diligere inimicos quam amicos. [Distinctio XXXI] Cap. 112 (I). Si caritate semel habita amittatur. 25 » 113 (2). Quare fides, spes, scientia dicuntur evacuari, et non caritas, cum et ipsa sit ex parte. » 114 (3). Si Christus ordinem diligendi servavit quem nos. [Distinctio XXXII] Cap. 115 (1). De caritate Dei. 30 CAPITULA LIBRI III. 5 9 Cap. 116 (2). Quomodo Deus dicitur magis diligere vel minus hunc vel illum. » 117 (3). Quod dupliciter inspicienda est dilectio Dei. » 118 (4). Si quis magis vel minus diligitur a Deo uno tempore quam alio. » 119 (5). Si Deus ab aeterno dilexit reprobos. [Distinctio XXXIII] 10 Cap. 120 (1). De quatuor virtutibus principalibus. » 121 (2). Utrum et in Christo fuerint et in angelis sint. » 122 (3). De usibus earum. [Distinctio XXXIV] 15 20 Cap. » » » » » » 123 124 125 126 127 128 129 (1). (2). (3). (4). (5). (6). (7). De septem donis Spiritus Sancti. Utrum sint virtutes et sint in angelis. Utrum in Christo fuerint. De timorum distinctione. De casto et servili et initiali. Quo differant castus et servilis. Quod timor servilis et initialis dicitur initium sapientiae, sed differenter. » 130 (8). Quomodo castus timor permanet in aeternum. » 131 (9). Si timor poenae qui fuit in Christo, fuit servilis vel initialis. [Distinctio XXXV] 25 Cap. 132 (1). De sapientia et scientia, quo differant. » 133 (2). In quo differat sapientia ab intellectu. » 134 (3). Utrum intellectus et scientia quae inter dona numerantur sint illa quae naturaliter habet homo. [Distinctio XXXVI] 30 Cap. 135 (1). De connexione virtutum, quae non separantur. » 136 (2). An cunctae virtutes pares sint in quocumque sint. » 137 (3). Quomodo in caritate tota lex pendet. [Distinctio XXXV11] Cap. 138 (1). De decem mandatis, quomodo contineantur in duobus. CAPITULA LIBRI III. ΙΟ Cap. 139 (2). Quare idoluin nihil esse in mundo dicitur. » 140 (3). Quare in Spiritu Sancto proprie dicitur fieri remissio pec­ catorum. » 141 (4). De sensu spirituali et carnali Legis. » » 142 (5). De furto. 143 (6). De mendacio. s [Distinctio XXXVII1J Cap. » » » » » 144 145 146 147 148 (1). (2). (3). (4). (5). De triplici genere mendacii. De octo speciebus mendacii. Quid sit mendacium. io Quid mentiri. Quod omne mendacium peccatum sit, sive prosit sive non, et quare. 149 (6). In quibus rebus cum periculo erratur vel non. [Distinctio XXXIXJ 15 Cap. 150 (1). De periurio. » 151 (2). An sit periurium quod non est mendacium. » 152 (3). De triplici modo periurii. » 153 (4). An iuratio sit malum. » 154 (5). De iuramento quod fit per creaturas. 20 » 155 (6). Quae iuratio sit gravior: an quae fit per Deum, an quae fit per creaturas, vel per Evangelium. » 156 (7). Quid est dicere: Per Deum. » 157 (8). De illis qui iurant per falsos deos. » 158 (9). Quod iuramentum vel promissio contra Deum facta non 25 est tenenda. » 159 (10). Si est periurus, qui non facit quod incaute iurat. • 160 (11). De illis qui verborum calliditate iurant. » 161 (12). De illo qui cogit aliquem iurare. [Distinctio XL[ Cap. 162 (1). Quare Lex dicitur comprimere manum, non animum. » 163 (2). Quae sit littera occidens. » 164 (3). De Legis et Evangelii distantia. 30 I I I 11 INCIPIUNT CAPITULA QUARTI LIBRI. [Distinctio I] 5 Cap. » » » 10 4. Quo differant signum et sacramentum. » 5. Quare instituta sunt sacramenta. » » 6. De differentia sacramentorum veterum et novorum. 7. De circumcisione. » 8. Quod remedium illi habuerunt qui fuerunt ante circumcisio­ nem. » 9. De institutione circumcisionis et causa. » 10. De parvulis defunctis ante diem octavum, quo fiebat circum­ cisio. [Distinctio II] 15 20 1. De sacramentis. 2. Quid sit sacramentum. 3. Quid sit signum. Cap. » » » » » 11 (1). De sacramentis novae Legis. 12 (2). De baptismo. 13 (3). De differentia baptismi loannis et Christi. 14 (4). Quid utilitatis habuit baptismus loannis. 15 (5). Si fuit sacramentum baptismus ille. 16 (6). De forma baptismi loannis. [Distinctio Ill] 30 Cap. » » » 17 18 19 20 » » 21 22 23 24 25 » » »> (1). Quid sit baptisma. (2). De forma baptismi. (3). Quod Apostoli in Christi nomine baptizaverunt. (4). Si in nomine Patris tantum vel Filii vel Spiritus Sanet possit tradi baptismus. (5). De institutione baptismi. (6). Quare in aqua tantum fiat. (7). De immersione, quoties fieri debeat. (8). Quando circumcisio amisit vim suam. (9). De causa institutionis baptismi. CAPITULA LIBRI IV. 12 (Distinctio IV] 26 (1). De illis qui suscipiunt sacramentum et rem, et rem et non sacramentum, et sacramentum et non rem. Cap. 27 (2). De ficte accedentibus. 28 (3). Quomodo intelligatur illud: Quotquot in Christo baptizati 5 » • » » » » 29 (4). 30 (5). 31 (6). 32 (7). estis, Christum induistis. Quod passio supplet vicem baptismi, et fides, et contritio. Quid prosit baptismus cum fide accedentibus. Quid dimittitur in baptismo iustis. Cuius rei sit sacramentum baptismus quem recipit iustus. 10 (Distinctio V] Cap. 0 » 33 (1). Quod baptismus aeque bonus est, a bono vel malo datus. 34 (2). De potestate baptismi et ministerio. 35 (3). Quae fuit potestas baptismi quam Christus potuit dare servis et non dedit. 15 (Distinctio VI] Cap. » » » » » » 36 37 38 39 40 41 42 (1). Quibus liceat baptizare. (2). Si rebaptizandi sunt ab haereticis baptizati. (3). Quod nullus in materno utero baptizatur. (4). Utrum baptismus sit, cum verba corrupte proferuntur. (5). De ilio qui pro ludo immergitur. (6). De responsione patrinorum. (7). De catechismo et exorcismo. 20 (Distinctio VI1] Cap. » » • » 43 44 45 46 47 (1). De sacramento confirmationis. (2). Quod nonnisi a summis sacerdotibus tradi potest. (3). Quae sit virtus huius sacramenti. (4). Utrum hoc sacramentum sit dignius baptismo. (5). Utrum possit iterari. (Distinctio VIII] Cap. • 48 (I). De sacramento altaris. 49 (2). Quod huius sacramenti in veteri Testamento figura prae­ cessit, sicut et baptismi. 25 30 CAPITULA LIBRI IV. Cap. » » 5 » » 13 50 (3). De institutione huius sacramenti. 51 (4). De forma. 52 (5). Quare Christus post alium cibum dedit hoc sacramentum discipulis. 53 (6). De sacramento et re. 54 (7). Quod res sacramenti duplex est. [Distinctio IX] Cap. » 10 » 55 (1). De duobus manducandi modis. 56 (2). De errore illorum qui dicunt tantum corpus Christi a bonis sumi. 57 (3). De intelligentia quorundam verborum ambiguorum. [Distinctio X[ Cap. 15 » 58 (1). De haeresi illorum qui dicunt corpus Christi non esse in altari nisi in signo. 59 (2). De Sanctorum testimoniis quibus probatur verum corpus Christi esse in altari. [Distinctio XI] Cap. » 20 » » » » 60 (1). De modo conversionis. 61 (2). Quomodo dicitur corpus Christi confici de substantia panis. 62 (3). Quare sub alia specie sumatur. 63 (4). Quare sub duplici specie. 64 (5). Quare aqua misceatur. 65 (6). Quale corpus dedit Christus discipulis in coena. [Distinctio XII] 30 Cap. 66 (1). Ubi illa accidentia fundentur. » 67 (2). De fractione et partibus. » 68 (3). De confessione Berengarii. » 69 (4). Quid illae partes significent. » 70 (5). Si Christus immolatur in altari quotidie, et an sit sacri­ ficium quod a sacerdote geritur. » 71 (6). De causa institutionis. ]4 CAPITULA LIBRI IV. [Distinctio XIII] 72 (1). Si hoc sacramentum conficiatur ab haereticis vel excom­ Cap. municatis. 73 (2). Quid faciat haereticum et quid sit haereticus. » [Distinctio XIV] 74 (1). 75 (2). 76 (3). 77 (4). 78 (5). Cap. » » t » 5 De poenitentia. Unde dicitur poenitentia. Quid sit poenitentia. De solemni et unica poenitentia. Quod peccata saepe dimittuntur per poenitentiam. 10 [Distinctio XV] 79 (1). Quod pluribus irretitus peccatis non potest vere de uno poenitere nisi et de omnibus poeniteat. 80 (2). Quibus de causis contingunt flagella. 81 (3). De Aegyptiis et Sodomitis, qui temporaliter dicuntur pu- 15 niti ne in aeternum perirent. 82 (4). -De generibus eleemosynae. 83 (5). Quid sit eleemosyna. Cap. » » » » » 84 (6). Utrum in mortali peccato permanentes et largas eleemo­ synas facientes debeant dici satisfacere. 20 85 (7). Utrum bona quae fiunt ab aliquibus malis valeant ad me­ ritum vitae cum fuerint conversi ad bonum. » [Distinctio XVI] Cap. » » » » » 86 (1). De tribus in poenitentia considerandis, scilicet compunc­ tione, confessione, satisfactione. 25 87 (2). Quae sit vera satisfactio. 88 (3). Quae sit satisfactio falsa. 89 (4). De tribus actionibus poenitentiae. 90 (5). De multitudine venialium, quae gravat ut unum grande peccatum. 30 91 (6). De satisfactione venialium. [Distinctio XVII] Cap. 92 (1). Utrum sine confessione dimittantur peccata. CAPITULA LIBRI IV. Cap. » » 5 » 15 93 (2). Si sufficit soli Deo confiteri. 94 (3). Quod non sufficit soli Deo confiteri si possit confiteri sa­ cerdoti. 95 (4). An sufficiat confiteri laico. 96 (5). Ad quid valeat confessio. [Distinctio XVIII] Cap. io » » » » » » 15 » 97 (1). De remissione quam praestat sacerdos. 98 (2). De clavibus. 99 (3). De usu clavium. 100 (4). Si sacerdos potest dimittere peccatum vel retinere pec­ catum. 101 (5). Quomodo sacerdotes dimittunt peccata vel retinent. 102 (6). Quomodo sacerdotes ligant vel solvunt a peccatis. 103 (7). Quomodo intelligendum sit illud: Quodcumque solveris etc. 104 (8). Quae sint interiores tenebrae et interior macula. [Distinctio XIX] Cap. 105 (1). Quando hae claves dantur et quibus. » 106 (2). Utrum per indignos transfundatur gratia dignis. 20 » 107 (3). Quomodo intelligendum sit: Maledicam benedictionibus vestris. » 108 (4). Qualis esse debeat iudex ecclesiasticus. [Distinctio XX] Cap. 109 (1). De his qui in fine poenitent. 25 » 110 (2). De his qui poenitentiam non complent. » 111 (3). De illo cui sacerdos indiscretus iniungit poenam. » 112 (4). Quod morientibus non est imponenda satisfactio, sed in­ notescenda. » 113 (5). Quod non est poenitentia neganda vel reconciliatio in 30 necessitate. » 114 (6). Quod presbyter non reconciliet aliquem inconsulto epi­ scopo, nisi in necessitate. » 115 (7). An oblatio eius sit recipienda, qui currens ad poenitentiam, praevenitur morte. 16 CAPITULA LIBRI IV. [Distinctio XXIJ Cap. 116 (1). De peccatis quae post hanc vitam dimittuntur. » 117 (2). De his qui aedificant aurum, argentum, lapides pretiosos, foenum, stipulam. » 118 (3). De igne purgatorio, quo alii citius, alii tardius purgantur. 5 » 119 (4). Quid sit aedificare lignum, foenum, stipulam. » 120 121 122 123 124 » » » » (5). Quid sit aedificare aurum, argentum, lapides pretiosos. (6). Quod aliquem vere poenitet, etsi non de omni veniali. (7). Quid sit generalis confessio. (8). Quod nemo debet confiteri peccata quae non fecit. (9). De poena sacerdotis qui peccatum confitentis publicat. 10 [Distinctio XXI1) Cap. 125 (1). Si peccata dimissa redeant. » 126 (2). Quid sit sacramentum et res. [Distinctio XXI11] Cap. » » » 127 128 129 130 (1). De sacramento unctionis extremae. (2). De tribus generibus unctionis. (3). A quibus fuerit hoc sacramentum institutum. (4). De iteratione huius sacramenti. [Distinctio XXIV] Cap. » » » » » » » » » » » » • 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 15 (1). De ordinibus ecclesiasticis, quot sint. (2). Quare septem sint. (3). Quales assumendi sint a clero. (4). De corona et tonsura. (5). De ostiariis. (6). De lectoribus. (7). De exorcistis. (8). De acolytis. (9). De subdiaconis. (10). De diaconis. (11). De presbyteris. (12). Qui dicuntur ordines sacri. (13). Quid appellatur ordo. (14). De nominibus dignitatis et officii. 20 JC CAPITULA LIBRI IV. Cap. 145 (15). De episcopo. » 146 (16). De pontifice. » 147 (17). De quadripartito episcoporum ordine. 5 148 (18). De vate. 149 (19). De cantore. » » [Distinctio XXV] 10 Cap. » » » » » » [Distinctio XXVI] 15 20 150 (1). De ordinatis ab haereticis. 151 (2). De siinonia, unde dicitur et quid sit. 152 (3). De his qui a simoniacis ordinantur scienter vel non. 153 (4). De his qui dicunt se emere corporalia, et non spiritualia. 154 (5). De distinctione simoniacorum. 155 (6). De his qui violenter ab haereticis vel ab aliis simoniacis ordinantur. 156 (7). De aetate ordinandorum. Cap. 157 (1). De sacramento coniugii. i> 158 (2). De institutione eius et causa. » 159 (3). Quando secundum praeceptum et secundum indulgentiam contractum sit coniugium. » 160 (4). Quibus modis accipitur indulgentia. »> 161 (5). Quod nuptiae bonae sint. » 162 (6). Cuius rei sacramentum sit coniugium. [Distinctio XXVII] 25 30 Quae sint consideranda in coniugio. Quid sit coniugium. De consensu qui efficit coniugium. Quando incipit esse coniugium. De opinione quorundam, qui dicunt coniugium non esse ante carnalem copulam. (6). Quod sponsa potest eligere monasterium sine sponsi con­ sensu. Cap. » » » » 163 164 165 166 167 » 168 » 169 (7). Quod coniugatus sine coniugis consensu nequit profiteri continentiam. » 170 (8). De adulterinis coniugiis. (1). (2). (3). (4). (5). Lomb. ii. 2 CAPITULA LIBRI IV. 18 Cap. 171 (9). Quod multipliciter sponsus et sponsa accipitur. 172 (10). Quae sponsa sit vidua mortuo sponso, et quae non. » [Distinctio XXVIII] Cap. 173 (1). Si consensus de futuro, etiam iuramento firmatus, faciat » coniugium. 5 174 (2). De his quae pertinent ad substantiam et ad decorem sa­ » cramenti. 175 (3). Utrum consensus ille qui facit matrimonium, sit de carnali » copula, an de cohabitatione, an de alio. 176 (4). Quare de latere viri formata est mulier. io [Distinctio XXIX] Cap. 177 (1). Quod non est consensus legitimus, ubi est coactio. [Distinctio XXX] Cap. » » » 178 (1). De errore qui evacuat consensum. 179 (2). De coniugio Mariae et loseph. 180 (3). De finali causa coniugii. 15 181 (4). Quod malus finis non contaminat sacramentum. [Distinctio XXXI] Cap. » » » » » » » 182 183 184 185 186 187 188 189 (1). De tribus bonis coniugii. (2). De duplici separatione. (3). De his qui procurant venena sterilitatis. (4). Quando sint homicidae qui procurant abortum. (5). De excusatione coitus quae fit per bonaconiugii. (6). De indulgentia quam facit Apostolus. (7). De malo incontinentiae. (8). De carnis delectatione, quae peccatum sit vel non. 20 25 [Distinctio XXXII] Cap. » » » 190 191 192 193 (1). (2). (3). (4). De solutione carnalis debiti. De continentia ex communi consensu servanda. Quando cessandum sit a coitu. Quibus temporibus non sint celebrandae nuptiae. 3θ I CAPITULA LIBRI IV 19 [Distinctio XXXI11] Cap. 194 (1). Dc diversis legibus coniugii. » 195 (2). Utrum loannis virginitas sit praeferenda castitati Abrahae. 5 » 196 (3). Quae erat consuetudo coniugii sub Lege. » 197 (4). Cui licebat tunc plures habere vel non. [Distinctio XXXIV] Cap. 198 (1). De personis legitimis. » 199 (2). De frigidis separandis vel non. » 200 (3). De his qui maleficiis impediti coire nequeunt. io » » » 201 (4). De furiosis. 202 (5). De his qui dormiunt cum duabus sororibus. 203 (6). Quod non est dimittenda uxor pro aliqua macula corporis. [Distinctio XXXV] Cap. 204 (1). De iure viri et mulieris. is » 205 (2). Quod fornicariam nequit dimittere vir, nisi ipse expers » » 20 fuerit fornicationis, et e converso. 206 (3). De reconciliatione eorum qui propter fornicationem se­ parantur. 207 (4). De illis qui ante coniunctionem se polluerunt per adulterium. [Distinctio XXXVI] Cap. 208 (1). De servis, utrum propter extremam conditionem possit fieri separatio. » 209 (2). De copula servi et ancillae diversorum dominorum. 25 » 210 (3). De viro qui se facit servum ut dividatur ab uxore. » 211 (4). De aetate contrahentium. [Distinctio XXXV11] Cap. 212 (1). In quibus ordinibus nequeat contrahi matrimonium. » 213 (2). De interfectoribus suorum coniugum. [Distinctio XXXVI11] Cap. 214 (1). De votis. CAPITULA LIBRI IV. 20 Cap. 215 (2). De votorum differentia. » 216 (3). De illis qui post longam captivitatem redeunt. [Distinctio XXXIX] Cap. 217 (1). De dispari cultu. » 218 (2). De coniugio fidelis et infidelis, et duorum infidelium. » 219 (3). De fornicatione spirituali, propter quam dimitti coniux potest. » » » » 220 221 222 223 5 (4). Pro quibus peccatis possit fieri separatio vel non. (5). Quando licet fideli aliam ducere vel non. (6). Utrum coniugium inter infideles sit. 10 (7). Quod coniugium sit legitimum. [Distinctio XL] Cap. 224 (1). De cognatione carnali. » » » 225 (2). De computatione graduum consanguinitatis. 226 (3). Quare sex gradus computantur. 227 (4). De dispensatione Gregorii habita ad Anglos. 15 [Distinctio XLIJ Cap. 228 (1). De affinitatis gradibus. » 229 (2). De variis traditionibus affinitatis. » 230 (3). Si coniugium sit inter eos qui nota consanguinitate divi- 20 duntur. » » » » » » 231 (4). 232 (5). 233 (6). 234 (7). 235 (8). 236 (9). Quibus personis testificantibus sint dirimenda coniugia. Quid sit fornicatio. Quid sit stuprum. Quid adulterium. Quid incestus. Quid raptus. 25 [Distinctio XLH] Cap. 237 (1). De spirituali cognatione. » 238 (2). Qui sint filii spirituales. 30 » 239 (3). De copula spiritualium vel adoptivorum et naturalium filiorum. » 240 (4). De copula filiorum qui ante compaternitatem vel post nati sunt. » 241 (5). Si cui liceat duas commatres ducere, unam post alteram. 35 CAPITULA LIBRI IV. 21 -Cap. 242 (6). Si vir et uxor simul valeant tenere puerum. » 243 (7). De secundis et tertiis et deinceps nuptiis. [Distinctio XL111] 5 10 Cap. » » » 244 245 246 247 (1). (2). (3). (4). De resurrectionis et iudicii conditione. De voce tubae. De nocte media. De libris qui tunc aperientur. » » 248 (5). De memoria electorum, si tunc praeterita mala teneat. 249 (6). De his qui vivi reperientur. » 250 (7). Quomodo intelligitur Christus iudex vivorum et mortuorum. [Distinctio XL1VJ Cap. 251 (1). De aetate ct statura resurgentium. » 252 (2). Quod resurget quidquid fuit de substantia et natura cor­ poris, etsi non in eadem parte corporis. 15 » » » 20 253 (3). Quod sancti sine omni deformitate resurgent. 254 (4). Utrum reproborum corpora cum deformitatibus resurgant quas hic habuerunt. 255 (5). Quod non consumentur malorum corpora quae tunc ardebunt. » » 256 (6). Si daemones corporali igne cremantur. 257 (7). Si animae sine corporibus sentiunt ignem materialem. » 258 (8). De abortivis fetibus et monstris. [Distinctio XLVJ Cap. » » » 30 259 260 261 262 (1). (2). (3). (4). De diversis animarum receptaculis post mortem. De suffragiis defunctorum. De officiis sepulturae. De duobus aeque bonis, quorum alter post mortem plura habet auxilia. » 263 (5). Quibus suffragiis iuvabuntur in fine reperti. Cap. 264 (6). Quomodo sancti et glorificati et angeli audiunt preces supplicantium et intercedunt pro eis. [Distinctio XLVI] 35 Cap. 265 (1). Si valde malis praestatur mitigatio poenae. » 266 (2). De occulto Dei indicio. » 267 (3). De justitia et misericordia Dei. CAPITULA LIBRI IV. 22 Cap. 268 (4). Quare quaedam opera dicuntur iustitiae, quaedam mise­ ricordiae vel bonitatis Dei. » 269 (5). Quomodo universae viae Domini dicuntur misericordia et veritas. [Distinctio XLVI1] s Cap. 270 (1). De sententia iudicii. » 271 (2). Quod sancti iudicabunt et quomodo. » » » 272 (3). De ordinibus eorum qui erunt in iudicio. 273 (4). De ordine iudicii et ministerio angelorum. 274 (5). Si post iudicium daemones praeerunt hominibus ad pu- io niendum. (Distinctio XLV1I1) Cap. 275 (1). De forma iudicis. » 276 (2). Qualis apparebit forma servi. » 277 (3). Quare secundum formam servi dicitur Christus suscitatu- is rus corpora. » 278 (4). De loco iudicii. » 279 (5). De qualitate luminarium et temporis post iudicium. [Distinctio XL1X] Cap. 280 (1). De differentia mansionum in caelo et in inferno. 20· » 281 (2). Si quid ibi cognoscitur ab aliquo, quod non intelligant omnes. » 282 (3). De parilitate gaudii. ♦ 283 (4). Si maior sit beatitudo sanctorum post iudicium. (Distinctio LJ 25 Cap. 284 (1). Si mali in inferno peccabunt. » 285 (2). Quare dicuntur tenebrae exteriores. » 286 (3). Si damnatorum animae notitiam habeant eorum quae hic fiunt. » 287 (4). De Lazaro et divite. 30 • 288 (5). Si boni et mali invicem se vident. » 289 (6). De chaos inter bonos et malos. » 290 (7). Utrum visa impiorum poena minuat vel augeat bono­ rum gloriam. INCIPIT LIBER TERTIUS De Incarnatione Verbi lam nunc his inteiligendis atque pertractandis quae ad Verbi incar­ nati mysterium pertinent, integra mentis consideratione intendamus, ut 5 de ineffabilibus vel modicum aliquid fari Deo revelante valeamus. Huius voluminis continentia sub compendio perstringitur. — Sic enim rationis ordo postulat, ut qui in primo libro de inexplicabili mysterio summae Trinitatis irrefragabili Sanctorum attestatione aliquid diximus, ac deinde in secundo libro conditionis rerum ordinem hominisque 10 lapsum sub certis auctoritatis regulis insinuavimus, de eius reparatione per gratiam Mediatoris Dei et hominum 1 praestita, atque humanae re­ demptionis sacramentis, quibus contritiones hominis alligantur 2 ac vul­ nera peccatorum curantur, consequenter in tertio et quarto libro disseramus: ut Samaritanus ad vulneratum 3, medicus ad infirmum4, is gratia ad miserum accedat. DISTINCTIO I Cum venit igitur plenitudo temporis, ut ait Apostolus 5, misit Deus Filium suum, factum de muliere, factum sub Lege, ut eos qui sub Lege erant 2 Verbi) Incipit prologus tercii libri feliciter add. T. 3-15 Iam... accedat om. A., rep. L (post finem libri secundi L>; post elenchum capp. tertii libri L2).3 5 modicum aliquid) modis aliquibus BC. 6 Rubrica om. NTVX. 15 accedat) explicit Liber secundus de creatione rerum add. R, explicit prologus add. T. 18 factum’) natum OR. 1 Resp. I Tim. 2, 5; Gal. 3, 20. 2 Rcsp. Ps. 146, 3: Et alligat contritiones eorum. 3 Resp. Luc. 10, 33-34. 4 Resp. Matth. 9, 12. 5 Gal. 4, 4-5. Lin. 10-15 Cf. Glossa Magistri in I Tim. 2,5 (PL 192,339); ctGlossa in Ps. 146,3 (PL 191, 1274 B). Dist. L Meminerit lector quod divisio textus in capitula opus sit auctoris; et quod altera, scii, in distinctiones, a Magistro Alexandro Halensi originem ducat. Vide Proleg. ad tom. I, pp. 143-144. Qui cum initium Dist. I hic posuerit (cf. Glossa in librum III, pp. 11, 15), dum Magister Lombardus cap. primum parum infra enumeret (scilicet in ipso elencho capitulorum), quaedam discrepantia seu Intervallum evadit inter initium Dist. et primum capitulum. — De plenitudine temporis, cf. Lomb., Glossa in Gal. 4, 4 (PL 192, 135 B-D); fontes vero huius 24 LIBER III. DIST. I. CAP. I. redimeret, in adoptionem filiorum Dei. Tempus autem plenitudinis dicitur tempus gratiae, quod ab adventu Salvatoris exordium sumpsit. Hoc est tempus miserendi > et annus benignitatis 2, in quo gratia et veritas per lesum Christum /acta est 3: gratia, quia per caritatem impletur quod in Lege praecipiebatur; veritas, quia per Christi adventum exhibetur atque per- 5 (icitur humanae redemptionis sponsio facta ab antiquo. Filii ergo missio est ipsa incarnatio 4: eo enim missus est quod in forma hominis mundo visibilis apparuit. De quo supra5 sufficienter dictum est. Cap. 1. 1. Quare Filius carnem assumpsit, non Pater vel Spiritus Sanctus. 10 Diligenter vero est annotandum quare Filius, non Pater vel Spiritus Sanctus, est incarnatus: solus namque Filius hominem assumpsit. 2. Prima *ratio . Quod utique ordine congruo atque alto Dei sapientia fecit consilio, ut Deus qui in sapientia sua mundum condiderat, secundum illud <5: Omnia in sapientia fecisti, Domine, in eadem quae in caelis sunt 15 et quae in terris restauraret7. Haec est mulier evangelica8 quae accendit lucernam, et drachmam decimam quae perdita fuerat reperit, Sapientia scilicet Patris, quae testam humanae infirmitatis lumine suae divinitatis accendit, perditumque hominem reparavit, nomine regis et imagine in­ signitum. 20 3. Secunda ratio *. Ideo etiam Filius missus est, et non Pater, quia 1 In... Dei om. X. in] ut ABCMRTW. || Dei] reciperent add. A, reciperemus add. BCMRT, re. add. LW. 8 quo] qua BCRX, quod corr. R. || supra om, BCX. 13 Ru­ brica om. RVW. (I utique om. ARX. 21 Rubrica om. RVW. 1 Ps. 101, 14. 2 pg. |2. 3 Ioan. 1, 17. 4 August., In Ioan., tr. 40, n. 6: · Missio incarnatio est » (PL 35, 1689; CCL 36, 353); De Trinity II, c. 5, n. 8: « Cum itaque ait: Misit Deus Filium suum /actum ex muliere, satis ostendit eo ipso missum Filium, quo factus est ex muliere· (PL 42, 849; CCL 50, 89). 5 Lib. 1, dist. 15, praesertim in capp. 2 et 4 (tom. I, pp. 132-134). 6 ps. 103, 24. 7 Resp. Eph. 1, 10.. 3 Resp. Luc. 15, 8-9, aliqualiter iuxta expositionem Bedae in h.l. (PL92, 521 A-B; CCL 120, 286); ex Gregorio, In Evang., hom. 34, n. 6 (PL 76, 1249 A-B). numen sunt Hugo de S. Victore, De sacramentis, lib. II, p. 1, c. 1 (PL 176, 371 C), et Lom­ bardi Sententiarum lib. 1, d. 15 (ut indicatur in nota supra). — Cap. 1: Quaestio sumitur de Summa sententiarum, I, 15 (PL 171, 1096 B; 176, 70 B-C). — Num. 2 fundatur in Glossam ordin. in Luc. 15, 8 (ap. Lyranum, Biblia cum Glossis, Venetiis 1588, tom. V, 164c). Repetitur quasi ad litteram in Petri Lombardi Sermone 4, De Natali (PL 171, 382 B-D). Num. 3: Quoad primam phrasem, cf. Hugo, De sacram., II, 1, 2 (PL 176, 571 D), et 25 LIBER HI. DIST. I. CAP. I. congruentius mitti debebat qui est ab alio, quam qui est a nullo; Filius autem a Patre est, Pater vero a nullo alio est. — Augustinus *. Ut enim ait Augustinus in libro De Trinitate i, «non habet de quo sit». « Sicut ergo Pater genuit, Filius genitus est, ita congrue Pater misit, 5 Filius missus est ». « Ab illo enim convenienter mittitur Dei Verbum, cuius est Verbum; ab illo mittitur, de quo natum est: mittitur quod ge­ nitum est ». Pater vero qui misit, a nullo est; ideoque Pater missus non est, ne si mitteretur, ab alio esse putaretur. 4. Tertia ratio ♦. Missus est ergo primo Filius, qui a solo Patre est; io deinde etiam Spiritus Sanctus, qui est a Patre et Filio; sed Filius solus in carne missus est, non Spiritus Sanctus, sicut nec Pater. Quod ideo factum est, ut qui erat in divinitate Dei Filius, in humanitate fieret ho­ minis filius. Non Pater vel Spiritus Sanctus carnem induit, ne alius in divinitate esset Filius, alius in humanitate, et ne idem esset pater et 15 filius, si Deus Pater de homine nasceretur. — In ecclesiasticis dogmati­ bus ♦. Unde in Ecclesiasticis dogmatibus 2; «Non Pater carnem assumpsit neque Spiritus Sanctus, sed Filius tantum, ut qui erat in divinitate Dei Filius, ipse fieret in homine hominis filius: ne filii nomen ad alterum transiret, qui non esset nativitate filius. Dei ergo Filius hominis factus 20 est filius, natus secundum veritatem naturae ex Deo Dei Filius, et secundum veritatem naturae ex homine hominis filius: ut veritas geniti non adoptione, non appellatione, sed in utraque nativitate filii nomen nascendo haberet, et esset verus Deus et verus homo unus Filius. Non ergo duos Christos, neque duos filios, sed Deum et hominem unum Filium, 25 quem propterea et unigenitum dicimus, manentem in duabus substantiis, 3 Trinitate) pater enim add. V. non) enim add. AO, pater add. N. habet) enim add. X. 9 Tertia ratio om. RVW, trp. post Pater (11) AL. ratio om. LO. 16 dog­ matibus) Aug. ait add. O, add. marg. TL 19 esset) eterna add. BCNTVWX. i Lib. IV, c. 20, nn. 28-29 (PL 42, 907s; CCL 50, 198s). 2 Id est, opus Gennadii, Liber seu diffinitio eccl. dogmatum, c. 2 (PL 42. 1213; PL 58, 981 A-B). Summa sent., I, 15 (PL 171, 1096 D; 176, 70 B). — De missione Filii, partirn eisdem verbis Augustini expressa, vide tom. 1, 132-137, et 215. — Num. 4: Mixtim componitur ex verbis Ilugonis, De sacram., II, 1,2 (PL 76, 571 D, 572 D), et Summae sent., 1,15 (PL 171, 1096 D; 176, 70 C); repetitur in parte a Lombardo in sermone iam citato (PL 171, 383 A). Auctoritas Gennadii (sub nomine Augustini) sumitur, ut videtur, ex Hugone, De sacram., II, 1,4 (PL 176,380 B-C); iam invenitur, incomplete et sub rubrica De fide ad Petrum in Glossa in Rom. 1,3 (cf. textus versionis primitivae, prope finem η. I, in Proleg. ad hoc volumen); iterum, in ser­ mone 4 (PL 171, 383 A); necnon, et quidem sub eadem rubrica, in sermone n. 18, In Annun­ tiatione (PL 171, 605 D - 606 B). 26 LIBER ΠΙ. DIST. I. CAP. II ET III. sicut ei naturae veritas contulit: non confusis naturis neque immixtis, sicut Timothiani 1 volunt, sed societate unitis ». Ecce habes quare Filius, non Pater vel Spiritus Sanctus, carnem assumpserit. Cap. 2. Utrum Pater vel Spiritus Sanctus potuerit incarnari vel possit. Si 5 vero quaeritur utrum Pater vel Spiritus Sanctus incarnari potuerit, vel etiam modo possit, sane responderi potest et potuisse olim et posse nunc carnem sumere et hominem fieri tam Patrem quam Spiritum Sanctum. Sicut enim Filius homo factus est, ita Pater vel Spiritus Sanctus potuit et potest. io Cap. 3. 1. An Filius qui tantum carnem accepit, aliquid fecerit quod non Pater vel Spiritus Sanctus. Sed forte aliqui dicent: Cum indivisa sint opera Trinitatis2, si Filius quia si Filius carnem non omne quod facit simul Pater et Filius tur ». carnem assumpsit, tunc Pater et Spiritus Sanctus: assumpsit nec hoc fecit Pater vel Spiritus Sanctus, is Filius, facit Pater et Spiritus Sanctus; at « omnia 3 et amborum Spiritus pariter et concorditer operan­ 2. Responsio *. Ad quod dicimus quia nihil operatur Filius sine Patre et Spiritu Sancto, sed una est horum trium operatio, indivisa et indis- 20 similis; ct tamen Filius, non Pater vel Spiritus Sanctus, carnem assumpsit. Ipsam tamen carnis assumptionem Trinitas operata est, sicut A u15 hoc fecit Pater trp. hoc Pater fecit BC, Pater hoc fecit T. BCRVWX. II quia) quod LV, vel quod add. interi. R. 19 Responsio om. 1 A Timotheo archicp. monophysita Alexandrino (fl. 458) dicti, de quo idem Gennadius; De viris inlustribus, c. 72 (PL 58, 1101 B - 1102 A). Cf. J. Lebon, La christologie de Timothée Aelure, in Rev. Hist. Eccl. 9 (1908) 677ss. 2 August., Enchiridion, c. 38 (PL 40, 251, CCL 46, 70s; ad hoc opus citandum sequimur semper capitulationes Patr. Latin.). 3 ut notat rubrica marginalis, «August, in XI11 libro De Trinitate ·, c. 11, n. 15 (PL 42, 1025; CCL 50A, 402). Cap. 3, n. 1: Quaestio agitur ab Hugone, De sacram., 11, 1, 3 (PL 176, 373 A); cf. Gualterus de Mauretania, De Trinitate, c. 5 (PL 209, 580 C-D). — Num. 2: Augustinus (rectius Fulgentius), De fide, invenitur in Glossa primitiva in Rom. 1, 3 (sub'num. 20; vide Prolego­ mena). Verba Aug., De Trin., citantur in parte ab Hugone, ibid, c. 4 (PL 176, 376 C); qui tamen non videtur esse fons. UBER III. DIST. II. CAP. I. 27 g u s t i n u s elicit in libro De fide ad Petrum 1; « Reconciliati sumus per solum Filium secundum carnem, sed non soli Filio secundum deitatem. Trinitas enim nos sibi reconciliavit per hoc quod solum Verbum carnem ipsa Trinitas fecit ». Trinitas igitur carnis assumptionem fecit, sed Verbo, 5 non Patri vel Spiritui Sancto. Si enim Pater sibi et Filius sibi, vel Pater Filio et Filius Patri carnis assumptionem operatus esset, iam non eadem esset operatio utriusque, sed divisa. — Augustinus in primo libro De Tri­ nitate *. Sed sicut inseparabilis et indivisa est unitas substantiae trium, ut ait Augustinus in libro De Trinitate 2, ita et operatio: « Non 10 tamen eandem Trinitatem natam de Virgine, crucifixam et sepultam, catholici tractatores docuerunt, sed tantummodo Filium; nec eandem Trinitatem in specie columbae descendisse super lesum sed tantum Spiritum Sanctum; nec eandem dixisse de caelo 4: Tu es Filius meus, sed tantum Patris vocem fuisse ad Filium factam: quamvis Pater et Filius is et Spiritus Sanctus, sicut inseparabiles sunt, ita et inseparabiliter operentur. Haec et mea fides est, quando haec est catholica fides». — Licet igitur solus Filius carnem assumpserit, ipsam tamen incarnationem cum Patre et Spiritu Sancto operatus est. DISTINCTIO II Cap. 1 (4). 20 1. Quare totam humanam naturam accepit, et quid nomine huma­ nitatis vel humanae naturae intelligendum sit. Et quia in homine tota humana natura vitio corrupta erat, totam assumpsit, id est animam et carnem, ut totam curaret et sanctificaret. — Hieronymus *. Quod autem 25 humanae naturae sive humanitatis vocabulo anima et caro intelligi de­ beant, aperte docet Hieronymus in Expositione catholicae fidei 5 7 Rubrica om. MRTVW. |, primo] om. BC. 16 quando] quoniam ABCRVX. i Rectius Fulgentius Ruspensis, c. 2, n. 23 (PL 65, 682 C-D; etiam inter opp. August., PL 40, 760; CCL 91Λ, 726). 2 Cap. 4, η. 7 (PL 42, 824; CCL 50, 35s). 5 u est Pelagius, in Libello fidei ad Innocentium Papam, η. 4 (PL 45, 1717; pro aliis edd. cf. tom. I, 196, n. 1). 3 Resp. Luc. 3, 22. 4 Luc. 3, 22. Cap. 1. Vide animadversiones circa hoc capitulum apud loannis Cornubiensis Eulogium ad Alex. Papam III, cc. XII et X; cd. N. M. Hiring, in Mediaeval Studies 13 (1951), 283 et 277s.— Num. 1: Quaestio introducitur verbis Summae sent.,1,15 (PL 171, 1097 A; 176, 70 C). 28 LIBER 111. DIST. II. CAP. I. dicens: « Sic confitemur in Christo unam Filii esse personam, ut dicamus duas perfectas et integras esse substantias, id est deitatis et humanitatis, quae ex anima continetur et corpore ». Ecce aperte ostendit humanitatis nomine animam et corpus intelligi; quae duo assumpsisse Dei Filius intelligitur, ubi hominem sive humanitatem vel humanam naturam accepisse 5 legitur. 2. Errorem quorundam tangit, qui humanitatem male accipiunt *. Errant igitur qui nomine humanitatis non substantiam, sed proprietatem quandam, a qua homo nominatur, significari contendunt, ubicumque Christi humanitas memoratur. — loannes Damascenus *. Ait enim loannes Damascenus1: « Sciendum quidem quod deitatis et huma­ nitatis nomen substantiarum, scilicet naturarum, est repraesentativum ». 3. Natura enim non sic accipitur in Christo ut cum dicitur una na­ tura esse omnium hominum. Quod evidenter idem loannes ostendit, differentem rationem dicti assignans cum natura humana in Christo nominatur, et cum una dicitur natura omnium hominum. Ait enim 2: « Cum unam hominum naturam dicimus, sciendum est quod non considerantes ad animae et corporis rationem hoc dicimus. Impossibile enim est unius naturae dicere » Domini « corpus et animam ad invicem comparata. Sed quia plurimae personae hominum sunt, omnes autem eandem suscipiunt rationem naturae — omnes enim ex anima et corpore compositi sunt, et omnes naturam animae participant et substantiam corporis possident — communem speciem plurimarum et differentium personarum unam na­ turam dicimus, uniuscuiusque scilicet personae duas naturas habentis et in duabus perfectae naturis, animae scilicet et corporis. In Domino autem lesu Christo non est communem speciem accipere. Neque enim factus est, 18 enim est trp. ABCLVX. 21 compositi sunt trp, BCV. tura A, nature CMN, corr. ex nature T. 22 naturam] na­ 1 De fide orthodoxa, 111, c. 4 (PG 94, 998 A); versiones Burgundionis et Cerbani, c.48, n. 1 (ed. E. Buytaert, pp. 180, 396). 2 Ibid., c. 3 (PG 94, 991 A-B ct 994 A); versio Burgundionis ct (potius) Cerbani, c. 47, nn. 5-6 (ed. cit., pp. 176, 394). Num. 2: Lectorem referre videtur Magister ad lexim seu modum loquendi quo utitur Magister Gilbertus Porretanus in suis commentariis in opuscula Boethii, praesertim in illo In librum Contra Euticen et Nestorium, c. 4, nn. 31-51 (ed. N. M. Haring, The Commentaries on Boethius by Gilbert o/ Poitiers, Toronto 1966, 293-298). Cf. etiam N. M. Haring, Sprachlo- gische and philosophische Voraussetzungen zum Verstdndnis der Christologie Gilberts von Poitiers, tn Scholas! ik 32 (1957) 373-398. — Num. 3: Verba Damasceni repetuntur a Ioan. Cornub., Eu logium (PL 199, 1065s; cd. N. M. Hiking, p. 277s). 10 15 20 25 LIBER III. DIST. II. CAP. H. 29 nec est, nec aliquando fiet alius. Sed Christus ex deitate et humanitate, in deitate et humanitate, Deus perfectus est, idem et homo perfectus ». 4. Totam igitur hominis naturam, id est animam et carnem, et ho­ rum proprietates sive accidentia assumpsit Deus: non carnem sine anima, 5 nec animam sine ratione, ut haeretici voluerunt 1, sed et carnem et ani­ mam cum sensibus suis. — Unde loannes Damascenus2 ait: « Omnia quae in nostra natura plantavit Dei Verbum, assumpsit: corpus et animam intellectualem, et horum idiomata. Totum enim totus as­ sumpsit me, ut toti mihi salutem gratificet. Quod enim inassumptibile io est, incurabile est ». Cap. 2 (5). 1. De unione Verbi et carnis mediante anima. Assumpsit igitur Dei Filius carnem et animam, sed carnem mediante anima. — loannes Da­ mascenus * : « Unitum 3 est carni per medium intellectum Verbum Dei ». is Tantae enim subtilitatis atque simplicitatis est divina essentia, ut corpori de limo terrae formato uniri non congruerit nisi mediante rationali essentia. 2. Illa autem unio inexplicabilis est, adeo ut etiam loannes, ab utero sanctificatus 4, se non esse dignum fateatur solvere corrigiam cal2 deitate] namque add. A, quoque add. V, -que add. BCLMORTWX, sed del. O. perfectus^] est add. LT. 5 et> om. BCLT, add. interi. R. 7 nostra natura trp. ABCNX. H assumpsit] secundum add. BC, scilicet add. LNOVW, add. interi. T. 9 gra­ tificet] gratificaret LN, corr. in gratificaret RV (interi.), gratis ferret X. vel gratis ferret add. interi. T< 1 Cf. Gennadius, Liber seu diff. eccl. dogmatum, c. 2 (PL 42, 1214; PL 58, 981 D). 2 Hic iterum notatur nomen Ioan. Dam. in marginibus codd. meliorum; scii. De fide orthodoxa, III, c. 6 (PG 94, 1006 B); versiones Burgundionis ct Cerbani, c. 50, n. 2 (ed. E. Buytaert, p. 188, et 400, sed contracte). 400). 3 ibid.; versiones Burgund. et Cerbani, c. 50, n. 3 (189, 4 Resp. Luc. 1, 15: Et Spiritu Sancto replebitur adhuc ex utero matris suae. Cap. 2: Cf. A. M. Landgraf, Das Axiom « Verbum assumpsit carnem mediante anima » in der Friihscholstik, in Dogmengeschichle der Friihscholastik 11-1 (Regensburg 1953), 150-171. — Num. 1: Ex mala interpretatione rubricae, loan. Dam., Vil potius ex falso situ eius in ali­ quibus codicibus, quamplurics attribuuntur Damasceno verba quae reapse auctoritatem se­ quuntur: « Tantae enim... essentia»; ex. gr. a Gualtero de S. Victore in Contra IV Labyrinthos Franciae, lib. IV, c. 13 (ed. P. Glorieux, Archives d'histoire doctr. et litt. du moyen âge 19, 1952, 277, lin. 22-24); a Magistro Petro Plctaviensi, Sent, libri V, lib. IV, c. 7 (PL 211, 1163 D) et quidem ut loan. Chrysostomi; ct ab aliis notatis a Landgraf, art. cit., 164, n.58; 165, n. 61; 166; neenon ct infra in capitulo scu articulo Das Problem: » Utrum Christus fuerit horno in triduo mortis», p. 292, n. 112. Num. 2: Ex Glossa ord. in Marc. 1, 7 (ap. Lyranum, V 90c). 30 LIBER Π1. DIST. IL CAP. III. ceamenti lesu >, quia illius unionis modum investigare aliisque explicare non erat sufficiens. 3. Augustinus, De agone Christiano * : «Non^ sunt igitur audiendi qui non verum hominem Filium Dei suscepisse dicunt, neque natum de fe­ mina, sed falsam carnem et imaginem corporis simulatam ostendisse vi- 5 dentibus». In quem errorem prorumpunt quia «timent, quod fieri non potest, scilicet ne humana carne veritas et substantia Dei inquinetur. Et tamen praedicant istum visibilem solem radios suos per omnes faeces spargere, et eos mundos et sinceros servare. Si ergo visibilia munda vi­ sibilibus immundis contingi possunt et non inquinari, quanto magis 10 incommutabilis et invisibilis Veritas, per spiritum animam et per animam corpus suscipiens, totum hominem sine sui contaminatione assumpsit et ab omnibus infirmitatibus liberavit ?» — Ecce hic dicit Dei sapientiam per spiritum assumpsisse animam, et per animam corpus. Spiritus enim, scilicet pars animae superior3, maiori similitudine Deo propinquat quam 15 anima, scilicet ipsa eadem secundum inferiorem partem, et anima magis quam corpus; et ideo non incongrue anima dicitur assumpta per spiritum, et corpus per animam. Cap. 3 (6). 1. Quod Verbum simul assumpsit animam et carnem, neque caro prius 20 est concepta quam assumpta. Si autem quaeritur utrum Verbum carnem simul et animam assumpserit, an prius animam quam carnem vel carnem quam animam, et utrum caro illa prius fuerit in utero Virginis concepta et postea assumpta: verissime et absque ulla ambiguitate dicitur quia ex quo hominem Deus assumpsit, totum assumpsit, simulque sibi univit 25 10 Inquinari] coinquinari LRTW. 11 spiritum] id est intellectum add. O. 1 Resp. Marc. 1, 17; iuxta interpretationem Grcgorii Magni: « Corrigia calceamenti est ligatura mysterii. loannes itaque volvere corrigiam calceamenti eius non valet, quia incar­ nationis eius mysterium nec ipse investigare sufficit, qui hanc per prophetiae spiritum agnovit » (/n Evang., hoin. 7, n. 3; PL 76, 1102 A). 2 Cap. 18, n. 20 (PL 40, 300s; CSEL 41, 120s). 3 Vide supra, lib. II, d. 24, cc. 4-5 (tom. I, p. 453s). Num. 3: Auctoritas Augustini iam invenitur in Glossa Lombardi in H Cor. 1, 20 (PL 192. 15 D - 16 A). Cap. 3, num. 1: Pnma quaestio et cius solutio verbis Hugonis proponitur, ut in De saaam., II, 1, 9 (PL 176, 393 D); secunda pars qua quaeritur utrum caro illa etc. trahitur de Summa Sent., I, 16 (PL 171, 1098 D; 176, 72 B). 31 LIBER III. DIST. III. CAP. I. animam et carnem; nec caro prius fuit concepta et postmodum assumpta, sed in conceptione assumpta et in assumptione concepta. 2. Augustinus *. Unde Augustinus in libro De fide ad Petrum': « Firmissime tene, et nullatenus dubites, non carnem Christi sine divinitate 5 conceptam in utero Virginis, prius quam susciperetur a Verbo; sed ipsum Verbum Deum suae carnis acceptione conceptum, ipsamque carnem Verbi incarnatione conceptam». — Idem in libro De Trinitatei2*: «Non esset Dei hominumque mediator 3, nisi esset idem Deus, idem homo, in utro­ que unus et verus ». « Quam 4 servilem formam 5 a solo Filio susceptam, io tota Trinitas, cuius una est voluntas et operatio, fecit». «Non 6 autem in utero Virginis prius caro suscepta est, et postmodum divinitas venit in carnem, sed mox ut Verbum venit in uterum, servata veritate propriae naturae, factum est caro Ί; et perfectus homo, id est in veritate carnis et animae natus est ». — Gregorius ♦. De hoc etiam Gregorius in is Moralibus 8 ait: « Angelo nuntiante et Spiritu adveniente, mox Verbum in utero, mox intra uterum Verbum caro ». DISTINCTIO III Cap. 1 (7). 1. De carne quam Verbum assumpsit, qualis ante fuerit et qualis 20 assumpta sit. Quaeritur etiam de carne Verbi, an priusquam conciperetur 6 Deum] dei A, domini T, quod corr. interi. T2. i Cap. 18, n. 59 (opus Fulgent», PL65, 698 D-699 A; CCL 91 A, 750). Leo Magnus, Epist. 35, c. 3 (PL 54, 809 A). 3 Resp. 1 Tim. 2,5. 2 Rectius 4 Cf. August., De Trinit., 11, c. 5, n. 9 (PL 42, 850; CCL 50, 90s; supra, tom. I, p. 133s); sed revera, fons est Fulgentius, Epist. 14 (ad Ferrandum), n. 82: « Quocirca quia inseparabilis est operatio Tri­ nitatis, servilem formam quam Unigenitus Deus accepit, tota Trinitas fecit» (PL65.412; CCL 9l, 412); vel idem Fulgentius, De incarnatione Filii Dei, n. 21: «Illam utique servi tota Trinitas fecit, quam tamen in personam suam Filius solus accepit » (PL 65, 585; CCL formam 91, 330). 5 Resp. Phil. 2, 7. 6 Gregorius Magnus, Epist. 67 (PL 77, 1207 D - 1208 A; apud DS, n. 479). 1 Resp. Ioan. 1, 14. 8 Lib. XVIII, c. 52, n. 85 (PL 76, 90 A). Num. 2: Auctoritates Aug. De Trinitate et Gregor» sumuntur ad litteram de Summa sent. I, 16 (PL 171, 1099 B; 176, 72 D). De veris fontibus cf. notas supra. Cap. 1, n. 1: Quaestio proponitur (in parte) verbis Summae sent., I, 16 (PL 171, 1099 C; 176, 72 D - 73 A); cui respondetur verbis Hugonis, De sacram., Il, 1, 7 (PL 176, 389 B-C). 32 LIBER III. DIST. HI. CAP. I. obligata fuerit peccato, et an talis assumpta fuerit a Verbo. — Sane dici potest, et credi oportet, iuxta Sanctorum · attestationis convenientiam, « ipsam prius peccato fuisse obnoxiam », sicut reliqua Virginis caro, sed Spiritus Sancti operatione ita mundatam, ut ab omni peccati contagione immunis uniretur Verbo, poena tantum, non necessitate, sed voluntate 5 assumentis remanente. 2. Quod non tantum illa caro, sed etiam sacra Virgo ab omni peccati contagio a Spiritu Sancto mundata fuit *. Mariam quoque totam Spiritus Sanctus in eam praeveniens a peccato prorsus purgavit, et a fomite pec­ cati etiam liberavit: vel fomitem ipsum penitus evacuando, ut quibusdam 10 placet 2; vel sic debilitando et extenuando ut ei postmodum peccandi oc­ casio nullatenus exstiterit. 3. Potentiam quoque generandi absque viri semine Virgini praepa­ ravit. Ita enim verba Evangelii docent, ubi angelus Virginem alloquens ait 3: Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit 15 tibi; et quod nascetur ex te sanctum vocabitur Filius Dei. Cui sacra Virgo respondit: Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum. — loannes Damascenus ♦. Quod exponens 1 0 a n n e s 4 ait: « Post concessum autem sanctae Virginis, Spiritus Sanctus praevenit in ipsam, secundum verbum Domini quod dixit angelus, purgans ipsam, et potentiam deitatis 20 Verbi receptivam praeparans, simul autem et generativam. Et tunc 5 tantum] tamen ABCO 8 Spiritu Sancto trp. BCX. || mundata fuit] fuit munda BCX. 1 Ita August., De peccatorum meritis seu de baptismo parvulorum, II, c. 24: «Nec sumpsit carnem peccati, quamvis de materna carne peccati. Quod enim carnis inde susce­ pit, id profecto aut suscipiendum mundavit, aut suscipiendo mundavit» (PL 44,174s; CSEL 60, 111); et Ambrosiaster in Rom. 8, 3: « Expiata est enim a Spiritu Sancto caro Domini » (PL 17 (1845], 118 A; CSEL 81-1, 254s). 2 Bernardo scilicet, ut nobis videtur, qui anno 1138 ad canonicos Lugdunenses scripsit (Epist. 174, n 5): « Ego puto quod et copiosior sanctificationis benedictio in eam descenderit, quae ipsius non solum sanctificaret ortum, sed et vitam ab omni deinceps peccato custodiret immunem, quod nemini alteri in natis quidem mulierum creditur esse donatum. Decuit nimirum Reginam virginum, singularis pri­ vilegio sanctitatis, absque omni peccato ducere vitam, quae, dum peccati mortisque pa­ reret peremptorem, munus vitae et justitiae omnibus obtineret » (PL 182,334 C-D; ed. Cisterc. VI1 (1974], 390). 3 Luc. 1, 35 et 38. 4 De fide orthodoxa, ill, c. 2 (PG 94, 983 C-D et‘.»86 A-987 A); versiones Burgundionis et (maxime) Cerbani, c. 46, n. 2 (ed. E. Buytaert, 171s, 39ls). Num. 2: Partim de Summa sent., uti supra. — Num. 3: Verba Damasceni proferuntur a Lombardo in sermone 18, In Annuntiatione (PL 171, 607 A, ex quodam textu corrupto). 33 LIBER 111. DIST. III. CAP. II. obumbravit ipsam Dei altissimi per se Sapientia et Virtus 1 exsistens, id est Filius Dei, Patri homousios, id est consubstantialis, sicut divinum semen; et copulavit sibi ipsi ex sanctissimis et purissimis ipsius Virginis sanguinibus carnem animatam anima rationali et intellectiva nostrae 5 antiquae conspersionis 2, non seminans, sed per Spiritum Sanctum creans. Quare simul caro, simul Dei caro; simul caro animata rationalique et intellectu, simul Dei Verbi caro animata rationali et intellectivo». 4. Ex his perspicuum fit quod ante diximus 3, carnem scilicet Verbi simul conceptam et assumptam; eandemque, immo totam Virginem, Spi10 ritu Sancto praeveniente ab omni labe peccati castificatam. — Augustinus, De fide ad Petrum * : Cui collata est potentia « novo 4 more generandi, ut sine coitu viri, sine libidine concipientis » in utero Virginis celebraretur conceptus Dei et hominis. «Illa5 enim caro quam Deus ex Virgine sibi unire dignatus est, sine vitio concepta, sine peccato nata est. Hanc tamen 15 carnem non caelestis, non aëriae, non alterius cuiusquam putes esse na­ turae, sed eius cuius est omnium hominum caro ». Cap. 2 (8). Auctoritate firmat ex tunc Virginem a peccato fuisse immunem ♦. Quod autem sacra Virgo ex tunc ab omni peccato immunis exstiterit, 20 Augustinus evidenter ostendit in libro De natura et gratia 6 inquiens: « Excepta sancta Virgine Maria, de qua propter honorem Domini nullam prorsus, cum de peccatis agitur, haberi volo quaestionem (inde enim scimus quod ei plus gratiae sit collatum ad vincendum ex omni parte peccatum, quod concipere ac parere meruit quem constat nullum 25 habuisse peccatum): hac ergo Virgine excepta, si omnes sancti et sanctae congregari possent, et quaereretur ab eis an peccatum haberent, quid responderetur, nisi quod loannes ait Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus?» — Augustinus, De fide ad Petrum *: 2 homousios] homousyon ABCNV, corr. in hornousyon R. 18 firmat] confirmat ABC, confirmat Augustini X, affirmat N. 27 quia] quoniam AN, quod \V. 1 Cf. 1 Cor. 1, 24. 2 Cf. 1 Cor. 5, 7: Ut sitis nova conspersio. 4 Cap. 2, n. 17 (opus Fulgcntii, PL 65, 679 D; CCL 91A, 722). c. 3. 15 (PL 65 , 679 A; CCL 91 A, 720s). 2 In Dist. 2, 5 ibid., n. <> Cap. 36, n. 42 (PL 44, 267; CSEL 60, 263s). 7 1 Ioan. 1, 8. Cap. 2: Prima auctoritas Augustini sumitur dc Summa sent., I, 16 (PL 171, 1099 C; 176, 73 A). Lomb. II. 3 34 LIBER III. DIST. III. CAP. 111. « illa J autem Virgo singulari gratia praeventa est atque repleta, ut ipsum haberet ventris sui fructum, quem ex initio habet universitas Dominum »; «ut 2 illud quod nascebatur ex propagine primi hominis, tantummodo generis, et non criminis originem duceret ». Cap. 3 (9). 5 1. Quare Christus non fuit decimatus in Abraham sicut Levi, cum caro quam accepit in eo fuerit peccato obnoxia. Cum autem ilia caro, cuius excellentia singularis verbis explicari non valet, antequam esset Verbo unita, obnoxia fuerit peccato in Maria et in aliis a quibus propa­ gatione traducta est, non immerito videri potest in Abraham peccato io subiacuisse, cuius universa caro peccato subiacebat. Unde quaeri solet quare Levi dicatur decimatus in Abraham 3, et non Christus, cum in lumbis Abrahae uterque fuerit secundum materialem rationem, quando Abraham decimatus est, id est decimas dedit Melchisedech 4. 2. Qua intelligentia Levi decimatus dicatur in Abraham *. Tunc enim 15 Apostolus Levi decimatum dicit in Abraham tamquam in materiali causa, quia ea decimatione sicut Abraham minor Melchisedech ostenditur, cui personaliter decimas solvit, ita et Leviticus ordo, qui in Abraham secun­ dum rationem seminalem erat et ex eo per concupiscentiam carnis de­ scendit. Christus autem non est decimatus, quia licet ibi fuerit secundum 20 carnem, non tamen inde descendit secundum legem communem, scilicet per carnis libidinem; sicut etiam in Adam omnes peccaverunt5, sed non Christus. — Augustinus: secundum aliquem modum ibi fuit Levi quo non 7 fuerit] fuit BCMNOV. 12 dicatur decimatus trp. NOW. i Cap. 2, η. 17 (opus Fulgentii, PL 65 , 680 A; CCL 91A, 722). 2 August., De Trlnit., XIII, c. 18, n. 23 (PL 42, 1032; CCL 50A, 413s). 3 Resp. Hcbr. 7, 9-10: Per Abraham, et Levi... decimatus est: adhuc enim in lumbis patris erat, quando obviavit ei Melchisedech. 4 Resp. Gen. 14, 18-20. S Resp. Rom. 5, 12. Cap. 3, n. 1: Quaestio fundatur in verba Summae sent., I, 16 (PL 171, 1099 D; 176, 73 B); cf. etiam Hugo De sacram., 11, 1, 5 (PL 176, 382 D-383 A); et L. Ott, Untcrsuchungcn zur theologischen Uriefiitcratur der Frûhscholastik (BGPTMA XXXIV, Munster 1937) 52. Num. 2: Tota auctoritas sumitur ex Glossa ord. in Hebr. 7, 10, ut supra notatur, et minus recte Augustino assignatur; unde invenitur ad litteram in Glossa Lombardi in h. L (PL 192, 450 D - 451 B, ubi textus valde corruptus est); exinde, multis omissis, incorporatur In hunc locum. Patet quod Horus in hoc loco non est fons huius passus (cf. eius Expositio epistolarum beati Pauli de qua agitur in Proleg. ad tom. I, p. 79·). 35 LIBER HI. DIST. III. CAP. IV. 5 10 Christus ♦. Unde Augustinus, Super Genesim 1 : « Sicut Adam pec­ cante, qui in lumbis eius erant peccaverunt; sic Abraham dante deci­ mas, qui in lumbis eius erant decimati sunt. Sed hoc non sequitur in Christo, licet in lumbis Adae et Abrahae fuerit, quia non secundum con­ cupiscentiam carnis inde descendit». «Cum 2 ergo Levi et Christus secundum carnem essent in lumbis Abrahae quando decimatus est, ideo pariter de­ cimati non sunt, quia secundum aliquem modum non erat ibi Christus, quo erat ibi Levi ». « Secundum 3 rationem quippe illam seminalem ibi fuit Levi, qua ratione per concubitum venturus erat in matrem; secundum quam rationem non ibi erat Christi caro, quamvis secundum ipsam ibi fuerat Mariae caro». « Ille4 ergo deimatus est in Abraham, qui sic fuit in lumbis Abrahae sicut ille fuit in lumbis patris suis, id est qui sic est natus de patre Abraham sicut ille de suo patre natus est, scilicet per legem carnis et invisibilem concupiscentiam ». Cap. 4 (10). 15 20 25 1. Qua ratione caro Christi dicta est in Scriptura non fuisse peccatrix, sed similis: quo aperitur quare obligata peccato non fuerit in Christo. Quocirca ‘primitiam nostrae massae’ recte assumpsisse dicitur Christus s, quia non carnem peccati, sed similitudinem carnis peccati accepit. Misit enim Deus Filium suum, ut ait Apostolus 6, in similitudinem carnis pec­ cati. Assumpsit enim Verbum carnem peccatrici similem in poena et non in culpa, et ideo non peccatricem. — Augustinus, De verbis Apostoli ♦?: « Cetera vero hominum omnis caro peccati est : sola illius non est caro peccati, quia non eum mater concupiscentia, sed gratia concepit. Habet tamen similitudinem carnis peccati per passibilitatem et mortalitatem, quia 3 sequitur] consequitur Λ0. 9 qua ratione] quia idem ibi BC. in idem X. 10 ibi erat trp. ANOV. 12-13 est natus trp. BCL. trp. BCOV. 14 invisibilem] invincibilem LV, corr. in invincibilem R. ratione corr. 13 suo patre i Prima pars huius auctoritatis non est Augustini, sed potius Glossae ord. in Hebr. 7, 10 (apud Lyranum, VI, 154c; et codd. Florent. Laurent. PI. V. d. 11 (= 1], f. 197b; Pl. XX1IL 5 [= m]), f. 114c, et quidem semper sine rubrica. 2 Paraphrasis Augustini, De Genesi ad liti., X, c. 19, n. 34 (PL 34, 423; CSEL 28-1, 322). 3 Ibid., c. 20, n. 35 (PL 34, 424; CSEL 28-1, 323). 4 Ibid., n. 36 (loc. cit.). 5 Dictum est Ioan. Da­ masceni, De fide orthodoxa, III, c. 2 (PL 94, 986 B); versio Burgund., c. 46, n. 2 (ed. E. Buytaert, 171). « Rom. 8, 3. 7 Sermo 152, n. 8 (PL 38, 823). Cap. 4, num. 1: Ex Glossa Magistri in Rom. 8, 3 (PL 191, 1433 C-D). 36 LIBER III. DIST. III. CAP. IV. esuriit, sitiit et huiusmodi ». « Licet 1 ergo eadem caro sit quae et nostra, non tamen ita facta est in utero sicut nostra. Est enim sanctificata in utero et nata sine peccato, et nec ipse in illa unquam peccavit. In poena ergo similis est nostrae, non in qualitate peccati », quia (Origenes *:) « pollutionem 2 quae ex concupiscentiae motu concepta est omnino non habuit », « nec 3 ex carnali delectatione nata est ». — Tres causas ponit ♦. Venit ergo ad corpus immaculatum 4, quod praeter libidinis concupiscen­ tiam fuit conceptum; nec illud in se habuit vitium, quod in aliis est causa peccati; nec in eo peccavit. Ideoquc vere dicitur Verbi caro non fuisse in Christo obligata peccato. 2. Quiddam videtur adversari illi sententiae qua dictum est carnem Christi non prius conceptam quam assumptam. Illi autem sententiae, qua supra5 diximus carnem Verbi non ante fuisse conceptam quam assumptam, videtur obviare quod Augustinus ait, Super loannem6, ubi le­ gitur 2 : Solvite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud. Dixerunt ergo ludaei: Quadraginta et sex annis aedificatum est hoc templum, et tu tribus diebus excitabis illud? «Hic, inquit, numerus perfectioni dominici corporis convenit, quia ut dicunt physici, tot diebus forma humani cor­ poris perficitur ». 3. Horum occasione verborum quidam 8 dicere praesumpserunt do1 sitiit] sitivit AMV. 16 tu) in NVW, in add. interi. R. » Ambrosiastcr (sine rubrica), In Rom. 8, 3 (PL 17 [1845), 117s; CSEL 81-1, 254s). 2 In Rom.,VI, n. 12 (PO 14,1095 A). CCL 44A, 159). coinquinatum. 3 August.,De div. quaest. 83, q. 66, n. 6 (PL 40, 64; 4 Dictum est Origenis, l.c., innitens Sap. 8, 20: Veni ad corpus in­ 5 In Dist. 2, c. 3, n. 1. 6 De hoc nihil invenitur in opere Augu­ stini /n evangelium loannis, tr. X, nn. 10-12 (PL 35, 1472s; CCL 36, 106ss); aliqua ad sensum in De Trinit., IV, c. 5, n. 9 (PL 42, 893s; CCL 50, 172s); vide potius Glossa ord. in loan. 2, 20 (apud Lyranum, V, 193c). 7 loan. 2, 19-20. 8 Haec erat opinio, ut videtur, Magistri Odonis Sucssionensis (postea Ursicampi), qui socius et aemulus Petri Lombardi fuit in scholis Nostrae Dominae Parishis. In quaestione enim Deus assumpsit hominem primo reicit sententiam illorum qui tenent quod in salutatione angeli statim parti­ cula a carne Virginis decisa perfectam formam humani corporis suscepit et subito est anima infusa. Suam tunc opinionem proponit: · Verisimilius est quod statim in ipsa separatione (particulae camis) carni unita est divinitas; quae caro postea in perfectam formam humani corporis per temporales successiones excrevit... et tunc primo anima est infusa... de nihilo creata et divinitati unita; et tunc primo vere potuit dici Deum esse hominem » (Quaestiones Num. 2: Ex Summa sent. I, 16 (PL 171, 1098 D - 1099 A; 176, 72 B-C), ubi et spuria auctoritas Augustini. De usu huius auctoritatis ex parte auctorum saec. XII, cf. A. M. Landgraf, Das Axiom: · Verbum assumpsit carnem mediante anima·, in Doqmengesch. 11-1, 151-160. 5 10 15 20 37 LIB. HI. DIST. IV. CAP. I. minici corporis formam tot diebus, ad modum aliorum corporum, perfectam et membrorum lineamentis distinctam, et mox Verbum Dei sibi unisse carnem et animam. Et hoc modo dicunt illum numerum perfectioni do­ minici corporis convenire. 5 10 15 4. Sed alia ratio illius dicti exstitit, ex qua sana oritur intelligentia verbi. Non enim ideo illud dixit Augustinus, quin mox ut caro illa opere Spiritus Sancti sanctificata et a reliqua separata fuit, Verbo Dei cum anima uniretur, ut perfectus et verus Deus esset perfectus et verus homo; sed quia membrorum illius dominici corporis distinctio in ipso mo­ mento conceptionis et unionis Dei et hominis adeo tenuis erat et parva, ut humano visui vix posset subici; diebus autem illis, quos memorat Augustinus, perfecta est et notabilis facta. 5. Quomodo erat in Virgine, qui erat ubique *. — loannes Dama­ scenus * : « Incarnatum est igitur Verbum, ut ait loannes’, et a pro­ pria incorporalitate non excessit; et totum incarnatum est, et totum est incircumscriptum. Minoratur corporaliter et contrahitur, et divine est incircumscriptum, non coextensa carne eius cum incircumscripta divini­ tate ». « In omnibus 2 igitur et super omnia erat, et in utero sanctae Ge­ nitricis exsistebat; sed in ipsa actu incarnationis ». DISTINCTIO IV 20 Cap. 1 (II). 1. Quare in Scriptura saepius tribuatur incarnatio, quae est opus Trinitatis, Spiritui Sancto, et de ipso etiam conceptus et natus dicatur. 13 Rubricae om. RVW. 18 sanctae om. AT, dei add. CMX 19 ipsa] ipso BC Burg. {inter var.) Cerbanus, corr. interi, in ipso T. Burg. Cerb. Magistri Odonis Suessionensis, p. II, n. 50; ed. 1. B. Card. Pitra, in Analecta novissima Spicilegii Solcsmensis II, Tusculum 1888,49-51; ex cod. Paris., BN lat. 3230, ff. 45a-46d; cui addi licet codd. Cameraci, Bibi. Munie. 561, ff. 26c-27b; Londini, Mus. Britann., Harley 1762, ff. 146C-I47; Paris., Bibi. Nat. lat. 17990, ff. 45a-47a; Trecensis 964, f. I58a-c; et alios quos non inspeximus). 1 Damascenus, De fide orthodoxa, Ill, c. 7 (PG94, 1011 B); versio Burgundlonis, c. 51, n. 4 (ed. E. Buytaert, 194); cf. versio Cerbani, ibid., 403. 2 Ibid. (PG 94, 1010 A); versio cit., n. 2 (192); et Cerbani, 401. Num. 3-4: Interpretatio fundatur in verbis Summae sent., ubi supra. Cap. 1, η. I: Quaestio movetur ab Hugone de S. Victore, De sacram., Il, I, 8 (PL 176, 391 D); cf. etiam Gualterus de Mauretania, De Trinitate, c. 5 (PL 209, 580 D - 581 A). 38 LIBER ΙΠ. DIST. IV. CAP. II. Cum vero incarnatio Verbi, sicut in superioribus tractatum est 1, operatio vere sit Patris et Filii et Spiritus Sancti, investigatione dignum nobis videtur quare in Scriptura Spiritui Sancto hoc opus saepius tribuatur, et de ipso Christus conceptus et natus memoretur. — Non enim ideo operatio incarnationis Spiritui Sancto saepius attribuitur, quod eam ipse 5 solus sine Patre ac Filio fecerit, sed quia Spiritus Sanctus est caritas et donum Patris et Filii 2, et ineffabili Dei caritate Verbum Dei caro factum est 3, et inaestimabili Dei dono Filius Dei sibi univit formam servi 4. Non igitur frequens denominatio Spiritus Sancti ab illo opere Patrem vel Filium secludit, sed potius uno nominato tres intelliguntur, sicut fit saepe in 10 aliis operibus. 2. Augustinus: propositio quaestionis ♦. Unde Augustinus su­ per hoc movens quaestionem, in hunc modum eandem determinat in Enchiridion 5, ita inquiens: « Cum illam creaturam quam Virgo concepit et peperit, quamvis ad solam personam Filii pertinentem, tota Trinitas 15 fecerit: neque enim separabilia sunt opera Trinitatis, cur in ea facienda Spiritus Sanctus solus nominatus est ?» — Solutio ♦. « An et quando unus trium in aliquo opere nominatur, universa operari Trinitas intelligitur ? Ita vere est, et exemplis doceri potest». Audistis propositam quaestionem eiusdemque expositionem. 20 Cap. 2 (12). 1. Quo sensu Christus dicatur conceptus et natus de Spiritu Sancto. — Augustinus in Enchiridion: « Sed6 non est in hoc diutius immorandum. Illud enim movet, quomodo dictus est Christus 'natus de Spiritu Sancto’, cum filius nullo modo sit Spiritus Sancti ». — « Numquid 7 dicturi sumus 25 patrem hominis Christi esse Spiritum Sanctum, ut Deus Pater Verbum genuerit. Spiritus Sanctus hominem: ex qua utraque substantia Christus unus esset, et Dei Patris filius secundum Verbum, et Spiritus Sancti filius secundum hominem, quod eum Spiritus Sanctus tamquam pater eius de matre Virgine genuisset ? Quis hoc dicere audebit, cum hoc ita sit absur- 30 5 attribuitur) tribuitur ABCLMR. 6 Sanctus om. BC, interi. T. 7 Deii2* om LMRT. 10 fit saepe trp. BCMT. 12 Rubr. om. RW. || propositio] probatio BCX. 20 eiusdemque] elusque LRW, solucionem vel add. ANOVW, sed del. O. i In Dist. 1, c. 3, n. 2. 2 Auctoritates de hoc v. in lib. I, dd. 17-18 (tom. 1,141-159), et d. 31, c. 6 (p. 232). 3 Resp. Ioan. 1, 14. » Rcsp. Phil. 2, 7. 5 Cap. 38 (PL 40, 241; CCL 46, 71), ubi et solutio sequens. ’ Ibid. (251; 70s). 6 Cap. 38 (PL 40, 251s; CCL 46, 71). LIBER III. DIST. IV. CAP. 11. 5 10 15 20 25 30 39 dum, ut nullae fidelium aures id valeant sustinere? Proinde», «cum fateamur 1 Christum natum de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, quomodo non sit filius Spiritus Sancti et sit filius Virginis, cum et de illo et de illa sit natus, explicare difficile est. Procul dubio non sic de illo ut de patre, sic autem de illa ut de matre natus est ». 2. Quod non quidquid de aliqua re nascitur, eius filius dicitur *. « Non 2 est autem concedendum quidquid de aliqua re nascitur, continuo eiusdem rei filium nuncupandum. Ut enim omittam aliter de homine nasci filium, aliter capillum, pediculum, lumbricum, quorum nihil est filius: ut ergo hoc omittam, quoniam tantae rei deformiter comparantur, certe qui nascuntur ex aqua et Spiritu Sancto 3, non aquae filios eos rite dixerit quispiam, sed dicuntur filii Dei Patris et matris Ecclesiae. Sic ergo de Spiritu Sancto natus est Christus, nec tamen filius est Spiritus Sancti. (Nec omnes qui dicuntur alicuius filii, de illo nati sunt ♦.) Sicut e converso non omnes qui dicuntur alicuius filii, consequens est ut de illo etiam nati esse dicantur, ut illi qui adoptantur. Dicuntur etiam filii gehennae4 non ex illa nati, sed in illam praeparati ». 3. « Cum 5 itaque de aliquo nascatur aliquid, et non ita ut sit filius; nec rursus omnis qui dicitur filius, de illo sit natus cuius dicitur filius: profecto modus iste quo natus est Christus, de Maria sicut filius et de Spiritu Sancto non sicut filius, insinuat nobis gratiam Dei, qua homo nullis praecedentibus meritis, in ipso exordio naturae suae quo esse coe­ pit, Verbo Dei copularetur in tantam personae unitatem, ut idem esset Filius Dei qui filius hominis, et filius hominis qui Filius Dei: et sic in naturae humanae susceptione fieret quodam modo ipsa gratia illi homini naturalis, qua nullum possit admittere peccatum. Quae gratia ideo per Spiritum Sanctum est significata, quia ipse proprie sic est Deus, ut sit etiam Dei Donum 6 ». — « Per 7 hoc ergo quod de Spiritu Sancto esse nativitas Christi dicitur, quid aliud quam ipsa gratia demonstratur », qua homo « mirabili 8 et ineffabili modo Verbo Dei est adiunctus atque concretus » et divina gratia corporaliter repletus 9 ? 2 fateamur] confiteamur LT, confitemur Aug. 6 Rubrica om. RVW. || dicitur) dicatur BC, est T. 16 esse dicantur trp. ANOW. 22 praeced. meritis trp. NOW. 25 quodam modo trp. p. gratia BCLR. || modo trp. p. gratia M. 27 Sanctum om. BCR. i Ibid. (252; 71). ·* Rcsp. Matth. 23, 15. Act. 8, 20. 2 Enchiridion, c. 39 (252; 7Is). 3 Rcsp. Ioan. 3, 5. 5 August., ibid., c. 40 (PL 40, 252; CCL 46,72). 6 RCSp. 7 August., ibid., c. 37 (251; 70). 8 August., ibid., c. 41 (253; 72). 9 Rcsp. Col. 2, 9: In ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter. 40 LIBER III. DIST. IV. CAP. HI. 4. Alia ratio quare dicatur natus de Spiritu Sancto. — Augustinus in Enchiridion ♦. Potest etiam dici Christus secundum hominem ideo natus de Spiritu Sancto « quia 1 eum fecit: in quantum enim homo est, et ipse factus est, ut ait Apostolus 2». — Hieronymus in Expositione fidei catho­ licae ♦. Conceptus ergo et natus de Spiritu Sancto dicitur, non quod Spi- 5 ritus Sanctus fuerit Virgini « pro semine » 3; non enim de substantia Spi­ ritus Sancti semen partus accepit; sed quia per gratiam Dei et operationem Spiritus Sancti de carne Virginis est assumptum quod Verbo est unitum. 5. Ambrosius *. Et in Evangelio 4 secundum hanc intelligentiam legitur de Maria quod inventa est in utero habens de Spiritu Sancto. Cuius 10 dicti rationem Ambrosius insinuans, in 11 libro De Spiritu Sancto 5 ait: « Quod ex aliquo est, aut ex substantia, aut ex potestate eius est. Ex substantia, sicut Filius qui a Patre, et Spiritus Sanctus qui a Patre Filioque procedit; ex potestate autem, sicut ex Deo omnia. Quomodo ergo in utero habuit Maria ex Spiritu Sancto ? Si quasi ex substantia, ergo 15 Spiritus in carnem et ossa conversus est ? Non utique. Si vero quasi ex operatione et potestate eius Virgo concepit, quis neget Spiritum Sanctum dominicae incarnationis auctorem ? » Cap. 3 (13). 1. Quare Apostolus dicat Christum factum, cum nos fateamur eum 20 esse natum. — Ambrosius *. Sed quaeri potest: « Cum 6 nos Salvatorem natum profiteamur, cur Apostolus eum factum dicat ex semine David et alio loco factum cx *muliere , cum aliud sit fieri, aliud nasci? Aliquid ergo significavit hoc dicto. — Quia enim non humano semine concreta 6 fuerit] fuit BC, affuerit V. 10 In utero habens trp. BCR. 14 ergo] et add. ABCLX. 15 Si] Sic ABCMNOTVWX, quod corr. O. substantia] signum interrog. add. BCNTVW. 17 Sanctum om. BCMR. 21 esse om. NOW. 1 Cap. 38 (PL 40, 251; CCL 46, 71). 2 Rom. 1, 3: Qui factus est ei ex semine David secundum carnem. J Scii. Pelagius, Libellus fidei, n. 4 (PL 45, 1717). 4 Matth. 1, 18. 5 Cap. 5, nn. 42-43 (PL 16 [1845], 751s; CSEL 79, 102s). 6 Ambrosiaster, Quaest. Vet. et Novi Test., pars II, Quaest. ex Novo Test., q. 44 (PL 35 , 2404; CSEL 50, 444s). 7 Resp. Rom. 1,3. 8 Resp. Gal. 4, 4. Num. 4: Hieronymus (rubrica) se refert solum ad verba pro semine. Secunda enim pars huius numeri potius compingitur ex verbis Haymonis (de quibus vide textum primae versionis in Rom. I, 3-4, n. 34, in Proieg. huius tomi) et Hugonis, De sacram., 11, 1,8 (PL 176, 393 B). Cap. 3: Praeter conclusionem num. 1, quasi totum capitulum invenitur in Glossa pri­ mitiva in Rom. 1, 3 (n.2in textu illius versionis), ubi notari lubet rubrica ad initium pericopae. LIBER III. DIST. V. CAP. I. 41 est caro Domini in utero Virginis et corpus effecta, sed effectu et virtute Spiritus Sancti, ideo Apostolus dicit lactum, non natum. Aliud est enim semine admixto et sanguinis coagulo generare; aliud est non permixtione, sed virtute procreare ». Possunt homines generare filios homines, sed non 5 facere. — Ecce quare dixit Apostolus factum, et non natum, ne eius scilicet nativitas, quae fuit sine viri semine, nostrae similis putaretur, quae con­ ficitur seminum commixtione. 2. Quare ex semine David. Augustinus in libro De Trinitate ♦. Ideo autem, cum factum diceret Apostolus, addidit ex semine David, quia 10 « etsi 1 non intercessit semen hominis in conceptione Virginis, tamen quia ex ea carne Christus formatus est quae constat ex semine, recte dicitur quia factus est [?x semine n]. DISTINCTIO V Cap. 1 (14). 15 20 1. Si persona vel natura personam vel naturam assumpsit, et si natura Dei incarnata sit. Praeterea inquiri oportet, cum ex praemissis constet Verbum Dei carnem et animam simul assumpsisse in unitatem personae, quid horum potius concedendum sit, scilicet quod persona personam, vel natura naturam, vel persona naturam, vel natura personam assumpse­ rit; et an ita conveniat dici divinam naturam esse incarnatam, sicut Deus incarnatus et Verbum incarnatum sane dicitur. — Haec inquisitio sive quaerendi ratio, iuxta sacrarum auctoritatum testimonia, partim impli­ cita atque perplexa, partim vero explicita est et aperta. 2 Spiritus Sancti trp. BCT. 3 sanguinis coagulo) sanguine coagulato BCN. 8 Rubricae om. RVW. || de Trln.] de civitate dei BCX. 1 Rubrica non obstante (etiam in versione primitiva, n. 2), auctoritas est Ps-Augustini (forsitan Syagrii; cf. PLS 2, 858), Sermo 238, n. 3 (PL 39, 2185), unde sumitur [« semine] in fine. Cap. 1: Magna ex parte hoc capitulum repetitio est, sub nova forma et cum novitatibus adiectis, Glossae originalis in Rom. 1, 3 (nn. 14-21). Quod in eadem Glossa et in hoc capitulo, praesertim in nn. 3-10, oppugnetur doctrina Gilberti Porretani, iam satis ostenditur (cf. Prolegomena ad tom. I, 30* et 85*-86*). Videsis etiam Hug., De sacram., II, 1, 9 (PL 176, 394 A); Summam sent., I, 15 (PL 171, 1097 A-D; 176, 70 C - 71 B); et A. M. Landgraf, Die spekulativ-theologische Erôrtenmg der hypostatischen Vereinigung, in Dogmengesch. ll-l, 84-94. 42 LIBER III. DIST. V. CAP. I. 2. De illa parte quaestionis quae aperta est *. Certum enim, et sine ambiguitate verum, quod non natura personam, nec persona personam, sed persona naturam assumpsit. — Quod Sanctorum subditis comprobatur testimoniis et adstruitur documentis. Ait enim Augustinus in libro De fide ad Petrum k « Deus Unigenitus, dum conciperetur, veritatem carnis 5 accepit ex Virgine; et cum nasceretur, integritatem virginitatis servavit in Matre ». Et paulo post \ 1 Hic Deus humanam naturam in unitatem personae suscepit, qui se humilians per misericordiam, incorruptae Virginis uterum ex ea nasciturus implevit. Formam ergo servi 3, id est naturam servi, in suam accepit Deus ille personam». Item 4*: « Deus enim Verbum 10 non accepit personam hominis, sed naturam». Item5: «Dei Filius uni­ genitus, ut carnem hominis animamque mundaret, susceptione carnis animaeque rationalis incarnatus est ». — His aliisque pluribus auctorita­ tibus evidenter ostenditur non naturam personam, nec personam personam, sed personam naturam accepisse. 15 3. De parte quaestionis perplexa ♦. De quarto vero quaestionis arti­ culo, utrum scilicet natura naturam assumpserit, scrupulosa etiam inter doctos quaestio est, quia et in hoc plurimum dissentire videntur qui auctoritate praeclari aliis doctiores in sacra Pagina exstiterunt; nec tan­ tum alii ab aliis, verum etiam iidem a se ipsis dissonare videntur, sicut 20 subiecta capitula docent. 4. Hic ponit ea quibus innui videtur naturam non accepisse naturam *. — De concilio Toletano VIII *. — Legitur enim in concilio Toletano VIII traditum sic 6: « Solum Verbum caro factum est et habitavit in nobis 7. Et 1 Rubrica om. RVW. Certum] est add. MTVW. 2 verum] est add. ANR. 3 comprobatur] probatur BC, approbatur X. 9-10 id... servi om. BCM. 14 naturam] natura L\V, corn in natura O. *personam ] persona LMW, corr. in persona O. 15 perso­ nam] persona LMOW. 16 Rubrica om. TVW. 18 doctos] doctores BCV. 19 doctiores OJVX Gualt., doctores alii codd. 1 Cap. 2, η. 17 (opus Fulgentii, PL 65, 680 A; CCL 91A, 722). 2 Ibid., n. 28 (PL 65, 680 B; CCL 91A, 723). J Resp. Phil. 2, 7. 4 Fulgentius, ibid c. 17, n. 58 (698 C; 749). 5 Fulgentius, ibid., c. 2, n. 17 (679 C; 722). 6 Immo in Concilio Tolct. VI, c. I (PL 84 , 395 B; et 130, 487 C; DS 491 in fine). 7 Rcsp. loan. 1, 14. Num. 2: Auctoritates pseudo-Augustini De fide ad Petrum tam hic quam in Glossa ad Rom. sumuntur (in parte) de Summa sent., ubi supra. —Num. 3: En verba Magistri Gil­ bert!: « Non enim assumpsit persona personam, neque natura naturam neque natura perso­ nam sed tantummodo persona naturam » (Expositio in Boethii librum Contra Euticen et Nestorium, IV, n. 108; ed. N. M. Haring, The Commentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers, Toronto 1966, 310; PL 64, 1388 D). — Num. 4: Cf. Prolog, ad tom. I, pp. 85·-86*. LIBER III. DIST. V. CAP. I. 43 cum tota Trinitas operata sit formationem suscepti hominis, quoniam inseparabilia sunt opera Trinitatis, solus tamen Filius accepit hominem in singularitate personae, non in unitate divinae naturae, id est id quod est proprium Filii, non quod commune est Trinitati». — Item in con5 cilio XI Toletano i; « Unius substantiae credimus Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum; non tamen dicimus ut huius Trinitatis unitatem Maria Virgo genuerit, sed tantum Filium, qui solus naturam nostram in unitatem personae suae assumpsit. Incarnationem quoque huius Filii Dei tota Trinitas operata esse credenda est; solus tamen Filius formam 10 servi accepit in singularitate personae ». — His insinuari videtur quod persona tantum naturam, non natura naturam assumpserit. Si enim quod commune est Trinitati non accepit hominem, ergo non natura di­ vina, quae communis est tribus personis. 5. Hic ponit ea quibus probatur naturam accepisse naturam *. Cui is videtur obviare quod Augustinus ait in libro De fide ad Petrum 2; « Nec divinitas, inquit, Christi aliena est a natura Patris secundum id quod in principio erat Verbum *; nec humanitas eius aliena est a natura Matris secundum id quod Verbum caro factum est *. Illa enim natura, quae semper genita manet ex Patre, naturam nostram sine peccato suscepit 20 ut nasceretur ex Virgine ». — Hac auctoritate videtur tradi quod divina natura humanam suscepit. Ubi vehementer moveri possumus quod eam ‘genitam’ aeternaliter ex Patre dicit; nisi forte naturam pro persona hic accipiat. Alioquin, si dixerimus naturam tribus personis communem ‘ge­ nitam’ esse, occurrunt nobis ex adverso quae in tractatu de Trinitate 5 25 disseruimus: ubi diximus non naturam naturam, sed personam personam genuisse, quia si natura genuisset naturam, cum una eademque sit natura Trinitatis, eadem res se ipsam genuisset; quod Augustinus <5 posse fieri negat. 3 singularitate... unitate) singularitatem... unitatem BCMNRTVW. 8 personae suae trp. NOW. || assumpsit] assumpsisset ABCMRT (quod corr. RT), dicitur assumpsisse L. 10 singularitate ALXxz Gualt., singularitatem alii codd. 25 *naturam ] natura LMO. 11 *personam ] persona CLMOV.*3 * In symbolo istius Concilii (PL 84 , 456 A-B; et 130, 539 B-C; J. Madoz, Le symbole du XIe concile de Tolède [Louvain 1938], nn. 43s, p. 23; DS 535). 2 Cap. 2, n. 14 (opus Fulgentii, PL 65 , 678 A; CCL 91A, 719s.). 3 Resp. Ioan. 1, 1. 4 Ioan. 1, 14. 3 Lib. I, d. 5, c. 1 (tom. 1,80-87). » De Trinit., I, c. 1, η. 1: «Nulla enim omnino res est quae se ipsam gignat ut sit » (PL 42, 820; CCL 50, 28); cf. Tom. I, p. 77. Num. 5: Quaedam nova textui Glossae adiungit Magister, ratione habita sui tractatus De Trinitate. 44 LIBER III. DIST. V. CAP. I. 6. Sed alibi certum reperimus documentum, quo natura naturam assumpsisse monstratur. Ait enim Augustinus in primo libro De Trinitate1: «Etiam se ipso Christus minor factus est formam servi acci­ piens 2. Neque enim sic accepit formam servi ut amitteret formam Dei, in qua erat aequalis Patri: ut et in forma servi et in forma Dei idem ipse 5 sit unigenitus Filius Patris, quia forma Dei accepit formam servi ». Si autem forma Dei formam servi accepit, sine dubio natura naturam ac­ cepit. — Quid formae nomine intelligatur ♦. Formae enim nomine natura significatur, ut Augustinus evidenter docet in libro De fide ad Petrum 3; «Cum, inquit, de Christo audis quia in forma Dei erat 4, oportet io te agnoscere firmissimeque tenere in illo ‘formae’ nomine naturalem ple­ nitudinem debere intelligi. In forma igitur Dei erat, quia in natura Dei Patris semper erat, de quo natus erat ». 7. *Hilarius . Hilarius quoque in XII libro De Trinitate5 ait: « Esse in forma Dei nonalia intelligentia est, quam in Dei manere natura ». 15 — Didicisti nomine ‘formae’ intelligentiam fieri naturae, et audisti quod forma Dei formam servi suscepit: unde consequens est quod natura divina naturam humanam susceperit. — Hieronymus ♦. Quod etiam Hiero­ nymus in Explanatione fidei 6 evidenter insinuat, inquiens: « Passus est Filius Dei non putative, sed vere; secundum illud passus est, quod 20 pati poterat, id est non secundum illam substantiam quae assumpsit, sed secundum illam quae assumpta est ». Ex quo apparet divinam substan­ tiam assumpsisse humanam. 8. Augustinus, De fide ad Petrum *. Ex verbis autem Augustini superius positis, adhibita diligentia, innui videtur solum Verbum carnem 25 factum et naturam solum suscepisse humanam, et divinam naturam ean­ dem accepisse. Ait enim7: «Trinitas nos sibi reconciliavit per hoc quod solum Verbum carnem ipsa Trinitas fecit. In quo sic veritas incommu5 et» om. AOTVW, servi... Del trp. BCV. 8 Rubrica om. BCRVWX. » Cap. 7, n. 14 (PL 42, 828s; CCL 50, 45). 2 Resp. Phil. 2, 6-7. η. 19 (opus FulgenUi, PL 65, 680 D; CCL 91A, 723). ·» Resp. Phil. 2, 6. (PL 10, 437). » Immo Pelagius, in Libello fidei, n. 5 (PL 45, 1717). n. 23 (opus Fulgentii, PL 65, 682 D; CCL 91A, 726); cf. supra, Dist. 1, c. 3, n. 2. 3 Cap. 2, 5 Num. 6 7 Cap. 2, Num. 6: Cf. Glossa primitiva, nn. 18-19. — Num. 7: Opera Hilarii et pseudo-Hieronymi (seu Pelagii) Lombardo innotuerunt solum post consistorium Remense (1148), uti patet ex eorum usu. Num. 8-11: Ex Glossa primitiva, nn. 20-21; cui nunc in confirmationem auctoritatem Damasceni adiungit Magister (in num. 12); de qua cf. Proleg. ad tom. I, p. 121·. LIBER III. DIST. V. CAP. L tabilis manet divinae humanaeque naturae, ut sicut vera semper est eius divinitas, quam de Patre habet, ita vera semper atque incommutabilis eius sit humanitas, quam sibi unitam summa divinitas gerit ». Ecce et solum Verbum dixit carnem factum, et humanitatem divinitati unitam. 5 — Augustinus in libro De Trinitate *. Idem quoque superius dixit 1 «ser­ vilem formam a solo Filio susceptam, quam tota Trinitas fecit ». 9. Iam facile est agnoscere quam diversa et multiplicia super quae­ stione proposita auctores tradiderunt; ideoque posteriores, ea legentes, varias atque contrarias, ex praedictis occasionem sumentes, promunt 10 sententias. 10. Quid de hoc tenendum sit. Nos autem, omnis mendacii et con­ tradictionis notam a sacris Paginis secludere cupientes, orthodoxis Patribus atque catholicis doctoribus nulla pravae intelligentiae suspicione notatis consentimus, dicentes et personam Filii assumpsisse naturam humanam, is et naturam divinam humanae naturae in Filio unitam, eamque sibi unisse vel assumpsisse; unde et vere incarnata dicitur. 11. Determinatio *auctoritatum . Quod vero dicitur 2 solus Filius formam servi accepisse, per hoc non excluditur divina natura ab acceptione servilis formae, sed aliae duae personae, Pater scilicet et Spiritus Sanctus. 20 — Item et illud aliud 3, scilicet ‘id quod est proprium Filii, non quod commune est Trinitati, hominem accepit’, sic oportet intelligi: id est proprie in hypostasi Filii, non in tribus communiter personis, divina natura humanam sibi univit. 12. loannes *Damascenus . Qui sensus ex verbis loan ni s D a25 m a s c e n i confirmatur, qui totam divinam naturam in una hypostasium incarnatam esse evidenter asserit, dicens4: «In humanatione Dei Verbi aimus omnem et perfectam naturam deitatis in una eius hypostaseon incarnatam esse, id est unitam humanae naturae, et non partem parti. Omni enim humanae naturae aimus unitam esse omnem deitatis naturam 30 vel substantiam ». — Item 5; « Eadem est natura in singula hypostaseon, id est personarum. Et quando dicimus ‘naturam Verbi incarnatam esse’, 2 vera Fulg., vere codd. 17 Rubrica om. RVW. || auctoritatum] auctoritatis BCX. 23 humanam] naturam add. ANOTVWX. 25 una] unam AOVX. || hypostasium] hypostasim AX. i Rectius, Fulgentius, ut supra, Dist. 2, c. 3, n. 2. 2 In concilio XI Toletano, uti supra in num. 4 huius cap. 3 In concilio VI Toletano, in num. 4 sub nomine con4 De fide orthodoxa, III, c. 6 (PG 94, 1003 B et 1 cil. VIII. A); versiones Burgundionis et Cerbanl, c. 50, n. 2 (ed. E. Buytaert, pp. 187s, 399s). 5 Ibid. (PG 94, 1007 B); versiones cit., c. 50, n. 6 (190, 401). 46 LIBER III. DIST. V. CAP. II. secundum beatos et Athanasium et Cyrillum, deitatem di­ cimus esse unitam carni ». « Et unam i naturam Dei Verbi incarnatam confitemur». « Verbum 2 autem et quod commune est substantiae pos­ sidet, et quod proprietatis est habens hypostaseos, id est personae ». — Ex his manifeste ostenditur quod natura divina incarnata est; unde et 5 eadem vere dicitur suscepisse humanam naturam. Cap. 2 (15). 1. An divina natura debeat dici caro facta. Sed quaeritur utrum eadem divina natura debeat dici ‘caro facta’, sicut Verbum dicitur factum caro 3. Si enim idem est incarnari quod est carnem fieri, videri potest ita debere 10 dici quod sit caro facta, sicut dicitur incarnata. — Responsio *. Ad quod dicimus quia si illud dictum in sacra Scriptura reperiretur, ex eadem intelligcntia acciperetur qua cum dicitur incarnata. Sed quia illud aucto­ ritas subticuit, atque locutionis modus nimiam videretur facere expres­ sionem si natura divina diceretur caro facta, melius hoc silere puto vel is negare, quam temere asserere, ne si illud dicatur, convertibilitas naturae in naturam significari putetur. — Ex praemissis indubitabiliter constat quod persona Verbi, sive natura, hominis naturam, scilicet carnem et animam, assumpsit, sed non personam hominis. 2. SI autem natura divina naturam hominis accepit, quare non dicitur facta homo 20 vel esse homo, sicut Verbum Dei ? — Ad quod dici potest quod Dei Filius dicitur factus homo vel esse homo non solum quod hominem assumpsit, sed quia ipsum in unitatem et singularitatem sui, id est personae, accepit. Natura autem divina hominem quidem accepit, id est hominis formam sibi univit, sed non in singularitatem et unitatem sui. Servata enim proprietate ac diversitate duarum naturarum, personae 25 singularitas exstitit. Ideoque non sic dicitur divina natura esse homo vel facta homo, sicut Dei Filius. Quidam tamen indifferenter utrumque concedunt. 9 factum caro trp. BCWX. 11 Responsio om. BCNRVWX. 12 reperire­ tur] reperitur BCO. 14 videretur) videtur BCLR. 17 significari) signari AOW. || indu­ bitabiliter) Indubitanter ALWX. 20-27 (n. 2) Si... concedunt om. LMOX, hic in marg. R·, trp. post accepit (p. 47, lin. 11) BC. Vide notam infra positam. 21 quodq quia RV. 1 Ibid., c. 7 (PG 94, 1011 B); versiones cit., c. 51, n. 4 (194, 403). 2 Ibid., c. 6 (PG 94, 1007 C); versiones cit., c. 50, n. 6 (191, 401). 3 Resp. loan. I, 14. Cap. 2, η. 2: De hac additione ad textum clarificandum audiatur testimonium auctoris Glossae quae ollm Petro Pictaviensi attribuebatur: « Si autem divina natura. Istud Magister post compositas sententias apposuit » (cod. n, f. 41d; cod. p, 8lb). — Ex alio fonte, scilicet ex Quaestionibus in Sententias, quae recte et vere attribuendae sunt successori Lombardi LIBER HI. DIST. V. CAP. III. 47 Cap. 3 (16). 1. Quare non accepit personam hominis, cum hominem acceperit. Ideo vero non personam hominis assumpsit, quia caro illa et anima illa non erant unita in unam personam quam assumpserit. Quia non ex illis 5 constabat persona quando illis unitum Verbum est; nam sibi invicem sunt unita simul cum Verbo unita sunt. Altera tamen unione invicem unita sunt illa duo, scilicet anima et caro; alia unione Verbo unita sunt; quia alia est unio animae illius ad carnem, alia est unio Verbi ad animam illam et carnem. Non ergo accepit Verbum Dei personam hominis, sed io naturam, quia non erat ex carne illa et anima illa una composita persona quam Verbum acceperit, sed accipiendo univit, et uniendo accepit. 2. Contra hoc oppositio, qua probare quidam volunt personam acce­ pisse personam. Hic a quibusdam opponitur quod persona assumpserit 2 acceperit] accepit ALX. 4 assumpserit] assumpserat BC, corr. in assumpserat X. 5 Verbum est trp. BCR. 8 carnem] et add. BCLMRTVW. 11 acceperit] accepit BCVX, acceperat AM. in scholis parisiensibus, Magistro scilicet Petro Manducator!, apparet quod postea adhuc, occasione videlicet secundae traditionis seu lecturae Sententiarum, disputavit Lombardus de conclusione huius numeri et suam sententiam mutavit. Duae revera quaestiones exstant quae talem disputationem referunt; circa quas usque adhuc non omnes difficultates supera­ vimus. En prima: « Quod queritur an concedendum sit: ‘Divina essentia est homo vel facta est homo’, Magister primo negavit et ita scripsit, quia visum est ei quod his verbis innueretur universalitas [lege: versibilitas] nature in naturam. Postea tamen correxit et concessit istam: 'Divina essentia est homo’. Aliam vero non recipiebat: ‘Divina essentia facta est homo’, quia hoc expressius innuit universalitatem [= versibilitatem] nature in naturam» (Cod. Paris. Mazar. lat. 1708, f. 237r-v). Alia quaestio seu disputatio longior est sed forsitan minus clare problema illustrat: « Divina essentia est homo; ergo est humana natura vel humane nature. Item: divina natura cepit esse hic homo, demonstrando Christum; ergo cepit esse Christus. Ergo cepit esse Filius Dei... Solutio. Ab antiquis, inquit, theologis negabatur quod primo proponitur, scilicet: 'Divina essentia est homo’ sicut negabant istam: ‘Divina essentia facta est homo’, ne videretur predicatum redundare in naturam, scilicet quod hec natura facta esset illa. Sed Magister, inquit, recipiebat istam: 'Divina essentia est homo’, quia iste terminus 'homo’ ibi prédicat quantum iste terminus ‘persona humanata’. Inde autem non sequitur: 'Ergo est humana natura vel humane nature’. In alia vero significatione accipitur iste terminus ‘homo’, cum dicitur: ‘Divina essentia cepit esse homo’, sive ‘hic homo’, id est cepit humanari» (Cod. Paris. Bibi. Nat. lat. 18108, f. lOOv; Trecis. Bibl. Com. lat. 964, f. 142r). Cap. 3: n. 1: Dependet a Summa sent., I, 15 (PL 171, 1097 B - 1098 A; 176, 70 D - 71 A), et forsitan ab Hugone, De Verbo incarnato, coll. II (PL 177, 319 B) ubi legitur: « in eo quod assumpta sunt unita sunt, in personam assumpta sunt ». — Num. 2: Obiectio trahitur ex Summa sent., uti supra; responsio autem vicinior est collationi Hugonis (PL 177, 319 B-C). 48 LIBER III. DIST. V. CAP. III. personam: « Persona 1 enim est substantia rationalis individuae naturae ». Hoc autem est anima; igitur si animam assumpsit, et personam. — Quod ideo non sequitur, quia anima non est persona quando alii rei est unita personaliter, sed quando per se est. Absoluta enim a corpore, persona est, sicuti angelus. Illa autem anima nunquam fuit quin esset alii rei coniuncta; ideoque non, ea assumpta, persona est assumpta. 3. Alia probatio ad idem *. Aliter quoque nituntur probare Verbum Dei assumpsisse personam: quia assumpsit aliquem hominem. Assumpsit enim hominem lesum Christum; ergo aliquem hominem. — Augustinus *. Quod autem hominem lesum Christum assumpserit, Augustinus in Expositione symboli? sub anathemate tradit dicens: «Si quis dixerit atque crediderit hominem lesum Christum a Filio Dei assumptum non fuisse, anathema sit ». Qui etiam in pluribus Scripturae locis3 huiusmodi utitur locutionibus: «Ille homo a Verbo est assumptus», «Ille homo factus est Christus ». Et Propheta, de homine Christo loquens Deo, ait 4: Beatus quern elegisti et assumpsisti. Ex quibus consequi videtur quod aliquis homo assumptus sit a Verbo, et ita persona a persona sit assumpta. 4. Responsio determinans praemissas locutiones *. Sed quia hoc nefas est dicere aut sentire, praemissae locutiones, eisque similes, secundum hanc intelligentiam sane accipi debent: ut homo Christus, sive homo ille, sive quidam homo, dicatur assumptus a Verbo sive unitus Verbo, non quia hominis persona sit assumpta vel unita Verbo, sed quia anima illa et caro illa assumpta sunt et unita Verbo, in quibus subsistit persona Dei et hominis: ut ad hominis naturam, non ad personam respicias, cum 5 sicuti] sicut CLMRV. missae] premisses BCLMO. 7 Rubrica om. VWX. || ad Idem om. BC. 19 prae­ 1 Boethius, Opusc. V: Liber contra Eutychen et Nestorium (alias De persona et duabus naturis), c. 3: « Persona est naturae rationalis individua substantia » (PL 64,1343 D); v. textum medii aevi apud N. M. Hdring, The Commentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers, Toronto 1966, 388, ubi rationabilis invenitur, quamvis ipse Gilbertus legat rationalis. Formula Lom­ bardi, ex Summa sent., 1, 15 (PL 171, 1097 B; 176, 70 D). 2 Sermo 233, n. 2 (inter opp. August., PL 39, 2176; vide etiam PL 56, 587 A); in Glossa primitiva in Rom. 1, 4 (ed. nostra, n. 31) legit rubrica: Augustinus in sermone de fide, uti iam supra in tomo I, 80, 5-6; nihil aliud est quam Symbolum fidei Concilii Toletani I, ed. J. de Aldama, El Simbolo Toledano I, Romae 1934 , 29-36; DS, n. 195. 3 Hac locutiones inveniuntur ad litteram infra, Dist. 6, c. 2, n. 6. 4 Ps. 64, 5; vide August, in h.l., n. 7: « Beaius homo quem elegisti et assum­ psisti, id est ille homo quo indutus es, qui coepit ex tempore · (PL 36, 778; CCL 39, 829). Num. 3 et pars prior num. 4: Vide locos parallelos in Glossa originali in Rom. 1, 4, n. 31. 5 10 is 20 49 LIBER III. DIST. VI. CAP. I. assumptum vel unitum, vel quendam vel aliquem in huiusmodi locutio­ nibus Scriptura memorat. — Quocirca cum quaeritur sine proposita auctoritate, an aliquis vel quidam homo sit assumptus a Verbo vel unitus Verbo, sine distinctione intelligentiae non est hic reddenda responsio, 5 quoniam multiplex praemissa est quaestio; sed instantiae quaerentis ita determinato: Si de hominis persona quaeris, respondeo: non; si de hominis natura, dico: est. DISTINCTIO VI Cap. I (17). 1. De intelligentia harum locutionum: Deus factus est homo, Deus est homo, an his locutionibus dicatur Deus factus esse aliquid vel esse ali­ quid vel non. Ex praemissis autem emergit quaestio plurimum continens utilitatis, sed nimium difficultatis atque perplexitatis. Cum enim constet ex praedictis et aliis pluribus testimoniis, omnesque catholici unanimiter 15 fateantur Deum esse factum hominem, et Christum verum Deum esse et verum hominem, quaeritur an his locutionibus: ‘Deus factus est homo’, ‘Filius Dei factus est filius hominis’, ‘Deus est homo’ et ‘homo est Deus’, dicatur Deus factus esse aliquid vel esse aliquid, vel aliquid dicatur esse Deus; et an ita conveniat dici: ‘Homo factus est Deus’ et‘filius hominis io 2 memorat] commemorat LNRVX. 4 hic] sic LMOVWX. 5-6 instantiae... determinato] instantiam... determino V, corr. in instantiam... determina X. 6 de­ terminato] determinatio A, determinandum N, corr. ex determinatio R. 10-12 Ru­ brica abbrev. ARX. 14 et] ex add. MNTVWX. 15 esse factum trp. ALR. Dist. VI. Quoad Dist. VI-VII, inter coaevos Magistri vide anon. (c. 1170) Apologia de Verbo incarnato (de qua cf. Prolog, in tom. I, 113·-! 14 *); mag. Ioan. Cornub., Eulogiam ad Alex. Paparn III nn. I-IV (PL 199, 1045 B - 1056 A; ed. N. M. Haring, Mediaeval Studies 13, 1951, 259-268; cf. etiam nostra Proleg. in tom. 1, p. 113 *); ac Gualt. S. Victoris, Contra quatuor labyrinthos Franciae, Lib. 1, c. 1-2; II, c. 3; III, c. 1 (ed. P. Glorieux, Archives d'histoire doctr. et litt. du moyen âge 19, 1952, 202-205; 225; 246-250). Inter commentatores modernos praeeminent N. M. Haring, The Case of Gilbert de la Porrée, Bishop of Poitiers (7142-1154), in Mediaeval Studies 13 (1951), 26-39; A. M. Landgraf, Untersuchung zutn Christologischen Streit des 12. Jahrhunderts, in Dogmengeschichte 11-1, 116-137, praesertim pp. 116-120; W. Breuning, Die hypostatische Union in der Théologie Wilhelms von Auxerre, Hugos von St. Cher und Rolands von Cremona, Trier 1962, pp. 22s, 35-40; W. H. Principe, William of Auxerre’s Theology of the Hypostatic Union, Toronto 1963, pp. 9s, 197 (nota 31). Videas etiam summarium H. Santiago Otero, El « nihilianismo » cristolôgico y las 1res opiniones, in Burgense 10 (1969) 431-443. Lomb. II. 4 50 LIBER III. DIST. VI. CAP. II. factus est Filius Dei’, sicut e converso dicitur; et si his locutionibus non dicitur Deus factus esse aliquid vel esse aliquid, quae sit intelligentia harum locutionum et similium. 2. Quod in huius quaestionis expositione differunt sapientes *. In huius profunditatis reseratione et scrupulosae quaestionis expositione 5 plurimum differre inveniuntur sapientes. Cap. 2 (18). 1. Quorundam sententiam refert. Alii 1 enim dicunt in ipsa Verbi incarnatione hominem quendam ex anima rationali et humana carne constitutum: ex quibus duobus omnis verus homo constituitur. Et ille 10 homo coepit esse Deus, non quidem natura Dei, sed persona Verbi; et Deus coepit esse homo ille. Concedunt etiam hominem illum assumptum a Verbo et unitum Verbo, et tamen esse Verbum. Et ea ratione tradunt dictum esse ‘Deum factum hominem’ vel ‘esse hominem’, quia Deus factus est (id est coepit esse) quaedam substantia ex anima rationali et humana 15 carne subsistens; et illa substantia facta est (id est coepit esse) Deus. Non tamen demigratione naturae in naturam, sed utriusque naturae servata proprietate, factum est ut Deus esset illa substantia, et illa sub­ stantia esset Deus. Unde vere dicitur Deus factus homo et homo factus Deus, et Deus esse homo et homo Deus, et Filius Dei filius hominis et 20 e converso. Cumque dicant illum hominem ex anima rationali et humana carne subsistere, non tamen fatentur ex duabus naturis esse compositum, divina scilicet et humana; nec illius partes esse duas naturas, sed animam tantum ct carnem. 2. Auctoritates ponit quibus suam muniunt sententiam. Et ne de 25 suo sensu tantum loqui putentur, hanc sententiam pluribus muniunt testimoniis. Ait enim Augustinus in libro De Trinitate 2; «Cum legitur 3 Verbum caro factum est, in Verbo intelligo verum Dei Filium, in 8 Rubrica om. RVX. 12 assumptum] esse add. V Cornub. 14 factum] esse add. V Cornub. 17 demigratione] de migratione ABOW. 19 factus») est add. LNORVX Cornub., quod del. N. factus?] est add. BLNRVX Cornub., sed exp. N. > Cf. Hugo de S. Victore, De sacram. christ, fidei, 11, p. 1, cc. 9 et 11 (PL 176, 394 A-C, 401 C-D); et De Verbo incarnato, coli. 11 (PL 177, 318 D-319 A). n. 24 (PL 42, 1033; CCL 50A, 415s). ♦ loan. 1, 14. 3 Lib. XIII, c. 19, Cap. 2, num. 2: Auctoritas Aug. sumitur ex Glossa in Col. 2, 3 (PL 192, 269 B). LIBER III. DIST. VI. CAP. II. 51 carne agnosco verum hominis filium, et utrumque simul unam personam, Deum et hominem, ineffabilis gratiae largitate coniunctum ». 3. Idem in Enchiridion i; «Christus lesus Deus de Deo est, homo autem natus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine. Utraque substantia, 5 divina scilicet et humana, Filius est unicus Dei Patris omnipotentis, de quo procedit Spiritus Sanctus ». « Utrumque 2 unus, sed aliud propter Verbum, et aliud propter hominem; non duo filii, Deus et homo, sed unus Dei Filius: Deus sine initio, homo a certo initio ». 4. Item in eodem 3: «Quid natura humana in Christo homine io meruit, ut in unitatem personae unici Filii Dei singulariter assumpta esset ? Quae bona voluntas, quae bona opera praecesserunt, quibus me­ reretur iste homo una fieri persona cum Deo ? Numquid antea fuit homo, et hoc ei singulare beneficium praestitum est ut singulariter promereretur Deum ? Nempe ex quo homo esse coepit, non aliud coepit esse homo quam is Dei Filius, et hoc unicus; et propterea Dei Verbum, quod illo suscepta caro facta est utique Deus: ut quemadmodum est una persona quilibet homo, anima scilicet rationalis et caro, ita sit Christus una persona, Ver­ bum et homo ». 5. Idem, Super loannem 4: «Agnoscamus geminam substantiam Chri20 sti: divinam scilicet qua aequalis est Patri, et humanam qua maior est Pater; utrumque autem simul non duo, sed unus est Christus, ne sit quaternitas, non trinitas Deus. Ac per hoc Christus est Deus, anima ratio­ nalis et caro ». 6. Idem quoque in libro De praedestinatione sanctorum « Ille homo, 25 ut a Verbo Patri coaeterno in unitatem personae assumptus, Filius Dei unigenitus esset, unde hoc meruit ? Quod bonum eius praecessit ut ad hanc ineffabilem excellentiam perveniret ? Faciente ac suscipiente Deo Verbo, ipse homo ex quo esse coepit, Filius Dei unicus esse coepit ». — 9 Christo homine trp. BCL. 10 unitatem] unitate BCX. 15 quod] quia ab BCX Cornub., quia et ab L, ab add. N Gualt., id est quia ab add. V., add. interi. Qi, corr. interi, in quidem ab R. 20-21 maior est Pater] minor est patre BCLNR. 26 meruit] mereretur OX. || bonum eius trp. BCLMNRT. 28 esse coepit * trp. BCV. i Cap. 38 (PL 40, 251; CCL 46, 71). 2 Ibid., c. 35 (250; 69). 3 Cap. 36 (250; 69). 4 Tract. 78, η. 3 (PL 35, 1836; CCL 36, 524). 5 Cap. 15, n. 30 (PL 44, 981s). Num. 2-6 excerpuntur a Gualtero de S. Victore, Contra IV Labyr., I, c. 2; ed. cil., pp. 203, 25-204, 31. — Num. 5: Ex Glossa in Rom. 1, 3 (vide textum primitivum supra, in Proleg., n. 12). — Num. 6: Utraque auctoritas invenitur in Glossa in Rom. 1,4 (ibid., n. 24).. 52 LIBER III. DIST. VI. CAP. III. Item h « Homo quicumque ita gratia fit Christianus, sicut gratia homo ille ah initio factus est Christus ». 7. Idem in libro XIII De *Trinitate «Gratia Dei nobis in homine Christo commendatur, quia nec ipse ut tanta unitate Deo vero coniunctus, una cum illo persona Filius Dei fieret, ullis est praecedentibus meritis 5 assecutus; sed ex quo homo esse coepit, ex illo est et Deus. Unde dictum est 3; Verbum caro factum est ». 8. *Hilarius . Hilarius quoque in X libro De Trinitate * ait: «Christum non ambigimus esse Deum Verbum; neque rursum filium ho­ minis ex anima et corpore constitisse ignoramus ». io 9. His aliisque auctoritatibus utuntur, qui hominem quendam, ex anima rationali et carne compositum, Deum factum dicunt. Sed gratia, non natura. Sola enim gratia habuit ille homo, non meritis vel natura, ut esset Deus sive Dei Filius; ut haberet omnem scientiam et potentiam quam habet Verbum, cum quo est una persona. Nec tantum in superio- is ribus legitur quod homo ille sit una persona cum Verbo et sit ipsum Ver­ bum, sed etiam quod anima rationalis et caro eadem persona sit et Christus sit et Deus. Cap. 3 (19). 1. Aliorum sententia. Sunt autem et alii 5, qui istis in parte consen- 20 tiunt, sed dicunt hominem ilium non ex anima rationali et carne tantum, sed ex humana et divina natura, id est ex tribus substantiis: divinitate, carne et anima, constare; hunc Christum fatentur, et unam personam tantum esse, ante incarnationem vero solummodo simplicem, sed in in­ carnatione factam compositam ex divinitate et humanitate. Nec est ideo 25 6 coepit] etiam add. L, et add. MR. 23 constare] et add. ANTX Gualt. 24 vero om. MRTW Gualt. in] per R (sed del.) Cornub., post V, add. interi. NT, om. OR (post corr.) W Gualt. 24-25 incarnatione] incarnationem R Cornub., sed corr. R2. 1 August., ibid., η. 31 (PL 44, 982). 2 Cap. 17, η. 22 (PL 42, 1031; CCL 50A, 412). J loan. 1, 14. 4 Num. 57 (PL 10, 389 A). 5 inter quos primus erat Magister Gilbertus Porretanus, ut indicatur a cl. N. M. Hiring, The Case a/ Gilbert de la Porrée, in Mediaeval Studies 13 (1951) 32. Cui lubet verba addere loannis Cornubiensis: «Magister Gilebertus Porretanus, ut multi perhibent, ea docuit quae in secunda sententia praemissa sunt, scilicet quod Christus et sit et factus sit persona composita ex duabus naturis sive tribus substantiis. Et tamen non est factus aliqua persona, non factus aliqua substantia, non aliquid secundum quod homo· (Eulogium ad Alex. III, c. 3; PL 199, 1050 D -1051 A; ed. N. M. Haring, The Elogium ad Alexandrum Papam tertium o/ John of Corwall, in Mediaeval Studies 13 1951 263). 53 LIBER ill. DIST. VI. CAP. III. ô 10 is 20 25 alia persona quam prius, sed cum prius esset Dei tantum persona, in incarnatione facta est etiam hominis persona: non ut duae essent personae, sed ut una et eadem esset persona Dei et hominis. Persona ergo quae prius erat simplex et in una tantum natura exsistens, in duabus et ex duabus subsistit naturis. Et persona quae tantum Deus erat, facta est etiam verus homo, subsistens non tantum ex anima et carne, sed etiam ex divinitate. Nec tamen persona illa debet dici facta persona, quamvis dicatur facta persona hominis. Facta est igitur illa persona, ut quibusdam placet, quiddam subsistens ex anima et carne, sed non est facta persona vel substantia vel natura. Et in quantum est ille subsistens, composita est; in quantum autem Verbum est, simplex est. 2. Auctoritates etiam ponit quae hanc probant sententiam. De hoc Augustinus in libro Sententiarum Prosperi1 ait: « Modis omnibus approbare contendimus sacrificium Ecclesiae duobus constare, duobus confici: visibili elementorum specie, et invisibili Domini nostri lesu Christi carne et sanguine, sacramento et re sacramenti, id est corpore Christi: sicut Christi persona constat et conficitur ex Deo et homine, cum ipse Christus verus sit Deus et verus homo; quia omnis res illarum rerum naturam et veritatem in se continet, ex quibus conficitur ». 3. De hoc eodem loan nes Damascenus2*: «In Domino nostro lesu Christo duas quidem naturas cognoscimus, unam autem hypostasim ex utrisque compositam ». — « Incarnatus 3 est igitur Christus, ex Virgine assumens primitiam nostrae massae4, ut ipsa exstiterit carne hypostasis, quae Dei Verbi hypostasis, et composita facta fuerit, quae prius simplex erat Verbi hypostasis: composita vero ex duabus perfectis naturis, deitate et humanitate, et ferat ipsa divinae Dei Verbi filiationis 1 Dei tantum trp. BC Gualt. || in om. AR, add. interi. V. 9 quiddam] quoddam RT, quidam N, aliquis Cornub., om. L. 10 ille] illa CX, illud LR. 23 exstiterit] in add. VW, in add. interi. LCPT. i Verba sunt Lanfranci, sententiam (partim et verba) Bcrengarii referentis, De sacra­ mento corp, et sanguinis Christi, c. 10 (PL 150, 421 B-C); repetuntur, etiam sub nomine Augu­ stini, infra in Libro IV, d. 10, c. 1, n. 6. Hic fons Magistri Summa exstat sententiarum, VI, 7 (PL 176, 144 Λ). Ulterius haec auctoritas communiter allegatur ut 'Augustini in libro Sent. Prosperi’, v. gr. apud Algerum Leod., De sacramentis corp, et sang. Domini, 1, c. 5 (PL 180, 752 C); Ivonem Carnot., Panormia, 1, c. 137 (PL 161, 1075 D - 1076 A); Abaclardum, Sic et non, cc. 66 et 117 (PL 178, 1434 B-C, 1524 A-B); Gratianum, Dccr., de consecr., d. 2, c. 48 (ed. Ac. Friedberg, 1331); etc. 2 De fide orthodoxa, III, c. 4 (PG 94, 998 B); versiones Burgund. et Cerbani, c. 48, n. 2 (ed. E. Buytaert, 181, 396). 3 Damascenus, ibid., c. 7 (PG 94, 1010 A-B); versiones Burgund. et Cerbani, c. 51, n. 2 (192, 402). 11, 16. ·» Cf. Rom. 54 LIBER III. DIST. VI. CAP. HI. characteristicuni et determinativuin idioma secundum quod divisa est a Patre et Spiritu Sancto, et carnis characteristics et determinativa idiomata secundum quae differat a Matre et reliquis hominibus ». 4. Item 1 : «Unam hypostasim Filii Dei confitemur in duabus naturis perfecte se habentibus deitatis et humanitatis, et incarnatam eandem 5 hypostasim; et has duas naturas custodiri et manere in ipso post unionem: non seorsum et secundum partem ponentes singulam, sed unitas invicem in unam compositam hypostasim. Substantialem enim inquimus unionem, scilicet veram, et non secundum phantasiam; substantialem autem, non duabus naturis perficientibus alterum, scilicet unam compositam naturam, sed unitas invicem in unam hypostasim compositam Filii Dei; et manere eandem substantialem differentiam determinamus. Quod creabile, mansit creabile, et quod increabile increabile, et mortale mortale, et immortale immortale, et circumscriptibile circumscriptibile, et incircumscriptibile incircumscriptibile. Et hoc quidem refulget miraculis ». 5. De hoc etiam Augustinus in libro De Trinitate - ait: «Quem­ admodum secundum deitatem una est Patris Filiique natura, ita etiam iuxta humanitatem eadem est Matris et Filii natura. Ex utraque autem substantia, et divinitatis et humanitatis, unus atque idem est Deus, Dei et hominis Filius, lesus Christus: ut Deus verus, ita etiam homo verus». — idem in libro XIII De Trinitate \ «Sic Deo coniungi potuit humana natura, ut ex duabus substantiis fieret una persona; ac per hoc iam ex tribus: Deo, anima et carne ». 6. His aliisque pluribus auctoritatibus se muniunt, qui dicunt per­ sonam Christi compositam esse, vel factam sive constantem ex duabus naturis sive ex tribus substantiis. 1 divisa] diversa BCL. 6 ipso] ipsa N, Christo BCX, sed corr. X. 7 par­ tem] partes LOV. singulam] singulas LO, corr. in singulas AV. 10 alterum] alteram R, corr. in alteram OV. 19 et> om. BCX. 22 iam] om. RX., add. interi. N, est add. BLOVWX. 24 auctoritatibus trp. p. muniunt BCLMR Gualt. 1 Damascenus, ibid., c. 3 (PG 94, 994 C); vcrsiones Burgund. et Cerbani, c. 47, n. 6 (1778, 394s). 2 Immo in Sermone 238, n. 3 (inter opp. August., PL 39, 2185s; vide supra, Dist. 4, c. 3, n. 2. 3 Cap. 17, n. 22 (PL 42, 1031; CCL 50A, 412). Num. 5: « Ista auctoritas [prima sell. Aug.] sicut est hic non est in toto illo libro, sed est in Glossa Rom. I super illud: Qui /actus est ei ex, post medium glose» (nota marg, in cod V, f. 225a; nota similis sed interlin. in cod. W, f. 93a); sumitur de Glossa primitiva, uti supra In Prolegomenls, η. 8, post Responsio. 10 is 20 25 LIBER ΙΠ. DIST. VI. CAP. IV. 55 Cap. 4 (20). 5 io is 20 25 1. Tertia aliorum sententia. Sunt etiam et alii i, qui in incarnatione Verbi non solum personam ex naturis compositam negant, verum etiam hominem aliquem, sive etiam aliquam substantiam, ibi ex anima et carne compositam vel factam diffitentur; sed sic illa duo, scilicet animam et carnem, Verbi personae vel naturae unita esse aiunt, ut non ex illis duobus vel ex his tribus aliqua substantia vel persona fieret sive componeretur, sed illis duobus velut indumento Verbum Dei vestiretur ut mortalium oculis congruenter appareret 2. 2. Qui ideo dicitur factus verus homo, quia veritatem carnis et ani­ mae accepit. Quae duo etiam in singularitatem vel unitatem suae perso­ nae accepisse legitur 3, non quia illa duo, vel aliqua res ex illis composita, sit una persona cum Verbo vel sit Verbum, sed quia illis duobus acceden­ tibus Verbo, non est personarum numerus auctus, ut fieret quaternitas in Trinitate; et quia ipsa persona Verbi, quae erat prius sine indumento, assumptione indumenti non est divisa vel mutata, sed una eademque im­ mutata permansit. 3. Qui secundum habitum Deum hominem factum dicunt. Accipiendo enim hominem dictus est Deus factus homo; et propter acceptum hominem dicitur Deus vere esse homo; et propter assumentem Deum dicitur homo esse Deus. Nam, si essentialiter, inquiunt illi, Deus esse homo, vel homo esse Deus intelligeretur, tunc si Deus hominem assumpsisset in sexu muliebri, et mulier essentialiter Deus esset, et e converso. At potuit Deus assumpsisse hominem in sexu muliebri; potuit igitur mulier esse Deus, et e converso. 2 et om. ANX. 15 erat prius trp. BCLMRT Gualt. i luxta indicium loannis Cornubiensis, haec tertia sententia propria fuit Magistri, quam acceperat ab Abaelardo (cf. Proleg. ad tom. I, p. 119*s). Statim autem lectorem cer­ tiorem facit quod haec fuit eius opinio, non vero eius assertio: « Praeterea paulo ante quam electus esset in episcopum parisiensem, michi et omnibus auditoribus suis qui tunc aderant protestatus est, quod hoc non esset assertio sua sed opinio sola, quam a magistris acceperat. Hec enim verba subiecit: Nec unquam Deo volente erit assertio mea nisi que fuerit fides ca­ tholica » (Eulogium ad Alex. Papam tertium, c. 3; ed. N. M. Haring, in Med. Studies 13 1951 265). Vide epilogum ipsius Magistri infra, Dist. 7, c. 3, n. 3, ad totum tractatum. dicit Augustinus infra, in cap. 6, n. 4. Dist. 5, c. 1, n. 4. 2 Ut 3 In Symbolo scii. Concilii Tolet. VI, uti supra, 56 LIBER HI. DIST. VI. CAP. V. ET VI. Cap. 5 (21). Auctoritates inducit quibus haec sententia roboratur. Ne autem et isti de suo influere videantur, testimoniis in medium productis quod di­ cunt confirmant. Ait enim Augustinus in libro De gratia novi Te­ stamenti i.· « Sicut non augetur numerus personarum cum caro accedit 5 animae ut sit unus homo, sic non augetur numerus personarum cum homo accedit Verbo ut sit unus Christus. Legitur itaque 'Deus homo’ ut intelligamus huius personae singularitatem, non ut suspicemur in carnem mutatam divinitatem ». Cap. 6 (22). 10 1. Quatuor species habitus distinguuntur. Idem quoque, tractans illud verbum Apostoli2 : Habitu inventus est ut homo, manifeste ostendit Deum dici factum esse hominem vel esse hominem secundum habitum, in libro 84 Quaestionum 3 ita inquiens: « Multis modis habitum dicimus: vel ha­ bitum animi, sicut disciplinae perceptionem usu firmatam; vel habitum 15 corporis, sicut dicimus alium alio validiorem; vel habitum eorum quae membris accommodantur extrinsecus, ut cum dicimus aliquem vestitum, calceatum et huiusmodi. In quibus omnibus generibus manifestum est in ea re dici habitum quae accedit alicui, ita ut eam possit etiam non habere. Hoc autem nomen ductum est ab illo verbo quod est ‘habere’. 20 Habitus ergo in ca re dicitur, quae nobis ut habeatur accedit ». 2. Prima species habitus *. « Verumtamen hoc interest, quia quaedam eorum quae accedunt ut habitum faciant, non mutantur, sed ipsa mutant, 14 84 ) 80 C, 83 X, corr. tn 83 V. 19 accedit) accidit BC, accidit vel accedit OVW, vel accidit add. ΑΧ. 20 ductum) dictum ABCNOV, quod corr. A. 21 habeatur] vel accidit vel add. AOX, accidit vel add. VW. 22 Rubrica om. MRVW. 23 ac­ cedunt) accidunt BCR, vel accidunt add. AVWX, vel ci. add Ο. ‘ Epist. 140 (ad Honoratum), c. 4, η. 12 (PL 33, 543; CSEL 44, 164). 2 Phil. 2, 7. 3 Id est, De div. quaest. 83, q. 73 (PL 40, 84s; CCL 40Λ, 209), ubi et omnia sequentia. Cap. 5: Auctoritas Aug. iam invenitur in Glossa in Phil. 2, 7 (PL 192,234 C), ex Expo­ sitione Flori, col. 622s, ubi tamen legitur cum originali Augustini: < Legitur itaque verbum caro factum » ubi Magister ponit: « Legitur itaque ‘Deus homo' ». Cap. 6, nn. 1-3: Prima pars auctoritatis Augustini (sub n. 1) trahitur ex ipsis 83 Quae­ stionibus ; ultima vero phrasis (· Habitus... accedit ») necnon et nn. 2-3 iam inveniuntur in Glossa in Phil. 2, 7, ex eodem Floro (coi. 623), quibusdam tamen omissis vel abbreviatis. LIBER III. DIST. VI. CAP. VI. 5 10 15 20 25 30 57 in se integra et inconcussa manentia: sicut sapientia, accedens homini, non ipsa mutatur, sed hominem mutat, quem de stulto sapientem facit ». — Secunda ♦. « Quaedam vero sic accedunt ut mutent et mutentur: ut cibus, qui amittens speciem suam in corpus vertitur, et nos cibo refecti, ab exilitate atque languore in robur atque valentiam mutamur». — Tertia ♦. « Tertium genus est, cum ea quae accedunt, nec mutant ea qui­ bus accedunt, nec ab eis ipsa mutantur: sicut anulus positus in digito; quod genus rarissime reperitur ». — Quarta *. « Quartum genus est, cum ea quae accidunt, mutantur non a natura sua, sed aliam speciem et for­ mam accipiunt: ut est vestis, quae deiecta atque deposita, non habet eam formam quam sumit induta: induta enim membris, accipit formam quam non habebat exuta ». 3. Quarta species congruit huic comparationi *. Quod genus congruit huic comparationi. Deus enim Filius « semetipsum 1 exinanivit, non for­ mam suam mutans, sed formam servi accipiens; neque conversus aut transmutatus in hominem, amissa incommutabili stabilitate, sed in simi­ litudine hominum factus est ipse susceptor, verum hominem susci­ piendo, et habitu inventus est ut homo, id est habendo hominem, inventus est ut homo: non sibi, sed eis quibus in homine apparuit ». Quod autem dicit, ut homo, veritatem exprimit. « Nomine ergo habitus satis signifi­ cavit Apostolus qualiter dixerit in similitudine hominum factus, quia non transfiguratione in hominem, sed habitu factus est cum indutus est ho­ minem, quem sibi uniens quodam modo atque conformans, immortalitati aeternitatique sociaret. Non ergo oportet intelligi mutatum esse Verbum susceptione hominis, sicut nec membra veste induta mutantur, quamvis illa susceptio ineffabiliter susceptum suscipienti copularet ». — His verbis aperte innuere videtur Augustinus Deum dici factum hominem secundum habitum. 4. Augustinus: De modo incarnationis *. Qui etiam ipsius incarna­ tionis modum volens exprimere quaerentibus in IV libro De Trinitate2 3 Secunda om. acci. add. O. 6 accidunt LR. 7 brica om. RVW. 22 hominem) homine RVW. )· accedunt] accidunt R, accidit L, vel accidunt add. AVWX, vel Tertia om. RVW. '| quae] accidunt vel add. AOVWX. l| accedunt] accedunt] accidunt AORVWX. 8 Quarta om. RVW. 13 Ru­ 14 Deus) dei TVX. 16-17 similitudine) similitudinem BLNRVX. LMOR. 29 Rubricae om. RVW Cornub. 1 Ibid., n. 2 (PL 40,85 CCL 44A, 21 Is); resp. Phil. 2, 7. 2 Cap. 21, η. 31 (PL 42, 910; CCL 50, 203s). Num. 4: Verba Augustini iarn in Glossa originali in Rom. 1, 3 (n. 3, in editione nostra, supra). 58 LIBER III. DIST. VI. CAP. VI. ait: «Si quaeritur, ipsa incarnatio quomodo facta sit: ipsum Verbum Dei dico carnem factum i, id est hominem factum; non tamen in hoc quod factum est conversum atque mutatum », « sed 2 carne, ut carnalibus con­ gruenter appareret, indutum». « Ita 3 sane factum, ut ibi sit non tantum Verbum Dei et hominis caro, sed etiam rationalis hominis anima; atque 5 hoc totum et Deus dicatur propter Deum, et homo propter hominem. Quod si difficile intelligitur, mens fide purgetur a peccatis abstinendo et bona operando; difficilia enim sunt haec ». 5. Idem in libro De fide ad Petrum 4: «Dei Filius, cum sit Deus aeter­ nus et verus, pro nobis factus est homo verus et plenus: in eo verus, quia 10 veram habet Deus ille humanam naturam; in eo vero plenus, quia et carnem humanam suscepit et animam rationalem». — Item 5: «Non aliud fuit illa Dei summi exinanitio, nisi formae servilis, id est naturae humanae susceptio. Utraque igitur est in Christo forma, quia utraque vera et plena est in Christo substantia », divina scilicet et humana. is 6. Idem in libro Contra Maximinum6: «Cum esset per se ipsum invisibilis, visibilis in homine apparuit, quem de femina suscipere dignatus est». — Item in eodem7: «Nos Christum Dominum verum hominem su­ scepisse credimus, et in ipso visibiliter invisibilem hominibus apparuisse, in ipso inter homines conversatum fuisse 8, in ipso ab hominibus humana 20 pertulisse, in ipso homines docuisse ». 7. Hilarius quoque in X libro De Trinitate 9 ait: « Quomodo Dei Filius natus ex Maria est, nisi quod Verbum caro factum est10, scilicet quod Filius Dei, cum in forma Dei esset, formam servi accepit11 ? Unum tamen eundemque, non Dei defectione, sed hominis assumptione, profi- 25 temur et in forma Dei per naturam divinam, et in forma servi ex con­ ceptione Spiritus Sancti secundum hominis habitum repertum fuisse ». 9 Del] deus ABCMWX. 11 Deus om. NOX. 13-14 naturae humanae trp. BCLR. 17 suscipere dignatus] suscepit de qua natus Cornub. 23 Maria] ma­ tre BCW. 1 Rcsp. Ioan. 1, 14. > De Trin., loc. cit. ’ Aug., Epist. ad Rom. inchoata expositio, n. 4 (PL 35,2090). 4 Cap. 2, n. 10 (opus Fulgcntii, PL 65 , 676 C-677 A; CCL 91 A. 718). s Ibid., c. 3, nn. 20-21 (PL 65 , 681 C-D; CCL 91 A, 725). « Rectius Evodius, De fide contra Munich., c. 22 (PL 42, 1145; CSEL 25, 960). 7 Cap. 26 (PL 42, 1147; CSEL 25, 962). ’ Resp. Baruch 3, 38: In terris visus est, et cum hominibus conver­ satus est. ’ Num. 22 (PL 10, 360 A-B). »« loan. 1, 14. n Phil. 2, 6-7. Num. 5: Secunda auctoritas De fide habetur in Glossa in Rom. 1, 3, sub n. 19. LIBER III. DIST. Vil. CAP. 1. 59 «Non1 fuit habitus ille tamen hominis, sed ut hominis2; neque caro illa caro peccati, sed in similitudine carnis peccati 3». — Audistis tres secundum diversos positas sententias, et pro singulis inducta testimonia. DISTINCTIO VII 5 Cap. 1 (23). 1. Positis sententiis prolatisque testimoniis, intelligentias propositarum locutionum exsequitur secundum singulas sententias, et prius secundum 10 15 20 primam. Secundum primam vero dicitur Deus factus homo et homo factus Deus, quia Deus coepit esse quaedam substantia rationalis quae ante non fuerat, et illa substantia coepit esse Deus. Et hoc gratia, non natura vel meritis habuit. Unde recte dicitur Christus in quantum homo praedestinatus esse Filius Dei 4. 2. Quae opponantur huic sententiae *. Huic autem sententiae oppo­ nitur: Si illa substantia coepit esse Deus et Deus illa, quaedam igitur substantia est Deus, quae non semper fuit Deus; et quaedam substantia est Deus, quae non est divina substantia; et Deus est aliquid quod non semper fuit. — Origenes, Super Epistolam ad *Romanos . Quod et illi concedunt, Ori genis5 testimonio innitentes, qui ait: « Factus est sine dubio id quod prius non erat», sed addidit: «secundum carnem; se­ cundum Deum vero erat prius, et non erat quando non erat ». 3. Aliis quoque pluribus modis illi sententiae potest opponi: quibus supersedemus, exercitationis studium lectori relinquentes et ad aliam properantes. 1 tamen] tantum \VX, vel tantum add. N (marg.) W (.interi.'). 7 prius] primus BX, primitus C, primo W. 13 Rubrica om. RVW. 22 aliam] alia LTW, senten­ tiam add. V. i Hilarius, ibid., n. 25 (PL 10, 365 B). 2 Resp. Phil. 2, 7. ·> Rom. 8, 3. 4 Rcsp. Rom. 1, 4. s //, Rom., 1, n. 5 (PG 14 , 848 C); resp. Rom. 1, 3: Qui factus est ei ex semine David secundum carnem. Num. 2: Quoad arg. contra hanc sententiam videsis notam historicam N. M. Haring, in The Case of Gilbert de la Porrêe Bishop of Poitiers (1142-1154), in Mediaeval Studies 13 (1951), 30, n. 46. — Auctoritas Origenis lam invenitur in Glossa in Rom. 1, 3, (sub n. 1 in ed. nostra). 60 LIBER III. DIST. VIL CAP. I. 4. Hic explanat secundam sententiam et earundem locutionum sensus. In secunda vero sententia, huius dictionis talis videtur ratio: ut cum dicitur 'Deus factus est homo’, intelligatur coepisse esse subsistens ex duabus naturis ve! tribus substantiis; et e converso ‘homo factus est Deus’, quia subsistens in duabus naturis coepit esse Deus. — Vel potius ‘homo factus Deus et e converso’ dicitur, quia Deus assumpsit hominem et homo assumptus est a Deo. Unde Augustinus dicit in libro De Trinitate«Talis fuit illa susceptio, quae hominem faceret Deum, et Deum hominem ». — Variatur autem intelligcntia cum dicitur ‘Deus est homo’ et ‘homo est Deus’. Dicitur enim Deus esse persona subsistens in duabus et ex duabus naturis; et persona subsistens ex duabus naturis dicitur esse Deus, id est Verbum, vel natura divina. Potest enim prae­ dicari persona simplex vel natura de persona composita; non est autem, ut ait I 0 a η n e s Damasce n u s 2, idem dicere naturam vel per­ sonam. 5. Ex quo sensu dicunt Christum praedestinatum. Isti dicunt Christum esse praedestinatum in quantum est homo, id est in quantum est subsi­ stens ex duabus substantiis, scilicet anima et carne; nam quantum ad naturam divinitatis, non est ipse praedestinatus. Non ergo in quantum in ea vel ea subsistit, praedestinatus est; sed in quantum subsistit in aliis duabus substantiis, id est in anima et carne, hoc est in quantum est homo. 6. Qualiter exponuntur auctoritates primae quae isti videntur obviare sententiae. Determinant etiam auctoritates quae primae conveniunt sen­ tentiae, et huic videntur contradicere. Ut cum legitur 3 'homo ille as­ sumptus a Verbo in singularitate personae’ vel ‘factus una persona cum Verbo’, de natura humana intelligitur, quae Verbo unita est in singulari­ tate personae, id est ita quod eadem persona quae prius erat et simplex 3 est om. BCMRT, del. N, add. marg. L. 4 est om. ABCMNRTX. 11 subsistens] In duabus et add. \V, add. marg. LR2. 13 non] Quod non est idem dicere naturam vel personam rubrica marg, in codd. (am. RV). 22 exponuntur] exponunt LRW, opponunt BCX. 25 singularitate] singularitatem BCN. 26 intelligitur] intelligatur BCNW. • Lib. I, c. 13, n. 28 (PL 42, 840; CCL 50, 69). 2 De fide orthodoxa, III, c. 4 (PG 94, 998 A-C); vers. Burgundionis et Cerbani, c. 48, nn. 1-2 (cd. E. Buytaert, 180s, 396). J In Dist. VII, c. 2, nn. 6-7. Num. 4; Prima pars citatur a loanne Cornubiensi (ed. cit. 200), usque ad finein aucto­ ritatis Augustini. Quae verba Augustini habentur in Glossa in I Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 B) et in II Cor. 13, 4 (PL 192, 91 A), sed proferuntur sine commento. Quoad sequentia cl. Summa stnt., 1, 15 (PL 171, 1098 A-B; 176, 71 C-D), quae tamen non videtur esse fons. Cf. etiam Glossa in Rom. 1,3 (n. 9 in editione nostra). 5 10 15 20 25 6î LIBER 111. DIST. VII. CAP. I. 5 10 15 20 erat, sine incremento numeri et immutata permansit, licet composita. Compositionis vero huius aliam dicunt esse rationem quam sit in aliis hominibus, quia huius ex tribus, aliorum ex duabus substantiis est com­ positio. 7. Negant quoque naturam humanam esse personam vel Dei Filium; et sicut unum eundemque dicunt esse hominem et Deum, et filium ho­ minis et Filium Dei, ita unum et idem, non aliud et aliud, sicut nec alium et alium. 8. Quaedam ponit quae praemissis videntur adversari. Sed his vi­ dentur adversari quae subditis continentur capitulis. Ait enim Augu­ stinus, Super loannem 1; «Aliud est Verbum Dei, aliud homo. Sed Verbum caro factum est 2, id est homo; non itaque alia Verbi, alia est hominis persona, quoniam utrumque Christus et una persona». — Idem, Ad Felicianum 3: « Aliud Dei Filius, aliud hominis filius, sed non alius ». Item 4: «Dei Filius aliud de Patre, aliud de Matre». — Idem in libro I De Trinitate5: «Cum Filius sit et Deus et homo, alia substantia Deus, alia homo ». 9. Qualiter his respondeant. Haec autem in hunc modum determi­ nant: quia cum dicitur ‘aliud Verbum Dei, aliud homo’, sive ‘alia substan­ tia Deus, alia homo’, alterius naturae significatur Christus esse in quan­ tum est homo, et alterius in quantum est Deus; et aliud natura qua est homo, aliud natura qua est Deus. — loannes Damascenus *. Ut enim ait loannes Damascenus 6, « inconverse et inalterabiliter unitae 15 aliud... aliud} 9 praemissis] predictis ABC. 12 estJ trp. post alia> OR. alius... alius BCLMR. 23 Damascenus om. LMR, add. interi. T2. i Tract. 69, n. 3 (PL 35, 1817; CCL 36, 501). 2 Ioan. 1, 14. 3 Id est Vigilius Thapscnsis, Contra Felicianum Arianum de unitate Trinitatis, c. 11 (inter opera August., PL 42, 1166). 834; CCL 50, 57). 4 Ibid., c. 12(1167), sed tantum ad sensum. s Cap. 10, n. 20 (PL 42, » De fide orthodoxa, III, c. 3 (PG 94, 987 B-C et 990 B); versiones Burgundionis et (in parte) Cerbani, c. 47, nn. 1-2 (cd. E. Buytacrt, 173s, 392s). Num. 8: Quasi idem ac num. 10 Glossae originalis in Rom. 1, 3. Vide etiam Summam sent., 1, 15 (PL 171, 1097 Λ; 176, 70 D), unde sumuntur (etiam in Glossae num. 10) auctori­ tates Augustini Ad Felicianum. — Num. 9-14: Quae hic apponuntur ad secundum sententiam explicandum apte manifestant modum operandi Magistri; determinatio enim necnon et prima phrasis Damasceni (licet sub nomine Basilii) iam habentur quasi ad litteram in Glossa primi­ tiva, n. 12. Quibus postea, textu Damasceni Romae invento, perficitur auctoritas. Conclusio num. 9 paraphrasis videtur eiusdem Glossae. Deinde, in n. 10 adiungitur auctoritas Hilarii quam invenit post illam Glossam confectam; ac in num. 11 incorporatur materia ex Glossa in Rom. 1, 3 (scii, ex num. 12 eiusdem) et in Rom. 1,4 (ibid, sub n. 24, sed in forma abbre- 62 LIBER III. DIST. VII. CAP. I. sunt ad invicem naturae, neque divina distante a propria simplicitate, neque humana aut conversa in deitatis naturam, aut in non exsistentiam divisa, neque ex duabus una facta composita natura. Composita enim natura neutri earum ex quibus componitur naturis homousia (id est consubstantialis) esse potest, ex alteris perficiens alterum: ut corpus ex quatuor elementis compositum, nec ignis nominatur, nec aër, nec terra, nec aqua, nec horum alicui homousion dicitur. Si igitur secundum hae­ reticos Christus unius compositae naturae post unionem exstitit, ex sim­ plici natura conversus est in compositam, et neque Patri simplicis naturae exsistenti, neque Matri est homousios; et neque Deus, neque homo denominabitur, sed Christus solum. Et erit hoc nomen, scilicet Christus, non personae ipsius nomen, sed unius, secundum ipsos, compositae naturae. Nos autem Christum non unius compositae naturae dogmatizamus. Et hoc nomen, scilicet Christus, personae dicimus, non monotropos (id est uno modo) dictum, sed duarum naturarum esse significativum, scilicet deitatis et humanitatis. Ex deitate autem et humanitate Deum perfectum et hominem perfectum eundem et esse et dici, ex duabus et in duabus naturis confitemur ». — Sic ergo dicitur aliud esse Filius Dei, aliud filius hominis, quia alterius est substantiae vel naturae in quantum Filius Dei, alterius in quantum est filius hominis: non quod ipse Filius Dei et hominis sit duo illa diversa, id est duae diversae naturae. 10. Auctoritate confirmat determinationem. Aperte enim Hilarius in IX libro De Trinitate l ait: «Cum non aliud sit filius hominis, neque aliud Filius Dei: Verbum enim caro factum est 2; et cum qui Filius Dei est, ipse et hominis sit filius, requiro quis in hoc filio hominis glorificatus sit ». Evidenter dicit non aliud esse Filium Dei, et aliud filium hominis; ex quo praemissa roboratur et approbatur determinatio. 2 exsistentiam] exlstentia MX, existentem R. 7 igitur] ergo LRV. nominabitur] denominatur ABOTVX, quod corr. T. 21 sit] sint ALRT. cetera BC. 25 glorificatus] clarlficatus ANOWX. 10-11 de­ 24 cum] 1 Num. 40 (PL 10, 313 A). Legitur quidem apud Migne: Cum non alius... neque alius; sed vetustissimi codices, ut ibi notatur, habent: Cum non aliud... neque aliud. i Ioan. 1, 14. viata). Determinatio in num. 12 quodammodo fit sub influxu eiusdem Glossae (sub n. 12) ac Summae Sent., 1, 15 (PL 171, 1098 C; 176, 72 A). Quod tunc obicitur huic sententiae (hic, in num. 13) trahitur ex Glossa in Rom. 1,3 (sub n. 4), quae dependere videtur sive ex Hugonis Desueram., Il, 1. 4 (PL 176,377 A) sive ex Summa sent., 1,18 (PL 171, 1104 C-D; 176,77 D- 78 A): utrobique enim invenitur auctoritas Augustini. Quod postremo respondetur huic diffi­ cultati (in num. 14) in quibusdam fundatur in eandem Glossam, n. 4. 5 10 15 20 25 63 LIBER III. DIST. VII. CAP. I. 5 10 15 20 30 11. Alia etiam verba auctoritatum adnotat ut determinet. Quod etiam dictum est1, ‘utrumque Christus est et una persona’, movere potest lecto­ rem; sicut et illud quod Augustinus dicit in libro 1 De Trinitate 2*: « Quia forma Dei formam servi accepit, utrumque Deus, utrumque homo; sed utrumque Deus propter accipientem Deum, et utrumque homo propter acceptum hominem ». Et illud quod idem ait in libro De bono perseveran­ tiae 3; « Qui fidelis est, in eo veram naturam humanam credit suscipiente Deo Verbo ita sublimatam, ut qui suscepit et quod suscepit una esset in Trinitate persona, assumptione illa ineffabiliter faciente personae unius in Deo et homine veritatem ». Si autem qui suscepit et quod suscepit una est persona, ergo natura humana cum Verbo una est persona. 12. Hic auctoritate utitur ut confirmet determinationem ♦. Sed haec omnia ex tali sensu dicta fore tradunt: ut utrumque dicatur esse Christus et una persona, quia in utroque unus Christus, una persona subsistit. Ita etiam susceptum cum suscipiente dicitur una persona, quia susceptum suscipienti est sociatum in unitate personae, id est ita quod unitas per­ sonae permansit, non ita ut caro et anima sint Deus. Quia ut ait H i er o n y m u s 4, « Verbum est Deus, non caro assumpta ». Et A m b r os i u s in libro III De Spiritu Sancto $ ait: «Alius est quod assumpsit, et aliud quod assumptum est ». 13. Hic quandam ponit auctoritatem quae multum videtur huic sen­ tentiae opposita. Est autem et aliud quod huic sententiae plurimum vi­ detur obviare. Ait enim Augustinus in libro Contra Maximinum 6: « Christus una persona est geminae substantiae, quia et Deus et homo est. Nec tamen Deus vel homo pars huius personae dici potest: alioquin Filius Dei, Deus antequam susciperet formam servi non erat totus, et crevit cum homo divinitati eius accessit ». Ecce Deum dicit non esse partem illius personae; unde videtur illa persona non constare ex Deo et homine. 14. Responsio illorum cum determinatione *. Ad quod etiam illi in trinitate add. LR. 12 Rubrica 2 Cap. 7, η. 14 (PL 42, 829; CCL 50, 46). 3 Id est De 3 libro primo trp. ALRVWX. om. RVW, abbrev. A. || Hic] Et hic LO. i Supra, in num. 8. 11 *est ] dono persev., c. 24, n. 67 (PL 45, 1033). 4 Epist. 9 (ad Paulam et Eustochiurn), n. 12 [vel 75]: « Deus Verbum est, et non caro, quamquam carnem... assumpserit* (opus est Pascha- sii Radbcrti; inter opp. Hieron., PL 30 [1846], 135 A; ed. A. Ripberger, Der Pscudo-Hieronymus-Brief IX « Cogitis nie ». Ein erster marianischer Traktat des Mittelalters von Paschasius Radberlus, Freiburg [Sw.] 1962, 92s). 5 Immo De Incarnationis dom. sacramento, c. 6, n. 61 (PL 16 [1845], 833 D; CSEL 79, 256). 6 Lib. II, c. 10, n. 2 (PL 42, 765). LIBER ΙΠ. DIST. VII. CAP. I. 64 dicunt illam personam non ita constare ex Deo et homine quasi totum ex partibus. Ita enim partes alicuius totius conveniunt, ut ex illis quod non erat constituatur. Non autem sic humana et divina natura in Christo uniuntur: inexplicabilis enim est istius unionis, quae non est partium, ratio. — Alia solutio *. Quidam tamen nomine ‘Dei’ ibi personam signi- 5 ficari putant, quia de tribus agebat personis, quarum nullam Trinitatis esse partem dicebat, sicut pars istius personae non est Deus. Quod si de persona intelligitur, manifestum est, quia persona non est pars personae. 15. Posita est diligenter sententia secunda et eius explanatio. Cui in nullo, vel in modico, obviant auctoritates in tertia sententia inductae, to quae iam consideranda est. 16. In tertia sententia quae sit praemissarum propositionum intelligentia. In hac igitur sententia sic dicitur ‘Deus factus homo’, quia ho­ minem accepit; et sic dicitur ‘esse homo’, quia hominem habet vel quia est habens hominem; et ‘homo factus Deus’, quia assumptus est a Deo; 15 et ‘homo esse Deus’, quia habens hominem est Deus. 17. Cassiodorus ♦. Cum ergo dicitur ‘Deus est homo’, vel habitus praedi­ catur, vel persona, sed humanata. Et quod persona humanata praedicetur, Cassiodorusi ostendere videtur, dicens: « Factus est, ut ita dixerim, humanatus Deus; qui etiam in assumptione carnis Deus esse non destitit ». 20 Quod tamen varie accipi potest: ut dicatur ‘Deus factus humanatus’, vel ‘Christus factus Deus humanatus’; utrumque enim sane dici potest. Cum ergo dicitur ‘factus est Deus homo’, multiplex secundum istos fit intelligentia: ut naturam humanam accepisse, vel humanatum Verbum esse incepisse intelligatur. Nec tamen, si incepit esse humanatum Ver- 25 bum, ideo sequitur quod inceperit esse Verbum. Nec si Deus factus est humanatum Verbum, sequitur quod factus sit Verbum. Sicut de aliquo dicitur: Hodie iste coepit esse bonus homo vel factus est bonus homo, nec tamen hodie coepit esse homo vel factus est homo. 5 Rubrica om. RVW. » Expositio Psalmorum, Ps. 56, divisio (PL 70, 400 C; CCL 97 , 507). Num 17: /Xuctoritas Cassiodori invenitur, quibusdam additis, in Glossa primitiva in Rom. 1,3 (n. 1), in quibusdam codicibus cum rubrica: Augustinus in psalmum lilii, in aliis rectius sub nomine Cassiodori. 65 LIBER III. DIST. Vil. CAP. II. ET HI, Cap. 2 (24). 5 10 15 1. Quo sensu secundum istos dicatur praedestinatus. Secundum istos dicitur Christus secundum quod homo praedestinatus esse Filius Dei: quia est praedestinatum a Deo ab aeterno, et in tempore collatum ei per gratiam, ut ipse, ens homo, sit Filius Dei. Hoc enim non semper habuit, sed in tempore per gratiam accepit. 2. Auctoritate confirmat expositionem♦. — *Augustinus . Quod videtur Augustinus notasse in libro Ad Prosperum et Hilarem 1, dicens: «Praedestinatus est lesus, ut qui futurus erat secundum carnem filius David, esset in virtute Filius Dei ». 3. Hi etiam cum dicitur Christus minor Patre secundum quod homo, secundum habitum hoc intelligunt dictum, id est in quantum habet sibi hominem unitum. Unde Augustinus in I libro De Trinitate 2; « Deus Filius Deo Patri natura est aequalis, habitu minor. In forma enim servi minor est Patre, in forma Dei aequalis est Patri ». 4. Quare non dicitur homo deificatus *. Et quia secundum habitum accipienda est incarnationis ratio, ideo Deum humanatum, non hominem deificatum dici tradunt. Unde Joannes Damascenus 3; «Non hominem deificatum dicimus, sed Deum hominem factum ». Cap. 3 (25). 20 1. Quod non debet dici homo dominicus. Et licet dicatur ‘homo Deus’, non tamen congrue dicitur ‘homo dominicus’. — Augustinus ♦. 2 dicatur] dicitur NW, Christus add. MNW, add. interi. V. || praedestinatus] Christus add. BCX. 7 Rubricae om. RVW. Il Hi] Hic BCM, corr. in Hic X. 12-13 sibi hominem trp. BCLMRTV. 16 Rubrica om. ABCRVW. 18 Damascenus] deum X, om. L, add. marg. RT .* 1 Id est De praedest. sanctorum, c. 15, n. 31 (PL 44, 982). Resp. Rom. 1, 4: Qui prae­ destinatus est Filius Dei in virtute. 2 Cap. 7, η. 14 (PL 42, 829; CCL 50, 46). Resp. Phil. 2, 6-7: Qui cum in forma Dei esset... formam servi accipiens... habitu inventus est ut homo. 3 De fide orthodoxa, 111, c. 2 (PO 94, 987 A); versio Cerbani, c. 46, n. 2 (ed. E. Buytaert, 392). In versione Burgundlonis loco hominem factum legitur humanatum (172). Cap. 2, num. 1: Fundatur in Glossam in Rom. 1, 4 (n. 26); verba autem Augustini inve­ niuntur ibidem, sub n. 25. — Num. 2: Auctoritas Aug. plenior habetur in eadem Glossa ad Rom. 1, 3 (n. 18). Lo.md. II. 5 66 LIBER HI. DIST. VII. CAP. III. Unde Augustinus in libro Retractationum 1; « Non video utrum recte dicatur homo dominicus qui est mediator Dei et hominum Christus /esus2, cum sit utique Dominus; et hoc quidem ut dicerem, apud quosdam legi tractatores catholicos 3. Sed ubicumque hoc dixi dixisse me nollem. Postea quippe vidi non esse dicendum, quamvis nonnulla possit ratione defendi ». 2. Secundum istos etiam dicitur persona Filii in duabus et ex duabus exsistere naturis secundum adhaerentiam et incutiam: altera enim inhaeret ei, altera inest. 3. Quod praedicta non sufficiunt ad cognoscendam hanc quaestionem, Satis diligenter, iuxta diversorum sententias, supra positam absque assertione et praeiudicio tractavi quaestionem. Verumtamen nolo, in tanta re tamque ad agnoscendum difficili, putare lectorem istam sibi nostram debere sufficere disputationem; sed legat et alia melius forte considerata atque tractata, et ea quae hic movere possunt vigilantiore atque intelligentiore, si potest, mente discutiat; hoc firmiter tenens, quod (In ecclesiasticis *dogmatibus :) « Deus s hominem assumpsit, homo in Deum transivit, non naturae versibilitate, sed Dei dignatione: ut nec Deus mutaretur in humanam substantiam assumendo hominem, nec homo in divinam glorificatus in Deum, quia mutatio vel versibilitas naturae diminutionem et abolitionem substantiae facit ». 2 Christus lesus trp. ACLNRVX. 4 dixi interi. RT, marg. L. 5-6 possit ra­ tione defendi] me possem ratione tueri N. 8 naturis] personis LMR Gualt., quod corr. marg. L2. adhaerentiam] vel inherentiam add. BC, vel In- add. interi. T2, corr. marg. in Inherentiam L2. inentiam] inessentlam BL, quod corr. L2, inreverentiam M, inheren­ tiam V. , inhaeret) adheret X, vel ad- add. interi. T2. 11 supra positam] supposi­ tam A, supra positas BCM. 12 tractavi] tractavimus BCOVW Cornub. || nolo] no­ lumus BC Cornub. 13 tanta re trp. BCLMNT Gualt (bis) Cornub. || agnoscendum] co­ gnoscendum RT Cornub., dlnoscendum BCN Gualt [bis]. » Lib. 1, c. 19, n. 8 (PL 32, 616s; CSEL 36, 94). 2 Resp. 1 Tim. 2, 5. 3 jn usum enim venit homo dominicus apud quosdam Patres orientales (cf. B. M. Xiberta, Enchiridion de Verbo incarnato, Matriti 1957, in indice doctr., p. 781). Postea, inter Latinos, non semel invenitur apud Guill. de Campellis et in schola Anselmi Laudunensis (cf. O. Lottin, Psych, et morale, V, 129, 213, etc.). 4 Ut in De sermone Domini in monte, II, C. 6, n. 20 (PL 34, 1278; CCL 35, 109s); Expos, quarundam proposit. ex Epist. ad Rom., n. 48 (PL 35, 2072); Enarr. in Ps. 1, 1 (PL 36 , 67; CCL 38, 1); etc. Forsitan hanc vocem invenit reprobatam a S. Gregorio Naz., Epist. 101 (PG 37, 177 B). 5 Gennadius, Liber seu diffinitio eccl. dogm., c. 2 (PL 42, 1213s; PL 58 , 981). 5 io is 20 LIBER HI. DIST. V1H. CAP. I. ET II. 67 DISTINCTIO VIII Cap. 1 (26). 5 10 15 20 1. An divina natura debeat dici nata de Virgine. Post praedicta in­ quiri debet utrum de natura divina concedendum sit quod de Virgine sit nata, sicut dicitur in Virgine incarnata. — Et videtur utique non debere dici nata de Virgine, cum non sit nata de Patre: quae enim res non est de Patre genita, non videtur de Matre nata, ne res aliqua filiationis no­ men habeat in humanitate, quae illud non teneat in divinitate. — Videtur tamen posse probari quod sit nata de Virgine: quia si hoc est Deum nasci de Virgine, scilicet hominem assumere in utero Virginis, cum natura divina superius *1 dicta sit hominem assumpsisse, videtur debere dici nata. 2. De hoc autem Augustinus in libro De fide ad Petrum 2 sic ait: « Natura aeterna atque divina non posset temporaliter concipi et nasci ex natura humana, nisi secundum susceptionem veritatis humanae veram temporaliter conceptionem et nativitatem ineffabilis in se divini­ tas accepisset. Sic est Deus aeternus veraciter secundum tempus et con­ ceptus et natus ex Virgine»). — Ista auctoritate videtur insinuari quod natura divina sit nata et concepta de Virgine; sed si diligenter notentur verba, potius de persona agi intelligitur: quae sine dubitatione et de Patre et de Matre nata esse dici debet. Cap. 2 (27). De gemina Christi nativitate, qui bis natus est. Quaeri etiam solet utrum debeat dici Christus bis genitus, ut dicitur Dei et hominis filius. 3 nata trp. post Virgine AO. quod corr. AVX. 1 Dist.5, c. 1, nn.5-10. 17 ex] de BCLNX. 22 qui bis] quibus ABCVX, 2 Cap. 2, n. 14 (opus Fulgentii, PL 65,678 B; CCL 91 A, 720). Cap. 1, num. 2: Auctoritas pscudo-Aug. partim invenitur in Glossa cit., n. 16; ultima vero pars ibidem, sed infra in num. 17. Cap. 2: Quasi omnia ex Glossa primitiva, n. 13, unde etiam conclusio capituli. Citatur Damascenus potius secundum versloncm Burgundionis, sed quaedam verba illam adhuc re­ dolent Cerbani; idem passus invenitur in Sermone 18 Lombardi, In Annuntiatione (PL 171, 606 B), ubi statim sequitur ultima pars auctoritatis De fide ad Petrum hic parum supra posita. Cf. Prolog, ad tom. I, p. 105*. 68 LIBER III. DIST. IX. C/\P. UNICUM. — Ad quod dici potest Christum bis natum esse, duasque nativitates ha­ buisse. Unde Augustinus in libro De fide ad Petrum « Pater Deus de sua natura genuit Filium Deum sibi aequalem et coaeternum. Idem quoque Unigenitus Deus secundo natus est: semel ex Patre, semel ex Matre. Natus est enim de Patre Deus Verbum, natus est de Matre Ver- 5 bum caro factum. Unus igitur atque idem Dei Filius natus est ante sae­ cula, et natus in saeculo; et utraque nativitas unius est Filii Dei, divina scilicet et humana ». — loannes Damascenus *. De hoc etiam loann e s 2 ait: « Duas Christi nativitates veneramur: unam ex Patre ante saecula », quae est « super causam et rationem et tempus et naturam; et 10 unam quae in ultimis, propter nos et secundum nos et super nos. Propter nos, quia propter nostram salutem; secundum nos, quia natus est homo ex muliere et tempore conceptionis », scilicet novem mensium; « super nos, quia non ex semine, sed ex Spiritu Sancto et sancta Virgine supra legem conceptionis». — Ex his manifeste apparet Christi duas esse na- 15 tivitates, eundemque bis natum fore. DISTINCTIO IX Cap. unicum (28). 1. De adoratione humanitatis Christi: an eadem sit adoratio huma­ nitati et deitati exhibenda. Praeterea investigari oportet utrum caro Christi 20 et anima una eademque cum Verbo debeant adoratione adorari, illa scilicet quae latria dicitur. Si enim animae vel carni Christi exhibetur latria, quae intelligitur servitus sive cultus soli Creatori debitus 3, cum 3 aequalem] cocqualcm ANOV, corr. in cocqualem Ή. 5 Deus] del ANOVW. IO quae est om. BCMNR. 13 scii, novem mensium trp. post muliere B, post tempore CN, add. interi. R .* i Cap. 2, nn. 10-11 (opus Fulgent», PL 65, 676 C, 677 A; CCL 91 A, 718). 2 De fide orthodoxa, 111, c. 7 (PG 94, 1010 C- 1011 A); versiones Burgundionis ct Ccrbani, c. 51, n. 3 (cd. E. Buytaert, 193, 402). 3 Ut docet Augustinus, De Trinlt., I, c. 6, n. 13 (PL42, 827s; CCL 50, 42ss); Contra Faustum, XX, 21 (PL 42, 384s; CSEL 25, 561-565); De civit. Dei X, c. 1 (PL 41, 278s; CSEL 40-1, 445ss; CCL 47. 272s); et alibi. Dist. IX: Dc quaestione hic disputata, cf. A. M. Landgraf, Der Kult der menschlichen Natur Christi nach der Lchre der Fruhscholastlk, in Scholastik 12 (1937), 361-377, 498-518; vel potius in Doçrnengeschichte 11-2, 132-169, quod infra citatur; et etiam N. M. Hiring, The Case of Gilbert of Poitiers, in Mediaeval Studies 13 (1951) 27. LIBER III. DIST. IX. CAP. UNICUM. 69 anima Christi vel caro creatura tantum sit, creaturae exhibetur quod soli Creatori debetur: quod facienti in idolatriam deputatur. 2. Quidam dicunt non illa adoratione adorandam esse *. Ideo qui­ busdam videtur non illa adoratione quae latria est carnem Christi vel 5 animam esse adorandam, sed illa quae est dulia 1. — De speciebus duliae *. Cuius duas species vel modos esse dicunt. Est enim cuiusdam modi dulia quae creaturae cuilibet exhiberi potest; et est quaedam soli huma­ nitati Christi exhibenda, non alii creaturae, quia Christi humanitas super omnem creaturam est veneranda et diligenda; non tamen adeo, ut cultus io divinitati debitus ei exhibeatur. Qui cultus in dilectione et sacrificii exhi­ bitione atque reverentia consistit: qui latine dicitur pietas, graece autem theosebia, id est Dei cultus; vel eusebia, id est bonus cultus 2. 3. Aliorum sententia qui unam adorationem utrique exhibendam tra­ dunt. Aliis autem placet Christi humanitatem una adoratione cum Verbo is esse adorandam: non propter se, sed propter illuni cuius scabellum est, cui est unita; nec ipsa humanitas sola vel nuda, sed cum Verbo cui est 3 Rubrica om. RVW. 5 est dulia trp. BCLMRT. Rubrica om. LRVW. *sti om. NOM, add. interi. RT, add. marg. W. 15 scabellum est trp. BLMRT. 8 Chri­ i Cf. August., Quacst. in Heplat., I, 61; II, 94 (PL 34, 564,631; CSEL 28-11,32 et 156; CCL 33, 23 et 117). 2 August., Enchiridion, c. (seu n.) 2: « Si autem quaeras quam di­ xerit eo loco pietatem [ lob 28,28], distinctius in graeco reperies theoscbeian, qui est Dei cultus. Dicitur enim graece pietas et aliter, id est eusebeia, quo nomine significatur bonus cultus, quamvis et hoc praecipue referatur ad colendum Deum » (PL 40, 231; CCL 46, 49). Num. 2: Secundum cl. Landgraf (144-146) — et ante eum, ut notat ipse, secundum H. Denifle — prima opinio quae quibusdam hic ascribitur olim erat ipsius Lombardi in Glossa in Ps. 98, 5 (PL 191, 895 A-C), ubi quaestionem aperit verbis Augustini in h. 1. (PL 37, 1264; CCL 39, 1385); tunc respondendo introducit quaedam ex Glossa ordinaria (cod. Laurenz., Pl. XVII, 4, f. 133r) et ex illa Gilbert! (cod. Laurenz., PI. VII, d. 9, f. 119r; vide etiam A. M. Landgraf, ibid., 140); dein proponit suam distinctionem inter latriam et duas species duliae (« Non illa... scabellum divinitatis »), quam probabiliter hauserat ex fonte nobis ignoto; de­ nique concludit verbis Augustini uti inveniuntur in eadem Glossa ordinaria et Cassiodori ut in Glossa inlerlineari. — Cui opinioni cl. Landgraf non adhaesimus in Prolegomenis ad tom. I, p. 61 *. quatenus haec expositio Magistri nobis additamentum posterius videbatur. Sed nec profundum nec rectum tale iudicium nunc aestimamus, eo quod hic in Distinctione IX clarior est expositio primae opinionis quam in Glossa; immo, in illa Glossa nullomodo tangitur se­ cunda opinio, quamvis quaedam eius elementa illic inveniuntur. Alia etiam ratio subito ap­ parebit. — Num. 3: «Aliorum sententia», de una adoratione (quae sola concordat cum de­ creto seu anathematismo Concilii Constantinop. II [D-S 431]), doctrina erat Gilberti Porretani: « Haec [caro] Verbo Dei assumpta sine impietate adoratur, et peccat qui non adorat, non tamen propter ipsam, quia caro non prodest cuiquam, sed propter Ipsum cuius pedum 70 LIBER III. DIST. IX. CAP. UNICUM. unita: nec propter se, sed propter illum est adoranda. Nec qui hoc facit idolatriae reus indicari potest, quia nec soli creaturae, nec propter ipsam, sed Creatori cum humanitate et in humanitate sua servit. 4. loannes Damascenus *. De hoc loannes1 ita ait: « Duae sunt naturae Christi ratione et modo differentiae, unitae vero secundum hypo- 5 stasim. Unus igitur Christus est, Deus perfectus et homo perfectus, quem adoramus cum Patre et Spiritu una adoratione cum incontaminata carne eius; non inadorabilem carnem dicentes: adoratur enim in una Verbi hypostasi, quae hypostasis generata est; non creaturae venerationem praebentes. Non enim ut nudam carnem adoramus, sed ut unitam deitati 10 in unam hypostasim Dei Verbi duabus reductis naturis. Timeo carbonem tangere propter ligno copulatum ignem. Adoro Christi mei simul utraque propter carni unitam deitatem. Non enim quartam appono personam in Trinitate, sed unam personam confiteor Verbi et carnis eius». His verbis insinuari videtur Christi humanitatem una adoratione cum Verho esse 15 adorandam. 5. Augustinus *. De hoc etiam Augustinus2, ex sermone Do­ mini ubi dicit 3; Non turbetur cor vestrum, ita dicit: « Dicunt haeretici Filium non natura esse Deum, sed creatum. Quibus respondendum est quia si Filius non est Deus natura, sed creatura, nec colendus est omnino, 20 nec ut Deus adorandus, dicente Apostolo 4: Coluerunt et servierunt potius creaturae quam Creatori. Sed illi ad hoc replicabunt et dicent: Quid est quod carnem eius, quam creaturam esse non negas, simul cum divinitate adoras, et ei non minus quam divinitati deservis ? Ego dominicam carnem, 5 differentiae) differentes NVW, corr. in differentes BLM, vel -cie add. interi. VL 7 Spiritu) sancto add. C, add. interi. RTWX. 12 utraque) utramque naturam AN, utrainque V, sed corr. interi. VL 1 De fide orthodoxa, III, c. 8 (PG 94, 1015 C - 1015 A); versio Burgund., c. 52, nn. 3-4 (cd. E. Buytaert, 196s). 2 De verbis Domini, sermo 58, seu sermo 246, n. 5 (inter opp. August., PL 39 , 2200). Praeter quinque lineas ad initium sermonis quae sumuntur ex initio ct fine tractatus 78 Augustini In loannem (PL 35, 1835, 1837), reliqua (et inde textus ci­ tatus a Magistro) ex opere deperdito Pelagii De fide Trinitatis. Cf. Cael. Martini, Am- brosiaster. de Auctore, operibus, theologia (Spic. Pont. Athen. Antoniani 4), Romae 1944, I86s, 194-197; necnon et PLS 11,859. 3 Ioan. 14, 1 ■» Rom. 1, 25. scabellum est quod adoratur » (apud A. M. Landgraf, 140). — Quod hanc opinionem suam propriam hic facit ■Magister, apparet ex verbis Damasceni (< una adoratione... Non enim ut nudam carnem adoramus sed ut unitam deitati ») et pseudo-Augustini (· non solam vel nu­ dam, sed divinitati unitam »): quare enim talia intexeret ipsius expositioni (in num. 3), et plena verba afferret (in nn 4-5), nisi ut suam novam positionem quodammodo manifestaret ? LIBER HI. DIST. IX. CAP. UNICU.M. 71 immo perfectam in Christo humanitatem, ideo adoro, quod a divinitate suscepta et deitati unita est: ut non alium et alium, sed unum eundemque Deum et hominem, Filium Dei esse confitear. Denique, si hominem se­ paraveris a Deo, illi nunquam credo nec servio. Velut si quis purpuram 5 vel diadema regale iacens inveniat, numquid ea conabitur adorare ? Cum vero ea rex fuerit indutus, periculum mortis incurrit si ea cum rege adorare quis contempserit. Ita etiam in Christo Domino humanitatem non solam vel nudam, sed divinitati unitam, scilicet unum Filium, Deum verum et hominem verum, si quis adorare contempserit, aeternaliter mo10 rietur ». 6. Idem 1 super Psalmum 98, ubi dicitur 2: Adorate scabellum pedum eius, quoniam sanctum est: « Sciendum quia in Christo terra est, id est caro; quae sine impietate adoratur. Suscepit enim de terra terram, quia caro de terra est, et de carne Mariae carnem accepit. Haec sine impietate, is a Verbo Dei assumpta, adoratur a nobis, quia nemo carnem eius manducat nisi prius adoret; sed qui adorat, non terram intuetur, sed illum potius cuius scabellum est, propter quem adorat ». — His auctoritatibus prae­ missae investigationis absolutio explicatur. 2 ut non trp. ABCT. 12 sanctum] sanctus ALOR. 3 Filium Dei trp. BCLMRT. 11 Idem] Item BCVM. 16 sed * om. ALMNX, add. marg. Ο. * Cf. Enarr. in Ps. 98, n. 9 (PL 37, 1264; CCL 39, 1385); et notam infra positam. 2 Ps. 98, 5. Num. 6: Auctoritas quae hic Augustino ascribitur sumitur ex Glossa Lombardi in Ps. 98, 5 (PL 191, 895 B); conficitur autem ex verbis Augustini (uti supra indicatur in propria nota) et Glossa ordinaria in h. 1. (« Haec sine... quem adorat »; cod. Laurenz. Pl. XVII, 4, f. 113b). — Quomodo postea (annis 1163-1164) doctrinam Lombardi tam in Glossa in psalmos quam in Libro Sententiarum oppugnaverit Gerhohus praepositus Reichersbcrgensis, longius esset narrare. Cf. PL 194, I095s, 1097 A-B, 1143 C; dein PL 193, 565 A-B, 547 D, unacum defen­ sione Lombardi ex parte Eberhardi Episcopi Bambergensis, ibid., 561 D - 563 D. Quoad chronologiam controversiae, vidcsis D. Van den Eynde, L'oeuvre littéraire de Geroch de Rei· chersbcrg, Romae 1957, 139-157, 265, 274ss, 279ss. 72 LIBER III. DIST. X. CAP. I. DISTINCTIO X Cap. 1 (29). 1. An Christus secundum quod homo est sit persona vel aliquid. Solet etiam a quibusdam inquiri utrum Christus secundum quod homo sit persona, vel etiam sit aliquid. 5 2. Argumentatio ex utraque parte quaestionis *. Ex utraque parte quaestionis argumenta concurrunt. Quod enim persona sit, his edisserunt rationibus: Si secundum quod homo aliquid est, vel persona, vel substantia, vel aliud est; sed aliud non; ergo persona vel substantia. Sed si substantia est, vel rationalis, vel irrationalis; sed non est irrationalis substantia; io ergo rationalis. Si vero secundum quod homo est rationalis substantia, ergo persona, quia haec est definitio personae1*4 : «Substantia rationalis individuae naturae ». Si ergo secundum quod homo est aliquid, et secun­ dum quod homo persona est. — Sed e converso, si secundum quod homo persona est, vel tertia in Trinitate, vel alia; sed alia non; ergo tertia in is Trinitate persona. At si secundum quod homo, persona est tertia in Tri­ nitate, ergo Deus 2. 4 a quibusdam inquiri trp. BCN. 5 sit om. ABC. 1 Boethii scilicet, uti supra, Dist. 5, c. 3, n. 2. 6 Rubrica om. RVW. 2 Vide cap. 5 inter Capitula haeresum Petri Abaelardi damnata in concilio Scnonensis 1140: «Quod neque ‘Deus et homo’ neque ‘haec persona’ quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate · (ed. E. Buytaert, in An­ tonianum 43 1968 424; DS n. 724). Cf. Guill. de S. Theodorico, Adv. P. Abaelardum, c. 8 (PL 180, 276 D-280 B); et Rotandus Bandinelli, Sententiae (ed. A. M. Gietl, 174-177). Dist. X, capp. 1-2: Cf. E. Portalié, Adoptionisme au xlie siècle, in Dici. Théol. Cath. I (1909) 413-418; A. M. Landgraf, Die Stellungnahme der Scholastik des 12. Jahrhunderts zum Adoptianivnus, in Divus Thomas (Fr.) 12 (1935), 257-289, ac (in forma aliqualiter nova) Die Stellungnahme zum Adoptianismus in sua Dogmengeschichte 11-2, 7-36; L. Ott, Untersuchungen zur thcol Briefliteratur, pp. 641-651; P. Glorieux, L'orthodoxie de III Sentences, in Mi­ scellanea Lomb., 140-144. — Num. 1: Quaestio iam discutitur a Magistro in Glossa in Rom. 1,4: « Quaeri solet utrum Christus secundum quod homo sit persona » (in textu nostro, n. 29), cui nunc adnectitur: · vel etiam sit aliquid ». — Num. 2: Argumentum quod persona sit quo­ dammodo dependet a verbis Boethii in libro Contra Euticen et Nestorium (seu De persona ct duabus naturis), c. 3 (PL 64, 1343 D; cd. N. Hiking, The Commentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers, 390), et a commentariis Gilbert! de la Porrée in hunc locum (PL 64, 1371 B - 1373 B; ed. N. Haring, 271ss). Argumentum autem «c converso· iam habetur in Glossa Lombardi in Rom. I, 4 (n. 28). LIBER ill. DIST. X. CAP. 1. 73 3. Propter haec inconvenientia et alia, quidam 1 dicunt Christum secundum hominem non esse personam nec aliquid, nisi forte ‘secundum’ sit expressivum unitatis personae. ‘Secundum’ enim multiplicem habet rationem: aliquando enim exprimit conditionem vel proprietatem naturae 5 divinae vel humanae, aliquando unitatem personae; aliquando notat ha­ bitum, aliquando causam. Cuius distinctionis rationem diligenter lector animadvertat atque in sinu memoriae recondat, ne eius confundatur sensus cum de Christo sermo occurrerit. 4. Etsi Christus secundum quod homo dicatur esse substantia rationalis, io non inde tamen sequitur quod persona sit secundum quod homo. Illud tamen non sequitur, quod in argumentatione superiori inductum est: quod si Christus secundum quod homo est substantia rationalis, ergo persona. Nam et modo anima Christi est substantia rationalis, non tamen persona, quia non est per se sonans, immo alii rei coniuncta 2. Illa tamen 15 personae descriptio non est data pro illis tribus personis. 3-4 habet rationem trp. BCX. 9 Christus om. TV. || esse om. BCX. Illa descriptio non est data pro tribus personis nota seu rubrica marg. add. LMNOT. tribus trp. BLMRT. 14 Illa] 15 illis > Ita Gilbertus Porretanus, Expositio in Boecii librum Contra Euticen et Nestorium, IV, 49-57 (ed. N. M. Hiiring, The Commentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers, 297-299; PL 64, 1382 D -1383 C); Rolandus (ed. Gictl, 176s); etc. Anno 1170 Alexander Papa III (id est idem Magister Rolandus) monebat Parisius esse abrogandam pravam doctrinam « Petri quon­ dam Parisiensis episcopi, qua dicitur quod Christus secundum quod est homo, non est aliquid »; et anno 1177 eandem doctrinam «sub anathemate» interdicebat (apud Denifle-Chateiain, Chart. Univ. Paris. I, nn. 3 et 9; DS nn. 749, 750). Sed vide etiam testimonium Petri Manducatoris: « Quod quaeritur, utrum Christus inquantum est homo est aliquid, Magister, inquit, non semper negabat, immo quandoque concedebat extraneis. Cum autem negabat, tutis auribus loquebatur, id est illis quos instruxerat. Dicebat enim, quia quamvis nomina neutri generis soleant accipi in designatione naturae, plerumque tamen accipiuntur in desi­ gnatione personae. Ideo quoque concedebat: ‘Christus in quantum est homo est aliquid’, id est alicuius naturae. Negabat tamen, quia 'aliquid’ ibi videtur accipi in designatione personae. Christus enim non, in quantum est homo, est aliqua persona » (I. Brady, Peter Manducator and the oral Teachings of Peter Lombard, in Antonianum 41 1966 473). 2 Eadem descriptio datur a Hug. de S. Victore: « Sic enim quidam personam dictam esse voluerunt, quasi per se sonantem, et quasi singulariter discernentem... per se discernens se » (De sacram. II, p. 1, c. 11; PL 176, 406 B). Num. 3: Quid ‘nec aliquid’ seu ‘nihil’ theologis significaverit saec. xii, videsis apud N. M. Haring, The Case of Gilbert, in Mediaeval Studies 13 (1951), 39, n. 12. — Multiplicem rationem ‘secundum’ iam notat Glossa in Rom. 1, 4 (η. 28). 74 LIBER 111. DIST. X. CAP. Π. 5. Alia probatio quod Christus sit persona. Sed adhuc aliter nituntur probare Christum secundum hominem esse personam: quia Christus se­ cundum quod homo praedestinatus est ut sit Dei Filius i. Sed illud est, quod ut sit praedestinatus est; ergo si praedestinatus est secundum quod homo ut sit Filius Dei, et secundum quod homo est Filius Dei. s — Responsio ♦. Ad quod dici potest Christum esse id, quod ut sit prae­ destinatus est: est enim praedestinatus ut sit Filius Dei, et ipse vere est Filius Dei. Sed secundum hominem praedestinatus est ut sit Filius Dei, quia per gratiam hoc habet secundum hominem; nec tamen secundum hominem est Filius Dei, nisi forte ‘secundum’ unitatis personae sit exprès- 10 sivum, ut sit sensus: ipse qui est homo, est Dei Filius; ut autem ipse, ens homo, sit Dei Filius, per gratiam habet. Sed si causa notetur, falsum est; non enim quo homo est, eo Dei Filius est. Cap. 2 (30). 1. An Christus sit adoptivus filius secundum quod homo vel aliquo 15 modo. Si vero quaeritur an Christus sit adoptivus filius secundum quod homo sive alio modo, respondemus Christum non esse adoptivum filium aliquo modo, sed tantum naturalem, quia natura filius est, non adoptionis gratia. — Non autem sic dicitur filius natura, ut dicitur Deus natura: non enim eo filius est quo Deus est, quia proprietate nativitatis filius, 20 natura divinitatis Deus est. Et tamen dicitur natura vel naturae filius, 6 Responsio om. BCRWX. 20 csU om. BCMR, add. interi. T. 1 Rom. 1, 4. Num. 5: Cf. Glossa Lombardi in Rom. 1,4 (n. 28). Hic etiam notari oportet testimonium cuiusdam discipuli (scii., ut nobis videtur, Petri Manducatoris): «Quod queritur, utrum ille homo ab eterno fuerit non-homo, satis potest recipi. Quod queritur, utrum Christus inquantum est homo est aliquid, Magister, inquit, non semper negabat, immo quandoque concedebat extraneis. Cum autem negabat, tutis auribus loquebatur, id est illis quos instruxerat. Dicebat enim, quia quamvis nomina neutri generis soleant accipi in designatione nature, plerumque tamen accipiuntur in designatione persone. Ideo quoque concedebat: 'Christus in quantum est homo est aliquid *, id est, alicuius nature. Negabat tamen, quia ‘aliquid’ ibi videtur accipi in designatione persone. Christus enim non, in quantum est homo, est aliqua persona ». (Cod. Paris. Bibi. Nat. lat. 18108, f. lOOv; Trecis. Bibl. Com. lat. 964, f. 142r; Cf. 1. Brady, Peter Manducator and the Oral Teachings of Peter Lombard, in Antonianum 41, 1966, 473). Cap. 2: Cf. Glossa in Rom. 1, 4 (in ed. nostra, n. 27); in versione secunda (ut in PL 191, 1311 A-B) plura adduntur ex hoc capitulo libri 111. LIBER HI. DIST. X. CAP. II. 5 io is 20 25 75 quia naturaliter est filius, eandem scilicet habens naturam quam ille qui genuit i. 2. Quare non sit adoptivus filius *. Adoptivus autem filius non est, quia non prius fuit et postmodum adoptatus est in filium, sicut nos dicimur adoptivi filii, quia cum nati fuerimus irae filii2, per gratiam facti sumus filii Dei 3. Christus vero nunquam fuit non filius, et ideo non est adoptivus filius. 3. Oppositio quod sit adoptivus filius. Sed ad hoc opponitur sic: Chri­ stus filius hominis est, id est Virginis, aut gratia, aut natura, vel utroque modo. Si vero natura, aut divina, aut humana; sed divina non: ergo aut humana natura, aut non natura est filius hominis. Si non natura, ergo gratia tantum; et si etiam natura humana, non ideo minus per gratiam. Si ergo gratia filius Virginis est, adoptivus filius esse videtur: ut idem sit naturalis filius Patris et adoptivus filius Virginis. — Responsio *. Ad quod dici potest Christum filium Virginis esse natura vel naturaliter et gratia; nec tamen adoptivus filius Virginis est, quia non per adoptionem, sed per unionem filius Virginis esse dicitur. Filius enim Virginis dicitur eo quod in Virgine hominem accepit in unitatem personae; et hoc fuit gratiae, non naturae. — Unde Augustinus, Super Ioannem 4: « Quod Unigenitus est aequalis Patri, non est gratiae, sed naturae; quod autem in unitate personae Unigeniti assumptus est homo, gratiae est, non na­ turae ». Christus ergo nec Dei nec hominis est adoptivus filius, sed Dei naturaliter, et hominis naturaliter et gratia filius. 4. Quod vero naturaliter sit filius hominis, Augustinus ostendit in libro De fide ad Petrum5: «Ille scilicet Deus factus est naturaliter hominis filius, qui est naturaliter filius unigenitus Dei Patris». 3 Rubrica om. RVW. 8 sic] Si A, corr. in si T. 14 Responsio om. BCRVWX. 16 Virginis est trp. BNX. 18 unitatem] unitate AOX. 24 filius hominis trp. ABCLRTVW. 26 hominis filius trp. BCMT. i Verba sunt Hilarii: « Natura filius est, quia eandem naturam quam ille qui genuit habet » (De Trinit., V, n. 37; PL 10, 155 A; cf. supra, tom. I, 88, n. 7). Et nos omnes aliquando... eramus natura filii irae. 2 Resp. Eph. 2,3: 3 Cf. Ioan. 1, 12: Dedit eis potestatem filios Dei fieri; Rom. 8, 15-16: Spiritum adoptionis filiorum... quod sumus filii Dei; Galat. 3, 26: Omnes enim filii Dei estis. 4 Tract. 74, n. 3 (PL 35, 1828; CCL 36, 514). 5 Cap. 2, n. 14 (opus Fulgentii, PL 65 , 678 B; CCL 91 A, 720). Num. 2: Quis sit adoptivus suggeritur in Summa sent., 1, c. 18 (PL 171, 1103 B; 176, 76C). — Num. 3: Verba Augustini Super Ioannem (· Quod Unigenitus... ») leguntur in Glossa ad Rom. 12, 3 (cod. x, f. 60c; z, f. 36d; PL 191, 1498 D); et in editione secunda etiam ad Rom. 1, 4 (PL 191, 1311 B-C), non autem in versione prima. 76 LIBER III. DIST. X. CAP. III. 5. Quod autem non sit adoptivus filius et tamen gratia sit filius, ex subditis probatur testimoniis. Hieronymus, Super Epistolam ad Ephesios 1 ait: « De Christo lesu scriptum est quia semper cum Patre fuit, et nunquam eum ut esset voluntas paterna praecessit. Et ille quidem na­ tura filius est, nos vero adoptione. Ille nunquam filius non fuit; nos antequam essemus, praedestinati sumus, et tunc spiritum adoptionis 2 ac­ cepimus, quando credidimus in Filium Dei ». — Hilarius quoque in libro III De Trinitate 3 ait: «Dominus dicens4: Clarifica Filium tuum, non solo nomine contestatus est se esse filium, sed et proprietate. Nos filii Dei sumus, sed non talis hic filius: hic enim verus et proprius est filius: origine, non adoptione; veritate, non nuncupatione; nativitate, non creatione ». — Augustinus etiam, Super loannem 5 ait: « Nos sumus filii gratia, non natura; Unigenitus autem natura, non gratia. An hoc etiam in ipso Filio ad hominem referendum est ? Ita sane ». — A mbrosius quoque in I libro De Trinitate6 ait: «Christus filius est non per adoptionem, sed per naturam; per adoptionem nos filii dicimur, ille per veritatem naturae est». — Ex his evidenter ostenditur quod Christus non sit filius gratia adoptionis. Illa enim gratia intelligitur, cum Augu­ stinus7 eum non esse gratia filium asserit: gratia enim, sed non adop­ tionis, immo unionis, Filius Dei est filius hominis et e converso. Cap. 3 (31). Utrum persona vel natura praedestinata sit. Deinde, si quaeritur utrum praedestinatio illa, quam commemorat Apostolus8, sit de persona an de 9 et] etiam BCLV. 15 primo libro trp. BCTV. 1 In Eph. 1, 5: Qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum: « De Domino nostro lesu Christo in alio loco scriptum est: oristhentos {Rom. 1,4], quia semper cum Patre fuit » etc. (PL 26 [1845], 448 C - 449 A). 2 Resp. Rom. 8, 15. 3 Num. 11 (PL 10, 82 A-B). * Ioan. 17, 1. 5 Tract. 82, η. 4 (PL 35, 1844; CCL 36, 533s). 6 Id est De fide, I, c. 19, n. 126 (PL 16 {1845], 557 B; CSEL 78, 53). 7 Parum supra, Super loannem. 8 Rom. 1, 4. Num. 5: Secundum auctorem anonymum illius Glossae quae olim Petro Pictaviensi at­ tribuebatur, quoad ultima verba huius numeri Magister ancipitem se manifestavit: « Ita sane [i.e. ad finem auctoritatis Augustini]. Aesi diceretur: ‘non gratia’, subaudi adoptionis, sed ‘natura’, et non excluditur gratia unionis. Quod autem illa Hylarii auctoritas sic inteiligi debet, Magister exponit ubi dicit: Illa enim gratia intelligitur [...] et e converso. Istud e converso longo tempore abraserat episcopus et postea apposuit» (n f. 42d; p 82r). Cap. 3: Longius tractatur haec quaestio in Glossa primitiva in Rom. 1,4 (n. 25). 5 10 15 20 LIBER III. DIST. XI. CAP. I. 77 natura, sane dici potest et personam Filii, quae semper fuit, esse prae­ destinatam secundum hominem assumptum, ut ipsa scilicet ens homo esset Dei Filius; et naturam humanam esse praedestinatam, ut Verbo Patris personaliter uniretur. 5 DISTINCTIO XI Cap. 1 (32). 10 15 20 1. Utrum Christus sit creatura sive creatus vel factus. Solet etiam quaeri utrum debeat simpliciter dici atque concedi Christum esse factum vel creatum vel creaturam. — Ad quod dici potest hoc simpliciter et absque determinatione minus congruenter dici; et si quandoque, brevi­ tatis causa, simpliciter denuntietur, nunquam tamen simpliciter debet intelligi; quia ut Augustinus in I libro De Trinitate 1 ait, « cum de Christo loquimur, quid, secundum quid et propter quid dicatur, pru­ dens et diligens ac pius lector intelligcre debet ». 2. Qui Christum vel Dei Filium non esse factum vel creaturam, in I libro De Trinitate 2 ostendit, ita inquiens: « In principio erat Verbum, et Verbum caro factum est, et omnia per ipsum facta sunt 3. Neque dicit omnia, nisi quae facta sunt, id est omnem creaturam. Unde liquido ap­ paret ipsum factum non esse, per quem facta sunt omnia. Et si factus non est, creatura non est. Si autem creatura non est, eiusdem cum Patre substantiae est. Omnis enim substantia quae Deus non est, creatura est; et quae creatura non est, Deus est. Sed si Filius non eiusdem substantiae est cuius Pater, ergo facta substantia est; et si facta substantia est, non omnia per ipsum facta sunt. At omnia per ipsum facta sunt». Facta igitur 11 denuntietur) enuncietur ABCMTW. 12 ait trp. ante Augustinus BCNVX, post August. L. 13 dicatur om. OX. 23 cuius Pater] cum patre OVWXxz, marg. L *. 1 Cap. 13, n. 28 (PL 42 , 840; CCL 50, 69). 50, 38). 3 Ioan. 1, vv. 1, 14, et 3. 2 Cap. 6, n. 9 (PL 42 , 825; CCL Dist. XI, capp. 1-2: Cf. A. M. Landgraf, Die Slellungnahme der Friihscholastik zur Frage, ob Christus ein Geschdpf sci, in Scholastik 25 (1950) 75-96; idem in Dogmengesch. II-l, 172-198. — Cap. 1, num. 1, necnon et num. 2 usque ad finem primae auctoritatis Augustini (unacum conclusione: «Facta igitur...»), verbotenus ex Glossa primitiva in Rom. 1, 3 (n. 22), quae dependet ex eadem quaestione in Summa sent., I, 18 (PL 171, 1103; 176, 76 C - 77 A), unde quaedam sumuntur. 78 LIBER III. DIST. XI. CAP. II. substantia non est, sed una cum Patre infecta substantia est. — Item in eodem k « Si vel Filium fecit Pater quem non fecit ipse Filius, non omnia per Filium facta sunt. At omnia per Filium facta sunt; ipse igitur factus non est, ut cum Patre faceret omnia quae facta sunt ». 3. Idem in libro 84 Quaestionum 2: « Dicitur creatura quidquid fecit 5 Deus Pater per Filium; qui non potest appellari creatura, quoniam per ipsum facta sunt omnia ». — Ambrosius in I libro De Trinitate \ « Probemus, inquit, creaturam non esse Dei Filium. Audivimus enim in Evangelio 4 Dominum mandasse discipulis: Praedicate Evangelium uni­ versae creaturae. Qui universam creaturam dicit, nullam excipit. Et ubi 10 sunt qui creaturam Christum appellant ? Nam si creatura esset, sibi mandaret Evangelium praedicari »; et subiectus esset vanitati, quia te­ stante Apostolo 5, omnis creatura vanitati subiecta est. « Non igitur Christus creatura est, sed Creator, qui docendae creaturae discipulis mandat offi­ cium ». 15 Cap. 2 (33). 1. De perfidia et poena Arii. — Ambrosius in I libro De Trinitate .* Arii haec fuisse perfidia legitur 6, ut Christum creaturam fateretur. Ideo « effusa sunt Arii viscera atque crepuit medius, prostratus in faciem, ea quibus Christum negaverat foeda ora pollutus ». 20 2. Quo sensu Christus dicitur factus *. His aliisque pluribus testi­ moniis instruimur non debere fateri simpliciter ‘Christum esse factum vel creaturam’; sed addita determinatione recte dici potest, ut si dicatur factus secundum carnem vel secundum hominem, ut factura humanitati, non Deo attribuatur. — Ut enim ait Ambrosius in I libro De Tri- 25 6 Deus Pater trp. ANOVWX, 8 Dei Filium trp. BCRTV. predicate BCLN. 9-10 universae) omni VWX, corr. ex omni R. om. BRVW. » Cap. 6, n. 12 (PL 42, 827; CCL 50, 42). 9 Praedicate] 21 Rubrica z Quaest. 67, nn. 1-2 (PL 40, 66, 67). 3 Id est De fide, 1, c. 14, n. 86 (PL 16 11845], 549 A-B; CSEL 78, 38). < Mare. 16, 15. s Rom. 8, 20. Quod sequitur Ambrosii est, uti supra. 6 In Ambrosio, De fide, I, c. 19, nn. 123, 124, 130 (PL 16 (1845], 557 A, 558 A; CSEL 78, 52s, 54). Num. 3: Auctoritas Libri 84 Quaest., ex Glossa in Rom. 8, 19 (PL 191, 1442 B). Quod sequitur de Ambrosio necnon et totum cap. 2 originem forsitan trahunt ex verbo eiusdem Summae sent.: « Ambrosius quoque multis argumentis probat adversus Arium quod non sit creatura Christus, vel adoptivus filius» (PL 171, 1103 B; 176, 76 C). Unde tamen trahuntur auctoritates Ambrosii, nescimus. 79 LIBER ill. DIST. XI. CAP. II. 5 io 15 20 25 nitate i, « non Deus factus est, sed Deus Dei Filius natus est; postea vero secundum carnem homo factus ex Maria est. Misit enim Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub Lege 2. Filium inquit suum, scilicet non unum de multis. Cum dicit suum, generationis aeternae proprietatem signavit. Postea factum ex muliere asseruit, ut factura non divinitati, sed assumptioni corporis adscriberetur. Factum igitur ex muliere dicit propter carnis susceptionem; sub Lege propter observantiam Legis ». « Generatio 3 generationi non praeiudicat, nec caro divinitati ». « Deus 4* enim aeternus incarnationis sacramentum suscepit, non dividuus, sed unus, et in utroque unus, scilicet divinitate et corpore. Non enim alter ex Patre, alter ex Virgine, sed idem aliter ex Patre, aliter ex Virgine ». Qui factus est « se­ cundum3 nostrae susceptionem naturae, non secundum aeternae substan­ tiam vitae ». Quem « legimus 6 primogenitum et unigenitum: primogeni­ tum, quia nemo ante ipsum; unigenitum, quia nemo post ipsum ». — Ex his evidenter traditur qua intelligentzia accipiendum sit cum dicitur Chri­ stus factus vel simpliciter, vel cum additamento, ut factura scilicet vel creatura non ad assumentem Deum, sed ad assumptum hominem re­ feratur. 3. in Deo enim creatura esse non potest, ut Ambrosius ait in I libro De Trinitate 7: « Numquid dicto factus est Christus ? Numquid mandato creatus est Christus ? Quomodo autem creatura in Deo esse potest ? Etenim Deus naturae simplicis est, non coniunctae atque com­ positae, cui nihil accidat, sed solum quod divinum est in natura habeat sua ». 4. Etsi ergo Christus secundum hominem dicitur creatura, non ta­ men Christus simpliciter praedicandus est creatura. Nec ex eo quod Christus secundum hominem dicitur esse creatura, potest quis progredi sic argumentando: Si secundum quod homo Christus est creatura, vel rationalis vel non, vel quae est Deus vel non, nitens per hoc probare 9 suscepit] accepit BCX. 19 Ambrosius ait trp. BCMRT. 21 creatura in Deo trp. TV. || esse trp. post creatura ANO. 23 accidat] accidit BCV, corr. ex accidit T. 23-24 natura... sua] naturam... suam LMR. i Id est De fide, I, c. 14, nn. 93-94 (PL 16 [1845], 550 B-C; CSEL 78, 40s). 2 Gal. 4, 4. J Ambrosius (in marg.), De incarnationis dont, sacramento, c. 5, n. 36 (PL 16 [1845], 827 D; CSEL 79, 241). ibid., n. 37 (828 A; 241). ·» Ambrosius, ibid., n. 35 (827 C; 240s). s Ambrosius, 6 Ambrosius, De fide, I, c. 14, n. 89 (PL 16 [1845], 549 C-D; CSEL 78, 39); resp. Matth. 1, 25: Peperit filium suunt primogenitum; et loan. 1, 14: Gloriam quasi unigeniti a Patre. 7 De fide, I, c. 16, nn. 105-106 (PL 16 [1845], 552 D-553 A; CSEL 78, 45s); resp. Ps. 148, 5: Ipse dixit et /acta sunt, ipse mandavit et creata sunt. 80 LIBER III. DIST. XII. CAP. I. Christum esse aliquid non divinuni: quia quod ipse est secundum homi­ nem, ipse est; et ideo si secundum hominem est aliqua substantia non divina, est utique aliquid non divinum. — Sed ex tropicis locutionibus non est recta argumentationis processio; illa autem locutio tropica est, qua Christus dicitur creatura, vel simpliciter, vel cum adiunctione. 5 DISTINCTIO XII Cap. 1 (34). 1. An homo Ille semper fuerit vel coeperit. Post praedicta quaeritur utrum homo ille coeperit esse vel semper fuerit, sicut simpliciter enuntia­ mus Christum vel Dei Filium semper fuisse nec coepisse. 10 2. De hoc Augustinus inquit ita Super loannem k « Habuit aliquando Dei Filius quod nondum habuit idem ipse homo filius, quia nondum erat homo», item in eodem 2; «Priusquam mundus esset, nec nos eramus, nec ipse mediator Dei et hominum, homo Christus lesus * ». Idem super Psalmum4: «Christus noster, etsi forte homo recens est, 15· tamen est aeternus Deus». — Alibi vero legitur5 quod «puer ille creavit stellas»; et Christus dicit 6 se esse principium, et esse ante Abraham. 5 vel> om. BCMNRTW. 8 coeperit] esse add. ABCNVW. 12 Dei Filius trp. BCV. 15 Christus noster trp. p. est BCMRW. |* est om. ATW, add. interi. O *V. 1 Tract. 106, n. 5 (PL 35, 1910; CCL 36, 611). CCL 36, 607). 3 1 Tint. 2,5. 2 Tract. 105, n. 7 (PL 35, 1907; 4 Enarr. in Ps. 80, 10: Non erit in le deus recens, n. 13 (PL 37, 1039; CCL 39, 1127). s Auctoritas sine rubrica in omnibus codicibus, illo non excepto quem confecit Magister Herbertus de Boseham, cod. Cantabrigiae, Collegii Ss. Tri­ nitatis B.5.6., f. 11 v. Numquid referatur ad hymnum Conditor alme siderum in Officio Adventus (PL 17 [1845], 1198; 0. Dreves - C. Blume, Analecta Hymnica 51, 47)? Vel melius, ad Sermonem 4 (de Epiphania) Fulgcntii Ruspensis, n. 6; « Iste itaque puer, qui mundum creavit, qui mundum regit...; n. 8: «Haec stella nunquam ante apparuit, quia nunc eam puer iste creavit. (PL 65 , 735 A, 736 A; CCL 91 A, 914, 915). « Resp. Ioan. 8, 25: Principium qui et loquor vobis; 8, 58: Antequam Abraham fieret, ego sum. Dist XII: Secundum Alexandrum de Hales et plures alios scholasticos, hic incipit nova Distinctio. Econtra, S. Bonaventura initium huius Distinctionis infra ponit, ad nostrum Cap. secundum. De historia quaestionis, cf. I. Brady, The Distinctions of Peter Lombard’s Book of Sentences and Alexander o/ Hales, in Franc. Studies 25 (1965), 113s. —Cap. 1: Quasi in toto sumitur ex Glossa primitiva in Rom. I, 4 (nn. 32-33). Cf. N. M. Haring, The Case of Gilbert de la Porrée Bishop of Pottiers (1142-1154), in Mediaeval Studies 13 (1951) 30, nota 46. 81 LIBER III. DIST. XII. CAP. II. 5 3. His igitur auctoritatibus in nullo resultantes, dicimus hominem illum, in quantum homo est, coepisse; in quantum Verbum est, semper fuisse. Hic enim absque distinctione non est ferenda responsio. Nam et ipse Augustinus huiusmodi utitur distinctione in pluribus locis i, dicens per Christum omnia esse facta, in quantum Verbum est; secundum id vero quod homo est, ipsum esse factum et glorificatum. Si igitur ad personam respicias, confidenter dic hominem illum semper fuisse; si vero ad naturam hominis, concede eum coepisse. Cap. 2 (35). 10 15 20 1. Si Deus alium hominem assumere potuit vel aliunde quam de ge­ nere Adae. Solet etiam quaeri utrum alium hominem, vel aliunde homi­ nem quam de genere illius Adam, Deus assumere potuerit. 2. Responsio *. Ad quod sane dici potest ipsum et aliam animam et aliam carnem potuisse assumere, quia gratia tantum assumpta est anima illa et caro a Verbo Dei. — Augustinus in libro XIII De Trinitate *. Ut enim ait Augusti n u s 2, « in rebus per tempus ortis illa summa gratia est, quod homo in unitate personae coniunctus est Deo ». Potuit igitur Deus aliam animam et aliam carnem sumere. — Et carnem utique aliunde quam de genere Adam. Unde Augustinus in libro XIII De Trinitate 1; «Poterat utique Deus hominem aliunde suscipere, in quo esset mediator Dei et hominum; non de genere illius Adam, qui peccato suo obligavit genus humanum; sicut ipsum quem pri­ mum creavit, non de genere alicuius creavit. Poterat ergo, vel sic vel 1 igitur] ergo BC, marg. O, Interi. T. 3 ferenda] referenda ATVVX, facienda BC, corr. ex referenda O. 12-13 hominem om. BCOV. 13 Deus om. CL, add. interi. R.|| potuerit] potuit AO. 14 Responsio om. ABCORVWX. 19 sumere] assu­ mere BCLR. 23 obligavit genus trp. BCLMRT. 23-24 primum] primo AOVWX, prius LR. 24 Poterat] Potuit LRT. 1 Hic ante oculos Magister habuit auctoritates Augustini iam adductas in Glossam in Rom. 1, 4 (in editione primitiva, n. 33; ed. 2, PL 191, 1315 A-B); praesertim In loannem, tr. 105, n. 7 (PL 35, 1907; CCL 36, 607). 2 Cap. 19, n. 24 (PL 42, 1033; CCL 50A, 416). 3 Cap. 18, n. 23 (PL 42, 1032; CCL 50A, 413). Cap. 2: Quaestio haec non agitur in Glossa in Apostolum, eo probabilius quod verba Augustini (hic in n. 2) quae quaestionem suggerunt et solutionem proponunt nusquam in­ veniuntur in Expositione epistolarum Flori Lugdunensis. In quibusdam codicibus secunda auctoritas (et quidem in forma longiore) alia manu additur in marginibus ad glossam in Rom. 5, 9 (ex. gr. Vat. lat. 144 (x), f. 28r in imo folio; Vat. lat. 695 (z), f. 16v in imo; Paris. Bibi. Nat., lat. 648, f. 2lr in imo folio; forsitan etiam alibi; ut in pluribus autem non invenitur). Lomb. II. 6 82 LIBER III. DIST. XII. CAP. HI. alio quo vellet modo, creare unum alium, de quo vinceretur victor prioris. Sed melius iudicavit et de ipso quod victum fuerat genere assumere ho­ minem, per quem hominis vinceret inimicum; et tamen ex virgine, cuius conceptum Spiritus, non caro, fides, non libido praevenit. Nec interfuit carnis concupiscentia, qua ceteri concipiuntur qui originale trahunt pcc- 5 catum; sed credendo, non concumbendo sancta est fecundata virginitas ». Ex his aperte ostenditur et alium et aliunde hominem Deum assumere potuisse. Cap. 3 (36). 1. Si homo ille potuit peccare vel non esse Deus. Ideo non immerito quaeritur utrum ille homo potuerit peccare vel non esse Deus. Si enim potuit peccare, et potuit damnari; si potuit damnari, potuit non esse Deus; ergo, si potuit peccare, potuit non esse Deus, quia esse Deum et posse velle iniquitatem simul esse nequeunt 1. 2. Responsio ♦. Hic distinctione opus est, utrum de persona, an de natura agatur. Si enim de persona agitur, manifestum est quia peccare non potuit, nec Deus non esse potuit. Si vero de natura, discutiendum est utrum agat de ea ut Verbo unita, an de ea tamquam non unita Verbo et tamen enti; id est an de ea secundum quod fuit unita Verbo, an de ea secundum quod esse potuit et non unita Verbo. Non est enim ambiguum animam illam, entem unitam Verbo, peccare non posse; et est sine ambiguo verum eandem, si esset et non unita Verbo, posse peccare. 3. Quorundam oppositio, quod potuerit etiam unita Deo peccare. Quidam tamen probare conantur eam, etiam unitam Verbo, posse pec­ care, quia liberum arbitrium habet, et ita potest flecti in utramque partem. 6 sancta] facta LRV. || fecundata corr. in fecunda R, corr. interi, ex fecunda V. homofrp. LRW. 14 posse] et add. LRV. 15 Responsio om. BCLMRVWX. enim trp. COV. 11 ille 20 est 1 Glossa interi, in Ps. 5, 5: et videbo quoniam non Deus volens iniquitatem tu es: «esse Deum et placere Iniquitatem nunquam conveniunt» (cod. Laurent. Pl. XVII. 4, f. 136; apud Lyranum, 111,93a; nccnon et apud Magistrum in h.l.,PL 191,96 D). Cap. 3: Cf. A. M. Landgraf, Die Unsiindbarkeit Christi in Dogmengeschichte 11-1,320-370, praesertim 351ss. — Num. 1: Quaestio iam proponitur in Summa seni., I, c. 18 (PL 171, 1104 D; 176, 78 A); quodammodo tangitur ab ipso Magistro in Glossa in Hebr. 2, 14 (PL 192, 421 D). — Num. 2: Responsio fundatur in verba Augustini citata in illo loco Glossae, quae Inveniuntur infra, Dist. 19,c. 2 (seu 56).— Num. 3-4: Omnia praeter responsum in fine num. 4, ex Summa sent., loc. cit., ubi auctor anonymus opinionem refellit quam Petrus Abaelardus io 15 2θ 25 LIBER III. DIST. XII. CAP. IV. 83 0 5 — Quod frivolum est, cum et angeli liberum arbitrium habeant 1, et tamen gratia adeo sunt confirmati, ut peccare nequeant. Quanto magis ergo ille homo, cui Spiritus 2 est datus sine mensura ? 4. Auctoritate utuntur ad *idem . Inducunt quoque auctoritatem ad probandum idem. Scriptum est enim in libro Sapientiae 3; Qui potuit transgredi ct non est transgressus, facere malum et non fecit. — Sed hoc accipiendum est secundum membra, vel partim de capite, partim de membris 4; de capite: non est transgressus, et non fecit malum; de mem­ bris: potuit transgredi, et facere malum. 10 Cap. 4 (37). 15 20 Si Deus potuit assumere hominem in sexu muliebri. Solet etiam quaeri, quamvis curiose, a nonnullis, si Deus humanam naturam potuit assu­ mere secundum muliebrem sexum. — Quidam arbitrantur eum potuisse assumere hominem in femineo sexu ut assumpsit in virili; sed opportu­ nius atque convenientius factum est ut de femina nasceretur et virum assumeret, ut ita utriusque sexus liberatio ostenderetur. Unde Augu­ stinus in libro 84 Quaestionum 5; « Hominis liberatio in utroque sexu debuit apparere. Ergo quia virum oportebat suscipere, qui sexus hono­ rabilior est, consequens erat ut feminei sexus liberatio hinc appareret, quod ille vir de femina natus est ». « Sapientia ergo Dei, quae dicitur unigenitus Filius, homine suscepto» in utero et de utero Virginis, «libe­ rationem hominis indicavit ». 3 Spiritus) sanctus add. LRV. utitur BTX. 6 malum) mala ALW. defectum pecie. i Cf. Lib. II, d. 25, c. 3 (tom. I, 463). rom dat Deus spiritum. 3 Eccli. 31, 10. Rubrica om. CLRVW, diversa A. || utuntur] 9 potuit... humanitate (132,16) om. C ob 2 Resp. Ioan. 3, 34: Non enim ad mensu· 4 Iuxta Tichonii regulam primam, apud August., De doctrina christ., Ill, c. 31, n. 44 (PL 34, 82; CSEL 80, 106; CCL 32, 104). 5 Quaest. 11 (PL 40, 14; CCL 44 Λ, 18), ubi et textus immediate sequens. proposuerat in suis Commentariis in Epistolam Pauli ad Romanos, Lib. I (in cap. 3, 4) (PL 178, 823 B - 824 C; ed. E. Buytaert, CCL, Contin. Med. XI, 98s). 84 LIBER III. DIST. XIII. CAP. UNICUM. DISTINCTIO XIII Cap. unicum (38). 1. Si Christus secundum naturam hominis in sapientia et gratia pro­ ficere potuit vel profecit. Praeterea sciendum est Christum secundum hominem ab ipsa conceptione gratiae plenitudinem recepisse, cui spiritus datus est non ad mensuram 1, et in quo plenitudo divinitatis corporaliter habitat 2. 2. Quomodo dicitur plenitudo divinitatis habitare in *Christo . Ita vero habitat, ut ait Augustinus Ad Dardanum 3, quod omni gratia plenus est; non ita habitat in sanctis. Ut « in nostro corpore inest sensus singulis membris, sed non quantum in capite: ibi enim et visus est et auditus et olfactus et gustus et tactus, in ceteris autem solus est tactus »; ita et in Christo habitat omnis plenitudo divinitatis, quia ille est caput, in quo sunt omnes sensus; in sanctis vero quasi solus tactus est, quibus datus est spiritus ad mensuram, cum de illius plenitudine acceperunt 4. — Quomodo intelligatur: de plenitudine eius accepimus ♦. Acceperunt autem de illius plenitudine non secundum essentiam, sed secundum simi­ litudinem, quia nunquam illam eandem essentialiter, sed similem acce­ perunt gratiam. 3. Puer ergo ille plenus sapientia et gratia^ fuit ab ipsa conceptione. Unde leremias 6 recte dicit: Novum faciet Dominus super terram: mulier 4 profecit] proficit B, profecerit NV. 8 Rubrica om. LRW. BT, add. sed del. L, etiam add. R. 16 Rubrica om. LRW. 10 Ut] et add. 2 Col. 2, 9. 3 Epist. 187, c. 13, n. 40 (PL 33, 847; CSEL 57, 117). 4 Resp. Ioan. 1, 16: El de plenitudine eius nos omnes accepimus. Cf. Glossa interi. in h.l.: « Quia illis (legas: illi) spiritus datus est non ad mensuram, nobis ab eo secundum mensuram » (apud Lyranum V, 188v; textus corr. ope codd. Berolini theol. lat. 112, f. 125v; Vatic. Chigi A. VIII. 248, f. 430r). 5 Resp. Luc. 2, 40. 6 kr. 31, 22. » loan. 3, 34. Dist. XIll-XIV: Cf. L. Ott, Untersuchungen 375-378; A. M. Landgraf, Das Wissen der Seele Christi, in Dogmengeschichte, 11-2, 44-131; quoad antecessores nostri Magistri videsis etiam seriem studiorum dom. H. Santiago Otero, quorum quaedam infra indicantur. — Num l: Influxus Summae Sententiarum, 1, 16, quibusdam verbis detegitur (PL 171, 1100 A; 176, 73 C). — Num. 2: Ex Glossa in Coloss. 2, 9 (PL 192, 273 A), partim verbis Augustini compacta (ex Floro, 657 A), partim paraphrasibus Gilberti. Num. 3-5 (usque ad auctoritatem Gregorii) fundantur super Summam seni, (loco cit.); 5 10 15 20 LIBER III. DIST. XIII. CAP. UNICUM. 5 10 15 20 25 85 circumdabit virum, quia 1 in utero Virginis perfectus vir exstitit, non solum propter animam et carnem, sed etiam propter sapientiam et gra­ tiam qua plenus erat. 4. Auctoritatem ponit quae videtur obviare. Huic autem videtur obviare sententiae quod in Lucae Evangelio legitur2: lesus proficiebat sapientia et aetate et gratia apud Deum et homines. Si enim proficiebat sapientia et gratia, non videtur a conceptione habuisse plenitudinem gra­ tiae sine mensura. 5. Determinatio auctoritatis ♦. Ad quod sane dici potest ipsum, se­ cundum hominem, tantam a conceptione accepisse sapientiae et gratiae plenitudinem, ut Deus ei plenius conferre non potuerit; et tamen vere dicitur profecisse sapientia et gratia: non quidem in se, sed in aliis, qui de eius sapientia et gratia proficiebant, dum eis sapientiae et gratiae munera secundum processum aetatis magis ac magis patefaciebat. — Gregorius*. Unde Gregorius in quadam hornilia 3 ait: « luxta ho­ minis naturam proficiebat sapientia: non quod ipse sapientior ex tempore, qui a prima conceptionis hora spiritu sapientiae plenus permanebat, sed eandem qua plenus erat sapientiam ceteris ex tempore paulatim demon­ strabat. luxta hominis naturam proficiebat aetate: de infantia ad juven­ tutem; iuxta hominis naturam proficiebat gratia: non ipse quod non ha­ bebat per accessum temporis accipiendo, sed pandendo donum gratiae quod habebat; apud Deum et homines: quia quantum proficiente aetate patefaciebat hominibus dona gratiae quae sibi inerant et sapientiae, tantum eos ad laudem Dei excitabat; et sic Deo Patri ad laudem, et ho­ minibus ad salutem proficiebat». — In aliis ergo, non in se proficiebat 5 sententiae trp. post autem LMRT. 9 Rubr. om. RVW. 16 ipse] esset A. || |l sapientior] esset add. marg. L^W *, add. interi. T2. || tempore] fuerit add. X. 17 a pri­ ma] ab ipsa LR. 1 Cf. Glossa inlerl. in h.l.: «A conceptu, quia iuxta incrementa aetatis... proficere videbitur sapientia et aetate, sed perfectus vir in ventre femineo solitis mensibus continebi­ tur » (apud Lyranum IV, 135v); ex Hieron. in h.l. (PL 24 [1845], 880 D; CSEL 59, 397s; CCL 74, 313). 2 Luc. 2, 52. 3 Sub nomine Gregorii in Glossa ordin. in Luc. 2, 52 (apud Lyranum V, 133a); sed reapse est Bedae, In Evang., I, hom. 12 (PL 94, 67 C - 68 A; hom. 19 in CCL 122, 139s). de quo fonte cf. H. Santiago Otero, La actividad sapiential de Christo en cuanlo hombre en la • Summa de las sententias», in Rivista espafiola de teologla 28 (1968) 80s. In num. 5 nova auctoritas ps.-Gregorii locum tenet illae Bedae quae invenitur in Summa sent. Tunc ubi eadem Summa de profectu episcopi loquitur, archidiaconus noster exemplum proponit rectoris ecclesiastici. 86 LIBER III. DIST. XIII. CAP. UNICUM. sapientia et gratia. Unde in eodem Evangclio 1 puer ille plenus sapientia et gratia perhibetur. Sic ergo dicitur profecisse sapientia et gratia, ut aliquis rector ecclesiasticus dicitur proficere in cura sibi credita, dum per eius industriam alii proficiunt. 6. Praedictis videtur adversari quod Ambrosius ait. Alibi tamen scriptum reperitur quod secundum sensum hominis profecerit, sicut aetate hominis profecit. Ait enim Ambrosius in libro 111 De Spiritu Sancto 2 sic: « Deus perfectionem naturae assumpsit humanae. Suscepit sensum hominis, sed non sensu carnis fuit inflatus 3. Sensu hominis animam dixit turbatam4; sensu hominis esurivit et rogavit 5; sensu hominis profecit, sicut scriptum est 6: [esus proficiebat aetate et sapientia et gratia. Quomodo proficiebat sapientia Dei ? Profectus aetatis et profectus sapientiae, sed humanae est. Ideo aetatem commemoravit, ut secundum hominem cre­ deres dictum: aetas enim non divinitatis, sed corporis est. Ergo, si pro­ ficiebat aetate hominis, proficiebat sapientia hominis. Sensus autem proficit; quia sensus, ideo sapientia ». — De duobus sensibus Christi, scilicet gemina sapientia *. « Qui sensus proficiebat ? Si humanus, ergo ipse su­ sceptus est; si divinus, ergo mutabilis per profectum: quod enim proficit, mutatur in melius. Sed quod divinum est, non mutatur 7; quod ergo mutatur non est divinum. Sensus igitur proficiebat humanus: sensum ergo suscepit humanum ». « Non poterat confortari virtus Dei, nec crescere Deus, nec altitudo sapientiae Dei 8 impleri. Quae igitur implebatur, erat non Dei, sed nostra sapientia. Nam quomodo implebatur, qui ut omnia impleret descendit 9 ? Per quem autem sensum dixit Isaias quod patrem puer nesciebat aut matrem ? Scriptum est enim 10: Priusquam sciat puer patrem aut matrem, accipiet spolia Samariae. Sapientiam enim Dei futura 9 Sensui] sensus hic varie (accipitur add. T), scilicet sensibllitas, infirmitas, sapientia nota marg. BTL dixit] esse add. LRW. 15-16 proficit] profecit BOVX. 16 Ru­ brica om. RVW. 17 Qui] Quis NRV. 21 Non] nec LRV. 1 Resp. Luc. 2, 40. 2 Inuno in libro De incarnationis dom. sacramento, c. 7, nn. 71-76 (PL 16 (1845], 836 B-837 D; CSEL 79 , 260-263), nonnullis passim omissis. 3 Resp. Coi. 2, 18: inflatus sensu carnis suae. 4 Resp. loan. 12, 27. s Resp. Matth. 4, 2: Postea esuriti; Luc. 22,32: Ego autern rogavi pro te. * Luc. 2,52. 7 Resp. Num. 23, 19: Non est Deus... ut filius hominis, ut mutetur; Malach. 3, 6: Ego enim Dominus, et non mutor. « Resp. Rom. 11, 33. ’ Eph. 4, 10. io Isai. 8, 4. Num. 6: Auctoritas Ambrosii frequentius citatur (nonnumquam in forma breviori) a scholasticis Lombardo coaevis: ex. gr. a Petro Abaelardo, Sic et non, c. 73 (PL 178, 1444 B-E), et ab auctore quaestionum in cod. Clm 7972, f. 24 r-v (de quo cf. H. Santiago Otero,. La actividad, 78 et 82s); non autem invenitur in Summa sent., etc. > io is 20 25 LIBER III. DIST. XIII. CAP. UNICUM 5 10 15 20 25 87 et occulta non fallunt; expers autem agnitionis infantia, per humanam utique imprudentiam, quod adhuc non didicit ignorat». — «Sed veren­ dum est, inquam, ne, si duos principales sensus aut geminam sapientiam Christo tribuimus, Christum dividamus. Numquid, cum et divinitatem eius et carnem adoramus, Christum dividimus ? Numquid, cum in eo imaginem Dei crucemque veneramur, dividimus eum ? Apostolus certe, qui de eo dixit *: Quoniam etsi crucifixus est ex infirmitate nostra, vivit tamen ex virtute Dei, ipse dixit 2 quia non divisus est Christus. Numquid etiam, cum dicimus quia animam rationalem et intellectus nostri suscepit capacem, dividimus eum ? Non enim ipse Deus Verbum pro anima ra­ tionali et intellectus capaci in carne sua fuit; sed animam rationalem et intellectus capacem, et ipsam humanam et eiusdem substantiae cuius nostrae sunt animae, et carnem nostrae similem 3 eiusdemque cuius caro est nostra substantiae suscipiens, perfectus etiam homo fuit ». 7. De intelligentia praemissorum verborum. Haec verba Ambro­ sii pia diligentia inspicienda sunt, quae ex parte hominis ignorantiam instruunt et illuminant, ex parte errandi fomitem male intellecta ministrant. 8. De gemina sapientia Christi: genita et creata *. His etenim eviden­ ter traditur duos in Christo esse principales sensus, sive geminam sapientiam. Neque ideo unitas et singularitas personae dividitur, sed iuxta duas naturas, duas habet sapientias: unam non creatam sed genitam, quae ipse est; alteram non genitam, sed creatam, et per gratiam ei collatam. Nam Isaias de eo praetestatur 4: Requiescet super eum spiritus sapientiae et intellectus etc. Spiritu ergo sapientiae et intellectus, id est sapientia et intelligentia per Spiritum Sanctum gratis data, Christus erat sapiens se­ cundum animam; secundum Deum vero sapiens erat sapientia genita 4 ct> om. AVX. 7 ctsi] Christus add. LR, scilicet Christus add. interi. V2. 14 no­ stra] nostre OVW. 18 Rubrica om. RVW. 23 praetestatur] protestatur BMR, corr. in testatur L, corr. ex prestatur N. 26 genita] eterna NRVW, om. B, corr. interi, in eterna L2, eterna que deus est add. mg. T2. 1 II Cor. 13, 4. peccati. 2 j Cor. I, 13. 3 Resp. Rom. 8, 3: In similitudinem carnis 4 Isai. 11, 2. Num. 7-8. Hic lubet notare commentum Glossae ps.-Petri Pictaviensis: *Haec verba Ambrosii. Hic Magister verba sua interponit, quia Ambrosius capitulum illud difficilius per­ tractaverat, et quod de gemina Christi sapientia dixerat, et quomodo Christus non sit divisus manifestius explanat. — In sequenti vero capitulo (n. 9] qualiter hoc sit intelligendum de profectu sensus Christi, in quo Ambrosius praedictae auctoritati contradicere videtur, aperte distinguit. Notandum tamen quod quaedam in hoc capitulo [n. 8] Magister posuit quae ipse cum primum legeret has Sententias, asseruit, sed ut P. decanus se audivisse est testatus, cum 88 LIBER III. DIST. XIII. CAP. UNICUM. quae ipse est. Et sicut in quantum Deus est, bonus est bonitate naturali quae ipse est, et iustus iustitia naturali quae ipse est, ita sapiens sapientia naturali quae ipse est. Anima vero eius, sicut bona est et iusta bonitate vel iustitia gratis data quae ipse vel ipsa non est, ita est sapiens sapientia gratis data quae ipsa non est. Et licet gemina in Christo sit sapientia, 5 una tamen eademque persona est, quae in quantum Deus est, vel in quan­ tum natura divina est, sapiens est sapientia aeterna 1, [textus originalis] [lectio secunda] scilicet sapientia genita, id est seipsa, et sapientia quae non est genita quae com­ scilicet sapientia ingenita quae est Pater, munis est tribus personis; non tamen ge­ mina sapientia, quia non est alia et alia communis est tribus personis; non tamen sapientia, sapientia genita, quae tantum sapientia, sapientia ingenita quae tantum Filius est, et sapientia quae communiter Pater est, et sapientia quae communiter Pater est et Filius et Spiritus Sanctus. Pater est et Filius et Spiritus Sanctus. et sapientia quae non est ingenita quae 10 gemina sapientia, quia non est alia et alia 15 In quantum vero eadem persona homo est, id est secundum hominem acceptum, vel in quantum est subsistens ex anima et carne, sapiens est sapientia gratuita. Sapiens est igitur humano sensu et divino. 9. Quomodo intelllgendum sit illud: sensus proficiebat humanus. Sed ex qua causa illius dicti intelligentia, scilicet ‘sensus proficiebat humanus’, 20 assumenda est ? Aperte enim videtur Ambrosius innuere quod 1 Ipse) Deus NVWfP). 3 eius om. V, add. interi. N. 4 vel ipsa om. V,sed add. interi. V1 2. 5 quae] Ipse vel add. N. || ipsa] ipse BMX. 6 eadeinquc) et eadem LR. 9-15 scilicet... Sanctus va-cat T, non est textus sed glossa que accipitur nota marg. V2. Vide notam historicam infra positam: hic autem notetur quod textus originalis sine correctione in· venitur in ABOX Gualt., cum correctionibus in LM (sed male) T; et quod sola lectio secunda praes* fert in NRVW. 12 (tectio 2F) gemina corr. ex genita R, corr. in genita W2. 13 14 (2*) tantum Pater est trp. est tantum Pater R, Pater tantum est VW. 18 gra­ tuita) genita marg. A, corr. marg. ex genita LA || est om. ANOX. 1| est igitur trp. LR. i Vide Lib. 1, d. 32, cc. 2-5 (pp. 234-238), praesertim cap. 5. secundo eadem legeret eadem improbavit, et potius pro aliorum opinione quam pro se haec dixisse testabatur. Dixerat enim quod persona Christi, in quantum Deus est, sapiens est sa­ pientia genita, id est scipso, quod postea negavit» (cod. n, f. 43c; cod. p, f. 83c); cf. I. Brady, Peter Manducator and the Oral Teachings of Peter Lombard, in Antonianum 41 (1966)474, et Proleg. ad tomum I. p. 127·$. Veritas huius assertionis apparet ex diversitate lectionum n codicibus. Interest etiam advertere quod Gualt. de S. Victore monstrans errores lombardi pervertentis veritatem (ita rubrica sua), hunc passum secundum formam originalem profert, non iuxta correctionem postea factam (Contra IV Labyrinthos Franciac IV, Additamenta posteriora; ed P. Glorieux, Archives d'histoire doctr. et Utt. 19, 1952, 318, lin. 24-30). LIBER III. DIST. XIV. CAP. I 89 Christus secundum humanum sensum profecerit, et quod infantia eius expers cognitionis fuerit, et patrem et matrem ignoraverit: quod nec Ecclesia recipit, nec praemissae auctoritates patiuntur sic intelligi. Sed ita sane potest accipi, ut quantum ad visum hominum et sui sensus osten5 sionem, Christus profecisse dicatur. Proficiebat ergo humanus sensus in eo secundum ostensionem et aliorum hominum opinionem. Ita etiam patrem et matrem dicitur ignorasse in infantia, quia ita se habebat et gerebat ac si agnitionis esset expers. DISTINCTIO XIV io Cap. 1 (39). 1. Si anima Christi habuerit sapientiam parem cum Deo, et si omnia scit quae Deus. Hic quaeri opus est, cum anima Christi esset sapiens sa­ pientia gratuita, utrum habuerit sapientiam aequalem Deo, sive omnium rerum scientiam habuerit vel habeat, id est utrum omnia sciat quae is Deus scit. 2. Opinio quorundam. Quibusdam placet 1 quod nec parem cum Deo habeat scientiam, nec omnia sciat quae Deus, « quia in nullo crea­ tura aequatur Creatori 2 ». — Rationem inducunt. Cum igitur anima illa creatura sit, in nullo aequatur Creatori: ergo nec in sapientia. Non ergo 7 habebat] agebat L, corr. ex agebat R. 11-12 Rubrica om. V, abbrev. RX. 11 habuerit] habuit ABL. 13 gratuita] genita AL. habuerit] habuit BVW. 14 ha­ buerit] habuit LVW. 17-18 creatura aequatur trp. LOR. 1 Ita Gualterus de Mauritania, Epist. ad Hugonem de S. Victore (PL 186, 1052 B- 1054 B); de cuius doctrina cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur, 340-347; idem, Walter v. Mortagne und Petrus Lombardus in ihrem Verhaltnis zueinander, in Mélanges J. de Ghcllinck II, 65Is; et H. Santiago Otero, Guallerio de Mortagne (f 1174) y las controversias cristologlcas del siglo XII, in Rev. espariola de teologla 27 (1967) 271-283. 2 Verba sunt Gualterii (PL 186, 1053 A); cf. August., De natura et gratia, c. 33, n. 37: «Etiam cum fuerit in nobis tanta iustitia ut ei addi omnino nihil possit, non aequabitur creatura Creatori» (PL 44, 265; CSEL 60, 261). Dist. XIV, c. 1: Fons huius quaestionis invenitur in Summa seni. I, 16 (PL 171, 1100 C 1101 C; 176,74 A-D), unde sumuntur multa et ad verba in nn. 1-2, 4-5. Verumtamen nec Gual- terus de Mauritania (qui Summae fonti erat) nec ipsa Summa seni, «inducunt auctoritates» propositas in n. 2 (praeter verba Apostoli ad Cor.) nec «alias plures rationes et auctoritates». 90 LIBER 111. DIST. XIV. CAP. I. habet aequalem sapientiam cum Deo, nec scit omnia quae Deus. — Item, si anima illa aequalem habet cum Deo sapientiam, non ergo Deus in omni bono maiorem habet sufficientiam quam eius creatura. — Auctoritates etiam inducunt*. Inducunt etiam auctoritates ad idem probandum. Ait enim Propheta > ex persona hominis assumpti: Mirabilis facta est scientia tua ex me, et non potero ad eam. Quod exponens, Cassiodorus2 ait: «Veritas humanae conditionis ostenditur, quia homo assumptus divinae substantiae non potest aequari in scientia vel in alio ». — Apostolus etiam ait 3: Nemo novit quae sunt Dei nisi Spiritus Dei, qui solus scrutatur omnia, etiam profunda Dei. — His aliisque pluribus rationibus et auctoritatibus nituntur, qui animam Christi asserunt nec parem cum Deo habere scien­ tiam, nec omnia scire quae Deus; quia si omnia scit quae Deus, scit ergo creare mundum, scit etiam creare se ipsam. 3. Responsio quaestionis definitivam continens sententiam. Quibus respondentes, dicimus animam Christi per sapientiam gratis datam, in Verbo Dei cui unita est, quod perfecte intelligit, omnia scire quae Deus scit, sed non omnia posse quae potest Deus; nec ita clare ac perspicue omnia capit ut Deus; et ideo non aequatur Creatori suo in scientia, etsi omnia sciat quae et ipse. Nec eius sapientia aequalis est sapientiae Dei, quia illa multo est dignior, digniusque et perfectius omnia capit quam illius animae sapientia. Ergo et in scientia maiorem habet sufficientiam Deus quam anima illa, quae dignior est omni creatura. 4. Illud vero Apostoli4 quod inducunt, Nemo novit quae Dei sunt nisi Spiritus Dei, qui solus scrutatur omnia, pro nobis facit. Mox enim addit Apostolus5: Nos autem Spiritum Dei habemus, ut per Spiritum quem habebat, Dei profunda se scire ostenderet. Sed anima illa prae omnibus Spiritum Dei habuit, cui Spiritus non est datus ad mensuram, ut ait loan­ nes Evangelista 6; dona igitur Spiritus Sancti sine mensura habuit; ergo et sapientiam. Omnia ergo scivit anima illa. Si enim quaedam scivit, quaedam non, non sine mensura scientiam habuit. Sed sine mensura scientiam habuit; scit igitur omnia. 1 sapientiam cum Deo trp. ABLV. quae) scit add. LMTV. 3-4 Rubrica om. BLOT. 6 me) et (om. LR) confortata est add. LMR. 11 nituntur] utuntur MV. 16 quod) que ABL, quem MR, etiam add. V, et add. W. 16-17 Deus scit trp. BMT. 18 capit) capere BM. in) etiam BMV. 19 est trp. p. Nec BLMRT, om. AX. 23 Apostoli trp. p. Inducunt LMRT. 28 ergo) igitur LMR. i Ps. 138, 6. (PL 191, 1218 B). 2 In h.L (PL 70, 985 D; CCL 98, 1244); ex Glossa Magistri in h.l. J 1 Cor. 2, 10-11. 4 l Cor. 2, 10-11. 5 | Cor. 2, 12. • loan. 3, 34; ct. supra, Dist. 13, nn. 1-2. 5 10 15 20 25 30 LIBER III. DIST. XIV. CAP. II. 91 5. Fulgentius etiam in sermone quodam » multa inducit, qui­ bus asserit animam illam rerum omnium scientiam habere, utens aucto­ ritate Apostoli dicentis2: Iri quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. — Quod etiam ratione probari potest, sic: Nihil scit aliquis, 5 quod eius anima ignoret; sed Christus, secundum omnium concessionem, omnia scit; igitur anima eius omnia scit. 6. Ad id vero quod dicunt, ‘Si omnia scit, ergo scit creare mundum vel se ipsam’, respondemus quod scientiam habet creandi mundum, sed non potentiam; et creandi animam, et scit quomodo Deus se ipsam crea­ 10 vit; habet ergo scientiam sui creatae, non sui creandae, quia non est creanda, sed creata. Cap. 2 (40). 1. Quare Deus non dedit illi potentiam omnium ut scientiam. Si vero quaeritur quare Deus non ei dederit potentiam faciendi omnia ut scien­ 15 tiam, responderi potest quia naturaliter capax est scientiae, et ideo id ei congrue datum est sine mensura, cuius ipsa naturaliter capax est. Non est autem ei datum posse facere omnia quae Deus facit, ne omnipotens, et per hoc Deus putaretur. Verumtamen forte nec potentiam faciendi omnia ei Deus praestare potuit, etsi potentiam faciendi aliqua quae non 20 facere potest. — Scit igitur anima Christi omnia quae Deus in Verbo Dei, quod liquidius et praesentitis omni creatura contemplatur ut ei unita; in quo etiam angeli et quae Dei sunt et quae futura sunt cognoscunt 3. 2. Quomodo intelligenda sint quaedam verba Ambrosii super Lucam. 25 Sed si anima illa non habet tantam potentiam quantam et Deus, nec homo assumptus tantam potentiam quantam et Deus, quomodo ergo intelligitur illud Ambrosii super Lucam 4, ubi angelus de nascituro Filio Virginis ait 5: Hic erit magnus et filius Altissimi vocabitur: « Non 4 probare potest trp, BMRT. 9-10 creavit] creaverit BMNTVW. 10 crea­ tae] creare AB. || non sui creandae] sed non potest seipsam creare Λ. 14-15 ut scien­ tiam om. OX. 17 autem om. R, add. interi. OV. 23 Ambrosii] vel Bede add. LRW. 27 Non] Ambrosius rubr. mg. AM, Ambrosius (ct add. T) Beda rubr. mg. authentica BLNOTX. 1 Immo in Epist. 14 (ad Ferrandimi), q. 3, n. 29 (PL 65, 418 D; CCL 91, 421). 2 CoL 3 Vide Lib. II, d. 11, c. 2, praesertim nn. 8-10 (tom. I, 381-383). 4 Glossa ordin. in Luc. 1, 32 (apud Lyranum V, 125a), sub nomine Bedae et Ambrosii (in rubrica marginali); est autem Bedae, In Evang., I, horn. 1 (PL 94, 11 C-D; hom. 3 in CCL 122, 16s). 5 Luc. 1, 32. 2, 3. Cap. 2, num. 1: Pars prior fundatur in Summa sent. I, c. 16 (PL 171, 1101 C; 176, 74 D). 92 LIBER 111. DIST. XV. CAP. I. ideo, inquit, erit magnus, quod ante partum Virginis magnus non fuerit, sed quia potentiam quam Dei Filius naturaliter habet, homo erat ex tempore accepturus, ut una sit persona homo et Deus ». Ecce aperte dicit quod homo erat accepturus ex tempore potentiam quam habuit Dei Filius naturaliter. 5· 3. Sed si homo accepturus erat illam potentiam, ergo vel persona, vel natura hominis. Sed persona non, quia semper habuit et habet; ergo na­ tura. Si natura, ergo anima; nam de carne constat quod accipere non posset. — Ad hoc dicimus illud esse accipiendum de persona, sed non in quantum est Dei, immo in quantum est hominis persona. Una est enim 10 persona Dei et hominis, Filii Dei et filii hominis; quae in quantum est Dei persona, semper et naturaliter omnipotentiam habuit; sed in quantum est hominis, non semper fuit. Illa ergo persona quae semper fuerat Dei, futura erat hominis persona; et secundum hoc quod futura erat hominis persona, acceptura erat ex tempore potentiam quam naturaliter et semper is habuerat in quantum Dei persona. — Secundum hanc distinctionem illud et similia sane accipi possunt; quae distinctio in pluribus quaestionum articulis est necessaria adversus quorundam perplexam verbositatem. Sed « cum de rebus constat, in verbis frustra habetur controversia 1 ». DISTINCTIO XV Cap. 1 (41). 1. De hominis defectibus quos assumpsit Christus in humana natura. Illud quoque praetermittendum non est, quod Dei Filius naturam Γιο­ ι Hanc auctoritatem tamquam Augustini accepit Magister de Summa sent., I, 15 (PL 171, 1097 D; 176, 71 B); et forsitan ex eadem rubricam adiunxit Augustinus in libro dc tri­ nitate (quae hic Invenitur in codd. ABLMNOT); non est autem Augustini in De Trinitate. Vide tamen August., Contra Academicos, 11, c. 10, n. 24; dein c. 11, n. 25: « Vetuit te [AlypiusJ, res cum constaret, de verbis movere quaestionem»; ac 111, c. 13, n. 29: «Docuit enim me [loquitur Augustinus], cum de re constat, ...de verbis non debere contendi » (PL 32, 930, 931, 949; CSEL 63, 40, 41, 68s); necnon et aptius, Epist. 238 (ad Pascentium), n. 4: · Quid est enim contentiosius, quam ubi de re constat, certare de nomine [scii, homoùsion] ?» (PL 33, 1040; CSEL 57, 536). Dist. XV: Cf. L. Ott, Untersuchungen, 213-234; necnon et idem, Walter von Mortagne und Petrus Lombardus in ihrem Verhdltnis zueinander, in Mélanges Jos. de Ghellinck 11, 649-651; utrobique ostendit Gualterum fontem esse Lombardi, mediante autem Summa seni. 1, 17 (PL 171, 1101 C - 1102 B; 176, 75 A-C), cui Magister alia quamplura adiungit. — Cap. 1, num. 1: Ex Summa sent. I, 17 (PL 171, 1101 C; 176, 75 A). LIBER III. DIST. XV. CAP. I. 5 io 15 20 25 93’ minis accepit passibilem: animam passibilem, carnem passibilem et mor­ talem. Ut enim probaretur verum corpus habere, suscepit defectus cor­ poris ': famem et sitim et hujusmodi; et ut veram animam probaretur habere, suscepit defectus animae, scilicet tristitiam, timorem, dolorem et huiusmodi. 2. Augustinus *. Omnis autem sensus animae est: non enim caro sentit, sed anima utens corpore velut instrumento. Unde Augustinus, Super Genesim, in libro ΧΠ 2: «Non corpus sentit, sed anima per corpus, quo velut nuntio utitur ad confirmandum in se ipsa quod extrinsecus nuntiatur ». Sicut ergo anima quod foris est per corpus tamquam instru­ mentum videt vel audit, ita etiam per corpus quaedam sentit mala, quae sine corpore non sentiret, ut famem et sitim et huiusmodi; unde non im­ merito defectus corporis dicuntur. Quaedam autem non per corpus, immo etiam sine corpore sentit, ut est timor et huiusmodi. Sentit igitur anima dolores, sed quosdam per instrumentum corporis, quosdam vero non *2 3. 3. Suscepit autem Christus sicut veram naturam hominis, ita et veros defectus hominis, sed non omnes. Assumpsit enim defectus poenae, sed non culpae; nec tamen omnes defectus poenae, sed eos omnes quos homini eum assumere expediebat et suae dignitati non derogabat. Sicut enim propter hominem homo factus est 4*, ita propter eum hominis defectus suscepit. Suscepit enim de nostro ut de suo nobis tribueret, ut nostrum tolleret. Suscepit enim nostram vetustatem, ut suam nobis infunderet novitatem. Simplam accepit ille vetustatem, id est poenae, ut nostram duplam consumeret, id est poenae et culpae 5. 4. Qualiter accipiendum sit illud quod ait Leo Papa. Tradit auctoriritas 6 quod « Dominus noster in se suscepit omnia infirmitatis nostrae 17-18 secP... poenae om. (hom.) OV, sed add. marg. V. > Cf. August., Epist. 137 (ad Volusianum), c. 3, n. 9 (PL 33, 519; CSEL 44, 107s). 2 Cap. 24, n. 51 (PL 34, 475; CSEL 28-1, 416). 3 Cf. August., Enarr. in Ps. 87, 4: Repleta est malis anima mea (PL 37, 1110; CCL 39, 1209); in Glossa Magistri in h.l.: «Non vitiis, sed doloribus, quibus anima carni compatitur. Non enim dolor corporis potest esse sine anima. Dolere autem anima etiam non dolente corpore potest · (PL 191, 811 D-812 A). 4 Cf. Symbolum Constantinopolitanum, in forma liturgica: «Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de caelis»; apud DS 150. s Cf. August., De Triait., IV, cc. 2-3 (PL 42, 889s; CCL 50, 163-166). 6 Cf. Sermo 63, c. 4: « Omnes enim infirmitates nostras quae veniunt de peccato, absque peccati communione suscepit » (PL 54 , 355 B). Num. 3 in fine: Cf. Glossa Lombardi in Rom. 6, 6 (PL 191, 1405 A-B), ubi ultima phrasis invenitur. — Num. 4: Auctoritas Leonis papae sumitur ex Summa sent. (loc. cit.); iam inve­ nitur apud Gualterum (cf. L. Ott, Untersuchungen, 214, n. 2; et 226, n. 36). Quatenus prae- 94 LIBER III. DIST. XV. CAP. 1. praeter peccatum ». Quod nisi accipiatur de illis tantum quae eum sumere pro nobis oportuit nec dedecuit, falsum esse probabitur. — Non enim assumpsit ignorantiam aliquam, cum sit ignorantia quaedam quae de­ fectus est nec peccatum est, scilicet ignorantia invincibilis 1. Nam vinci­ bilis peccatum est, si tamen de his est quae nobis expedit scire: sunt enim quaedam quorum scientia non affert, vel ignorantia non impedit salutem, et forte talium rerum ignorantia defectus non est. 5. Constat autem in nobis esse ignorantiam atque difficultatem vo­ lendi vel faciendi bonum, quae ad miseriam nostram pertinent. Unde Augustinus in libro 111 De libero arbitrio «Approbare, inquit, falsa pro veris, ut erret invitus, et resistente atque torquente dolore carnalis vinculi, non posse a libidinosis operibus temperare, non est na­ tura instituti hominis, sed poena damnati ». « Ex qua miseria 3 peccan­ tibus justissime inflicta liberat Dei gratia, quia sponte homo libero ar­ bitrio cadere potuit, non etiam surgere. Ad quam miseriam pertinet ignorantia et difficultas quam patitur omnis homo ab exordio nativitatis suae, nec ab isto malo quisquam nisi gratia Dei liberatur ». — Ecce evi­ denter dicit hic Augustinus ignorantiam qua quisque invitus falsa pro veris approbat, ct difficultatem qua non potest se temperare a malo, ad miseriam nostram pertinere et poenam esse hominis. Haec autem Christus non habuit; non igitur accepit omnes defectus nostrae infirmitatis praeter peccatum. 6. Quod ignorantia talis et difficultas non sit peccatum. Sed forte aliquis dicet 4 illa esse peccatum. — Cui obviat quod Augustinus tradere videtur, haec scilicet Deum inculpabiliter ante peccatum, in exor2 probabitur) probatur ABLRVW. 15 surgere) resurgere V, corr. ex resurgere A, corr. interi. In resurgere L. 18 quisque) quis BMNRTW. 1 De ignorantia vincibili et invincibili, v. Lib. II, d. 20, c. 5, n. 4; et praesertim d. 22, c. 5, nn. 1-2 (tom. I, 432, 446). Hic Magister aliquantulum sese opponit doctrinae Summae 2 Cap. 18, n. 52 (PL 32, 1296; CSEL 74, 133); mediante libro I Retractationum, c. 9, n. 5 (PL 32, 598; CSEL 36,45). 3 Au­ gust., Retract., 1, c. 9, n. 6 (PL 32, 598; CSEL 36, 46). 4 Ita auctor Summae sent., 1, 17 (PL 171, 1101 D; 176, 75 B), qui docet quod «sicuti concupiscentia peccatum est..., ita ignorantia est peccatum, et tamen non imputatur nisi negligentia sit». sent., I, 17 (PL 171, 1101 C - 1102 B; 176,75 A-C). decessores nostri (ed. 1916, p. 611) rubricam more proprio omiserant et verba Ioan. Dama­ sceni hic agnoscere censucrant, recte redarguebantur a studiosis: cf. B. Geyer, Verf asser und Ablassungszeit der sog. Summa sententiarum, in Theol. Quartalschrift 107 (1926), 92-94; et L Ott, Latersuchungen 226, n. 36; necnon et idem, Walter von Mortagne und Petrus Lomtardus, ubi supra, 651. 5 10 15 20 25 LIBER 111, DIST. XV. CAP. I. 5 10 15 2o 25 95 dio conditionis, homini potuisse indere, ut essent ei naturalia, ita in libro Retractationum1 inquiens: «Ignorantia et difficultas etiam si essent ho­ minis primordia naturalia, nec sic culpandus Deus, sed laudandus esset ». Sed si haec homo in primordio naturaliter habuisset, numquid esset in eo defectus et poenae ? Si defectus vel poena ei indita fuisset ante peccatum, iniuste cum eo agi videretur, si ante culpam sentiret poenam. — Ob hoc sane dicimus illa non fuisse defectus vel poenas, si naturaliter homini infuissent; sicut non fuit homini ante peccatum, nondum gratiam adepto, defectus sive poena non posse proficere 2. Sed postquam gratiam recepit, per quam proficere potuit et ad tempus etiam profecit, eamque culpa sua post amisit, simulque proficiendi facultatem perdidit, defectus fuit ei et poena non posse proficere, scilicet malum declinare et bonum facere. 7. Omnes igitur defectus nostros suscepit Christus praeter peccatum, quos ei conveniebat suscipere et nobis expediebat. Sunt enim plura acgritudinum genera et corporis vitia, a quibus omnino immunis exstitit. Quos enim defectus habuit, vel ad ostensionem verae humanitatis: ut timorem et tristitiam, vel ad impletionem operis ad quod venerat: ut passibilitatem et mortalitatem, vel ab immortalitatis desperatione spem nostram erigendam: ut mortem, suscepit. 8. Quod sola voluntate illos defectus suscepit, non necessitate con­ ditionis suae *. Hos autem defectus non conditionis suae necessitate, sed miserationis voluntate suscepit 3. Veros quidem habuit defectus, sicut et nos, sed non eadem causa. Nos enim ex peccato originali hos defectus trahimus, sicut Apostolus insinuat dicens 4: Corpus quidem propter peccatum mortuum est, id est necessitatem moriendi habet in se. Christus autem non ex peccato huiusmodi habuit defectus, quia sine peccato est 5 vel... fuisset] et... fuissent LN. 27 miserationis] sue add. LNR. i Lib. I, c. 9, n. 6 (PL 32, 598; CSEL 36, 46). I, 450-452). 2 Cf. Lib. II, d. 24, c. I (torn. 3 August., Enarr. in Ps. 87, 4: « Hos autem humanae infirmitatis affectus, sicut ipsam carnem... ac mortem... non conditionis necessitate, sed miserationis voluntate suscepit» (PL 37, 1111; CCL 39, 1209); in Glossa Lombardi super h.l. (PL 191, 812 A-B). 4 Rom. 8, 10; Glossa Magistri in h.l.: mortuum, « id est habens in se necessitatem moriendi » (PL 191, 1436 C); inde et Sent. II, d. 19, c. 2, n. 1 (tom. I, 422). Num. 8: Fontes satis indicantur in notis textui appositis. Cf. etiam Hugo de S. Victore, De sacramentis Christianae fidei II, I, c. 7 (PL 176, 389 D), qui tamen inter fontes non est annumerandus. Ό6 LIBER HI. DIST. XV. CAP. I. conceptus et natus et in terris conversatus i. Sed ex sola miserationis voluntate de nostro in se transtulit veram infirmitatem, sicut accepit veram carnem; quam sine omni infirmitate assumere potuit, sicut absque culpa eandem suscepit. 9. Auctoritatibus probat Christum secundum hominem vere dolores sensisse et timuisse, contra quosdam hoc negantes. Sed quia nonnulli 2 de sensu in passione humanitatis Christi male sensisse inveniuntur, as­ serentes similitudinem atque imaginem passionis et doloris Christum hominem pertulisse, sed nullum omnino dolorem vel passionem sensisse, auctoritatum testimoniis, eos convincentes, indubitabile faciamus quod supra diximus. 10. Propheta Isaias dicit 3; Vere languores nostros ipse tulit, et dolores nostros ipse portavit. Et Veritas ipsa in Evangelio 4 ait: Tristis est anima mea usque ad mortem; ubi etiam legitur 5: Coepit lesus pavere et taedere. — Propheta etiam ex persona Christi ait 6: Repleta est malis anima mea. Quod exponens Augustinus7 ait: « Non vitiis et peccatis, sed hu­ manis malis, id est doloribus repleta fuit anima Christi, quibus ipsa com­ patitur carni. Non enim dolor corporis potest esse sine anima; dolere autem anima etiam non dolente corpore potest. Hos autem humanae infirmitatis affectus, sicut ipsam carnem ac mortem, non conditionis necessitate, sed miserationis voluntate suscepit ». 11. Ambrosius etiam in libro III De Trinitate8 sic ait: «Scrip­ tum est9: Pater, si possibile est, transeat a me calix iste. Timet ergo Chri9 pertulisse] pretulissc MTWL 12 dicit) dixit B, ait NX. 14 pavere et tae­ dere trp. BMOTVW. 16 alt] inquit BMNRTX. 22 libro III trp. NRVX. 1 Vide supra, Dist. 3, c. 4, n. 1; resp. Baruch 3, 38: Postea in terris visus est, et cum ho­ minibus conversatus est. Quod sequitur in hoc numero in parte invenitur in Glossa Magistri in Ps. 93, 15 (PL 191, S71 A-B); ex August, in h.l. (PL 37, 1208; CCL 39,1321). 2 Haec accusatio iam invenitur in De sacramentis Magistri Hugonis, ut infra notatur. 3 Isai. 53,4. * Matth. 26,38. 5 Mare. 14,33. e Ps. 87, 4. 7 In h.l., n. 3 (PL 37, HlOs, CCL 39, 1209). « Id est De fide, et rectius lib. II, c. 5, nn. 41,43-44 (PL 16(1845], 567s; CSEL 78, 70s). ’ Matth. 26, 39. Num. 9 Hic econtra Magister se convertit ad Hugonis De sacramentis II, 1, c. 7 (PL 176 , 390 C), ut errorem quorumdam vituperet. De quo, cf. L. Ott, Untersuchungen, § 14: Walters (von Aforfagnc] Brief an Magister Alberich Uber die Traurigheit und Todes/urcht Christi, 213-234. — Num. 10: Prima auctoritas, Isaiae scilicet, invenitur apud Hugonem; secunda, In Evangelio, sumitur de Summa sent. 1, 17 (PL 171. 1102 A; 176, 75 C). Quod sequitur, ex Augustino, iam exstat in Magistri Glossa in Ps. 87, 4 (PL 191, 811 D -812 A).— Num. 11-12: Auctoritates Ambrosii et pseudo-Hieronymi (suggerente forsitan Summa sent., locis cit.) 5 10 15 20 97 LIBER III. DIST. XV. CAP. 1. 5 io is 20 25 stus, et dum Petrus non timet, Christus timet. Petrus dixit 1; Animam meam pono pro te; Christus dixit 2; Anima mea turbatur. Utrumque verum est et rationis plenum: quod et ille qui est inferior non timet, et ille qui superior est gerit timentis affectum». — Idem in eodem > «Ut homo turbatur, ut homo flet, ut homo crucifigituri*4*». «Per naturam hominis et taediavit et resurrexit 5 ». « Non turbatur eius virtus, non turbatur eius divinitas, sed turbatur anima 6*: secundum humanae fragilitatis as­ sumptionem turbatur. Nam qui suscepit animam, suscepit etiam animae passionem: non enim eo quod Deus erat, aut turbari, aut mori posset ». — Idem in eodem ?: «Suscepit tristitiam meam. Confidenter tristitiam nomino, qui crucem praedico. Ut homo habuit tristitiam, quam meo suscepit affectu: mihi compatitur, mihi tristis est, mihi dolet. Ergo pro me et in me doluit, qui pro se nihil habuit quod doleret. Doles igitur, Domine lesu, mea vulnera, non tua, quia tu non pro te, sed pro me doles». 12. H i e r o n y m u s quoque in Explanatione fidei 8 ait: « Nos ita dicimus hominem passibilem a Dei Filio susceptum, ut deitas impassibilis permaneret. Passus est enim Filius Dei, non putative, sed vere, omnia quae Scriptura testatur secundum illud quod pati poterat, scilicet secun­ dum substantiam assumptam. Licet ergo persona Filii susceperit passibilem hominem, ita tamen eius habitatione secundum suam substantiam nil passa est, ut tota Trinitas, quam impassibilem necesse est confiteri ». — His aliisque auctoritatibus perspicuum fit Christum vere passibilem as­ sumpsisse hominem, atque in eo defectus et affectus nostrae infirmitatis suscepisse, sed voluntate, non necessitatis conditione. 13. Hic ponit quae praedictis adversari videntur. Quaedam tamen reperiuntur in Sanctorum tractatibus, quae praemissis adversari viden6 resurrexit] Christus add. ALO. suscepit BLMRT, quod core. R. i loan. 13, 37. 2 loan. 12, 27. 18 scilicet] id est L, om. OX. 19 susceperit] J Cap. 7, η. 56 (PL 16 11854], 571 A; CSEL 78, 75s); secunda sententia (Per... resurrexit), ibid.,c. 8, n. 59 (572 A; 77). 4 Kesp. Ioan. 12, 27; Luc. 19, 41; Matth. 27, 35. 5 Resp. Mare. 14, 33 et 16, 6. 6 Ioan. 12, 27. 7 Cap. 7, nn. 53-54 (PL 16 [1854], 570 C-D; CSEL 78, 74s). 8 Id est Pelagius, Libellus fidei, n. 5 (PL 45, 1717). trahuntur ex originalibus. Quoad priinain cf. L. Ott, Walter von Mortagne und Petrus Lom­ bardus, in Mélanges J. de Ghellinck II, 651, n. 13. — Num. 13: Introducitur verbis Summae sent. I, 17 (PL 171,1102 B; 176, 75 D), ubi statim proponuntur verba Hieronymi, ut in fine huius paragraph!. Quod Augustinus tradere videtur invenitur apud Glossam in Ps. 21, 3 (PL 191, 227 B-D); sed ut iam indicatur in nostris Prolegomenis ad Tom. I, 60·, ille passus nihil Lomb. II. 7 98 LIBER II. DIST. XV. CAP. H. tur. Nam super illum locum Psalmi 1; Clamavi et non exaudies, Augu­ stinus2 tradere videtur Christum nec vere timuisse, nec vere tristatum esse, sic dicens: « Quomodo hoc dicit qui peccatum non fecit nec inventus est dolus in ore eius 3 ? Sed de nobis, corpore suo, hoc dicit; corporis enim sui, id est Ecclesiae, gerebat personam. Sicut et alibi, cum dixit 4 : Tran- 5 seat a me calix iste, pro nobis loquitur. Nisi forte putatur timuisse mori. Sed non vere timebat Dominus pati, tertia die resurrecturus, cum arderet Paulus dissolvi et esse cum Christo Non enim fortior est miles quam imperator. Miles ergo coronandus gaudet mori, et Dominus coronaturus timet mortem ? Sed infirmitatem nostram repraesentans, pro suis infirmis, 10 qui timent mori, haec dixit: vox illorum erat ». — Hieronymus etiam ait 6: « Erubescant, qui putant Salvatorem timuisse mortem, et passionis pavore dixisse 7: Transeat a me calix iste ». Cap. 2 (42). is 1. Determinatio auctoritatum. Ne autem in sacris litteris aliqua adversa diversitas esse putetur, harum auctoritatum verba in hunc mo­ dum accipienda dicimus: ut non veritatem timoris et tristitiae vel pro­ passionem, sed timoris et tristitiae necessitatem et passionem a Christo removisse intelligantur. — Habuit enim Christus verum timorem et 20 tristitiam in natura hominis, sed non sicut nos, qui sumus membra eius. Nos enim causa peccati nostri his defectibus necessario subiacemus, et in nobis sunt isti defectus secundum propassionem et passionem; sed in Christo nonnisi secundum propassionem. 2. De propassione et passione timoris vel tristitiae *. Sicut enim in pec- 25 catis gradus quidam notantur propassio et passio 8, ita et in his poenalibus O Nisi) ubi ALR. 8 fortior est trp. BRT. 25 vel) et ATX. 1 Ps. 21, 3. 2 Enarr. II in Ps. 21, n. 4 (PL 36, 172s; CCL 38, 123); vide etiam Enarr. in Ps. 93, 15, n. 19 (PL 37,12O7s; CCL 39,1319ss); et etiam infra, c. 2, n. 4. 3 1 Pe­ tri 2, 22. 4 Matth. 26, 39. 5 Phil. 1, 23. 6 In Matth. 26, 1 (PL 26(1845], 190 B). 7 Matth. 26, 39. 8 Quae distinctio Hieronymi est, In Matth. 5, 28: «Inter pathos et propatheian, id est, inter passionem et propassionem, hoc interest, quod passio re­ putatur in vitium; propassio, licet initii culpam habeat, tamen non tenetur in crimine · (PL 26 [1845], 38 C). De qua cf. Lib. II, d. 33, c. 5, n. 5 (tom. I, 524); et Glossa ordin. in h.l. (apud Lyranum V, 20c). aliud videtur quam summarium praesentis quaestionis occasione factum lectionis publicae eiusdem Glossae. — Idem dicendum videtur de quibusdam verbis in num. 1 sequentis ca­ pituli (cf. eadem Prolcgom., p. 60·, nota 3). 99 LIBER III. DIST. XV. CAP. II. 5 io is 20 25 affectibus. Afficitur enim quis interdum timore vel tristitia, ita ut mentis intellectus non inde moveatur a rectitudine vel Dei contemplatione, et tunc propassio est. Aliquando vero movetur et turbatur, et tunc passio est. 3. Hieronymus *. Christus vero non ita fuit turbatus in anima timore vel tristitia, ut a rectitudine vel Dei contemplatione aliquatenus declinaret: secundum quem modum intelligitur, cum dicitur non timuisse vel tristis fuisse. Unde Hieronymus, Super Matthaeum i, ubi le­ gitur: Coepit contristari et moestus esse: « Ut veritatem, inquit, probaret assumpti hominis, vere contristatus est; sed non passio eius dominatur animo, verum propassio est. Unde ait: Coepit contristari. Aliud est enim contristari, aliud incipere contristari », quod est, aliter contristatur quis per propassionem, aliter per passionem. Ideoque, secundum hanc distinctio­ nem aliquando dicitur Christus non vere timuisse, aliquando vere timuisse, quia verum timorem habuit et tristitiam, sed non secundum passionem neque ex necessitate conditionis. 4. Augustinus, Super Psalmum *. Unde Augustinus, ex his causis volens assumi dictorum intelligentiam, dicit Christum non vere timuisse vel tristatum esse, et in continenti veram tristitiam habuisse, his verbis 2: « Infirmos in se praesignans Dominus ait 3; Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste. Non enim vere timebat Dominus pati, tertia die resurrecturus, cum ardcret Paulus dissolvi et esse cum Christo 4. Iste gaudet coronandus, et tristis est Dominus coronaturus?» Ecce hic videtur tristitiam et timorem a Christo removere. — Continuo autem subiunxit 5: « Sed tristitiam sic assumpsit quomodo carnem. Fuit enim tristis, ut Evangelium dicit. Si enim non tristis fuit, cum Evangelium dicat 6: Tristis est anima mea etc., ergo et quando dicit 7: Dormivit lesus, non dormivit; vel quando dicit 8 manducasse, non manducavit: et ita nihil 17 dictorum intelligentiam trp. ALR. 27 dicit] dicitur AL, eum add. V (interi.) X. 1 In c. 26, 37 (PL 26 [1845], 197 A-B); eadem in Glossa ordiri, in h.I. (apud Lyranum, V, 80a), ubi ultima verba (Aliud est enim etc.) omittuntur. 2 Enarr. in Ps. 93, 15, n. 19 (PL 37, 1206, 1207s; CCL 39, 1319s); axioma « ex causa assumenda est intclligentia dictorum», Hilarii est; cf. tom. I, 619b, s.v. Intelligcntia. 3 Matth. 26, 39. 4 Phil. 1, 23. 5 August., Le. (1208; 1321). 6 Matth. 26, 38; Marc. 14, 34. 7 Matth. S, 24. 8 Luc. 14, 1. Num. 3: Cf. Summa sent. I, 17 (PL 171, 1102 A-B; 176, 75 C-D). — Num. 4: Ex Glossa Magistri in Ps. 93, 15 (PL 191, 870 D - 871 B); ex parte invenitur in Surnma sent., unde su­ mitur prima conclusio: « Ecce hic... removere ». 100 LIBER III. DIST. XV. CAP. III. sanum relinquitur, ut dicatur etiam quia corpus non erat verum. Quidquid ergo de illo scriptum est, verum est et factum est. Ergo tristis fuit; sed voluntate tristitiam suscepit veram, quomodo voluntate carnem veram ». — Aperte noscis eundem sibi in his verbis contradicere, nisi varias dicto­ rum discerneret causas ex quibus intelligentia verborum assumenda est; si 5 enim discernatur intelligentiae causa praedictorum verborum, nihil occurrit contradictionis 1. Cap. 3 (43). 1. De quibusdam Hilarii capitulis valde obscuris quae videntur com­ muni sententiae obviare. Verumtamen magis movent ac difficiliorem af- 10 ferunt quaestionem verba Hilarii, quibus videtur tradere ictus et vulnera et huiusmodi sic in Christum incidisse, ut passionis dolorem non incuterent; sicut telum tractum per aquam vel ignem vel aera, ea facit quae et cum trahitur per corpora animata, quia perforat et compungit, non tamen dolorem ingerit, quia non sunt illae res capaces doloris. Ita is et corpus Christi sine sensu poenae vim poenae excepisse dicit, quia sicut corpus nostrum non habet talem naturam ut valeat calcare undas, ita corpus Christi dicit non habuisse naturam nostri doloris, quia non habuit naturam ad dolendum. 2. Ait enim sic in X libro De Trinitate-: «Unigenitus Deus horni- 20 nem verum secundum similitudinem nostri hominis, non deficiens a se Deo, sumpsit: in quo quamvis aut ictus incideret, aut vulnus descenderet, I relinquitur] relinquetur BLMTW, quod corr. L. 4 Aperte] Ecce praem. LRX. 9 valde om. AMNRW. add. marg. T. 15 capaces doloris trp. BLMRTV. 2 Ergo] et add. BLMT. 9-10 communi] huic V, om. O, 1 Dc principio hic enuntiato, cf. Lib. I, d. 25, c. 2, n. 1 (I, 192). 361 A - 363 A). 2 Num. 23 (PL 10, Capp. 3-4: Textus Hilarii saltem in parte iam a tempore Abaclardi vulgati (Sic et non, c. 80; PL 178, 1458) controversiam suscitaverunt post Consistorium Remense (de quo cf. Proleg. ad tom. I, 28·-30 *), ut apparet ex serie epistolarum inter Philippum de Harveng et loannem praepositum (PL 203, 34 D - 66 C, 170 A - 174 C). Circa argumentum, cf. X. Lc Ba­ chelet, Hilaire (saint), In DThC VI (Paris 1913), 2438-2449, et bibliogr., 2462; G. P. Sijen, La possibilité du Christ chez Philippe de Harveng, in Analecta Praemonstratensia 14 (1938) 189-208; necnon et A. M. Landgraf, Die Sterblichkeit Christi in Dogmengeschichte 11-1, 226ss. — Hic oportet notare quod contra divisionem ab Alexandro de Hales introductam (cf. Glossa in librum III, Quaracchi 1954, 6-7) S. Bonaventura hie, ad cap. 3, initium ponit Distinctio­ nis XVI (cf. Comm, in Tertium Librum Sent., cd. Quaracchi 1887, 345, et nota 1 Pp. Edito­ rum ibidem). LIBER III. DIST. XV. CAP. III. 5 10 15 20 30 101 aut nodi concurrerent, aut suspensio elevaret, afferrent quidem haec im­ petum passionis, non tamen dolorem passionis inferrent. Ut telum ali­ quod aquam perforans, vel ignem compungens, vel aëra vulnerans, omnes quidem has passiones naturae suae infert: ut foret, ut compungat, ut vulneret; sed naturam suam in haec passio illata non retinet, dum in natura non est vel aquam forari, vel pungi ignem, vel aëra vulnerari, quamvis naturae teli sit et vulnerare et compungere et forare. Passus quidem Christus, dum caeditur, dum suspenditur, dum moritur; sed in corpus irruens passio nec non fuit passio; non tamen naturam passionis exercuit: dum et poenali mysterio poena desaevit, et virtus corporis sine sensu poenae vim poenae in se desaevientis excepit. Habuit sane illud Domini corpus doloris nostri naturam, si corpus nostrum id naturae habet ut calcet undas et fluctus desuper eat, nec clausae domus obstaculis arceatur. (Hic intende ! ♦) At vero si Domini corporis solum ista natura sit, ut feratur in humidis et sistat in liquidis et structa transcurrat, quid per naturam humani corporis carnem ex Spiritu conceptam iudicamus ? Caro illa de caelis est, et homo ille de Deo est; habens ad patiendum corpus, et passus est, sed naturam non habens ad dolendum ». 3. Idem in eodem k «Videamus an ille passionis ordo infirmitatem in Domino doloris permittat intelligi. Dilatis enim causis ex quibus metum Domino haeresis adscribit, res ipsas ut gestae sunt conferamus. Nec enim fieri potest ut timor eius significetur in verbis, cuius fiducia contineatur in factis. Timuisse igitur, haeretice, passionem videtur ? Sed ob igno­ rantiae huius errorem Petrus et satanas et scandalum est i2. Anne timuit qui armatis obvius prodiit ? et in corpore eius infirmitas fuit, ad cuius occursum consternata persequentium agmina supinatis corporibus con­ ciderunt 3 ? (Intellige ! *) Quam igitur infirmitatem dominatam huius corporis credis, cuius tantam habuit natura virtutem ? Sed forte dolorem vulnerum timuit ? Quem, rogo, o tu dominicae infirmitatis assertor, pe­ netrantis carnem clavi habuit terrorem, qui excisam aurem solo restituit attactu 4 ? Producens haec aurem manus clavum dolet ? Et sentit vulnus, 4 ut foret] perforet V, ut perforet L. i| compungat] pungat AO. 5 haec] hoc BLX. 7 compungere] pungere O, corr. in pungere R. I| forare] perforare BV. 8 Christus] est add. L Hit., add. interi. V. 9 non2] si M, nec V Hit., corr. ex nec A. 10 mysterio] ministerio Hil., vel mini. add. marg. N, corr. interi, in ministerio, sed tunc dei. correctionem R. 13 fluctus trp. post cat LRV. || desuper eat om. O. 14 Hic intende ! om. NVW. 16 Spiritu] sancto add. NOVW. 27 Intellige! om. LRVW. 2 Resp. Matth. 16, 23: Vade post me, sa­ 3 Resp. loan. 18, 4-6. 4 Vide Luc. 22, 51. i Num. 26-28 (PL 10, 366 C-368 A). tana; scandalum es mihi. 102 LIBER III. DIST. XV. CAP. IV. qui alteri dolorem vulneris non reliquit ? Pungendae carnis metu tristis est, cuius attactu caro post caedem sanatur ? » 4. Item i: « Collatis igitur dictorum gestorumque virtutibus, de­ monstrari non est ambiguum in natura corporis eius infirmitatem cor­ poreae naturae non fuisse, et passionem illam, licet corpori illata sit, non tamen naturam dolendi corpori intulisse. Quia licet forma corporis nostri esset in Domino, non tamen vitiosae infirmitatis nostrae forma erat in corpore quod ex conceptu Spiritus Sancti Virgo progenuit ». 5. Audisti, lector, verba H i I a r i i, quibus dolorem excludere vi­ detur. Sed si excussa sensus et impietatis hebetudine, praemissis diligenter intendas atque ipsius scripturae circumstantiam inspicias, dicto­ rum rationem atque virtutem percipere utcumque poteris, et intelligcntiam arguere non attentabis. I ntelligitur enim ea ratione dixisse dolorem passionis in Christum non incidisse, et virtutem corporis Christi excepisse vim poenae sine sensu poenae, quia causam et meritum doloris in se non habuit. Quod videtur notasse ubi ait 2; ‘non habens naturam ad dolendum’. Et ideo non indicanda est caro illius secundum naturam nostri corporis. Nec in eo etiam dominium habuit passio λ Ita etiam non habuit naturam ad timendum vel tristandum, quia non habuit talem naturam, in qua esset causa timoris vel tristitiae, itaque necessitas timendi non fuit in eo, sicut est in nobis; nec natura doloris fuit in eo sicut est in nobis. 5 10 15 20 6. Hilarius In libro De synodo 4: « Cuin haec passionum genera infirmitatem carnis afficiant, Deus tamen Verbum, caro factus, non potuit a se demutabilis esse patiendo. Verbum enim quod caro factum est 5, licet se passioni subdiderit, non tamen demutatum est passibilitate patiendi. Nam pati potuit et passibilis esse non potuit, 25 quia possibilitas naturae infirmae significatio est; passio autem eorum est quae sunt illata perpessio ». Cap. 4 (44). De tristitia Christi et eius causa secundum eundem. — Hilarius *. Tristitiam tamen in eo fuisse consequenter asserit, sed causam eius exsti- 30 tisse non suam mortem, sed defectum Petri et aliorum Apostolorum. 5 corpori illata trp. BLMRT Hit. 22-21 Notula om. ANOV; marg. ponitur m L ad init cap. J, in M ad finem cap. 2, in R ad in finem n. 3 tertii cap., in X hic seu potius ad initium cap 4; in summo folio T, ad c. 3; in tertia columna in B iuxta c. 4, tn W ad cap. 3t n. 2. 22 Hilarius... synodo om. BMX. passionum] passionis BX. 29 Rubricae om. LRW. i Hilarius, ibid., n. 35 (PL 10, 371 A-B). i2 Supra, in fine num. 2. 3 item, in medio η. 2. 4 De synodis, η. 49 (PL 10, 516 B-C); de usu huius libri ex parte Ma­ gistri, side Proleg. ad tom. I, pp. 121 es. 5 loan.l, 14. LIBER III. DIST. XVI. CAP. I. 103 — Dicit enim Christum non propter mortem, sed usque ad mortem tristem fuisse, his verbis1: «Interrogo quid sit tristem esse usque ad mortem 2. Non enim eiusdem significationis est tristem esse ‘propter mortem’ et 'usque ad mortem’, quia ubi ‘propter mortem’ tristitia est, illic mors 5 causa tristitiae est; ubi vero tristitia ‘usque ad mortem’ est, mors non tristitiae causa est, sed finis. Adeo autem non propter mortem suscepta est tristitia, ut sit destituta per mortem ». « Non 3 ergo sibi tristis est, sed illis qui in scandalo per infirmitatem carnis erant futuri: quos monet orare ne inducantur in tentationem 4, qui ante polliciti erant se non scan10 dalizari 5 »>. DISTINCTIO XVI Cap. 1 (45). 1. An in Christo fuerit necessitas patiendi et moriendi, quae est de­ fectus generalis. Hic oritur quaestio ex praedictis ducens originem. Dictum 15 est enim supra 6 quod Christus in se nostros defectus suscepit, praeter peccatum. Est autem hominis generalis quidem defectus qui peccatum non est, scilicet necessitas patiendi vel moriendi: unde corpus nostrum non tantum mortale, sed etiam mortuum dicitur 7, quia non tantum aptitudinem moriendi, sed etiam necessitatem habet. Ideo quaeritur 20 utrum necessitas talis in Christi corpore fuerit. — Quod mortalitas ante peccatum non fuit In homine defectus. De aptitudine enim moriendi, quod in eo fuerit, ambiguum non est. Quae etiam ante peccatum in homine fuit, quando aliquis in eo non fuit defectus: nec igitur mortalitas illa tunc in eo fuit defectus, quia naturae ei erat. — An illa modo sit in nobis de25 fectus. Unde etiam quidam talem mortalitatem in nobis non esse defectum 16 quidem] quidam ARV. 20 corpore] carne ABW, vel carne add. interi. V. 20-21 Rubrica om. LVW. 24 ei] eius NV, corr. in eius OL 24-25 Rubrica om. LVW. i Hilarius, De Trinit., X, n. 36 (PL 10, 371 C-372 A). 3 Ibid., n. 37 (373 B). 2 RCsp. Matth.26, 38. 4 Matth. 26, 41: Orate ut non intretis in tentationem. 5 Matth. 26,33-35: Ego nunquam scandalizabor... Similiter et omnes discipuli dixerunt. 15, c. I, n. 3. ’ Rcsp. Roni. 8, 10. 6 In Dist. Dist. XVI: Cf. Λ. M. Landgraf, Dic Sterblichkeit Christi, in Dogmengeschichte 11-1, 199272, praesertim 246ss. — Cap. 1, num. 1, fundatur super Libr. II, d. 19, cc. 1-4 (torn. 1, 421-424). 104 LIBER III. DIST. XVI. CAP. non improbe tradunt, sed necessitatem moriendi vel patiendi. Quae etiam mortalitas dicitur vel passibilitas: dicitur enim homo nunc passibilis vel mortalis non modo propter aptitudinem, sed etiam propter necessita­ tem i. — An anima Christi habuit necessitatem patiendi. Sed numquid hic defectus fuit in Christi carne ? Anima quoque eius, cum passibilis exstiterit ante mortem, numquid necessitatem patiendi habuit ? Si enim ne­ cessitas patiendi vel moriendi fuit in Christo, non videtur sola voluntate miserationis defectus nostros accepisse. 2. Solutio *. Ad quod dici potest Christum voluntate, non necessi­ tate suae naturae, hos defectus sicut alios accepisse, scilicet necessitatem patiendi in anima, simul autem patiendi et moriendi in carne. Verum hanc necessitatem non habuit ex necessitate suae conditionis, quia a peccato immunis, sed ex sola voluntate accepit 2 de nostra infirmitate, ponens tabernaculum suum in sole 3, scilicet sub temporali mutabilitate et labore. — Unde super Epistolam ad Hebraeos auctoritas 4 dicit quod sicut hominibus aliis iure et lege naturae statutum est semel mori, ita et Christus eadem necessitate et iure naturae semel oblatus est, et non saepe. Nec ideo dicit ‘iure naturae’, quod ex natura suae conditionis hunc de­ fectum traxerit; qui etiam non provenit nobis ex natura secundum quod prius est instituta, sed ex ea peccato vitiata 5. Et ideo dicitur hic defectus naturalis, quia quasi pro natura inolevit 6 in omnibus diffusus. 3 etiam) et BMRT. pisse] suscepisse BMT. 4 Rubrica om. LVW. 9 Solutio om. LRVW. 20 est] in nobis add. L, nobis add. R. 10 acce­ i Cf. Dist. 15, c. 1, n. 8; ct etiam Lib. II, d. 19, c. 2 (tom. I, 422s). 2 Glossa ordiri. in Hcbr. 9, 27: « Non est intelligcndum quod aliqua peccati sui necessitate oblatus sit... imo sola voluntate (cod. I 203c; m 180 b; apud Lyranum, VI, 51c); apud Magistrum in h.I. (PL 192, 478 A). 3 Resp. Ps. 18, 6. Cf. Glossa Magistri in h.I.: « /n sole, in tempore, quia carnem assumpsit temporalibus vicissitudinibus subiectam... Vel in sole, id est in labore * (PL 191, 208 D-209 A). 4 Glossa interi, in Hcbr. 9, 27-28: E/ quemadmodum statutum est (lege naturae) hominibus semel mori... sic et (eadem necessitate et iure naturae) Christus semel oblatus est (cod I 203 v; m 180r; apud Lyranum, VI, 151 v); idem apud Magistrum in h. 1. (PL 192, 478 A). 5 Cf. Sent. Il, d. 30, c. 7, nn. 3-4 (tom. I, 499). 6 cf. August., /n loan., tr. 44, n. 1: «Caecitas contigit in primo homine per peccatum, de quo omnes originem duximus, non solum mortis sed etiam iniquitatis... Quandoquidem Apostolus... dicit: Fuimus et nos aliquando natura filii irae (Eph. 2, 3]... Si filii irae, filii vindictae, filii poenae, filii gehennae. Quomodo natura, nisi quia peccante primo homine, vitium pro na­ tura inolevit ? » (PL 35, 1713s; CCL 36, 381); in Glossa Magistri in Eph. 2,3 (PL 192, 180 D 181 A); ex Floro in h.I., 569-570. Num. 2: Circa formulam: < voluntate, non necessitate ·, cf. (praeter notas supra ad ipsum textum positas) A. M. Landgraf, art. cit., 200ss; O. Lottin, Psych, et morale, V, 214 5 10 15 20 IJBER HI. DIST. XVII. CAP. I. 105 Cap. 2 (46). 5 10 15 De statibus hominis et quid de singulis Christus accepit. Et est hic notandum Christum de omni statu hominis aliquid accepisse, qui omnes venit salvare*1. Sunt enim quatuor status hominis: primus ante peccatum, secundus post peccatum et ante gratiam, tertius sub gratia, quartus in gloria. De primo statu accepit immunitatem peccati; unde Augusti­ nus2, illud loannis evangelistae exponens: Qui desursum venit, super omnes est, dicit Christum venisse desursum, « id est de altitudine huma­ nae naturae ante peccatum, quia de illa altitudine assumpsit Verbum Dei humanam naturam, dum non assumpsit culpam, cuius assumpsit poe­ nam ». Sed poenam assumpsit de statu secundo et alios defectus; de tertio vero gratiae plenitudinem; de quarto non posse peccare et Dei perfectam contemplationem. Habuit enim simul bona viae quaedam et bona pa­ triae, sicut et quaedam mala viae. DISTINCTIO XVII Cap. 1 (47). 20 Si omnis Christi oratio vel voluntas impleta sit. Post praedicta con­ siderari oportet utrum Christus aliquid voluerit vel oraverit, quod factum non sit. Hoc enim aestimari potest per id quod ipse ait 3; Pater, si pos­ sibile est, transeat a me calix iste; verumtamen non quod ego volo, sed quod tu vis. Hic namque voluntatem suam a Patris voluntate discernere videtur. 21 quod*] sicut LRV. || quod1] sicut LR. 22 vis om. LRX. 1 Resp. Matth. 18, 11: Venit enim Filius hominis salvare quod perierat; cf. H Cor. 5, 15: pro omnibus mortuus est Christus. 2 Glossa ordin. in Ioan. 3, 31 (apud Lyranum, V, 196c); ex Ioan. Scoto Eriug., in h.I. (PL 122, 328 B-C). 3 Matth. 26, 39. (Guill. de Campellis); et Hugo de S. Victore, De sacramentis II, 8, c. 3 (PL 176,463 B). Forsitan fons invenitur in Glossa Alcuini (seu pseudo-Ambrosiastri) in h.I.: «voluntarie, et non ne­ cessarie » (PL 100, 1076 C); de qua Glossa, cf. Proleg. ad tom. I, p. 80*. Cap. 2: De quattuor statibus, cf. Lib. II, d. 25, c.6 (tom. 1, 464), ubi fontes indicantur, et Magister in Rom. 8, 11 (PL 191, 1437 C; ubi rubricam vel commutavit vel male interpre­ tatus est Richardus editor), ex Aug., De diversis quaestionibus 83, q. 66, n. 3 (PL 40, 62). Plura inveniuntur apud A. M. Landgraf, Dogmengeschichte 11-1, 246ss, et 352ss. Dist. XVII, capp. 1-2: Fons quaestionis, Summa sent. I, 17 (PL 171, 1102 C - 1103 A; 176, 76 A-B), quae dependet a libello seu epistola Hugonis, De quatuor voluntatibus in Christo (PL 176, 841 B - 846 C). Cf. L. Ott, Untersuchungen, 385-404, ubi agitur de Lombardo, 400s. 106 LIBER III. DIST. XVII. CAP. II. Cap. 2 (48). I. De voluntatibus Christi secundum duas naturas. Quocirca ambi­ gendum non est diversas in Christo fuisse voluntates iuxta duas naturas, divinam scilicet voluntatem et humanam. Et humana voluntas est af­ fectus rationis, vel affectus sensualitatis; et alius est affectus animae seeundum rationem, alius secundum sensualitatem; uterque tamen dicitur humana voluntas. Affectu autem rationis id volebat quod voluntate di­ vina, scilicet pati et mori; sed affectu sensualitatis non volebat, immo refugiebat. 2. Non tamen in eo caro contra spiritum vel contra Deum concupiscebat, quia ut ait Augustinus1, «non nullum est vitium cum caro concupiscit adversus spiritum 2 ». « Caro 3 autem dicta est concupi­ scere, quia hoc secundum ipsam agit anima; sicut anima per aurem audit et per oculum videt ». « Caro 4 enim nihil nisi per animam concupiscit; sed concupiscere dicitur, cum anima carnali concupiscentia spiritui reluctatur », habens « carnalem5 delectationem de carne et a carne adversus delectationem quam spiritus habet». «Ipsius autem carnalis concupi­ scentiae causa non est in anima sola, nec in carne sola: ex utroque enim fit, quia sine utroque delectatio talis non sentitur ». Talis igitur rixa ta­ lisque concertatio in anima Christi nullatenus esse potuit, quia carnalis concupiscentia ibi esse nequit. Dei etiam voluntas erat, et rationi pla­ cebat, ut id secundum carnem vellet, quatenus veritas humanitatis in eo probaretur. Nam qui hominis naturam suscepit, quae ipsius sunt subire debuit. 7 Affectu] Affectus AO. 14 et om. ANO. 21 nequit] nequivit MNTVW. » De civit. Dei, XIX, c. 4, n. 3 (PL 41, 629; CSEL 40-11, 375; CCL 48, 665). 2 Gal. 5, 17. 3 August., De Genesi a Utt., X, c. 12, n. 21 (PL 34, 416s; CSEL 28-1, 310). * August., De continentia, c. 8, n. 19 (PL 40, 361; CSEL 41, 163). 5 De Genesi ad Utt., X, c. 12, n. 20 (PL 34, 416; CSEL 28-1, 309), ubi et textus immediate sequens. Cap. 2, num. 1-2: Vide Lomb. Glossam in Ps. 21, 7, quae dependet ab hac quaestione; aliud enim non est, ut nobis videtur, quam quaestionis resumptio Glossae adiuncta occasione lectionis eius publicae (cf. Prolog, ad tom. I, 60 *s). Auctoritates autem Augustini contextae sunt sine rubricis ex Glossa in Gal. 5, 17 (PL 192, 158 B-C); omnes iam inveniuntur apud Horum in h.l. (548s). 5 io is 20 107 LIBER III. DIST. XVII. CAP. Π. 5 10 15 20 3. 1 deoque, sicut in nobis duplex est affectus, mentis scilicet et sen­ sualitatis 1, ita et in eo debuit esse geminus affectus, ut mentis affectu vellet mori, et sensualitatis affectu nollet, sicut in viris sanctis fit. Petro enim ipsa veritas dicit 2: Cum senueris, extendes manus tuas, et alius praecinget te et ducet te quo tu non vis, scilicet ad mortem. Quod exponens Augustinus3, dicit quod Petrus « ad illam molestiam nolens est ductus: nolens ad eam venit, sed volens eam vicit; et reliquit affectum infirmitatis quo nemo vult mori, qui adeo est naturalis, ut eum Petro nec senectus abstulerit. Unde etiam Dominus ait 4: Transeat a me calix iste, sed vicit eum vis amoris». Ergo et in Christo secundum humanitatem, et in membris eius geminus est affectus: unus rationis, caritate informatus, quo propter Deum quis mori vult; alter sensualitatis, carnis infirmitati propinquus et ideo coniunctus, quo mors refugitur. — Ut enim ait A ug u s t i n u s5, « pius mentis ratione cupit dissolvi et esse cum Christo 6, sensu autem carnis refugit et recusat ». « Hoc habet humanus affectus: quoniam diligit vitam, odit mortem 7 ». Secundum istum affectum Chri­ stus mori noluit; nec obtinuit quod secundum istum affectum petiit. 4. Auctoritatibus probat diversas in Christo voluntates. Ex affectu igitur humano, quem de Virgine traxit, volebat non mori et calicem transire orabat. — Beda *. Unde B e d a 8: «Orat transire calicem, quia homo est, dicens 9: Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste. Ecce habes voluntatem humanam expressam. Vide iam rectum cor 10: Sed non quod ego volo, sed quod tu vis. Unde alibi H: Non veni facere voluntatem meam, quam scilicet temporaliter sumpsi de Virgine, sed voluntatem eius qui misit 4 ipsa veritas trp. BLRT. 5 praecinget corr. in cinget N. || praecinget te] te cinget BLMRT. || te * om. LRT. 8 qui) quia ABLMX, corr. ex quia T. 10 vicit] vincit LMT, quod corr. T. 13 ideo] el ANOV (et quidem rectius ?). 20 Orat] ora­ bat LRV. 21 est] erat OVW, cui add. vel est interi. O. 23 alibi om. AMRTX. i Cf. Lib. 2, d. 24, cc. 3-5, et 13 (tom. 1, 452ss, 460). 2 Ioan. 21, 18. 3 jn Ioan., tr. 123, n. 5 (PL 35, 1969; CCL 36, 679). 4 Mattii. 26, 39. s Epist. 150 (ad Honoratum, c. 6, n. 16 (PL 33, 544; CSEL 44, 167). 6 Phil. 1, 23. 1 August., Sermo 344, n. 4 (PL 39, 1514). 8 /n Mare. 14, 35-36 (PL 92, 276 B-C; CCL 120, 616). ’ Mare. 14, 35. ‘° Mare. 14, 36. U loan. 6, 38. Num. 3: Verba Augustini in Ioan. 21,18, ex Glossa ordin. et interi, in h.l. (apud Lyranuin, V, 243v). Quae sequuntur, in fine huius numeri, ex Glossa Magistri in 11 Cor. 5, 4 (PL 192, 17 C); ex Floro in h.l.,470. — Vide etiam Augustinum supra, Lib. I,d. 48, capp. 1-2 (tom. I, 325s). — Num. 4-5: Auctoritates Bedae et ps.-Hieronymi, ex Glossa ordin. in Mare. 14, 35-38 (apud Lyranuin, V, 116b). 108 LIBER III. DIST. XVII. CAP. II. me, quam scilicet aeternus habui cum Patre ». Hic aperte dicit duas in Christo fuisse voluntates, secundum quas diversa voluit. 5. Hieronymus *. Hieronymus quoque 1 super illum locum: Spiritus promptus est, caro autem infirma, dans intelligi hic duas volun­ tates exprimi, ait ita: « Hoc contra Eutychianos, qui dicunt in Christo 5 unam tantum voluntatem. Hic autem ostendit humanam, quae propter infirmitatem carnis recusat passionem; et divinam, quae prompta est perficere dispensationem ». 6. Augustinus, Super Psalmum XXXI ♦. Augusti n u s 2 etiam duas in Christo asserit voluntates, dicens: « Quantum distat Deus ab io homine, tantum voluntas Dei a voluntate hominis. Unde hominem ge­ rens, Christus ostendit privatam quandam hominis voluntatem, in qua et suam et nostram figuravit, qui caput nostrum est 3, et ad eum sicut membra pertinemus. Pater, inquit 4, si fieri potest, transeat a me calix iste. Haec humana voluntas erat, proprium aliquid et tamquam privatum vo- 15 lens. Sed quia rectum vult esse hominem et ad Deum dirigi, subdit: Non quod ego volo, sed quod tu vis; ac si diceret: Vide te in me, quia potes ali­ quid proprium velle, ut Deus aliud velit 5; conceditur hoc humanae fra­ gilitati ». — Idem, super Psalmum LXXXVIII *. Idem alibi 6: «Christus in passione duas expressit in se voluntates secundum duas naturas. Ait 20 enim 7; Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste: ecce habes hominis voluntatem. Quam ad divinam continuo dirigens, ait: Verumtamen non sicut ego volo, sed sicut tu ». 7. *Ambrosius . Ambrosius etiam in libro III De Trinitate %: «Scriptum est 9; Pater, si possibile est, transfer a me calicem hunc. Verba 25 9 XXXI] xxii BX, om. LV. 17 Vide] o homo add. AR (interi.) T. 19 Ru­ brica om. LRV. LXXXVIII) Ixxviii BX, Ixxxxviil ΛΤ. 20 in se voluntates trp. NOWX. 23 tu) vis add. ALMRV. 24 Ambrosius (rubr.) om. BMRVWX. || etiam om. LRV, interi. T. 25 possibile est) fieri potest BLN (trp.) VW, i Sub nomine Hicron. in Glossa ordin., sed concinnata potius ex Beda, In Mare. 14, 38: Spiritus quidem etc. (PL 92, 277 B-C; CCL 120,617s). 2 Rectius Enarr. II in Ps.32,l, n. 2 (PL 36, 277s; CCL 38, 248). 3 Resp. Eph. 1, 22-23. « Matth. 26, 39; Mare. 14, 35. 5 Videsis verba Augustini in Sent. 1, d. 48, c. 1, n. 2 (I, 325). 6 Rectius Enarr. in Ps. 93 (LXXXXHI), 15, n. 19 (PL 37, 1206s, 1208; CCL 39, 1319, 1321). Matth. 26 , 39; Mare. 14, 35-36. 8 Rectius De fide, II, c. 5, nn. 41-42 (PL 46 [1485], 567 C - 568 A; CSEL 78, 70s). ’ Matth. 26, 39; Mare. 14, 35; Luc. 22, 42. Num. 6: Prima auctoritas Augustini, ex Glossa Magistri in Ps. 32, 1 (PL 191,325 D - 326 C). Alia, ex Glossa in Ps. 93, 15 (PL 191, 870 D - 871 A). 109 LIBER 111. DIST. XVII. CAP. II. 5 10 15 20 Christi sunt; sed quo modo et in qua forma dicatur adverte. Hominis substantiam gerit, hominis assumpsit affectum; non ergo quasi Deus, sed quasi homo loquitur ». « Suscepit 1 quidem voluntatem meam. Mea est voluntas quam suam dixit cum ait 2; Non sicut ego volo, sed sicut tu vis ». « Cum 3 autem dixit 4: Omnia quae habet Pater, mea sunt, quia nihil excipitur, sine dubio quam Pater habet, eandem et Filius habet volunta­ tem. Eadem est Christi voluntas quae paterna ». « Una 5 ergo voluntas est Patris et Filii. Sed alia voluntas hominis, alia Dei: ut scias vitam in voluntate esse hominis, passionem autem Christi in voluntate divina, ut pateretur pro nobis ». 8. His testimoniis evidenter docetur in Christo duas fuisse voluntates: quod quia negavit Macarius archiepiscopus6, in Metropolitana Synodo condemnatus est. — Et ex affectu humano, sensualitatis quidem, non rationis, illud voluit et petiit, quod non impetravit. Nec ideo petiit, ut impetraret, quia sciebat Deum non esse facturum illud; nec illud fieri volebat affectu rationis vel voluntate divinitatis. 9. Quare oravit illud *. Ad quid ergo petiit ? Ut membris formam praeberet, imminente turbatione, clamandi ad Dominum et subiciendi voluntatem suam divinae voluntati; ut si pulsante molestia tristantur, pro eiusdem amotione orent; sed si nequeunt vitare, dicant quod ipse Christus. — Cassiodorus * 7; «Non ergo ad insipientiam fuit, quod Christus clamans non auditur ad salutem corporalem »: bonum quidem petiit, scilicet ut non moreretur; sed melius erat ut moreretur, quod et factum est. I dicatur] dicantur VWX, loquatur Ambr. siodorus om. LRVW. i Ambrosius, ibid., c. 7, n. 53 (570 C; 74). n. 51 (570 B; 74). * Ioan. 16, 15. 6 Pater habet trp. AO. 2 Matth. 26, 39. 21 Cas­ 3 Ibid., c. 6, 5 ibid., c. 7, n. 52 (570 B-C; 74). * Pa­ triarcha Antiochenus, damnatus in Concilio occumenico VI (680-681). Cf. eius Fidei professio Concilio oblata, ubi dicit: «totam nostram conspersionem hanc adimpleverit una et singulari voluntate divina, utpote non exsistente in eo et alia voluntate... Impossibile enim est in uno eodemque Christo Deo nostro duas simul et ad invicem contrarias seu similes exsistere vo­ luntates » (in B. M. Xiberta, Enchiridion de Verbo incarnato, 642); cf. DS, n. 556. 7 In Ps. 21, 3: cl non ad insipientiam mihi (PL 70, 154 B-D; CCL 97, 191s). Num. 8: Argumentum ex condemnatione Macarii, ex Summa sent. 1,17 (PL 171,1102 D; 176,76 A). Reliqua num. 8 et 9 resumuntur in Glossa Magistri in Ps. 21, 3 et 7 (PL 191, 229 D- 230 B); cf. Proleg. in tom. I, pp. 60 *s. 110 LIBER 1Π. DIST. XVII. CAP. III. Cap. 3 (49). 1. De eo quod Ambrosius dicit, Christum dubitasse affectu humano. Ceterum non parum nos movent verba Ambrosii, quibus significare videtur Christum secundum humanum affectum de potentia Patris dubi­ tasse, sic dicens in III libro De Trinitate 1; « De quo dubitat ? de se an de Patre ? De eo utique cui dicit: Transfer 2, dubitat hominis affectu. Nam Deus de Patre non dubitat, nec de morte formidat. Propheta 3 etiam non dubitat, qui nihil Deo esse impossibile asserit. Num intra homines consti­ tues Deum ? Propheta non dubitat, et Filium dubitare tu credis ? Ut homo ergo dubitat, ut homo locutus est ». His verbis innui videtur quod Christus, non in quantum Deus est vel Dei Filius, sed in quantum homo, dubitaverit affectu humano. — Ex quo sensu illud accipiendum sit *. Quod ea ratione dictum accipi potest: non quia ipse dubitaverit, sed quia modum gessit dubitantis, et hominibus dubitare videbatur. 2. Verba Hilarii longe diversam exprimentia sententiam a praemissa. Illud etiam ignorandum non est, quod Hilarius asserere videtur Christum non sibi, sed suis orasse, cum dixit 4: Transeat a me etc., sicut nec sibi, sed suis timuit; nec eum voluisse ut sibi non esset passio, sed ut a suis transiret calix passionis, ita inquiens 5; «Si passio honorificatura eum erat, sicut luda exeunte ait 6; Nunc honorificatus est Filius hominis, quomodo tristem eum metus passionis effecerat ? Nisi forte tam irratio­ nabilis fuerit, ut pati mortem timuerit, quae patientem se glorificatura esset ? Sed forte timuisse usque eo aestimabitur, ut transferri a se ca­ licem deprecatus sit dicens 7: Pater, transfer calicem hunc a me? Quomodo enim per patiendi metum transferri deprecaretur a se, quod per dispensationis studium festinaret implere 8 ? Non enim convenit ut pati nolit, 3 Ceterum] Verumtamen AL. 10 homo ergo trp. BLOR. 12 Rubrica om. ARW. 17 me] calix Iste add. V, calix add. marg. X. || etc.] calix iste BLR. 22 mortem om. BMRWX Hil., add. interi. N, add. marg. T. 23 eo] adeo LORX, vel adeo add. interim V. 1 Scilicet De fide, II, c. 5, nn. 43 et 42 (PL 16 [1845], 568 A-B; CSEL 78,71). 2 Marc. 14, 36; Luc. 22, 42. J In num. 42 scribit Ambrosius: «Aut aliquid impossibile Deo, cum scriptum sit: Impossibile enim tibi nihil est? * Pp. Maurinl sese referunt ad lob 22, 17 (cd. Vcnctiis 1751, 111, col. 606); moderniores, minus recte ad lob 10,13, et aptius ad 42, 2: Scio quia omnia potes, et nulla te latet cogitatio. Cf. Dan. 4, 6: omne sacramentum non est impossibile tibi (sed hic Danlelem alloquitur rex). 4 Matth. 26, 39. 5 In libro X De Trinitate (rubr.), nn. 29-30 (PL 10, 368 B-369 A). * Ioan. 13, 31. 7 Marc. 14, 36. 1 Rcsp. Ioan. 13, 27: Quod lacis, fac citius. 5 io 15 20 25 Ill LIBER III. DIST. XVIII. CAP. 1. quod pati velit; et cum pati eum velle cognosceres, religiosius fuerat hoc confiteri, quam ad id impiae stultitiae prorumpere, ut eum assereres ne pateretur orasse, quem pati velle cognosceres ». « Non 1 ergo sibi tristis neque sibi orat transire calicem, sed discipulis, ne in eos calix passionis 5 incumbat, quem a se transire orat, ne in his scilicet maneat ». « Non 2 enim rogat ne secum sit, sed ut a se transeat. Deinde ait: Non sicut ego volo, sed sicut tu vis: humanae in se sollicitudinis significans consortium, sed non discernens sententiam sibi communis cum Patre voluntatis». «Pro 3 hominibus ergo vult transire calicem, per quem omnes tentandi io erant discipuli; et ideo pro Petro rogatur 4 ne deficiat fides eius ». « Sciens 5 igitur haec omnia post mortem suam desitura, usque ad mortem tristis est 6. Et scit hunc calicem non posse transire nisi biberit; ideo ait 7: Pater mi, si non potest transire calix iste nisi bibam illum, fiat voluntas tua: sciens in se consummata passione, metum calicis transiturum; qui nisi eum is bibisset, transire non posset, nec finis terroris nisi consummata passione terrori succederet, quia post mortem eius per virtutum gloriam apostolicae infirmitatis scandalum pelleretur». — Intende, lector, his verbis pia di­ ligentia, ne sint tibi vasa mortis %. DISTINCTIO XV11I Cap. 1 (50). 1. Si Christus meruit sibi et nobis, et quid sibi et quid nobis. De merito etiam Christi praetereundum non est, de quo quidam dicere solent quod non sibi, sed membris tantum meruerit. 1 fuerat hoc trp. BLX. 14 in se consummata trp. BLRT Hit. gentia] intelligentla AV. 23 meruerit] meruit ALR. i Hilarius, ibid., n. 37 (PL 10,373 B); rcsp. Matth. 26,39. 17-18 dili­ 2 Ibid. (372 C-373 A). 4 Resp. Luc. 22, 32. 5 Ibid., η. 39 (374 A-B). 7 Matth. 26, 42. 8 Resp. Ps. 7, 14: Et in eo paravit vasa mortis; 3 Ibid., n. 38 (373 C-374 A). <5 Matth.26, 38. vide Glossam Magistri in h.l. (PL 191, 117 D et 118 A); ex Augustino in h.I. (PL 36, 106; CCL 38, 46). Num. 1: Quaestio introducitur verbis Hugonis, De sacramentis II, 1, c. 6 (PL 176,384 B). De merito Christi et de illis qui dicere solebant quod Christus membris tantum meruerit, cf. A. M. Landgraf, DasVerdienst Christi, in Collectanea Franciscana 21 (1951) 5-44, et 121-162; et in Dogmengeschichte 11-2, 170-253. 112 LIBER III. DIST. XVIII. CAP. I. 2. Meruit quidem membris redemptionem a diabolo, a peccato, a poena et regni reserationem 2, ut amota ignea rhonipaea 3 libere pa­ teret introitus. Sed et sibi meruit impassibilitatis et immortalitatis glo­ riam, sicut ait Apostolus 4: Christus /actus est pro nobis obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod et Deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nomen. Aperte dicit Apostolus Christum propterea exaltatum per impassibilitatis gloriam, quia est humiliatus per passionis obedientiam. Humilitas ergo passionis meritum fuit exaltationis, et exaltatio praemium humilitatis. 3. Augustinus, Super loannem ♦. Unde Augustinus^ exponens praemissum capitulum ait: « Ut Christus resurrectione clarificaretur, prius humiliatus est passione: humilitas claritatis est meritum, claritas humi­ litatis est praemium. Sed hoc totum factum est in forma servi 6: in forma enim Dei semper fuit et erit claritas». — Ambrosius *. Item A m b r 0s i u s 7 idem capitulum tractans ait: « Quid et quantum humilitas mereatur, hic ostenditur». 4. Quod meruit etiam animae impassibilitatem *. His testimoniis evi­ dens fit quod Christus per humilitatem et obedientiam passionis meruit clarificationem corporis; nec id solum, sed etiam impassibilitatem animae. Anima enim ipsius ante mortem erat passibilis, sicut caro mortalis; sed post mortem, merito humilitatis, et anima impassibilis facta est et caro immortalis. 5. Quando anima Christi sit facta impassibilis *. Utrum autem anima sit facta impassibilis quando caro facta est immortalis, scilicet ipso re­ surrectionis momento, de auctoritate nobis certum non est; sed vel mox post carnis separationem anima impassibilitate donata est, aut in re­ surrectione quando caro refloruit ». 5-6 donavit] dedit BM. 6-7 Christum propterea trp. LRX. 10 Rubrica om. LRVW. 17 Rubrica om. LRVW. 23 Quando] An BX, Quod LNV. 7 De hoc infra, c. 5, n. 2. 3 De qua Gen. 3, 24, et Apoc. 2,12; cf. Lib. II, d. 29, c. 5 (tom. I, 494s). » Phil. 2,8-9. 5 In Ioan., tr. 104, n. 3 (PL 35, 1903; CCL 36, 603). 6 Resp. Phil. 2, 6-7. 7 Id est Ambrosiaster in Phil. 2, 9 (PL 17 (1845], 409 D; CSEL 81-111, 142). 8 Resp. Ps. 27, 7: Et refloruit caro mea. Cf. Glossa interi, in h.l.: « in resurrectione » (cod. Laurent. PI. XVII, 4, f. 32v; apud Lyranum, III, 123r; apud Magistrum in h.l., PL 191, 281 B). 1 De his infra, Dist. 19. Num. 2: conficitur est Summa sententiarum I, 18 (PL 171, 1104 A; 176, 77 B) et Hugonls De Sacramentis, toc. cit. (PL 176, 384 D). — Num. 3 Auctoritates ex Glossa Magistri in Phil. 2, 9 (PL 192, 236 A-B); illa Augustini ex Floro in h.l. (ed. cit., 625). — Num. 4-5: cf. Summa sent., ubi supra, parum infra. 5 10 15 20 25 113 UBER III. DIST. XVIII. CAP. II Cap. 2 (51). 1. Quod a conceptu meruit Christus sibi haec quae per passionem. s io 15 20 25 Nec solum haec meruit Christus quando Patri obediens crucem subiit, sed etiam ab ipsa conceptione. Ex quo homo factus est, per caritatem et iustitiam et alias virtutes, in quarum plenitudine fuit secundum ho­ minem conditus, sibi tantum meruit quantum post per martyrii toleran­ tiam. Tanta enim plenitudo spiritualium charismatum in eo fuit, quod in eis proficere non potuit 1; et ideo melior ipsius anima fieri non potuit quam ab initio suae conditionis exstitit, quia proficere in meritis non valuit. Ut enim Gregorius ait2, « non habuit omnino Christus, iuxta animae meritum, quo potuisset proficere; in membris autem quae nos sumus quotidie proficit ». — Non ergo plus meruit sibi per crucis patibulum, quam a conceptione meruit per gratiam virtutum. Non igitur profecit secundum animae meritum, quantum ad virtutem meriti. Profecit tamen quantum ad numerum meritorum. Plura enim habuit merita in passione quam in conceptione; sed maioris virtutis non exstiterunt in merendo plura, quam ante fuerant pauciora. 2. Meruit ergo a conceptione non modo gloriam impassibilitatis et immortalitatis corporis, sed etiam impassibilitatem animae. Per quid ? Per obedientiam et voluntatem perfectam, quam non tunc primum habuit nec maiorem, cum pati coepit et mori: obediens enim perfecte et bonus exstitit secundum hominem ex quo fuit homo. 3. Habuit igitur anima illa aliquod bonum in se post mortem, quod non habuit ante. Non igitur melior vel beatior fuit quam ante ? Absit quod melior fuerit, quia non sanctior, non gratia cumulatior. Nec etiam 3 haec] hoc LRWX. Num MNVWX. 17 ante om. AMRWX. 24 Non] Numquid BR, > Vide supra, Dist. 13, nn. 3 ct 5. 2 Non obstante rubrica marginali Gregorius Super Exodum, revera est Glossa ordinaria in Exod. 25, 31: «Christus ex conceptione et nativitate perfectus Deus et homo exstitit... et secundum corpus per passionis contumelias ad immortalitatem profecit. Nam iuxta animae meritum, quo potuisset proficere omnino non habuit. In membris autem quae nos sumus quotidie passionibus proficit» (apud Lyra- num, I, 178c); ex Gregorio, In Ezech. I, hom. 6, n. 8 (PL 76, 831 D -832 A; CCL 142,71). Cap. 2: Cf. Hugo, De sacram., II, 1, 6 (PL 176, 385 D - 386 A, 388 C - 389 A); Summa sent., I, 18 (PL 171, 1402 B-D; 176, 77 C-D); necnon et A. M. Landgraf, Das Verdienst Chri­ sti, 212. Lomb. II. 8 114 LIBER 111. DIST. XVI1L CAP. 111. beatior fuit in Dei contemplatione, in quo praecipue beatitudo consistit. Potest tamen dici in hoc fuisse beatior, quia ab omni miseria immunis; ex quo nequit inferri simpliciter quod beatior fuerit. Cap. 3 (52). 1. De eo quod scriptum est: Donavit illi nomen quod est super omne 5 nomen. Nec tantum gloriam impassibilitatis et immortalitatis meruit, sed etiam donari sibi nomen quod est super omne nomen 1, scilicet honorifi­ centiam quod vocatur Deus. Hoc tamen nomen ante mortem habuit: habuit enim hoc nomen Dei Filius in quantum Deus est ab aeterno per naturam; in quantum vero homo factus est, habuit ex tempore per gratiam. 10 2. Augustinus in libro contra Maximinum: Quod nomen illud datum est homini, et non Deo ♦. Verumtamen Augustinus dicit 2 « homini donatum esse illud nomen, non Deo, quia illud nomen habuit cum in forma Dei tantum erat. Sed cum dicitur 3: Propter quod illum exaltavit, et donavit illi nomen quod est super omne nomen, satis apparet propter 15 quid exaltaverit, id est propter obedientiam; et in qua forma exaltatus sit: in qua enim forma crucifixus est, in ea exaltatus est, et in ea donatum est ei nomen, ut cum ipsa forma servi nominetur unigenitus Filius Dei ». « Hoc 4 illi donatum est ut homini, quod iam habebat idem ipse Deus ». Hoc igitur per gratiam accepit, ut ipse, ens homo vel subsistens in forma 20 servi, id est in anima et carne, nominetur et sit Deus. 3. Ex quo sensu id accipiendum sit *. Sed numquid hoc meruit ? Supra enim dictum est 5 quia hoc tantum bonum homo ille non meruit. Quomodo ergo hic dicitur ‘propter obedientiam donatum est ei hoc no11 Aug... Maximum om. RVW. In libro om. BT. 11-12 Quod... Deo om. MRVW. 23 meruit) meruerit OW. 24 est] esse N, om. AMTWX. 1 Resp. Phil. 2, 9; et Glossa interi, in h.l.: · Honorificentiam quod vocatur Deus » (apud Lyranum, VI, lOOr; cod. 1 f. 131v, m 122v). 2 Contra Maximinum, I, c. 5 (PL 42, 747). 3 Phil. 2, 9. < August., ibid., II, c. 2 (PL 42, 760). 5 In Dist. 6, c. 2, nn. 4, 6-7. Cap. 3 dependet ut in pluribus a Glossa Magistri in Phil. 2, 9 (PL 192, 236 B - 238 B); quac mixtim conficitur ex Expositione Flori Lugd. («f. cil. col. 625s), Glossa ordinaria (cf. A. M. Landgraf, Das Verdienst Christi, 213, n. 153; et melius, infra, ad num. 3), et Glossa Gilbert! (ed. V. Miano, It commento alie lettcre di S. Paolo di G. Porretano, in Scholastica ratione historico-cntica Instauranda, Romae 1951, 194s). — Num. 1-2: Ex Glossa Magistri, ut supra (PL 236 C-D, 238 B). — Num. 3: De tropo cf. Glossa in Phil. 2, 9, et in Hebr. 1,5 (PL 192, 236 C, et 408 D). LIBER III. DIST. XVIII. CAP. IV. 115 men’ ? — Secundum tropum illum, in Scriptura creberrimum, hoc acci­ piendum est, quo dicitur res fieri quando innotescit. « Post 1 resurrectio­ nem vero quod ante erat in evidenti positum est, ut scirent homines et daemones». Manifestationem ergo illius nominis donavit illi Deus post 5 resurrectionem, sed illam meruit per obedientiam passionis: qui eo quod obedivit patiendo, exaltatus est resurgendo, et per hoc manifestatum est nomen. — Hoc eodem tropo usus est etiam post resurrectionem dicens 2: Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra: non quod tunc primo acceperit, sed quam ante habebat, tunc manifestata est potestas. 10 4. Ambrosius: quod datum fuit Deo, non homini *. Ceterum Am­ brosius 3 dicit nomen illud donatum esse Deo, non homini; et videtur secus verborum superficiem oppositus Augustino. Sed intelligentia non obviat, licet diversum sapiat. Nam Ambrosius de naturali do­ natione id dictum intelligit, qua aeternaliter Pater generando dedit Filio is nomen quod est super omne nomen, scilicet esse Deum per naturam, quia genuit ab aeterno Filium plenum et sibi aequalem Deum. Quod tamen nomen Apostolus propter passionis obedientiam Christo donatum dicit; sed praemisso locutionis modo 4 accipiendum est. Cap. 4 (53). 1. Si Christus sine omni merito illa habere potuit. Si vero quaeritur utrum Christus illam immortalitatis et impassibilitatis gloriam, et nominis Dei manifestationem, sine omni merito habere potuerit, sane dici potest quia humanam naturam ita gloriosam suscipere potuit sicut in resur­ rectione exstitit, nomenque suum et aliter hominibus manifestare potuit; 25 sed homo passibilis esse non potuit, sicut fuit, et ad illam gloriam sine merito pervenire. 20 4 illi] ei ANOT. 5 qui] in add. ABLR. 6 manifestatum] manifestum ABLMV, corr. ex manifestum N (mg.) R2 (interi.). 7 tropo) dominus add. NOV. 10 Deo] et add. LTV. 22 potuerit] potuit LR, corr. in potuit V. i Ita Glossa ordin. in Phil. 2, 9 (apud Lyranum, VI, 100a; cod. I 13Ic, m 122c). 2 Matth. 28, 18. CSEL 81-111, 142s). 3 Id est Ambrosiaster, In Phil. 2, 9 (PL 17 [1845], 410 A-411 D; 4 Id est, secundum tropum quo res dicitur fieri quando innotescit. Num. 4: De interpretatione Ambrosii seu Ambrosiastri, cf. Glossa in Phil. 2, 9 (PL 192, 237 C, 238 B). Cap. 4, ni fallimur, synopsis haberi potest quaestionis Hugonis, in De sacram., II, 1, 6 (PL 176, 384 B - 386 C). 116 LIBER 111. DIST. XVIII. C/\P. V. 2. Potuit quidem pervenire ad illam sine merito passionis, quia po­ tuit, consumpta mortalitate, immortalitatis gloria vestiri; sed non sine merito justitiae et caritatis, aliarumque virtutum. Non enim Christus homo esse potuit, in quo plenitudo virtutum et gratiae non fuerit; nec virtutes ei inesse potuerunt, cilicio mortalitatis induto i, quin per eas mereretur. 5 Habens igitur has virtutes secundum hominem passibilem ac mortalem, non potuit non mereri gloriam immortalitatis. Non igitur potuit, factus mortalis, sine merito gloriam impassibilitatis et immortalitatis ac ma­ nifestationem Dei nominis consequi. Potuit tamen haec assequi sine me­ rito passionis, quia per passionem nil sibi meruit, quod non ante per 10 virtutes meruerit. Cap. 5 (54). 1. De causa mortis et passionis Christi. Ad quid ergo voluit pati et mori, si ei virtutes ad merendum illa sufficiebant ? Pro te, non pro se. Quomodo pro me ? Ut ipsius passio et mors tibi esset forma et causa 1 2: 15 forma virtutis et humilitatis, causa gloriae et libertatis 3; forma Deo usque ad mortem obediendi 4, et causa tuae liberationis ac beatitudinis. Meruit enim nobis per mortis ac passionis tolerantiam quod per praece­ dentia non meruerat, scilicet aditum paradisi et redemptionem a peccato, a poena, a diabolo5. Et per mortem eius haec nos adepti sumus, scilicet 20 redemptionem et filiorum gloriae adoptionem 6. ipse enim moriendo factus est hostia nostrae liberationis. 2. Qualiter per mortem nos redemit et aditum regni aperuit, et prius de apertione *aditus . Sed quomodo per mortem nos a diabolo et a peccato redemit et aditum gloriae aperuit ? Decreverat Deus « in mysterio »>, ut 25 ait Ambrosius7, propter primum peccatum non intromitti hominem in paradisum, id est ad Dei contemplationem non admitti, nisi in uno homine tanta exsisteret humilitas, quae omnibus suis sufficere posset; 23-24 Rubrica om. ANW. || et *... aditus om. LR. 28 homine] hominum ABMTW, vel -um add. interi. N. || suis] satis B, om. LR, sufficere et add. mg. V. || sufficere] proficere AMTV, vet suf- add. interi. T. 1 Glossa interi, in Ps. 34, 13: Induebar cilicio: «carne mortali» (apud Lyranum, III, 134r; cod. Laurent. PL XV11.4, f. 42r); in Glossa Magistri in h.l. (PL 191.351C). 2 cf. Glossa Magistri in Rom. 6, 4 (PL 191, 1403 A-D). 3 Resp. loan. 8, 36. 4 phj|. 2, 8. 3 Resp. Col· 1, 13-14; llcbr. 5, 9. 6 Resp. Rom. 8, 15; Gal. 4, 5. 7 Ambrosiastcr, In Rom. 5, 14: «Adam autem ideo forma futuri est, quia iam tum in mysterio decrevit Deus per unum Christum emendare, quod per unum Adam peccatum erat» (PL 17 [1845], 96 C; CSEL 81-1, I78s). Cf. Glossa Lombardi in Rom. 5, 14 et 15 (PL 191, 1392 B, 1393 B). 117 LIBER III. DIST. XVIII. CAP. V. 5 10 15 20 sicut in primo homine tanta fuit superbia, quae omnibus suis nocuit. Non est autem inventus inter homines aliquis, quo id posset impleri, nisi leo de tribu Inda 1, qui aperuit librum et solvit signacula implendo in se omnem iustitiam 2, id est consummatissimam humilitatem qua maior esse non potest. Nam alii homines debitores erant, et vix unicuique sua virtus sufficiebat et humilitas. Nullus ergo eorum hostiam poterat offerre suffi­ cientem nostrae reconciliationi. Sed Christus homo sufficiens et perfecta fuit hostia, qui multo amplius est humiliatus amaritudinem mortis gu­ stando 3, quam ille Adam superbiit per esum ligni vetiti noxia delectatione perfruendo 4. Si igitur illius superbia omnium exstitit ruina, ipsum de paradiso mittens foras aliisque accludens ianuam 5, multo magis Christi humilitas, qua mortem gustavit, ingressum regni caelestis omnibus suis, impleto Dei decreto, aperire valuit, atque decreti delere chirographum <5. 3. Ambrosius super epistolam ad Hebraeos *. Ut enim ait A mbrosius7, «tantum fuit peccatum nostrum, ut salvari non possemus, nisi unigenitus Dei Filius pro nobis moreretur debitoribus mortis; sed sic dignos nos fecit testamenti et promissae hereditatis ». — Quod non ita est intelligendum, quasi non alio modo salvare nos potuerit quam per mortem suam, sed quod per aliam hostiam non potuit nobis aperiri regni aditus et fieri salus, nisi per mortem Unigeniti: cuius tanta fuit, ut dictum est, humilitas et patientia, ut eius merito pateret credentibus in eum aditus regni. Magna ergo in morte Unigeniti praestita sunt nobis, ut liceat nobis redire in patriam; sicut olim in morte summi pontificis, his qui ad civi- 2 quo... impleri] qui... implere LR. 5 homines] omnes BMTW, vel omnes add. interi. N. 14 Rubrica om. RVW. || Hebraeos] romanos ALOT (ed. 1a?). 2 Resp. Matth. 3, 15; Glossa ordin. in h.l.: « Omnem iustitiam, id est humilitatem, quae est omnis lustitia. Et perfecta humilitas habet tres gradus: primus est i Apoc. 5, 5. subdere se maiori et se non praeferre aequali: hic vocatur sufficiens... ct iste gradus omni iusto est necessarius. Secundus gradus est subdere se aequali nec praeferre se minori: hic dicitur abundans. Tertius est subesse minori, in quo est omnis iustitia. Hunc Christus implevit » (apud Lyranum, V, 15a). 3 Resp. Hebr. 2, 9: Ut... pro omnibus gustaret mortem »; Glossa interi, in h.l.: «quia amara» (apud Lyranum, VI, 137v; 1 188r, m 167v). Gen. 3, 6. 5 Resp. Gen. 3, 23-24. 6 Coi. 2, 14. 4 Resp. Ί Ambrosiaster (scilicet Al- cuinus), In Hebr. 9, 15 (PL 100, 1074 A); remote ex Chrysost. in h.l., hom. 16, n. 1 (PG 63, 124); de quo commentario cf. Proleg. ad tom. I, p. 80 *. Num. 3: Verba Ambrosiastri seu Alculni, ex Glossa Magistri in Hebr. 9, 15 (PL 192, 474 B); sed unde quae sequuntur, nescimus, praeter quaedam In Rom. 5, 8 (PL 191, 1384 D) .quae prolixius offeruntur infra in Dist. 20, cap. 1. LIBER 111. DIST. XIX. CAP. I. 118 tatem refugii confugerant, secure ad propria remeare 1. — Ecce aliqua­ tenus ostensum est qualiter per Christi mortem aditus regni sit nobis paratus. DISTINCTIO XIX Cap. 1 (55). 1. Hic qualiter a diabolo et a peccato redemit per mortem. Nunc igitur quaeramus quomodo per mortem ipsius a diabolo et a peccato et a poena redempti sumus. — A diabolo igitur et a peccato per Christi mortem liberati sumus, quia ut ait Apostolus2, in sanguine ipsius iustificali sumus; et in eo quod sumus justificati, id est a peccatis soluti, a io diabolo sumus liberati, qui nos vinculis peccatorum tenebat. 2. Quaestio *. Sed quomodo a peccatis per eius mortem soluti su­ mus ? — Solutio *. Quia per eius mortem, ut ait Apostolus 3, commendatur nobis caritas Dei, id est apparet eximia et commendabilis caritas Dei erga nos, in hoc quod Filium suum tradidit in mortem 4 pro nobis pec- 15 catoribus. Exhibita autem tantae erga nos dilectionis arrha, et nos mo­ vemur accendimurque ad diligendum Deum, qui pro nobis tantum fecit; et per hoc justificamur, id est soluti a peccatis, iusti efficimur. Mors igitur Christi nos iustificat, dum per eam caritas excitatur in cordibus nostris5. 3. Dicimur quoque ct aliter per mortem Christi iustificari: quia per 20 fidem mortis eius a peccatis mundamur. Unde Apostolus 6: Justitia Dei est per fidem lesu Christi; ct item Ί- Quem proposuit Deus propitiatorem 12-13 Quaestio... Solutio (ruôr.) om. LNRVW. 2 Rom. 5,9. 3 Rom. 5, 8. 5 Cf. Glossa Magistri in Rom. 6, 3-5 (PL 191, 1403 B-D); in parte 1 Rcsp. Num. 35, 25 ct 28; necnon et losuc 20, 6. 4 Resp. Rom. 8, 32. ex August., Enchiridion, c. 53 (PL 40, 257; CCL 46, 78), ct in fine ex fragmento Sermonis de resurrectione Domini (PL 39, 1724). 6 Rom. 3,22. 7 Rom. 3, 25; Glossa interi. in h.L: per fidem « passionis » (apud Lyranum VI, 9v; 1 7c, m 7c). Dist. XIX-XX: Videsis analysim quaestionum necnon ct historiam earumdem apud D. E. DeClcrck, Questions de sotériologie médiévale, in Rech, de théol. anc. et médiévale, 13 (1946), 150-184; 14 (1947), 32-64, ubi pressius agitur de doctrina Magistri, 45-47; non inutile invenietur opusculum (posthumum) J. Rivière, Le dogme de la Rédemption au xiie siècle d'après les dernières publications, in Revue du moyen âge latin, 2 (1946), 100-112, 219-230. — Cap. 1, num. 2. Cf. Joh. Schupp, Die Gnadcnlehre des Petrus Lombardus, Freiburg im Br. 1932,174-175. — Num. 3: Cf Magister in Rom. 3,25, necnon ct in 6,6-8 (PL 191, 1362 A; 1404 B - 1405 D); ct parum infra, ad auctoritatem Augustini, in Col. 2, 14 (PL 192, 275 B). LIBER III. DIST. XIX. CAP. I. 5 10 15 20 119 per fidem in sanguine ipsius, id est « per fidem passionis »; ut olim aspi­ cientes in serpentem aeneum in ligno erectum, a morsibus serpentum sanabantur L Si ergo rectae fidei intuitu in illum respicimus qui pro nobis pependit in ligno 1 23 , a vinculis diaboli solvimur, id est a peccatis. Et ita a diabolo liberamur, ut nec post hanc vitam in nobis inveniat quod puniat. — Augustinus *: «Morte 3 quippe sua, uno verissimo sacrificio, quidquid culparum erat, unde nos diabolus ad luenda supplicia detinebat, Christus exstinxit », ut in hac vita tentando nobis non praevaleat. Licet enim nos tentet post Christi mortem quibus modis ante tentabat, non tamen vincere potest sicut ante vincebat. Nam Petrus, qui ante Christi mortem voce ancillae territus negavit 4, post mortem ante reges et praesides ductus non cessit 5. Quare ? Quia fortior, id est Christus, veniens in do­ mum fortis 6, id est in corda nostra ubi diabolus habitabat, alligavit fortem, id est a seductione compescuit fidelium, ut tentationem quae ei adhuc permittitur non sequatur seductio. 4. Augustinus, De agone Christiano *. Itaque in Christi sanguine, qui solvit quae non rapuit7, redempti sumus a peccato, et per hoc a diabolo. Nam, ut ait A u g u s t i n u s8, in ipso « vincuntur inimicae nobis in­ visibiles potestates, ubi vincuntur invisibiles cupiditates ». — Augustinus in libro De baptismo parvulorum. «Fuso9 enim sanguine sine culpa, omnium culparum chirographa deleta sunt, quibus debitores qui in eum credunt a diabolo ante tenebantur; unde 10: Qui pro multis effundetur ». 1 sanguine] sanguinem NO. 6 quippe sua trp. MT Aug. || uno verissimo] in no­ vissimo M. 7 nos om. OX. 8 ut] ideo B, et MOR, quod corr. O. || praevaleat] prevalet B. 16 Rubrica om. BORTVWX. 19-20 Rubrica om. ALR; in aliis po­ nitur ad Initium n. 5. 22 ante om. LOR, interi. N. 1 Rcsp. Num. 21, 9; Ioan. 3, 14-15: Sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto... ut omnis qui credit in ipsum etc.; Glossa interi, in h.l.: « id est vera fide Intuetur in ipsum » (apud Lyranum, V, I95v); et August., In Ioann., tr. 12, n. 11: « Quomodo qui intuebantur illum serpentem, non peribant morsibus serpentum; sic qui intuentur fide mortem Christi, sanantur a morsibus peccatorum » (PL 35, 1490; CCL 36, 127). 3 De Trinil., IV, c. 13, n. 17 (PL 42, 899; CCL 50, 183). 2 Resp. GaL 3, 13. * Resp. Mare. 14, 66-72; Luc. 22, 56-60. 5 Resp. Matth. 10, 18; Act. 5, 27-29. 6 Resp. Luc. 11, 22 (fortior) et Matth. 12, 29; Glossa interi, in ult. loc.: alligaverit fortem: « a seductione electorum compe­ scuerit » (apud Lyranum, V, 42r). ’ Ps. 68, 5: Quae non rapui, tunc exsolvebam; Glossa interlin. in h.l.: « Hoc est gratis: non peccavi, et poenas dedi » (apud Lyran., Ill, 180v; cod. Florent. Pl. XVI 1,4, f.85v). 8Cap.2, n.2 (PL 40,291; CSEL 41, 103). ’August., De pecc. meritis seu de bapt. parvulorum, II, c. 30, n. 49 (PL 44, 180s; CSEL 60, 120); de chirographis: Coi. 2, 14. 10 Matth. 26, 28. Num. 4: Verba Augustini, in Glossa in Coi. 2, 15 (PL 192, 276 B-C). 120 LIBER III. DIST. XIX. CAP. H. 5. Augustinus in libro De baptismo parvulorum *. Per illum erga redempti sumus, in quo princeps mundi nihil invenit >. Unde A u gus t i n u s 2, causam et modum nostrae redemptionis insinuans, ait: « Nihil invenit diabolus in Christo ut moreretur, sed pro voluntate Patris mori Christus voluit; non habens mortis causam de peccato, sed de obedientia et iustitia mortem gustavit; per quam nos redemit a servitute diaboli ». « Incideramus 3 enim in principem huius saeculi, qui seduxit Adam et servum fecit, coepitque nos quasi vernaculos possidere. Sed venit Re­ demptor, et victus est deceptor. Et quid fecit Redemptor captivatori nostro ? Tetendit ei muscipulam, crucem suam; posuit ibi quasi escam, sanguinem suum. Ille autem sanguinem fudit non debitoris, per quod recessit a debitoribus. Ille quippe ad hoc sanguinem suum fudit, ut pec­ cata nostra deleret. Unde ergo diabolus nos tenebat, deletum est sanguine Redemptoris: non enim tenebat nos nisi vinculis peccatorum nostrorum 4. Istae erant catenae captivorum. Venit ille, alligavit fortem5 vinculis passionis suae; intravit in domum eius, id est in corda eorum ubi ipse habi­ tabat, et vasa eius, scilicet nos, eripuit; quae ille impleverat amaritudine sua. Deus autem noster, vasa eius eripiens et sua faciens, fudit amaritu­ dinem et implevit dulcedine », per mortem suam a peccatis redimens et adoptionem gloriae filiorum largiens. Cap. 2 (56). Cur Deus homo et mortuus. Factus est igitur homo mortalis, ut mo­ riendo diabolum vinceret. «Nisi 6 enim homo esset qui diabolum vinceret, non iuste, sed violenter homo ei tolli videretur, qui se illi sponte subiecit; 4 mori trp. p. voluit A. hominibus add. BR (fn/erl.). 4-5 mori Christus trp. BLN. 12 debitoribus] id est 1 Resp. Ioan. 14, 30. 2 De peccat. ineritis etc., II, c. 31, n. 51 (PL 44, 181s; CSEL 60, 121 s). > August., Sermo 130, n. 2 (PL 38, 726s); cf. etiam Sermo 263, n. 1 (2) (PL 38, 1210; PLS 2,593). < Cf. Prov. 5,22; et 11 Tim. 2,25-26. s Matth. 12,29. » Vide Glossam ordln. in Hebr. 2, 11 (apud Lyranum, VI, 137c; cod. m, f. 167c). Num. 5: Verba Augustini, non sine quadam paraphrasi (ut apparet tam ex originali quam ex opere Flori in h.I., 778-779), iam in Glossa in Hebr. 2, 14 (PL 192, 421 B-D). Videsis etiam Sermonem 4 nostri Magistri (PL 171, 385 A). De « muscipula », cf. J. Rivière, « Musci­ pula diaboli ». Origine et sens d'une image augustinienne, in Rech, de théol. anc. et méd. 1 (1929) 484ss. Cap. 2: Omnia usque ad cecidisse, in Glossa Magistri in Hebr. 2, 14 (PL 192,421 D), ubi et reliqua saltem ad sensum; ex Glossa ordin., uti supra notatur. 5 io is 20 LIBER Ill. DIST. XIX. CAP. ΪΠ. ET IV. 5 121 •sed si eum homo vicit, iure manifesto hominem perdit. Et ut homo vincat, necesse est ut Deus in eo sit, qui eum a peccatis immunem faciat. Si enim per se homo esset, vel angelus in homine, facile peccaret, cum utramque naturam per se constet cecidisse». Ideo Dei Filius hominem passibilem sumpsit, in quo et mortem gustavit i; quo caelum nobis aperuit et a ser­ vitute diaboli, id est a peccato: servitus enim diaboli peccatum est 2, et a poena redemit. Cap. 3 (57). 10 15 Quomodo et a qua poena Christus nos redemit per mortem. A qua poena ? Temporali et aeterna. Ab aeterna quidem relaxando debitum; a temporali vero penitus nos liberabit in futuro, quando novissima mors inimica destruetur 3. Adhuc enim exspectamus redemptionem corporis 45 . Secundum animas vero iam redempti sumus ex parte, non ex toto: a culpa, non a poena; nec omnino a culpa: non enim ab ea sic redempti sumus ut non sit, sed ut non domineturS. Cap. 4 (58). 20 25 Quomodo poenam nostram portavit. Peccata quoque nostra, id est poenam peccatorum nostrorum, dicitur in corpore suo super lignum por­ tasse 6, quia per ipsius poenam, quam in cruce tulit, omnis poena tem­ poralis quae pro peccato converso debetur, in baptismo penitus laxatur, ut nulla a baptizato exigatur; et in poenitentia minoratur: non enim suf­ ficeret illa poena qua poenitentes ligat Ecclesia, nisi Christi poena coo­ peraretur, qui pro nobis solvit 7. Unde peccata iustorum qui fuerunt ante adventum in sustentatione Dei fuisse usque ad Christi mortem dicit Apostolus8, ad ostensionem iustitiae eius in hoc tempore. — Ecce ex parte LR, corr. in perdidit V. 18 pecc. nostrorum trp. MT. > Hebr. 2, 9: Ut... pro omnibus gustaret mortem. 2 Resp. loan. 8, 34; et 11 Tim. 1 perdit] perdidit 21 nulla] nullo AM. 4 Rom. 8, 23; Glossa Magistri in h.I. (PL 191, 1445 A). 5 Resp. Rom. 6, 6: ut ultra non serviamus peccato; vide Glossam Lombardi in h.I.: «Non dico ut non sit, sed ut non cogamur servire, et vere non cogimur» [cogemur cod. z, f. 20c] (PL 191, 1405 D); de his plura in lib. II, d. 32, c. 1 (tom. I, 511-13). 6 I Petri 2, 24; Glossa interi. in h.I.: Qui peccata nostra: «Id est poenam pro peccatis debitam» (apud Lyranum, VI, 219). 2, 26. 3 1 Cor. 15, 26. 7 Resp. Ps. 68, 5; v. supra, Cap. 1, n. 4. 191, 1362 B - 1363 A). 8 Rom. 3, 26; cf. Glossa Lombardi in h.I. (PL LIBER ΙΠ. DIST. XIX. CAP. V. ET VI. J 22 expositum est quomodo et quid Christus per mortem nobis meruit et impetravit. Cap. 5 (59). Si solus Christus debet dici redemptor, ut solus dicitur mediator. Unde ipse vere dicitur mundi redemptor et Dei hominumque mediator, s Sed mediator in Scriptura dicitur solus Filius 1; redemptor vero aliquando etiam Pater vel Spiritus Sanctus 2, sed hoc propter usum potestatis, non propter exhibitionem humilitatis et obedientiae. Nam secundum potesta­ tis simul et obedientiae usum, Filius proprie dicitur redemptor, quia et in se explevit per quae iustificati sumus, et ipsam iustificationem est io operatus potentia deitatis cum Patre et Spiritu Sancto. Est igitur re­ demptor in quantum est Deus potestatis usu, et in quantum homo humi­ litatis effectu. Et saepius dicitur redemptor secundum humanitatem, quia secundum eam et in ea suscepit et implevit illa sacramenta quae sunt causa nostrae redemptionis. Proprie igitur Filius dicitur redemptor. is Cap. 6 (60). 1. De mediatore. Qui solus dicitur mediator, non Pater vel Spiritus Sanctus. De quo Apostolus 3; Unus mediator Dei et hominum, homo Christus lesus, id est per hominem quasi in medio arbiter est ad componendam pacem : id est ad reconciliandum homines Deo. Hic est arbiter quem lob 20 desiderat 4: Utinam esset nobis arbiter. 2. Augustinus, Super loannem *. Reconciliati enim sumus Deo, ut ait Apostolus 5, per mortem Christi: « Quod 6 non sic est intelligendum, quasi nos ei sic reconciliaverit Christus, ut inciperet amare quos oderat, 8 et) usum add. V. || obedientiae] usum add. Interi. NR. ■I quantum] est add. BLR. 22 Rubrica om. ORVW. 12 et om. BORVX. || ' Gal. 3, 19-20; 1 Tim. 2, 5; Hebr. 9, 15. Cf. Ps. 18, 15; 77, 35; Isai. 41, 14; 49, 7 et 26; 60, 16; 63, 16. 3 I Tim. 2, 5. ■» lob 9, 33. s Rom. 5, 10. 6 In Ioan., tr. 110, n. 6 (PL 35, 1923; CCL 36, 626). Cap. 6-7: Cf. A. M. Landgraf, Die Mittlerschajt Christi, in Dogmengeschichte, Π-2, 288328 — Cap. 6, num. I: Ex Glossa in 1 Tim. 2, 5 (PL 192, 339 A); partim ex Glossa media Gil­ bert! (cf. Num. 2: Rom. 5, Rom. 5, V Miano, ll commento, p. 196; A. M. Landgraf, Die Mittlerschalt Christi, 299s).— Verba Augustini Super loannem, mutato ordinc verborum, in Glossa Magistri in 10 (PL 191, 1384 A-B), ex Floro in Rom. 5, 8-9 (ed. cit., 86); illa De Trinitate, in 10 (PL 191, 1386 C), item ex Floro in h.l. (col. 90). LIBER III. DIST. XIX. CAP. VII. 5 10 is 2o 25 123 sicut reconciliatur inimicus inimico, ut deinde sint amici, qui ante se oderant; sed iam nos diligenti Deo reconciliati sumus. Non enim ex quo ei reconciliati sumus per sanguinem Filii nos coepit diligere, sed ante mundum, priusquam nos aliquid essemus ». — Quomodo ergo diligenti nos Deo sumus reconciliati ? « Propter *1 peccatum cum eo habebamus inimicitias, qui habebat erga nos caritatem, etiam cum inimicitias exerce­ bamus adversus eum operando iniquitatem ». — Augustinus in libro De *: Trinitate «Ita2* ergo inimici eramus Deo sicut iustitiae sunt inimica peccata; et ideo, remissis peccatis, tales inimicitiae finiuntur, et reconciliantur iusto quos ipse iustificat ». 3. Christus ergo dicitur mediator eo quod medius inter Deum et homines, ipsos reconciliat Deo. Reconciliat autem dum offendicula ho­ minum tollit ab oculis Dei, id est dum peccata delet quibus Deus offen­ debatur et nos inimici eius eramus. 4. Quaestio *. Sed cum peccata deleat non solus Filius, sed et Pater et Spiritus Sanctus, quorum deletio est nostra ad Deum reconciliatio, quare solus Filius dicitur mediator ? Nam de Patre legitur quod recon­ ciliaverit sibi mundum. Ait enim Apostolus 3; Deus erat in Christo mun­ dum sibi reconcilians. Cum igitur reconciliet, quare non dicitur mediator ? — Responsio ♦. Quia nec medius est inter Deum et homines, nec in se habuit illa sacramenta quorum fide et imitatione justificemur, id est re­ conciliemur Deo. Reconciliavit ergo nos tota Trinitas virtutis usu, scilicet dum peccata delet; sed Filius solus impletione obedientiae, in quo patrata sunt secundum humanam naturam per quae credentes et imitantes iustificantur. Cap. 7 (61). 1. Secundum quam naturam sit mediator. Unde et mediator dicitur secundum humanitatem, non secundum divinitatem. «Non4 est enim mediator inter Deum et Deum, quia unus est DeusS; sed inter Deum et 7 Rubrica om. RVW. 8 sunt inimica trp. ARV. 12 reconciliat’] reconciliavit LN. 15 Quaestio om. RVW. 16 deletio] dilectio M, corr. ex delectatio L. 19 sibi reconci­ lians trp. LT Vulg. 20 Responsio] Solutio B, om. RVW. 22 ergo] igitur MT. i August., ibid. 2 Lib. XIII, c. 16, η. 21 (PL 42, 1030s; CCL 50 A, 411). 3 n Cor. 5,19. 4 August., hi Epist. adGalat., η. 24 (PL 35,2122); invenitur in parte in Glossa ordin. in Gal. 3, 19-20 (apud Lyranum, VI, 83b-c; cod. I 107a, rn 100c). 5 Qa|, 3, 20. Cap. 7, num. I: Cf. Glossa in Gal. 3, 20 (PL 192, 130 A), ubi primae duae auctoritates; dein, in I Tim. 2, 5 (PL 192, 339 A-B), ubi verba Aug. in Confess. 124 LIBER III. DIST. XIX. CAP. VII. hominem, quasi inter duo extrema, quia medius esse non potest nisi inter aliqua ». — Augustinus in sermone quodam *: « Mediator i est igitur in quantum homo ; nam in quantum Deus non mediator, sed aequalis Patri est, hoc idem quod Pater, cum Patre unus Deus ». Mediat ergo inter homines et Deum Trinitatem secundum hominis naturam, in qua suscepit 5· illa per quae reconciliamur Deo Trinitati. — Augustinus in libro Confes­ sionum *: Et secundum eandem « habet 2 aliquid simile Deo et aliquid simile hominibus »: quod mediatori congruebat, « ne per omnia similis hominibus, longe esset a Deo; aut per omnia Deo similis, longe esset ab hominibus, et ita mediator non esset. Verus igitur mediator Christus 10 inter mortales peccatores et immortalem iustum apparuit: mortalis cum hominibus, iustus cum Deo »; « per infirmitatem propinquans nobis 3 », «per iustitiam Deo. Recte igitur mediator dictus est, quia inter Deum im­ mortalem et hominem mortalem est Deus homo, reconcilians hominem Deo: in tantum mediator, in quantum est homo; in quantum autem Ver- 15 bum non est medius, quia unus cum Patre Deus ». 2. Vigilius, Contra Eutychen * : «Si4 ergo Christus secundum vos, 0 haeretici, unam tantum habet naturam, unde medius erit ? Nisi ita sit medius ut Deus sit propter divinitatis, et homo propter humanitatis na­ turam, quomodo humana in eo reconciliantur divinis ? Nam ipse veniens, 20 prius in se humana sociavit divinis per utriusque naturae conjunctionem in una persona; deinde omnes fideles per mortem reconciliavit Deo », dum « sanati 5 sunt ab impietate quicumque humilitatem Christi cre­ dendo dilexerunt, et diligendo imitati sunt ». 3. Summam intelligentiae praemissae perstringit *. Ecce hic aliqua- 25 tenus insinuatur quare Christus solus dicitur mediator Dei et hominum; ct secundum quam naturam mediet, scilicet humanam; et cui mediet, scilicet Deo Trinitati. Trinitati enim nos reconciliavit per mortem; per 2 Rubrica om. RW, trp. ad p. 123, lin. 2Ί alii codd. (praeter X). est igitur trp. LNV. 3-4 Patri est trp. RVX. 13 igitur] ergo LOVWX. quia] qui ORVW. 17 Vigilius] Vllllm BX, Aug. L. 19 propter»] naturam add. BLNOV. 25 Rubrica om. ARW. i Sermo 293 (in Natali Ioan. Bapt.), n. 7 (PL 38, 1332). - Lib. X,cc. 42-43, nn. 67-68 (PL 32,808; CSEL 33, 277s). 3 Ex Glossa Magistri in Ps. 29, 3 (PL 191, 292 B); ex August., Enarr. II in Ps. 29, n. 1 (PL 36, 216; CCL 38, 174). 4 Lib. V, n. 15 (PL 62, 145 B-D). 5 August., /n Epist. ad Galat., n. 24 (PL 35 , 2122). Num. 2: Ex Glossa in Gal. 3, 20 (PL 192, 130 C), sed unde incorporetur in Glossam, nescimus. LIBER III. DIST. XX. CAP. I. ET II. 125 quam etiam nos redemit a servitute diaboli. Nam ut Petrus ait 1, non cor­ ruptibilibus auro et argento redempti sumus, sed pretioso sanguine Agni immaculati. DISTINCTIO XX Cap. 1 (62). 5 Quod alio modo potuit liberare et quare potius isto. — Augustinus in libro X[III] De Trinitate *. Si vero quaeritur utrum alio modo posset Deus hominem liberare quam per mortem Christi, dicimus et «alium2 mo­ dum fuisse possibilem Deo, cuius potestati cuncta subiacent, sed nostrae io miseriae sanandae convenientiorem modum alium non fuisse, nec esse oportuisse ». Cap. 2 (63). 1. Ratio quare isto *modo . « Quid 3 enim mentes nostras tantum erigit et ab immortalitatis desperatione liberat, quam quod tanti nos fecit 15 Deus, ut Dei Filius immutabiliter bonus, in se manens quod erat, et a nobis accipiens quod non erat, dignatus nostrum inire consortium, mala nostra moriendo perferret ? » 2. Alia ratio *. — Augustinus in eodem *. Est et alia ratio quare isto potius modo quam alio liberare voluit : «quia 4 sic iustitia superatur 1 alt] in epistola canonica add. BOV. 6 et... isto om. LMRWX. 8 Deus om. LOWX, interi. R. 13 tantum trp. p. enim LRV, post erigit A. 18 Rubricae om. LRVW. » I Petri I, 18-19. 2 Cap. 10, n. 13 (PL 42, 1024; CCL 5OA, 399s); partim tantum in Glossa ordin. in Rom. 5, 8 (apud Lyran., VI, 12c; cod. 1 10c, m llb). (1024; 400); partim in Glossa ordin. ut in nota praecedenti. 3 August., ibid. 4 Cap. 13, n. 17 (1026; 404); sed verba sunt Glossae ordin. in Rom. 5, 9 (locis cit.). Dist. XX, capp. 1-4: Fons in Glossa Lombardi, in Rom. 5, 8 (PL 191, 1384 D -1386 B), ubi dependet a Glossa media Gilbert! (apud M. Simon, La glose de l’épitre aux Romains de Gilbert de la Porrée, in Rev. Hist. Eccl., 52, 1957, 76). Videsis etiam Magistrum in Hebr. 2, 14-15 (PL 192, 421 D - 422 D) et eius sermones, nn. 4, 16, 18 (PL 171, 384 C, 501 C, 610 A); Hugonem, De sacram., 1, 8, 4-10 (PL 176, 307 D - 312 A); Summam sent., 1,14 et 18 (PL 171, 1095 D - 1096 A, 1105 C; 176, 69 C-D, 78 C-D); et alios plures apud A. M. Landgraf, Das Axiom « Non alium modum possibilem...», in Dogmengeschichte, 11-2, 254-287; et L.Ott. Untersuchungen zur theol. Brieflileratur, 599-614. 126 LIBER III. DIST. XX. CAP. HI. diabolus, non potentia »; « et 1 quomodo id factum sit, explicabo ut po­ tero ». « Quadam 2 iustitia Dei in potestatem diaboli traditum est genus humanum, peccato primi hominis in omnes originaliter transeunte et illius debito omnes obligante. Unde omnes homines ab origine sunt sub principe diabolo; unde Apostolus 3: Eramus natura filii irae: natura sci- 5 licet ut est depravata peccato, non ut est recta creata ab initio. Modus autem ille, quo traditus est homo in diaboli potestatem, non ita debet intelligi, tamquam Deus hoc fecerit aut fieri iusserit, sed quod tantum permiserit, iuste tamen. Illo deserente peccantem, peccati auctor illico invasit. Non tamen Deus continuit in ira sua miserationes suas4, nec 10 hominem a lege suae potestatis amisit, cum in diaboli potestate esse permisit, quia nec diabolus a potestate Dei est alienus, sicut nec a bonitate; nam qualicumque vita non subsisteret, nisi per eum qui vivificat omnia. Non ergo Deus hominem deseruit, ut non se illi exhiberet Deum, sed inter mala poenalia, etiam malis multa praestitit bona; et tandem hominem, 15 quem commissio peccatorum diabolo subdidit, remissio peccatorum per sanguinem Christi data a diabolo eruit, ut sic iustitia vinceretur diabolus, non potentia ». Cap. 3 (64). 1. Qua iustitia sit victus diabolus. « Sed 5 qua iustitia? iesu Christi. 20 Et quomodo victus est ea ? Quia in eo nihil dignum morte inveniens <5, occidit eum tamen. Et utique iustum est ut debitores quos tenebat, liberi dimittantur in eum credentes quem sine ullo debito occidit». «Ideo7 autem potentia vincere noluit, quia diabolus vitio perversitatis suae amator est potentiae, et desertor oppugnatorque iustitiae: in quo homines 25 magis eum imitantur, qui neglecta vel etiam perosa iustitia, potentiae magis student, eiusque vel adeptione laetantur, vel cupiditate inflam­ mantur. Ideoque placuit Deo ut non potentia, sed iustitia vincens erueret hominem: in quo homo eum imitari disceret ». « Post 8 vero in resurrectione secuta est potentia, quia revixit mortuus, nunquam postea moriturus ». 30 4 omnes * om. MRTXz. 12 diabolus] quod diabolus non est alienus a bonitate dei rubr. marg. omnes codd. praeter AVW. 13 vita] vel (add. L3) diabolus vel homo add. BV, add. interi. O2, add. marg. L>. 1 August., ibid., c. 11, η. 15 (PL 42, 1025; CCL 5OA, 402). c. 12-13,nn. 16-17 (1026s; 402ss). 3 Eph. 2, 3. 4 ps, 76, 10. 2 August., ibid., 5 August., ibid., c. 14, n. 18 (PL 42, 1027s; CCL 50A, 406). 6 Rcsp. Luc. 23, 15: Nihil dignum morte actum est ei. 7 August., ibid., c. 13, η. 17 (1026s; 404), partim in Glossa ordin. in Rom. 5, 9 (locis cit). » Ibid., c. 14, n. 18 (1028; 407). LIBER ill. DIST. XX. CAP. IV. 5 127 2. Quaestio *. « Sed nonne 1 iure aequissimo vinceretur diabolus, si potentia tantum Christus cum illo agere voluisset ? Utique, sed postposuit Christus quod potuit, ut prius ageret quod oportuit». Iustitia ergo hu­ militatis 2 hominem liberavit, quem sola potentia aequissime liberare potuit. Cap. 4 (65). 1. De causa inter Deum et hominem et diabolum. Si enim tres illi 10 15 20 in causam venirent, scilicet Deus, homo, diabolus, diabolus et homo quid adversus Deum dicerent, non haberent. Diabolus enim de iniuria Dei convinceretur, quia servum eius, scilicet hominem, et fraudulenter abduxit et violenter tenuit. Homo etiam iniurius Deo convinceretur, quia praecepta eius contempsit et se alieno dominio mancipavit. De hominis etiam iniuria convinceretur diabolus, quia illum et prius fallaci promissione decepit,, et post mala inferendo laesit. Iniuste igitur diabolus, quantum ad se, te­ nebat hominem, sed homo iuste tenebatur; quia diabolus nunquam meruit potestatem habere super hominem, sed homo meruit per culpam pati diaboli tyrannidem. 2. Si igitur Deus, qui utrique praeerat, potentia hominem liberare vellet, sola iussionis virtute hominem poterat rectissime liberare; sed ob causam praemissam 3 iustitia humilitatis uti voluit. — Augustinus in libro XIII De Trinitate * : Qui 4 dum in carne mortali crucifixus est, justi­ ficati sumus, id est per remissionem peccatorum eruti de potestate dia­ boli, et ita a Christo iustitia diabolus victus est, non potentia. Quo­ modo autem in eius sanguine nobis peccata sint dimissa, supra exposi­ tum est 5. 1 Quaestio om. LRVW. 8 Deus] et add. LR. || homo>] et add. BLNOR. diabolus’] et add. M., add. sed del. T. 16 potestatem habere trp. LRV. 20-21 Rubrica om. RVW. 24 sint] sunt BNX. 1 August., ibid. (1028; 406). militate iustitia» etc. (1028; 407). 2 Cf. August., ibid.: « Ideo gratior facta est in hu­ 3 |n Cap. 3, n. 2. 4 Potius paraphrasis Augu­ stini, qui scribit: «Sed aliud est propter quod Justificamur in Christi sanguine, cum per re­ missionem peccatorum eruimur a diaboli potestate: hoc ad id pertinet quod a Christo iustitia diabolus vincitur, non potentia. Ex infirmitate quippe quam suscepit in carne mortali... crucifixus est Christus» (1028; 407). 5 In Dist. 19, c. 1, nn. 1 et 4. LIBER III. DIST. XX. CAP. V. 128 Cap. 5 (66). 1. De traditione Christi, quae dicitur facta a Patre, a Filio, a luda et a ludaeis. Christus ergo est sacerdos idemque hostia et pretium nostrae reconciliationisqui se in ara crucis non diabolo, sed Deo Trinitati obtulit, pro omnibus quantum ad pretii sufficientiam 2, sed pro electis tantum quantum ad efficaciam, quia praedestinatis tantum salutem effecit. 2. De quo et legitur quod sit traditus a Patre 3, et quod se ipsum tradidit4, et quod ludas eum tradidit 5 et ludaei 6. ipse se tradidit, quia sponte ad passionem accessit; et Pater eum tradidit, quia voluntate Patris, immo totius Trinitatis, passus est; ludas tradidit prodendo, et ludaei instigando. Et fuit actus ludae et ludaeorum malus, et actus Christi vel Patris bonus. Opus Christi et Patris bonum, quia bona Patris et Filii voluntas; malum fuit opus ludae et ludaeorum, quia mala fuit intentio. 3. Diversa fuerunt ibi facta sive opera, id est diversi actus; et una res sive factum, scilicet passio ipsa. Ideo doctores aliquando uniunt in facto illo Patrem, Filium, ludam, ludaeum; aliquando disiungunt. Respi­ cientes enim ad passionem, unum opus illorum dicunt; attendentes in­ tentiones et actus, facta diversa discernunt. — Augustinus, Super epistolam loannis *. Unde Augustinus7: « Facta est, inquit, traditio a Patre, facta est traditio a Filio, facta est traditio a luda: una res facta est. Quid ergo discernit inter eos? Quia hoc fecit Pater et Filius in caritate; ludas 3 a om. MNW. V1. effecit] efficit AN. ditio a Filio trp. MN. 6 efficaciam] efficientiam ABNRVW, vel efficaciam add. marg. 7 et»J etiam LNR, om. B. 19 iniquit om. OX. 20 tra­ ’ Cf. Glossa Magistri in Hcbr. 9, 25: «sacerdos et hostia · (PL 192, 477 C); et in Rom. 5, 10: « Hoc est pretium reconciliationis nostrae» (PL 191,1386 B; ubi, licet sub rubrica Augusti­ nus inveniantur [deest in cod. z, f. 17a], verba potius Magistri esse videntur). 2 Vide Glossam in Hcbr.5,9:causa salutis aeternae omnibus obtemperantibus sibi: «tantum enim valet eius passio quod omnibus sufficit ad salutem » (PL 192 , 438 B). 3 Resp. Rom. 8, 32: Sed pro nobis omnibus tradidit illum. * Resp. Gal. 2, 20, et Eph. 5, 2. s Cf. Matth. 26, 25; et 26, 48. 6 Resp. Matth. 27, 18: Sciebat enim quod per invidiam tradidissent eum. 1 In / loan. 4, 9, tr. 7, n. 7 (PL 35, 2032s). Cap. 5, num. 1: De traditione Christi vide Lomb., Sent., I, d. 48, c.2; et II,d. 40, n. 11 (tom. 1,325s, 560); ct in Rom.8, 32 (PL 191, 1451 D). Circa distinctionem inter sufficientiam et efficaciam, cf. A. M. Landgraf, Die Unterscheidung zwischen Hinreichen und Zuwendung der tlrtôsung, in Dogmengeschichte 11-2, 329-358. — Num. 3: Auctoritas Augustini ex Glossa in Gal. 2, 20 (PL 192, 117 A-B). 5 10 15 20 129 LIBER III. DIST. XX. CAP. VI. vero in proditione. Videtis quia non quid faciat homo, sed qua voluntate considerandum est. In eodem facto invenimus Deum quo ludam. Deum benedicimus, ludam detestamur: quia Deus cogitavit salutem nostram, ludas cogitavit pretium quo vendidit Dominum, Filius pretium quod 5 dedit pro nobis. Diversa ergo intentio diversa facta facit, cum tamen sit una res ex diversis ». Ecce unam rem dicit ibi fuisse et diversa facta, quia una fuit ibi passio, sed diversi actus; et actus quidem ludae ac ludaeorum mali, quibus operati sunt Christi passionem, quae bonum est et opus Dei est. Cap. 6 (67). 10 15 20 1. Quod Christi passio dicitur opus Dei et ludaeorum et quomodo. Passio ergo Christi et opus ludaeorum dicitur, quia ex actibus eorum provenit; et opus Dei, quia eo auctore, id est volente, fuit. Unde A ugustinus1: «Nemo aufert animam Christi ab eo, quia potestatem habet ponendi et sumendi 2; ecce habes auctorem operis. Ponet animam: ecce habes opus auctoris. Et ut generaliter concludam, quotiens in carne Christus aliquid patitur, opus auctoris est; quia enim sua voluntate, non alio cogente perpetitur, ipse auctor est operis ». 2. Si ludaei sunt ibi operati bonum *. Cum autem passio Christi opus Dei sit et ideo bonum, eamque operati sint ludas et ludaei: quaeritur an concedendum sit eos operatos ibi esse bonum. — Hic distinguendum est: potest enim dici quod operati sunt bonum, quia ex actibus eorum bonum provenit, id est passio Christi; et item quod operati non sint bonum, sed malum, quia actio eorum non fuit bona, sed mala 3. 7 fuit ibi trp. MTX. |( ac] et BLMRX. 13 est] eo add. NV. 15 Ponet] Ponit BMV. 18 perpetitur] patitur B, perpetratur MR. 21 ibi esse trp. LNR. 22 sunt] sint BMT. 23 sint] sunt LRV. i Rubr. marg.: In expositione fidei cath. contra Felicianum; id est Vigilius Thapsensis, Contra Felic. Arianurn de unitate Trinitatis, c. 14 (PL 42, 1169s; vel c. 20, PL 62, 348 D). 2 Resp. Ioan. 10, 17-18. 3 Cf. supra, c. 5, n. 2; et loci Libr. 1 et 11 ibi citati. Cap. 6, num. 1: Verba ps.-Augustini, ex Glossa in I Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 D- 1550 A). Lo.mb. 11. 9 130 LIBER HI. DIST. XXI. CAP. I. DISTINCTIO XXI Cap. 1 (68). 1. Si in Christo divisio in morte fuit animae vel carnis a Verbo. Post praedicta considerandum est utrum in morte a Verbo sit separata anima vel caro. 5 2. Opinio quorundam asserentium carnem a deitate divisam ♦. Qui­ dam i putaverunt carnem, sicut ab anima, ita a divinitate in morte fuisse divisam. Si enim, inquiunt, anima media divinitas carnem sibi univit, sicut superius 2 praetaxatum est, ergo quando divisa est caro ab anima, divisa est etiam a divinitate; quia non potuit ab anima seiungi per quam io Verbo erat unita, quin a Verbo divideretur. — Augustinus *. Fuit autem divisa ab anima in morte: alioquin vera mors ibi non fuisset; quia ut ait Augustinus 3, « mors quam timent homines, separatio est animae a carne; mors autem quam non timent, separatio est animae a Deo; utra­ que vero diaboli suasu homini propinata est ». Si ergo in Christo homine is vera mors fuit, divisa est ibi anima, ac per hoc divinitas, a carne. 3. Auctoritatem inducunt ♦. — Ambrosius *. Huic suae probabilitati addunt auctoritatis testimonium. Ambrosius4 enim, tractans de 8 media) mediante B, corr. in mediante X. 17 Rubricae om. RVW. 9 praetaxatum) dictum V, predictum X. 1 Ita inter alios Mag. Hennannus, Sententiae, c. 27: «...rationabilius esse videtur, quod a corpore fuerat separata (divinitas). Sicut enim non potuit adiungi nisi anima mediante, sic in eo non debuit remanere anima separata t (PL 178, 1737 B). Videsis etiam Sententias Florianenses, n. 44 (ed. H. Ostlender, Bonn 1929, 20-21); et Sent. Parisienses, p. I (ed. A.M. Landgraf, in Écrits théologiques de l'école d'Abélard, Lovanii 1934, p. 35, 12-20). 2 Dist. 2, c. 2. J Rubrica marg. indicat August. super ps. xlvii; sed est Enarr. in Ps. 48, 15, sermo 2, c. 2 (PL 36, 556; CCL 38, 565s). 4 Iterum rubrica legitur Ambr. in expositione psalmi; sed revera est cius In Lucam, X, n. 127 (PL 15 [1845], 1836 A; CSEL 32-ΠΙ, 503; CCL 14, 381). Dist. XX1-XXII: Ci. A.M. Landgraf, Das Problem « Utrum Christus fuerit homo in triduo mortis», in Dogmengeschlchte II-l, 273-319; praesertim quoad positionem Lombardi, 273-296; Hugo, De sacram., 11, 1, 10-11 (PL 176, 399ss); Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1105s; 176, 78ss). — Cap. 1: Quaestio ponitur ut in Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1105 C; 176, 78 D), unacum quadam expositionis opinionis affirmativae. Cf. etiam Hugo, De sacram., 11, 1, 10 (PL 176, 399 C - 400 D). — Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in Ps. 48, 6 (PL 191, 466 D-467 A). - Num. 3: Auctoritatem Ambrosii, ex Summa sent., 1, 19 (PL 171, 11O6C; 176 , 80 A-B), inducunt Sent. Florianenses, n. 41 (p. 21, 7-10) et Sent. Parisienses (p. 35, 5-8); in parte, apud Hugoncm, De sacram., 11, 1, 10 (PL 176, 399 C). LIBER III. DIST. XXI. CAP. I. 5 io 15 20 25 131 Christi derelictione, qui in cruce voce magna damans dixit 1; Deus, Deus meus, ut quid me dereliquisti ? ait: « Clamat homo separatione divinitatis moriturus: nam cum divinitas mortis libera sit, utique mors ibi esse non poterat nisi vita discederet, quia vita divinitas est ». Hic videtur tradi quod divinitas separata sit in morte ab homine, quae nisi discessisset, homo ille mori non posset; quod illi ad carnem referunt, quam dicunt a Deo separatam. 4. Responsio *. Quibus respondemus illam separationem sic esse ac­ cipiendam sicut intelligitur derelictio, quae illis verbis significatur: Ut quid me dereliquisti? Quomodo igitur Christus derelictus erat a Patre, cum in cruce se derelictum clamabat ? Non recesserat Deus ab homine, ita quod esset soluta unio Dei et hominis: alioquin fuit quoddam tempus quando Christus adhuc vivus homo erat et non Deus, quia adhuc vivus se derelictum clamabat, non derelinquendum. Si ergo illa derelictio unionis intelligatur solutio, ante facta fuit solutio Dei et hominis quam Christus mortuus esset. Sed quis hoc dicat ? Fateamur igitur Deum quodam modo illum hominem in morte deseruisse, quia potestati persequentium eum exposuit ad tempus; non suam potentiam exserendo illum defendit, ut non moreretur. Separavit se divinitas quia subtraxit protectionem, sed non solvit unionem; separavit se foris ut non adesset ad defensionem, sed non intus defuit ad unionem. Si non ibi cohibuisset potentiam, sed exseruisset, non moreretur Christus. Mortuus est Christus divinitate re­ cedente, id est effectum potentiae defendendo non exhibente. — Hic est hircus apopompeius, qui altero hirco immolato in solitudinem mittebatur, ut legitur in Levitico 2. Duo enim hirci humanitas et divinitas Christi intelliguntur λ Humanitate igitur immolata, divinitas in solitu­ dinem abiit, id est in caelum. — Hesychius, super Leviticum ♦. Unde H e sy c h i u s4: « In solitudinem, id est in caelum tempore passionis 8 Responsio om. RVW. 18 exserendo] exercendo BNRVW. MOTW, exercuisset alii. 27 Rubrica om. LRVW. * Matth. 27, 46. 2 Levit. 16, 8-10. 22 exseruisset 3 Glossa ordin. in Lev. 16, 7-8: Duos hircos... « quia Christus Deus et homo: secundum humanitatem passus, secundum divini­ tatem impassibilis... mittit Aaron super utrumque sortem: qua divinitatem et humanita­ tem dividi intelligimus» (apud Lyranum, I, 242c); ex Hesychio in h.l. (PG 93 , 991 B). 4 Glossa ordin. in Lev. 16, 10: et emittat eum in solitudinem (apud Lyranum, I, 242c); iterum ex Hesychio in h.l. (PG 93, 992 B-C). Num. 4: Responsio, summatim ex Hugone (ibid., 399 D - 400 D). De hirco apopompaeo prolixius (cum Glossa ordinaria) loquitur Magister in Sermone 22, In Parasceve (PL 171, 689 A); de quo cf. Proleg. ad tom. I, 106*. LIBER III. DIST. XXI. CAP. I. 132 divinitas abiisse dicitur, non locum mutans, sed quodam modo virtutem cohibens, ut possent impii consummare passionem. Abiit ergo, id est virtutem cohibuit; et portavit iniquitates nostras 1, non ut haberet, sed ut consumeret: Deus enim ignis consumens est 2». Ex his satis ostenditur praemissa verba Ambrosii sic esse accipienda ut praediximus. 5 5. Aliam inducunt auctoritatem. — Athanasius *. Alii quoque aucto­ ritati innituntur, qui asserunt divinitatem in morte recessisse ab homine secundum carnem. Ait enim Athanasius 3; « Maledictus qui totum hominem quem assumpsit Dei Filius, denuo assumptum vel liberatum tertia die a mortuis resurrexisse non confitetur. Fiat, fiat ». — Qualiter de hac auctoritate argumentando procedunt *. Si, inquiunt, denuo as­ sumptus est homo in resurrectione, quem assumpserat in incarnatione, deposuit ergo eum in morte; separata ergo fuit divinitas in morte ab hu­ manitate. 6. Responsio ♦. Quibus respondemus quod, si his verbis assumptio talis intelligatur quae sit secundum unionem, non carnem tantum, sed totum hominem, id est animam et carnem, denuo sibi univit in resur­ rectione, quia non simpliciter ‘hominem’, sed ‘totum hominem’ assumptum dicit. Totum igitur hominem in morte deposuit, id est animam et carnem. Sed quis, nisi hostis veritatis, dicat animam a Verbo depositam ? Et tamen, nisi hoc fateantur, quod totus homo sit assumptus, non pro eis facit illa auctoritas, quae totum dicit assumptum. 7. Determinatio auctoritatis ♦. Sciendum est igitur A t h a n a s i u m id dixisse contra illorum perfidiam qui resurrectionem Christi negabant, putantes morte detineri qui solus inter mortuos liber 4 est. Ideo illum maledicit qui non confitetur totum hominem denuo assumptum resurrexisse, id est Christum animam denuo corpori coniunxisse, et in illis duobus denuo coniunctis in resurrectione vere secundum hominem vixisse sicut ante mortem. Nam in morte separata est anima a carne: unde vere dicitur Christus mortuus ; sed neutrum separatum est a Verbo Dei. 6 Athanasius om. MRVW. 15 si del. O, In add. OVX. i Resp. Lev. 16, 22: Cumque portaverit hircus omnes iniquitates eorum in terram soli­ tariam. 2 Dcut. 4, 24. 2 Id est Eusebius Vercellensis, De Trinit., VI (inter opp. Vigilii Thapscnsis, PL 62, 280 A; sub proprio nomine, CCL 9, 87s); cf. Clavis patrum latinorum, n. 105. 4 Ps. 87, 6. Num. 5: In parte ex Summa sent., 1, 19 (loc. cit.); iam in Sent. Florian., uti supra. — Num. 7: partim in Summa sent. 10 15 20 25 30 LIBER HI. DIST. XXI. CAP. I. 5 10 15 20 25 133 8. Auctoritatibus adstruit carnem a Verbo in morte non esse divisam. Sicut Augustinus super loannem *1 docet, tractans illud Domini verbum 2; Ego pono animam meam ut iterum sumam eam. Nemo tollit eam a me, sed ego pono eam a me ipso; potestatem habeo ponendi eam, et iterum sumendi eam. (De eo quod scriptum est: Ego pono animam meam etc. *) Hic animam dicit emissam. A quo emissa est ? A se ipsa non est emissa, quia se ipsam non posuit. Nec Verbum animam posuit vel carnem. Caro ergo animam posuit, sed potestate in se manentis deitatis; potentia ergo deitatis anima divisa est a carne, sed neutrum a Verbo Dei. Unde A ug u s t i n u s 3: «Verbum, ex quo suscepit hominem, id est carnem et animam, nunquam deposuit animam, ut esset anima separata a Verbo; sed caro posuit animam quando exspiravit, qua redeunte surrexit. Mors ergo ad tempus carnem et animam separavit, sed neutrum a Verbo Dei. Caro igitur ponit et sumit animam: non potestate sua, sed potestate inha­ bitantis carnem deitatis ». Hic evidenter traditur nec animam nec carnem a Verbo Dei divisam in morte, ut aliquo modo soluta fuerit unio. 9. Augustinus in Expositione fidei catholicae ♦. Unde Augustin u s, Contra Felicianum 4: « Absit ut Christus sic senserit mortem, ut quantum in se est vita vitam perdiderit. Si enim hoc ita esset, vitae fons aruisset. Sensit igitur mortem participatione humani affectus quem sponte susceperat; non naturae suae perdidit potentiam per quam cuncta vivi­ ficat. Sic in sepulcro carnem suam commoriendo non deseruit, sicut in utero Virginis connascendo formavit. Mortuus est ergo non discedente vita, sicut passus est non pereunte potentia. Nemo tollit animam eius ab eo, quia potestatem habet ponendi et sumendi ». Ecce et hic habes 4 eam *] animam R, animam meam BCLN, corr. cx animam meam X. 4 Rubrica om. LRVW. II scriptum) dictum BCX. II separata a Verbo trp. BCLMRT. 14 igi­ tur] ergo BCOX. 16 divisam in morte trp. BCLMRT. 17 Rubrica incorp. in textum RV. * Augustinus om. BCTX. 18 Christus sic trp. BCLMRT. 22 com­ moriendo) moriendo LX, corr. ex moriendo sed et del. corr. O, corr. interi, cx moriendo R *. * Tract. 47, nn. 10-11 (PL 35, 1738s; CCL 36, 409ss). 2 loan. 10, 17-18. 3 August, super loannem (rubr.), in loan. 10, 17: quia pono animam meam, scii. tr. 47, nn. 10-11 (PL 35, 1738s; CCL 36, 409ss); cx Glossa ordin. (apud Lyranum V, 216c). 4 Id est Vigilius Thapscnsis, Contra Felicianum Arianum de unitate Trinitatis, c. 14 (PL 42, 1169; vel c. 20, PL 62, 348 A-C ct D). Num. 8: partim in Hugonis De Sacram. Il, 1,11 (PL 176, 401 B); sed Magister se vertit potius ad Glossam ordin. in Ioan. 10, 17 (apud Lyranum, V, 216c). — Num. 9: ex Glossa in I Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 D). 134 LIBER III. DIST. XXI. C/\P. II. Christum non deseruisse carnem in mortem, et vitam non discessisse a mortuo; et quod sponte tradidit spiritum, non alius extorsit 1. 10. Ambrosius in III libro De Spiritu *Sancto . Unde Ambro­ sius2: α Emisit Christus spiritum, et tamen quasi arbiter eruendi suspendique corporis, emisit spiritum, non amisit. Pendebat in cruce, et omnia 5 commovebat ». Sed unde emisit ? Ex carne. Quo emisit ? Ad Patrem. Cap. 2 (69). 1. Qua ratione Christus dicitur mortuus et passus. Recedente vero ani­ ma, mortua est Christi caro; et quia caro mortua est, mortuus est Christus. Sicut enim mortuus dicitur Deus quando mortuus est homo, ita mortuus dicitur homo quando mortua est caro. Separatio animae mors carnis fuit. Propter carnem ergo unitam Verbo, quae mortua est, dicitur Deus mortuus; et propter carnem et animam, quae utraque dolorem sensit, dicitur Deus passus, cum divinitas omnis doloris exsors exsisteret. 2. Augustinus, super Psalmum CXXIX ♦. Unde Augustinus^: « Verbum caro jactum est4, ut per carnem panis caelestis 5 ad infantes transiret. Et secundum hoc ipsum Verbum crucifixum est; sed non est mutatum in hominem: homo in illo mutatus est, ut melior fieret quam erat. Per id ergo quod homo erat, mortuus est Deus; et per id quod Deus erat, homo excitatus est et resurrexit. Quidquid passus est homo, non potest dici non passus Deus, quia Deus erat homo: quomodo non potes dicere non te passum iniuriam, si vestis tua conscindatur, quamvis vestis tua non sis tu. Multo magis ergo quidquid patitur caro unita Verbo, debet dici pati Deus, licet Verbum nec mori, nec corrumpi, nec mutari potuerit. Sed quidquid horum passus est, in carne passus est ». 8 Qua ratione] Quare AOTX. BL, post est MR. 14 exsors] expers BC. 16 caro trp. post factum 1 Glossa interi, in Matth. 27, 50: Emisit spiritum: « non aliud extorsit » (apud Lyran., V, 86r). 2 Revera, De incarnationis dom. sacramento, c. 5, n. 39 (PL 16 [1845], 828 B; CSEL 79 , 242s); resp. Matth. 27, 50 (nihil in Glossa ordin. in h.l.). 3 Rectius, Enarr. in Ps. 130, 2, nn. 9-10 (PL 37, 1711; CCL 40, 1906). 4 loan. 1, 14. 5 Resp. loan. 6, 31-33. Num. 10: Quaestio in Fine, et prima pars num. 1 cap. 2: «Sed unde... carnis fuit·, verba sunt Hugonis, De sacram., 11, 1, Il (PL 176, 401 B-C). Cap. 2, num. 2: Ex Glossa in Ps. 130, 2 (PL 191, 1172 D - 1173 Λ). 10 15 20 25 LIBER Hl. DIST. XXII. CAP. 1. 135 3. De hoc etiam Ambrosius in libro III De Spiritu Sancto1 ait: « Quod Verbi caro patiebatur, manens in carne Verbum in se pro cor­ poris assumptione referebat: ut pati diceretur, quia caro patiebatur, sicut scriptum est -·. Christo in carne passo ». — Hic docetur qua ratione Deus 5 vel Dei Filius passus vel mortuus dicitur: non quia mortem senserit in quantum Deus est, sed quia caro ei unita mortua est. 4. Augustinus in sermone de fide ♦. Secundum quam rationem dicit Augustinus 3: « Si quis dixerit atque crediderit Filium Dei Deum passum, anathema sit ». Cuius dicti causam, ex qua intclligentia sumenda 10 est, aperiens, in eodem subdit « Si quis dixerit quod in passione dolorem sentiebat Filius Dei Deus, et non caro tantum cum anima quam sibi acceperat, anathema sit ». I | I 5. Sane igitur dici potest quod mortuus est Deus et non mortuus, passus est Dei Filius et non passus, passa est tertia persona et non passa, is crucifixum est Verbum et non crucifixum. Secundum alteram naturam passus est, secundum alteram impassibilis. — Unde Ambrosius5: i | « Generalis ista est fides: quia Christus est Dei Filius et natus ex Virgine. Quem quasi gigantem Propheta describit 6, eo quod biformis geminaeque naturae unus sit, consors divinitatis et corporis. Idem ergo patiebatur et 20 non patiebatur, moriebatur et non moriebatur, sepeliebatur et non sepe­ liebatur, resurgebat et non resurgebat. Resurgebat secundum carnem quae mortua fuerat, non secundum Verbum quod apud Deum semper ma­ nebat ». DISTINCTIO XXII Cap. 1 (70). 25 1. Si Christus in morte fuit homo. Hic quaeritur utrum in illo triduo mortis Christus fuerit homo. 11 sentiebat] senserit N, sentiret V. est trp. CLNRVX. 26 fuit] fuerit BCX. 13 igitur] ergo X, om. BC. 17 ista i De incarnat, dom. sacramento, c. 5, n. 44 (PL 16 [1845], 829 D-830 A; CSEL 79, 246s). 2 1 Petri 4, 1. J Sermo 233, n. 2 (inter opp. August., PL 39,2176; cf. PL 56, 587 A); ut iam notatur, est Symbolum fidei Concilii Toletani I (DS, n. 196). 4 Sermo 233, n. 3 (2176); ex Tomo Damasi, alias Epistola IV Damaso 1 attributa, η. XIV (PL 13, 362 A, et alibi; cf. Clavis, n. 1633). 5 De incarnationis dom. sacramento, c. 5, nn. 35-36 (PL 16 [1845], 827 C - 828 A; CSEL 79, 240s). currendam viam. <> Rcsp. Ps. 18, 6: Exsultavit ut gigas ad Dist. XXII: Cf. auctores citatos ad initium Dist. XXL Quamplura ex hac distinctione | 1 · l 136 LIBER III. DIST. XXII. CAP. I. 2. Opinio quorundam ♦. Quod non videtur quibusdam, quia mortuus erat, et homo mortuus non est homo. — Addunt etiam quod si tunc erat homo, vel mortalis, vel immortalis; sed mortalis non, quia mortuus; nec immortalis, quia tantum post resurrectionem. 3. Responsio qua confirmatur quod homo et qualiter *. Quibus respondemus quia licet homo mortuus fuerit, erat tamen in morte Deus homo; nec mortalis quidem nec immortalis, et tamen vere erat homo. Illae enim et huiusmodi argutiae in creaturis locum habent, sed fidei sacramentum a philosophicis argumentis est liberum. — Ambrosius *. Unde Ambro­ sius·: «Aufer argumenta, ubi fides quaeritur. In ipsis gymnasiis suis iam dialectica taceat. Piscatoribus creditur, non dialecticis ». — Dicimus ergo in morte Christi Deum vere fuisse hominem, et tamen mortuum; et hominem quidem nec mortalem nec immortalem, quia unitus erat animae et carni sejunctis. Alia enim ratione dicitur Deus homo vel homo Deus, quam Martinus vel loannes. Homo enim dicitur Deus, et e converso, propter susceptionem hominis, id est animae et carnis. — Augustinus *. Unde A u g u s t i n u s 2: « Talis erat illa susceptio, quae Deum hominem faceret, et hominem Deum ». Cum ergo illa susceptio per mortem non defecerit, sed Deus homini et homo Deo sicut ante unitus erat, vere et tunc Deus erat homo et e converso, quia unitus animae et carni. Et homo mortuus erat, quia anima a carne divisa erat. Propter separationem ani­ mae a carne mortuus, sed propter utriusque secum unionem homo. — Non autem sic erat homo, ut ex anima et carne simul innetis subsisteret: ex qua ratione dicitur aliquis alius homo; et ipse forte ante mortem hoc etiam modo erat homo 3, et post resurrectionem fuit. In morte vero homo erat tantum propter animae et carnis secum unionem, et mortuus propter inter illa duo divisionem. 2 quod om. BCMT, i In libro I De Trinitate (rubr.), id est De fide, I, c. 13, n. 84 (PL 16, 548 B-C; CSEL 78, 36s). 2 In primo libro De Trinitate (rubr.), c. 13, n. 28 (PL 42 , 840; CCL 50,69); cf. supra, Dist. 7, c. 1, n. 4. 3 De hac sententia, supra, Dist. 6, c. 2, n. 1. excerpuntur a Gualtero de S. Victore, in suis primis Additamentis ad Contra IV Labyrinthos Franciae (ed. P. Glorieux, 294s.); unde revera sese opponit (inscienter ?) theologiae Magistri Hugonls. — Cap. 1 repetitur in toto a Gualtero (p. 294). — Num. 2: Ex Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1106 B; 176, 79 B - 80 A). — Num. 3: In parte ex eadem et ex Hugone, De sa­ cram., II, 1, Il (PL 176, 411 D). 5 io 15 20 25 LIBER 111. DIST. XXH. CAP. II. 137 Cap. 2 (71). 5 10 15 20 25 1. Si Christus in morte erat homo alicubi, et si ubicumque est homo sit. Hic quaeritur si Christus in morte alicubi erat homo, et si ubicumque est, homo sit. — Ad quod dicimus quia non ubicumque erat, homo erat; nec modo ubicumque est, homo est: quia ubique est secundum deitatem, nec ubique homo, quia non ubique homini unitus. Sed ubicumque est secundum hominem, ibi homo est. Tempore autem mortis, et ubique erat secundum Deum, et in sepulcro secundum hominem, et in inferno se­ cundum hominem; sed in inferno secundum animam, et in sepulcro se­ cundum carnem 1. Et in sepulcro ergo erat homo, quia humanitati unitus, etsi non toti, quia carni tantum; et in inferno erat homo, quia humanitati unitus; sed non toti, quia animae tantum. 2. Oppositio *. Sed si in inferno animae tantum, et in sepulcro carni tantum unitus erat, ergo nec in inferno unitus erat animae et carni, nec in sepulcro. Quomodo ergo hic vel ibi homo esse dicitur ? Quae est ratio dicti ? — Redditio causae *. Quia una eademque unione unitus erat ani­ mae in inferno et carni in sepulcro; et sic erat illis duobus, tunc sepa­ ratis, unitus sicut ante separationem, id est ante mortem. 3. Oppositio *. Ad hoc autem opponitur: Si Christus animam tantum vel carnem tantum assumpsisset, non fuisset verus homo; sed propter utriusque assumptionem verus homo fuit. Sic ergo, ubi carnem et animam sibi unitam non habebat, verus homo ibi non erat. Sed tempore mortis nusquam illa duo unita habebat, quia nec in sepulcro, nec in inferno, nec alibi; nusquam ergo erat homo. — Ad quod dicimus quia Christus utique verus homo non fuisset, si carnem et animam non assumpsisset; sed tamen, quia ex quo assumpsit, neutrum deposuit, sed cum utroque ean­ dem unionem indesinenter tenuit quam assumendo contraxit, ideo non incongrue ubicumque animae vel carni vel utrique unitus est, ibi homo 5 deitatem) divinitatem NX Gualt. il etsi] sed BCV. et om. MT Gualt. 13 Sed om. BCLR Gualt. || animae tantum trp. LNR. 16 Rubrica om. L (/oc.) V\V Gualt. 19 Oppositio om. OTVW. 21 Sic] Si L, corr. ex Si N, om. RX. « Cf. Fulgentius, De fide ad Petrum, c. 2, n. 11 (PL 65, 677 B; CCL 91 A, 718). Cap. 2, num. 1-2, apud Oualterum, op. cit., 294; in parte fundantur supra Hugonem, De sacram., Il, 1, 11 (PL 176, 401 B - 404 B). — Num. 3: Cf. Hugo, cap. cit. (PL 176, 403 C-D; et inde 401 D); auctoritas Augustini invenitur in Glossa primitiva in Rom. 1, 3 (ad finem n. 12). 138 LIBER III. DIST. XXII. CAP. HI. esse dicitur, quia ibi humanatus est i. Ergo et in sepulcro erat homo, et in inferno erat homo, quia utrobique humanatus erat Christus, et unam eandemque cum anima et carne, licet separatis, habebat unionem. Et uno eodemque tempore in sepulcro iacuit Christus et ad infernum de­ scendit; sed in sepulcro iacuit secundum solam carnem, et in infernum 5 descendit secundum solam animam. — Augustinus, super loannem *. Unde Augustinus2: « Quis non est derelictus in inferno 3 ? Christus, sed in anima sola. Quis iacuit in sepulcro ? Christus, sed in carne sola. Quia in his singulis Christus est; Christum in his omnibus et in singulis confitemur ». 10 4. Ex his evidenter ostenditur quod carni iacenti in sepulcro unitus erat Christus, sicut animae in inferno. Alioquin, si carni mortuae non esset unitus, non in ea diceretur iacuisse in sepulcro. Anima igitur ad infernum descendit, caro in sepulcro iacuit, Sapientia cum utroque per­ mansit. Quae «in inferno positis, ut ait Ambrosius4, lumen vitae 15 fundebat aeternae. Radiabat illic lux vera Sapientiae, illuminabat in­ fernum, sed inferno non claudebatur. Quis enim locus est Sapientiae ? de qua scriptum est 5; Nescit homo vias eius, nec inventa est inter homines; de qua abyssus dicit: Non est in me; mare dicit: Non est mecum. Ergo nec in tempore nec in loco Sapientia est. Cui nec mors tribuenda est »: « in 20 ligno 6 enim caro, non illa operatrix omnium substantia divina pendebat ». Confitemur tamen Christum pependisse in ligno et iacuisse in sepulcro, sed in carne, et fuisse in inferno, sed in anima sola. Cap. 3 (72). 1. Quod Christus ubique totus est, sed non totum: ut totus est homo 25 vel Deus, sed non totum. Utique totus eodem tempore erat in inferno, totus in caelo, totus ubique. Persona enim illa aeterna non maior erat 4 In sepulcro trp. p. Christus ABC. 15 Quae] quia LORX. 17 sed] in add. ABCRTV, add. sed del. N. 21 substantia divina trp. BCV. 25 est * om. ABCLVX. 26 Utique] Et praem. MNTVX. > Cf. supra, Dist. 7, c. 1, n. 17. 1 Act. 2, 31. 2 Tract. 78, n. 3 (PL 35, 1836; CCL 36, 525). 4 In tertio libro de Spiritu Sancto (rubr.), scii. Dc incarn. dom. sacramento, c. 5, nn. 41-42 (PL 16 (1845], 829 A-B; CSEL 79, 244s). 5 iOb 28, 13-14. 6 Am­ brosius, ibid., c. 6, n. 50 (831 B; 249). Cap. 3, num. 1: Auctoritates ps.-Augustini et ipsius Augustini, in Glossa in 1 Cor. 2, 8 (PL 191, 1550 A); in parte, in Summa sent., 1, 19 (PL 171, 1106 A; 176, 79 A). LIBER III. DIST. XXII. CAP. III. 139 ubi carnem et animam simul unita sibi habebat, quam ubi alterum tan­ tum; nec maior erat ubi utrumque simul vel alterum tantum unitum ha­ bebat, quam ubi erat neutrum habens unitum. Totus ergo Christus et perfectus ubique erat. — Augustinus in Expositione fidei contra Feli5 cianum *. Unde Augustinus111 : « Non dimisit Patrem Christus cum venit in Virginem: ubique totus, ubique perfectus. Uno igitur eodemque tempore totus erat in inferno, totus in caelo. Erat apud inferos resurrectio mortuorum, erat super caelos vita viventium. Vere mortuus, vere vivus: in quo et mortem susceptio mortalitatis excepit, et vitam divinitas non 10 perdidit ». « Mortem 2 igitur Dei Filius et in anima non pertulit et in maiestate non sensit; sed tantum participatione » infirmitatis « Rex gloriae crucifixus est 2 ». 2. Ex his apparet quod Christus eodem tempore totus erat in sepulcro, totus in inferno, totus ubique; sicut et modo totus est ubicumque est, is sed non totum. Nec in sepulcro vel in inferno totum erat, etsi totus: sicut Christus totus est Deus, totus homo, sed non totum, quia non so­ lum est Deus vel homo, sed et Deus et homo. ‘Totum’ enim ad naturam refertur, ‘totus’ autem ad hypostasim; sicut ‘aliud’ et ‘aliquid’ ad naturam, ‘alius’ vero et ‘aliquis’ ad personam referuntur. — Damascenus *. Unde 20 I oa η n es4: « Totus est Christus Deus perfectus, non autem totum Deus est: non enim solum Deus est, sed et homo; et totus homo per­ fectus, non autem totum homo: non solum enim homo, sed et Deus. ‘Totum’ enim naturae est repraesentativum, ‘totus’ autem hypostaseos; sicut ‘aliud’ quidem est naturae, ‘alius’ autem hypostaseos »; sic 25 et huiusmodi. 1 unita] unitam CLVX. || unitas sibi trp. BCLRX. 4-5 Rubrica om. RVW. 11 tantum] tamen ANW. 15 vel] nec BMV. 17 homo2] est add. LOW. 19 Damascenus om. RVW, Johannes praem. BCNX. 20 loannes] Damascenus add. BCR Guatt. I Id est Vigilius Thapsensis, Contra Felicianurn, c. 14 (PL 42, 1170; c. 21, in PL 62, 349 A). 2 ibid., c. 16 (1171s; vel c. 24, 351 A). 3 August., De Trinit., 1, c. 13, n. 28 < De fide orthodoxa, III, c. 7 (PG 94, 1011 B-C); versio est (PL 42, 840; CCL 50, 69). Burgundionis, c. 51, n. 5 (ed. E. Buytaert, 194). Num. 2: Mediante loanne Damasceno, introducendo distinctionem inter totus et totum Magister aliqualiter positionem Hugonis corrigit (cf. De sacram., II, 1, II; PL 176, 403 D); saltem in parte excerpitur hic numerus a Gualtero, una cum conclusione (n. 3) capituli sequentis (p. 295). 140 LIBER III. DIST. XXII. CAP. IV. Cap. 4 (73). 1. SI ea quae dicuntur de Deo vel de Filio Dei, possint dici de homine illo vel de filio hominis. Solet etiam quaeri si congruenter dici possit filius hominis vel ille homo descendisse de caelo vel ubique esse, sicut dicitur Filius Dei vel Deus de caelo venisse et ubique esse. 2. Ad quod dicimus: Si ad unitatem personae referatur dicti intelligcntia, sane dici potest; si vero ad distinctionem naturarum, nullatenus concedendum est. — Augustinus, Contra Maximinum *. Unde Augu­ stinus’: «Una persona est Christus, Deus et homo. Ideo dicitur 2; Nemo ascendit in caelum, nisi qui descendit de caelo etc. Si ergo attendas distinctionem substantiarum, Filius Dei descendit, et filius hominis cru­ cifixus est; si vero unitatem personae, et filius hominis descendit, et Filius Dei crucifixus est. Propter hanc unitatem personae non solum filium hominis descendisse de caelo, sed etiam dixit 3 esse in caelo, cum loque­ retur in terra »>. — Augustinus in primo libro De Trinitate *. Propter hanc eandem « dicitur4 Deus gloriae crucifixus, qui tamen ex forma servi tantum crucifixus est, non secundum hoc quod Deus gloriae est, secundum quod glorificat suos; et tamen dicitur Deus gloriae crucifixus, recte quidem: non ex virtute divinitatis, sed ex infirmitate carnis5. Quid ergo propter quid, et quid secundum quid dicatur, prudens et diligens et pius lector intelligat ». 3. Haec de corrigia calceamenti dominici 6 sufficiant, ne ossa regis Idumeae consumantur usque in cinerem 7. 2 possint] possunt BCLMX. 8 ct 15 Rubricae om. VW. 11 distinctionem] distinctiones AOW. 13 crucifixus est trp. BMNTW. 15 primo om. BLOX, trp. p. libro CMT. 17 est1] sed add. ABCRTV, quod del. B, et add. O. secundum1 corr. in led L» corr, ex sed N. 1 Lib. II, c. 20, n. 3 (PL 42, 789s). 2 Ioan. 3, 13. * Rcsp. Ioan. 3, 13: Filius hominis, qui est in caelo. 4 Cap. 13, n. 28 (PL 42, 840; CCL 50, 69), contracte. Rcsp. 1 Cor. 2, 8: Nunquam Dominum gloriae crucifixissent; ct Phil. 2, 7: Formam servi accipiens. 5 Rcsp. II Cor. 13, 4: Crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute Dei. 6 Videsis supra, Dist. 2, c. 2, n. 2, ct notam illic appositam. 7 Resp. Amos 2, I: Haec dicit Dominus: Super tribus sceleribus Moab.et super quatuor non convertam eum, eo quod incenderit ossa regis Idumaeae usque ad cinerem (cf. IV Reg. 3, 27); Glossa ordin. in Amos 2, 1: « Allegoricc: Ossa regis Idu­ maeae est spiritualis intelllgentia solidissima et firmissima, quae versatur in littera. Sed hanc convertunt ludaei in carnes ct redigunt in cineres quando dimissa vigore spirituali, soli litterae adhacrunt » (apud Lyranum, IV, 360a-b); in parte ex Hieron. in h.l. (PL 25 (1845], 1003 C). Cap. 4, num. 2: Auctoritates Augustini, in Glossa in 1 Cor. 2, 8 (PL 191, 1549 C et B). 5 10 15 20 LIBER III. DIST. XXIII. CAP. I. ET II 141 DISTINCTIO XXIII Cap. 1 (74). 1. Si Christus habuerit fidem et spem ut caritatem. Cum vero supra 1 perhibitum sit Christum plenum gratia fuisse, non est supervacuum inqui5 rere utrum fidem et spem, sicut caritatem, habuerit. Si enim his caruit, non videtur plenitudinem gratiarum habuisse. 2. De his tribus hic tractandum est, et prius de fide ♦. Ut autem haec quaestio valeat apertius explicari, de his singulis aliqua in medium proferenda sunt; et primum de fide, secundum mensuram cuius prae10 cipit Apostolus2 unicuique sapere. Cap. 2 (75). 1. Quid sit fides. Fides est virtus qua creduntur quae non videntur 3. Quod tamen non de omnibus quae non videntur accipiendum est, sed de his tantum quae credere, ut ait Augustinus4, «ad religionem per­ is tinet ». Multa enim sunt quae « si Christianus ignoret, nihil metuendum est », quia non ideo a religione deviat. 3 habuerit BOVWX elenchus capp., habuit alii. || ut] et BLR. 7 Rubrica om. RVVV. H et] sed BCX. 12 Fides] autem add. NVX. 14-15 pertinet] pertinent BCTV, quod core. T. 16 deviat] Augustinus in libro de predestinatione sanctorum: Credere ipsum nihil est aliud quam cum assensione cogitare add. in summo folio T, in tertia coi. (infra, ad c. 4, n. 1) W. Cf. supra, Lib. II, d. 26, c. 4, n. 4 (tom. I, 475). Omittunt omnes alii nostri codices. > In Dist. 13, η. I. 2 Resp. Rom. 12, 3: Sed sapere ad sobrietatem, et unicuique sicut Deus divisit mensuram fidei. 3 Glossa ordin. in Rom. 1, 17 (apud Lyranum, VI, 5a; cod. 1 2a, m 2a); ex August., Enchiridion, c. 8: «Sed melius hanc appellamus fidem...carum scilicet rerum quae non videntur» (PL 40, 235; CCL 46, 52). 4 Enchiridion (rubr.), c. 9 (PL 40, 235; CCL 46, 52). Dist. XXII1-XXV1. Cf. G. Englhardt, Die Entwicklung der dogmatischen Glaubenspycho- togie in der miltclalterlichen Scholastik vom Abaelardstreit (um 1140) bis zu Philipp dem Kanzler (gesi. 1236), in BGPTMA XXX, Heft 4-6 (Muenster in W., 1933), 5-114. — Cap.2-3: Quaestio­ nes iam proponuntur in Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 A), ubi et definitio ad initium cap. 2 posita (cf. etiam 1323 D) et tres modi fidei ut in cap. 3, num. 1; cf. G. Englhardt, Die Entwicklung, 44-46. LIBER HI. DIST. XXIII. CAP. III. 142 Cap. 3 (76). 1. Quot modis dicitur fides. Accipitur autem fides tribus modis,, scilicet pro eo quo creditur et est virtus, et pro eo quo creditur et non est virtus, et pro eo quod creditur: quod aliud est ab eo quo creditur. — Augustinus in XIII libro De Trinitate ♦. Unde Augustinus in- s quit1: «Aliud sunt ea quae creduntur, aliud fides qua creduntur. Illa enim in rebus sunt, quae vel esse vel fuisse vel futura esse dicuntur; haec autem in animo credentis est, ei tantum conspicua cuius est ». Et tamen nomine fidei censetur utrumque, et illud scilicet quod creditur, et id quo creditur. Id quod creditur dicitur fides, sicut ibi 2: «Haec est fides catho- io lica, quam nisi quisque fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit ». 2. Fides autem qua creditur, si cum caritate sit, virtus est, quia « caritas, ut ait Ani b rosi us \ mater est omnium virtutum », quae omnes informat 4, sine qua nulla vera virtus est. Fides ergo operans per isdilectionem $ virtus est qua non visa creduntur. 3. Augustinus in libro De fide et operibus *. Haec est fundamentum quod mutari non potest, ut ait Apostolus 6; quae posita in fundamento, 4 quod1) et BC. 1111° B. aliud est trp. BCL. 5 Rubr. om. LVW. 1 Cap. 2, n. 5 (PL 42, 1016s; CCL 5OA, 386). XIII) iii° ACNOR, 2 In fine symboli Quicumque Atha- nasio attributi (inter opp. Athanasii, PG 28, 1583 C); DS n. 76. 3 Ambr. super ep. ad Rom. (rubr.), mediante Glossa ordin. in Rom. 14, 5: «Caritas est mater omnium» (cod. 1, f. 30a), cui additur «virtutum» In editionibus (apud Lyranum, VI, 29a; PL 114, 515 B). Reapse autem Ambroslaster, in Rom. 14, 5: «Caritas, quae quasi mater est animarum» (PL 17 11845], 167 A; CSEL 81, 432 et 433). Econtra, Hieronymus, in Epist. 82 (ad Theo- philum): » cunctarum virtutum mater est caritas» (PL 22 [1859], 742; CSEL 55, 118). Quem postea forsan Inscie sequitur Leo Magnus, Sermo 38, n. 4: «Ipsam matrem virtutum omnium caritatem in secretis suae mentis inquirat...» (PL 54, 262 B). 4 Cf. Glossa Magistri in Ps. 118, 96: «omne bonum opus in caritate radicatur et formatur» (PL 191, 1092 A). 5 Resp. Gal. 5, 6. 6 Resp. 1 Cor. 3, 11: Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus [esus. Cap. 3, num. 1: Auctoritas Augustini, in Glossa in Eph. 4, 5 (PL 192, 197 C-D; ex Floro in h.l., coi. 582). Quod sequitur, ex Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B). — Num. 2: Partlm ex Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B), ubi tamen caritas dicitur forma omnium virtutum; cf. in Rom. 14, 5, ubi cum Ambrosiastro mater vocatur (PL 191, 1513 D). — Num. 3: Ex Glossa in 1 Cor. 3, 11 (PL 191, 1556 C). — Num. 4: Ex Glossa in Gal. 5,6 (PL 192, 154 C-D). LIBER ΠΙ. DIST. XXIII. CAP. IV. 143 neminem perire sinit. Unde Augustinus 1: «Fundamentum est Christus lesus, id est Christi fides, scilicet quae per dilectionem operatur -, per quam Christus habitat in cordibus \ quae neminem perire sinit. Alia vero non est fundamentum ». 4. Augustinus, super Epistolam loannis ♦ : « Fides 4 enim sine dilectione inanis est. Fides cum dilectione Christiani est; alia daemonis est, nam et daemones credunt et contremiscunt 5 ». — Augustinus, De verbis Domini ♦: « Sed 6 multum interest utrum quis credat Christum, vel Christo, vel in Christum: nam ipsum esse Christum daemones crediderunt ?, nec tamen in io Christum crediderunt ». 5 Cap. 4 (77). 1. Quid sit credere Deum vel Deo vel in Deum. — Beda; Augustinus *: « Aliud 8 est enim credere in Deum, aliud credere Deo, aliud credere Deum. Credere Deo, est credere vera esse quae loquitur: quod et mali faciunt; is et nos credimus homini, sed non in hominem. Credere Deum, est credere quod ipse sit Deus: quod etiam mali faciunt. Credere in Deum, est cre­ dendo amare, credendo in eum ire, credendo ei adhaerere et eius membris incorporari ». [— Augustinus, super Psalmum ♦:] «Per9 hanc fidem justi­ ficatur impius, ut deinde ipsa fides incipiat per dilectionem operari. 20 Ea enim sola bona opera dicenda sunt, quae fiunt per dilectionem 12 Beda om. LRVW. || Augustinus NOT, om. alii. 18 Rubrica om. codices (sumpta ex Glossa in Rom. 4, 3). 13 est enim trp. AOTV. 1 In libro De fide et operibus (rubr.), c. 16, n. 27 (PL 40, 215; CSEL 41, 60s); iam in parte (sed anonym.) in Glossa ordin. in 1 Cor. 3, 11 (apud Lyranum, VI, 37c; cod. 1 42d, m 42a). 2 Gal. 5, 6. 3 Resp. Eph. 3, 17. * Scii. In 1 loan., tr. 10, n. 2 (PL 35, 2055); « Fides... daemonis est »; iam in Glossa ordin. in Gal. 5, 6 (apud Lyranum, VI, 86c; cod. I 1 lOd, m 103d). 5 lac. 2, 19. Mare. 3, 11-12; 5, 6-7; Luc. 4, 34. « Sermo 144, c. 2, n. 2 (PL 38, 788). Ί Resp. 8 In parte, ut videtur (haesitantes dicimus), ex Glossa ordin. in lac. 2, 23 (apud Lyranum, VI, 213a), confecta ex Beda, In lac. 2, 19 (PL93, 22 A), «t Augustino, In loan., tr. 29, n. 6 (PL 35, 1631; CCL 36, 287); vide etiam notam infra de fontibus. ’ Enarr. in Ps. 67, 32-33, n. 41 (PL 36, 838; CCL 39, 898). Cap. 4: Cf. Th. Camelot, Credere Deo, credere Deum, credere in Deum: pour l’histoire d'une formule traditionelle, in Revue des sciences phil. cl théol., 30 (1941-1942) 149-152; et C. Mohrmann, Credere in Deum, in Mélanges J. de Ghellinck, I, Gembloux 1951, 277-285. — Num. I: Ex Glossa in Rom. 4, 3 (PL 191, 1367 C), praeter verba « et nos... hominem » et infra, «credendo ei adhaerere», quae inveniuntur in Glossa in Ps. 77, 8 (PL 191, 727 C). Ultima auctoritas (« Ipsa etiam... »), ex Glossa in Gal. 5, 6 (PL 192, 154 C). 144 LIBER HI. DIST. XXIII. CAP. V. ET VI. Dei». — Augustinus, super Ioannem *: «Ipsa1 etiam dilectio opus fidei dicitur ». 2. Fides igitur quam daemones et falsi Christiani habent, qualitas mentis est, sed informis, quia sine caritate est. Nam et malos fidem ha­ bere, cum tamen caritate careant, Apostolus ostendit dicens 2; S/ ha- 5 buero omnem fidem, caritatem autem non habuero etc. Quae fides etiam donum Dei dici potest, quia et in malis quaedam Dei dona sunt 3. Cap. 5 (78). An illa informis qualitas mentis, quae in malo Christiano est, fiat virtus cum fit bonus. Si vero quaeritur utrum illa informis qualitas, qua io malus Christianus universa credit quae bonus Christianus, accedente ca­ ritate remaneat et fiat virtus, an ipsa eliminetur, et alia qualitas succedat quae virtus sit, utrumlibet sine periculo dici potest. Mihi tamen videtur quod illa qualitas quae prius erat, remaneat, et accessu caritatis virtus fiat. Cap. 6 (79). 15 1. Ex quo sensu dicatur una fides. Cumque diversis modis dicatur fides, fatendum est tamen unam esse fidem, ut ait Apostolus 4: Unus Dominus, una fides. Sive enim accipiatur fides pro eo quod creditur, sive pro eo quo creditur, recte dicitur fides una. 2. Ambrosius *. Si pro eo quod creditur accipiatur, ex hac intelli- 20 gentia dicitur una fides, quia « idem iubemur credere »>5, et « unum idemque 1 Rubrica om. RVW; ad p. 143, 18 In aliis codd. 20 Ambrosius om. LRVW. 7 Dei dona trp. AMW. 1 In I Ioan., tr. 10, η. I: «Opus autem fidei ipsa dilectio est» (PL 35 , 2054). 2 I Cor. 13, 2; Glossa Interi.: « etsi illa magna »; et ordin.: · Habent haec utique et mali » (apud Lyranum VI, 54a; cod. 1 63c, m 61d); unde Magister: «Etsi illa magna sint, habent illa utique etiam mali» (PL 191, 1659 C). 3 Cf. verba Augustini: «etiam malis multa praestitit bona» (supra, Dist. 20, c. 1, ad finem n. 2). 4 Eph. 4, 5. 5 Glossa ordin. in Eph. 4, 5 (apud Lyram, VI, 93c; cod. I 120b, m 112c). Num. 2: In parte ex Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B-C); cf. etiam in I Cor. 13, 2 (PL 191, 1659 C-D). Cap. 5: Ex eadem Glossa in Rom. 1, 17; cui additur conclusioipsius Magistri. — Cap. 6: Partim ex Glossa in Eph. 4, 5 (PL 192, 197 C); auctoritas autem Augustini, suggerente Glossa, sumi videtur ex originali. 145 LIBER HI. DIST. XXHL CAP. VH. est quod creditur » i a cunctis fidelibus; unde fides ‘catholica’ dicitur 2, id est universalis. 3. Si vero accipitur fides pro eo quo creditur, ea ratione dicitur una esse fides: non quia sit una numero in omnibus, sed genere, id est simili5 tudine 3. — Augustinus in libro XIII De Trinitate ♦. Unde Augusti­ nus4: « Fides, quam qui habent fideles vocantur, et qui non habent infideles, communis est omnibus fidelibus; sicut pluribus hominibus facies communis esse dicitur, cum tamen singuli suas habeant. Non enim fides numero est una, sed genere; quae cum sit in uno, est et in aliis: non ipsa, io sed similis; et propter similitudinem magis unam dicimus esse quam multas. Sicut idem volentium dicitur voluntas una, cum cuique sit sua voluntas; et duorum simillimorum dicitur facies una ». Cap. 7 (80). 1. Quod fides est de his quae non videntur proprie, quae tamen vi­ is detur ab eo in quo est. Notandum quoque est quod fides proprie de non apparentibus tantum est. — Gregorius in homelia quadam ♦. Unde G re­ go r i u s 5: « Apparentia non habent fidem, sed agnitionem ». — Idem in *. Dialogo Idem <5: «Cum Paulus dicat λ Fides est substantia rerum spe­ randarum, argumentum non apparentium, hoc veraciter dicitur credi, 20 quod non valet videri: nam credi iam non potest, quod videri potest ». « Thomas8 aliud vidit, et aliud credidit: hominem vidit, et Deum confessus est dicens9; Deus meus et Dominus meus». 2. Augustinus in libro XIII De Trinitate *. De hoc etiam Augu­ stinus ait 1°: « Fidem ipsam videt quisque in corde suo esse si credit, 25 vel non esse si non credit. Non sicut corpora quae videmus oculis corporis, 3 accipitur] accipiatur BCN. 8 habeant] habent BCV, quod corr. V. add. NOV. 23 etiam om. LNRV. add. interi. V. 3-4 una esse trp. LVX. 5 Rubrica om. LRW. 10 dicimus esse trp. ABCN. 11 cum] tamen 25 corporis] corporels N Aug., vel corporeis 1 Ambr. (rubr.), id est Ambrosiaster, In Eph. 4, 4 (PL 17 [1845], 386 B; CSEL 81-111, 96). 2 Uti supra, cap. 3, n. 1. 3 Glossa ordin. in Eph. 4,5 (apud Lyran., VI,93c; cod. I 120a, m 112c). 4 Cap. 2, n. 5 (PL 42,1016s; CCL50A, 385ss). J /n Evang., hom. 26, n. 8 (PL 76, 1202 A). 6 Lib. IV, c. 6 (PL 77, 329 A). 7 Hebr. 11, 1. 8 Gregorius, In Evang., loc. cit. 42, 1014s; CCL 50A, 383). 9 Ioan. 20, 28. 10 Cap. 1, η. 3 (PL Cap. 7, num. I: Ex Summa sent., I, 2 (PL 171, 1069 D; 176, 44 B). Lûmb. II. 10 146 LIBER III. DIST. XXIII. CAP. VIII. et per ipsorum imagines quas memoria tenemus etiam absentia cogitamus. Nec sicut ea quae non vidimus, et ex his quae vidimus cogitatione ut­ cumque formamus, et memoriae commendamus. Nec sicut hominem cuius animam, etsi non videmus, ex nostra conicimus; et ex motibus corporis hominem, sicut videndo didicimus, intuemur etiam cogitando. Non sic 5 videtur fides in corde in quo est ab eo cuius est; sed eam tenet certissima scientia. Cum igitur ideo credere iubeamur, quia id quod credere iubemur, videre non possumus, ipsam tamen fidem, quando est in nobis, videmus in nobis; quia et rerum absentium praesens est fides, et rerum quae foris sunt intus est fides, et rerum quae non videntur videtur fides. Et ipsa 10 temporaliter fit in cordibus hominum; et si ex fidelibus infideles fiunt, perit ab eis». 3. His verbis evidenter traditur fidem ipsam in corde hominis ab ipso homine videri, non corporaliter, non imaginarie, sed intellectualiter; et ipsam tamen absentium et eorum quae non videntur esse. Ut enim is Augustinus alibi ait 1, « credimus ut cognoscamus, non cognoscimus ut credamus. Quid est enim fides, nisi credere quod non vides ? Fides ergo est, quod non vides credere; veritas, quod credidisti videre ». 4. Unde recte fides dicitur 2 argumentum vel convictio rerum non apparentium, quia si fides est, ex eo convincitur et probatur aliqua esse 20 non apparentia, cum fides non sit nisi de non apparentibus. Cap. 8 (81). 1. Descriptio fidei. Ait enim Apostolus 3: Fides est substantia rerum sperandarum, argumentum vel convictio non apparentium: quia per fidem subsistunt in nobis etiam modo speranda, et subsistent in futuro per 25 experientiam. Et ipsa est probatio et convictio non apparentium, quia si i memoria] memorie LORW, quod corr. interi. R. 2 vidimus.., vidimus] vide­ mus... videmus LOR. cogitatione] cogitationem TX. 10 videtur fides trp. BCNX. 13 His verbis) Hic LR. ( verbis om. AMTX. 16 Augustinus trp. p. alt BCX. 19 (et 26) convictio] convinctio CLMNRX, quod corr. M (interi.) NX. i Super loan, (rubr.), tr. 40, n. 9 (PL 35, 1690; CCL 36, 355). 2 Resp. Hebr. 11,1. > Hebr. Il, 1; loco argumentum non apparentium (Vulg.), Augustinus habet convictio rerum quae non videntur, v. gr. in Enchiridion, c. 8 (PL 40, 235; CCL 46, 52); et De Trinit., XIII, C. I, n. 3 (PL 42, 1015; CCL 50A, 383). Num. 3: Auctoritas Augustini invenitur tam in Summa sent., I, 2 (PL 171, 1070 Λ, sub nomine Aug.; 176, 44 C, anonyme) quam in Glossa ad I Tim. 2, 3 (PL 192, 340 A). Si se­ quimur rubricam, fons est Glossa. — Cap. 8, num. 1: MIxtim ex Summa sent., 1, 1 (PL 171, 1 J A-B; 176 , 43 A-B) et Glossa in Hebr. 11, 1 (PL 192, 488 B-C). 147 LIBER HI. DIST. XXIII. CAP. IX. 5 io 15 20 quis de eis dubitet, per fidem probantur: ut adhuc probatur futura re­ surrectio, quia ita crediderunt Patriarchae et alii Sancti. Vel probatio est et certitudo quod sint aliqua non apparentia, ut supra dictum est 1. Proprie autem fides dicitur substantia rerum sperandarum, quia sperandis substat, et quia fundamentum est bonorum quod nemo mutare potest. 2. Si illa descriptio spei conveniat. Si vero quaeritur an haec descriptio spei conveniat, sane concedi potest utrumlibet. Si autem dicatur con­ venire, sunt et alia plura quibus differunt fides et spes 2. Sed non improbe dici potest soli fidei convenire, non spei, quia fides sola fundamentum dicitur 3; non quia fides virtus possit esse sine spe et caritate. — Augustinus in Enchiridion *. Unde Augustinus4: « Fides operans per dilectio­ nem 5 utique sine spe non potest esse, nec amor sine spe, nec sine amore spes; nec utrumque sine fide, et fides sine amore nihil prodest^ ». 3. Potest tamen credi aliquid, quod non speratur; nihil autem potest sperari, quod non creditur. Ideoque credere, quod est actus fidei, natu­ raliter praecedit sperare, quod est actus spei; quia nisi aliquid credatur, non potest sperari; creditur autem quod non speratur. Inde est quod in Scriptura 7 plerumque reperitur quod fides praecedit spem, et spes se­ quitur fidem: non quod virtus fidei praecedat virtutem spei tempore vel causa, sed quia actus fidei naturaliter praecedit actum spei. Quod etiam quidam s concedunt de ipsa virtute fidei, ut naturaliter praecedat spem, non tempore. Cap. 9 (82). 1. Quare fides sola dicitur *fundamentum . Unde et recte ea sola 25 dicitur fundamentum omnium virtutum et bonorum operum 9. 4 autem] tamen ANW. 1 Cap. 7, n. 4. 24 et add. interi. M, om. BCNX. 2 De quibus infra, Dist. 26, c. 3. 3 Vide supra, c. 3, nn. 2-3. 4 Cap. 8 (PL 40, 235; CCL 46, 52); Magister mutat ordinem verborum. * Resp. I Cor. 13, 3. 5 Resp. Gal. 5, 6. 7 I Cor. 13, 13: Manent fides, spes, caritas, tria haec. 8 Ita auctor Summae sent., I, c. 2 (PL 171, 1069 A-B; 176, 43 C-D); Glossa interi, in Matth. 1, 2: « Abraham (fides) genuit Isaac (spes). Isaac (spes) autem genuit lacob (caritas)» (apud Lyran., V, 5r-v); Petrus Abaelardus, Theologia « Scholarium », I, 2 (PL 178, 984 B-C)seu n. 18 (ed. E. M. Buytaert, CCL Cont. Mcd. 12, 406); et Sententiae Hermanni, c. 2 (PL 178, 1696 A). 9 ita auctoritates in nota praecedenti citatae; quibus addi potest ipse Magister, Glossa In Rom. 1, 17 (PL 191, 1324 B), et in Hebr. 11, 1 (PL 192, 488 A). Num. 3: quodammodo fundatur in Summam sent., I, c. 2 (PL 171, 1069 A-B;. 176, 43 C). 148 LIBER III. DIST. XXIII. CAP. IX. 2. Non autem fundamentum est caritatis: quia non ipsa caritatis, sed caritas ipsius virtutis fidei causa est. Caritas enim causa est et mater omnium virtutum 1. (Augustinus, super Ioannem2 *:) «Quae si desit, frustra habentur cetera; si autem adsit, habentur omnia ». Caritas enim Spiritus Sanctus est, ut in superioribus 3 praetaxatum est. Ipsa est ergo 5 causa omnium virtutum, non ipsius aliqua virtutum causa est, quia omnia munera excellit. Unde Augustinus4: « Respice ad munera Ecclesiae, et universis excellentius caritatis munus cognosces »; « quae 5 ut oleum non potest premi in imo, sed superexsilit ». Non ergo eius causa vel fundamentum fides est. io Gregorius tamen, Super Ezechielern <5, dicit: « Quia nisi prius fides teneatur, nullatenus ad spiritualem amorem attin­ gitur. Non enim caritas fidem, sed fides caritatem praecedit, quia nemo potest amare quod non crediderit », sicut nec sperare. — Sed hoc accipi potest dictum de fide quae virtus non est: ipsa enim spem et caritatem 15 frequenter praecedit. Vel de actu fidei, qui forte naturaliter actum cari­ tatis praecedit, sicut actum spei. Quod verba praemissa, diligenter no­ tata, innuunt; et ea etiam quae addit dicens7: «Nisi ea, inquit, quae audis credideris, ad amandum ea quae audis non inflammaris »: quae tantum de non visis est, ut ante diximus8. — loannes *Chrysostomus . 20 Unde Chrysostomus9: «Fides in anima nostra facit subsistere ea quae non videntur », de quibus proprie fides est: de visis enim non est fides, sed agnitio 10. 3. Gregorius *. 3 Rubrica om. LRVW. 11 Gregorius (ru&r.) om. LORVW. trp. p. caritatis BCL. 20 Rubrica om. BCRVWX. 2 Tract. 9, n. 8 (PL 35, 1462; CCL 36,95). 1 Vide supra, C.3, n. 2. dist. 17 (tom. 1,141-52). 40, 1482). 16 naturaliter 3 Lib. I, 4 Super Ps. CHI (rubr.), 3, sermo 1, n. 9 (PL 37, 1343; CCL s August., In loan., tr. 6, n. 20 (PL 35, 1435; CCL36,64). hom. 4, n. 13 (PL 76, 981 A-B). « Lib. II, 8 In cap. 7 huius Distinctionis. >» Uti dicitur supra, c. 7, n. 1. Ί Ibid. (981 B). 9 In Hebr., hom. 21, n. 2 (PG 63, 151). Num. 2: Auctoritates Augustini, ex Glossa in I Cor. 13, 1 (PL 191, 1658 D - 1659 A). — Num. 3: Verba Chrysostomi, ex Glossa in Hebr. 11,1 (PL 192, 488 B). —Hic ad finem aliqui codices addunt: < Augustinus in libro De praedestinatione sanctorum: Credere ipsum nihil est aliud quam cum assensione cogitare » (cod. T in summo folio 148d; in marg. codd. Paris., Bibi. Nat. lat. 3025 , 3028; in tertia coi. cod. W, codd. Paris., Bibi. Nat. lat. 3020, 3027 A); meliores autem omittunt. De qua auctoritate cf. supra Lib. 11, dist. 26, cap. 4, num. 4 {torn. I, 475. 18-19). 149 UBER 111. DIST. XXIV. CAP. J DISTINCTIO XXIV Cap. 1 (83). 1. Quomodo intelligitur quod scriptum est: Cum factum fuerit, cre­ s io is 20 25 datis. Hic quaeritur, si fides tantum de non visis est, quomodo Veritas Apostolis ait k Nunc dico vobis, priusquam fiat, ut cum /actum fuerit, credatis; ubi innui videtur quod fides illis fuerit de factis et visis. 2. Augustinus, Super loannem*. Super quo Augustinus2 mo­ vet quaestionem, et absolvit ita inquiens: « Quid sibi vult: Ut cum factum fuerit, credatis ? Haec est laus fidei, si quod creditur non videtur. Nam et Thomas, cui dictum est 3; Quia vidisti me et credidisti, non hoc credidit, quod vidit. Cernebat enim et tangebat carnem viventem, quam viderat morientem, et credebat Deum in carne ipsa latentem. Credebat ergo mente quod non videbat per hoc quod sensibus corporis apparebat. Si vero dicuntur credi quae videntur, sicut dicit unusquisque oculis suis credidisse, non ipsa est quae in nobis aedificatur fides, sed ex rebus quae videntur, agitur in nobis ut ea credantur quae non videntur». — Ex his aperte intelligitur quod proprie fides non apparentium est; nec illa est fides qua in Christo aedificamur 4, qua dicimus usitata locutione nos ea credere quae videmus. 3. Quod etiam de rebus praesentibus dicitur fides, sed improprie *. Alibi tamen dicit Augustinus5, fidem esse de rebus praesentibus: quod erit in futuro, cum per speciem Deum praesentem contemplabimur; quae tamen non proprie dicitur fides, sed veritas. — Augustinus in libro Quaestionum EvangeHi * : « Est, inquit, fides qua creduntur ea quae non videntur; sed tamen est etiam fides rerum, quando non verbis, sed rebus ipsis praesentibus creditur: quod erit cum per speciem manifestam se 3 est] ut add. BCLX. 10 et1 interi. R, om. BCTV. 1 loan. 14, 29. “ Rcsp. 1 Cor. 3, 11. 7 Rubrica om. RTVW. 20 Rubrica om. AVW. 8 absolvit] solvit LRV. 23-24 Rubrica om. LRVW. 2 Tract. 79, η. 1 (PL 35, 1837; CCL 36, 526). 5 Quaest. Evang., Lib. H, q. 39 (PL 35, 1352). J loan. 20, 29. Cap. 1, num. 1-2: Fons quaestionis, Summa sent., I, 2 (PL 171, 1070 A; 176,44 C), ubi etiam referuntur in parte verba Augustini (num. 2); tota autem auctoritas trahitur ex Glossa in Hebr. 11, 1 (PL 192, 488 B; ex Floro in h.l., coi. 806). — Num. 3: Auctoritas Augustini: in parte in Summa seni., ibid. (PL 171, 1070 B; 176, 44 D); plenius in Glossa in Rom. 1, 17 (PL 191, 1323 D; dein, 1324 D et A), in parte ex Floro in h.l., coi. 38. 150 LIBER ΠΙ. DIST. XXIV. CAP. II. ET III. contemplandam sanctis praebebit Dei sapientia ». — Sed non proprie haec dicitur fides, immo fidei merces ad quam credendo pervenietur, ut « ex fide verborum » transeat iustus « in fidem rerum *1 ». Cap. 2 (84). 1. Si Petrus habuit fidem passionis quando vidit hominem illum pati, s Si vero quaeritur utrum Petrus fidem passionis habuit, cum hominem Christum oculis pati cernebat, dicimus eum fidem passionis habuisse: non in eo quod credebat hominem pati, quia hoc videbat; sed in eo quod credebat Deum esse qui patiebatur. Non enim virtus fidei erat, quod credebatur homo pati et mori: quod ludaeus cernens credebat; sed quod io credebatur Deus esse qui patiebatur. 2. Unde Augustinus super illuni Psalmi 2 locum: Respondit ei in via virtutis suae: « Laus fidei est non quia credit hominem illum mor­ tuum: quod et paganus credit, sed quia credit eum glorificatum » et verum Deum. Credit igitur fides Deum mortuum et hominem glorificatum. Non 15 igitur fuit Petro fides credere hominem illum mori: quod oculis cernebat, sed credere Deum esse qui moriebatur. Nec nobis etiam fides in hoc me­ retur, quod credimus hominem illum mortuum: quod et ludaeus credit, sed quia credimus hominem-Deum mortuum. Cap. 3 (85). 2o 1. Si aliqua sciuntur quae credantur. Post haec quaeri solet, cum fides sit de non apparentibus et non visis, utrum sit etiam de incognitis tantum: si enim de incognitis tantum est, de his videtur esse tantum quae ignorantur. 6 habuit) habuerit LMNT. 12 Psalmi locum trp. BCLNRTV. sciantur ANVX. || credantur] creduntur LMR. 1 Ut ait Augustinus, ibidem. 21 sciuntur) * Enarr. in Ps. 101, 24, sermo 2, n. 7 (PL 37, 1308; CCL 40, 1442); verba sunt Glossae interi, in Ps. 101, 25, in cod. Laur. Plut. XVII, 4, f. 136v; Glossae autem ordin. apud Lyran., Ill, 237a. Cap, 2, num. I: de eodem in Summa sent., 1, 2 (PL 171, 1060 C; 176, 45 A). — Num. 2: ex Glossa in Ps. 101, 24 (PL 191, 914 C). — Cap. 3: Cf. G. Englhardt, Die Entwicklung der dogm. Glaubtnspsychologie, 49-53. MM LIBER III. DIST. XXIV. CAP. HI. 5 10 15 20 151 2. Quod fides nullo capitur sensu ♦. Sed sciendum est quod, cum visio alia sit interior, alia exterior, non est fides de subiectis exteriori visioni; est tamen de his quae visu interiori utcumque capiuntur. Et quaedam utique sic capiuntur ut intelligantur, etsi non ut in futuro; quaedam autem non. Quia cum fides sit ex auditu >, non modo exteriori, sed interiori, non potest esse de eo quod omnino ignoratur; quae ipsa ad sensum corporis non pertinet, ut Augustinus1 2* tradit dicens: « Quamvis ex auditu fides in nobis sit, non tamen ad eum sensum corporis pertinet qui dicitur auditus, quia non est sonus; nec ad ullum sensum corporis, quoniam cordis est res ista, non corporis ». 3. Augustinus, super Octonarium X ♦. Quaedam ergo fide creduntur quae intelliguntur naturali ratione, quaedam vero quae non intelliguntur. Unde Propheta 3: Nisi credideris, non intelliges. — Quod Augusti­ nus4* aperte distinguit: « Alia sunt, inquit, quae nisi intelligamus, non credimus; alia quae nisi credamus, non intelligemus ». « Nemo tamen po­ test credere in Deum nisi aliquid intelligat, cum fides sit ex auditu prae­ dicationis». — Idem in libro De Trinitate^: «Certa fides utcumque in­ choat cognitionem; cognitio vero certa non perficitur nisi post hanc vi­ tam ». — Super Octonarium * . X Ambrosius quoque ait6: «Ubi fides, non statim cognitio; ubi cognitio, fides praecedit ». — Ex his apparet aliqua credi, quae non intelliguntur vel sciuntur nisi prius credantur; quaedam vero intelligi aliquando etiam antequam credantur. 4. Nec tamen sic intelliguntur modo ut in futuro scientur; et nunc etiam per fidem, qua mundantur corda 7, amplius intelliguntur, quia nisi per fidem diligatur Deus, non mundatur cor ad eum sciendum. — 1 Rubrica om. BCLMRWX. 9 ullum] illum CORW, quod corr. in ullum OW, corr. interi, in alium R. 19 Rubrica om. BCRVWX. 1 Resp. Rom. 10, 17. 2 In XIH libro De Trinitate (rubr.), c. 2, n. 5 (PL 42, 1016; CCL 50A, 385s). 2 Isai. 7, 9, iuxta LXX. 4 Glossa ordin. in Ps. 118, 73: Da mihi intellectum (apud Lyran., III, 267b; cod. Laur. Plut. XVH, 4, f. 167c); ex August.,in h.L, serm. 18, n. 3 (PL 37, 1552; CCL 40, 1724). s Lib. IX, c. 1, n. 1 (PL 42, 961; CCL 50, 292s). 6 Expositio de Psalmo 118, sermo 10, n. 31 (PL 15 [1845], 1342 B; CSEL 62, 222); non invenitur in Glossa ordin. in v. 75: Cognovi, Domine, saltem ut apparet ex cod. Laurent, cit.; habetur apud Lyranum, III, 267c, probabilius ex Glossa Lombardi, ut infra notatur. 7 Resp. Act. 15, 9: Fide purificans corda eorum; August., Enarr. in Ps. 118, 73, serm. 18, n. 3: «Ipsa fide qua credit sanatur, ut intelligat ampliora» (PL 37, 1552; CCL 40, 1724). Num. 3: Prima auctoritas Augustini, ex Glossa Magistri in Ps. 118,73 (PL 191, 1081 B), ex Glossa ord., uti supra notatur. Alia, ex Glossa in Phil. 3, 15 (PL 192,249 A; ex Floro, col. 639). Illa Ambrosii, ex Glossa in Ps. 118, 76 (PL 191, 1082 D). 152 LIBER III. DIST. XXV. CAP. I. Augustinus In VIII libro De Trinitate *. Unde Augustinus «Quid est Deuni scire, nisi eum mente conspicere, firnieque percipere ? Sed et priusquam valeamus perspicere et percipere Deum sicut percipitur a mundis cordibus 2, nisi per fidem diligatur, non poterit cor inundari quo ad eum videndum sit aptum ». Ecce hic aperte habes quia non potest sciri 5 Deus, nisi prius diligendo credatur. 5. Quod creduntur et amantur quae ignorantur *. Supra autem dictum est 3 quod nemo potest credere in Deum nisi aliquid intelligatur. Unde colligitur non posse sciri et intelligi credenda quaedam nisi prius cre­ dantur, et quaedam non credi nisi prius intclligantur, et ipsa per fidem 10 amplius intelligi. Nec ea quae prius creduntur quam intclligantur, penitus ignorantur, cum fides sit ex auditu 4; ignorantur tamen ex parte, quia non sciuntur. Creditur ergo quod ignoratur, sed non penitus, sicut etiam ama­ tur quod ignoratur. — In VIII libro De Trinitate *. Unde AugustinusS; «Sciri aliquid et non diligi potest; diligi vero quod nescitur, 15 quaero utrum possit. Si non potest, nemo diligit Deum antequam sciat. Ubi autem sunt illa tria, fides, spes, caritas, nisi in animo credente quod nondum scit, ct sperante et amante quod credit ? Amatur ergo et quod ignoratur, sed tamen creditur ». DISTINCTIO XXV Cap. 1 (86). 1. De fide antiquorum. Praedictis adiciendum est de sufficientia fidei ad salutem illis qui praecesserunt adventum Christi et qui sequuntur. Videtur profecisse fides secundum temporis processum, sicut profecit cognitio. Fides quippe magna dicitur cognitione et articulorum quanti- 25· 2 et om. BCLMR. 4 poterit) potest BCN. 1 Cap. 4, n. 6 (PL 42, 951; CCL 50, 275). quoniam ipsi Deum videbunt. 1 In num. 3. 14 VIII] vil° ABCMOT. 2 Resp. Matth. 5,8: Beati mundo corde, 4 Resp. Rom. 10, 17. 5 Cap. 4, n. 6 (PL 42, 951; CCL 50, 275). Dist. XXV: Cf. L. Ott, Untersuchungen zur thcol. Briefliteratur, 527-539, ubi agitur de controversia in capp. 1-3; J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 130-133. — Cap. 1, num. 1: lam cx rubrica apparet quomodo dependet Magister de Summa sent., 1, c. 3: De fide antiquorum (PL 171, 1071 A; 176, 45 C); unde etiam materia istius numeri. 153 LIBER 111. DIST. XXV. CAP. I. tate, vcl constantia ct devotione. Est autem quaedam fidei mensura, sine qua nunquam potuit esse salus. Unde Apostolus’: Oportet acceden­ tem credere quia est, et quod remunerator est sperantium in se. 2. Quod sine fide mediatoris nunquam fuerit salus ♦. Sed quaeritur 5 utrum haec credere ante adventum vel ante Legem ad salutem suffecerit. Nam tempore gratiae constat certissime hoc non sufficere: oportet enim universa credi quae in symbolis continentur. — Sed nec ante adventum, nec ante Legem videtur hoc suffecisse, quia sine fide Mediatoris nullum hominem vel ante vel post fuisse salvum, Sanctorum auctoritates con­ io testantur. 3. Augustinus *. Unde Augustinus, Ad Optatum 2; « Illa fides sana est, qua credimus nullum hominem sive maioris sive parvulae aetatis liberari a contagio mortis et obligatione peccati quod prima nativitate 2 accedentem] ad deum add. BCV, add. interi. N . *R fuerit] fuit LT. 11 Augustinus (rubr.) om. LMRVWX. 4 Rubrica om. RWX. 12 parvulae] parve NOV. 1 Hebr. 11,6: Credere enim oportet accedentem ad Deum quia est, et inquirentibus se re­ munerator sit. 2 Epist. 190, c. 2, nn. 5-6 (PL 33, 858; CSEL 57, 141). Num. 2: Quaestio eruitur, ut videtur, ex Glossa in Rom. 5, 19: 'ita per obedientiam hominis unius, id est Christi, iusti constituuntur multi... Et nota quod non ait per unius Dei vel Verbi, sed per unius hominis obedientiam justificari, ne putes antiquos iustos solo Verbo Dei, id est solius Verbi fide sine fide Incarnationis liberari, sine qua nec antiqui nec moderni liberari potuerunt» (PL 191, 1396 C); quae verba praeter ultima paraphrasis sunt Glossae mediae Gilbert! (cf. R.-M. Martin, Le péché originel d’après Gilbert de la Porrée (f 1154) et son école, in Revue Hist. EccL, 13, 1912,682, n. 2); cf. etiam Glossa in Hebr. 11,6, ubi legitur: · Haec tamen fides non sufficit ad salutem » (PL 192, 491 B), necnon et idem cap. Summae sent. (PL 171, 1071 D - 1072 A; 176, 46 B). Proferri hic oportet testimonium Petri Manducatoris de doctrina Magistri in scholis suis: « Solutio. De primo, inquid, articulo fuit alia opinio an­ tiquorum et alia Magistri. Fuit enim trita antiquorum quod antiquis ante legem sufficiebat pauciora credere quam modernis. Sufficiebat enim credere unum Deum esse creatorem om­ nium, remuneratorem omnium sperantium in se. Non enim visum est eis, quod pastores educati in montibus haberent aliquam noticlam articulorum. Magistro visum est, quia omnes articulos, scilicet duodecim in simbolo expressos, tenebantur credere ct de omnibus aliquam noticiam habere. Et adherebat huic verbo: Hec est fides catholica, quam nisi quisque fide firmiter crediderit, salvus esse non potest, quia Quicumque vult habebant pro simbolo. Cum querebatur ab eo quam noticiam omnium articulorum poterant habere simplices vel pastores in montibus educati, dicebat quia eandem quam et discreti, licet forte sub aliis idiomatibus· (Paris. Bibi. Nat. 18108, fol. 89r); cf. I. Brady, Peler Manducator and the Oral Teachings of Peter Lombard, in Antonianum 41 (1966), 475. — Num. 3: Auctoritas Augustini partirn oc­ currit in Summa sent. I, 3 (1072 A, 46 B), sed Magister recurrit potius ad textum pleniorem in Glossa ad Rom. 5, 19 (PL 191, 1396 C-D). 154 LIBER HI. DIST. XXV. CAP. II. contraxit, nisi per unum mediatorem Dei et hominum, Christum lesurn 1. Cuius hominis eiusdemque Dei saluberrima fide etiam illi iusti salvi facti sunt, qui priusquam veniret in carnem, crediderunt in carnem venturum. Eadem enim fides est et nostra et illorum ». « Proinde 2, cum omnes iusti, sive ante incarnationem sive post, nec vixerint nec vivant nisi ex fide 5 incarnationis Christi, profecto quod scriptum est 3, non esse aliud nomen sub caelo in quo oporteat salvari nos, ex illo tempore valet ad salvandum genus humanum, ex quo in Adam vitiatum est ». 4. In libro De correctione et gratia *. Idem 4: « Nemo liberatur a damnatione quae facta est per Adam, nisi per fidem lesu Christi ». — In 10 libro De nuptiis et *concupiscentia . IdemS; «Eadem fides Mediatoris quae nos salvat, salvos iustos faciebat antiquos, pusillos cum magnis; quia sicut credimus Christum in carne venisse, ita illi venturum; et sicut nos mortuum, ita illi moriturum; et sicut nos resurrexisse, ita illi resur­ recturum; et nos et illi ad indicium vivorum et mortuorum venturum». 15 5. Gregorius, Super Ezechielem 6: « Et quebantur clamabant dicentes: Hosanna filio David qui in ludaea esse potuerunt, sive qui nunc in torem Dei et hominum crediderunt et credunt ». qui praeibant et qui se­ etc. 7, quia omnes electi, Ecclesia sunt, in Media­ — His aliisque pluribus testimoniis perspicue docetur nulli unquam salutem esse factam, nisi per 20 fidem Mediatoris. Oportet ergo accedentem credere quae supra dixit Aposto­ lus », sed non sufficit. Cap. 2 (87). 1. De fide simplicium. Quid ergo dicetur de illis simplicibus, quibus non erat revelatum mysterium incarnationis, qui pie credebant quod eis 25 traditum fuit ? 2. Dici potest nullum fuisse iustum vel salvum, cui non esset facta I Christum lesum trp. ANOW. 2 salvi trp. p. sunt NO. 5 vixerint) vixe­ runt BLMRV. 9 Rubrica om. RVW. 10-11 Rubrica om. LRVW. 1 I Tim. 2. 5. 2 Ibid., n. 8 (859; 143). J Act. 4, 12. ■> De corrept. et 5 Lib. II, c. 11, n. 23 (PL 44, 450; CSEL 42, 277). ‘ Lib. II, hom. 5, n. 2 (PL 76, 985 D). 7 Mare. 11, 9, ct Matth. 21, 9. » In fine η. I. gratia, c. 7, n. 11 (PL 44, 923). Num. 4-5: Ex Summa seni. (1072 A-B; 46 C-D). Cap. 2: Eadem quaestio in Summa sent. 1, 3, ubi et responsio in parte (PL 171, 1071 D et 1072 C-D; 176, 46 B et 46 D - 47 B). Cf. B. Geyer, V erf asser und Abjassungszeit der sog. Summa sententiarum, in Theologische Quartalschrip, 107 (1926), 98-100. Vide etiam Hugoncm de S. Victore, Misait. I. tit. 18 (PL 177, 487 B). LIBER III. DIST. XXV. CAP. Ill 5 10 □D revelatio, vel distincta, vel velata: in aperto, vel in mysterio. Distincta, ut Abrahae et Moysi aliisque maioribus, qui distinctionem articulorum fidei habebant. Velata, ut simplicibus quibus revelatum erat ea esse credenda, quae credebant illi maiores et docebant, sed eorum distinctio­ nem apertam non habebant. Sicut et in Ecclesia aliqui minus capaces sunt, qui articulos Symboli distinguere et assignare non valent, omnia tamen credunt quae in Symbolo continentur: credunt enim quae ignorant, habentes fidem velatam in mysterio; ita et tunc minus capaces, ex reve­ latione sibi facta, maioribus credendo inhaerebant, quibus fidem suam quasi committebant. — Unde lob k Boves arabant, et asinae pascebantur iuxta eos. Simplices et minores sunt asinae pascentes iuxta boves, quia humilitate maioribus adhaerendo, in mysterio credebant quae et illi in mysterio docebant; qualis forte fuit vidua Sareptana 2. Cap. 3 (88). 15 20 1. Quae ante adventum credere de Mediatore sufficiebat. Sed quaeri­ tur, cum sine fide Mediatoris antiquis non fuerit salus, sicut nec modernis, utrum oportuerit illos credere omnia illa de Mediatore, quae nunc cre­ dimus. 2. Quibusdam videtur quod suffecerit illis quatuor tantum credere, scilicet nativitatem, mortem, resurrectionem, adventum ad indicium; quod ex praemissis verbis A u g u s t i n i 3 colligunt, ubi ista quatuor posuit. 3. Aliis autem videtur, habita fide Trinitatis, id de mysterio incar­ nationis fidei suffecisse, ut Dei Filius crederetur nasciturus de homine et indicaturus. Qui de loanne Baptista documentum huius rei assumunt, i velata] revelata M, corr. ex revelata T, vel add. LNOV. 2 et] vel BCNOV. 5 et om. BCO, add. interi. V. 9 fidem suam trp. NOVW. 13 Sareptana] sareptena BCMOTX, quod corr. T. 15 adventum] christ! add. BCM. 24 crederetur trp. post ut BCLMRTX. 1 lob 1, 14: Glossa ordin. in h.l.: « Boves arantes, id est boni bene operantes; asinae, simpliciter viventes. Hae iuxta boves, quia intelligcntia eorum pascuntur » (apud Lyranum, 111, 7b). 2 Resp. Ill Reg. 17, 10-16. 3 Supra, in cap. I, n. 1. Cap. 3, num. 1: Cf. verba Magistri citata supra in nota ad cap. 1, num. 2, ex Glossa in Rom. 5, 19. — Num. 2: Hanc opinionem notat sed non accipit auctor Summae sent., I, 3 (PL 171, 1072 C; 176, 46 D). Videtur esse Magistri Hugonis, in De sacram. 1,10, 7 (PL 176, 339 D - 340 A). 156 LIBER ΙΠ. DIST. XXV. CAP. IV. qui de morte Christi et descensu ad inferos in Evangelio dubitasse videtur, secundum expositionem G rego ri i i, quando interrogavit per disci­ pulos1 2: Tu es qui venturus es, an alium exspectamus? Quasi: Es tu per te ipsum descensurus ad infernum, an alium ad haec sacramenta mis­ surus es? — Quidam3 tamen dicunt eum non dubitasse de ignorantia, 5 sed de pietate, id est dubitare se ostendisse non quia ignoraverit, sed pietatis affectu compassum Christo, et eius humilitatem admirando in­ sinuasse. Cap. 4 (89). 1. De fide Cornelii. Solet etiam quaeri de Cornelio, utrum fidem in- 10 carnationis habuerit, cum dictum est ei per angelum 4: Acceptae sunt 7 compassum] esse add. BCLNRVX. buit ACLRVX, corr. in habuit B. et] Idest LR, om. T. 11 habuerit] ha­ 1 Bis exponit Gregorius non absque quadam discrepantia: in libro 1 In Ezech., hom. I, n. 5: «Tu cs qui venturus est... In quibus verbis ostenditur quia in terris quidem venisse Redemptorem noverat, sed an per semetipsum ad aperienda inferni claustra descenderet du­ bitabat » (PL 76, 788 D; CCL 142, 7); dein, in In Evang., hom. 6, η. I: « [Joannes] requirit, non quia ipsum esse mundi Redemptorem dubitet, sed quaerit, ut sciat si is qui per se in mundum venerat per se etiam ad inferni claustra descendat... Ac si aperte dicat: Sicut pro hominibus nasci dignatus es, an etiam pro hominibus mori digneris insinua, ut qui nati­ vitatis tuae praecursor exstiti, mortis etiam praecursor fiam, et venturum inferno nuntiem, quem iam venisse mundo nuntiavi ♦ (PL 76, 1095 D, 1096 A). — In Glossa ordin. autem in Luc. 7, 19 tam Br[da] quam Gregorius signantur; unde clare apparet quod verba a Lombardo citata reapse sunt paraphrasis Bedae: « Cum ab Herode interficiendus et ad inferna sim descensurus, debeo te nunclare inferis, qui nunciavi superis ? An conveniat Filio Dei mori, an alium ad hec sacramenta missurus es ?» (apud Lyran., V, 144a); cf. Beda, In Luc. 7, 19 (PL 92, 419 B; CCL 120, 160). Sed, ut notant Editores CCL, quasi omnia ad verbum sumpsit Beda ex Micron, in Matth. 11,3 (PL 26 [1845], 70 B), cuius verba repetuntur in Glossa ordin. in Matth. 11,3 (ap. Lyran., V, 38c); quae tamen non videtur fonti esse Magistro. 2 Matth. 11, 3; Luc. 7, 19. 3 Ita Ambrosius, In Luc. 7, 19: « Non igitur fide, sed pie­ tate dubitavit» (PL 15 [1845], 1662 D; CSEL 32-III, 221; CCL 14, 67). Cuius verba repe­ tuntur in Glossa ordin. in Luc. 7, 19 (ap. Lyran., V, 144a), non autem in Matth. II, 3. 4 Act. 10, 4: Orationes tuae et eleemosynae tuae ascenderunt in memoriam in conspectu Dei; verba Augustini, infra in num. 3, hic magis allegat Magister. Cap. 4: Cf. A. M. Landgraf, Glaube und Werk bei der Bekehrung des Hauptmanns Cor­ nelius, in Dogmengeschichte, 1-2, 31-40, ubi agitur plus de discipulis Lombardi quamde ipso Magistro. — Inter fontes huius cap., quod non dependet a Glossa ordin. in Act. Apost. c. 10, enumerari licet Summa sent. I, 3 (PL 171, 1073 A; 176, 47 B), unde auctoritas Augustini in num. 3. Addi lubet quod ad Glossam primitivam in Rom. 11, 35-36 (post conservat omnia, in PL 191, 1492 D) quaedam auctoritas ponitur in margine superiori codicis Vat. lat. 695, LIBER III. DIST. XXV. CAP. IV. 157 eleemosynae tuae, et exauditae sunt orationes tuae. Si enim fidem incarna­ tionis non habebat tunc, ergo sine fide incarnationis erat ei iustitia, quia de illo scriptum est 1 quod iustus erat et timens Deum. Si vero fidem in­ carnationis habebat, ad quid ergo missus est ad eum Petrus ? 5 2. Sane dici potest eum, sicut fidem unitatis, ita et incarnationis habuisse Dei revelatione, sed incarnatum iam esse Dei Filium ignorasse; et ideo missus est ad eum Petrus, ut iam natum Dei Filium ei annuntiaret et sacramentum regenerationis ei conferret. Habebat igitur fidem incar­ nationis, sed an facta, vel futura esset, non noverat. — Gregorius * 2. io Et ita « per fidem venit ad opera, et per opera amplius solidatus est in fide ». « Per fidem enim, ut ait Gregorius, venitur ad opera. Corne­ lius etiam per fidem venit ad opera: Deum enim unum credebat, sed Filium eius nesciebat incarnatum. Per fidem placuerunt Deo eius opera: Sine fuie enim impossibile est Deo placere 3 ». 15 3. A u g u s t i n u s vero dicit 4 «Cornelio dictum esse per ange­ lum: Acceptae sunt eleemosynae tuae et orationes tuae, antequam in Christum crederet; nec tamen sine aliqua fide donabat et orabat. Nam quomodo invocabat in quem non credebat 5 ? Sed si posset sine fide Christi esse 1-2 fidem ineam, trp. BCLMRTX. Gregorius om. LRVW, bis in MNOT. i Act. 10, 22. 6 Iam esse trp. BCLR. 9 vel] an BCV. 14 Deo placere trp. BCLRX, aliquem add. NOV. 2 In Ezech., II, hom. 7, n. 9: «Non enim virtutibus venitur ad fidem, sed per fidem pertingitur ad virtutes. Cornelius enim... non operibus venit ad fidem, sed fide venit ad opera. Nam ei per angelum dicitur: Orationes tuae... Sciebat igitur creato­ rem omnium Deum, sed quod eius... Filius incarnatus esset, ignorabat. Sine fide impossibile est placere Deo. Fidem ergo habuit, cuius orationes et eleemosynae placere Deo potuerunt... Per fidem ergo venit ad opera, sed per opera est solidatus in fide · (PL 76, 1018 A-B; CCL 142, 322s). 3 Hebr. 11, 6. 4 De praedest. sanctorum, c. 7, n. 12: «Quod de Cornelio dici potest, cuius acceptae sunt eleemosynae et exauditae orationes antequam cre­ didisset in Christum; nec tamen » etc. (PL 44 , 969s). 3 Resp. Rom. 10, 14: Quomodo ergo invocabunt in quern non crediderunt ? 35b: « Aimo. Quidam voluerunt contra hoc intelligerc centurionem cornelium, bonis suis meritis exigentibus, a Deo accepisse fidem, quasi causa renumerationis, propter elemosinas scilicet et orationes quibus instabat. Qui idcirco ignoranter locuti sunt, quoniam a fide venitur ad bona opera agenda, non ab operibus ad fidem. Non enim Cornelius fidem primum habuisset nisi preventus esset ab inspiratione divina. Et nequaquam bona opera habuisset; set,sicut beatus gregorius dicit, proventus est a deo ut haberet fidem unius dei. Non tamen trinitatem per­ sonarum in deo esse cognovit quoadusque petrus ad cum missus est. Unusquisque autem deo fidem et opera sua tribuit quando eius gratia preventus credit in cum et bona opera exer­ cendo studet voluntati cius placere» (in Haymonis Expositione in epp. Pauli, in h.l., PL 117, 467 D - 468 A). 158 LIBER HI. DIST. XXV. CAP. V. salus, non ad cum mitteretur architectus Ecclesiae Petrus ». — Attende quod ait sine fide Christi non posse esse salutem, et tamen Cornelium exauditum antequam crederet in Christum. Quod ita potest intelligi: scilicet antequam sciret Christum incarnatum, in quem credebat in my­ 5 sterio. Cap. 5 (90). 1. De aequalitate fidei, spei et caritatis et operis, quae secundum ali­ quid sunt aequalia. Illud etiam non est praetermittendum, quod fides, spes, caritas et operatio secundum aliquid aequalia sunt in praesenti. — Gregorius, Super Ezechielem *. Unde Gregorius1: « Fidem, io spem, caritatem atque operationem, dum in hac vita vivimus, aequales sibi esse apud nos invenimus: quia quantum credimus, tantum amamus; et quantum amamus, tantum de spe praesumimus. Quisque enim fidelis tantum credit quantum sperat et amat, et tantum operatur quantum credit et amat et sperat. Sed tamen maior spe et fide caritas dicitur2, 15 quia cum ad Dei speciem pervenitur, spes et fides transit, sed caritas permanet 3», et quia (Ambrosius *:) «caritas4 mater est omnium vir­ tutum ». Quae non ideo post fidem et spem ponitur 5, quod ex eis oriatur, sed quia post illa remanebit aucta 6: Caritas enim nunquam excidit λ Praemissa autem aequalitas proprie secundum actuum interiorum inten- 20 sionem consideranda est. 7 aequalitate] qualitate LMV. et» om. NTVX. 10 Rubrica om. LRVW. 15 amat et sperat trp. AVX. 17 Ambrosius om. LRVW. || mater est trp. MTV. 20 interiorum om. ALMNRTX. » In Eztch., II, hom. 10, n. 17 (PL 76, 1068 A-C; CCL 142, 392s). 13, 13. 3 1 Cor. 13, 8-10. supra, Dist. 23, c. 9, n. 2. 2 Resp. I Cor. ·» De fonte huius dicti, vide Dist. 23, c. 3, n. 2. 5 Cf. » August., De doctrina Christiana, 1, c. 38, n. 42: «Sed fidei succedit species, quam videbimus; et spei succedit beatitudo ipsa, ad quam per­ venturi sumus; charitas autem etiam ipsis decedentibus augebitur potius »; et c. 39, n. 43: «duobus istis decedentibus caritas auctior et potior permanebit» (PL 34, 36 et 37; CSEL 80, 32; CCL 32, 31); apud Glossam Magistri in I Cor. 13, 13 (PL 191, 1662 B, 1663 B). 7 I Cor. 13, 8. Cap. 5: Quaestio oritur, ut videtur, ex quibusdam verbis Summae sent. I, ad Initium et ad finem cap. 2 (PL 171, 1069 A, 1070 D; 176,43 C, 45 B), necnon et ex oppositione duorum dictorum, scilicet quod «fides est fundamentum omnium bonorum» (cf. supra, Dist. 23, c. 3, num. 3; c. 8, num. 1; et c. 9) dum « caritas est mater omnium virtutum» (Dist. 23, c. 3, num. 2; <. 9, num. 2). LIBER III. DIST. XXVI. CAP. I. 159 2. Huic vero quod hic et superius dictum est*1, scilicet quod caritas non est ex fide et spe, sed e converso, videtur obviare quod ait Apostolus2: Finis praecepti est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta. — Augustinus *. Quod exponens Augustinus 3, cor accipit pro 5 10 intellectu, et conscientiam pro spe: « Qualis, inquit, caritas est finis prae­ cepti ? Procedens de corde puro, id est de puro intellectu, ut nihil nisi Deus diligatur; et conscientia, id est de spe, bona; et fide non ficta,id est simulata». Non igitur caritas fidem vel spem, sed fides et spes caritatem praecedere videntur. — Hoc ergo ea ratione traditum intellige: non quod fides et spes causa vel tempore caritatem, omnium bonorum matrem, praecedant^ sed quia caritas sine illis in aliquo esse non potest; sed illa sine caritate possunt esse, quamvis non sit pia fides vel spes sine caritate. Ideo igitur ex fide et spe procedere dicitur caritas, quia nulli provenit sine istis. DISTINCTIO XXVI 15 Cap. 1 (91). 20 De spe, quid sit. Est autem spes virtus qua spiritualia et aeterna bona sperantur, id est cum fiducia exspectantur. Est enim certa exspectatio futurae beatitudinis, veniens ex Dei gratia et ex meritis praecedentibus vel ipsam spem, quam natura praeit caritas; vel rem speratam, id est beatitudinem aeternam. Sine meritis enim aliquid sperare non spes, sed praesumptio dici potest. 1 quod’] quia LM. 4 Rubrica om. LMORTV. 13 procedere dicitur] pro­ cedit T, trp. LR. H dicitur om. O. 17 enim] spes add. NOVW. i Dist. 23, c. 8, n. 3; et c. 9. 2 1 Tim. 1,5. 3 De doctrina Christiana, I, c. 40, n. 44 (PL 34, 36; CSEL 80, 33; CCL 32, 31s). Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in I Tim. 1, 5 (PL 192, 329 C-D). Conclusio trahitur in parte ex Summa sent., c. 2 (PL 171, 1069 A-B; 176, 43 D), in parte ex Glossa in I Cor. 13, 13 (PL 191, 1663 B). Dist. XXVI, cap. 1: Cf. S. Pinckaers, Les origines de la definition de l’espérance dans les sentences de Pierre Lombard, in Rech. de théol. anc. et méd.,22 (1955), 306-312., Definitio spei concinnatur partim ex Glossa in Rom. 5, 4 (PL 191, 1380 A; ex Haymone in h.l., PL 117, 403 A) et ex Summa sent., 1, c. 2 (PL 171, 1069 A-B; 176, 43 C, 44 A). 160 UBER III. DIST. XXVI. CAP. II.-IV. Cap. 2 (92). De quibus sit spes. — Augustinus in Enchiridion ♦. Et sicut fides, ita et spes est de invisibilibus. Unde Augustinus1: « Fidem appellamus earum rerum quae non videntur. De spe quoque dicitur 2; Spes quae vi­ detur non est spes. Quod enim videt quis, quid sperat ? » « Quod attinet 5 ad non videre, vel quae creduntur, vel quae sperantur, fidei speique com­ mune est ». Cap. 3 (93). Quo differant fides et spes ♦. « Distinguitur 3 tamen fides a spe, sicut vocabulo, ita rationabili differentia ». « Est enim fides malarum rerum 10 et bonarum, quia et bona creduntur et mala; et hoc fide bona, non mala. Est etiam fides et praeteritarum rerum et praesentium et futurarum: credimus enim mortem Christi, quae iam praeteriit; credimus sessionem, quae nunc est; credimus venturum ad indicandum, quod futurum est. Iterum fides et suarum rerum est et alienarum: nam et se quisque credit 15 esse coepisse, nec fuisse utique sempiternum; et alia atque alia non modo de aliis hominibus multa, quae ad religionem pertinent, verum etiam de angelis credimus. Spes autem nonnisi bonarum rerum, nec nisi futu­ rarum, et ad eum pertinentium qui earum spem gerere perhibetur ». 20 Cap. 4 (94). Redit ad praemissam quaestionem, an scilicet fides et spes in Christo fuerint. Post haec superest investigare utrum fides et spes in Christo fue­ rint; unde tractatus iste sumpsit exordium 4. — Quibusdam non indocte videtur fidem virtutem et spem in eo non fuisse, sicut in sanctis iam bea­ tificatis vel in angelis non sunt. Et tamen sancti credunt et sperant resur- 25 2 Aug. in Enchir. om. LRVW. 9 Quo] Quod BCX. Item BLNRT Aug. 22 fuerint] *fuerunt MT. 1 Cap. 8 (PL 40 , 235; CCL 46, 52), transposito ordine verborum. J August., ibid. (235 et 234; 52 et 51s). * Initio Dist. 23. 15 Iterum) Ita Λ, 2 Rom. 8, 24. Cap. 3: Cf. Glossa in Rom. I, 17 (PL 191, 1324 C) et Summa sent., 1,2 (PL 171, 1069 C; 176, 44 A-B); utrobiquc distantia inter (idem et spem summatim exponitur. — Cap. 4: Cf. Summa sent., I, 18 (PL 171, 1103 D - 1104 A; 176, 77 B), quae sub verbo «Quibusdam » indicari videtur, ubi etiam ultima verba, de spe Christi. 161 LIBER ΙΠ. DIST. XXVI. CAP. V. 5 10 15 rectionem futuram, et angeli eandem credunt; nec tamen in eis fides vel spes virtus est, quia et Deo per speciem contemplando fruuntur, et in Dei Verbo resurrectionem futuram sive indicium, non per speculum in aenig­ mate 1, sed praeclarissime inspiciunt. Si enim quia credunt resurrectio­ nem futuram, ideo verum est eos fidem habere, ergo ea consummata, post iudicium, similiter et fidem habere dicentur, quia credent eam prae­ teritam. Sed sicut tunc credent, nec tamen fidem quae fideles facit habe­ bunt: quia non credent absque scientia, quae non erit aenigmatica, sed per speciem; ita et modo credunt et sperant resurrectionem, nec tamen fidem habent, quia credendo cognoscunt. Venit enim eis quod perfectum est, et evacuatum est quod ex parte est 2: venit enim cognitio et evacuata est fides; venit species et desiit spes. — Ita et Christus, in quo fuerunt bona patriae, credidit quidem et speravit resurrectionem tertio die fu­ turam, pro qua et Patrem oravit 3; nec tamen fidem virtutem vel spem habuit, quia non aenigmaticam et specularem, sed clarissimam de ea cognitionem habuit; quia non perfectius eam cognovit praeteritam, quam intellexit futuram. Speravit tamen Christus, sicut in Psalmo ait 4: In te, Domine, speravi; nec tamen fidem vel spem virtutem habuit, quia per speciem videbat ea quae credebat. Cap. 5 (95). 20 Si iusti apud inferos tenti fidem et spem habuerunt ♦. De antiquis vero Patribus, qui apud inferos usque ad passionem tenebantur, non incongrue dici potest quod fidem et spem virtutem habuerint, quia cre­ debant et sperabant se visuros Deum per speciem; qualiter eum tunc non videbant, quia non patuit eis cognitio Dei per speciem ante passio­ nem Christi, qua consummata, a fide transierunt ad speciem. credent) credunt M, crederent N. 6 dicentur) dicuntur MNOTVX, quod corr. T. 16 cognitionem habuit trp. BCLMRTX. 21 habuerunt) 13 tertio) tertia NTV. habuerint ALMX. i I Cor. 13, 12. 2 I Cor. 13, 10. tuum etc.; Ps. 40, 11: Resuscita me et retribuam eis. 3 Resp. Ioan. 17, 1: Clarifica Filium 4 Ps. 30, 2. Cap. 5: Videsis Glossam In Rom. 3, 26 (PL 191, 1363 A-B), quae huic capitulo quandam habet affinitatem. Lomb. II. 11 L1EER 111. DIST. XXVII. CAP. 1. ET 11. 162 DISTINCTIO XXVII Cap. 1 (96). 1. De caritate qua diligitur Deus et proximus, quae in Christo et in nobis est. Cum autem Christus fidem et spem non habuerit, dilectionem tamen habuit in quantum homo, tantam qua maior esse non valet; qui 5 ex caritate eximia animam posuit pro amicis et inimicis 1. Habuit enim in corde caritatem quam opere nobis exhibuit, ut exhibitionis forma nos ad diligendum institueret. 2. Hic aliquid dicendum est de caritate, et modo et ordine diligendi Deum et proximum. 10 Cap. 2 (97). 1. Quid sit caritas. Caritas est dilectio qua diligitur Deus propter se, et proximus propter Deum vel in Deo. 2. De duobus mandatis caritatis *. Haec habet duo mandata: unum pertinens ad dilectionem Dei, quod est maximum in Lege mandatum 1 2; 15· et alterum pertinens ad diligendum proximum, illi simile. Primum est: Diliges Deum ex toto corde, ex tota mente, ex tota anima, quod scriptum est in Deuteronomio 3. Secundum est: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. In his duobus praeceptis tota Lex pendet et Prophetae. — Augustinus 3 etq vel VX, vel etiam OT. 4 habuerit] habuit ORV. 8 institueret] Instrueret BCV, vel Institueret add. Interi. Vi. 17 corde] et add. BVX, tuo et add. L, tuo add. R. 18 estq in Icvltico add. BC, scriptum est in levitico nota marg. O. 1 loan. 15, 13: Maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis. 2 Resp. Matth. 22, 36-40. 3 Deut. 6, 5; dein cf. Levit. 19, 18. Dist. XXVII-XXXII: Inter fontes tractatus de caritate qui satis rubricis et notis nostris indicantur, certo certius non enumerari oportet Capitula de caritate Maximi Con­ fessoris, uti olim affirmabatur (cf. J. Leclercq, Origine au xiie siicle, in Jrénikon 24, 1951, 433-436; et L'amour des lettres et le désir de Dieu, Paris 1957, 96). — De caritate cf. P. Abaelardus, Theologia t Scholarium », 1, 1 (PL 178, 981 D - 984 A); Sententiae Hermanni, capp. 31-32 (PL 178, 1747 C - 1749 D); Rolandus, Sent. (ed. Gietl, 313ss); Hugo, De sacram., 11, 13, 6-12 (PL 176, 528 D - 550 C); Summa sent., IV, 7-8 (solummodo in PL 176, 125 A 126 D). — Cap. 1: Cf. Summa sent., 1, 18 (PL 176, 77 B). — Cap. 2, num. 2: Auctoritas Aug., ex Glossa in I Tim. 1, 5 (PL 192, 328 D). LIBER III. DIST. XXVII. CAP. III. ET IV. 163 In libro I De doctrina Christiana *: «Finis1 enim praecepti est dilectio, et ea gemina, id est Dei et proximi », est. Cap. 3 (98). 5 10 15 Si eadem caritate diligitur Deus et proximus. Hic quaeritur si ex ea ipsa dilectione diligitur Deus, qua diligitur proximus, an alia sit dilectio Dei, et alia proximi. — Eadem sane dilectio est qua diligitur Deus et proximus; quae Spiritus Sanctus est, ut supra dictum est 2, quia Deus caritas est 3. — Augustinus in libro VIII De Trinitate *. Unde Augusti­ nus4: « loannes ait 5; Non potest Deum diligere quem non videt, qui fra­ trem quem videt non diligit. Sed si eum quem videt humano visu, spiri­ tuali caritate diligeret, videret Deum qui est ipsa caritas visu interiori, quo videri potest. Qui igitur fratrem quem videt non diligit, Deum qui est dilectio, qua caret qui fratrem non diligit, quomodo potest diligere ? Ex una enim eademque caritate Deum proximumque diligimus, sed Deum propter Deum, nos vero et proximum propter Deum ». Cap. 4 (99). 20 1. Quare dicitur caritas *gemina . Si vero una eademque caritas est Dei et proximi, quare dicitur ‘gemina’ 6? — Propter duo dilecta, id est Deum et proximum. Etsi enim una sit caritas, duo tamen diversa ea diliguntur, scilicet Deus et homo vel angelus. 2. Ob hoc idem duo habet mandata *. Pro quo etiam et duo sunt mandata, quia cum eadem caritas utroque commendetur, diversa tamen diligi praecipiuntur. — Augustinus in sermone de Ascensione *. Unde 4 diligitur] diligatur BCM. 17 dicitur caritas trp. LNRTV. 8 Rubrica om. LRVW. 21 Rubrica om. ALVW. VIII] vii° BCMX. 23 Rubrica om. LRV. > Cap. 26, n. 27 (PL 34, 29; CSEL 80, 23; CCL 32, 21); resp. 1 Tim. 1, 5: Finis autem praecepti est caritas. 2 In Dist. 23, c. 9, n. 2. J 1 Ioan. 4, 8 et 16. 4 Cap. 8, n. 12 (PL 42, 958s; CCL 50, 288s). 5 1 Ioan. 4, 20. 6 Vide verba August, supra, ad fin. c. 2. Cap. 3: Cf. Glossa in Ps. 133, 1 (PL 191, 1185 B-C). — Cap. 4, num. 1: Cf. eadem Glossa in Ps. 133, 1 (PL 191, 1185 B-C), et verba Aug. infra in num. 2. — Num. 2: Aucto­ ritas Augustini, in Glossa in Rom. 5,5 (PL 181, 1381 A; ex Floro, 83), ubi etiam commentum verbis Augustini appositum (< ideo forte... minus »). 164 LIBER HI. DIST. XXVII. CAP. V. Augustinus1*3 : «Arbitror ideo Spiritum Sanctum bis datum 2, semel in terra et iterum de caelo, ut commendarentur nobis duo praecepta caritatis, scilicet Dei et proximi. Una est caritas et duo praecepta, unus Spiritus et duo data, quia alia caritas non diligit proximum nisi illa quae diligit Deum. Qua ergo caritate proximum diligimus, ipsa Deum diligimus. Sed 5 quia aliud est Deus, aliud est proximus, etsi una caritate diliguntur », ideo forte duo praecepta dicuntur, et alterum maius, et alterum minus. Vel propter duos motus qui in mente geruntur, dum Deus diligitur et proximus: movetur enim mens ad diligendum Deum, movetur et ad di­ ligendum proximum, et multo magis erga Deum quam erga proximum, io Cap. 5 (100). 1. De modo diligendi. Consequenter modum utriusque dilectionis advertamus. — Augustinus in libro De doctrina Christiana *. « Haec re­ gula, ut ait Augusti n u s 3, dilectionis divinitus constituta est », ut Deum propter se toto corde, et proximum diligas sicut te ipsum 4*, id est 15 ad quod et propter quod te ipsum diligere debes. In bono enim et propter Deum te ipsum diligere debes. — Augustinus *5; « In bono ergo diligendus est proximus, non in malo », et propter Deum. — Augustinus in Psalmo : XI * «Proximum<5 vero omnem hominem oportet intelligi, quia nemo est cum quo sit operandum male ». — Augustinus in libro VIII De Tri- 20 nitate ♦: «Qui 7 ergo amat homines, vel quia iusti sunt, vel ut iusti sint amare debet, hoc est in Deo vel propter Deum. Sic enim ct se ipsum amare debet, scilicet in Deo vel propter Deum, id est quia iustus est, vel ut iustus sit. Qui enim aliter se diligit, iniuste se diligit, quia ad hoc se diligit ut sit iniustus: ad hoc ergo ut sit malus. Non ergo iam se diligit: 25 Qui enim diligit iniquitatem, odit animam suam » ». I Sanctum NOVW Aug., om. alii. brica om. RVW. 15 sc] ct add. AOV. brica om. RVW. VIII) vIP BCX, om. LN. 1 Sermo 265, c. 8, n. 9 (PL 38, 1223). 9 ct om. BCO. add. interi. V. 17 Rubrica om. RVW. 13 Ru20-21 Ru- 2 Resp. Ioan. 20, 22; Act. 2, 4. 3 Lib. I, c. 22, η. 21 (PL 34 , 27; CSEL 80, 19; CCL 32, 17). * Matth. 22, 37-39; et Rom. 13, 9. 3 De Trinit., VIII, c. 6, n. 9 (PL 42. 956; CCL 50, 283s). * Enarr. In Ps. 77, 3 (PL 36, 138; CCL 38, 82s). 7 Cap. 6, n. 9 (PL 42. 956; CCL 50, 283s). 8 Ps. 10, 6. Cap. 5, num. 1: Praeter quoddam commentum ad initium huius numeri, omnia su­ muntur cx Glossa in Rom. 13, 9-10 (PL 191, 1507 C, et 1508 B-C). LIBER III. DIST. XXVII. CAP. V. 165 2. Augustinus in XIV libro De Trinitate·: «Sic1 condita est mens humana, ut nunquam sui non meminerit, nunquam se non intclligat, nunquam se non diligat. Sed quoniam qui odit aliquem, nocere illi studet, non immerito et mens honinis, quando sibi nocet, se odisse dicitur. Nesciens enim sibi vult male, dum non putat sibi obesse 5 quod vult; sed tamen male sibi vult,quando id vult quod obsit sibi, secundum illud 2; Qui diligit iniquitatem, odit animam suam. Qui ergo diligere se novit, Deum diligit. Qui vero non diligit Deum, etiam si se diligit: quod ei naturaliter inditum est, tamen non incongrue se odisse dicitur, cum id agit quod sibi adversatur, et se ipsum tamquam suus inimicus insequitur ». 10 15 20 « Modus 3 ergo di­ ligendi praecipiendus est homini, id est quomodo se diligat ut prosit sibi. Quin autem se diligat et prodesse sibi velit, dubitare dementis est». Modus autem praecipitur cum ait4: Sicut te ipsum, ut proximum diligas ad quod te ipsum. — In eodem *: «Si ergo5 te non propter te diligere debes, sed propter illum ubi dilectionis tuae rectissimus finis est, non succenseat alius aliquis homo, si et ipsum propter Deum diligis ». — Augustinus, Super loannem 6 *. Huius dilectionis modum Veritas insinuat dicens 7: Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem sicut dilexi vos, id est ad quod dilexi vos, scilicet ut filii sitis, ut vitam habeatis8. 4. De modo diligendi Deum. Dilectionis autem Dei modus insinuatur cum dicitur 9; Ex toto corde, id est ex toto intellectu; ex tota anima, id 3. Augustinus in libro De doctrina *Christiana : 1-9 Notula (T) add. hic in ipso textu NOVW, in textu ad Deum * (p. 164, 5) TX; add. hic in margine L, repetit hic in marg. X; add. hic in tertia col. BC; add. in textu infra post n. 3 (et sine rubrica) IA; add. seu rep. in textu post cap. 1 seq. Dist. AB (partim) CLRT. 5 id] illud BClX2, om. M. 7 si] non BCW. 14 Rubrica om. ACRV. 16-17 Ru­ brica om. RVW. > Cap. 14, n. 18 (PL 42, 1049s; CCL 50A, 445s). 25, n. 26 (PL 34, 28s; CSEL 80, 22; CCL 32, 20). 2 Ps. 10, 6. 3 Lib. 1, c. * Matth. 22, 39; Rom. 13, 9. 5 Cap. 22, n. 21 (27; 19; 17). 6 Haec rubrica (vel eius omissio) iam difficultates parturivit apud Scholasticos, ut apparet ex nota in cod. V: « Istud non est ibi [id est in De doctrina Christiana] nec in glosa sed super Ioh. omelia 65, id est sententialiter ». Cui concordamus. Cf. In Ioan., tr. 65, nn. 1-2 (PL 35, 1808s; CCL 36, 490ss). r Ioan. 13, 34. « RCSp. I Ioan. 3, 1: Ut filii Dei... simus; loan. 5, 40: ut vitam habeatis. 9 Matth. 22 , 37, cum expositione Glossae interlin. (apud Lyran., V, 70r); ita exponit etiam Hugo de S. Victore, De sacram., II, 13, 9 (PL 176, 536 A). Num. 2: In Glossa in Magistrum quae olim Petro Pictaviensi attribuebatur, notatur: ♦ Sic condita: Et nota hanc auctoritatem post libri editionem m[arginij esse appositam » (n 33a; p 88d). — Num. 3: Textus Augustini sub rubrica In eodem, cx Glossa in Rom. 13, 10 (PL 191, 1508 B). — Num. 4: Verba Augustini, ex Glossa in Rom. 13, 9 (PL 191, 1508 B). In codicibus nostris, ut apparet ex maiusculo ad Dilectionis, hic inciperet novum capitulum. Non autem sic designatur in elencho capitulorum; unde nec hic res dividere oportet. 166 LIBER III. DIST. XXVII. CAP. VI. est voluntate; ex tota mente, id est memoria; « ut i omnes cogitationes, et omnem vitam, et omnem intellectum in illum conferas, a quo habes ea quae confers». Haec dicens, «nullam partem vitae nostrae reliquit, quae vacare debeat; sed quidquid venerit in animum, illuc rapiatur quo di­ lectionis impetus currit ». — Et diligere Deum ‘propter se’ modus est 5 diligendi Deum; et sunt isti duo modi diligendi Deum, ut quibusdam placet. Cap. 6 (101). 1. De impletione illius mandati. Illud autem praeceptum non pe­ nitus impletur ab homine in hac mortali vita, sed ex parte; non ex toto, quia ex parte diligimus, sicut ex parte cognoscimus 2; in futuro autem im­ plebitur ex toto. — Augustinus, De perfecta iustitia hominis *. Unde Augustinus 3; « Cum adhuc est aliquid carnalis concupiscentiae, non omni modo ex tota anima diligitur Deus. Caro tamen non dicitur concupiscere, nisi quia carnaliter anima concupiscit 4. Cum autem venerit quod perfectum est, ut destruatur quod ex parte est 5, id est iam non ex parte sit, sed ex toto, caritas non auferetur, sed augebitur et implebitur. In qua plenitudine illud praeceptum caritatis implebitur 6; Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo etc. Tunc erit iustus sine peccato, quia nulla erit lex repugnans menti 7; tunc prorsus toto corde, tota anima, tota mente diliges Deum, quod est summum praeceptum ». 2. Quaestio de praecepti ratione. — Augustinus in *eodem : «Sed8 cur praecipitur homini ista perfectio, cum in hac vita eam nemo habeat ? — Quia non recte curritur, si quo currendum est nesciatur. Quomodo autem sciretur, si nullis praeceptis ostenderetur ?» — Eccc habes cur illud praeceptum est, quod hic penitus impleri non potest; impletur tamen ex parte, scilicet secundum perfectionem viae. Alia enim est perfectio currentis, 5 Et BCLMR. est trp. om. MX, 22 interi. T. Quaestio... ratione 12 Rubrica om. LRV. om. LVW. Aug. in eodem 14 om. omni LRW. modo] omnino 27 enim NOVW. 1 August., De doctrina Christiana (rubr.), I, c. 22, n. 21 (PL 34,27; CSEL 80, 19; CCL 32. 17). 1 Resp. 1 Cor. 13, 9. 3 Cap. 8, n. 19 (PL 44, 300; CSEL 42, 17s). * Resp. Gal. 5, 17. 5 1 Cor. 13, 10. « Matth. 22, 37; Deut. 6, 5. 7 Resp. Rom. 7, 23. * De perfectione iustitiae hominis, ibid. (PL 44, 301; CSEL 42, 18). Cap. 6 fundatur super verba Augustini, ex Glossa in Phil. 3, 15 (PL 192, 249 C-D), mutato autem hic ordine verborum. 10 15 20 2s LIBER 111. DIST. XXVII. CAP. VU. ET VIII. 167 alia pervenientis; facit hoc mandatum ut cursor, qui Deum ante omnia et prae omnibus diligit, nec tamen omnino perficit. Cap. 7 (102). 5 10 15 20 Quod alterum mandatum in altero est. — Augustinus in libro De Trinitate ♦: « Cum 1 autem duo sint praecepta caritatis, pro utroque saepe unum ponitur. Nec immerito, quia nec Deus sine proximo, nec proximus sine Deo diligi potest ». Unde Apostolus 2 omne mandatum Legis dicit instaurari, id est contineri et impleri, in hoc verbo: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. Et Christus dilectionem proximi specialius commemorat dicens 3; Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem sicut dilexi vos; (Augustinus, super Ioannem *:) «ubi 4 illud maius mandatum dilectionis Dei videtur praetermissum. Sed bene intelligentibus utrumque invenitur in singulis. Quia qui diligit Deum, non potest eum contemnere quem Deus praecipit diligi; et qui diligit proximum, quid in eo diligit nisi Deum ? Ipsa est dilectio ab omni mundana dilectione discreta, quam distinguens Dominus ait: Sicut dilexi vos. Quid enim nisi Deum dilexit in nobis ? Non quem habebamus, sed ut haberemus. Sicut medicus aegros; et quid in eis diligit nisi salutem quam cupit revocare, non morbum quem venit expellere ? Sic et nos invicem diligamus, ut quantum possumus, invicem ad habendum in nobis Deum ex dilectione attrahamus». Cap. 8 (103). 25 Quae caritate diligenda sint. Sed quae hac dilectione diligenda sint iam inquiramus. — Augustinus in libro De doctrina Christiana *: «Non enim omnia, ut ait Augustinus5, quibus utendum est, diligenda sunt, sed ea sola quae vel nobiscum societate quadam referuntur in Deum, 4-5 Aug... Trinit. om. ARVW. II Rubrica om. CRVW. ABCX. U slntj sunt ALRV. 23 Rubrica om. LRVW. 1 Lib. VIII, c. 7, n. 10 (PL 42, 956; CCL 50, 284). 13, 34. 4 Tract. 65, η. 2 (PL 35, 1809; CCL 36, 491s). 27; CSEL 80, 19; CCL 32, 18). 22 Quae] hac add. 2 Rom. 13, 9. ■» loan. 5 Lib. I, c. 23, n. 22 (PL 34, Cap. 7: Prima auctoritas Augustini iam in Glossa ordin. in Rom. 13, 8 (I 29b; m 30b; apud Lyranum VI, 28c), dein in Glossa Lombardi in h.I. (PL 191, 1507 C), ubi parum supra explicatur verbum instaurari; illa In Ioannem, ibid. (1507 D - 1508 A). 168 LIBER III. DIST. XXVIII. CAP. I. sicut est homo vel angelus; vel ad nos relata, beneficio Dei per nos in­ digent, ut corpus», quod ita «praecipiendum i est diligi, ut ei ordinate prudenterque consulatur ». DISTINCTIO XXVIII Cap. 1 (104). 1. Si illo praecepto iubemur diligere totum proximum et nos totos. Hic potest quaeri utrum illo mandato dilectionis proximi totum proximum, id est animam et corpus, nosque ipsos totos diligere praecipiamur. 2. Augustinus in libro De doctrina Christiana *. Ad quod dicimus omne genus diligendarum rerum illis duobus mandatis contineri. « Qua- io tuor enim diligenda sunt, ut ait Augusti n u s 2: unum quod supra nos est, scilicet Deus; alterum quod nos sumus; tertium quod iuxta nos est, scilicet proximus; quartum quod infra nos est, scilicet corpus. De secundo et quarto nulla praecepta danda erant», scilicet ut diligeremus nos vel corpus nostrum. Praecipitur autem Deus diligi et proximus; « ut 3 15 autem quisque se diligat, praecepto non est opus ». « Quantumlibet4 enim homo excidat a veritate, remanet illi dilectio sui et dilectio corporis sui », quia nemo unquam carnem suam odio habuit 5. Nam viri iusti qui corpus suum cruciant, « non 6 corpus, sed corruptiones eius et pondus oderunt ». 20 3. Hic videtur Augustinus tradere quod ex praecepto non te­ neamur diligere nos ipsos vel corpus nostrum. Quod si est, non omne 7 potest quaeri trp. BCNR. 9 Rubrica om. RVW. I August., ibid., c. 25, η. 26 (PL 34, 29; CSEL 80, 22; CCL 32, 20). n. 22 (27; 19; 18). 5 Eph. 5, 29. 3 Ibid., c. 26, n. 27 (29; 22; 21). 2 Lib. I, c. 23, 4 Ibid., c. 23, n. 22 (27; 19; 18). » August., ibid., c. 24, n. 24 (28; 20; 19). Dist. XXVI11, cap. 1-3: Cf. Hugo de S. Victore, De sacrant., Il, 13, 7 (PL 176,531 C - 534 A). Doctrinam autem horum capp. Magister directe traxit, ut videtur, ex opere Augustini, De doctrina Christiana; cf. etiam Glossa Magistri in 1 Tim. 1, 5 (PL 192, 329 A-C). Videsis usum istius doctrinae in Sermone 19 eiusdem Magistri (PL 171, 520 C). — Num. 3: Interpre­ tatio duorum praeceptorum quam Magister super verba Augustini fundavit, iam ab anno 1163 improbatur a Gerhoho praeposito Reichcrsbergensis in suo opusculo De gloria et honore Filii hominis, c. 18, n. 5 (PL 194, 1141 B); ac iterum anno sequenti in Epist. XVIII, ad Alexandrum Papam 111 (PL 193, 565 A-D). LIBER III. DIST. XXVIII. CAP. II. 169 genus diligendarum rerum illis duobus praeceptis continetur, cum et nos ipsos et corpus nostrum diligere debeamus, ad quod necessarium est praeceptum, cum scriptum sit k Qui diligit iniquitatem, odit ani­ mam suam. 4. Sed speciale de hoc praeceptum non erat dandum, nec speciali praecepto opus erat id tradi, ut quisque se vel corpus suum diligeret, quia hoc in illo praecepto continetur 2; Diliges proximum tuum sicut te ipsum. Ibi enim et proximum totum et te totum intelligere debes. Unde Augustinus in eodem 3; « Si te totum intelligas, id est animam et 10 corpus, et proximum totum, id est animam et corpus: homo enim ex anima constat et corpore, nullum rerum diligendarum genus in his duo­ bus praeceptis praetermissum est. Cum enim praecurrat dilectio Dei eiusque dilectionis modus praescriptus appareat, et sequatur dilectio proximi, de tua dilectione nihil dictum videtur. Sed cum dictum est: 15 Diliges proximum tuum sicut te ipsum, simul et tui abs te dilectio praeter­ missa non est ». Ecce hic aperte dicit in illo praecepto non modo proximi, sed et mei dilectionem contineri, et totius proximi totiusque mei. 5. Ex quo apparet quod dictum est 4, ‘de secundo et quarto, id est de dilectione nostri et corporis nostri, nulla praecepta danda esse’, ita 20 esse intelligendum, scilicet specialia et divisa; quia in illo uno totum con­ tinetur, et « quia 5 id quod sumus et quod infra nos est, ad nos tamen pertinens, naturae lege diligimus, quae in bestiis etiam est». Ideoque «et de illo quod supra nos et de illo quod iuxta nos est divisa praecepta sumpsi­ mus », in quorum altero eius quod sumus et illius quod infra nos est di­ lectio continetur. 5 Cap. 2 (105). 30 Si illo praecepto continetur dilectio angelorum. — Augustinus in libro De doctrina Christiana ♦: «Oritur 6 autem hic de angelis quaestio, utrum ad illud praeceptum dilectionis proximi etiam dilectio pertineat ange­ lorum ». 7 hoc om. ABL. 23 nos·] est add. BCNV, add. interi. X. notula (supra, p. 165, 1-9) hic add. (seu rep.) AB (partim) CLRT. 25 continetur] 2 Matth. 19, 19; 22, 39. 3 De doctrina christ., I, c. 26, n. 27 (PL 34, 29; CSEL 80, 23; CCL 32, 21 s). 4 Supra, in num. 2. 5 August, in eodem (rubr.), I, c. 26 (PL 34, 29; CSEL 80, 22; CCL 32, 21). 6 Lib. I, c. 30, n. 31 (30s; 25; 23s). • Ps. IO, 6. 170 LIBER III. DIST. XXVIII. CAP. III. Cap. 3 (106). 1. Quid sit proximus *. — Augustinus in libro De doctrina *Christiana : « Nam 1 quod nullurn hominem exceperit qui praecepit proximum dili­ gere, Dominus in parabola semivivi relicti i ostendit, eum dicens proximum qui erga ilium exstitit misericors 3. Deinde subdit: Vade, et tu fac similiter, 5 ut eum proximum intelligamus, cui vel exhibendum est officium miseri­ cordiae si indiget, vel exhibendum esset si indigeret. Nullum vero exce­ ptum esse, cui misericordiae negandum sit officium, quis non videat ? cum usque ad inimicos etiam porrectum sit, Domino dicente 4; Diligite inimicos vestros, benefacite his qui oderunt vos ». « Manifestum 5 est igitur 10 omnem hominem proximum esse deputandum ». 2. Quod hoc nomen proximus ad aliquid est ♦. — Quod angeli illo praecepto continentur *. « Proximi 6 vero nomen ad aliquid est, nec quis­ quam esse proximus nisi proximo potest ». Unde consequens est « et 7 cui praebendum et a quo praebendum est officium misericordiae recte 15 proximum dici. Manifestum est igitur praecepto dilectionis proximi etiam sanctos angelos contineri, a quibus tanta nobis misericordiae impeduntur officia ». 3. Quod etiam Christus proximus noster: quod secundum quod homo illo praecepto diligi praecipitur et diligere, non secundum quod Deus *. 20 « Ex quo 8 et Dominus proximum se nostrum dici voluit, ut in parabola saucii significat 9 ct in Propheta 10: Quasi proximum et quasi fratrem nostrum sic complacebam. Sed quia excellentior ac supra nostram naturam est divina substantia, praeceptum dilectionis Dei a proximi dilectione distinctum est». Ideoque, licet Deus omnia nobis impendat beneficia, 25 non tamen nomine ‘proximi’ includitur in illo praecepto: quem non sicut nos diligere debemus, sed plus quam nos, toto corde et anima n, Christum vero, in quantum homo est, sicut nos diligere debemus; eiusque secundum hominem dilectio illo continetur mandato. Quem etiam secundum ho2 Quid] Quis OT. 8 sit] est LRV, quod corr. Interi. V. 10 vestros] et add. ABCMN (Interi.) T. 12-13 Quod angeli... continentur om. AVW. 12 angeli] in add. BCX. 19-20 Rubrica abbrev. AR, om. VW. 19 noster] est add. ABCNRX, dicitur add. L. ,| *quod ] qui CLNRX. 22 eP om. LNOVR. 1 Lib. I, c. 30, n. 31 (31; 25s; 24). 21 *Resp. Luc. 10, 30-37. 3 Resp. Luc. 10, 37. 4 Matth. 5, 44; Luc. 6, 27. 5 August., ibid., c. 30, η. 32 (31; 26; 25). » Ibid., π. 31 (31; 25; 24). 7 ibid., η. 33 (31; 26; 25). «Ibid. ’ Resp. Luc. 10, 36-37. 10 Ps. 34, 14. u Vide supra, Dist. 27, c. 5, n. 4. LIBER 111. DIST. XXIX. CAP. I. 171 minem magis quam nos, sed non quantum Deum, debemus diligere, quia in quantum est homo, minor est Deo. Cap. 4 (107). Quibus modis dicitur proximus. Hic notandum est proximum dici 5 diversis modis, scilicet conditione primae nativitatis, spe conversionis, propinquitate cognationis, ratione beneficii exhibitionis. DISTINCTIO XXIX Cap. 1 (108). 1. De ordine diligendi: quid prius, quid post. Post praedicta de ordine io caritatis agendum est, quia dicit sponsa k Introduxit me rex in cellam vinariam et ordinavit in me caritatem. — Ambrosius * : « Videamus 2 igitur ordinem, quid prius, quid post esse debeat. Peccat enim qui praepostere agit: nam scire quid facias, et nescire ordinem faciendi, non est perfectae cognitionis. Ordinis namque ignorantia conturbat meritorum formam ». is 2. Augustinus in I libro De doctrina Christiana *. Ordinem autem diligendi Augustinus3 insinuat dicens: «Ipse est qui ordinatam habet dilectionem, ne aut diligat quod non est diligendum, aut non di­ ligat quod diligendum est, aut aeque diligat quod minus vel amplius 9 prius] ct add. BC || post] posterius NVX. brica om. LRVW. 11 Ambrosius om. RVW. 15 Ru­ 2 In Psalm. 118, 27, sermo 4, n. 12 (PL 15 [1845], 1245 A; CSEL 3 Cap. 27, n. 28 (PL 34 , 29s; CSEL 80, 23; CCL 32, 22). i Cant. 2, 4. 62, 73s). Cap. 4 concinnatur ex Glossa in Ps. 11, 3 (PL 191, 155 B), quae forsitan dependet a Glossa ord. in h.I. (apud Lyranum III, 102a; quae in parte tantum invenitur in cod. Laurent. Plut. XVII 4, f. 12b); ct ex Glossa in Eph. 4, 25 (PL 192, 205 D). Vide etiam Augustini Ser­ monem de hac lectione, scii, in Eph. 4, 25: « Proximus est omnis homo. Omnes proximi sumus conditione terrenae nativitatis; ct [= sed] aliter fratrem [= fratres] illa spe caelestis here­ ditatis. Proximum tuum debes putare omnem hominem, et antequam sit Christianus» (apud Florum, coi. 588); ex Enarr. in Ps. 25, II, n. 2 (PL 36, 189; CCL 38, 142-143). Dist. XXIX, cap. 1, η. I: Verba Ambrosii, ex Glossa in Ps. 118, 27 (PL 191, 1058 C-D). — Num. 2: Quasi tota auctoritas Augustini invenitur in Glossa in I Tim. 1, 5 (PL 192,329 A-B); sumitur potius ex originali Augustini. Cf. etiam Sermo 19 Magistri nostri (PL 171, 520 C). 172 LIBER HI. DIST. XXIX. CAP. II. diligendum est, aut minus vel amplius quod aeque diligendum est. Omnis peccator, in quantum peccator est, non est diligendus; et omnis homo, in quantum est homo, diligendus est propter Deum; Deus vero propter se ipsum. Et Deus propter se omni homine amplius diligendus est; et amplius quisque Deum debet diligere quam se ipsum. Item amplius alius 5 homo diligendus est quam corpus nostrum: quia propter Deum omnia ista diligenda sunt, et potest nobiscum Deo perfrui: quod non potest corpus, quia corpus per animam vivit qua fruimur Deo ». 3. Audisti aliqua de ordine caritatis: ubi expressum est nos amplius debere diligere Deum quam omnes homines vel nos ipsos, et amplius 10 animum alius hominis quam corpus nostrum. In enumeratione etiam quatuor diligendorum superius posita 1, prius ponitur quod supra nos est, secundo quod nos sumus, tertio quod iuxta nos est, quarto quod infra nos est: ubi ordo diligendi insinuari videtur ex ratione enumerationis. — Non est autem apertum utrum omnes homines pariter debeamus diligere, 15 et tantum quantum nos vel minus. Cap. 2 (109). 1. An omnes homines pariter diligendi sint. Unde et super hoc saepe movetur quaestio, quam perplexam faciunt Sanctorum verba varie prolata. 2. Auctoritates ponit quae videntur dicere omnes pariter diligendos, 20 sed in effectu differentiam esse *. Quidam enim tradere videntur quod pari affectu omnes diligendi sint; sed in effectu, id est in exhibitione obse­ quii, distinctio observanda sit. — Augustinus in libro I De doctrina Chri­ stiana ♦. Unde Augustinus2: « Omnes homines aeque diligendi3 *7 3 est homo trp. BCLMRTX. 5 Deum debet trp. NT Aug. 7 nobiscum] alius homo add. Aug., add. interi, ad pertrui V. 14 enumerationis] numerationis ALRW. 18 slnt] sunt ABNVX. 20-21 Rubr. om. W, abbrev. AR. 23-24 Rubrica om. LRVW. J Dist. 28, c. 1, n. 1. 2 Cap. 28, n. 29 (30; 23s; 22s). Cap. 2, num. 1: Quaestio ut in fine num. 3 capituli praecedentis, ex Summa sent, IV, 7 (PL 176, 125 A). — Num. 2: Quidam iam indicantur in parte in Summa sent. Distinctio inter allectum et effectum neenon et differentia in operis exhibitione inveniuntur in libro Panaisis magistri Anselmi Lauduncnsis (ed. O. Lottin, in Psych, et morale, tom. V, n. 71, p. 61, lin. 9-10; et p. 63, lin. 10 et 19); in sententiis eius scholae, nn.432-433 (Psych, et morale, V, p. 297); in Sententiis pscudo-Anselmi (ed. F. Bliemetzrieder, Anselms von Laon systema­ tised Sentenzen, in BOPTMA XVI1, Heft 2-3, p. 81); in tractatu seu summula Prima rerum origo (d. H. Weisweiler, Die altesten scholastischen Gesamtdarstellungen der Théologie, in Scho- LIBER III. DIST. XXIX. CAP. II. 5 10 15 20 173 sunt; sed cum omnibus prodesse non possis, his potissimum consulendum est, qui pro locorum et temporum vel quarumlibet rerum opportunita­ tibus constrictius tibi quasi quadam sorte iunguntur. Pro sorte enim habendum est quo quisque tibi temporaliter colligatius adhaeret, ex quo legis potius illi dandum esse». — Idem, Super Epistolam ad Galatas1: « Operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei, id est ad Christianos. Omnibus enim pari dilectione vita aeterna optanda est, etsi non omnibus eadem possunt exhiberi dilectionis officia». Quae fratribus maxime sunt exhibenda, « quia sunt invicem membra2 », « qui habent eundem Patrem 3 ». — His aliisque testimoniis innituntur, qui dicunt omnes homines pariter diligendos esse caritatis affectu, sed in operis exhibitione differentiam. 3. Quae his repugnare videntur. Quibus obviat illud praeceptum Legis de diligendis parentibus 4: Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis longaevus super terram. Ut quid enim specialiter illud praeciperetur de parentibus, nisi maiori dilectione forent diligendi ? — Sed hoc illi re­ ferendum dicunt ad exteriorum exhibitionem, in qua praeponendi sunt parentes; unde honora dixit, non dilige. 4. Hieronymus *. Obviat etiam illis quod Hieronymus, Super Ezcchielem 5, ait: scilicet « ut ordine caritatis, sicut scriptum est 6; Ordi­ navit in me caritatem, post omnium patrem Deum, carnis quoque pater diligatur et mater, et filius et filia, frater et soror». 5. Ambrosius *. Ambrosius7 quoque, diligendi exprimens or13 videntur] videantur NVW. 14 tuum om. LMORTW. || tuam om. LNORW. 19 Rubrica om. CLMRVW. 22 filia] et add. BCLR. 23 Rubrica om. CLRVW. i In Galat. 6, 10, n. 61 (PL 35, 2146). 2 Eph. 4, 25; Ambrosiastcr, In Galat. 6, 10 (PL 17 [1845], 371 A; CSEL 81-111,65); sine rubrica in codd. nostris. 3 Hieron. (rubr.), in h.l. (PL 26 [1845], 433 A). * Exod. 20, 12; Deut. 5, 16. 5 In Ezech. 44, 25 (PL 25 [1845], 442 C; CCL 75, 667); propius, ex Glossa ordin. in h.l. (apud Lyranum, IV, 282c). 6 Cant. 2, 4. 7 Glossa ordin. in Cant. 2, 4 (apud Lyran., Ill, 357d); ex Origene, non ?\mbrosio, in h.l., hom. 2, n. 8 (PG 13, 54 A-B). lastik, 16, 194), 252s et 364); et in Sententiis Atrebatensibus (ed. O. Lottin, in Psych, et morale, V, 419-420). Prima auctoritas Augustini ex parte in Summa sent, et in Glossa in I Tim. 1, 5 (PL 192, 329 B); sed potius sumitur ex originali. Alia, ex Glossa in Gal. 6,10, unacum Ambrosiastro et Hieronymo (PL 192, 165 D). Num. 4-5: Eo quod Anschnus et sequaces eius confirmationem suae opinionis in Cant. 2, 4 invenerant, Magister eis opponit auctoritates Hieronymi et ps.-Ambrosii (scii. Origenis). De commento orali Magistri nostri super verba Ambrosii adest testimonium Petri Manducatoris; cf. I. Brady, Peter Manducator and the oral Teachings o/ Peter Lombard, in 174 LIBER III. DIST. XXIX. CAP. II. dinem, super illud Canticorum: Ordinavit in me caritatem, secundo capi­ tulo, ait: «Multorum caritas inordinata est: quod in primo est, ponunt tertium vel quartum. Primo Deus diligendus est, secundo parentes, inde filii, post domestici; qui si boni sunt, malis filiis praeponendi sunt. Se­ cundum hoc in Evangelio 1 ad cuiusque dilectionem proprium ponit: Di- 5 liges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et cx omnibus viribus tuis, et proximum tuum sicut te ipsum, et inimicos 2; non ex tota virtute, non sicut te ipsum, sed simpliciter. Sufficit enim quod diligimus et non odio ha­ bemus ». 6. Ordo diligendi hic ostenditur. Ecce ex praemissis aperte insinuatur 10 quae in affectu caritatis distinctio sit habenda: ut differenti affectu, non pari, homines diligamus, et ante omnia Deum, secundo nos ipsos, tertio parentes, inde filios et fratres, post domesticos, demum inimicos dili­ gamus. — Sed inquiunt illi quae de ordine dilectionis supra dicuntur esse referenda ad operum exhibitionem, quae differenter proximis exhibenda is sunt: primo parentibus, inde filiis, post domesticis, demum inimicis; Deum vero tam affectu quam obsequii exhibitione ante omnia diligendum. 7. Quod aliqui eorundem tradunt tantum proximos quantum nos de­ bere diligere. Quorum etiam nonnulli tradunt affectu caritatis tantum proximos esse diligendos quantum nos ipsos diligimus. — Augustinus in 20 libro VIII De Trinitate *. Quod confirmant auctoritate A u g u s t i n i 3, qui ait: « Nec illa iam quaestio moveat, quantum caritatis fratri debeamus impendere, quantum Deo. Incomparabiliter plus Deo quam nobis; fratri 1-2 secundo capitulo X, capitulum AW, primum capitulum NOT, primo capitulo V, ut capitulum M, see. Apostolum B, see. capitulum C, quintum cap. LR. 11 quae] quod LOW, corr. in quod X. 18 tradunt trp. post diligere (19) BCX. 20-21 Ru­ brica om. RVW. H VI11] vii° BCX. 1 Luc. 10, 27; cf. Matth. 22, 37-39; Mare. 12,30-31. 3 Cap. 8, η. 12 (PL 42, 959; CCL 50, 288s). 2 Matth. 5, 44; Luc. 6, 27. Antonianum, 41 (1966), 475. — Canticum canticorum iam ante saec. XII in capitula divisum erat; vide Bedam, In Cantica (PL 91, ·Σί· A-C), et H. H. Glunz, History of the Vulgate in England from Alcuin to Roger Bacon, Cambridge 1933,342, ubi tractat de exemplari Herberts de Bosham, discipuli Lombardi. Num. 6: Vide sententias scholae Anselmi, nn. 432-433 (O. Lot tin, Psych, ct morale V, 297); ex. gr.: « Cum enim ad omnes cqualiter debeat esse affectus propter Deum, patri ct matri pre ceteris debet exhiberi effectus· (ed.· affectus]. Cf. etiam Sententiae Atrebatenses, 420, lin. 126-131. — Num. 7: Opinio nonnullorum commemorari videtur in Summa sent., IV, 7: « Nec est intelligendum sicut teipsum, id est quantum teipsum, sicut quidam expo­ nunt » (PL 176, 125 A); sed qui sint, nescimus. LIBER III. DIST. XXIX. CAP. II. 5 10 15 20 30 175 vero quantum nobis; nos autem tanto magis diligimus, quanto magis diligimus Deum ». — Ex hoc et praemissis testimoniis Augustini asserunt omnes homines pariter diligendos a nobis, et tantum quantum nos; Deum autem plus quam nos, corpus vero nostrum minus quam nos vel proximos. Nec in enumeratione praemissa 1 quatuor diligendorum ordinem diligendi assignari dicunt, sed tantum quae sunt diligenda. 8. Secundum alios non pari affectu omnes diligendi sunt. Verum quia praemissa verba Ambrosii ordinem diligendi secundum affectum magis quam secundum effectum diligenter intuentibus explicare videntur, non indocte alii dicunt non modo in exhibitione operis, sed etiam in af­ fectu caritatis ordinem differentem esse statutum: ut ante omnia diligamus Deum, secundo nos, tertio parentes, quarto filios vel fratres et huiusmodi, postea domesticos, demum inimicos. 9. Determinatio auctoritatum quae videntur adversari ♦. Quod vero Augustinus dicit 2, pariter omnes esse diligendos et pari dilectione omnibus vitam optandam, ita accipi potest: ut paritas non ad affectum referatur, sed ad bonum quod eis optatur, quia caritate omnibus optare debemus ut paria bona mereantur, sicut Apostolus dicit 3: Volo omnes homines esse sicut me. Optanda est enim minoribus perfectio maiorum, ut ipsi fiant perfecti et sic parem mereantur beatitudinem. Vel ‘pari dile­ ctione’, id est eadem dilectione omnes diligendi sunt. — Item quod ait *3 4, ut tantum diligamus fratres quantum nos, ita intelligi potest: id est ad tantum bonum diligamus fratres ad quantum nos, ut tantum bonum eis optemus in aeternitate quantum nobis, etsi non tanto affectu. Vel ibi ‘quantum’ similitudinis est, non quantitatis. 10. Quaestio de parentibus malis et aliis bonis. Solet etiam quaeri, si parentes nostri mali sint, vel filii, vel fratres, an magis vel minus di­ ligendi sint aliis bonis, hac ratione nobis non copulatis. — Videtur quod magis sint diligendi boni qui nobis carne non sunt coniuncti, quam alii carne coniuncti: quia nobis sunt coniuncti corde, glutino caritatis; sanctior 16 affectum] effectum CLMRW. 27 mali sint trp. BCNX. || sint] sunt LOVW. 29 sint diligendi trp. ABCNV. || alii] mali *AT (mg.) V *. 1 De qua supra, c. 1, n. 1. 3 I Cor. 7, 7. 4 Supra, in num. 7. 2 Super Eplst. ad Galat., hic supra, num. 2. Num. 8: Forsitan alii respicit auctorem Summae sent., IV, 7 (PL 176, 125 B), qui pa­ rum infra verba Augustini (hic in num. 9) exponit. 176 LIBER III. DIST. XXIX. CAP. II. est enim copula cordiuin quam corporum. — Beda *. Unde B e d a » de illis verbis Domini 2: Mater mea et fratres mei hi sunt, qui verbum Dei faciunt, ait: « Non iniuriose negligit matrem, nec mater negatur, quae etiam de cruce agnoscitur^, sed religiosiores monstrantur copulae mentium quam corporum ». — Verumtamen latebrosa quaestio est haec, nec a 5 nobis plene absolvenda properantibus ad alia. 11. Movemur enim super verbis illis4: « Inimicos non ex tota virtute, non sicut te ipsum iubet diligere, sed simpliciter: sufficit enim quod di­ ligimus et non odio habemus ». — Quod non ita accipiendum est, quasi sufficiat tibi diligere inimicum et non sicut te ipsum: quia omnes, et amicos et inimicos, sicut te ipsum diligere debes. Sed ad ostendendum gradus diligendi Deum et proximum et inimicum, qui tamen proximus est, ‘pro­ pria Dominus ponit’, cum ait 5; Diliges Deum ex tota virtute, et proximum sicut te: non ait ex tota virtute, ut ostendat proximum diligendum minus quam Deum. Dicit etiam 6; Diligite inimicos, nec addit ex tota virtute, nec sicut te ipsum, ‘sed simpliciter: sufficit enim quod diligimus et non odio habemus’: id est sufficit dicere ut diligamus et non odio habeamus; non quin eos diligere debeamus sicut nos, quia proximi sunt; sed sufficit si eos minus diligimus quam alios proximos: quod dictionis genus innuit. 12. Quaestio. — Augustinus in libro Retractationum *. Quaeri etiam solet « cur 7 Dominus praeceperit diligere inimicos 8( cum alibi praecipiat odio habere parentes et filios 9». — Ad quod dicendum est duo esse di­ ligenda in homine: naturam et virtutem; vitium vero et peccatum odien­ dum. Et parentes ergo, in quantum mali sunt, odiendi sunt; et inimici di­ ligendi in quantum homines. «Diligamus10 ergo inimicos lucrandos regno Dei, et odiamus in propinquis si impediunt nos a regno Dei »; et in omni­ bus communiter naturam diligamus quam Deus fecit. 1 est enim trp. ABCOV. || Beda' om. LMRV. 4 agnoscitur] cognoscitur ANR. 7 verbis illis trp. MOT. 10 eU om. ABCX. 14 te] ipsum add. BCNV. 19 dictio­ nis] distinctionis BC, cui id est locutionis add. B (inferi.) C (in textu), conditionis M, di­ lectionis VX, quod corr. V. 21 praeceperit] preceplt LNV. 26 nos om. zXMNRTX Aug. 1 Reapse ex Glossa ordiri, in Luc. 8, 20, confecta partim ex Beda in Luc. 8, 19 (PL 92. 433 D-434 A; CCL 120, 179), partim et latius ex Ambrosio in Luc. 8, 21 (PL 15 [1845], 1678 C; CSEL 32-111, 247s; CCL 14, 188). 2 Luc. 8, 21. 3 Resp. Ioan. 19, 26. * Hic supra relatis, In num. 5. s Mare. 12, 30-31. 6 Matth. 5, 44; Luc. 6, 27. ’ Lib. I, c. 19, η. 5 (PL 32, 615; CSEL 36, 91), retractans quod dixerat in De Serm. Domini in monte, l, c. 15, η. 41 (PL 34, 1250; CCL 35, 44s). >o August., ibid. (PL 32, 615; CSEL 36, 92). » Matth. 5, 44. ’Luc. 14, 26. Num. 12: Cf. Glossa Magistri in Ps. 118, 113 (PL 191, 1100 B-C); et Summa sent., IV, 7 (PL 176, 125 C). 10 15 20 25 177 LIBER III. DIST. XXX. CAP. UNICUM. Cap. 3 (110). 1. De gradibus caritatis. Sciendum quoque est diversos esse gradus caritatis: est enim caritas incipiens, proficiens, perfecta, perfectissima. — Augustinus, super Epistolam loannis *. Unde Augustinus1: 5 « Perfecta caritas haec est: ut quis paratus sit pro fratribus etiam mori. Sed numquid mox ut nascitur, iam prorsus perfecta est ? Immo, ut per­ ficiatur nascitur; cum fuerit nata, nutritur; cum fuerit nutrita, roboratur; cum fuerit roborata, perficitur; cum ad perfectionem venerit, dicit: Cupio dissolvi i » etc. Hic aperte progressus et perfectio caritatis insinuatur. io 2. Quam perfectionem etiam Veritas commendat dicens 3; Maiorem hac dilectionem nemo habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis. Quod utique dictum est de opere dilectionis, quia maior dilectionis effectus non est, quam ponere animam pro aliis. Nec te moveat quod ait pro amicis: qui enim ponit animam pro amicis, ponit et pro inimicis, is ad hoc ut et ipsi fiant amici. DISTINCTIO XXX Cap. unicum (111). 1. Si melius solet quaeri quid 2o inimicos. — Sed lectio ‘amicorum est diligere amicos quam inimicos, et e converso. Hic potius sit plurisque meriti, diligere amicos, an diligere haec comparatio implicita est. Si enim conferatur di­ tantum’ dilectioni ‘amicorum et etiam inimicorum’, 4 Rubrica om. RVW. 9 etc.] et esse cum Christo (etc. add. T) BCNT. om. LTVX. 18 et] vel ABNW. 21 etiam om. BCMNR. I In I Ioan., 3, 9, tr. 5, n. 4 (PL 35, 2014). 2 Phil. 1, 23. 15 et 3 loan. 15, 13. Cap. 3: Cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur, 335-338, ubi agitur de tri­ bus gradibus secundum Gualterum de Mauretania; qui tres inveniuntur etiam apud Anselmum Laudun. (Cf. O. Lottin, Psych, et morale, V, 64-65). Quandam variationem graduum infra (Dist. XXXI, cap. 1, num. 9) admittit ipse Magister, sub influxu Gratiani. — Num. 1: Auctoritas Augustini, ex Glossa in II Cor. 12, 15 (PL 192, 88 B). Dist. XXX: Cf. A. M. Landgraf, Die Bestimmung des Verdienstgrades, in Dogmengeschichte1-2, 82-98, ubi cl. auctor potius illustrat doctrinam discipulorum Lombardi super hanc quae­ stionem. Lomb. II. 12 178 LIBER III. DIST. XXX. CAP. UNICUM. perspicua est absolutio. Sed si in aliquo uno homine, qui diligit simul amicum et inimicum, quid horum potius sit quaeratur, obscura est re­ sponsio: quia de motu mentis agitur de quo non est nobis facile iudicium, an unus et idem motus sit erga amicum et inimicum, sed erga amicum intensior; an duo: unus erga inimicum, qui dicitur difficilior; alter erga amicum, qui videtur ferventior. Nec incongrue putatur melior qui est ferventior. Vel si unus idemque est, inde potior ubi est ardentior, non improbe aestimatur. 2. Augustinus in Enchiridion ♦. Augustinus tamen sentire vi­ detur maius esse diligere inimicum quam amicum. Qui perfectorum esse dicit diligere inimicos et benefacere eis, neque hoc a tanta multitudine impleri, quanta exauditur in oratione dominica cum dicitur k Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Illam enim sponsionem dicit a multis impleri, qui nondum diligunt inimicos. Ait enim sic 1 2: « Magnum est erga eum qui tibi nihil mali fecerit esse benevolum et beneficum; illud multo grandius, et magnificentissimae bonitatis est, ut tuum quoque inimicum diligas, et ei qui tibi malum vult, et si po­ test facit, tu semper bonum velis faciasque quod possis, audiens dicentem lesum 3; Diligite inimicos vestros et benefacite his qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos. Sed quoniam perfectorum filiorum Dei est istud, quo quidem se debet omnis fidelis extendere, et humanum animum ad hunc affectum orando Dominum secumque agendo luctandoque perducere, tamen quia hoc tam magnum bonum tantae mul­ titudinis non est, quantam credimus exaudiri cum dicitur in oratione 4: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, procul dubio verba sponsionis huius implentur, si homo qui nondum ita profecit ut etiam diligat inimicum, tamen quando rogatur ab homine qui peccavit in eum ut ei dimittat, dimittit ex corde: qui etiam sibi ro­ ganti vult dimitti cum orat et dicit: sicut et nos dimittimus debitoribus nostris ». — « Quicumque 5 vero rogat hominem in quem peccavit, si peccato suo movetur ut roget, non est adhuc deputandus inimicus, ut eum diligere sit difficile, sicut erat quando inimicitias exercebat. Quisquis vero roganti et pocnitenti non dimittit, non aestimet a Domino sua pec­ cata dimitti; quia mentiri Veritas non potest, quae cum docuisset oratio6 melior] Ille add. BCLOV. 9 - p. 180, 2 Augustinus... accipiendum est [/.e. usque ad finem Dist.] cm. M. 19 et> om. BCVWX. 1 Matth. Luc. 6, 27. 6, 12. < Matth. * Cap. 6, 12. 73 (PL 5 40, 266s; CCL Enchiridion, 46 , 88s). c. 74 3 (PL 40 , 267; Matth. CCL 5, 44; cf. 46, 89). 5 10 15 20 25 30 179 LIBER III. DIST. XXX. CAP. UNICUM. 5 10 15 20 30 nem, hanc in ea positam sententiam commendavit dicens Si dimiseritis hominibus peccata eorum, dimittet et vobis Pater vester; si vero non dimiseritis, nec Pater vester dimittet vobis peccata vestra ». 3. Ecce hinc haberi videtur quod et praetaxavimus, scilicet maioris virtutis esse diligere inimicum et benefacere ei, quam illum qui nihil mali nobis fecit vel amicum. — Quod si quis concedere simpliciter noluerit, dicens: intensius diligitur amicus quam inimicus, et ideo illud potius isto, determinet ista secundum praemissam intelligentiam i2*, dicens ibi comparationem factam inter dilectionem qua tantum diligitur amicus, et illam qua amicus et inimicus diligitur. 4. Illud vero quod sequitur magis nos movet, quod scilicet dicit 3 'non esse tantae multitudinis diligere inimicos, quanta exauditur cum dicitur: Dimitte nobis' etc., ubi dat intelligi quod alicui a Deo dimittuntur peccata non diligenti inimicum, si tamen fratri roganti, qui in se peccavit, dimittit. — Sed cum peccata non dimittantur alicui adulto nisi caritatem habeat, sequitur ut caritatem habeat qui non diligit inimicum. Quomodo ergo nomine ‘proximi’ omnis homo intelligitur in illo mandato 4: Diliges proximum tuum sicut te ipsum? Si enim omnis homo ‘proximus’ est, tunc inimicus; praecipimur ergo inimicos diligere. Et quia illud praeceptum generale est, omnibus praecipitur omnes homines diligere, etiam inimicos. 5. Quidam, quod hic dicitur simpliciter tenere volentes, illud prae­ ceptum determinant dicentes illic perfectis dari in praeceptum diligere omnem hominem, etiam inimicum, minoribus vero in consilium; in prae­ ceptum vero eos diligere qui nihil mali fecerunt eis, et inimicos non odire. — Sed melius est ut intelligatur omnibus illo mandato praecipi cunctos diligere, etiam inimicos; cui sensui attestantur superius positae aucto­ ritates 5 et aliae multae. 6. Illud vero Augustini novissime positum 6 de perfecta cari­ tate dictum intelligitur, quae tantum perfectorum est, qui non solum amicos, sed etiam inimicos perfecte diligunt eisque benefaciunt. Quae perfectio dilectionis ‘non est tantae multitudinis, quanta exauditur in oratione dominica’. Et hoc revera grande est et eximiae bonitatis, scilicet perfecte diligere inimicum. Ita et cum dicit 7 ‘impleri verba illius spon4 et om. NRTWX, add. interi. M. 29 perfectorum est trp. BCW. i Matth. 6,14-15. 13 dat] datur BCX. 2 Hic, sub num. 2. 19 ergo] et add. BLCO. 3 in medio num. 2, supra. 4 Matth. 22,39; Mare. 12,31; quod omnis homo proximus est, dixit Augustinus supra, Dist. 28, c. 3, n. L 5 In Dist. 27-28. 6 Hic supra, n. 2. Ί Ad initium n. 2. £*· LIBER HI. DIST. XXXI. CAP. I. 180 sionis ab homine qui non ita profecit ut diligat inimicum’, de dilectio­ ne perfecta accipiendum est. DISTINCTIO XXXI Cap. 1 (112). 1. SI caritas semel habita amittatur. Illud quoque non est praetereun- 5 dum, quod quidam asserunt caritatem semel habitam ab aliquo non posse excidere, nullumque damnandum hanc aliquando habere. Qui hanc tra­ ditionem subditis muniunt testimoniis: 2. Apostolus ait k Caritas nunquam excidet. — Augustinus, ad lulianum *comitem . Augustinus etiam inquit*2*: «Caritas quae deseri io potest, nunquam vera fuit». — Super Psalmum C1II *. Item 3: «Caritas est fons proprius et singularis bonorum, cui non communicat alienus. Alieni sunt omnes qui audituri sunt 4: Non novi vos ». De hoc fonte Scriptura ait5; Fons aquae vivae sit tibi proprius, et nemo alienus communicet tibi. Si autem alieni sunt qui audituri sunt illam vocem, non ergo huic fonti 15 communicant damnandi. • I Cor. 13, 8. 2 Rectius Paulinus Aquilejensis, Liber exhortationis de salutaribus documentis, c. 7 (PL 99, 202 A; inter opp. August., PL 40, 1049); ex Hieron., Epist. 3 (ad Ruflnum), n. 6 (PL 22 11859], 335; CSEL 54, 18). 3 Sermo 1, n. 9 (PL 37, 1344; CCL 40, 1482); partim in Glossa ordin. in 1 Cor. 13,1 (apud Lyranum, VI, 53c; cod. 1 63c; m 61d). 4 Matth. 7, 23. 5 Prov. 5, 17-18; de hac versione cf. CSEL 12 , 679; et L. Ott, Untersu- chunçen, 337. Dist. XXXI, Cap. 1: Cf. Joh. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 266-273; L. Ott, Untersuchungen zur theol. Briefliteratur, 328-335; A. M. Landgraf, Unverlierbarkeit, Vollkommenhelt, Vtrmehrung und Verminderung der Caritas, in Dogmengeschichte 1-2, 136-203, praesertim 136-169, ubi loci paralleli indicantur. — Maior fons huius capituli Deaetum exstat Gratiani quod dehinc tam in tertio libro quam in quarto magnam habebit partem inter fon­ tes Magistri (cf. Proleg. ad tom. 1, 120·). — Num. 1: Cf. Hugo de S. Victore, De sacram. 11, 13, 11: Utrum charitas semel habita amittatur (PL 176, 539 B). Quidam forsitan inve­ niuntur in schola Anselmi Laudun. (cf. O. Lottin, Psych, et morale, V, 64, lin. 32ss; A. M. Landgraf, uti supra, 143) et Petri Abaelardi (cf. Sic et non, c. 138; PL 178, 1576 B). An­ tecedit enim haec sententia operibus Hugonis, Summae sent., Gratiani, etc. — Num. 2: Primae duae auctoritates, ex Decreto, De poenitentia d. 2, c. 7 et c. 2 (ed. Aem. Friedburg, 1192, 1190). LIBER III. DIST. XXXI. CAP. I. 5 10 15 20 25 181 3. Augustinus ♦. item Augustinus, Super Epistolam loannis^: «Radicata est caritas? securus esto: nihil mali procedere potest». — . *Gregorius Item Gregorius in Moralibus 2; «Valida est ut mors di­ lectio 3. Virtuti enim mortis dilectio comparatur, quia nimirum mentem quam semel ceperit, a dilectione mundi funditus occidit ». — Augustinus *. item Augustinus, Super Epistolam loannis4: «Unctio invisibilis caritas est, quae in quocumque fuerit, radix ilii erit; quae ardente sole arescere non potest: nutritur calore solis, non arescit ». 4. Beda *. Item B e d a, Super *loannem : «Quaerendum est quo­ modo speciale Filii Dei agnoscendi signum fuerit, quod super eum descen­ derit et manserit Spiritus. Quid magni est Filio Dei, quod in ipso manere Spiritus astruatur ? Notandumque quod semper in Domino manserit Spiritus; in sanctis vero, quamdiu mortale corpus gestaverint, partim semper maneat, partim rediturus secedat. Manet enim apud eos, ut bonis insistant actibus; recedit vero ad tempus, ne semper infirmos curandi, mortuos suscitandi, daemones eiciendi vel etiam prophetandi habeant facultatem. Manet ergo semper ut possint habere virtutes, ut mirabiliter ipsi vivant; venit ad tempus ut etiam aliis, per miraculorum signa, quales sint intus effulgeant ». 5. Gregorius, super Ezechielem ♦. Item G r e g o r i u s 6: « In sancto­ rum cordibus secundum quasdam virtutes semper manet Spiritus, se­ cundum quasdam recessurus venit et venturus recedit. In his virtutibus, sine quibus ad vitam non pervenitur, in electorum suorum cordibus per­ manet; in his vero per quas sanctitatis virtus ostenditur, ut in exhibitione miraculorum, aliquando adest, aliquando se subtrahit ». — Ambrosius *. Item Ambrosius7: « Ficta caritas est, quae in adversitate deserit ». 1 p. 182, 1 Item Aug... amittatur om. M. 20 Rubrica om. RTVW. 12 astruatur) astruitur BCTV. i In I loan., 4, 12-16, tr. 8, n. 9 (PL35,2041). 2 Lib. X, c. 21, n. 39 (PL 75,942 D - 943 A). 3 Carit. 8, 6. 4 In c. 2, 27: unctionem quam accepistis, scii. tr. 3, n. 12 (PL 35, 2004). 5 Ps-Beda, In loan. 1, 33: Super quem videris Spiritum descendentem et manentem (PL 92 , 650 C - 651 A). » Lib. I, hom. 5, n. 11 (PL 76,825 B; CCL 142, 62). 7 Ambr. super Ep. Rom. (rubr.), sed rectius Glossa ordin. in 11 Cor. 6, 6: in caritate non ficta (apud Lyran., VI, 68c; cod. 1 85d; m 80d); ex Ambrosiastro in h.l., ubi legitur: «Simulata caritas in his est, qui in necessitate deserunt fratres» (PL 17 [1845], 300 B; CSEL 80-11,241). Num. 3-5: Ut ex rubricis apparet et operibus citatis, omnes auctoritates ex Decreto, De poen. d. 2, cap. 3, 4, 8, 6 (quibusdam omissis), et 11 (etiam cum quadam adaptatione), respective (ed. cit., 1190-1194). 182 LIBER HI. DIST. XXXI. CAP. I. 6. Haec innuere videntur quod caritas, semel habita, non amittatur. Ideo quidam in praetaxatam prosiluerunt audaciam, dicentes caritatem a damnandis non haberi, nec a quoquam habitam posse amitti. 7. Quos ratio vincit et auctoritas. Quidam enim ad tempus sunt boni, qui postea fiunt mali, et e converso. Unde quorundam nomina Christus s dicit i scripta in libro vitae, qui tamen postea abierunt retro 2; sed scripta dicit non secundum praescientiam, sed secundum praesentem iustitiam cui deserviebant, quia digni erant tunc illo bono quod habituri sunt scripti secundum praescientiam. — Ambrosius in epistolam ad Romanos *. Unde A m b r o s i u s 3; « Quibusdam gratia data est in usum, ut Sauli io ludae et illis discipulis quibus Dominus dixit5; Ecce nomina vestra scripta sunt in caelis, et post abierunt retro 6. Sed hoc dixit propter iustitiam cui deserviebant, quia boni erant. Frequenter enim ante sunt mali, qui futuri sunt boni; et aliquotiens prius sunt boni, qui futuri sunt et permansuri mali »; secundum quod dicuntur scribi in libro vitae et deleri. 15 8. Determinatio auctoritatum praedictarum λ Quod vero Apostolus ait: Caritas nunquam excidit, nullatenus pro illis facit. Dignitatem enim caritatis ostendens, dicit eam non excidere, quia hic et in futuro erit; sed fides et spes evacuabuntur, et scientia8. — Item quod dicitur, ‘caritas nunquam fuisse vera, quae deseri potest’, non ad essentiam caritatis re- 20 fertur, sed ad efficientiam: quia non efficit caritas quae deseritur homi­ nem vere beatum, non perducit ad verum bonum. — ‘Huic etiam fonti alieni, id est damnandi, non communicant’: scilicet in fine, quia non per­ severant. 2 prosiluerunt] prosiliunt ALO, quod corr. In prosilierunt L2. 9 scripti] prescripti BCLORVW, quod corr. LO. Rubrica om. MRVW. 10 Sauli] et add. BCV, 12 caelis) celo ABCNX, libro vite V. 17 excidit] excidet LMTW. 22 non] nec BCL. • Resp. Luc. 10, 20. 2 Ioan. 6, 67. 3 Ambrosiaster, in Rom. 9, 11-13 (PL 17, 135 B-D; CSEL 80-1, 314-317)·, partim in Glossa ordin. in Rom. 9, 23: Ut ostenderet divitias etc. (apud Lyranum, VI, 22a; I 21b; m 22c). 4 Resp. I Rcg. 9, 2: Saul, electus et bonus. 5 Luc. 10, 20. 6 loan. 6, 67. 7 Supra, in num. 2. 8 Resp. I Cor. 13, 8-10; vide infra, cap. 2. Num. 7: Auctoritas Ambrosiastri tam in Glossa Magistri in Rom. 9, 23 (PL 191, 1467 D - 1468 A). — Num. 8: Cf. Glossa in 1 Cor. 13, 8 (PL 191, 1661 A-B et C),et Hugo, De sacram.. II, 13, 11 (PL 176, 542 A). 183 LIBER III. DIST. XXXI. CAP. II. 5 10 9. Potest tamen hoc, et cetera quae de caritate dicta sunt, de per­ fecta intelligi, quam soli perfecti habent. Quae semel habita, non amit­ titur; exordia vero caritatis aliquando crescunt, aliquando deficiunt. Sunt enim virtutis exordia et profectus et perfectio. Quos gradus ille discernit, qui parabolam illam 1 intelligit: Sic est regnum Dei, quemadmodum si iactet homo semen in terra et dormiat, et exsurgat semen et germinet et crescat etc. Etsi ergo perfecta caritas sic radicata est ut amitti nequeat, incipiens tamen et provecta amitti potest et saepe amittitur. 10. Sed dum habetur, non sinit habentem criminaliter peccare. Quod Augustinus2 ostendit inquiens: « Quia radix omnium malorum est cupiditas 3, et radix omnium bonorum caritas, simul ambae esse non possunt: nisi una radicitus evulsa fuerit, alia plantari non potest. Sine causa conatur aliquis ramos incidere, si radicem non contendit evellere ». Cap. 2 (113). 15 20 1. Quare fides et spes et scientia dicuntur evacuari, et non caritas, cum et ea ex parte sit. Advertendum etiam est quomodo fides, spes et scientia dicantur evacuari, quia ex parte sunt 4, et non caritas, cum et ipsa ex parte sit. Ex parte enim, id est imperfecte, diligimus, sicut ex parte scimus, ut ait H e s y c h i u s Super LeviticumS. Cum igitur omne quod ex parte est evacuetur, cur caritas excipitur, quae dicitur nunquam excidere 6 ? 2. Caritas quidem etiam ex parte est, ut saepe Sancti docent, quia ex parte diligimus nunc; et ideo ipsa evacuabitur in quantum ex parte 1-13 Potest... evellere om. M. 11 bonorum] est add. BCNTX Grat. BC et clcnch. capp. || Advertendum] Querendum BC, in corr. X. 1 Mare. 4, 26-27. 16 ea] ipsa 2 Super eplst. Iohannis (rubr.), rectius autem Caesarius Arelat., Sermo 182, η. 1 (CCL 104, 739s); alias Augustino ascribebatur ut Serrno 270 appendicis, η. 1 (PL 39, 2248). 2 I Tim. 6, 10. * Resp. I Cor. 13, 8-10. 5 Glossa ordin. in Lev. 2, 2 (apud Lyran., I, 217a); ex Hcsychio in h.l. (PO 93, 805 D -806 B). 6 i Cor. 13, 8: Caritas nunquam excidit. Num. 9: fundatur supra dicta Gratiani ante cap. 15 et in ipso capitulo (coi. 1194); trahitur ex S. Greg., In Ezech. II, hom. 3, nn. 4-5 (PL 76, 960), ubi parabola seminis gra­ dibus caritatis aptatur. — Num. 10: concinnatur ex dicto Gratiani (coi. 1193) ante can. 13 (col. 1194) et ipso canone, qui auctoritatem continet pseudo-Augustini. Cap. 2, num. 1: Cf. Glossa in I Cor. 13, 10 (PL 191, 1661 C-D), et in Phil. 3, 18 (PL 192, 249 B-C). — Num. 2:Summatim ex Glossa in I Cor. 13, 10 (PL 191, 1662 A). Quod tamen sequitur in Glossa: «Vel ex parte... nec quidam modus· (1662 B-C) deest in ver.sione primitiva eiusdem. 184 LIBER III. DIST. XXXII. CAP. I. est, quia tolletur imperfectio et addetur perfectio; remanebitque ipsa aucta, et actus eius, et modus diligendi: ut diligas Deum propter se et toto corde et proximum sicut te, sed imperfectionis modus eliminabitur. Fides vero et spes penitus evacuabuntur. Scientia vero secundum actum et modum suum qui nunc est, non secundum sui essentiam tolletur: ipsa 1 5 enim virtus scientiae remanebit, sed alium tenebit usum et modum. Cap. 3 (114). 1. Si Christus ordinem caritatis praescriptum habuerit. Nunc iam superest investigare si Christus secundum quod homo ordinem diligendi praescriptum - servaverit. Quod si est, omnem hominem sicut se ipsum io dilexit; omnibus ergo vitam optavit, omnesque salvos fieri voluit. Sed non omnes salvi sunt, et ita non est factum quod optavit. 2. Sed non est ignorandum in eo fuisse caritatem iuxta modum patriae, non viae; cumque ordinem diligendi implesse qui servatur in patria, non in via. Qui enim in patria sunt, id est iam beatificati sunt, adeo iusti- 15tiae Dei addicti sunt, ut nihil eis placeat nisi quod Deo placet; ac per hoc illorum tantum salutem volunt, quos Deus salvari vult, eosque solos sicut se diligunt. Ita et Christus electos tantum sicut se dilexit eorumque salutem optavit. DISTINCTIO XXXII 20 Cap. 1 (115). 1. De caritate Dei. Praemissis adiciendum est de dilectione Dei, qua ipse diligit nos; quae non est alia quam illa qua diligimus eum. Dilectio autem Dei divina usia est, eademque dilectione Pater et Filius et Spiritus Sanctus se diligunt et nos, ut supra 3 disseruimus. 25 8 habuerit] habuit OVX. 10 Ipsum om. MTWX. 17 illorum tantum trp. BCW. salutem] diligunt et add. LOV. 18-19 Ita... optavit om. O. * Hic in quibusdam codicibus (ALMOT) rubrica invenitur: Super epistolam Iohannis; sed in vanum locum quaesivimus. 2 Cf. Dist. 27, c. 5, et dist. 29, cc. 1-2. 3 In Libro I, dist. 10 et 17 (tom. I, 110-114; 141-150). Dist. XXXIl: Cf. Summa sent., IV, 8 (PL 176, 126 A-D). LIBER III. DIST. XXXII. CAP. II. 185 2. Quod alia magis, alia minus diligit Deus *. — Augustinus, super loannem ♦. Cumque eius dilectio sit immutabilis et aeterna, alium tamen magis, alium minus diligit. Unde Augustinus1: «Incomprehen­ sibilis est dilectio atque immutabilis, qua Deus in unoquoque nostrum 5 amat quod fecit, sicut et odit quod fecimus. Miro igitur et divino modo, etiam quando odit, diligit nos; et hoc quidem in omnibus intelligi potest. Quis ergo digne possit eloqui quantum diligat membra Unigeniti sui, et quanto amplius Unigenitum ipsum ? De ipso etiam dictum est 2: Nihil odisti eorum quae fecisti ». — Ex his percipitur quod Deus omnes io creaturas suas diligat, quia scriptum est: Nihil odisti eorum quae fecisti; et item 3; Vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona. Si omnia quae fecit bona sunt, et omne bonum diligit, omnia igitur diligit quae fecit. Et inter ea magis diligit rationales creaturas; et de illis eas amplius quae sunt membra Unigeniti sui, et multo magis ipsum Unigenitum. is Cap. 2 (116). 1. Ex qua intelligentia dicitur magis vel minus diligere haec vel illa. Cum autem dilectio Dei immutabilis sit, et ideo non intenditur vel remit­ titur, si quaeritur quae sit ratio dicti, cum dicitur magis vel minus di­ ligere hoc quam illud, et cum dicitur omnia diligere: dicimus dilectionem 20 Dei, sicut pacem 4, exsuperare omnem sensum humanum, ut ad tantae altitudinis intelligentiam vix aliquatenus aspiret. 2. Ex quo sensu omnia quae fecit Deus diligere dicatur ♦. Potest tamen sane intelligi ea ratione dici ‘omnia diligi a Deo quae fecit’, quia omnia placent ei, omnia approbat, in quantum opera eius sunt; nec tunc 25 prius vel amplius placuerunt ei cum facta sunt, sed et antequam fierent, immo ab aeterno omnia placuerunt ei, non minus quam postquam esse coeperunt. 1-2 Aug. super loannem om. RVW. 21 aspiret] sensus humanus aspiret L, hu­ manus sensus asp. NV, humanus asp, sensus O (ed. 1a ?). 24 tunc] vel add. ABCLR. 25 et om. CRWX, interi. L. I In Ioan. 17, 21-23, tr. 110, n. 6 (PL 35, 1923s; CCL 36, 626). 2 Sap. II, 25. 3 Gcn. 1, 31. 4 Rcsp. Phil. 4, 7: Pax Dei, quae exsuperat omnem sensum. Cap. 1, num. 2: Auctoritas Augustini, cx Glossa in Rom. 5, 8 (PL 191, 1384 A-C), multis omissis et mutato ordine verborum. 186 LIBER DIST. III. XXXII. CAP. III. 3. Quomodo alios magis, alios minus diligere dicatur *. Quod vero rationales creaturas, id est homines vel angelos, alios magis, alios minus diligere dicitur, non mutabilitatem caritatis eius significat, sed quod alios ad maiora bona, alios ad minora dilexit; alios ad meliores usus, alios ad minus bonos. Omnia enim bona nostra ex eius dilectione nobis s proveniunt. Electorum ergo alios magis, alios minus dilexit ab aeterno et diligit etiam nunc, quia aliis maiora, aliis minora ex dilectione sua prae­ paravit bona, aliisque maiora et aliis minora bona confert in tempore: unde magis vel minus dicitur hos vel illos diligere. Cap. 3 (117). io 1. Quod duobus modis inspicienda est dilectio Dei. Consideratur enim duobus modis dilectio Dei: secundum essentiam, et secundum efficientiam. Non recipit magis vel minus secundum essentiam, sed secundum effi­ cientiam tantum: ut magis dilecti dicantur, quibus ex dilectione ab aeterno maius bonum praeparavit et in tempore tribuit; et minus dilecti, quibus is non tantum. 2. Inde etiam est quod aliqui, quando convertuntur et justificantur, dicuntur tunc incipere diligi a Deo: non quod Deus nova dilectione quem­ quam possit diligere, immo sempiterna dilectione dilexit ante mundi con­ stitutionem 1 quoscumque diligit; sed tunc dicuntur incipere diligi ab eo, 20 cum aeternae dilectionis Dei sortiuntur effectum, scilicet gratiam vel gloriam.— Augustinus in libro V De Trinitate *. Unde A u g u s t i n u s 2; «Absit ut Deus temporaliter aliquem diligat, quasi nova dilectione quae in ipso ante non erat, apud quem nec praeterita transierunt et futura iam facta sunt. Itaque omnes sanctos suos ante mundi constitutionem 3 dilexit, 25 sicut praedestinavit. Sed cum convertuntur et inveniunt illum, tunc incipere ab eo diligi dicuntur: ut eo modo dicatur quo potest humano affectu capi quod dicitur. Sic etiam cum iratus malis dicitur et placidus bonis, illi mutantur, non ipse. Ut lux infirmis oculis aspera, firmis lenis I dicatur] BNOR. dicitur trp. post sed MRTX, post brica om. MRVW. i Eph. 1,4. 2 Cap. 3, num. 2: Cf. m parte. Videsis etiam 8 secundum Cap. 16, n. Lib. aliis) O. 17 Summa sent., supra, ct I, in corr. B. Dei trp. MTX. altisque MNV, 21 dilectionis (PL 42, 924; CCL 50, 227). 3 Eph. 14 tantum 22 1, Ru­ 4. IV, 8 (PL 176 C-D), ubi auctoritas Augustini invenitur dist. 30, cap. 1 (tom. I, 220-222). LIBER III. DIST. XXXIII. CAP. I. 187 est, ipsorum scilicet mutatione, non sua»; ita cum aliquis per justifi­ cationem « incipit esse amicus Dei, ipse mutatur », non Deus. Cap. 4 (118). Si quis magis vel minus diligatur a Deo uno tempore quam alio. Si s vero quaeritur de aliquo uno utrum magis diligatur a Deo uno tempore quam alio, distinguenda est dictionis intelligentia: si enim referatur ad dilectionis effectum, concessibile est; si vero ad dilectionis essentiam, infi­ tiabile est. Cap. 5 (119). Si Deus ab aeterno dilexit reprobos. De reprobis vero, qui praeparati non sunt ad vitam, sed ad mortem, si quaeritur utrum debeat concedi quod Deus ab aeterno dilexerit eos, dicimus de electis solis simpliciter hoc esse concedendum, quod Deus ab aeterno eos dilexit, quos ad iustitiam et coronam praeparavit. De non electis vero simpliciter est concedendum is quod odio habuit, id est reprobavit, sicut legitur 1.· lacob dilexi, Esau odio habui. Sed non est simpliciter dicendum quod dilexit, ne praedesti­ nati intclligantur; sed cum adiectione: dilexit eos in quantum opus eius futuri erant, id est quod et quales facturus eos erat. io DISTINCTIO XXXI11 20 Cap. 1 (120). 1. De quatuor virtutibus principalibus. Post praedicta de quatuor virtutibus quae principales vel cardinales vocantur disserendum est, quae sunt iustitia, fortitudo, prudentia, temperantia. 4 diligatur] diligitur ANVWX et elench. capp. quos T1, quid O, vel quid add. mg. N. 18 quod] quos ARVX, corr. in * Rom. 9, 13; cf. Malach. 1, 2-3. Dist. XXXIII-XXXV. Cf. Joh. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 243-251. Quoad praesentem Dist., cf. O. Lottin, Les vertus cardinales et leur ramifications chez les théo­ logiens de 1230 à 1250, in Psych, et morale, Il 1-1, 154s; quoad iustitiam tam in originali Augu­ stini quam in usu Lombardi, v. H. Lio, Estne obligatio iustitiae subvenire miseris? Romae 1957, 1-29. — Cap. 1, num. 1: Cf. Glossa Lombardi in Ps. 14, 2 (PL 191, 168 B), unde ru- 188 LIBER III. DIST. XXXIII. CAP. II. ET HI. 2. De usibus earuni hie *. — In XIV libro De Trinitate *. De quibus Augustinus ait 1; « lustitia est in subveniendo miseris, prudentia in praecavendis insidiis, fortitudo in perferendis molestiis, temperantia in coercendis delectationibus pravis ». 3. De his dicitur in libro Sapientiae 2: Sobrietatem et prudentiam s docet, iustitiam et veritatem. Sobrietatem vocat temperantiam, et veri­ tatem vocat fortitudinem. Hae virtutes ‘cardinales’ dicuntur, ut ait Hieronymus3; « quibus in hac mortalitate bene vivitur » *, et post ad aeternam vitam pervenitur. io Cap. 2 (121). Quod hae virtutes in Christo fuerint *. Quae in Christo plenissime fuerunt et sunt, de cuius plenitudine nos accepimus 5; in quo habuerunt usus eosdem quos in patria habent, et quosdam etiam viae. Cap. 3 (122). 1. De usibus earum. — Augustinus in XIV libro De *Trinitate . Ve- is rumtamen « an 6 hae virtutes, cum et ipsae in animo esse incipiant (qui cum sine illis prius esset, tamen animus erat), desinant esse cum ad aeterna I In...Triait. om. RVW. 6 veritatem1 corr. in virtutem T2V2. veritatem2 corr. in virtutem T2W2, vel virtutem add. marg. V2. 11 Rubrica om. VW, om. in parte L. || fuerint] fuerunt AMRTV, plenissime fuerint (fuerunt X) et sunt BCX. 12 nos] omnes R, omnes add. AC, add. interi. V2. 15 De usibus earum rubr. ex elencho capp., om. codd. 1 Cap. 9, n. 12 (PL 42, 1046; CCL 50A, 439). 2 Sap. 8, 7; de lectione veritatem, quae habetur in omnibus codicibus antiquioribus Magistri, cf. Biblia Sacra iuxta latinam vulgatam versionem, XII, Romae 1964, 52. 3 De quatuor virtutibus iuxta Stoicos lo­ quitur Hieron. in Epist. 66 (ad Pammachium), n. 3 (PL 22 [1859], 640; CSEL 54, 649); primus autem qui eas cardinales vocat est Ambrosius (c. 377-378), De excessu fratris sui Satyri, I, n. 57 (PL 16 [1845], 1309 A; CSEL 73, 239); et (c. 385-389) In Luc. 6, 20, V, n. 49 (PL 15 [1845], 1649 B-C; CCL 14, 152); vide etiam alias notas infra. 4 August., De Trinit., XIV, c. 9, n. 12 (PL 42, 1045; CCL 50A, 438); cf. etiam De civit. Dei, XXII, c. 24, n. 3: «Artes bene vivendi et ad immortalem perveniendi felicitatem, quae virtutes vocantur» (PL 41, 789; CSEL 40-11.644s; CCL 48,848); et Enarr. in Ps. 83,8, n. 11 (PL 37,1065s; CCL 39, 1157s). ’ loan. 1, 16. o Cap. 9, n. 12 (PL 42, 1045s; CCL 50A, 438ss), ubi et num. 2-4. brica hic; vel forsitan sumitur ex Glossa interi, in Sap. 8, 7: « Quatuor enim principales virtutes ponit · (apud Lyranum, 111, 735r); iam sic nominantur ab Ambrosio, De paradiso, c 3, n. 18 (PL 14 [1845], 282 C; CSEL 32-1, 277); et in De sacramentis III, c. 2, n. 9: • quasi cardinales sunt, quasi principales» (PL 15 [1845], 434 B; CSEL 73, 42). LIBER III. DIST. XXXIII. CAP. III. 5 10 15 20 30 189 perduxerint, nonnulla quaestio est. Quibusdam > visum est esse desituras; et de tribus quidem, prudentia scilicet, fortitudine, temperantia, cum hoc dicitur, non nihil dici videtur ». 2. De usu Justitiae in futuro *. « Justitia enim immorlalis est 2, et magis tunc perficietur in nobis quam esse cessabit, cum beate vivemus contemplatione naturae divinae, quae creavit omnes ceterasque instituit naturas, qua nihil melius et amabilius est. Cui regenti esse subditum, iustitiae est; et ideo immortalis est omnino iustitia; nec in illa beatitudine esse desinet, sed talis ac tanta erit, ut perfectior et maior esse non. possit ». 3. De usibus aliarum trium in futuro *. « Fortassis et aliae tres vir­ tutes, prudentia sine ullo iam periculo erroris, fortitudo sine molestia tolerandorum malorum, temperantia sine repugnatione libidinum, erunt in illa felicitate: ut prudentiae ibi sit nullum bonum Deo praeponere vel aequare, fortitudinis ei firmissime cohaerere, temperantiae nullo defectu noxio delectari ». 4. « Quod vero nunc agit iustitia in subveniendo miseris, quod pru­ dentia in praecavendis insidiis, quod fortitudo in perferendis molestiis, quod temperantia in coercendis delectationibus pravis, non erit ibi omnino, ubi nihil mali erit. Ista igitur virtutum opera, huic mortali vitae neces­ saria, sicut fides ad quam referenda sunt, in praeteritis habebuntur ». Ecce aperte hic dicit Augustinus quod praedictae virtutes in futuro erunt, sed alios usus tunc habebunt quam modo. 5. Beda *. Cui B e d a consentit, super Exodum 3, ita dicens: « Co­ lumnae ante quas appensum est velum, potestates caeli sunt, quatuor eximiis virtutibus praeclarae, id est fortitudine, prudentia, temperantia, iustitia; quae aliter in caelis servantur ab angelis et animabus sanctis, quam hic a fidelibus». Et consequenter assignat Beda usus illarum virtutum secundum praesentem statum et futurum, imitans A u g us t i n u m in praemissis assignationibus. 4 Rubrica om. CVW. 6 naturae divinae trp. ABCLNV. 11 Rubrica om. BCVWX. H in futuro om. AM. 13 repugnatione] repugnantia BCV. 24 Beda * om. CRVW. 29 statum trp. post futurum BCLNV. || et futurum om. A. 2 Sap. 1, 15. 3 Glossa ordin. in Exod. 26, 32 (apud Lyranum, 1, 184c); ex Beda, De tabernaculo, 11, c. & i Nempe Ciceroni in Hortensio, cuius verba refert ibidem Augustinus. (PL 91, 446 A-B; CCL 119A, 71). LIBER HI. DIST. XXXIV. CAP. I. ET II. 190 DISTINCTIO XXXIV Cap. 1 (123). De septem donis Spiritus Sancti. Nunc de septem donis Spiritus Sancti agendum est: ubi prius considerandum est an haec dona virtutes sint; secundo an in futuro desitura sint, vel omnia vel horum aliqua; deinde 5 an in Christo fuerint cuncta haec dona. Cap. 2 (124). 1. Quod septem dona sint in angelis et sint virtutes. — Ambrosius in libro I De Spiritu Sancto *. Haec dona virtutes esse, nec in futuro de­ situra, Ambrosius*1 ostendit, ea septeni fore virtutes dicens et in 10 angelis abundantissime esse, sic: «Civitas Dei, illa Jerusalem caelestis, non meatu alicuius fluvii terrestris abluitur; sed ex vitae fonte procedens Spiritus Sanctus, cuius nos brevi satiamur haustu, in illis caelestibus spi­ ritibus redundantius videtur effluere, pleno septem virtutum spiritualium fervens meatu. Si enim fluvius riparum editis superfusus exundat, quanto 15 magis Spiritus omnem supereminens creaturam, cum nostrae mentis ar­ cana tamquam inferiora perstringat, caelestem illam angelorum naturam effusiore quadam sanctificationum ubertate laetificat ! » 2. Ambrosius ♦. Deinde sanctificationes exponens, subdit2: « His autem sanctificationibus significatur plenitudo septem spiritualium vir- 20 tutum, quas enumerat Isaias dicens 3: Spiritus sapientiae et intellectus, 10 et om. VW, Interi. O. 18 effusiore] effusione BCMRX. i Cap. 16, n. 158 (PL 16 (1845], 740 B-C; CSEL 79, 82). 2 I bid., n. 159 (740C; 82). 3 Isai. 11, 2-3. Dist. XXXIV, capp. 1-3. Cf. lac. de Blic, Pour l'histoire de la théologie des dons avant saint Thomas, in Revue d’ascétique et de mystique, 22 (1946), 117-179; O. Lottin, Les dons du Saint-Esprit du XIIe siècle à l’époque de saint Thomas d’Aquin, in Psych, et morale, Il 1-1, 329-456, ubi revera parum dicitur de doctrina Lombardi; et id., La doctrine d’Anselme de Laon sur les dons du Saint-Esprit et son influence, in Psych, et morale, VI, 445-477, ubi conclu­ ditur quod nullum influxum in Lombardum exercuerit Glossa in Matthaeum Magistri An- selmi (p. 476). — Capp. 1-2: Cf. Glossa in I Cor. 12, 1-17 (PL 191, 1649 C - 1655 C); Hugo, De sacram., II, 13, 2 (PL 176, 526 C - 527 B); Summa sent., Ill, 17 (PL 171, 1143 C - 1144 D; 176, 114 C - 115 A). LIBER III. DIST. XXXIV. CAP. HI. 5 191 consilii et fortitudinis, scientiae et pietatis et timoris Dei. Unum est ergo flumen, sed multi spiritualium donorum meatus ». « Quamvis 1 ergo multi dicantur spiritus, ut spiritus sapientiae et intellectus etc., unus tamen est Dei Spiritus », suae libertatis arbiter, omnia pro auctoritate voluntatis dividens singulis 2. — Hic expresse traditum est septem dona et vir­ tutes esse sanctificationesque fidelium mentium, et in futuro non desitura, cum sint et in angelis. Cap. 3 (125). 10 15 20 1. Quod in Christo fuerint illa septem dona. In Christo etiam haec eadem fuisse, Isaias ostendit dicens 3: Egredietur virga de radice lesse, et flos de radice eius ascendet. Et requiescet super eum spiritus Domini: spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis, et replebit eum spiritus timoris Domini. 2. Quod videtur obviare praemisso. — Beda ♦. His autem videtur obviare quod Beda de timore Domini dicit, Super Parabolas 4, scilicet quod omnis timor in futuro cessabit. Ait enim sic super illum locum: Timor Domini principium sapientiae: « Duo sunt timores Domini: servilis, qui principium est sapientiae; et amicalis, qui perfectionem sapientiae comitatur. Servilis principium sapientiae est, quia qui post errata sapere incipit, primo timore corripitur divino ne puniatur; sed hunc perfecta caritas foras mittit 5. Succedit huic timor Domini sanctus, permanens in saeculum saeculi 6, quem non excludit caritas, sed auget: quo timet filius ne vel in modico oculos amantissimi patris offendat. Uterque in futuro cessabit. Caritas vero nunquam excidet 7 ». 1 Dei] domini BCLNX. 2 spiritualium] spiritalium MNR. 9 fuerint) fue­ runt AMRV. 14 Quod] Quid BMORX. || Beda om. RVW. 22 quo] quod AM. 1 Ambrosius, De Spiritu Sancto, 1, c. 4, n. 60 (719 B; 40s). 2 Resp. 1 Cor. 12, 11: Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult. Commentum est Ambrosii, De Spiritu Sancto, 11, c. 12, n. 140: «...ex voluntate, qui sui est liber arbitrii»; c. 13, n. 144: « Arbiter suae exprimitur potestatis» (PL 16,772 D, 773 D; CSEL 79, 141, 143). 2 isai. II, 1-3. 4 Comment, in Parabolas Salomonis, I, c. 1 (PL 91, 939 C); scii, in Prov. 1,7. 5 I Ioan. 4, 18. 6 ps. 18, 10. r 1 Cor. 13.8. Cap. 3, num. 2: Suggerente Summa sent., Ill, 17 (PL 171, 1144 C; 176, 115C), Magister recurrit ad verba Bedae in Glossa ord. in Prov. 1, 7 (apud Lyranum, III, 309C). Videsis etiam Hugonem, De sacram., II, 13, 4 (PL 176, 527 D). 192 LIBER III. DIST. XXXIV. CAP. IV. 3. *Augustinus . Augustinus quoque, super ilium locum Psalmi 1; Adorabo ad templum sanctum tuum in timore tuo, timorem desiturum dicit, sic: «Timor Domini est magnum praesidium proficientibus ad salutem, sed pervenientibus foras mittitur. Non enim timent iam amicum, cum scilicet ad id quod repromissum est perducti fuerint ». — Ex his auctoritatibus significatur quod timor non erit in futuro. Si autem timor non fuerit in futuro, ergo nec septem dona erunt, nec modo sunt in angelis sive in animabus sanctis. 4. Solutio ♦. Ad quod dicimus, auctoritatum praemissarum quae vi­ detur repugnantiam dirimentes, quod septem illa dona et in angelis modo sunt et in animabus sanctis feliciter viventibus, et in nobis erunt in fu­ turo; sed non habebunt omnia hos usus sive haec officia quae nunc habent. Ut, verbi gratia, timor filialis modo facit timere ne offendamus quem diligimus, et ne separemur ab eo; facit etiam nos revereri eundem; in futuro vero faciet nos revereri, quando non timebimus separari vel offendere. Non ergo metus separationis vel offensionis nunc est in angelis vel animabus sanctis, nec in nobis erit in futuro, sed reverentia, quae est mixta cum subiectione dilectio; quae etiam in Christo fuit, sicut Apostolus dicit in Epistola ad Hebraeos 2, loquens de Christo: Qui exauditus est pro sua reverentia. — Quidam tamen secundum effectum timorem in Christo et in angelis tantum esse contendunt. Cap. 4 (126). 1. Plena timorum distinctio. Et quia de timore tractandi nobis oc­ currit locus, sciendum est quatuor esse timores, scilicet mundanum sive 1 quoque] vero NRV, om. OX. 9 Solutio om. NRVW. > Enarr. in Ps. 5, 8. n. 9 (PL 36. 87; CCL 38. 23s). 2 Hebr. 5, 7. Num. 3: Verba Augustini, ex Glossa in Ps. 5, 8 (PL 191, 99 C). — Num. 4: Descriptio reverentiae concinnari videtur ex Summa sent., Ill, 17: · Ibi erit timor, scilicet reverentia. Duo enim in ipso Deo attendent, maiestatem et pietatem: ex maiestate reverentia, ex pietate dilectio. Itaque maiestatem timebunt, id est ei cum reverentia subditi erunt » (PL 171, 1144 D; 176. 115 D - 116 A). Cap. 4: Cf. Joh. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, 162-167, et 247; L. Ott, Untersucbungen :ur theol. Briefliteratur, 215-234; A. M. Landgraf, Die knechtische Furchl, tn Dogmengeschichte, IV-1, 276-371. — Nostri non est historiam intexere doctrinae quatuor timorum. Quaedam elementa offert Landgraf; alia proximiora, D. Van den Eynde, Essai sur l'oeuvre littéraire de Pierre Lombard, in Miscell. Lombardiana, Novara 1957, 5 10 15 20 193 LIBER III. DIST. XXXIV. CAP. IV. 5 10 15 20 humanum, servilem, initialem, castum vel filialem sive amicalem. — Cassiodorus *. Humanus timor est, ut ait Cassiodorus1, quando « timemus pati pericula carnis vel perdere bona mundi »; propter quod delinquimus. Hic timor malus est, qui « in primo gradu cum mundo de­ seritur »; quem Dominus prohibet in Evangelio dicens 2: Nolite timere eos qui occidunt corpus etc. — Augustinus *. Timor autem servilis est, ut ait Augustinus 3, « cum per timorem gehennae continet se homo a peccato », « quo praesentiam indicis et poenas metuit; et timore facit quidquid boni facit: non timore amittendi aeternum bonum quod non amat, sed timore patiendi malum quod formidat. Non timet ne perdat amplexus pulcherrimi sponsi, sed timet ne mittatur in gehennam. Bonus est iste timor et utilis », licet insufficiens, per quem « fit paulatim consue­ tudo iustitiae ». — Et succedit initialis timor, quando « incipit quod durum erat amari »; et sic incipit « excludi servilis timor a caritate ». — Et succedit deinde timor castus sive amicalis, « quo timemus ne sponsus tardet, ne discedat, ne offendamus, ne eo careamus. Timor iste de amore venit. Ille quidem servilis est utilis, sed non permanens in aternum· * ut iste». «Timor5 divinus comes est per omnes gradus». 2. Collatio praedictorum. Et attende quod quatuor hic distinguuntur timores, cum supra 6 B e d a dixerit duos esse. Sed B e d a humanum timorem praetermisit, et nomine ‘servilis’ duos, quos hic distinximus, complexus fuit, scilicet servilem et initialem; amicalem vero ‘castum’ dicit. 3. Augustinus quoque servilem et castum timorem aperte discernit, dum Epistolae ad Romanos illum locum 7 exponit: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum ado­ ptionis filiorum Dei, ita dicens8: « Duo timores hic insinuantur: unus qui 1 Super psalmum (rubr.), id est In Ps. 127, prol. (PL 70, 931 B-C; CCL 98, 1176). 2 Matth. 10,28. J Enarr. in Ps. 127, 1, nn. 7-8 (PL 37, 1680ss; CCL 40, 1871 ss); ubi omnia fere ad verbum, licet hinc ct inde mixtim excerpta. dorus, ubi supra (931 C; 1176). 6 In cap. 3, n. 2. 4 Resp. Ps. 18, 10. 7 Rom. 8, 15. 5 Cassio­ 8 Magister hic duos textus repetit (sine rubrica) ex Glossa in Rom. 8, 15 (PL 191, 1439 D); quorum primus partim legitur in De spiritu et liti., c. 32, n. 56 (PL 44, 236; CSEL 60, 213); alter vero licet inveniatur in Confess., I, c. 12, n. 19 (PL 32, 669; CSEL 33, 17), sumitur potius ex Sententiis Prosperi Aquitani, n. 172 (173) (PL 45, 1873; 51, 451 C). Cf. Lib. H, d. 40, n. 6 (tom. I, 558, 7-10). 48-49. Divisio non occurrit in manuscriptis Glossae ord. in Ps. 127, 1 (Van den Eynde, n. 17, p. 61; ita deest in cod. Laur. Plut. XVII, 4, f. 179v), nec in Glossa media Gilbertl in h.I. (cod. Laur. Plut. VII, d. 9, f. 160v-161r). Alia apud Prolegomena nostra ad tom. 1, pp. *.54 -55 — Fons immediatus num. 1 huius capituli Glossa exstat Magistri In Ps. 127, 1 (PL 191, 1161 D - 1162 D). Lo.mb. II. 13 194 LIBER III. DIST. XXXIV. CAP. V. est in perfecta caritate, scilicet timor castus; alter qui non est in caritate, id est servilis, in quo quamvis Deo credatur, non tamen in Deum; et si bonum fiat, non tamen bene ». « Nemo enim invitus bene facit, etiam si bonum est quod facit ». Cap. 5 (127). s 1. De casto et servili plenius agit, tangens interdum de initiali. — Augustinus in IX Homilia super epistolam loannis *. De his eisdem ti­ moribus latius disputat 1 dicens: « Coepit aliquis credere diem iudicii. Si coepit credere, coepit et timere. Sed qui adhuc timet, nondum habet fiduciam in die iudicii, nondum est in illo perfecta caritas - ». « Si 3 perfecta in illo esset caritas, non timeret. Perfecta enim caritas faceret perfectam iustitiam, et non haberet quare timeret, immo haberet quare desideraret ut transeat iniquitas et veniat regnum Dei. (Hic tangit de initiali timore *.) Ergo timor non est in caritate 4. Sed in qua caritate ? Non in inchoata. In qua ergo? In perfecta: Perfecta, inquit, caritas foras mittit timorem5*. Ergo incipiat timor, quia initium sapientiae timor Domini 6. Timor quasi locum praeparat caritati; cum autem coeperit caritas habitare, pellitur timor qui ei praeparavit locum. Quantum enim illa crescit, ille decrescit; et quantum illa fit interior, timor pellitur foras. Maior caritas, minor ti­ mor; minor caritas, maior timor ». 2. Similitudo servilis timoris *inducitur . «Si 7 autem nullus est ti­ mor, non est qua intret caritas. Sicut videmus per setam introduci linum quando aliquid suitur: seta prius intrat; nisi exeat, non succedit linum; sic timor primo occupat mentem, non autem ibi remanet timor, quia ideo intravit, ut introduceret caritatem ». 3. Quod videtur praedictis adversari. « Est 8 autem alia sententia, quae videtur huic esse contraria, si non habet pium intellectorem. Dicitur enim in Psalmo 9; Timor Domini castus permanet in saeculum saeculi. Aeternum quendam timorem nobis ostendit, sed castum. Quod si ostendit ille nobis aeternum timorem, numquid contradicit illi ista Epistola, quae dicit ιθ: 7 Aug... loannis om. RVW. 8 disputat] Augu­ Il in illo esset trp. ABMR. 13 Rubrica om. RTVW. 2 Id est] scilicet BCLOVW. stinus add. AR, add. interi. TV. 26 Quod] Quid BLX, Que V. i (2M7). 7 Ibid /n / loan., < I (2047s). tr. 9, n. 2 loan. 4, 18. « (PL 35, 2046). s i 2 loan. 4, 18. August., ibid., n. 5 (2048s). Resp. 1 Ioan. 4, * Ps. 110, 9 ps. 17. 3 10; Eccli. 1, 18, 10. io ibid., 16; Prov. I η. 1, loan. 4, 4 7. 18. io 15 20 25 30 LIBER HL DIST. XXXÎV. CAP. VI. 195 Timor non est in caritate, sed perfecta caritas foras mittit timorem ? Hoc enim dictum est per loannem, illud dictum est per David. Sed nolite pu­ tare alium esse Spiritum. Si unus flatus inflat duas tibias, non potest unus Spiritus implere duo corda et agitare duas linguas ? Si spiritu uno, 5 id est uno flatu, impletae duae tibiae consonant, impletae duae linguae Spiritu Dei dissonare possunt? Immo, est ibi quaedam consonantia, est quaedam concordia; sed auditorem desiderat studiosum, non otiosum. — Ecce movit duas linguas Spiritus Dei, et audivimus ex una: Timor non est in caritate; audivimus ex alia: Timor Domini castus permanet in 10 saeculum saeculi. Quid est hoc ? Dissonant ? Non. Excute aures, intende melodiam. Non sine causa hic addidit castus, illic non addidit; quia est timor aliquis qui dicitur castus, est autem alius timor qui non dicitur castus. Discernamus istos duos timores, et intelligamus consonantiam ti­ biarum. Quomodo discernimus ? — Attendat caritas vestra. Sunt ho­ 15 mines qui propterea timent Deum, ne mittantur in gehennam, ne forte ardeant cum diabolo in igne aeterno. Ipse est timor qui introducit cari­ tatem; sed sic venit ut exeat: si enim propter poenas times Deum, nondum amas quem sic times; non bona desideras, sed mala caves. Sed ex eo quia mala caves, corrigis te, et incipis bona desiderare. Cum bona desiderare 20 coeperis, erit in te timor castus. Quid est timor castus ? Timere ne amittas ipsa bona, timere Deum ne recedat a te. Cum autem times Deum ne te deserat praesentia eius, amplecteris eum, ipso frui desideras ». Cap. 6 (128). 1. Quomodo distent duo timores per similitudinem duarum mulierum 25 ostendit. — * : Augustinus «Non1 potes melius explanare quid intersit inter istos duos timores, quam si ponas duas mulieres maritatas, quarum unam constituas volentem facere adulterium, sed timet ne damnetur a marito. Timet maritum quia adhuc amat nequitiam. Huic non est grata, sed onerosa mariti praesentia; et si forte vivit nequiter, timet maritum 30 ne veniat. Tales sunt qui timent diem iudicii. — Fac alteram amare vi­ rum, debere illi castos amplexus, nulla se adulterina immunditia macu­ lare velle: ista optat praesentiam viri. Illa timet, et illa timet, lam ergo interrogentur quare timeant. Illa dicet: timeo virum ne veniat; illa dicet: 3 potest] poterit R, potuit W. om. RVW. 32 Illa] Ista ABCX. i August., ibid., η. 6 (PL 35, 2049). II addidit·] addit ANVX. 25 Augustinus 196 LIBER III. DIST. XXXIV. CAP. VI. timeo virum ne discedat. Illa dicet: timeo virum ne damner; illa dicet: timeo virum ne deserar. Pone haec in animo, et invenis timorem quem foras mittit caritas, et alium timorem castum permanentem in saeculum saeculi». Illum timorem perfecta caritas foras mittit, «quia1 ille timor tormentum habet: torquetur conscientia peccatorum, nondum facta est justificatio. Est ibi quod titillat mentem, quod pungat, quod stimulet. Stimulat ille timor, sed intrat caritas, quae sanat quod vulnerat timor». Timor castus «facit securitatem in animo». 2. «Audivimus2 duas tibias, loannem et David, consonantes. Illa de timore Dei dicit quo timet anima ne damnetur, illa de timore quo timet anima ne deseratur. Ille est timor quem caritas excludit, ille est timor qui permanet in saeculum saeculi ». Ecce in his verbis praedictis aperte ostendit Augustinus quis sit timor castus et quis servilis, et qualiter differant. 3. In quibus etiam initialem timorem significavit, qui nec ex toto est servilis, nec ex toto castus, sed tamquam medius. Aliquid de servili, et aliquid de casto timore habet. Facit enim servire partim timore poenae, partim amore iustitiae; per quem timemus puniri, et timemus offendere. Iste timor est in inchoata caritate, non in perfecta; et quantum crescit caritas, tantum decrescit iste timor: quantum ad metum poenae, id est quantum ad id quod facit timere poenam et quantum ad tormentum conscientiae; nam quanto diligimus, tanto minus timemus. — Iste timor notatur in illis verbis Augustini; ubi non negat timorem esse in caritate inchoata, sed perfecta. Quod non posset dici de servili, quia ut ipse supra dixit\ servilis timor non remanet veniente caritate; nec intrat caritas nisi prius ille timor exeat; nec in illo timore aliquis credit i n Deum, etsi credat Deo; nec bene facit, etiam si bonum est quod facit 4. Non est ergo timor ille in caritate, etiam inchoata, quia omnis qui cari­ tatem habet, hcet non perfectam, et in Deum credit et bene bona facit. 1-2 damner... deserar MNTW Aug., damnet... deserat alii codd. 2 virum om. OT. || haec] hoc MRT Aug. 6 titillat codd., titillet Aug. 9 Ioan, et David om. M, marg. Wi, trp. post consonantes R. 13 quis *] qui ACX. 1 Ibid., n. 4 (2048). c. 4, n. 3. 2 Ibid., n. 8 (2051). J In cap. 5, n. 2. ·» Supra, Num. 3: Cf. Hugo, De sacram., Il, 13, 5 (PL 176, 528 C-D); et Summa sent., III, 17 (PL 171, 1144 C; 176, 115 B). In parte dependet hic numerus a Glossa in Ps. 18, 10, ubi agitur de timore initiali, « quo partim ex timore poenae, partim ex amore iustitiae servitur » (PL 191, 211 B). 5 10 15 20 25 LIBER III. DIST. XXXIV. CAP. VII. ET VIII. 197 Quare servilis non est timor ille, quem in caritate inchoata fore concessit, et quem crescente caritate decrescere dixit; sed ille est timor initialis, quem non negat esse in caritate nisi perfecta sit. Cap. 7 (129). 5 10 15 1. Quod timor servilis et initialis dicitur initium sapientiae, sed dif­ ferenter. Sciendum tamen est quod uterque timor, scilicet servilis et ini­ tialis, in Scripturae diversis locis dicitur initium sapientiae 1; et ita fore comperies, si diligenter adnotaveris loca Scripturae in quibus de timore Domini fit mentio. 2. Ex alia tamen ratione et causa diversa dicitur servilis initium sapientiae, et ex alia initialis. Servilis enim ideo dicitur initium sapientiae, quia praeparat locum sapientiae et ducit ad sapientiam; sed tamen non remanet cum ea, immo foras exit 2. Initialis vero dicitur initium sapien­ tiae, quia est in inchoata sapientia: quem cum quis habere incipit, sa­ pientiam et caritatem habere incipit. Inde etiam est quod uterque timor dicitur initialis; quod invenire poteris per diversa Scripturae loca. Uter­ que etiam timor interdum dicitur servilis 3, quia et ipse initialis qui est in caritate inchoata, aliquid habet de servili, scilicet angorem poenae; sicut et aliquid habet de casto, scilicet quod timet offendere ac separari. 20 Cap. 8 (130). 25 1. De hoc quod Augustinus dicit, castum timorem esse aeternum. Illud quoque diligenter est notandum quod in superioribus Augustin u s dicit 4, castum timorem esse aeternum. Per quod confirmatur prae­ missa sententias, scilicet quod spiritus timoris erit in futuro, sicut et alia dona Spiritus Sancti; sed non habebit omnem illum usum quem modo habet: faciet enim tunc nos revereri Deum, non timere separari vel carere. 2. Fuit ergo et in Christo timor ille 6, sed iuxta usum illum quem habebit in futuro in sanctis. Non enim timuit Christus separari vel offen­ dere Deum, sed eum prae omnibus reveritus est λ 27 usum illum trp. NRV. i Cf. Ps. 110, 10; Eccli. 1, 16; Prov. 1,7; Prov. 9, 10: Principium sapientiae timor Domini. 2 Cf. verba Bcdae supra, c. 3, n. 2. 3 Vide supra, c. 4, n. 2; c. 6, n. 3. < Cap. 5, n. 3. 5 Hic supra, cc. 2-3. 6 Dc quo supra, c. 3, n. 4. Ί Hcbr. 5, 7: Exauditus est pro sua reverentia. Vidcsis Glossam Magistri in h.l. (PL 192, 437 B). 198 LIBER III. DIST. XXXV. CAP. I. Cap. 9 (131). 1. An timor poenae qui fuit in Christo fuerit servilis vel initialis vel alius. Cum autem fuerit in Christo timor poenae ·, quaeritur an iste ti­ mor fuerit mundanus, vel servilis, vel initialis. — Ad quod dicimus nullum eorum fuisse in Christo, quia mundanus malus est, ut supra dictum est 5 et « in primo gradu cum mundo deseritur »; servilis vero vel initialis in perfecta caritate non est; nullus ergo timorum istorum fuit in Christo. 2. Quis ergo fuit timor ille quo poenam timuit ? Potest timor ille dici naturalis sive humanus, qui omnibus hominibus inest, quo horretur mors ac formidatur poena. Et dicitur timor iste naturalis non quia accesserit 10 homini ex natura secundum quod prius fuit instituta, quia non fuit iste timor concretus homini nec de bonis naturalibus; sed quia ex corrupta natura per peccatum omnibus advenit, cui corruptio inolevit tamquam esset naturalis. Et est iste timor effectus peccati, ut praedictum est 3. 15 DISTINCTIO XXXV Cap. 1 (132). 1. Quomodo differant sapientia et scientia. Post praemissa diligenter considerandum est in quo differat sapientia a scientia. 2. Augustinus in XIV libro De Trinitate ♦. — Definitio sapientiae se­ cundum philosophos *. De hoc Augustinus ita ait 4: « Philosophi 20 disputantes de sapientia definierunt eam dicentes: Sapientia est rerum humanarum divinarumque scientia. Ego quoque utrarumque rerum co­ gnitionem, id est divinarum et humanarum, et sapientiam et scientiam dici posse non nego ». 3. Distinctio sapientiae et scientiae secundum theologos ♦. « Verum 5 25 iuxta distinctionem Apostoli, qua dixit 6: Alii datur sermo sapientiae, 17 praemissa] predicta ARV. praemissa dilig. om. L. 19 Aug... Trinit. om. RVW. 2 Hic, ad initium cap. 4, n. 1, ex Cassiodoro. 3 Dist. 16, c. 1, n. 2. 4 Cap. 1, n. 3 (PL 42, 1037; CCL 5OA, 423). De relata definitione, v. August., Contra Academicos, l, cc. 6-7 (PL 32, 9l4ss; CSEL 63, 16-19). 5 August., De Trinity XIV, c. 1, n. 3 (PL 42, 1037; CCL 50A, 423s). « I Cor. 12, 8. 1 De quo supra, Dist. 15, c. 2. 199 LIBER III. DIST. XXXV. CAP. I. 5 10 15 20 25 alii sermo scientiae, illa definitio dividenda est: ut rerum divinarum co­ gnitio sapientia proprie nuncupetur, humanarum vero cognitio proprie scientiae nomen obtineat. Neque vero quidquid sciri ab homine potest in rebus humanis, ubi plurimum supervacuae vanitatis et noxiae curiosi­ tatis est, huic scientiae tribuo, sed illud tantum quo fides saluberrima, quae ad veram beatitudinem ducit, gignitur, nutritur, defenditur, robo­ ratur; qua scientia non pollent fideles plurimi, quamvis polleant ipsa fide plurimum. Aliud est enim scire tantummodo quid homo credere debeat propter adipiscendam vitam beatam; aliud est scire quomodo hoc ipsum et piis opituletur et contra impios defendatur: quae proprio vocabulo appellatur scientia ». 4. Augustinus ♦. De his quoque duabus virtutibus idem Augustin u s, differentiam inter eas assignans, super Psalmum ait k « Distat sa­ pientia a scientia, testante sancto lob, qui quodam modo singula defi­ niens ait 2; Sapientia est pietas, scientia vero est abstinere a malis ». « Pieta­ tem 3 vero hoc loco posuit Dei cultum: quae graece dicitur ‘theosebia’ », «quae est in cognitione et dilectione eius quod semper est et incommutabiliter manet, quod est Deus. Abstinere vero a malis est in medio pravae nationis 4 prudenter versari ». 5. Augustinus in XII libro De *Trinitate . Idem quoque, inter haec duo aperte distinguens, ait5: « Distat ab aeternorum contemplatione actio qua bene utimur temporalibus rebus, et illa sapientiae, haec scien­ tiae deputatur. Quamvis et illa quae sapientia est possit nuncupari scien­ tia, ut Apostolus loquitur ubi dicit 6: Nunc scio ex parte: quam scientiam profecto contemplationis Dei vult intelligi. In hoc ergo differentia est, quia ad contemplationem sapientia, ad actionem vero scientia pertinet ». — Ecce aperte demonstratum est in quo differat spiritus sapientiae et spiritus scientiae, scilicet « ut 7 sapientia divinis, scientia humanis at­ tributa sit rebus ». 12 Augustinus! om. MRTVW. 18 est Deus trp. BCNV. 20 Rubrica om. RVW. i Enarr. in Ps. 135, 9, n. 8 (PL 37, 1759s; CCL 40, 1962). versionem August. 2 job 28, 28, iuxta 3 August., De Trinit., XII, c. 14, η. 22 (PL 42, 1010; CCL 50,375); verba quae sequuntur (« quae... versari »), ex Enarr. in Ps. 135, uti supra. 4 Resp. Phil. 2, 15. 5 Cap. 14, n. 22 (PL 42, 1009s; CCL 50, 375). 6 ( Cor. 13, 12. 7 August., De Trinit., XIII, c. 19, n. 24 (PL 42, 1033; CCL 50A, 415s). Num. 4: Auctoritas Augustini concinnatur ex Glossa in Ps. 135, 9 (PL 191, 1197 B) et ex ilia In I Cor. 12, 8 (PL 191, 1652 C-D). 200 LIBER III. DIST. XXXV. CAP. II. 6. Augustinus in XII[I] libro De Trinitate ♦. Et, ut docet Augu­ stinus’, « utrumque agnoscimus in Christo », scilicet et rem divinam et rem humanam, et ideo de ipso habemus sapientiam et scientiam. « Cum enim legitur 2: Verbum caro factum est, in Verbo intelligitur verus Dei Filius, in carne agnoscitur verus hominis filius». Item cum dicitur 3; 5 « Vidimus plenum gratiae et veritatis, gratiam referamus ad scientiam, et veritatem ad sapientiam », quia in Christo scientia et sapientia fuit plenarie 4, et nos scientiam et sapientiam de eo habemus, qui Deus est et homo. Cap. 2 (133). io 1. In quo differat sapientia ab intellectu. Ostensa differentia inter scientiam et sapientiam, quid distet inter sapientiam et intellectum vi­ deamus. — In hoc differunt illa duo, quia sapientia proprie est de aeternis, quae veritati aeternae contemplandae intendit; intelligentia vero non modo de aeternis est, sed etiam de rebus invisibilibus et spiritualibus tern- 15 poraliter exortis. Per eam enim et natura summa quae fecit omnes naturas, id est divina, consideratur; et quae post ipsam sunt spirituales et invisi­ biles naturae, ut angeli et omnes animae bonae affectiones, conspiciuntur. In hoc ergo differentia est: quia sapientia Creator tantum inspicitur, in­ tellectu vero et Creator et creatura quaedam. Item intellectu intelligibilia 20 capimus tantum, sapientia vero non modo capimus superiora, sed etiam in cognitis delectamur. 2. Quomodo differant scientia, intelligentia, sapientia *. Sic ergo di­ stingui potest inter illa tria, scilicet scientiam, intellectum et sapientiam: scientia valet ad rectam administrationem rerum temporalium et ad 25 bonam inter malos conversationem; intelligentia ad Creatoris et creatu­ rarum invisibilium speculationem; sapientia vero ad solius aeternae ve­ ritatis contemplationem et delectationem. I Aug... Trinlt.J Idem In eodem A, Aug. in eodem BX, om. LRVW. 7 scientia et sap. trp. ABCLN. 19 inspicitur] conspicitur LOV, quod corr. L, et add. AOV. 20 creatura) creata BCMNRWX. 23 intelligentia] intellectus AV. i Ibid., ubi et sequentia partim vel fere verbotenus. * loan. 1, 14; vide supra, Dist. 6. c. 2, n. 2. * loan. 1, 14. 4 Vide supra, Dist. 14, c. 1, nn. 3-5. Num. 6 (et conclusio num. 5): Cf. Glossa in Coi. 2, 3 (PL 192, 269 B-C); ubi etiam, parum supra, breviter agitur de quaestione in capitulo sequenti discussa. LIBER III. DIST. XXXV. CAP. II. 201 Cap. 3 (134). 5 10 15 20 1. Quod intellectus et scientia de quibus hic agitur, non illa sunt quae naturaliter habet homo. Et notandum quod intellectus et scientia quae dicuntur dona Spiritus Sancti, alia sunt ab intellectu et scientia quae naturaliter sunt in anima hominis. Hae enim virtutes sunt, quae per gratiam infunduntur animis fidelium ut per eas recte vivant; illa vero naturaliter habet homo ex beneficio creationis, a Deo tamen. Per has autem virtutes quae dicuntur Spiritus Sancti dona, illa naturalia refor­ mantur atque adiuvantur: ut verbi gratia intellectus naturalis, peccato obtenebratus, per virtutem quandam et gratiam quae dicitur spiritus intelligentiae, reformatur atque iuvatur ad intelligendum; ita et per illam virtutem quae dicitur spiritus sapientiae, iuvatur atque erigitur mentis ratio ad contemplationem et delectationem aeternae veritatis. 2. Quod sapientia ista Dei est, nec est illa quae Deus est.— Augustinus in libro XIV De *Trinitate . Illud etiam sciendum est, quod sapientia de qua nunc disserimus, non est « illa Dei sapientia, ut ait August in u s i, quae Deus est, sed hominis sapientia; vera tamen, quae secundum Deum est, ac verus et praecipuus cultus cius est ». Si ergo « colat i2 mens hominis Deum, cuius ab eo capax facta est et cuius esse particeps potest, sapiens ipsa fit; et non sua luce, sed summae illius lucis participatione sapiens fit. Ista ergo hominis sapientia etiam Dei est; verum non ita Dei est ut ea sapiens sit Deus: non enim participatione sui sapiens est, sicut mens participatione Dei. Sic etiam dicitur iustitia Dei 3 non solum illa qua ipse iustus est, sed etiam illa quam dat homini cum iustificat impium ». 2 agitur] agit RTX. trp. ABC. 14-15 /Xug... Trinit. om. RVW. i Cap. 1, n. 1 (PL 42, 1035; CCL 50A, 421). (1048; 443). 3 Resp. Rom. 10, 3. 19 esse particeps 2 August., ibid., c. 12, n. 15 LIBER ill. DIST. XXXVI. CAP. I. ET II. 202 DISTINCTIO XXXVI Cap. 1 (135). 1. De connexione virtutum quae non separantur. Solet etiam quaeri utrum virtutes ita sint sibi coniunctae, ut separatim non possint possideri ab aliquo, sed qui unam habet, omnes habeat. — Hieronymus, super 5 Isaiam *. De hoc Hieronymus ait >: « Omnes virtutes sibi haerent, ut qui una caruerit, omnibus careat »; qui ergo unam habet, omnes habet. 2. Quod quidem probabile est. Cum enim caritas mater sit omnium virtutum 2, in quocumque mater ipsa est, scilicet caritas, et cuncti filii eius, id est virtutes, recte fore creduntur. — Augustinus, super Ioan- 10 nem ♦. Unde Augustinus 3; « Ubi caritas est, quid est quod possit deesse ? Ubi autem non est, quid est quod possit prodesse ?» — Augusti­ nus, ad Hieronymum ♦: «Cur4 ergo non dicimus, qui hanc virtutem ha­ bet, habere omnes, cum plenitudo Legis sit caritas 5 ? quae quanto magis est in homine, tanto magis est virtute praeditus; quanto vero minus, tanto 15 minus inest virtus; et quanto minus inest virtus, tanto magis est vitium ». Cap. 2 (136). 1. Si cunctae virtutes pariter sint in quocumque sunt. Utrum vero pariter quis omnes possideat virtutes, an aliae magis, aliae minus in aliquo ferveant, quaestio est. 20 5-6 Hier, super Is. om. RVW. 10 et 12 Ruhr. om. RTVW. 1 Glossa interim, in Isai. 56, 1: Et /acite iustitiam: « Omnes virtutes... Omnes enim sibi haerent, ut qui una caruerit, omnibus careat » (apud Lyranum, IV, 92v); ex Hieron. in h.l. (PL 24 [1845], 538; CCL 73A, 629). Cf. etiam Hieron., In Isaiam, 16, II (PL 24, 238 C; CCL 73, 264). 2 Vide supra, Dist. 23, c. 3, n. 2. J In Ioan. 15, 12, tr. 83, n. 3 (PL 35, 1846; CCL 36, 536). 4 Epist. 167, c. 3, n. 11 (PL 33 , 738; CSEL 44 , 599). s Resp. Rom. 13, 1Œ Plenitudo ergo legis est dilectio. Dist. XXXVI. Cf. J. Schupp, Die Gnadcnlehre des Petrus Lombardus, 251-255; dc quae­ stione ante Magistrum, cf. Abaclardus, Sic et non, c. 137 (PL 178, 1570 C - 1574 B); senten­ tiae scholae Anselmi, in O. Lottin, Psych, et morale, V, n. 425, p. 293; post Magistrum, cf. 0. Lottin, La connexion des vertus chez saint Thomas et ses prédécesseurs, tn Psych, et morale, lll-l, 195-252. — Cap. 1, num. 2: Auctoritates Augustini, ex Glossa in Rom. 13, 10 (PL 191, 1508 D - 1509 A). LIBER 111. DIST. XXXVI. CAP. 11. 5 10 15 20 203 2. Quibusdam 1 enim videtur quod aliae magis, aliae minus habean­ tur ab aliquo, sicut in lob patientia eminuit, in David humilitas, in Moyse mansuetudo. Qui etiam concedunt magis aliquem mereri per aliquam unam virtutem quam per aliam, sicut eam plenius habet quam aliam. Non ta­ men magis per aliquam mereri dicunt quam per caritatem, nec aliquam plenius a quoquam haberi quam caritatem. Alias igitur magis et alias minus in aliquo esse dicunt, sed nullam plenius caritate, quae ceteras gignit. Hasque dicunt - esse multas facies quas memorat Apostolus di­ cens: Ex personis multarum facierum etc. 3. Alii verius dicunt omnes virtutes et simul et pares esse in quo­ cumque sunt, ut qui in una alteri par exstiterit, in omnibus eidem ae­ qualis sit. — Augustinus in VI libro De Trinitate *. Unde Augustin u s 3: « Virtutes quae sunt in animo humano, quamvis alio et alio modo singulae intelligantur, nullo modo tamen separantur ab invicem: ut quicumque fuerint aequales, verbi gratia, in fortitudine, aequales sint et prudentia et iustitia et temperantia. Si enim dixeris aequales esse istos in fortitudine, sed illuni praestare prudentia, sequitur ut huius fortitudo minus prudens sit; ac per hoc nec fortitudine aequales sunt, quia est illius fortitudo prudentior. Atque ita de ceteris virtutibus invenies, si omnes eadem consideratione percurras ». 4. Ex his clarescit omnes virtutes non modo esse connexas, sed etiam pares in animo hominis. Cum ergo dicitur aliquis aliqua praeminere vir­ tute, ut Abraham fide, lob patientia, secundum usus exteriores accipien­ dum est, vel in comparatione aliorum hominum. Quia vel humilitatis habitum maxime praefert, vel opus fidei vel alicuius ceterarum virtutum praecipue exsequitur: unde et ea prae aliis pollere, vel inter alios homines singulariter excellere dicitur. 5. Augustinus, ad Hieronymum *. Secundum hunc modum, scilicet 2 eminuit) emicuit BC, vel emicuit add. interi. V. 12-13 Augustinus) in vi° (vii°) libro de trin. add. BCRX. omnia om. M. 28 Augustinus) in epistola add. ALN. 12 Rubrica om. CRVW. 28 - 205, 4 Secundum... 1 Dc hac sententia et exemplis adductis, cf. Hieron., Dialogus contra Pelagianos, 1, nn. 18-19 (PL 23 [1845], 512 B-C); Gregorius, Moralia, XXVII, c. 10, n. 17 (PL 76, 407 D409 A); qui tamen non sunt noti Magistro, ut videtur. 2 Quorum dictum recitat Magister in Glossa in 11 Cor. 1,11: Multarum facierum: « Id est discretorum meritorum et diversarum virtutum, ut facies lob fuit patientia, facies David humilitas, facies Moysi mansuetudo » (PL 192, 12 C). 3 Cap. 4, n. 6 (PL 42 , 927; CCL 50, 233s). Num. 3: Alii, ut ipse Lombardus in sermone 16, In ramis palmarum (PL 171, 497 A). 2(M LIBER III. DIST. XXXVI. CAP. II. secundum rationem actuum exteriorum, alibi Augustinus * dicit in aliquo aliam magis esse virtutem, aliam minus, et unam esse et non alteram. Ait enim sic: «Clarissima disputatione tua satis apparuit non placuisse auctoribus nostris, immo ipsi veritati, omnia paria esse peccata, etiam si hoc de virtutibus verum sit ». « Quia - etsi verum est eum qui 5 habet unam, omnes habere virtutes, et eum qui unam non habet, nullam habere, nec sic peccata sunt paria. Quia ubi virtus nulla est, nihil rectum est, nec tamen ideo non est pravo pravius distortoque distortius. Si autem, quod puto esse verius sacrisque Litteris congruentius, ita sunt animae intentiones ut corporis membra (non quod videantur locis, sed quod 10 sentiantur affectibus), et alius illuminatur amplius, alius minus, alius omnino caret lumine: profecto ut quisque illustratione piae caritatis af­ fectus est: in alio actu magis, in alio minus, in aliquo nihil, sic dici potest habere aliam, et aliam non habere; et aliam magis, aliam minus habere virtutem. Nam et ‘maior est in isto caritas quam in illo’ recte possumus 15 dicere; et ‘aliqua in isto, nulla in illo’, quantum pertinet ad caritatem quae pietas est. Et in uno homine, quod maiorem habeat pudicitiam quam patientiam; et maiorem hodie quam heri, si proficit; et adhuc non habeat continentiam, et habeat non parvam misericordiam. Et ut generaliter brwiterque complectar quam de virtute habeo notionem: Virtus est ca- 20 ritas qua id quod diligendum est diligitur. Haec in aliis maior, in aliis minor, in aliis nulla est; plenissima vero, quae iam non possit augeri, quamdiu hic homo vivit, in nemine ». 6. Hic insinuari videtur quod aliquis ca ratione possit dici habere unam virtutem magis quam aliam, quia per caritatem magis afficitur in 25 actu unius virtutis quam alterius; et propter differentiam actuum, ipsas virtutes magis vel minus habere dici potest; et aliquam non habere, cum tamen simul omnes et pariter habeat quantum ad mentis habitum vel essentiam cuiusque. In actu vero aliam magis, aliam minus habet; aliam etiam non habet, ut vir iustus, utens coniugio, non habet continentiam 30 in actu, quam tamen habet in habitu. 7 ‘ mt] dat 0, este V. bere virtutem minor Π trp. m. LT. 0VX, ergo non dicantur paria peccata? Forte *«Cur 7. *Augustinus : est] sit BX, om. V. add. interi. 23 nemine] Aurntinu» em. CRTVW, trp. R. 14 magis] et 17 quod] qui BC, quidem add. BCV Aug. Hic (lin. 2d) BX. est ad add. 28 i t;.t. 167, c. 2, n. 4 (PL 33, 735; CSEL 44, 592). 14-15 ha­ BCNRV. OR. simul 21-22 omnes maior... trp. RTX. 2 Ibid., c. 4, nn. 14-15 33, 73&, CSEL 44, 60Is); de hac quaestione nihil apud Florum in II Cor. 1, 11. > EM- 167, c. 5, nn. 16-17 (PL 33, 739s; CSEL 44, 603s). ■ 205 LIBER III. DIST. XXXVI. CAP. HI. quia magis facit contra caritatem qui gravius peccat, minus qui levius. Nemo enim peccat nisi adversus illam faciendo, quae est plenitudo Legis L Ideo recte dicitur 2; Qui offenderit in uno, factus est omnium reus, id est contra caritatem facit in qua pendent omnia ». Cap. 3 (137). 5 1. Repetit de caritate ut addat quomodo tota lex in ea pendet. Cum duo sint praecepta caritatis, in quibus, ut praetaxatum est \ tota Lex pendet et Prophetae 4, advertendum est quomodo hoc sit, cum in Lege et Prophetis multa fuerint caerimonialia mandata, quae si ad caritatis sancti­ 10 ficationem pertinuissent, viderentur nondum debere cessare. Quia vero non justificationis gratia, quam facit caritas, instituta sunt, sed in figura futuri et in onus imposita5, ideo clarescente veritate, cessaverunt velut umbra 6. Verumtamen et ipsa caerimonialia, secundum spiritualem intel­ lectum quem continent, et omnia moralia ad caritatem referuntur. Per­ 15 tinent enim omnia ad decem mandata in tabulis scripta 7, ubi omnium summa perstringitur, ex quibus cetera emanant; sicut in sermone Do­ mini 8 octo virtutes praemittuntur, ad quas cetera referuntur. Et sicut ad decem mandata Decalogi cetera referuntur, ita et ipsa decem ad duo mandata caritatis 9. Omnia ergo ad duo mandata caritatis pertinent, 20 quia per caritatem implentur, et ad caritatem tamquam finem referri debent 10. 2. Augustinus in libro De doctrina Christiana ♦. Unde Augusti­ nus11: «Totam magnitudinem et amplitudinem divinorum Eloquiorum possidet caritas qua Deum proximumque diligimus, quae radix est om22 Augustinus’ om. NOT. 1 Rom. 13, 10. 22, 40. 2 lac. 2, 10. 3 In Cap. 1, et in Dist. 27, c. 2. 5 Resp. Hebr. 10, 1; Act. 15, 28. ceptis agitur in Dist. seq. 8 Matth. 5,3-12. 6 Resp. Coi. 2, 16-17. 9 Vide supra, Dist. 27, c. 2. * Matth. 7 De prae­ 10 Resp. Rom. 13, 10: Plenitudo ergo Legis est dilectio; 1 Tim. 1, 5: Finis autem praecepti est caritas. 11 Rectius, Sermo 350, n. 2 (PL 39, 1534); de cuius authenticitate cf. PLS 2, 402. Num. 2: Prima auctoritas, ex Glossa in I Tim. 1, 5 (PL 192, 328 D -329 D), ubi iam, forsitan ex falso situ rubricae in suo exemplari Flori, Augustino ascribitur in Libro de doctrina Christiana. In originali Flori rectius rubricatur Ex sermone de laude caritatis (coi. 698); quoddam excerptum libri De doctrina sequitur parum infra. — Secunda, ex eadem Glossa (PL 192, 329 C); illa ad Anastasium, ex Glossa in I Tim. 1, 8 (PL 192, 331 A); ultima, in I Tim. 1, 5 Sermo 71, c. 17, n. 28 (PL 38, 460). 2 Resp. Rom. 8, 15. 3 Cf. Lib. 1, d. 10„ c. 2, nn. 4-5; ct d. 31, c. 6 (tom. I, 112s, 232). ■* Glossa interlin. in Exod. 20, 8: «Ter­ tium mandatum pertinens ad Spiritum Sanctum, cuius dono requies aeterna promittitur et sanctificatio perficitur» (apud Lyranum, I, 164r). 5 Cf. Glossa ordin. in Deut. 5, 11 (apud Lyranum, I, 337a). 6 Exod. 20, 12; Deut. 5, 16. Cf. Glossa ordin. et interlin. in hos locos (I64v; 337r). 7 Resp. Ps. 26, 13: Credo videre bona Domini in terra viventium. Cap. 3, num. 1: Ex Glossa in Eph. 4, 4 (PL 192, 197 A); cf. etiam in Rom. 8, 16 (PL 191, 1440 D). — Cap. 4, num. 1-2: ex Summa sent., IV, 3, et 4 (PL 176, 121 A, 122 A), praeter ultima verba, quae sunt ex Glossa Magistri in Eph. 6, 2 (PL 192, 217 D et C). Lomb. II. 14 210 LIBER III. DIST. XXXVII. CAP. V. 3. De secundo *. Secundum est L Non occides. Ubi secundum litte­ ram actus homicidii prohibetur, secundum spiritum vero etiam voluntas occidendi. Unde huic mandato secundum litteram fit superadditio in Evangelio 2, quia littera Evangelii exprimitur, quod Legis littera non exprimebatur. 5 4. De sensu spirituali et carnali ♦. Evangelii littera exprimit intelligentiam spiritualem, id est quam spirituales habent, et secundum quam spiritualiter vivitur; littera Legis sensum carnalem, id est quem carnales habent, et secundum quem carnaliter vivitur: cui facta est superadditio. 5. De tertio ♦. — Isidorus ♦. Tertium est 3; Non moechaberis, « id 10 est 4 ne cuilibet miscearis, excepto foedere matrimonii. A parte enim to­ tum intelligitur ». — Augustinus, super Exodum *: « Nomine 5 igitur moe­ chiae omnis concubitus illicitus, illorumque membrorum non legitimus usus prohibitus debet intelligi ». Cap. 5 (142). 15 1. De quarto. Quartum est <5; Non furtum facies. Ubi sacrilegium et rapina omnis prohibetur. — Augustinus, super Exodum *: « Non 7 enim rapinam permisit, qui furtum prohibuit, sed furti nomine bene intelligi voluit omnem illicitam usurpationem rei alienae ». 2. Sacrilegium tribus modis committitur: quando scilicet vel sacrum 20 de sacro, vel non sacrum de sacro, vel sacrum de non sacro aufertur. 12 Igitur) ergo N, enim ABC. 17 rapina omnis trp. CLV.*I, 1 Exod. 20, 13; Deut. 5, 17. 2 Resp. Matth. 5, 21-22: Audistis quia dictum est antiquis: Non occides... Ego autem dico vobis, quia omnis qui irascitur jratri suo, reus erit iudicio etc. 3 Exod. 20, 14; Deut. 5, 18. 4 Glossa interlin. in Exod. 20, 14: « Id est... Per partem enim totum vult intelligi » (apud Lyranum, 1, 164v); ex Isidoro, Quaest. in Vct. Test., In Exod.,c. 29, n. 11 (PL 83 , 302 D - 303 A). 5 Glossa ordin. in Exod. 20, 14: « ct nomine moechiae omnis illicitus concubitus atque illorum membrorum non legitimus usus prohibitus debet intelligi» (apud Lyranum, 1, 164d); ex August., Quaest. in Heptat., II, q. 71 (PL 34,622; CSEL 28-11,138s;CCL33,104s). « Exod. 20, 15; Deut. 5,19; dein Glossa interlin. in hos locos: « Quamlibet rei usurpationem », «Quamlibet rapinam» (apud Lyran., I, 164v, 337r). 7 Glossa ordin. in Exod. 20, 14: « ...furti nomine bene intelligitur omnis illicita usurpatio rei alienae (non enim rapinam permisit, qui furtum prohibuit) » (apud Lyran., I, 164d); ex August., loc. cit. Cap. 5, num. 1: Cf. Hugo, De sacram., 1, 12, 7 (PL 176, 356 D).— Num. 2-3: ut supra notatur, partim ex Summa sent., IV, 4 (PL 176, 122 B-C); partim (August.) ex Glossa in Ps.54, 12 (PL 191, 511 B); partim ex Hieronymo In Ezechielem. LIBER HI. DIST. XXXVII. CAP. V. 5 io is 20 25 211 Sacrum vero dicitur quidquid mancipatum est cultui divino, ut ecclesia vel res ecclesiae. 3. Hieronymus, in epistola quadam *. Hic etiam usura prohibetur, quae sub rapina continetur. Unde Hieronymus1: « Usuras quaerere vel fraudare aut rapere nihil interest. Commoda fratri tuo, et accipe quod dedisti et nihil superfluum quaeras, quia superabundantia in usura com­ putatur ». — Augustinus, super Psalmum *. Est enim usura, ut ait A ug u s t i n u s 2, « cum quis plus exigit in iniuria vel qualibet re quam acceperit». — Hieronymus, super Ezechielem *. Item Hieronymus > « Putant aliqui usuram tantum esse in pecunia; sed intelligant usuram vocari superabundantiam, scilicet quidquid est, si ab eo quod dederit plus est: ut si in hieme demus decem modios, et in messe quindecim re­ cipiamus ». 4. Si furtum fecerunt filii Israel quando spoliaverunt Aegyptios ♦. Si vero quaeritur de filiis Israel, qui, Domino iubente, ab Aegyptiis mu­ tuaverunt vasa aurea et argentea et vestes pretiosas, et asportaverunt 4, utrum furtum commiserint, dicimus eos qui ut parerent Deo iubenti illud fecerunt, non fecisse furtum, nec omnino peccasse. — Augustinus, super . *Exodum Unde Augustinus56 : « Israelitae non furtum fecerunt, sed Deo iubenti ministerium praebuerunt. Hoc enim Deus iussit, qui Le­ gem dedit. Sicut minister indicis sine peccato occidit quem Lex praecipit; sed si id sponte faciat, homicida est, etiam si eum occidat quem scit a iudice occidendum ». — Augustinus, super Psalmum * : « Infirmi 5 autem, qui ex cupiditate Aegyptios deceperunt, magis permissi sunt hoc facere illis, qui iure talia passi sunt, quam iussi ». 8 iniuria] pecunia X, usura AMT, quod corr. M (mg.) T. 24 Iure talia trp. MRTX. 9 tantum esse trp. BLNR. 1 Non invenitur apud Hieronymum; sumitur unacum alia auctoritate eiusdem in Ezech. (infra), ex Summa sententiarum, IV, 4 (PL 176, 122 C). 2 Glossa ordin. in Ps. 54, 12: usura et dolus (apud Lyran., III, 162a; cod. Laurent. PL XVII. 4, fol. 69d); ex Au­ gustino in h.L, n. 14 (PL 36 , 638; CCL 39, 667). 3 Glossa ordin. in Ezech. 18,8 (apud Lyranum, IV, 237a); ex Hieron., In Ezech., 18, 8 (PL 25 [1845], 176 C, 177 A; CCL 75, 240). 4 Exod. 11, 2; et 12, 35-36. 5 Glossa ordin. in Exod. II, 2 (apud Lyranum, 1 145a); ex August., Quaesf. in Méplat., II, q. 39 (PL 34 , 607s; CSEL 28-11, 112; CCL 33,85). 6 Glossa ordin. in Ps. 104, 37: Et eduxit eos cum argento et auro (apud Lyranum, III, 243c; cod. Laurent., f. 144a); ex August, in h.L, n. 28 (PL 37, 1400; CCL 40, I547s). Num. 4: Quaestio suggeritur in Summa sent., IV, 4 (PL 176, 122 C); vide dein Lomb. in Ps. 104, 37 (PL 191, 955 C). 212 UBER III. DIST. XXXVII. CAP. VI. 5. Augustinus, super Psalmum *. Hic opponitur quod etiam boni in illo opere peccaverunt, quia naturalem legem, cui concordat Evangelium et lex moralis praeceptionis, transgressi sunt, quae est: Quod tibi non vis, alii ne feceris 1. «Quam 2 Veritas scripsit in corde hominis; et quia non le­ gebat in corde, iteravit in tabulis, ut voce forinsecus admota, rediret ad 5 cor 3 et ibi inveniret quod extra legeret ». Hanc igitur illi praevaricati videntur in illo facto, aliis facientes quod nolebant sibi fieri. — Sed ibi subintelligendum est ‘iniuste’, ut non alii scilicet iniuste facias, quod tibi non vis fieri. Alioquin huius praevaricator est iudex, dum punit reum, nolens aliquid tale sibi fieri. Ita etiam et illud Domini verbum 4: Omnia 10 quaecumque vultis ut faciant vobis homines etc., de bonis accipiendum est quae nobis invicem exhibere debemus. Cap. 6 (143). 1. De *quinto . Quintum praeceptum est5; Non loqueris contra pro­ ximum tuum falsum testimonium. Ubi crimen mendacii et periurii pro- 15 hibetur. 2. Augustinus, super Exodum: scilicet si omne mendacium ibi pro­ hibetur *: «Solet 6 autem quaeri utrum prohibitum sit omne mendacium. Quidam dicunt illud tantum prohiberi quod obest et non prodest ei cui dicitur. Tale enim non est adversus proximum, ut ideo videatur hoc addi- 20 disse Scriptura. Sed de mendacio magna quaestio est, nec cito explicari potest ». 3 vis) Heri add. LRX, add. interi. V. 17 scilicet om. MNVW. 4 ne) non OV. 10 et om. MRT. i Resp. Tob. 4, 16; Matth. 7, 12; Luc, 6,31. 2 Partira in Glossa ordin. in Ps. 57, 1: Si vert utique iustitiam loquimini (apud Lyran., Ill, 165c; cod. cit., 72b, in parte tantum); ex August, (rubrica) in h.l., η. 1 (PL 36, 673s; CCL 39, 708). 3 Resp. Isai. 46, 8: Redite, praevaricatores, ad cor. 4 Matth. 7, 12: Glossa interlin. in h.l.: «Voluntas hic de bonis tantum dicitur » (apud Lyranum, V, 28v). 5 Exod. 20, 16; Dcut. 5, 20. Glossa in­ terlin. in Exod. 20, 16: « Quod est crimen mendacii ct falsitatis» (apud Lyranum, I, 165r). * Glossa ordin. in Exod. 20, 16 (apud Lyran., I, 165a); ex August., Quaesi, in Heptat., II, φ 71 (PL 34, 622$; CSEL 28-11, 139s; CCL 33, 105). Num. 5: Verba Augustini, ex Glossa in Ps. 57, I (PL 191, 534 C). LIBER HI. DIST. XXXVIII. CAP. I. 213 DISTINCTIO XXXVIII Cap. 1 (144). 5 10 15 20 1. De triplici genere mendacii. — Augustinus, super Psalmum V *. Sciendum est tamen tria esse genera mendaciorum. «Sunt > enim mendacia quaedam pro salute vel commodo alicuius, non malitia, sed benignitate dicta: qualiter obstetrices - mentitae sunt » et Raab 3. — « Est et aliud mendacii genus, quod fit ioco, quod non fallit: scit enim cui dicitur, causa ioci dici. Et haec duo genera mendaciorum non sunt sine culpa, sed non cum magna. Perfectis vero non convenit mentiri, nec etiam pro temporali vita alicuius, ne pro corpore alterius animam suam occidant. Licet autem eis verum tacere, sed non falsum dicere: ut si quis non vult hominem ad mortem prodere, verum taceat, sed non falsum dicat ». — Tertium vero genus mendacii est, quod ex malignitate et duplicitate prodit, cunctis valde cavendum. 2. His videtur innui mendacia illa quae fiunt ioco vel pro salute alicuius, imperfectis esse venialia peccata; perfectis vero illud quod pro commodo alterius dicitur, esse damnabile. Quod etiam de mendacio ioci putari potest, praecipue si iteretur. 3. Quod mendacium obstetricum et Raab fuit veniale ♦. — Augusti­ nus, super Leviticum ♦. De mendacio autem obstetricum et Raab, quod 15 videtur innui trp. MRTX. 1 Num. 7 (PL 36, 85; CCL 38, 22); vide notam infra positam. 15-21. 2 Resp. Exod. 1, 3 Resp. los. 2, 3-6. Dist. XXXVIII. Cf. Ivo Carnutensis, Decretum, XII, De mendacio et periurio (PL 161, 779ss, 792ss); et eius Parwrmia, VIII, capp. 124-134 (PL 161, 1333ss); Hugo, De sacram., I, 12, 7 (PL 176, 356 D - 357 C); Summa sent., Ill, 5 (PL 176, 122 D -123 D); Gratianus, Decretum, C. 22, q. 2 (ed. Ae. Friedberg, I, 866-875). — Cap. 1, num. 1: Auctoritas Augustini, ex Glossa ord. in Ps. 5, 7 (cod. Laurent., Plut. XVII, 4, f. 4c; apud Lyranum, III, 93b); inde, quibusdam probabiliter adiunctis textui originali, in Glossa Magistri (PL 191, 98 A-D); cf. Proleg. ad tom. I, 59 *. — De verum tacendo, cf. A. M. Landgraf, Der ver/olgle Feind und das nichtgehaltene Vcrspredien in der Théologie der Friihscholastik, in Divus Thomas (Fr.), 22 (1944), 3-30. — Num. 3: Prima auctoritas Augustini, ex Glossa ord. in Levit. 19, 11 (apud Lyranum, I, 247b). Alia (et aliae quae infra inveniuntur) de Enchiridion, ex originali quod ad manum habuit Lombardus. Non negamus quod inspirante Gratiano Magister recurrit a Decreto ad originale, etiam infra. 214 LIBER III. DIST. XXXVIII. CAP. II. fuerit veniale, Augustinus tradit dicens1: «Forsitan sicut obste­ trices non remuneratae sunt quia mentitae sunt, sed quia infantes libera­ verunt, et propter hanc misericordiam veniale fuit peccatum, non tamen nullum: sic Raab liberata propter liberationem exploratorum, pro qua fuit veniale peccatum. Sed ne putet quisque in ceteris peccatis, si propter 5 liberationem hominum fiant, ita posse concedi veniam. Multa enim mala detestanda talem sequuntur errorem». — Augustinus in Enchiridion *: « Possumus 2 enim et furando alicui prodesse, si pauper cui datur sentit commodum, et dives cui tollitur non sentit incommodum. Ita et adul­ terando possumus, si aliqua, nisi ad hoc ei consentiatur, appareat 10 amando moritura; et si vixerit, poenitendo purganda: nec ideo pecca­ tum grave negabitur tale adulterium ». Cap. 2 (145). I. De octo generibus mendacii. Sciendum est etiam octo esse genera mendacii, ut Augusti n u s in libro De mendacio 3 tradit; quae dili- 15 gcnter notanda sunt, ut appareat quod mendacium sit veniale, et quod damnabile. « Primum capitale est mendacium longeque fugiendum, quod fit in doctrina religionis; ad quod nulla causa quisquam debet adduci. Secundum, quod tale est ut nulli prosit, sed obsit alicui. Tertium, quod ita prodest alteri, ut obsit alteri. Quartum, sola mentiendi fallendique 20 libidine, quod mirum mendacium est. Quintum, quod fit placendi cupi­ ditate de suaviloquio. His omnibus evitatis, sequitur sextum genus, quod et nulli obest et prodest alicui, ut si quis pecuniam alicuius iniuste tol­ lendam sciens ubi sit, nescire se mentiatur. Septimum, quod et nulli obest et prodest alicui, ut si quis, nolens hominem ad mortem quaesi- 25 tum prodere, mentiatur. Octavum, quod nulli obest, et ad hoc prodest ut ab immunditia corporali aliquem tueatur». 5 quisque) quisquam MV, corr. in quisquam O2T. 14 De octo gcn. (speciebus tlench.) mendacii BCX et elenchus capp., Quod sunt genera mendaciorum N, om. alii codd. 17 - 215,4 Primum... arbitretur om. M. 1 Quaesi. in Heptat., III, q. 68 (PL 34 , 708; CSEL 28-11, 296s; CCL 33, 22ls). 2 Cap. 22 (PL 40, 244; CCL 46, 62); partim in Decreto Gratiani, C. 22, q. 2, c. 4, § 2 (l, 868). 3 Cap, 14, n. 25 (PL 40, 505; CSEL 41. 444s). Cap. 2, num. 1: Ex Deado Gratiani, tam ex dicto eius ante cap. 8 quam exC.22, q. 2, c, 8 (869), quibusdam omissis. LIBER HI. DIST. XXXVIII. CAP. 111. ET IV. 215 2. « In his 1 autem tanto minus peccat quisque cum mentitur, quanto magis a primo recedit. Quisquis vero aliquod genus esse mendacii, quod peccatum non sit, putaverit, decipiet se ipsum turpiter, cum honestum esse deceptorem aliorum arbitretur ». — « Omne 2 ergo genus mendacii 5 summopere fuge », « quia 3 omne mendacium non est a Deo ». Cap. 3 (146). Quid sit mendacium. Hic videndum est quid sit mendacium et quid sit mentiri, deinde utrum omne mendacium sit peccatum et quare. — Augustinus in libro Contra mendacium *: «Mendacium est, ut ait A υ­ ιό g u s t i n u s 4, falsa significatio vocis cum intentione fallendi ». Ut ergo mendacium sit, necesse est ut falsum proferatur, et cum intentione fal­ lendi: «hoc5 enim malum est proprium mentientis, aliud habere clausum in pectore, aliud promptum in lingua ». Cap. 4 (147). 1. Quid sit mentiri *. Mentiri 6 vero est loqui contra hoc quod animo sentit quis, sive illud verum sit, sive non. Omnis ergo qui loquitur men­ dacium, mentitur, quia loquitur contra hoc quod animo sentit, id est voluntate fallendi; sed non omnis qui mentitur, mendacium dicit, quia quod verum est loquitur aliquando mentiendo, sicut e converso falsum dicendo 20 aliquando verax est. — Augustinus in Enchiridion ♦. Unde Augustiis 1 peccat quisque trp. RTVX. 2 esse mendacii trp. ABCN. 3 decipiet] deci­ pit ATV, corr. ex decipit R. 12-13 hoc... lingua om. M. 20 Rubrica om. RTV. 1 August., ibid., c. 21, n. 42 (PL 40, 516; CSEL 41, 464s). 2 Isidorus (sine ru­ brica), Synonyma de lamentatione animae peccatricis, II, n. 52 (PL 83, 857 C). 3 Cui attribuendum sit hoc dictum, non apparet. 4 Cap. 12, n. 26 (PL 40, 537; CSEL 41, 507). 5 August., Enchiridion, c. 18 (PL 40, 241; CCL 46, 58). 6 Haec descriptio Magistri quasi paraphrasis exstat Augustini, in Enchiridion, c. 22 (PL 40, 243; CCL 46, 62). Num. 2: Ex eodem canone Decreli, § 2 (870). Ultima autem verba ex c. 16 (872). Cap. 3: Cf. A. M. Landgraf, Definition und Siindhaftigkeit der Luge nach die Lehre der Friihscholaslik, in Zeitschri/t filr kath. Théologie, 63 (1939), 50-85, 157-180. — Definitio invenitur in Glossa in II Cor. 1, 17 (PL 192, 14 D), et in dicto Gratiani ad secundam partem C. 22, q. 2 (868). Cap. 4, num. 1: quasi omnia verba Augustini in Enchiridion inveniuntur etiam apud Gratiani Decretum, C. XXII, q. 2, c. 4, § 3 (868); Magister autem auctoritatem traxit, ut videtur, ex originali (ita etiam infra in sequentibus capitulis). 216 LIBER III. DIST. XXXVIII. CAP. V. nus1: « Nemo sane nientiens iudicandus est, qui dicit falsum quod putat verum, quia quantum in ipso est non fallit ipse, sed fallitur. Non igitur mendacii arguendus est, qui falsa incautius credit ac pro veris habet; potiusque e contrario ille mentitur, qui dicit verum quod putat falsum. Quantum enim ad animum eius attinet, non verum dicit, quia non quod 5 sentit dicit, quamvis verum inveniatur esse quod dicit. Nec ille liber est a mendacio, qui ore nesciens loquitur verum, sciens autem voluntate mentitur ». 2. Quaestio de ludaeo qui dicit Christum esse Deum *. Hic quaeri solet, si Judaeus dicat Christum esse Deum, cum non ita sentiat animo, 10 utrum loquatur mendacium. — Non est mendacium quod dicit, quia licet aliter teneat animo, verum est tamen quod dicit, et ideo non est mendacium; mentitur tamen illud quod verum est dicens. Cap. 5 (148). 1. Quod omne mendacium sit *peccatum . — Augustinus in Enchi- 15 ridion *. Quod vero omne mendacium sit peccatum, Augustinus insinuat 2: « Mihi, inquit, videtur omne mendacium esse peccatum, sed multum interesse quo animo et de quibus rebus quisque mentiatur. Non enim sic peccat qui consulendi, ut qui nocendi voluntate mentitur; nec tantum nocet qui viatorem mentiendo in diverso itinere mittit, quantum 2α qui viam vitae mendacio depravat ». 2. Quare omne mendacium sit peccatum ♦. « Porro 3 omne mendacium ideo dicendum est esse peccatum, quia hoc debet loqui homo quod animo gerit, sive illud verum sit, sive putetur et non sit. Verba enim ideo sunt instituta: non ut per ea homines invicem fallant, sed per ea in alterius 25 notitiam suas cogitationes ferant. Verbis ergo uti ad fallaciam, non ad quod sunt instituta, peccatum est ». 12 est tamen trp. BCLT. 18 Interesse] interest BCRVW. 15-16 Aug. In Ench. om. RVW. in Ench. om. BCN. 22 Quare) Quod CMT. 23 est om. BCMNT. I Cap. 18 (PL 40, 240; CCL 46, 58). J Ibid., c. 22 (243; 62). 2 Cap. 18 (PL 40, 240; CCL 46, 58). Num. 2: Quaestio oritur ex Summa sent., IV, 5 (PL 176, 123 B). Cap. 5, num. 1: Cf. Decretum, C. 22, q. 2, c. 12 (871). — Num. 2: ibid., c. 4, § 1 (867$). LIBER III. DIST. XXXVIII. CAP. VI. 217 3. Quod non Ideo mendacium non est peccatum quia prodest ♦. « Nec 1 ideo etiam ullum mendacium putandum est non esse peccatum, quia pos­ sumus alicui aliquando prodesse mentiendo: possumus enim, ut prae­ dictum est 2, et furando et adulterando prodesse ». 5 4. Quod non tantum tunc mendacium est quando laedit ♦. — Augu­ stinus, super Leviticum * : «Mendacium 3 quoque non tunc tantum esse possumus dicere, quando aliquis laeditur: cum enim a sciente dicitur fal­ sum, mendacium est, sive quis sive nemo laedatur». 5. Hic solvitur supraposita quaestio *4. Ecce ex his constat omne 10 mendacium esse peccatum. Non tamen de omni mendacio accipiendum est illud 5; Perdes omnes qui loquuntur mendacium; nec illud 6: Os quod mentitur, occidit animam. Nec omne mendacium isto praecepto prohiberi videtur, nec praemissa descriptione mendacium ioci includi. Cap. 6 (149). 1. Ubi cum periculo erratur vel non. — Augustinus in Enchiridion ♦. Illud etiam sciendum est, quod «in7 quibusdam rebus magno malo, in quibusdam parvo, in quibusdam nullo fallimur». « In 8 quibus rebus nihil interest ad capessendum Dei regnum, utrum credantur an non, vel utrum vera putentur an falsa, sive sint sive non: in his errare, id est aliud pro 20 alio putare, non arbitrandum est esse peccatum; vel si est, minimum atque levissimum». «Et9 sunt vera, quamvis non videantur, quae nisi credantur, ad vitam aeternam non potest perveniri ». 2. Quid sit *error . Et licet «error10 maxima cura cavendus sit, non modo in maioribus, sed etiam in minoribus rebus, nec nisi rerum ignorantia is 5-6 Aug. super Levit, om. RVW. Quis OT. 15 Aug. in Ench. om. RVW. 23 Quid] • Ibid., c. 22 (243s; 62). 2 Supra, Cap. I, in fine n. 3. 3 Id est, Quaesi, in Heptat., Ill, q. 68 (PL 34, 707; CSEL 28-11, 295; CCL 33, 221). 4 Posita in fine Dist. 37, c. 6, n. 2. 5 ps. 5, 7. 6 Sap. 1,11. 7 Cap. 19 (PL 40, 241; CCL 46, 59). 9 Ibid., c. 20 (242; 61). (239; 57); videsis etiam Lib. II, d. 22, c. 5 (tom. I, 446). 8 Ibid., c. 21 (PL 40, 243; CCL 46, 61). «° Ibid., c. 17 Num. 3: ibid., § 2 (868). — Num. 4: non videtur trahi de Glossa ord. in Levit. 19, 11 (apud Lyranum, I, 247a), nec ex originali Augustini; non invenitur in collectione Flori Lugdunensis. — Num. 5: Cf. dictum Gratiani ad C. 22, q. 2, c. 8 (869), quod in parte fons est huius numeri. Cap. 6, num. 1: Quaedam verba Augustini in Decreto, C. 22, q. 2, c. 6 (868-869). 218 LIBER III. DIST. XXXIX. CAP. I. ET Π. possit errari, non est tamen consequens ut continuo erret quisquis aliquid nescit, sed quisquis se existimat scire quod nescit: pro vero enim appro­ bat falsum, quod est erroris proprium. Verumtamen in qua re quisque erret, interest plurimum. Sunt enim quae nescire sit melius quam scire. Item nonnullis errare profuit aliquando, sed in via pedum, non in via 5 morum ». 3. De Jacob, sl mentitus *fuit . Solet quaeri de lacob, qui se dixit esse Esau 1, aliter animo sentiens, utrum mentitus sit. — De hoc Augu­ stinus2 ait: «lacob quod matre fecit auctore ut falleret patrem, si diligenter attendatur, videtur non esse mendacium, sed mysterium ». 10 Intendebat enim matri obedire, quae per Spiritum noverat mysterium. Et ideo, propter familiare consilium Spiritus Sancti quod mater acce­ perat, a mendacio excusatur lacob. DISTINCTIO XXXIX Cap. 1 (150). is De periurio. Nunc de periurio videamus. Periurium est mendacium iuramento firmatum. Cap. 2 (151). 1. An periurium sit quod non est mendacium *. — Hieronymus, super leremiam *. Hic quaeritur utrum sit periurium, ubi non est men- 20 dacium. Quod quibusdam videtur, ex auctoritate Hieronymi di­ centis «Advertendum est quod iusiurandum tres habeat comites: veri­ tatem, iudicium et iustitiam. Si ista defuerint, non erit iuramentum, sed 19-20 Hleron. super 1er. om. RVW. 1 Resp. Oen. 27, 19-24. 2 Contra mendacium, c. 10, n. 24 (PL 40, 533; CSEL 41, 499). ' In lerem. 4, 2 (PL 24 [18451, 706 A-B; CSEL 59, 51; CCL 74, 40). Num. 3: Quaestio ct solutio, ex Summa sent., IV, 5 (PL 176, 122 D - 123 A). Dist. XXXIX: Cf. Hugo, De saaam., 1, 12, 7 (PL 176, 357 C - 358 C); Summa sent., IV, 5 (PL 176, 123 D - 124 B); et M. David, Parjure et mensonge dans le Décret de Gratien, in Studla Gratiana 111, 1955, 117-141. — Cap. 1: Definitio, ex Summa sent., IV, 5 (PL 176, 123 D). — Cap. 2, Num. I: Auctoritas Hieronymi, ex Decreto, C. 22, q. 2, c. 2 (867); tres tamen legitur in dicto Gratiani post c. 23 ad finem q. 4 (882, lin. 2). UBER ΙΠ. DIST. XXXIX. CAP. III. 5 10 periurium ». Ubi autem falsum iuratur, veritas deest; si ergo falsum iuretur, etsi non sit ibi intentio fallendi, videtur esse periurium, quia deest veritas. 2. Quorundam opinio de hac re ♦. Quibusdam placet non esse per­ iurium ubi non est mendacium; et sicut dicitur aliquando falsum sine mendacio, ita iuratur falsum sine periurio. Falsum forte dixit Apostolus *1 cum se venturum ad Corinthios promisit, nec tamen, sicut ei imponeba­ tur 2( culpam mendacii contraxit, quia sic animo sentiebat. Et si iuramento illud confirmasset, non periurium incurrisset, quia quantum in ipso fuit, verum dixit; et si iurationem addidisset, quantum in se foret, verum iurasset, etsi aliter evenerit quam dixit. Ideo, sicut quis non est mendax nisi aliter sentiat animo quam dicit, sive ita sit sive non, ita videtur quibusdam neminem periurum constitui nisi aliter sentiat animo quam loquitur, sive ita sit sive non. Cap. 3 (152). 15 20 219 1. De triplici modo periuril. — Sententia verior ♦. Sed melius creditur et ille peierare qui falsum voluntate fallendi iurat, et qui falsum putans quod verum est iurat, et qui verum putans quod falsum est iurat. — Unde Augustinus3: « Homines falsum iurant vel cum fallunt, vel cum falluntur. Aut putat homo verum esse quod falsum est, et temere iurat; aut scit vel putat falsum esse, et tamen pro vero iurat, et nihilo­ minus cum scelere iurat. Distant autem ista periuria duo quae comme­ moravi. Fac illum iurare qui verum esse putat pro quo iurat: verum putat esse, et tamen falsum est; non ex animo iste periurat, sed fallitur: hoc pro vero habet quod falsum est, non pro falsa re sciens iurationem inter­ ponit. Da alium qui scit falsum esse et dicit verum esse, et iurat tamquam verum sit, quod scit falsum esse. Videtis quam ista detestanda sit belua. 11 evenerit] eveniret BC, corr. ex evenit in eveniret V. 16 Sententia verior om. LRVW. 18 et... iurat marg. TVV. 21 falsum esse frp.NTV. 2 Ab huiusmodi accusatione se purgat Apostolus, II Cor. 1, 15-23; cf. Glossa Magistri in h.l. (PL 192, 14 C). 3 De verbisApostoli insermone xxviii (rubr.); id est Sermo 180, c. 2, n. 2 (PL 38, 973). i Resp. I Cor. 16, 5. Num. 2: Fundatur, ut videtur, in dictum Gratiani post capitulum num. 1, ubi arguitur ex verbis Apostoli, et aliud post cap. 3 (ibid.). iam citatum m Cap. 3, num. I: Hic quodammodo arguitur contra conclusionem Gratiani, post eundem canonem 2. Auctoritas Augustini, ibidem in can. 3 (867). 220 LIBER III. DIST. XXXIX. CAP. III. Fac alium qui putat falsum esse, et iurat tamquam verum sit, et forte verum est. Verbi gratia, ut intelligatis: Pluit in illo loco ? interrogas hominem. Et dicit pluisse. Et tunc pluit ibi, sed putat non pluisse: per­ jurus est. Interest quemadmodum verbum procedat ex animo: ream linguam non facit nisi rea mens». — His evidenter traditur quod tripliciter peierat homo, ut supra diximus: dum vel sciens falsum iurat, vel putans falsum quod verum est iurat, vel existimans verum quod falsum est iurat. 2. Sed hoc extremum non videtur esse periurium; vel si periurium nominetur eo quod falsum iuratur, non videtur esse reus periurii qui sic iurat, quia non est mens eius rea, et ideo nec lingua. — Immo eius mens rea est, dum iurare praesumit quod perspicue verum non deprehendit. Non igitur omne periurium mendacium est, nec omnis qui peierat men­ titur; sed omnis mentiendo iurans peierat, et omnis qui falsum iurat, sive mentions sive non, peierat. 3. Quaestio. Cum vero quis iurat quod verum est, aestimans esse falsum, quaeritur quid sit ibi periurium. Ipsa enim significatio vocis vera est, quia verum nescienter loquitur. Non igitur ipsa significatio vel fal­ sum vel mendacium est, quia vera est; et quod verum est, periurium non videtur esse. — Solutio *. Ad hoc dicimus loqui sic, scilicet contra mentem sub attestatione iuramenti, esse periurium. Mentiri ergo adhibita iuratione periurium est. Periurium ergo est vel iurando loqui falsum cum intentione fallendi, vel iurando loqui falsum sine intentione fallendi, vel iurando loqui verum cum intentione fallendi. 4. Oppositio. Hic opponitur: Si omnis qui falsum iurat, peierat, tunc qui alicui promittit dare sub certo termino aliquid, quod tamen non faciet, ex quo iuravit, peieravit, quia falsum iuravit: non enim ita futu­ rum erat ut iuravit. — Determinatio *. Ad hoc dici potest quia non omnis qui iurat quod falsum est, ex quo iurat periurus est, sicut iste de quo agimus; sed ex quo propositum mutat vel terminum transgreditur, iuratio talis fit periurium. 3 tunc) cum add. ACOTt add. sed del. B. 7 existimans) estimans BCX. 11 mens cius trp. MRT. 16 Quaestio om. MRVW. aestimans) existimans LMR. 20 Solutio om TVW. hoc) quod MNTV. 21-22 Mentiri... est» om. M. 23 vel»... fallendi om. (horn.) MO. 27 faciet) facit BC, faciat X. 31 periurium) reatu add. BCNTVW. \um. 2: Cf dictum Gratiani post cap. 3 (867)· 5 10 15 20 25 30 LIBER III. DIST. XXXIX. CAP. IV. 22 i Cap. 4 (153). 5 10 15 20 1. An iuratio sit inalum. Si autem quaeritur utrum iurare sit malum, dicimus aliquando malum esse, aliquando non. Sponte enim et sine ne­ cessitate iurare, vel falsum iurare, peccatum grande est. Ex necessitate autem iurare, scilicet vel ad asserendam innocentiam, vel ad foedera pacis confirmanda, vel ad persuadendum auditoribus quod est eis utile, malum non est, quia necessarium. 2. Augustinus, De sermone Domini in monte ♦. Unde Augusti­ nus1: « luramentum faciendum est in necessariis, cum pigri sunt homines credere quod est eis utile. Iuratio non est bona, non tamen mala cum est necessaria », id est non est appetenda sicut bona, non tamen fugienda tamquam mala, cum est necessaria. 3. Augustinus, super Epistolam ad Galatas **: « Non 2 est enim contra praeceptum Dei iuratio; sed ita intelligitur Dominus prohibuisse a iuramento 3, ut quantum in ipso est, quisque non iuret: quod multi faciunt, in ore habentes iurationem tamquam magnum atque suave aliquid. Apo­ stolus enim novit praeceptum Domini, et tamen iuravit 4. Prohibemur ergo iurare cupiditate vel delectatione iurandi ». 4. Augustinus, De sermone Domini *. Quod ergo Christus ait in Evan­ gelio 5: Ego dico vobis non iurare omnino, « ita intelligitur praecepisse, ne quisquam sicut bonum appetat iuramentum, et assiduitate iurandi la­ batur in periurium ». Quod vero addidit 6; « Sit sermo vester, Est, est. 13 Rubrica om. RVW. 22 addidit] addit MRTWX, corr. interi, ex addit V. » Lib. I, c. 17, n. 51 (PL 34, 1255; CCL 35, 58). Deo, quia non mentior, n. 9 (PL 35, 2110). 2 In Gal. 1, 20: Ecce coram J Matth. 5, 34 (uti infra, in num. 4) * Verbi gr., Rom. 1, 9; I Cor. 15, 31; II Cor. 11, 31; Gal. 1, 30; Phil. 1, 8. 5 Matth. 5, 34; inde August., De serm. Domini in monte, I, c. 17, n. 51 (PL 34, 1255s; CCL 35, 58s). 6 Matth. 5, 37. Cap. 4, num. 1: Quaestio oritur ex dicto Gratiani ad initium C. 22, q. 1, ad 1 Partem (862); cf. etiam Glossa Magistri in 1 Cor. 15, 30 (PL 191, 1683 C).— Num. 2: Auctoritas Augu­ stini, ex Glossa ord. in Rom. 1, 9 (cod. I le; m lc; apud Lyranum, VI, 4c), inde in Glossa Ma­ gistri in h.l. (PL 191, 1318 C); cf. Gratianus, C. 22, q. 1, c. 5 (862). Glossa ad verba Aug., ex dicto Gratiani, ibid., pars III (864). — Num. 3: Ex Decreto, C. 22, q. 1, c. 2 (861). — Num. 4: concinnatur ex cap. 5 et 6, c. 2 in fine et c. 14 in fine (862 , 861, 864); sed «qui aliter non credit », ex Augustino (De sermone Domini in monte, loc. cit.) in Glossa in 1 Cor. 15,30 (PL 191, 1683 D); vide etiam dictum Gratiani, ibid., pars III (864). 222 LIBER HI. DIST. XXXIX. CAP. V. Non, non, bonum est et appetendum. Quod autem amplius est, a malo est, id est si iurare cogeris, scias de necessitate venire infirmitatis eorum qui­ bus aliquid suades. Quae infirmitas utique malum est, unde nos quotidie liberari precamur dicentes1: Libera nos a malo. Ideoque non dixit: Quod amplius est, malum est: tu enim non facis malum, qui bene uteris iura- 5 tione; sed a malo est: illius » « qui aliter non credit », id est ab infirmitate -, quae aliquando poena est, aliquando poena et culpa 3. «ibi ergo Dominus prohibuit malum, suasit bonum, induisit necessarium 4 ». Cap. 5 (154). 1. De iuramento quod fit per creaturas. Quaeritur etiam utrum liceat 10 iurare per creaturam. Quod non videtur, cum in Lege scriptum sit 5: Reddes autem Domino iuramenta tua, et Christus in Evangelio 6 praecipiat non iurare omnino, nec per caelum, nec per terram, nec per lerosolymam, nec per caput tuum. 2. Hieronymus, super *Matthaeum : «ludaeis7 quasi parvulis con- 15 cessum fuit iurare per Creatorem», et *(Augustinus :) «praeceptum ut 15 Rubrica om. RVW. 12 praecipiat] prcceperat M. preccpit V, in corr. X. Matth. 1 (PL 34, 6, 13. 2 1256; CCL 35, 59); iurare, id quo cogeris est ab 3 Cf. Lib. II, d. 36, c. 1 et quidem sub Rom. 1, 9 313, solutio Florum in parum quod scilicet (nn. est» 5 1-2). prohibet Lyranum, Quare forte pituli V, Auctoritas 22a); quaedam in verba autographo Quod Glossa ord. sub conflatur, forma Magister ut diversa Hieronymi hic ad (in Christi, nobis num. Matth. videtur, invenitur initium rubricam sequitur conficitur ex dicto in Matth. 5, 34-36 (22a). 22a). De sermone Domini in monte, ipsius Magistri 3), suadit 5, 33, bonum in ex parte passus collocaverit Gratiani Glossa ord. in Decreto, Augustino post quam cap. doctrinae in n. vel C. Au­ memorantis Ps. 49, 14: (PL 26 (1845], in Matth. 5, 33 22, q. 1, Redde 40 oportuisset 16, C. 22, q. 1 A; (apud c. 8 (863). attribuantur, nescimus, poni uti (n. 4), indulget praeceptum Cum votum voveris Domino Deo tuo, non tardabis reddere; Altissimo vota tua. * Matth. 5, 34-36. 1 In Matth. 5, 33 CCL 77, 32); de rubrica Augustini, vide alias notas infra. 2: V, a Sed adhuc non invenimus. Non habetur ap. Deut. 23, 31: Num. Lyranum, (apud De sermone Domini in monte), in Glossa unde transit in Summam Alex, de Hales, III, malum sunt Verba tuo, sed illius Haec ultima phrasis datur tanquam Augustini, alios Scholasticos. Dominus « Non (id est B; cod. z 6a); in malum nihil aliud videtur esse quam resumptio Unde necessarium 4 quae cuius infirmitate iurare cogeris · A malo est: 1, 9 (coi. 37-38); nec in originali Augustini supra. gustini, 1318 191, Matth. 5, 37: illius, infirmitate Idem in eodem (IV, 473b), et Rom. in (tom. 1,536s). rubrica: (PL Glossa ordin. « illius legit: ibidem August, nisi ad finem (865-866), et ca­ ex LIBER III. DIST. XXXIX. CAP. VI. ET VII. 223- 5 si iurare contingeret, nonnisi per Creatorem iurarent, non per creaturam *; quia « iurantes per angelos et elementa, creaturas venerabantur honore, et melius erat hoc exhiberi Deo quam creaturis». Infirmis ergo illud prohi­ buit; sanctis vero, qui in creaturis Creatorem venerabantur tantum, non prohibuit. Unde loseph per salutem Pharaonis iuravit i, Dei iudicium in eo veneratus, quo positus erat in infimis. Christus vero ita per creaturas iurare prohibuit, ne vel aliquid divinum in eis crederetur, pro quo reve­ rentia eis deberetur; vel ne per ea iurantes falsum, homines se iuramento non teneri putarent 2. 10 Cap. 6 (155). 15 Quae iuratio magis teneatur, an quae fit per Deum, an quae fit per Evangelia, vel per creaturas. Si autem quaeritur quis magis teneatur, an qui per Deum, an qui per Evangelium vel per creaturas iurat, dicimus: qui per Deum, quia per eum haec facta sunt. — loannes Chrysostomus ♦. Unde C h r y s o s t o m u s 3; « Si qua causa fuerit, modicum videtur facere qui iurat per Deum; qui vero per Evangelium, maius aliquid fe­ cisse videtur. Quibus dicendum est: Stulti ! Scripturae propter Deum sanctae sunt, non Deus propter Scripturas». Ita et creaturae factae sunt per Deum. 20 Cap. 7 (156). 1. Quid est dicere: Per Deum. Hic quaeritur quid sit dicere: ‘Per Deum iuro’. Hoc est testem adhibere Deum. Iuravit enim Apostolus di­ cens 4: Testis est milii Deus; ac si dixisset: Per Deum, ita est. — Augusti6 infnnis] infirmis V, corr. ex infirmis LNRT. 8 ea corr. in eas A\V. 11 te­ neatur OTVX, teneat alii. || fit... fit] sit... sit MOR. 14 facta] et sancta add. LAV, vel sancta add. marg. V. 15 Unde] I Ohannes add. CLNRV. 18 sanctae] facte ALMOX. || factae] sancte NRT. 19 per] propter LR, corr. ex propter A. 21 Deum] iuro add. /XV· 2 Glossa ordin. in Matth. 5, 34: « Vel caelum plus aliquid suspicabantur, vel per illud iurantes, non putabant sc iuramento teneri > (apud Lyranum,. V, 22a); ultima sententia est August., De serrn. Domini in monte, I, c. 17, n. 52 (PL 34, 1256; CCL 35, 59). 3 Pseudo-Chrysostornus, In Matth. opus imperf., hom. 44 (PO i Rcsp. Gen. 42, 15-16. 56,883). 4 Rom. I, 9; Phil. 1, 8. Cap. 6: Omnia cx Decreto Gratiani, ibid., ex dicto et c. 11 (863s). Conclusio est Magistri. Cap. 7: In parte dependet cx Glossa in Rom. 1, 9 (PL 191, 1318 A-B); sed ut apparet cx integra rubrica marginali in codicibus Sententiarum: In sermone de periurio qui sic incipit: Quisquis est pravi et perversi cordis (quae verba inveniuntur in medio sermonis 180 seu ser­ monis 28 De verbis Apostoli, c. 6, n. 6, PL 38,975), fons num. 1-2 et 4 forsitan invenitur in Pa- 224 LIBER III. DIST. XXXIX. VIH. CAP. nus in sermone de periurio *. Unde Augustinus*1: « Ridiculum est putare hoc ». « Si dicas ‘per Deuni’, iuras; si dicas ‘testis est Deus’, non iuras ? Quid est enim 'per Deum’, nisi ‘testis est Deus’ ? Aut quid est ‘testis est Deus’, nisi ‘per Deum’ ? Quid est autem iurare, nisi ius Deo reddere quando per Deum iuras ? ius scilicet veritatis, et non falsitatis ». 2. In sermone de *periurio . Item2*: « Ecce dico caritati vestrae: Et qui per lapidem iurat falsum periurus est », quia non lapidem, qui « non audit », sed eius Creatorem adhibet testem. Hoc est ergo iurare per quamlibet creaturam, scilicet Creatorem eius testem adhibere. 3. Augustinus, super Psalmum * : VII Est etiam «quoddam 3 genus iuramenti gravissimum, quod fit per exsecrationem, ut cum homo dicit: Si illud feci, illud patiar», vel illud contingat filiis meis. Secundum quem modum accipitur etiam interdum, cum aliquis iurando dicit: ‘per salutem meam’, vel ‘per filios meos’ et huiusmodi. Obligat enim haec Deo. 4. In sermone de periurio. Unde Augustinus4: « Cum quis ait 'per salutem meam’, salutem suam Deo obligat; cum dicit ‘per filios meos’, oppignerat eos Deo, ut hoc eveniat in caput eorum, quod exit de ore ipsius: si verum, verum; si falsum, falsum ». Et sicut per haec iurans aliquando haec Deo obligat, ita per Deum iurans, ipsum adhibet testem. In omni ergo iuratione, aut Deus testis adhibetur, aut creatura Deo obligatur et oppigneratur: ut hoc sit iurare, scilicet Deum testem adhibere, vel Deo aliquid oppignerare. 5 10 15 20 Cap. 8 (157). De illis qui iurant per falsos deos. Post haec quaeritur utrum fide eius utendum sit, qui per daemonia vel idola iuraverit. — De hoc A u- 25 10 Rubrica gnerare) CCL n. 13 Hoc... om. 18 haec) hoc LOW. RVW. adhibere add. seu rep. ex lin. 8-9 1 De serm. Domini in monte, I, 35, 58); cetera ex Sermone 1SO, (PL 38 , 978). ’ Num. c. 19 haec] hoc LO. ABCMOT, quod exp. (va-cat) 17, n. 51: · Ridiculum est hoc putare · c. 6, nn. 6-7 (PL 22 oppi­ 38, 975). 3 (PL 36, 99; CCL 38, 38). T. (PL 34, 1255; Sermo 180, c. 12, < Sermo 180, c. 6, n. 7 2 (PL 38, 975). normia Ivonis, VIII, cap. 115-116 (PL 161, 1332 B - 1333 A, ubi rubricas codicum mutilavit Decreto eiusdem, XII, cap. 34 (PL 161, 798 Λ), ubi rubrica diversa est; nec in Gratiani Decreto, C. 22, q. 5, c. 10 (885), ubi in parte habetur. — Num. 3: Ex Glossa in Ps. 7, 5 (PL 191, 113 A). cl. Editor M. de Vosmidian), non autem in Cap. 8: Quaestio eruitur ex dicto Gratiani ante C. 22, q. Augustini, quae hic contracte adaptantur. Idem cap. 788 C - tantum 1, c. 16 (865), ubi etiam verba Invenitur apud Ivonem, Decretum, 225 LIBER HI. DIST. XXXIX. CAP. IX. g u s t i n u s scribens Ad Publicolam 1 ait: « Te prius considerare volo utrum, si quispiam per deos falsos iuraverit et fidem non servaverit, non tibi videtur bis peccasse. Bis utique peccavit, quia et iuravit per quos non debuit, et contra pollicitam fecit fidem quod non debuit. Ideo5 que, qui utitur fide illius quem constat iurasse per deos falsos, et utitur non ad malum, sed ad bonum, non peccato illius se sociat quo per dae­ monia iuravit, sed bono pacto eius quo fidem servavit. Et sine dubita­ tione minus malum est per deos falsos iurare veraciter, quam per Deum verum fallaciter. Quanto enim per quod iuratur magis sanctum est, io tanto magis est poenale periurium ». Cap. 9 (158). 1. Quod iuramentum quo incaute iuratur non est observandum, vel votum, vel promissio iniuste facta. Nunc superest videre utrum omne iuramentum implendum sit. Si enim quis aliquid iuraverit contra fidem is et caritatem, «quod observatum peiorem vergat in exitum2», potius est mutandum quam adimplendum. — Ambrosius in libro I De officiis *. Unde Ambrosius·1: « Est contra officium nonnunquam, promissum solvere sacramentum, ut Herodes fecit 4 ». 2. Isidorus in Synonymis *. Item I s i d o r u s$: « In malis promissis 20 rescinde fidem; in turpi voto muta decretum. Quod incaute vovisti, non facias; impia est promissio, quae scelere adimpletur». — Isidorus in libro *. Sententiarum Idem 6; «Non est observandum sacramentum quo ma­ lum incaute promittitur, ut si quis adulterae perpetuam fidem cum ea permanendi polliceatur. Tolerabilius enim est non implere sacramentum, 25 quam permanere in stupro ». 5 utitur *] fide illius add. MOV, add. marg. L2. 10 est poenale trp. BCR. 12-13 vel... vel] nec... nec ABCV, nec... vel LNW. 19 Rubrica om. RVW. 20 non] ne BCW. 22 Idem] Item MRV. 24 enim est trp. LNRT Grat. 1 Epist. 47, n. 2 (PL 33, 184; CSEL 34-11, 130). 2 Verba sunt Bedac, ut infra ad initium num. 3. 3 Cap. 50, η. 254 (PL 16 [1845], 100 C - 101 A). 4 RCSp. Matth. 14. 7-11. s Lib. Il, n. 58 (PL 83, 858 C). » Lib. 11, c. 31, n. 9 (PL 83, 634 A). XII, 35; et Panorrnia, VIII, 117 (PL 161, 789 A-C, 1333 A-B); sed non immediate sequitur quod haec opera Magistro fontibus fuerint. Cap. 9: Rubrica trahitur, saltem in parte, ex illa Gratiani ad C. 22, q. 4, c. 6 (876), unde etiam auctoritates huius capituli, uti monstrant ad oculos tam earum rubricae quam textus. — Num. I: Ambrosius, ex Gratiani canone 2 (875). — Num. 2: Ex cc. 5 et 13 (876, 878). Lomb. II. 15 226 LIBER III. DIST. XXXIX. CAP. X. 3. Beda in Homilia XLIII *. Item Beda1: «Si quid nos incautius iurare contigerit, quod observatum peiorem vergat in exitum, libere illud salubriori consilio mutandum noverimus, ac magis instante necessitate peierandum esse nobis, quam pro vitando periurio in aliud crimen gravius esse divertendum. Denique iuravit David 2 per Deum occidere Nabal, 5 virum stultum; sed ad primam intercessionem Abigail, feminae prudentis, remisit minas, revocavit ensem in vaginam, nec aliquid culpae se tali periurio contraxisse doluit ». 4. Augustinus in sermone quodam *. Item Augustinus 3: « Quod David iuramentum per sanguinis effusionem non implevit, maior pietas io fuit. Iuravit David temere, sed non implevit jurationem maiori pietate ». — Ex his aliisque pluribus ostenditur quaedam juramenta non esse obser­ vanda. Et qui sic iurat, vehementer peccat; cum autem mutat, bene facit. Qui autem non mutat, dupliciter peccat, et quia iniuste iuravit, et quia facit quod non debet. 15 Cap. 10 (159). 1. Si est periurus, qui non facit quod incaute iuravit. Qui vero mutat, utrum periurus debeat dici, solet quaeri. Beda, supra 4, tale iura­ mentum vocavit periurium. — loannes etiam, apocrisarius orienta­ lium sedium, dixit5; «Sermo patris nostri Sophronii significat quod me- 20 lius est iurantem peierare, quam servare sacramentum in fractione san­ ctarum imaginum ». 2. Sed ‘periurium’ dicitur tale iuramentum non observatum, et ‘peierare’ qui non implet quia falsum iuravit, non quia inde reus sit, quod non observat, sed quia iuravit iniustum: ex quo reus est sicut ille 25 qui peierat. I (et 9) Rubr. om. RVW. 3 salubriori] saluberrimo AMO, cui add. interi, vel sa­ lubriori O. 4 esse] est BCX, corr. ex est R, om. ANTW Grot. 17 periurus qui] periurium quod MOT, sed corr. quod in qui O. quod] qui T. iuravit] iurat N et elench. capp. 21 peierare] periurare MNRTW. 1 Id est In Evang., 2 Resp. 1 Reg. 25,22-25. 3 Sell, loannes de II, hom. 20 3 (PL 94, 239 Senno 308, c. 2, n. 2 D-240 A; Jerusalem, in actione (seu sessione) quarta Concilii Concil., ed. regia (Paris. 1644), XVIIl, 392; ed. L B. Mansi. art. Jean de Jérusalem, in Diet, de théol. cath. Vlll, 765s. Num. 3: Ex Gratiam c. 6 (876, una cum lectione varianti cc. 3-4 Cap. in 4 (PL 38,14O8s). In ex hom. 23 II CCL 122, Supra, in c. 9, n. 3. Nicaeni (I oct. 785); XIII, 599; de quo cf. L. Petit, circa num. homiliae). — Num. 4: (876). 10. num. 1: Verba loannis, ex Deaeto Gratiani, 352). C. 22, q. 4, c. 1g (879). LIBER 111. DIST. XXXIX. CAP. XI. ET XII. 227 Cap. Il (160). De eo qui verborum calliditate iurat. — Isidorus in libro II Sententia­ rum *. Hoc etiam sciendum est, quod « quacumque 1 arte verborum quis iuret, Deus tamen, qui conscientiae testis est, ita hoc accipit, sicut ille 5 cui iuratur intelligit. Dupliciter autem reus fit, qui et nomen Dei in vanum assumit, et proximum in dolo capit ». Cap. 12 (161). 1. De illo qui cogit aliquem iurare. Quaeritur etiam si peccat, qui hominem iurare cogit. — Augustinus in sermone quodam *. De hoc A uio gust i nus ait « Qui exigit iurationem, multum interest si nescit illum iuraturum falsum, an scit. Si enim nescit, et ideo dicit ‘iura mihi’ ut fides ei sit, non est peccatum; tamen humana tentatio est λ Si vero scit eum fecisse, et cogit eum iurare, homicida est ». — Idem 4: « Qui pro­ vocat hominem ad iurationem et scit eum falsum iurare, vincit homici15 dam; quia homicida corpus occisurus est, ille animam, immo duas animas: et eius quem iurare provocavit, et suam ». 2. Ex concilio Aurelianensi 5; « Sancta synodus decrevit, nisi pro pace facienda, ut omnes fideles ieiuni ad sacramenta accedant ». 2 Isidorus... Sent. om. RVW. add. BCX. 9 Rubrica om. RVW. 5 Intelligit] Si sane Intelligit nota seu rubr. marg. i Cap. 31, n. 8 (PL 83, 634). 2 Sermo 180, c. ΙΟ, η. 11 (PL 38, 978). 3 Resp. I Cor. 10, 13. 4 Sermo 308, c. 4, n. 4 (PL 38, 1409). s Si rubricam sequimur et or­ dinem verborum, sumi videtur ex Decreto Ivonis, XII, c. 70 (PL 161, 797 D-798 A); sed aequo modo fons potest esse Decretum Burchardi Wormatiensis, XII, cap. 13 (PL 140, 878 C). Utrobique apparet quod verbo sacramenta iuramenta intelliguntur. Fontes antiquiores seu remotiores usque adhuc non invenimus. Cap. 11: Rubrica eadem est ac titulus Gratiani ad C. 22, q. 5, c. 9 (885), ubi et auctoritas Isidori; sed eadem ratione sumpta dici posset ex Panormia Ivonis, VIII, cap. 112 (PL 161, 1332 Λ). Cap. 12, num. 1: Prima auctoritas (praeter rubricam) sumitur etiam ad ipsa verba ex Decreto Gratiani, C. ΧΧ11, q. 5, c. 6 (884). Alia, ibid., c. 5 (883), quamquam hic pro esse iuraturum legitur iurare cum Ivone ut in Panormia, VIII, cap. 108 (PL 161, 1330 D). LIBER 228 111. DIST. CAP. XL. I. DISTINCTIO XL Cap. 1 (162). 1. De sexto praecepto et septimo. Sextum praeceptum est ·: Non desiderabis uxorem proximi tui. Septimum est: Non concupisces domum proximi tui, non servum, non ancillam etc. — Sed videtur praeceptum de non concupiscendis rebus proximi unum esse cum eo quo dicitur: Non furaberis; et praeceptum de non concupiscenda uxore unum esse cum eo quo dicitur: Non moechaberis. — Augustinus, super Exodum * : «Poterat 2 enim praeceptum non furandi in illa generalitate intelligi, ubi de non con­ cupiscenda re proximi praecipitur; et in eo quod dictum est, Non moechaberis, poterat illud intelligi: Non concupisces uxorem proximi tui. Sed in illis duobus praeceptis non moechandi et non furandi, ipsa opera notata sunt et prohibita; in his vero extremis ipsa concupiscentia ». Multum ergo differunt illa ab istis. Unde illi praecepto non moechandi fit superadditio in Evangelio \ ubi omnis concupiscentia moechandi prohibetur. 2. Quare Lex dicitur non comprimere animum, sed manum. Sed cum hic prohibetur concupiscentia alienae uxoris et alienae rei, quare dici­ tur Lex comprimere manum et non animum, Evangelium vero et manum et animum 4 ? — Solutio ♦. illud de Lege dicitur secundum caerimonialia, non secundum moralia. Vel quia in Lege non est generalis prohibitio omnis mortiferae concupiscentiae ut in Evangelio. 5 3 Rubrica AV, om. alii. 4 est om. MTVX. 8 Rubrica om. RVW. y super Exodum om. MT. IG Quare... manum] Questio A, Quare dicitur lex (om. C) compri­ mere manum et (om. B) non animum BCX. 19 Solutio om. COTVW. 21 Evan­ gelio] vel secundum eorum carnalem intclligcntiam add. marg. add. in ipso textu infra post Evangelio (229,7) BC. 1 Exod. 20, 17; Dcut. (PL 34, 621; CSEL 28-11, ordin. in Ps. 18, 8: 5, 21; Lex 2 Quaest. in Heptat., sequens. 3 103s). Rcsp. maxime, non XVII. 4. animas, animum f. 2id; apud (PL Lyranum, 191, 210 q. 71 < Voluntates, non modo ma­ III, Illa); id est voluntates, non solummodo cohibebat· II. ■* Glossa Matth. 5, 27-28. Lex Domini immaculata convertens animas.· In h.L: « Et nota quod ait manum et 137s; CCL 33, nus, ut Vetus· (cod. Laurent. PL Glossa ubi Lombardus, manus, ut Vetus D). Glossam ord. in Exodum (infra), cf. Hugo, De sacram., I. 12, 7 (PL 176, 358 C - 359 B); Summa sent., IV, 6 (PL 176, 124 B-D).— Auctoritas Augu­ stini. ex Glossa ord. in Ex. 20. 15 et 14, et interi, in Ex. 20. 17 (apud Lyranum, 1,164d et cr Dist. XL, Cap. Î65r). I. num. 1: Praeter io 15 20 LIBER III. DIST. XL. CAP. II. ET III. 229 Cap. 2 (163). Quae sit littera occidens. — Augustinus, De baptismo parvulorum. Si vero quaeritur quam dicat Apostolus1 litteram occidentem, « ea 2 certe est Decalogus. Qui non dicitur littera occidens eo quod mala sit Lex, 5 sed quia prohibens peccatum, auget concupiscentiam et addit praevari­ cationem, nisi liberet gratia »; quae gratia non sic abundabat in Lege ut in Evangelio. « Lex ergo bona est, et tamen occidit sine gratia, cum sit virtus peccati 3, quae iubet quod sine gratia impleri non potest ». Gratia autem deerat, et ideo littera occidens erat. Cap. 3 (164). 10 1. De Legis et Evangelii distantia. — *Augustinus . Distat autem Evangelii littera a Legis littera4: quia diversa sunt promissa, ibi terrena, hic caelestia promittit. Diversa etiam sacramenta, quia illa tantum signi­ ficabant, haec conferunt gratiam. Praecepta etiam diversa: quantum ad 15 caerimonialia, nam quantum ad moralia sunt eadem, sed plenius in Evan­ gelio continentur. 2. Audistis decem chordas psalterii 5 utrique sexui impositas: quae caritate tangendae sunt, ut vitiorum ferae occidantur. Explicit 6 abundabat] abundat LRV. bant LMOV, significant alii codd. liber tertius. 11 Augustinus om. MRVW. 13-14 significa­ 1 Resp. 11 Cor. 3, 6: Littera enim occidit. 2 Non obstante rubrica (ex errore Flori, coi. 453; idem error supra, in tomo i, p. 475, lin. 28), verba Augustini, hic valde abbreviata, trahuntur ex De spiritu et littera, c. 14, nn. 24 et 25 (PL 44, 215, 216; CSEL 60, 178s); deinde, in ultima parte, quae exstat in Glossa ordin. in II Cor. 3, 6 (cod. 1 79b; m 75c; apud Lyranum, VI, 64c), ex August., Episl. 145 (ad Anastasium), nn. 2-3 (PL33,593; CSEL 44,268). 3 Resp. I Cor. 15, 56. 4 Cf. August., Enarr. in Ps. 73, 1, n. 2 (PL 36, 930s; CCL 39, l005s). 5 De quo supra. Dist. 37, c. I, n. 1; resp. August., Sermo 9, c. 9, n. 13: · Tange easdem decem chordas, et feras occidas... Nam multa capita sunt sub istis capitibus. In singulis chordis non singulas bestias, sed greges interficis bestiarum. Sic ergo canticum no­ vum cum amore, non cum timore cantabis» (PL 38, 85; CCL 41, 132, 134). Cap. 2: Fundatur in Glossam in II Cor. 3, 6 (PL 192, 24). Cap. 3, num. I: ex Glossa in Hebr. 8, 6-7 (PL 192, 460 A); cf. etiam Glossa in Ps. 73, 1 (PL 191, 682 D), ubi abbreviatur Glossa media Oilberti Porretani in h.l. (apud D. Van den Eynde, L’oeuvre littéraire de Géroch de Reichersbvg, Rome 1957, 390s); et Hugo de S. Victore, De sacram., I, 12, 10 (PL 176, 364 A). INCIPIT LIBER QUARTUS De Doctrina Signorum His tractatis quae ad doctrinam rerum pertinent quibus fruendum est i, et quibus utendum est, et quae fruuntur et utuntur, ad doctrinam 5 signorum accedamus. DISTINCTIO I Capitulum Primum 1. Samaritanus enim, vulnerato appropians, curationi eius sacramen­ torum alligamenta adhibuit 2; quia contra peccati originalis et actualis io vulnera sacramentorum remedia Deus instituit. 2. De sacramentis, ubi quatuor prius consideranda sunt *. De quibus quatuor primo consideranda occurrunt: quid sit sacramentum, quare in­ stitutum, in quibus consistat et conficiatur, et quae sit distantia inter sacramenta veteris et novae Legis. 1 liber om. M. || quartus] de sacramentis add. RX, sententiarum add. W. 3 His] Transitus pracm. A, Incipit prologus quarti libri praem. T. 5 accedamus] Explicit prolo­ gus add. LT, Explicit liber tcrcius add. X. 9 peccati originalis trp. BCT. 11 Ru­ brica om. RVWX. 12 occurrunt] sunt CL, est B. i Cf. Lib. I, d. 1, c. 1, n. 3 (tom. I, 55), ubi distinguitur cum Augustino inter res (quae tractantur in Libris Ι-ΙΠ) et signa (de quibus hic in libro IV); dein, ibid., c. 2 (p. 56), ubi iterum distinguitur iuxta Augustinum inter res quibus fruendum est, illas nempe quae nos beatos faciunt, et illas quibus utendum est (mundum scilicet et in eo creata); tunc inter eas quae fruuntur et utuntur (nosmetipsos et angelos sanctos). Quae distinctio quodammodo singulis libris respondet. 2 Resp. Luc. 10, 33-34: Samaritanus autem... appropians, alligavit vulnera eius. Cap. 1, n. L Invenitur « sacramentorum alligamenta » iam in Glossa ordin. in Ps. 146, 3: Et alligat contritiones eorum (cod. Flor. Laurenz. Pl. XVI 1.4, f. 397a; apud Lyranum, III, 303b). Quod repetitur in Glossa Magistri in hunc locum (PL 191, 1274 D) unacum glossa Augustini, Enarrat, in Ps. 146, n. 8 (PL 37, 1903s; CCL 40, 2127). Reliqua, ex Summa sent., IV, I (PL 171, 1145 D; 176, 117 A). — Num. 2: In parte ex eodem loco Summae sent., et aequo modo ex Hugonis de S. Victore De sacramentis, 1, p. 9, c. I; et 1, 11,4 (PL 176, 317 B, 345 A). LIBER IV. DIST. I. CAP. II. 232 Cap. 2. Quid sit sacramentum. — Augustinus in libro X De civitate Dei > ♦: « Sacramentum est sacrae rei signum ». Dicitur tamen sacramentum etiam ‘sacrum secretum’ -, sicut dicitur sacramentum deitatis 3: ut sacramentum *· sit sacrum signans et sacrum signatum. Sed nunc agitur de sacramento secundum quod est signum. Item, sacramentum est invisibilis gratiae vi­ sibilis forma4. om. 3 etiam 1 Cap. 5: 47, 277). Cf. BCR. e sacramentum etiam id est sacra signa» cum 2 ad res occultum sacrum sacramenta pertinent, Augustinum; apud et est, est signum· (PL publicum non in appellantur» cf. tamen 216; (crucis) nes in Heptat., ubi est sibilis 33, CSEL 40-1, 452; CCL quod terrae ecclesia? sacramentum infixum (PL 33, est, 527; CSEL 44, 131). 14: «Quid est quod n. baptismi, sacrum [sacramentum Epist. 55 (ad lanuarium secretum sacramenti 11), praefigurat » n. 25: (PL 33, Et non abscondam a vobis sacramenta Dei·, et dispensatio sacramenti absconditi a sacculis in Deo. 4 Cf. Augustinus, Quaestio­ CSEL 34-11, Eph. 3, 9: 282; Enarr. in Ps. 103,3, CCL] eucharistiae · (PL 37, 138; CCL 40,1487); necnon et « Profundum 41, Contra advers. Legis ct Prophet., II, c. 9, n. 34: Auctor scii. Summae sent, (unde quaestio trahitur), IV, 1: «De mulieribus quaeritur quod remedium contra originale peccatum habebant. Respondetur: Fidem, oblationes et sa­ crificia » (PL 171, 1148 B; 176,119 C); forsitan ex Glossa ordin. in Gen. 17,23-27 (apud Lyran. I, 69a). 2 cap. 3 (PL 75, 635 B). 3 Resp. Gen. 17, 10-12. Cap. 8: Ad verba in fide parentum postea annotabit Petrus Manducator: « De parvulis... quaestio est: in fide quorum parentum salvabantur ante circumcisionem, id est, an in fide parentum de quibus secundum carnem nascebantur, an spiritualium, id est patriarcharum. Et non audivi super hoc Magistrum in certitudine dogmatizantem...» (cf. I. Brady, Peter Manducator and the oral Teachings of Peter Lombard, in Antonianum 41 [1966] 478). — Aucto­ ritas Gregorii, ex Glossa in Rom. 4, 12 (PL 191, 1372 B-C), ex Summa sent., IV, 1 (1147 C; 119 A). — Cap. 9 resumptio est Glossae in Rom. 4, 11-12 (PL 191, 1371 C- 1372 C), quae in multis pendet ad litteram de Summa sent., IV, 3 (PL 171, 1147 D - 1148 A; 176, 119 B-C); plura repetit Magister in Sermone 7, In Circumc. Domini (PL 171, 400 A). LIBER IV. DIST. I. CAP. IX. 238 est omnibus Hebraeis. Quae fiebat secundum Legem i octava die, lapideo cultro, in carne praeputii. 2. Quare data circumcisio ♦. Data autem fuit circumcisio pluribus de causis: scilicet (Strabus * 2;) « ut per obedientiam mandati Abraham placeret Deo, cui per praevaricationem Adam displicuerat ». Data etiam fuit (Augustinus * 3;) e in signum magnae fidei Abrahae, qui credidit se habiturum filium, in quo fieret benedictio omnium ». Deinde « ut hoc signo a ceteris nationibus discerneretur populus ille ». 3. Quare in carne *praeputii . In carne vero praeputii ideo iussa est fieri circumcisio, quia in remedium instituta est originalis peccati, quod a parentibus trahimus per concupiscentiam, quae in parte illa magis do­ minatur. Et «quia 4 in parte illa culpam inobedientiae primus homo sensit, decuit ut ibi signum obedientiae acciperet ». 4. Quare die octavo et petrino cultro ♦. Fiebat autem octava die, petrino cultro, quia et in resurrectione communi, octava aetate futura, per petram Christum 5 omnis ab electis abscidetur corruptio; et per Chri­ sti resurrectionem, octava die factam, circumciditur a peccatis anima cuiusque in eum credentis 6. Duae igitur res sunt illius sacramenti. 5. Quare per baptismum mutata *sit . Ideo autem mutata est cir­ cumcisio per baptismum, quia sacramentum baptismi et communius est et perfectius, quia pleniori gratia accumulatum. Ibi enim peccata solum dimittebantur, sed nec gratia ad bene operandum adiutrix, nec virtu­ tum possessio vel augmentum ibi praestabatur, ut in baptismo, ubi non modo abolentur peccata, sed etiam gratia adiutrix confertur et virtutes augentur. Unde aqua refectionis dicitur7, quae aridos fecundat, et iam fructificantes ampliori ubertate donat. Quia quantumcumque per fidem I octava] om. cumcisio octavo septima M. 3 primus] 12 datai] fuit prius AOTWX, Rom. 4, Amb. editione 17, 11-12; pscudo-Remigio slastcr, in (PL et Altiss. 10-11 (PL inveniuntur 191, 21, in 2 Glossa ordin. 4. 17 (1845], 84 margine (amiserant - Ed.] h.l. B-C; codicum 4 Glossa ordin. 1371 C). Petra autem erat Christus. suscitavit le sum Christum. amiserint in (Strabo?) 10, 4: 20 cir­ 10 14 15 octava) et Resp. anima (PL 131, 88 CSEL 81-1, August., Enarr. in Ps. 22. n. 2 J 134-137). Magistri in 17, 11 10-11 C). Glossae Gen. 17, Lyran. I, (apud Potius Nomina (x, f. 25d; z, f. (1,68c). s Ambro- tam Aug. 14c) et Resp. in I Cor. Reputabitur credentibus in cum, qui Glossa interi.: «reficiuntur qui vires Cf. Rom. 4, 24: 6 7 Gen. in Ps. 22,2, ariditate ubi peccatorum ran. Ill, 117r, cod. Laurent. XV1I.4, f. 26v); P. Lombardi 168 B; add. BCNRVX. quod corr. O. 10 CMRTV. ex quam ANT, BCRVWXz. 1 Cf. Gen. 68c); octavo 5 (PL 36, 182; CCL sterilis fecundatur Glossa 38, 134), et in h.l. (PL 191, Cassiodoro in (apud Ly­ 242 D); h.l. ex (PL 70, CCL 97, 210). —— 25 LIBER IV. DIST. H. CAP. I. 239 et caritatem ante habitam aliquis iustus ad baptismum accedit, uberio­ rem ibi recipit gratiam; sed non ita in circumcisione. Unde Abrahae, per fidem iam justificato, signaculum tantum fuit 1; nihil ei intus contulit. Cap. 10. De parvulis defunctis ante diem octavum. Si vero quaeritur de par­ vulis qui ante diem octavum moriebantur, antequam non fiebat circumci­ sio ex Lege 2, utrum salvarentur vel non, idem potest responderi quod sentitur de parvulis ante baptismum defunctis: quos perire constat 3. — Beda *. Unde Beda4: « Qui nunc per Evangelium terribiliter et salubriter clamat 5; Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non intrabit in regnum Dei, ipse dudum clamat per suam Legem 6: Anima cuius praeputii caro circumcisa non fuerit, peribit de populo suo, quia pa­ ctum meum irritum fecit ». — Forte tamen sub Lege, ingruente necessi­ tate mortis, ante octavum diem circumcidebant sine peccato filios, sicut modo in Ecclesia fit de baptismo. DISTINCTIO 11 Cap. 1 (11). 1. De sacramentis novae Legis. Iam ad sacramenta novae Legis ac­ cedamus: quae sunt baptismus, confirmatio, panis benedictionis, id est eucharistia, poenitentia, unctio extrema, ordo, coniugium. Quorum alia 6 antequam] ante quern A\V, corr. in quem O. 11 intrabit) potest intrare BCRTV, potest introire M Summa sent. Dei] celorum BC, et add. M. 11 clamat] clamabat BCNV. 18 sacramentis] sacramento AMOVX. 19 benedictionis] benedictio BCMNX, quod corr. interi. N. • Resp. Rom. 4, 11: Et signum accepit circumcisionis, signaculum iustitiac fidei. Cf. Glossa Magistri in h.l.: « iustitiae signum iam habitae. Non ergo circumcisio aliquid magnae dignitatis habebat, sed signum erat ei tantum» (PL 191, 1371 A), ex Ambrosiastro in h.l. (PL 17, 84 B-C; CSEL 81-1, 134-137). c. 4, nn. 12-13. 5 Ioan. 3, 5. 2 Cf. Gen. 17, 12. 3 Cf. infra, Dist. 4, 4 In Evang., 1, hom. 10 (PL 94 , 54 C) seu horn. 11 (CCL 122, 74). 6 Gen. 17, 14. Cap. 10. Quaestio ponitur in Summa sent., IV, 1 (PL 171, 1148 B; 176, 119 C-D), ubi •etiam auctoritas Bedae, sine titulo operis. Dist. 11, c. 1, n. 1. Quoad historiam huius septenarii, cf. B. Geyer, Die Siebenzahl der 240 LIBER IV. DIST. CAP. II. II. remedium contra peccatum praebent et gratiam adiutricem conferunt, ut baptismus; alia in remedium tantum sunt, ut coniugium; alia gratia et virtute nos fulciunt, ut eucharistia et ordo. 2. Quare mox post casum non fuerunt instituta *. Si vero quaeritur quare non fuerint haec sacramenta instituta mox post hominis lapsum 5 cum in his sit iustitia et salus, dicimus non ante adventum Christi, qui gratiam attulit 1, gratiae sacramenta fuisse danda, quae ex ipsius morte et passione virtutem sortita sunt. Christus autem venire noluit antequam homo de lege naturali et scripta convinceretur quod neutra iuvare posset. 3. Quod sacramentum coniugii fuit ante peccatum *. Fuit tamen con- 10 iugium ante peccatum institutum, non utique propter remedium, sed ad sacramentum et ad officium. Post peccatum vero fuit in remedium contra carnalis concupiscentiae corruptelam. De quo suo loco tractabimus 2. Cap. 2 (12). 1. De baptismo. Nunc vero de baptismi sacramento videamus, quod 15 inter novae gratiae sacramenta primum est. 2. De baptismo loannis *. Baptismum Christi loanncs suo baptismo praenuntiavit. Qui primus baptizasse legitur 3, sed in aqua, non in Spi­ ritu, sicut ipse ait·»: Ego baptizo vos in aqua in poenitentiam. Sola enim corpora abluebat, a peccatis vero non mundabat. 20 1 remedium] remedia NR. peccatum] peccata CNV. 4 post] hominis add. BCX. || casum) homini» add. NV. fuerunt) sint BCX. 10-11 coniugium) et add. \VX, etiam add. BLRT. 13 suo loco trp. BCMR. 17 Rubrica, om. RTVW. loan. I, 17: 1 3 « In loan. Matheo » 1, 25. Gratia d veritas per lesum Christum facta est. (rubrica 4 In Matth. Glossa ordin.: «Tantum 14a); cf. etiam Glossa ordin. quibusdam codd.) 3, 5-11; cf. 3, 11; corpora Glossa interi, lavo, qui in h.I.: etiam in aqua: peccata solvere 2 Infra scii., in Dist. 26. Marc. 1, 4-8; «tantum, non nequeo» (apud Luc. 3, 3-16; Spiritu»; Lyran. V, 14v et ct in Luc. 3,16: « aqua non Spiritu baptizat » (f. 134c). Sakramente m Hirer historischciËEntwicklung, in Théologie und Glaube 10 (1918) 325-348; E. Dham>, Quelques anciennes formules septénaires des saaements, in Rev. Hist. Eccl. 26 (1930) 574-608, 916-950; 27 (1931) 5-26; I I. Wcisweiler, Maître Simon et son groupe · De sacramentis · (Spicii, sacrum Lovan. 17). LXXV-LXXX; D. Van den Eyndc, Les définitions, 44s; J. de Ghellinck, Le mouvement théol., 537-47; A Michel, Sacrements, in DThC X1V-1, 545-51. — Num. 2. Eadem quaestio in Summa sent., IV, I (PL 171, 1147 B; 176, 118C). — Num 3: Texitur ex verbis Hugonls, De sacram., 1, 8, 12-13 (PL 176, 314 A-C). — Cap. 2 fundatur usque ad verba In Summam sent., V, 1 (PL 176, 127 A; lam desinit textus in PL 171). 241 UBER IV. DIST. II. CAP. I1I.-V. Cap. 3 (13). 5 De differentia baptismi Christi et loannis *. Baptismus loannis erat in poenitentiam, non in remissionem; baptismus vero Christi in remissio­ nem L Quia loannes baptizans, homines ad poenitentiam vocabat; et quos baptizabat, poenitere docebat 2, secundum illud 3: Veniebant ad Ioannem in Iordanem, confitentes peccata sua. Sed in baptismo loannis non dabatur peccatorum remissio; quae data est in Christi baptismo. Cap. 4 (14). 10 15 1. Quid utilitatis habuit baptismus loannis. Ad quid ergo utilis erat baptismus loannis ? Quia homines usu baptizandi praeparabat ad baptis­ mum Christi. 2. Quare dictus baptismus loannis ♦. Sed quaeritur quare dictus est loannis baptismus, sicut Veritas dicit4: Baptismus loannis unde est? Quia ibi loannis operatio visibilis tantum erat exterius lavantis, non in­ visibilis gratia Dei interius operantis. Sed tamen et illa loannis operatio a Deo erat et baptismus ille a Deo erat, non ab homine; sed hominis dictus est, quia nihil ibi gerebatur, quod non ageret homo. Cap. 5 (15). 20 Si vere fuit sacramentum baptismus ille ♦. Si vero quaeritur an sacra­ mentum fuerit, satis potest concedi, ex eo sensu quo legalia signa dicun2 Rubrica om. TVW. 6 baptismo loannis trp. BCLRTX. 9 habuit) habet OT, haberet R. 12 Rubrica orn. AVW. || dictus') est add. BCLRX. quaeritur om. BCLRTV, add. marg. W. 13 loannis baptismus trp. BCO. 20 satis potest trp. BCRTX. * Glossa ordin. in Matth. 3, 11: remissionem» (apud poenitere » « docendo baptizabantur, ·» Matth. Matth. 3, in poenitentiam: Lyran. V, 14v). J Mixtim ex loan. 3, 23: Et veniebant et 6: Et baptizabantur ab eo in Iordane, confitentes peccata sua. V, 14c). 3-4: Cf. Summa sent., 176,451 C-D); plura apud J. Théologie, Cap. et (apud 5: baptizo in poenitentiam, ille in Matth. 3, 11: 21, 25. Cap. (PL Lyran. Fortior me est: « Quia ego 2 Glossa interi, in in Negat Lomb. II ibid, De sacram., II, 6, 6 Zur Deutung der Joltanncslaufe in der mittelall. (unde quaedam verba) et Hugo, Ktirzinger, Aus der Geisteswell des Miltelalters Magister Simon, Tract, de sacram., (ΒΟΡΤΜΛ, et auctor Supplbd II 1-2 , 954-73). — Tract, de septem sacram. Ec16 242 LIBER IV. DIST. 11. CAP. VI. tur sacramenta L Signabat enim baptismus loannis rem sacram, scilicet baptismum Christi, qui non tantum est poenitentiae, sed et remissionis peccatorum. Cap. 6 (16). 1. De forma baptismi loannis et de baptizatis ab eo. Hic considéraitdum est si baptizati a ioanne iterum baptizati sint baptismo Christi, et qua forma verborum usus sit Joannes. 2. Illi qui baptizati sunt a Ioanne nescientes Spiritum Sanctum esse, ac spem ponentes in illius baptismo, postea baptizati sunt baptismo Christi 2. — Baptismus autem loannis in nomine Venturi tradebatur 3. — Hieronymus *. Unde Hieronymus, Super loel 4; « Qui dicit se in Christum credere, et non credit in Spiritum Sanctum, nondum habet claros oculos. Unde baptizati a Ioanne in nomine Venturi, id est Domini lesu, quia dixerunt 5: Sed neque si Spiritus Sanctus est audivimus, iterum baptizantur, immo verum baptisma accipiunt ». 3. Illi vero qui spem non posuerunt in baptismo loannis, et Patrem et Filium et Spiritum Sanctum credebant, non post baptizati fuerunt; sed impositione manuum ab Apostolis super eos facta, Spiritum Sanctum receperunt. Alii vero, qui non ita credebant, baptizati sunt baptismo Christi, ut praedictum est. — Hieronymus in Epistola de unius uxoris viro *. Unde H i e rony nius^; « Qui Spiritum Sanctum nesciebant 2 et] etiam BCRX. 15 baptizantur) baptizabantur V, corr. in baptizabantur MT. accipiunt] accipiebant W, acceperunt V. 17 post) postea A, om. O, add. interi. N, add. mg. R. 1 Cf. supra, Dist. 1, c. 4, nn. 1 2 et 3. Resp. Act. 19, 2-6. 3 Act. 19, 4: loannes baptizavlt baptismo poenitentiae populum, dicens: In eum qui venturus esset post ipsum, ut crederent, hoc est, in lesum. « Glossa ordin. in loel 2, 28: Effundam spiritum meum (apud Lyran. IV, 335c), ex Hieron. in h.l. (PL 25 [1845], 976 A-B). 5 Act. 19, 2. 6 Epist. 69 (ad Oceanum), n. 6 (PL 22 [1859], 660; CSEL 54, 691). clesiae 6, 6: (ed. H. Weiswciler, «Sacramentum ergo in Magister Simon..., utrobique quantum 15, ad et 83); formam asserit Hugo, exteriorem idem De sacram., fuit» (PL II, 176, 451 D). Cap. 6, 127 B - 128 A, nn. 1-2, unde et in auctoritas prima Hieron. parte In n. 3, dependet de Summa sent., V, num. 3). Sententia Magistri proposita 1 (PL ad 176, initium Nondum enim in quemquam illorum ventral [Spiritus sanctus], sed baptizati tantum erant in nomine lesu. Tunc imponebant manus super illos, et accipiebant Spiritum sanctum. Unde « hic Magister non tenetur » (cod. W, 223c). n. 3 falsae innititur interpretationi Act. Ap. 8, — Verba Ambrosii ex originali, ut videtur 16-17: (cf. etiam tom. I, 576, 21-31). 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. III. CAP. I. 243 5 cum baptismum a Ioanne acceperunt, iterum baptizati sunt, ne quis ex Judaeis vel Gentibus putaret aquam sine Spiritu Sancto ad salutem posse sufficere ». — In libro De Spiritu Sancto *. De hoc etiam Ambrosius*1II : « Quidam negaverunt se scire Spiritum Sanctum, cum baptizatos se di­ cerent loannis baptismo 2, qui in advenientis lesu, non in suo baptizavit nomine. Isti ergo, quia nec in Christi nomine, nec cum fide Spiritus Sancti baptizati fuerant, non potuerunt accipere baptismi sacramentum. Bapti­ zati sunt igitur in nomine Christi. Nec iteratum est in his baptisma, sed novatum ». 10 DISTINCTIO III Cap. 1 (17). 15 20 1. Quid sit baptisma. Post haec videndum est quid sit baptismus, et quae sit forma, et quando institutus, et causa institutionis. 2. Baptismus dicitur tinctio, id est ablutio corporis exterior, facta sub forma verborum praescripta. Si enim fiat ablutio sine verbo, non est ibi sacramentum; sed accedente verbo ad elementum, fit sacramentum: non utique ipsum elementum fit sacramentum, sed ablutio facta in ele­ mento. — Super loannem *. Unde Augustinus3: « Verbo baptisma consecratur. Detrahe verbum, et quid est aqua nisi aqua? Accedit ver­ bum ad elementum, et fit sacramentum. Unde est haec tanta virtus aquae, ut corpus tangat et cor abluat, nisi faciente verbo? Non quia dicitur, sed quia creditur. Nam et in ipso verbo aliud est sonus transiens, aliud est virtus manens». — In duobus ergo consistit sacramentum baptismi, sci­ 5 in· om. ANTWX, add. interi. LO. 9 novatum] innovatum MVX. 12 bap­ tisma] baptismus BCRV. 14 tinctio] unctio ANR. 23 manens] immanens ALTW. 1 Lib. 1, c. 3, nn. 41-42 (PL 16(1845], 713 A-B; CSEL 79, 31s). 3 Tract. 80, η. 3 (PL 35, 1840; CCL 36, 529). 2 Act. 19,2. Dist. III. Cf. J. Bellamy, Baptême dans l’Église latine depuis le VIIIe siècle, in DThC II (Paris 1910), 83-88. — Cap. 1, π. I: Quasi eaedem quaestiones (ordine quidem diverso) in Summa sent., V, 2 (PL 176, 128 A). — Num. 2: Hac definitione (quae iam Summae sent. erat, V, 4, 129 C-D) Magister quodammodo sese opponit Hugoni de S. Victore, qui sacramen­ tum in aqua posuerat sanctificate per Verbum Dei, non in actione ablutionis (De sacram. II, 6, 2; PL 176, 443 A-C). Cf. N. M. Hiring, Signum und Signaculum..., in Schol. 31 (1956) 188. Auctoritas Augustini ex Glossa Lombardi in Rom. 10, 8 (PL 191, 1475 C), ex Floro in h.l. (199). 244 LIBER IV. DIST. III. CAP. II. licet verbo et elemento. Ergo, etsi alia desint, quae ad decorem sacramenti instituta sunt, non ideo minus est verum sacramentum et sanctum, si verbum sit ibi et elementum. 3. Quod in hoc et in aliis sacramentis quaedam fiunt ad decorem, quaedam ad necessitatem *. Nam et in hoc sacramento et in aliis quae- 5 dam solent fieri ad decorem et honestatem sacramenti, quaedam ad sub­ stantiam et causam sacramenti pertinentia. De substantia huius sacra­ menti sunt verbum et elementum; cetera ad solemnitatem eius pertinent. Cap. 2 (18). De forma baptismi. Sed quod est illud verbum, quo accedente ad io elementum, fit sacramentum? — Veritas te docet, quae huius sacramenti formam tradens ait discipulis 1; Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Invocatio ergo Trinitatis verbum dicitur quo baptisma consecratur; et haec est forma verborum sub qua traditur baptismus. — Zacharias *. Unde Bonifacio episcopo Z a c h a- is r i a s Papa 2; « Firmissime praeceptum est in synodo Anglorum, ut quicumquc sine invocatione Trinitatis mersus fuisset, quod sacramentum regenerationis non haberet. Quod omnino verum est, quod si mersus in baptismi fonte quis fuerit sine invocatione Trinitatis, perfectus Christia­ nus non est, nisi in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti fuerit 20 baptizat iis ».1 1 desint] desunt ABCMOX. 4 Rubrica om. VW. || hoc] sacramento add. BCX. 5 quaedam ad necessitatem om. MT. necessitatem] quaedam ad substantiam ct cau­ sam pertinentia sacramenti add. BCX. || et» om. [post Nam] ANOV. 15 Unde] ct add. CLOR. Bonifacio episcopo trp. post Papa V, om. LRTW, rubrica marg. tantum BCX. 16 ut om. BCLTW, interi. R. i 2 Epist. //, ad Bonifacium Moguntinum arc/iiep. Matth. 28,29. (PL 89, 943 D). Summa sent., V, 4 (129 D). Cap. 2. De quaestione utrum Baptizo te pertineat ad formam baptismi, cf. A. Landgraf, Die Ansicht der Frühscholastik von der Zugehdrigkeit des Baptizo te zur Tauflorm, in Schol. 17 (1942) 412-427, 531-355; vel sub titulo Die Frage der Zugehdrigkeit des Baptizo te zur Form der Tauft, in Dogmengeschichte 111-2 , 47-86, praesertim 47-56. — Cf. Hugo, De sacram., II, 6,2 (PL 176, 443 B, 445 D); necnon et Summa sent., V, 3 (PL 176,129 A-C). Verba Zachariae, ex Deaeto Gratiani, de consecr. d. 4, c. 83 (1389). Num. 3 dependet a LIBER IV. DIST. III. CAP. III. ET IV 245 Cap. 3 (19). Quod Apostoli in nomine Christi baptizaverunt *. Legitur tamen in Actibus Apostolorum ' Apostolos baptizasse in nomine Christi. Sed in hoc nomine, ut exponit A m b r o s i u s 2, tota Trinitas intelligitur: « In5 telligitur enim, cum Christum dicis, et Pater a quo unctus est, et ipse qui unctus est, ct Spiritus Sanctus per quem unctus est». — Nicolaus *. Unde Nicolaus Papa ad consulta Bulgarorum 3; « A quodam ludaeo multos baptizatos asseritis, et quid inde agendum sit consulitis. Hi pro­ fecto, si in nomine sanctae Trinitatis, vel in nomine Christi, sicut in Actiio bus Apostolorum legimus, baptizentur, baptizati sunt. Unum enim idemque est, ut sanctus exponit Ambrosius». Cap. 4 (20). 1. Si in nomine Patris tantum vel Spiritus possit tradi baptismus. Hic quaeritur an baptismus esset verus, si diceretur in nomine Patris 15 tantum vel Spiritus Sancti, ut cum dicitur in nomine Christi. — A mbrosius videtur dicere quod, si fide mysterium Trinitatis teneatur, et una persona tantum nominetur, plenum esse sacramentum; et e con­ verso, si tres nominentur, et non recte de aliquo illorum sentiatur, vacuum fieri mysterium. (Ambrosius in I libro De Spiritu Sancto *.) Ait enim 2 Rubrica om. RVW. || in’ interi. L, om. MT. nomine Christi trp. ABC elenchus capp. 7 ad consulta Bulg. om. LTW, in rubrica mg. tantum BC, add. interi. R’. 11 exponit Ambrosius trp. BMN. 13 Spiritus] sancti add. BCLNRVW elench. capp. 19 Ru­ brica om. RVW. U primo (I) om. ANX. 1 Cf. Act. 8, 12: In nomine lesu Christi baptizabantur; 19, 5: Baptizati sunt in nomine Domini lesu. Cf. etiam 2,38: Baptizetur unusquisque vestrum in nomine lesu Christi. 2 De Spiritu Sancto, I, c. 3, n. 44 (PL 16 [1845], 715 A; CSEL 79, 33). > Nicolaus I, Epist. et decreta, c. 104 (PL 119, 1014 D; ex I. Mansi 15,432 C-D; cf. DS 646). Cap. 3. Prima pars, cum auctoritate Ambrosii, sumitur quasi ad litteram de Summa sent., V, 3 (PL 176, 129 A-B). Altera, ex Deaeto Gratiani, de consccr. d. 4, c. 24 (1368); cf. DS, n. 646. — Cap. 4. Quaestio suscitatur tam a Hugone, De sacram., II, 6, 2 (PL 176, 446 A) quam ab auctore Summae sent., V, 3 (129 B). Responsio seu verba Ambrosii (in nn. 1-2), ex eodem capitulo Hugonis sumuntur (446 B et D, 447 A-B); strictura vero (in n. 3) fundatur in verba eiusdem (447 C); ita etiam determinatio Magistri in nurn. 4. Conclusio (n. 5) propria Magistri est. 246 LIBER IV. DIST. III. CAP. IV. sic ·: « Ubi non est plenum baptismi sacramentum, nec principium, nec species aliqua baptismi aestimatur. Plenum autem est, si Patrem et Fi­ lium et Spiritum Sanctum fatearis. Si unum neges, totum subrues. Et sicut si unum in sermone comprehendas, vel Patrem, vel Filium, vel Spi­ ritum Sanctum, fide autem nec Patrem, nec Filium, nec Spiritum Sanctum abneges, plenum est fidei sacramentum; (Nota! *) ita etiam licet Patrem et Filium et Spiritum Sanctum dicas, et Patris vel Filii vel Spiritus Sancti minuas potestatem, vacuum est omne mysterium. Cum dicitur in no­ mine Christi, per unitatem nominis impletum est mysterium; nec a Christi baptismate Spiritus separatur, quia Christus baptizavit in Spiritu » 2. 2. Quaestio Ambrosii *. « Nunc 3 consideremus utrum sicut in Christi nomine legimus baptismi plenum esse sacramentum, ita etiam Spiritu Sancto tantum nuncupato, nihil desit ad mysterii plenitudinem ». — Solvit ♦. « Rationem sequamur. Qui unum dixerit, Trinitatem signavit. Si Christum dicas, et Patrem a quo unctus est Filius, et ipsum qui unctus est Filium, et Spiritum quo unctus est designasti. Scriptum est enim 4: Hunc lesum a Nazareth, quern unxit Deus Spiritu Sancto. Et si Patrem dicas, Filium eius et Spiritum oris eius pariter indicas; si tamen id etiam corde comprehendas. Et si Spiritum dicas, Deum Patrem a quo procedit, et Filium cuius est spiritus nuncupasti. Unde, ut rationi copuletur auctoritas, Dominus dicit5: Vos autem baptizabimini in Spiritu Sancto; ex quo indicat nos recte posse baptizari in Spiritu Sancto ». 3. Perstringitur praemissorum intelligentia cum determinatione cuius­ dam dicti ♦. Ex his aperte intellexisti in nomine Christi verum baptisma tradi. Ubi nihilominus insinuari videtur verum baptisma dari posse in nomine Patris tantum vel Spiritus Sancti, si tamen ille qui baptizat fi­ dem Trinitatis teneat: quae Trinitas in quolibet horum nominum intelligitur. Si autem aliquis perverse credens, et errorem inducere intendens, unum de tribus tantum nuncupet, non implevit mysterium. 4. Ecce quid oportet determinari *. Quod vero ait, ‘nominatis tribus vacuum esse mysterium, si baptizans minuat potestatem Patris vel Filii 14 Solvit] solutio BCX, om. RVW. 16 Spiritum] 23-24 Rubrica om. VW. cuiusdam dicti om. MOT. 7 Nota om ABCRWX. sanctum add. BTX Amôr. 31 vcl| et BCO. I Cap. 3, nn. 42-43 16 (PL [1845), 713 B-714 B; CSEL 79, 32). 2 Cf. Super quem videris Spiritum..., hic est, qui baptizat in Spiritu Sancto; Marc. 1, baptizabit tvs Spiritu Sancto·, Act. I, 5: Vos autem baptizabimini Spiritu Sancto. 33: brosius, < Act. ibid., 10. 38. nn. 44-45 5 Act. (PL 1, 5. 16, 714 B - 715 A; CSEL 79, 32s), ubi et 8: solutio loan. 1, /Ile vero 3 Am­ sequens. 5 10 15 20 25 30 LIBER IV. DIST. III. CAP. V. 5 10 247 vel Spiritus Sancti’, id est male sentiat de potentia alicuius horum, non credens unam potentiam trium, intelligendum est hoc super eum qui non intendit nec credit baptizare: qui non tantum caret fide, sed etiam intentionem baptizandi non habet. 5. Quid est ‘in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti’ ♦. Qui ergo baptizat in nomine Christi, baptizat in nomine Trinitatis, quando ibi intelligitur. Tutius est tamen tres personas ibi nominare, ut dicatur: in nomine Patris ct Filii et Spiritus Sancti. — Ambrosius in libro I De Spiritu Sancto * i: « Non in nominibus, sed in nominet, id est in invocatione vel in confessione Patris et Filii et Spiritus Sancti. Invocatur enim ibi Trinitas ut invisibiliter ibi operetur per se, sicut extra visibiliter per ministrum. Si autem dicatur in nominibus, non est ibi sacramentum, quia non ser­ vatur forma. Cap. 5 (21). 15 20 1. De institutione baptismi. De institutione baptismi, quando coe­ perit, variae sunt aestimationes. — Alii dicunt baptismum tunc insti­ tutum, cum Nicodemo Christus ait - Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancio. — Alii dicunt institutionem baptismi factam cum Apo­ stolis dixit 3: ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii ct Spiritus Sancti. Sed hoc dixit eis post resurrectionem, praecipiens eis de vocatione gentium; quos ante passionem binos et binos miserat ad praedicandum in ludaea et ad baptizandum, dicens4: In viam gentium ne abieritis, lam ergo institutus erat baptismus, quia baptizabant simul et praedicabant. 5 Rubrica om. RVW (In codd. ponitur ad lin. 10). 6 quando] que RX, corr. in que W. 8-9 Ambrosius... Sancto) Aug. (Arnbr. N) in libro de trin. BCNX, om. RVW. 11 ministrum] ministerium BCV, mlsterlum AM. 12 forma) baptismi add. ABC, add. interi. V2, add. mg. W2. 15 baptismi*1] tunc institutum cum nicodemo ait: nisi quis re­ natus fuerit ex aqua ct spiritu sancto add. MOT. 16 aestimationes] institutiones MO. II institutum] esse add. ANV. 16-18 tunc... Sancto mg. O1. 17 Nic. Christus trp. LRX. U Christus] dominus NO2 (mg.) V. 18 Sancto om. BC, etc. add. AN VW. i Cap. 13, n. 132 (PL 16 [1845], 735 C; CSEL 79, 72); cf. etiam supra, Lib. I, d. 2, c. 5, n. 2 (1, 67, 16-17). 2 Ioan. 3, 5; ita Augustinus infra, d. 4, c. 4, n. 9. 3 Matth. 28, 19. 4 Matth. 10, 5; cf. etiam Marc. 6, 7; Luc. 9, 1-2. Hisce locis mandantur ad praedi­ candum et sanandum, non autem, ut dicit Magister, ad baptizandum; cf. tamen loan. 3, 22; et 4, 2. Cap. 5, n. 1 fundatur in verba Hugonis, De sacram., II, 6, 4 (PL 176, 449 C). 248 LIBER IV. DIST. III. CAP. VI. 2. De forma in qua baptizaverunt Apostoli ante Christi passionem. Si vero quaeritur in qua forma tunc baptizavcrint, sane dici potest: in nomine Trinitatis, scilicet in ea forma in qua baptizaverunt postea gentes: quae ante passionem potest intelligi fuisse tradita, licet non sit scriptum. Non ergo tunc illam formam Christus prius tradidit, cum ad cvangeli- 5 zandum gentibus misit i; sed quam ante tradiderat mittens in ludaeam -, post iteravit cum ad gentes misit. 3. Commodius ergo dicitur institutio facta quando Christus a loanne baptizatus est in Iordane 3; quod dispensavit (Ambrosius:4*) non quia mundari voluerit, cum sine peccato fuerit; sed quia contactu mundae io carnis suae vim regenerativam contulit aquis, ut qui postea immergere­ tur, invocato nomine Trinitatis, a peccatis purgaretur. Tunc igitur insti­ tutus est baptismus Christi in quo Trinitas, cuius mysterium ibi inno­ tuit 5, interius hominem baptizat. Cap. 6 (22). Quare in aqua tantum fiat. Celebratur autem hoc sacramentum tan­ tum in aqua, non in alio liquore, ut Christus ait 6; /Visi i/uis renatus fuerit ex aqua etc. — Ambrosius, Super Epistolam ad Romanos * 7: « Ideo uni2 poitea add. baptlzaverint) baptizaverunt ALMRVW, trp. qua LNV, 1 finem add. mg. Rcsp. η. Matth. 28, 19, scii, post 1, 9; Luc. 3, 21. CCL 14, 67); sed revera potius indigens, sed mundari non 12 BCLX. 17 In1] aliquo W. add. baptizaverunt Igitur) 2 resurrectionem. 3 baptiz. nomine trinitatis invocato alio] aliquo MV. TX. NO, aliquo add. loan. 3, 22. Tum 3 Magister de suo hanc interpretationem inducere videtur. I 16; Marc trp. post gentes LTX. corr. ex hic Resp. A. eunt ad Matth. 3, ·» In Luc., II, n. 83 (PL 15 (1845), 1583 A; CSEL 32-111,87; sub forma Glossae ordin. in Luc. 3, 21: « Baptizatur Dominus, tactu mundae carnis suae aquas mundans, ut vim abluendi ha­ beant. Et ideo qui ad lavacrum Christi venerit... vim regenerativae sanctificationis aquae con­ cipit · (apud Glossa ordin. V, Lyranum, in Marc. I, 135a); Beda cx in h.l. (PL 92, 358 B; 120, 83). 10: * Mysterium Trinitatis in baptismo demonstratur: zatur, Spiritus est in columba, Pater in voce sonat > (PL 92, 138 B; CCL CCL 120, 442). * loan. 3, 5. Filius s Cf. bapti­ (apud Lyranum, V, 9la); cx Beda in h.l. ’ Ambrosiaster, in Rom. 6, 4: « Nam ideo per aquam celebratur, ut sicut aqua sordes corporis abluit, ita et nos per baptismum ab omni peccato spiritualiter purgatos nos et innovatos credamus» (PL 81-1, 1 (PL 100C; CSEL 192s). Num \ 17 (18451, 3 concinnatur (127 C), et Gf< 176, 136 A-B). ex ordin. verbis Hugonis, De saaam., 11, 6, 4 Summae sent., Summa scnt.,V, 10 (449 D), (uti supra). — Totum cap. 6 depromitur ex LIBER IV. DIST. HI. CAP. VII. 249 formiter id fieri in aqua praecipitur, ut intelligatur quod sicut aqua sordes corporis ac vestes abluit, ita baptismus maculas animae sordesque vitio­ rum emundando abstergit ». — Augustinus * k Vel ideo, « ut nullum ino­ pia excusaret: quod posset fieri si in vino et oleo fieret; et ut communis 5 materia baptizandi inveniretur apud omnes». Quod aqua signavit, quae de latere Christi manavit 2; sicut sanguis alterius sacramenti signum fuit. Non igitur in alio liquore potest consecrari baptismus, nisi in aqua. Cap. 7 (23). 1. De immersione, quoties fieri debeat. De immersione vero, si quae­ 10 ritur quomodo fieri debeat praecise, respondemus: vel semel, vel tertio, pro vario more Ecclesiae. — Leandro episcopo Gregorius ♦. Unde G re­ go r i u s 3; « De trina immersione baptismi, nil verius responderi potest quam quod ipsi sensistis; quia in una fide nihil officit Ecclesiae sanctae consuetudo diversa. Quia enim in tribus subsistentiis una substantia 15 est, reprehensibile esse nullatenus potest infantem in baptismo vel ter vel semel mergere: quia et in tribus mersionibus personarum trinitas, et in una potest divinitatis singularitas designari. Nos vero, qui tertio mergimus, etiam triduanae sepulturae sacramentum signamus ». — Se­ cundum hoc licet non modo ter, sed etiam semel tantum mergere. 20 2. Ibi tamen dumtaxat semel mergere licet, ubi consuetudo Eccle­ siae talis exsistit. Si quis vero id facere incipiat ubi consuetudo talis non est, vel semel tantum mergendum esse asserat, reprehensibilem se consti­ tuit. — Haymo, super Epistolam ad Romanos *. Unde H a y m o 4: « In suo sensu abundabat Cyprianus cum semel mergebat in baptismo 4 et»] vel BCLX, in add. C. 5 signavit] significavit BC. 10 quomodo] quo­ tiens X, corr. in quotiens \V. II Leandro ep. Greg. trp. Greg. Leandro ep. ABCX. 16 et» om. LMNORV. 24 mergebat in baptismo trp. BCL. 2 loan. 19, 34. 3 Registrum epist., I, epist. 43 (41), ad Leandrum episcopum (PL 77, 497 C - 498 A; MGH, Epist., 1, 56). 4 Haymo Altiss., In Rom. 14, 5: Unusquisque in suo sensu abundet (PL 117, 488 A). De sententia Cypriani, v. August., Epist. 93 (ad Vincentium), c. 10, nn. 38-40 (PL 33, 340; • Non invenitur apud Augustinum. CSEL 34-11, 482ss). Cap. 7. Tres auctoritates (in nn. 1-3), diverso tamen ordine, leguntur in Summa sent., V, 4 (PL 176, V, 4 (PL 176, 129 D - 130 B). Illi Gregorii (in n. 1) quaedam adlungit Magister ex versione Gratiani in Decreto, de consccr. d. 4, c. 80 (1388). In illa Augustino attributa (etiam in Decreto, c. 79), loco vos... promisistis legit Magister nos... promisimus. !| 250 LIBER DIST. IV. III. VIII. CAP. parvulos: qui quod intelligebat, studiose implebat, bonis operibus abun­ dando, licet in hoc nescius delinqueret. Sed quia bonis operibus abunda­ bat, postea correctus a Deo, abundavit altiori sensu, ter illos mergendo ». — Ecce habes quia deliquit qui semel mersit; sed hoc ideo, quia aliter se habebat illius Ecclesiae consuetudo, vel quia unam tantum faciendam 5 mersionem asserebat. 3. Augustinus, in homilia quadam *. De trina mersione Augusti­ nus1 ait: « Postquam nos credere promisimus, tertio capita nostra in sacro fonte dimersimus. Qui ordo baptismi duplici mysterii significatione celebratur. Recte enim tertio mersi estis, qui accepistis baptismum in 10 nomine Trinitatis; recte tertio mersi, qui accepistis baptismum in nomine Christi, qui die tertia resurrexit a mortuis. Illa enim tertio repetita dimersio typum dominicae exprimit sepulturae ». 4. Constat ergo baptizandos tertio debere immergi; et tamen, si semel tantum immergantur, verum baptisma accipiunt. Et qui semel immergit 15 tantum, non peccat, nisi consuetudo Ecclesiae obsistat, vel hoc modo tan­ tum debere fieri asserat. Cap. 8 (24). Quando circumcisio amisit vim suam. Solet quaeri si circumcisio amisit statum ah institutione baptismi. — Ad quod dicimus in Christi 20 morte terminata legalia omnia. Ex tunc igitur circumcisio perdidit vim suam, ita quod postea non profecit, potius obfuit observatoribus suis -, Sed usque ad oblationem verae hostiae, potuit prodesse. Si enim ante passionem legalia finem habuissent, non ea imminente vetus pascha cum discipulis manducasset 3. 25· 4 deliquit) delinquit OVR, quod corr, corr. in demersimus R suetudo Eccl. trp. BCLMRTX fecerit MOR, sed add. BCLRVW. mus LNW, i II 17 Sermo de mysterio baptismatis mi Taurin , 11, 1370). mersi) debere - Cf. Gal. 5, 2: * Cf. Ott, Ecce rgo Matth. C, fieri demersi­ add. MN, add. interi. V1. 16 trp. ALMRX. 22 profecit] con­ pro­ (Clavis, n. 222; PLS Paulus dico vobis: quoniam si circumcidamini, Christus 26, 17ss; Mare. saec. 14, Quaestio ponitur eisdem quasi verbis ut in Untersuch. zur thcol. Brieflit., mersimus (inter opp. August., PL 44), 1211; item inter opp. Maxi­ Solutio autem Magistri est; partim invenitur in L dimersimus) estis PL 57. 778 A), verius Mediolani confectus Vobis nihil prodent Cap. 8. 9 O. 5O2s, 505. Glossa VI 12ss; medio Luc. 22. 7ss.; Summa sent., sua m Galat Ioan. V, 2 (PL 5, 2 (PL 13, Iss. 176, 128 C)_ 192,153 C). Cf. LIBER IV. DIST. IV. CAP. I. 251 Cap. 9 (25). 1. De causa institutionis. Causa vero institutionis baptismi est in­ novatio mentis, ut homo qui per peccatum vetus fuerat, per gratiam baptismi renovetur 1; quod fit depositione vitiorum et collatione virtutum. 5 Sic enim fit quisque novus homo, cum abolitis peccatis ornatur virtuti­ bus. Abolitio peccatorum pellit foeditatem; appositio virtutum affert de­ corem 2. Et haec est res huius sacramenti, scilicet interior munditia 3. 2. An baptismus aperuerit caelum, quod non aperuit circumcisio. Si quaeritur utrum baptismus aperuerit caelum, quod non aperuit circumci10 sio, dicimus quia nec baptismus nec circumcisio aditum regni nobis ape­ ruit, sed hostia Salvatoris 4; quae si tempore circumcisionis oblata fuisset, illius temporis homines in regnum intrassent. Res ergo huius sacramenti justificatio est 5. DISTINCTIO IV is 20 Cap. 1 (26). 1. Quod alii suscipiunt sacramentum et rem, alii sacramentum et non rem, alii rem et non sacramentum. Hic dicendum est aliquos suscipere sacramentum et rem, aliquos sacramentum et non rem, alios rem et non sacramentum. 2. De errore quorundam *. Sacramentum et rem simul suscipiunt omnes parvuli, qui in baptismo ab originali mundantur peccato. Quamvis «Λ ‘I 4 renovetur) renovaretur BCX. 8 aperuerit] aperuit BCRX. salutaris BC, salvationis X. 18 rem'] sacramenti add. BCLX. 1 Cf. Rom. 6, 2-11; Epii. 4, 22-24; Col. 3, 9-10. 11 Salvatoris) 2 Cf. Magistri Glossa in Ps. 103, 2: Confessionem et decorem induisti: ♦ Prius est in ca confessio peccatorum, per quam foedita­ tem deponit; deinde decor virtutum » (PL 191, 927 C); ex August, in h.l., sermo 1, n. 6 (PL 37, 1340; CCL40, 1478). 3 De qua fusius infra, d. 4, c. 7. < Cf. supra, Lib. Ill, d. 18, c. 5 (pp. 116-118). 5 Vide infra, d. 4, c. 7. Cap. 9. Suggeritur quaestio in Summa sent. (128 B); solvitur autem, ut videtur, auxilio Glossae in Rom. 6, 5 (PL 191, 1403). Dist. IV, c. I, η. I sumitur ex Summa sent., V, 5 (PL 176, 130 B). De qua cf. D. Van den Eynde, William of St. Thierry and the Author of the Summa Sententiarum, in Franc. Studies 10 (1950) 241-52. — Num. 2 iterum dependet ad initium et ad finem ab eodem cap. Summae 252 LIBER IV. DIST. IV. CAP. 11. quidam diffiteantur illis qui perituri sunt parvulis in baptismo dimitti peccata, innitentcs illi verbo Augustini E « Sacramenta in solis electis efficiunt quod figurant »; non intelligentes illud ita esse accipiendum: quia cum in aliis efficiant remissionem, non eis hoc faciunt ad salutem, sed solis electis. — Augustinus in Enchiridion ♦. Nam quod omnibus par- 5 vulis in baptismo remittatur peccatum, evidenter Augustinus2 dicit: «A parvulo, inquit, recens nato usque ad decrepitum senem, sicut nullus prohibetur a baptismo, ita nullus est qui non peccato moriatur; sed parvuli tantum originali, maiores vero etiam omnibus quae male vivendo addiderunt ad illud », nisi vitae enormitas impediat. — Adulti 10 quoque qui cum fide baptizantur, sacramentum et rem suscipiunt. Cap. 2 (27). 1. De ficte *accedentibus . Qui vero sine fide accedunt vel ficte, sa­ cramentum, non rem suscipiunt. — Hieronymus, super Ezechielem *. Unde H i e r 0 n y m u s 3; « Sunt lavacra gentilium, haereticorum, sed 15· non lavant in salutem. In Ecclesia etiam, qui non plena fide baptismum accipiunt, non Spiritum, sed aquam accipiunt ». 2. Augustinus, in Psalmum LXXVII ♦. Augustinus4 etiam ait: α ludaeis omnibus communia erant sacramenta, sed non communis omnibus erat gratia, quae est virtus sacramentorum. Ita et nunc ba- 20 ptismus communis est omnibus baptizatis, sed non virtus baptismi, id 7 recens] recenter RVW, mg. B, corr. in recenter LO (?). 4 eia hoc trp. BCLRX. 1 cf. Non obstante tamen 293-297) 16, 4 et rubrica In libro de baptismo, marginali: De bapt. contra Donatistas, notas infra (PL 25 (1845), positas. * 127 B-C; CCL 75, V, Cap. cc. 27-28, 43 163s). nn. 38-39 (PL 40, 253; 4 sententia non (PL 43, 195ss; 3 CCL 46, 73). Enarr. in Ps. 77, 1, est Augustini; CSEL 51, In Ezech.r n. 2 (PL 36, 983s; CCL 39, 1067). sent. Error, quod illis qui perituri sint non dimittantur peccata in baptismo, forsitan Porre- Die Summe des cod. lat. 109 der Stiltsbibliothck von Zwettl und dic Lchre von der Nachlassung zukunftigcr Sünden durcli die Taufe, in Dogmengesch., 111-2, 187s. Cap. 2. Cf. A. M. Landgraf, Die Wirkung der Taule im Fictus und im Contritus, in Dogmcngcschichte, 111-2, 87-128, — Num. 1 verbis introducitur Summae sent., V, 5 (PL 176, 130), unde etiam secunda auctoritas in n. 2. Illa Hieronymi, ex Glossa ordin. in Ezcch. 16, 4: Et aqua non est lota in salutem (apud Lyran. IV, 231a).— Num. 2: Illa Augustini in Psalmum, ex Glossa in l Cor. 10, 5: Non in pluribus beneplacitum est Deo (PL 191. 1620 B-C); aptatur tanorum fuit, non autem Magistri Gilbert!. Cf. A. M. Landgraf, ex Floro in h.L (3^8). LIBER IV. DIST. IV. CAP. II. 5 10 15 20 253 est ipsa gratia». — Augustinus, De poenitentia *. Idem k «Omnis qui iam suae voluntatis arbiter constitutus est, cum accedit ad sacramentum fidelium, nisi poeniteat eum veteris vitae, novam non potest inchoare. Ab hac poenitentia, cum baptizantur, soli parvuli immunes sunt ». 3. His aliisque testimoniis aperte ostenditur adultis sine fide et poe­ nitudine vera in baptismo non conferri gratiam remissionis, quia nec parvulis sine fide aliena, qui propriam habere nequeunt, datur in bapti­ smo remissio. Si quis ergo ficte accedat, non habens cordis veram contri­ tionem, sacramentum sine re accipit. 4. Attende diligenter *. Videtur tamen Augustinus dicere quod ficte accedenti, qui etiam habet odium fraternum, in ipso momento quo baptizatur omnia condonentur, et post baptismum mox redeant; sed non hoc asserendo dicit, immo hanc opinionem et praemissam sen­ tentiam conferendo. — Augustinus, in libro De baptismo *. Ait enim sic « His qui ficto corde baptizantur, aut peccata nullatenus dimittun­ tur, quia Spiritus Sanctus disciplinae effugiet fictum 3; aut in ipso temporis puncto per vim sacramenti dimissa, iterum per fictionem replicantur: ut etiam illud verum sit 4: Quotquot in Christo baptizati estis etc., et illud 5: Spiritus Sanctus disciplinae effugiet fictum: ut induat eum Christum san­ ctitas baptismi, exuat eum Christum pernicies fictionis». — De reditu peccati *. « Nam redire dimissa peccata ubi fraterna caritas non est, aperte Dominus docet 6 in illo servo a quo dominus dimissum debitum petiit, quia ille conservo dimittere noluit. Sic non impeditur baptismi gratia quominus omnia peccata dimittantur, etiam si fraternum odium in eius cui dimittuntur animo perseverat. Solvitur enim hesternus dies, et quidquid superest; solvitur etiam ipsa hora momentunique ante baptismum et in baptismo; deinceps autem continuo reus esse incipit, non solum conse­ quentium, sed et praeteritorum dierum, horarum, momentorum, redeun­ tibus omnibus quae dimissa sunt ». 20-21 Rubrica om. BCVWX, add. sed del. R. > Id est, Sermo 351 (seu potius Liber de poenitentia), c. 2, n. 2 (PL 39, 1537); licet sexies citetur a Floro Lugd., de eius genuinitate valde dubitat (et recte) Clavis Patrum, n. 284 (p. 75); cf. etiam Rev. Bin. 48 (1936) 118. 2 De bapt. contra Donatistas, I, c. 12, nn. 19-20 (PL 43, 119s; CSEL 51, 163ss). 3 Sap. 1,5. < Gal. 3, 27. 5Sap. 1,5. 6 Resp. Matth. 18, 23-25. Num. 4: Cf. sententia scholae Ansclmi Laudun., n. 370, cd. O. Lottin, Psych, et morale, V, 275. Fons autem Magistri Decretum est Gratiani, de consecr. d. 4, c. 41, § 6 (1379). 254 LIBER DIST. IV. IV. CAP. III. 5. Hoc autem, ut praediximus 1, non sub assertione dixit. Quod osten­ ditur ex eo quod ait in eodem libro 2 sic: « Si ad baptismum fictus accedit, dimissa sunt ei peccata, aut non sunt dimissa? Eligant quod volunt ». Ecce aperte cernis, si tamen intendis, id dixisse Augustinum non asserendo, sed quaerendo et aliorum opinionem referendo. — Augustinus, 5 in eodem *libro . Idem enim ait 3: «Tunc valere incipit ad salutem ba­ ptismus, cum illa fictio veraci confessione recesserit, quae corde in ma­ litia perseverante peccatorum ablutionem non sinebat fieri ». Non igitur ficte accedenti peccata dimittuntur. 10 Cap. 3 (28). Quomodo intelligatur illud: ‘Quotquot in Christo baptizati estis, Chri­ stum induistis’. Quaeritur ergo quomodo accipiendum sit illud 4: Quotquot in Christo baptizati estis, Christum induistis. — Potest dici quod qui in Christo, id est in Christi conformitate, baptizantur: ut scilicet mo­ riantur vetustati peccati 5 sicut Christus vetustati poenae, induunt 15 Christum, quem per gratiam inhabitantem habent. — Potest et aliter solvi. Duobus enim modis induere Christum dicimur: vel per assumptio­ nem sacramenti, vel rei perceptionem. — Augustinus, in libro De bapti­ smo ♦. Unde Augustinus 6: « Induunt homines Christum aliquando usque ad sacramenti perceptionem, aliquando usque ad vitae sanctifi- 20 cationem. Atque illud primum bonis et malis potest esse commune; hoc autem proprium est bonorum et piorum ». Omnes ergo qui in Christi no­ mine baptizantur, Christum induunt, vel secundum sacramenti perceptio­ nem, vel secundum sanctificationem. 3 Eligant] Eligat LMO. volunt] voluerint A, voluerit LMO. 6-7 ad salutem bapt. trp. LMVX. 11-12 Rubrica om. V\V, abbrev. AC. 17-18 per assumptionem] assumptione BCLTWX. 18 perceptionem] perceptione BCLTWX. 20 sacramenti perceptionem trp. AOVW. i Supra, 18 (119; ad 163). contra Donat istas, initium n. 4. 4 2 Ibid.» n. 5 Gal. 3, 27. V, c. 24. n. 34 potius ex Deado, (PL 43, 1 6 3 Num. baptismo 193; CSEL 51, 291). Summa sent., V, uti supra, c. 41, § 162). Cf. Eph. 4, 22-23; Rom. 6, 3-4. Num. 5: prima auctoritas, parum supra in Cap. 3. Fere totum cx 18 (PL 43, 119; CSEL 51, Decreto, c. 32, § 2 (1372); alia, cx c. 42 (1379). 5 (PL 176, 131 A-B); auctoritas autem Augustini (1377) quam cx Summa sent. (131 B). LIBER IV. DIST. IV. CAP. IV. 255 Cap. 4 (29). 5 10 15 20 1. De illis qui suscipiunt rem et non sacramentum. Sunt et alii, ut supra posuimus 1, qui suscipiunt rem et non sacramentum. 2. Quod passio implet vicem baptismi *. Qui enim effundunt sangui­ nem pro nomine lesu, etsi non sacramentum, rem tamen percipiunt. — In libro XIII De civitate Dei *. Unde Augustinus 2; « Quicumque non percepto regenerationis lavacro pro confessione Christi moriuntur, tan­ tum eis valet ad dimittenda peccata, quantum si abluerentur sacro fonte baptismi». Audisti quod passio pro nomine lesu suscepta supplet vicem baptismi. 3. Quod non modo passio, sed Fides et contritio, implet vicem ba­ ptismi *. — Augustinus in libro IIII De baptismo *. Nec tantum passio vicem baptismi implet, sed etiam fides et contritio, ubi necessitas exclu­ dit sacramentum, sicut aperte docet Augustinus, dicens 3: « Ba­ ptismi vicem aliquando implere passionem, de latrone illo cui non bapti­ zato dictum est4: Hodie mecum eris in paradiso, beatus Cyprianus3 non leve documentum assumit. Quod etiam atque etiam considerans, in­ venio non tantum passionem pro nomine Christi id quod baptismo deerat posse supplere, sed etiam fidem conversionemque cordis, si forte ad cele­ brandum mysterium baptismi in angustiis temporum succurri non po­ test. Neque enim latro ille pro nomine Christi crucifixus est, sed pro me4 effundunt] fundunt BCRTWX. 9 Audisti] Audistis LNV. lesu] Christi LNVX. 11 Rubrica om, CRVW. 13 vicem LX Aug., vim alii codd. 16 Cyprianus) in libro iv de baptismo add, hic in marg. BCX, add, in textu ALMOT, add, sed del. V; sed reapse est rubrica ad August, (lin. 12) ut in N, quam om. RW. 17 Quod] Quid BC, Qui M, ego add, L. 19 conversionemque BL (sed corr.) RTX Grat., ct conversionem AL (post corr.) MNOVW, contritionemque C; conversionem corr. mg. in contritionem A; vel contritionem add. interi. B. i Initio huius distinctionis (c. 1, η. I). 2 Cap. 7 (PL 41, 381; CSEL 40-1, 622; CCL 48, 389). 3 De baptismo contra Donatistas, IV, c. 22, n. 29 (PL 43, 173; CSEL 51, 257). 4 Luc. 23, 43. 5 Epist. 73 (ad lubaianum et episc. Numidiae), n. 22 (PL 3 [1844], 1124 B - 1125 A; CSEL 3-1, 796). Cap. 4. Cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Bric/iiteratur, 507-527; A. M. Landgraf, Das Sacramentum in voto, in Dogmengesch., II1-1, 210-253; ct Kindertau/c und Glaube, ibid., 279-345. Pleraque huius cap. ex eadem Sumina sent., V, cc. 5-6 (PL 176, 131 B - 133 A). — Num. 3: Auctoritas Augustini potius cx Decreto Gratiani, de consecr., d. 4, c. 34 (13721373) quam de Summa sent., V, 5 (PL 176, 131 C - 132 A), quamvis conclusio scu resumptio ad finem huius numeri eiusdem Summae sit (132 B). 256 LIBER IV. DIST. IV. CAP. IV. ritis facinorum suorum; nec quia credidit passus est, sed dum patitur credit. Quantum igitur valeat etiam sine visibili baptismi sacramento quod ait Apostolus’: Corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salu­ tem, in illo latrone declaratum est. Sed tunc impletur invisibiliter, cum mysterium baptismi non contemptus religionis, sed articulus necessitatis excludit ». « Et 2 baptismus quidem potest etiam esse, ubi conversio cordis defuerit; conversio autem cordis potest quidem inesse non percepto baptismo, sed contempto baptismo non potest. Nec ullo modo dicenda est conversio cordis ad Deum, cum Dei sacramentum contemnitur ». — Ecce hic habes non solum passionem, sed etiam fidem et contritionem conferre remissionem, ubi non contemnitur sacramentum, ut in latrone illo osten­ ditur: qui non per passionem, sed per fidem salvatus est sine baptismo. 4. Augustinus in libro Retractationum II *. Sed dicunt quidam 3 Augustinum hoc retractasse. Retractavit quidem exemplum, sed non sententiam. Ait enim sic4: « In quarto libro De baptismo, cum dicerem vicem baptismi posse habere passionem, non satis posui idoneum illius latronis exemplum, quia utrum non fuerit baptizatus incertum est ». 5. Ambrosius ♦. Constat igitur sine baptismo aliquos iustificari et salvari. Unde * Ambrosius de Valentiniano: « Ventrem meum doleo6, ut prophetico utar eloquio, quia quem regeneraturus eram amisi; ille tamen gratiam quam poposcit non amisit ». 6. Quae videntur obviare praedictis *. His autem videtur obviare quod Dominus ait t; Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum caelorum. Quod si generaliter verum est, non videntur esse vera superius posita. 6 esse] Inesse T Aug., Grat. Il non] nec LON. 13 Rubrica om. RVW· 15 quarto llbro trp. ABMT, 16 posui Idoneum trp. BCLRTX Aug. 22 Rubrica om. RVW, abbrev. A. 24 potest introire] potest intrare AV, In. BTW, intrabit CR. caelorum] del AVX. 1 i Rom. 10, - 10. August., ibid., c. 25, Inter quos auctor anonytnus (et Magistro ignotus) Si non contemptus religionis, sed articulus excludit n. 32 (PL 43, 176; Sent. divinae paginae: necessitatis, tractationum profitetur se male dixisse, aperte ostendens quod nullus 73, 344). Num. 153). 6 4-5: 5 |Cr. 4,19. Ex De obitu Valentiniani, ’ Summa seni., verba, ut notat dom. L. Ott, 51, 260). «Augustinus dicit: salvantur. sine salvari potest » (ed. Bliemetzrieder, BOPTMA XVII1, Heft 2-3, 46). 638; CSEL 36, CSEL Sed gratia 4 Cap. nn. 29-30 (PL 16 [1845], in libro re­ baptismi 18 (PL 32, 1368 B-C; CSEL loan. 3,5. ibid. (132 A); n. Briefliteratur 517, n. 54. 6, ibid. (131 B-C), ubi desunt quaedam 5 10 15 20 25 257 LIBER IV. DIST. IV. CAP. IV. 5 10 IS 20 7. Determinatio *. Sed illud intelligendum est de his qui possunt et contemnunt baptizari. Vel ita intelligendum est: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, id est ea regeneratione quae fit per aquam et Spiritum Sanctum, non salvabitur. Illa autem regeneratio fit non tan­ tum per baptismum, sed etiam per poenitentiam et sanguinem. — Super epistolam ad Hebraeos ♦. Unde auctoritas 1 dicit ideo Apostolum « plu­ raliter » dixisse fundamentum baptismatum, « quia est baptismus in aqua, in sanguine, in poenitentia». Hoc autem non ideo dicit, quod baptismi sacramentum fiat nisi in aqua, sed quia ipsius virtus, id est sanctificatio, datur non modo per aquam, sed per sanguinem vel poenitentiam. 8. Ratio etiam id suadet. Si enim parvulis non valentibus credere sufficit baptismus, multo magis sufficit fides adultis volentibus, sed non valentibus baptizari. — In libro De unico baptismo *. Unde Augusti­ nus2: « Quaeris quid sit maius, fides an aqua? Non dubito quin respon­ deam fidem. Si ergo quod minus est sanctificare potest, nonne quod maius est, id est fides, de qua Christus ait 3; Qui crediderit in me, etiam si mortuus fuerit, vivet? » 9. Opinio quorundam quod nullus sine baptismo possit salvari, nisi patiens pro Christo *. Sed dicunt aliqui 4 nullum adultum in Christum credere vel caritatem habere sine baptismo, nisi sanguinem fundat pro Domino; subdita introducentes testimonia. — Augustinus, in libro de 5 etiarn] et BCTW, om. R. 21 introducentes] inducentes BCLRTWX. 1 Glossa ordin. in Hebr. 6, 1-2: Non rursum iacientes /undamentum poenitentiae... baptis­ matum doctrinae etc. (apud Lyr. VI, 143a; cod. 1 194b, ubi legitur « in poenitentia, in san­ guine », ut etiam in Glossa Magistri hic [PL 192, 440 C; cod. m 172bJ). 2 Non inve­ nimus apud Augustinum; cf. tamen De unico bapl. contra Petllianum, c. 11, n. 18 (PL 43, 604; CSEL 53, 18), ct notam infra positam. 3 Ioan. 11, 25. 4 Sententia est P. Abaclardi, In Rom. Il (PL 178, 837 A-838 C; CCL, Contln. Mcd. 11, 117-121). Num. 7: Ex Glossa Magistri in Hebr. 6, 2 (PL 192, 440 C - 441 A). — Num. 8: Ratio de­ pendet de Summa sent., V, 5 (PL 176, 132 B). Quod sequitur, sub nomine Augustini, non in­ venitur apud cum nec apud Florum nec in Glossis Magistri; concinnata videtur ex verbis Hugonis, De sacram., 1, 9, 5: » Utrum est maius, aqua an fides ?... Qui credit in me, mortem non videbit in aeternum» (PL 176, 324 D-325 A). — Num. 9: Ex Summa sent., V, 5 (PL 176, 132 B-C), ubi et auctoritates. Ad primam Gennadii codices eiusdem Summae legunt: Ex dictis Augustini episcopi loco Anselmi (132 C), ut notat L. Ott, Briefliteratur, 512, 517. Probabi­ lius Magister sese contulit ad originale Gennadii, eo quod ultima auctoritas non datur in Summa sent. Vide etiam H. Grillmeier, Fulgentius von Ruspe, De fide ad Petrum, und die Summa sententiarum, in Scholastik 34 (1959) 539. Lomb. II. 17 258 IV. LIBER DIST. C/\P. IV. IV. fide ad Petrum *. A u g u s t i n u s ait 1; « Ex illo tempore quo Salvator dixit 2; Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto etc., absque sa­ cramento baptismi, praeter eos qui in Ecclesia sanguinem fundunt, ali­ quis vitam aeternam accipere non potest ». — In ecclesiasticis dogmatibus, ex dictis Augustini *. Item 3; «Nullum catechumenum, quamvis in bonis 5 operibus defunctum, vitam aeternam habere credimus, excepto martyrio, ubi baptismi tota sacramenta complentur». — In eodem *. Item4: « Ba­ ptizatis tantum iter esse salutis credimus». 10. Responsio ♦. Sed quod in his minus dixit, in aliis capitulis supra positis supplevit 5; et ideo haec sic intelligenda sunt, ut soli habentes 10 tempus excipiantur. Si enim aliquis habens fidem et caritatem voluerit baptizari, et non potest, necessitate praeventus, *(Augustinus :) «sup­ plet <5 Omnipotentis benignitas quod sacramento defuerat ». Dum enim solvere potest, nisi solvat tenetur; sed cum iam non potest et tamen vult, non imputat ei Deus, qui suam potentiam sacramentis non alii- 15 gavit 7. 11. *Augustinus . Quod vero invisibilis sanctificatio sine visibili sa­ cramento quibusdam insit, aperte Augustinus8 super Leviticum tradit, dicens « invisibilem sanctificationem quibusdam adfuisse et pro­ fuisse sine visibilibus sacramentis; visibilem vero sanctificationem, quae 20 fit sacramento visibili, sine invisibili posse adesse, non posse prodesse. 2 ex... Sancto om. BCLTX. || ct... Sancto om. AR. Sancto om. MV. 7 com­ plentur) implentur AMOV. 8 esse salutis trp. BCMV. 9 Responsio) Expositio BCX, om. NRVW. 10 soli) non add. interi. R *. add, mg. W *. 18 super Leviticum trp. post insit X, post aperte L, post dicens ANVW. » - Imrno De fide ad Petrum, c. 3, n. 41 (PL 65,692 Gennadius, Liber sive diffinitio eccl. dogmatum, c. 74 Fulgentius, * loan. 3, 5. 4 in PL42, 1220). 6 De baptismo contra Donatistas, fuerat rerum... ipsam plicationem Num. textus 10, Ott, ibid., 518. ex eisdem potentiam principii hic potius ut (PL 58, 997 C; c. 41 in nn. 2-4 cap. huius 175; CSEL 51, 260). 7 Augustinus, VI, c. 13, n. 23: «Ita enim certas temporum leges generibus qualitatibusque ad • Quaest. in HeptaL, forsitan (PL 43, attribuit, ut eius voluntas sit super omnia. dedit, non A, 740). CCL 91 IV, c. 24: « In illo latrone quod ex baptismi sacramento de­ complevit Omnipotentis benignitas· De Genesi ad lift., 5 Scilicet Ibidem, ante locum iam citatum. B; sacramenta Ill, q. 84 exstat in numeris idem alligavit · dcin Glossa ignota Ex ipsius numeros CSEL q. 28-1, 62 creaturae 188). (PL Ap­ 40,53). Glossa ordin. Glossa ordin. Magistri (PL 34, 348s; sua 712; CSEL 28-11, 3O5s; CCL 33, 228); sed Praeter primam phrasim, sumitur cx — Num. 11: quippe De diversis quaest. 83, innuit, (PL 34, 713, fonte, scii. Potentia in in h.I. Summa sent., Levit. 21, 12-13 V, 7 (apud (133 C-D). Lyran. Cf. L. I, 252b); vel LIBER IV. DIST. IV. CAP. IV. 5 10 15 20 259 Nec tamen visibile sacramentum ideo contemnendum, quia contemptor eius invisibiliter sanctificari non potest. Hinc Cornelius et qui cum eo erant, iam Spiritu sanctificati baptizati sunt 1; nec superflua iudicata est visibilis sanctificatio quia invisibilis praecessit ». « Sine visibili ergo in­ visibilis sanctificatio esse potest et prodesse; visibilis autem, quae fit sacramentotenus, sine invisibili prodesse non potest, cum ista sit omnis illius utilitas. Simoni Mago visibilis baptismus non profuit 2, quia invisi­ bilis non adfuit; sed quibus invisibilis adfuit, profuit ». 12. « Firmissime tene ». Nec tantum valet fides aliena parvulo, quan­ tum propria adulto. Parvulis enim non sufficit fides Ecclesiae sine sacra­ mento. Qui si absque baptismo fuerint defuncti, etiam cum deferuntur ad baptismum, damnabuntur, sicut multis Sanctorum testimoniis com­ probatur. — Augustinus in libro De fide ad Petrum *. Ad quod hoc unum sufficiat A u g u s t i n i 3; « Firmissime tene parvulos qui vel in uteris matrum vivere incipiunt et ibi moriuntur, vel de matribus nati sine sa­ cramento baptismi de hoc saeculo transeunt, aeterno supplicio punien­ dos: quia etsi peccatum propriae actionis non habuerunt, originale tamen peccatum carnali conceptione traxerunt ». 13. Et sicut parvuli qui sine baptismo moriuntur numero infidelium adscribuntur, ita qui baptizantur fideles vocantur. Quia a fidelium con­ sortio non separantur cum orat Ecclesia pro fidelibus defunctis; fideles igitur sunt non propter virtutem, sed fidei sacramentum. — Augusti­ nus, ad Bonifacium ♦. Unde Augustinus4: « Parvulum, etsi nondum fides illa quae in credentium voluntate consistit, iam tamen ipsius fidei sacramentum, id est baptismus, fidelem facit. Sicut credere respondetur, ita etiam fidelis vocatur: non rem ipsam mente annuendo, sed ipsius rei sacramentum percipiendo ». 9 Rubrica om. RVW. 20 qui] quia IPMT. 3 Rectius Fulgentii, c. 27, n. 70: « Firmissime tene et nullatenus dubites, non solum homines iam ratione utentes, verum etiam parvulos, qui sive in uteris matrum vivere incipiunt et ibi moriuntur, sive iam de ma­ tribus nati sine sacramento sancti baptismatis quod datur in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, de hoc saeculo transeunt, ignis aeterni sempiterno supplicio puniendos. Quia etsi peccatum propriae actionis nullum habuerunt, originalis tamen peccati damnationem carnali conceptione et nativitate traxerunt » (PL 65 , 701 B-C; CCL 91 A, 753). 4 Epist. 98, n. 10 (PL 33, 364; CSEL 34-11, 531s). > Resp. Act. 10, 44-48. 2 Resp. Act. 8, 13-24. Num. 12. Cf. Summa sent., V, 6 (PL 176, 132 D). — Num. 13. Verba Augustini inve­ niuntur apud Florum in Rom. 6, 4 (100); non repetuntur a Magistro in h.I. (PL 191, 1402). LIBER 260 IV. DIST. IV. CAP. V. ET VI. Cap. 5 (30). Quid prosit baptismus his qui cum fide accedunt. Solet quaeri de illis qui iam sanctificati Spiritu, cum fide et caritate ad baptismum accedunt, quid eis conferat baptismus. Nihil enim videtur eis praestare, cum per fidem et contritionem iam remissis peccatis iustificati sint. — Responsio *. 5 Ad quod sane dici potest eos quidem per fidem et contritionem justifi­ catos, id est a macula peccati purgatos et a debito aeternae poenae abso­ lutos; tamen adhuc teneri satisfactione temporali qua pocnitentes ligan­ tur in Ecclesia. Cum autem baptismum percipiunt, et a peccatis, si qua interim post conversionem contraxerunt, mundantur, et ab exteriori sa- 10 tisfactione absolvuntur, et gratia adiutrix omnisque virtus augetur, ut vere novus homo tunc dici possit. Fomes quoque peccati in eo amplius debilitatur. — Ideo Hieronymus1 dicit quod «fides quae fideles facit, in aquis baptismi datur vel nutritur »: quia non habenti aliquando ibi datur, et iam habenti ut plenius habeatur. Sic et de aliis intelligendum 15 est. — Qui ergo mundus accedit, ibi fit mundior; et omni habenti ibi amplius datur Cap. 6 (31). 1. Quod exterior satisfactio ibi *dimittitur . — *Ambrosius . Quod vero omnis exterior satisfactio ibi relaxetur, Ambrosius2 3 ostendit, 20 super illum locum: Sine poenitentia sunt dona Dei et vocatio, dicens: « Gratia Dei in baptismo non requirit gemitum vel planctum, vel aliquod opus, et omnia gratis condonat ». Quod quidem de exteriori gemitu vel planctu 2 Solet] etiam add. ABLV. 5 sint] sunt BCLRVX. , Responsio om. RVW. ' Hieronymi « aquarum et baptismi laudes · in Auctoritas spuria. Vide tamen (ad Oceanum), nn. 6-7 (PL 22 [1859], 659ss; Omni enim habenti dabitur et abundabit. 2 Resp. Matth. 25, 29: CSEL 54, 689-694). 3 Ambrosiaster in Epist. 69 Rom. 11, 29 17 (PL [1845], 154 Λ; CSEL 81-1, 384-387). Cap. 5. Cf. Dogmengeschichte 176, 133 A-D). Illis), nescimus Lyran. gistri A. 111-2, Die Wirkung der Tauje ini Fictus und irn Contritus, in Fundatur doctrina Magistri in Summam sent., V, 7 (PL Landgraf, 128-169. Unde vel cuius sit auctoritas — Hieronymo attributa Cap. 6, n. 1: Verba Ambrosiastri iam in VI, 26a; cod. (PL M. 1, fol. 26a; 191, 1491 A). m, fol. 27d, ubi Ambr. (frequentissima Glossa ordin. in diebus in Rom. 11, 29 (apud adiungitur s.m.); dein in Glossa Ma­ LIBER IV. DIST. IV. CAP. VII. 261 accipiendum est, nam sine interiori nemo adultus renovatur; sed exte­ riores satisfactiones et afflictiones, scilicet sordes poenitendum, ibi dimit­ tuntur. — Multum ergo confert baptismus etiam iam per fidem justifi­ cato; qui accedens ad baptismum, quasi ramus a columba portatur in 5 arcam 1: ante intus erat iudicio Dei, sed nunc etiam iudicio Ecclesiae intus est. 2. Cum vero in baptismo peccatum deleatur et satisfactio exterior non imputetur, quaeritur cur poenalitas cui pro peccato addicti sumus non tollatur. — Hoc ideo fieri tradunt Sancti 2; « Quia si a poena homines io per baptismum liberarentur, ipsam putarent baptismi pretium, non aeter­ num regnum. Ideo soluto reatu peccati, temporalis poena tamen manet, ut illa vita studiosius quaeratur, quae erit a poenis omnibus aliena ». Ideo etiam manet, ut sit fideli certandi materia et vincendi occasio; qui non vinceret si non pugnaret, nec pugnaret si in baptismo immortalis 15 fieret. Cap. 7 (32). 1. Cuius rei baptismus qui datur iam iusto sit sacramentum. Si quaeri­ tur cuius rei baptismus ille sit sacramentum, qui datur iam iusto, dicimus sacramentum esse et rei quae praecessit, id est remissionis ante per fidem 20 datae, et remissionis temporalis poenae (sive peccati, si quod interim committitur habetur), et novitatis ac munditiae ibi praestitae. Omnis enim rei signum est, cuius causa est. 2. Nec mireris rem aliquando praecedere sacramentum, cum ali1 ! Ideo... peccati] reatus peccati tollitur M. , poena tamen trp. ABC. tamen] tantum MX, cum corr. interi, in tantum V. 13 certandi] concertandi AMOX. 14-15 immor­ talis fieret trp. BCLX. 17 sit sacramentum trp. post rei ABC; cf. etiam elenchus capp. 21 ac munditiae] sacramentum omnisgraticV.il munditiae] omnis gratte NW. 21-22 Omnis... est2 om. AMORTX, va-cat N. 1 Gen. 8, 11-12. 2 Propius Isidorus, Sententiae, 1, c. 22, n. 3 (PL 83, 588 A - 589 A). Num. 2 dependet a Summa sent., V, 11 (PL 176, 136 D), ubi auctoritas attribuitur (et recte) Isidoro, De summo bono. Cap. 7. Cf. A. M. Landgraf, Neben/ragen: res und sacramentum in der Tau/e des Geredden, in Dogmengesch., II1-2, 169-172; J. Schupp, Dic Gnadenlehre... § 18, 189.— Notare lubet quod contra meliores codd. (cf. lect. variantes), ad finem n. 1 retinenda adiudicamus ultima ver­ ba, eo quod inveniuntur in Glossa Summa divinae paginae olim Petro Pictaviensi attributa (cod. b 5; n 49b; p 95). 262 LIBER IV. DIST. IV. CAP. VII. quando etiam longe post sequatur: ut in illis qui ficte accedunt, quibus cum post poenituerint, incipiet baptismus prodesse; in quibus fuit bapti­ smus sacramentum huius sanctificationis quam poenitendo habent. — Sed si nunquam poeniterent nec a figmento recederent, cuius rei sacra­ mentum esset baptismus ab illis susceptus? Potest dici: rei quae ibi fieret, si non illorum enormitas impediret. 3. Si parvulis datur in baptismo gratia qua possint in maiori aetate proficere. Solet etiam quaeri si parvulis in baptismo datur gratia, qua cum tempus habuerint utendi libero arbitrio, possint velle et currere 1. — De adultis enim qui digne recipiunt sacramentum, non ambigitur quin gratiam operantem et cooperantem 2 perceperint. Quae in vacuum eis cedit 3 si per liberum arbitrium post mortaliter deliquerint; qui merito peccati gratiam appositam perdunt. Unde et dicuntur contumeliam fa­ cere Spiritui Sancto 4 et ipsum a se fugare 5. — De parvulis vero qui nondum ratione utuntur, quaestio est an in baptismo receperint gratiam, qua ad maiorem venientes aetatem, possint velle et operari bonum. 4. Hinc inde *opponit . Videtur quod non receperint, quia gratia illa caritas est et fides, quae voluntatem praeparat et adiuvat. Sed quis dixerit eos accepisse fidem et caritatem? — Si vero gratiam non receperunt, qua bene operari possint cum fuerint adulti, non ergo sufficit eis in hoc statu gratia in baptismo data; nec per illam possunt modo boni esse, nisi alia addatur; quae si non additur, non est ex eorum culpa, quia iustificati sunt a peccato. 5 10 15 20 5. Responsio *. Quidam putant gratiam operantem et cooperantem cunctis parvulis in baptismo dari, in munere, non in usu, ut cum ad inaio- 25 6 illorum) eorum L, morum BC. om. Λ. Impediret) Item: Ego dico... erat Christus baptlzavlt add. hic (ex d. 5, c. 1, n. 3) X; quod Infra repetit in loco suo. Ί datur in baptismo trp. BCX. 9 utendi) utendo MOX. 17 Rubrica om. LRVW. 24 Rubrica om. CRVW. 1 Cf. Rom. 9, 16: Non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei. 2 De quibus gratiis in Lib. II, dist. 26-27 (I, 470-487). 5 Resp. II Cor. 6, 1: Ne in vacuum gratiam Dei recipiatis. * Cf. Hebr. 10, 29: Quanto magis putatis deteriora mereri supplicia, qui... spiritui gratiae contumeliam lecerit. s Cf. Glossa interlin. in Eph. 4, 30: Nolite contristare Spiritum Sandum: · a vobis per mala opera fugando · (apud Lyran., VI 95r; cod. 1, f. I22v; cod. m, H5r). Num. 3-5. De quaestione hic proposita cf. A. M. Landgraf, Kindertaufe undGlaube, in Dogmengeschichte 1II-1, 320-324. Quod solutio ipsius Magistri exhibetur sub n. 5, patet ex testimonio Petri Manducatoris: «Solutio. Quorundam, inquit, opinio est quod parvulis in baptismo tantum dimittantur peccata et nulla virtus conferatur. Et hanc, inquit, sententiam LIBER IV. DIST. V. CAP. I. 5 263 rem venerint aetatem, ex munere sortiantur usum; nisi per liberum arbi­ trium usum muneris exstinguant peccando. Et ita ex culpa eorum est, non ex defectu gratiae, quod mali fiunt; qui ex Dei munere valentes ha­ bere usum bonum, per liberum arbitrium renuerunt, et usum pravum ele­ gerunt. DISTINCTIO V Cap. 1 (33). 10 15 20 1. Quod baptismus aeque sanctus est a bono vel malo datus bono vel malo. Post haec sciendum est sacramentum baptismi a bonis et a malis ministris dari, sicut a bonis et a malis sumitur. Nec melior est baptismus qui per meliorem datur, nec minus bonus qui per minus bonum datur, nec malus qui per malum datur. Nec maius munus datur in baptismo a bono dato, nec minus in baptismo dato a malo, sed aequale, quia non est hominis, sed Dei munus. Quod totum subditis declaratur testimoniis. 2. Augustinus, Super loannem *. Augustinus ait i; « Bapti­ smus talis est, qualis est ille in cuius potestate datur, non qualis est ille per cuius ministerium datur ». — Augustinus in libro De unico baptismo ♦. Item 2; « Prorsus fieri potest ut aliqui verum habeant baptismum, et non habeant veram fidem ». — Augustinus, Contra Crescentium grammati­ cum ♦. Item 3: «Si inter bonos ministros, cum sit alius alio melior, non 9 ai om. ACMR, add. interi. O. 17 in libro om. BOX. 10 ai om. ABCM. 15 Rubrica A, om. alii. i hi loan., tr. 5, η. 6 (PL 35, 1417; CCL 36, 43s). CSEL 53, 18). 2 Cap. 11, n. 18 (PL 43, 604; 3 Rectius Contra Cresconium, 111, c. 6 (PL 43, 499; CSEL 52, 415). non improbat Magister in Sententiis. Nos autem, qui audivimus cum,scimus quia erat in con­ traria sententia, scilicet quod parvulis in baptismo dantur virtutes, sed in munere vel habitu, non in usu. Nondum enim habet usum alicuius virtutis sed munus, et ex munere sortitur usum >. Ci. I. Brady, Peter Manducator and the Oral Teachings o/ Peter Lombard, in Anto­ nianum 41 (1966) 478. Dist. V, c. 1. Cf. L. Ott, Brieflitcratur, 146-160. Fons principalis Summa exstat Senten­ tiarum, V, 8 (PL 176, 133 D - 134 C), unacum auctoritatibus ex fontibus diversis. — Num. 2: Prima auctoritas (cum rubrica), ex Summa sent. (134 B) vel ex Decreto, de consecr. d.4, c. 26 (1369); alia, ex Glossa in I Cor. 1, 13 (PL 191, 1540 Λ), ex Floro in h.l. (259); tertia, ex De­ creto» c. 25 (1368) una cum rubrica. 264 LIBER IV. DIST. V. CAP. 1. est melior baptismus qui per meliorem datur, nullo modo malus est qui etiam per malum datur, quia idem baptismus datur. Et ideo per ministros dispares Dei munus aequale est, quia non illorum, sed eius est ». 3. Augustinus, Super Ioannem *. Idem k «Cum baptizat malus, illud quod datum est unum est, nec impar propter impares ministros, sed par et aequale propter hoc2: Hic est qui baptizat». — Item 3; « Ego dico, et nos dicimus omnes, quia iustos oportet esse per quos baptizatur, iustos oportet esse tanti indicis ministros. Sint ministri iusti si volunt; si autem noluerint esse iusti qui in cathedra Moysi sedent4, securum me fecit ma­ gister meus, de quo Spiritus Sanctus dicit 5: Hic est qui baptizat ». — Item 6: «Quos baptizavit ludas, Christus baptizavit. Si quos ergo baptizavit ebriosus, homicida, adulter: si baptismus Christi erat, Christus baptizavit. Non timeo adulterum, non ebriosum, non homicidam, quia columbam attendo, per quam mihi dicitur: Hic est qui baptizat». — Item 7: « Homi­ cida dedit baptismum Christi. Quod sacramentum tam sanctum est, ut nec homicida ministrante polluatur ». 4. Augustinus in libro De fide ad *Petrum . Item8: «Si in haeresi quacumque vel schismate quisquam in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti baptismi sacramentum acceperit, integrum sacramentum acce­ pit; sed salutem, quae virtus est sacramenti, non habebit, si extra catholicam Ecclesiam ipsum sacramentum habuerit. Debet igitur ad Eccle­ siam redire: non ut sacramentum baptismi iterum accipiat, quod nemo debet in aliquo repetere; sed ut in societate catholica vitam accipiat. Baptismus enim extra Ecclesiam nequit prodesse: ibi enim cuique potest prodesse baptismus, cui potest prodesse eleemosyna, scilicet in Ecclesia ». 9 sedent trp. p. qui BCLX. 20-21 catholicam Ecclesiam trp. BCLX. corr. in ubi OW (mg.). ' Tr. 6, n. 8 (PL 35, 1429; CCL 36,57). (PL 35, 1422, n. 13 non1 BCX Aug., Ivo, nec L, om. alii et Grat. 23 aliquo) quolibet NRTX. 25 cui) ubi V, CCL 18 (PL 35, 4 36, 49). (1369), cum i 1424; CCL 36, 51s). c. 3 * 2 Prima, ex quibusdam Decreto, verbis componi ξ 4 (1369); ex duobus ministri Gratiani 19 (1424; 52). Matth. 28, (1369); alia, iusti si capp., scii. idem dicendum est de ultima. doro attributa in num. 5, ex in mg ibid., c. 27 («Sint s loan. 1, 33. Ibid., n. ’ J In loan., tr. 5, n. 15 » In loan., tr. 5, « Seu Fulgentius, c. 3, 19. forsitan ex eodem volunt·) suppletis de Decreto, c. 26 Summa sent. Glossam Magistri, nec (376), et de consecr. d. 4, tertia, ex fonte qui nos evadit; non invenitur apud Florum vel (134 C); videtur 3: loan. 1,33. Matth. 23, 2. n. 43 (PL 65, 692 B-C; CCL 91 A, 741). Num. 2 Deaeto, C. — 1, q. 1, c. 46 Num. 4 probabiliter ex originali; illa Isi­ de consecr. d. 4, c. 23 (1368), ut notatur secunda manu cod. A (f. 72a); vide etiam C. 1, q. 1, c. 59 (380). 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. V. CAP. II. 5 265 5. *Isidorus . Item Isidorus >: «Romanus Pontifex non hominem iudicat qui baptizat, sed Spiritum Dei subministrare gratiam baptismi, licet paganus sit qui baptizat». — In his perspicue cernis baptismum verum bonis et malis dari a bonis et a malis; et ipsum tamen aeque sanctum esse, et munus eius aequale in bonis, sive a bonis sive a malis baptizentur. Cap. 2 (34). 10 15 20 1. De potestate baptismi et ministerio. Quia ministerium tantum habent, non potestatem baptismi: potestatem enim sibi retinuit. Quod novit loannes cum vidit columbam descendentem super Christum 2. — Super Ioannem *. Unde Augustinus « Quid noverat loannes Ba­ ptista? Dominum. Quid non noverat? Potestatem baptismi dominici in nullum hominem a Domino transituram, sed ministerium plane transitu­ rum: potestatem a Domino in neminem, sed ministerium in bonos et ma­ los. Non exhorreat columba ministerium malorum: respiciat Domini po­ testatem. Quid facit tibi minister malus, ubi bonus est Dominus? » « ΛΪque4 qui plantat, neque qui rigat est aliquid; sed qui incrementum dat, est Deus 5. Si superbus fuerit minister, cum diabolo computatur; sed non contaminatur donum Christi. Quod per illum fluit purum est. Per lapi­ deum canalem transit aqua ad areolas: in canali lapideo nihil generatur, sed hortus fructus plurimos affert ». Habent igitur non modo boni, sed et mali ministerium baptizandi; sed neutri potestatem baptismi. 1 Isidorus1 2 om. BCMNO, interi. W2. 4 dari) et add. LNVX. a2 om. AMRT. 10 Super Ioannem om. NVW. II baptismi dominici trp. BCX. 12 hominem) ho­ minum TX. 16 est aliquid trp. p. plantat ABCX. est2 om. BTX, del. V. i Dictum spurium; quoad historiam tam istius dicti quam totius quaestionis, cf. N. M. Haring, A Brief Historical Comment on St. Thomas, Summa theol. Ill, qu. 67, a. 5: « Utrum non baptizatus possit sacramentum baptismi conferre », in Mediaeval Studies 14 (1952) 153-59. 2 Ioan. 1, 32-33: Vidi Spiritum descendentem quasi columbam... Et ego nesciebam eurn; sed qui rnisit me... ille mihi dixit: Super quem videris Spiritum descendentem... hic est, qui ba­ ptizat in Spiritu Sancio. 3 Tract. 5, n. 11 (PL 35, 1419; CCL 36. 46). n. 15 (1422; 50). S 1 Cor. 3, 7. ·» Ibid., Cap. 2. Initium ita concisum (ab ultimis verbis cap. praeced.) Magistri est, factum forsitan quando elenchum capitulorum postea compilavit et materiam divisit. — Num. 1. Auctoritas Augustini, probabilius ex originali; in parte tantum invenitur in Summa sent., \ . 8 (PL 176, 134 B-C); non datur apud Florum. 266 LIBER IV. DIST. V. CAP. III. 2. Augustinus, Super loannem *: «Ministerium ' enim dedit Christus servis, sed potestatem sibi retinuit. Quam, si vellet, poterat servis dare, ut servus daret baptismum suum tamquam vice sua. Et potestatem suam poterat constituere in aliquo vel aliquibus servis suis, ut tanta vis esset in baptismo servi, quanta est in baptismo Domini. Sed noluit, ne servus s in servo spem poneret. Baptizat servus ut minister; baptizat Dominus tamquam potestatem habens. Quam si daret servis, ut scilicet ipsorum esset quod Domini erat, tot essent baptismi quot servi: ut sicut dictus est baptismus Io annis-, sic diceretur baptismus Petri vel Pauli. Quod ne fieret, tenuit sibi Dominus potestatem baptismi, servis ministerium de- 10 dit. Si ergo servus dicit se baptizare, recte dicit, sed tamquam minister baptizat; et ideo non differt, sive bonus sive malus baptizet». « Inde3 etiam nemo dicit baptismus meus, cum tamen dicat evangelium meum 4, prudentia mea 5, licet haec sint a Deo. In quibus differentia est: alius enim alio melius operatur in evangelizando, et alius alio prudentior est; alius is autem alio magis minusve baptizatus, sive ab inferiore sive a maiore bapti­ zetur, dici non potest». Cap. 3 (35). 1. Quae fuit potestas baptismi quam Christus potuit dare servo. Hic quaeritur quae sit illa potestas baptismi, quam Christus sibi tenuit et po- 20 tuit dare servis. — Haec est, ut plurimi volunt, potestas dimittendi peccata in baptismo. 2. Oppositio ♦. Sed potestas dimittendi peccata quae est in Deo, 1 Augustinus Super loannem] In eodem A, om. CR, Super loan. om. N. 20 Christus sibi trp. LT, sibi om. V. 23 Oppositio om. RVW. || est in Deo trp. ABCNRVX. 1 Tract. 5, n. 7 (1417; 44). 2 çf, Matth. 21. 25: Baptisma loannis unde erat? 3 Quamvis inveniatur sub eadem rubrica, revera est August., De bapt. contra Donatistas, V, c. 14, n. 16 (PL 43, 185; CSEL 51, 277). 4 Cf. II Tim. 2, 8: Secundum evangelium meum. 5 Cf. Eph. 3, 4: Potestis legentes intelligere prudentiam meam. Num. 2 iam in parte in Glossa ordin. in l Cor. 1, 12 (apud Lyranum VI, 34a; cod. 1 37c; deest in cod. m); deinde, uti hic lacet, in Glossa Magistri in h.l. (PL 191, 1538 C1539 A; cod. x f. 70c; z fol. 44c); non Invenitur apud Florum. Cap. 3. Cf. A. M. Landgraf, 'Potestas auctoritatis, ministerii, excellentiae' und der Streit um die 'potestas, quam Christus potuit dare servis et non dedit', in Dogmengeschichte 111-1,169209. — Num. 1. Notare oportet quod rubrica hic brevior est quam in elencho capitulorum (supra, p. 12), ubi adiungitur et non dedit. — Num. 2: Primum argumentum in contrarium LIBER IV. DIST. V. CAP. III. 5 10 15 20 267 Deus est: ideo alii dicunt hanc potestatem non potuisse dare alicui ser­ vorum, quia nulli potuit dare ut esset quod ipse est, vel ut haberet es­ sentiam quam ipse habet, cui hoc est esse quod posse i. — Alia *. Dicunt etiam: Si hanc potentiam alicui dare potuit, potuit ei dare creare creatu­ ras, quia non est hoc maioris potentiae quam illud -, 3. Ad quod dici potest quia potuit eis dare potentiam dimittendi peccata: non ipsam eandem qua ipse potens est, sed potentiam creatam, qua servus posset dimittere peccata, non tamen ut auctor remissionis, sed ut minister, nec tamen sine Deo auctore: ut sicut in ministerio habet exte­ rius sanctificare, ita in ministerio haberet intus mundare; et sicut illud facit Deo auctore, qui cum eo et in eo operatur illud exterius, ita mun­ daret interius Deo auctore, qui eius verbo velut quodam ministerio ute­ retur. — Ita etiam posset Deus per aliquem creare aliqua: non per eum tanquam auctorem, sed ministrum, cum quo et in quo operaretur; sicut in bonis operibus nostris ipse operatur et nos: nec ipse tantum, nec nos tantum, sed ipse nobiscum et in nobis; et tamen in illis agendis ministri eius sumus, non sumus auctores. — Ita ergo potuit dare servo potestatem dimittendi peccata in baptismo, id est ut in mundatione interiori servus cum Domino operaretur: non servus sine Domino, nec Dominus sine servo, sed Dominus cum servo et in servo; sicut in exteriori ministerio Dominus operatur cum servo et in servo. 4. Unde et Dominus dicitur sanctificare et servus, sed Dominus in­ visibili gratia, servus visibili sacramento. Unde Augustinus super 1 Deus est trp. ATVW. 3 Alia] oppositio add. AN, om. RVW. 6 dare poten­ tiam trp. BCX. 8 tamen om. ABCTW. 9 tamen om. BNRWX, add. interi. C. 11-12 mundaret] mundare MOW. 15 nostris, om. M, add. interi. O2, add. mg. R2. 17 su­ mus2 om. LNX. 20-21 sicut... in servo om. AMN. i Vide Lib. 1, d. 8, c. 8; et d. 45, capp. 1-2 (I, lOlss; 306s). 2 Cf. Glossa ordiri, m Ioan. 14, 12: Et maiora horum jaciet: e maius videtur impios iustificare quam iustos creare » (apud Lyran., V, 228c); ex August., in h.l., tr. 72, n. 3 (PL 35, 1823s; CCL 36, 508s). iam in Glossa primitiva in I Cor. 1, 13 (PL 191, 1539 A-B; cod. x 70d; z 43c-d), quam confe­ cerat Magister post Pascha 1148. Ambo tamen, ut recte notat cl. L. HodI, inveniuntur in qua­ dam quaestione Magistri Odonis Suessionis (seu postea Ursicampi), qui saltem ab anno 1145 Parisius docuit in eisdem scholis Nostrae Dominae; cf. L. HodI, Die Geschichte der scholastischen Literatur und der Théologie des Schlusselgewalt, 123, 131-132. — Num. 3: Solutio maturior est quam illa Glossae (1536 B-C), adiuvante auctoritate Augustini (in n. 4) ex Glossa ordin. (vel forsitan ex quadam Glossa adhuc ignota ipsius Magistri) in Levit. 21, 13 (apud Lyranum, I, 252b). liber iv. dist. 268 vi. cap. i. Leviticum *: « Dominus ait \ Ego Dominus, qui sanctifico. De Moyse etiam dictum est 3; Et sanctificabis eum. Sed Moyses sanctificat visibilibus sacramentis per ministerium; Dominus autem invisibili gratia per Spiri­ tum, ubi est totus fructus visibilium sacramentorum. Sine hac sanctifi­ catione visibilia sacramenta nihil prosunt ». — Si quis hoc melius aperire 5 poterit, non invideo. DISTINCTIO VI Cap. 1 (36). Quibus liceat baptizare. Nunc quibus liceat baptizare addamus. — In libro De officiis *. De hoc I s i d 0 r u s ait 4: « Constat baptisma solis 10 sacerdotibus esse traditum; eiusque ministerium nec ipsis diaconibus im­ plere est licitum absque episcopo vel presbytero, nisi his procul absenti­ bus et ultima languoris cogat necessitas; quod et laicis fidelibus permitti­ tur». — Ex Concilio Carthaginensl quinto *: Item 5: «Mulier, quamvis sancta, baptizare non praesumat », nisi necessitate cogente. 15 Cap, 2 (37). 1. Si rebaptizandi sunt qui ab haereticis sunt baptizati *. De illis vero qui ab haereticis baptizantur, utrum rebaptizandi sint, quaeri solet. — 17 qui om. NR elenchus capp. sunt om. NOR elenchus capp. || sunt baptizati] baptizan­ tur ACM, trp. BX. || Rubrica om. V\V. 1 ' August., Lev. 21, Quaesi. in Heptat., 3 15. Potius inter statuta ♦ Mulier docta ct baptizare Moysi dictum * De cccl. officiis 41; 29, 24; 30, 30. nitur Ill, q. 84 (PL 34, 712; CSEL 28-11, 3O4s; CCL 33, 227s). Concilio non sancta viros Carthagensi praesumat »; in conventu in Concilia Galliae A. 314 - Dist. VI, Cap. A. 506, a Domino de Aaron et filiis eius, 5 II, c. 25, n. 9 (PL 83, 822 C). IV verba (suppositicio, « quamvis sub sancta », anno ex 436) n. 99: Exod. 28, Rectius inve­ adseripta, « Mulier, n. 100: quamvis Concilia Africae A. 345 - A. 525, Statuta Ecclesiae antiqua (c. annum 475), nn. 41 ct 37, docere ed. C. Munier (CCL 149, 352); cf. etiam est non audeat », in ed. C. Munier 1: Quaestio eruitur ex (CCL 148, 173 et Summa sent., V, 8 (PL 172). 176, 133 D); sed auctori­ Decreto Gratiani, de consecr. d. 4, cc. 19-20 (1367). — Cap.2.Cf. L. Ott, Untcrsuchun^en zur theol. Brieflitcraiur, 146ss; et N. M. Hiring, The Augustinian Axiom: < Nulli sacramento iniuria facienda est », in Mediaeval Studies 16 (1954) 87-117; A. M. Landgraf, tates veniunt potius ex LIBER IV. DIST. VI. CAP. H. 5 10 15 20 269 Ad quod breviter dicimus quia quicumque sit qui baptizet, si servatur forma a Christo tradita, verum baptismum dat; et ideo qui illum sumit, non debet rebaptizari. 2. Beda *. Unde Beda k « Sive haereticus, sive schismaticus, sive facinorosus, quisque in confessione sanctae Trinitatis baptizet, non valet ille qui baptizatus est a bonis catholicis rebaptizari, ne confessio et Tri­ nitatis invocatio videatur annullari ». — Ad quaestiones *Orosii . Item Augustinus2: « Quamvis unum baptisma sit et haereticorum (sci­ licet eorum qui in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti baptizant) et Ecclesiae catholicae, tamen qui foris Ecclesiam baptizantur, non sumunt baptismum ad salutem, sed ad perniciem: habentes formam sacramenti, virtutem autem eius abnegantes 3; et ideo Ecclesia non eos rebaptizat, quia in nomine Trinitatis baptizati sunt, et ipsa est forma sacramenti». — Augustinus, Ad *Maximinum . Item4: «Rebaptizare haereticum qui haec sanctitatis signa perceperit, omnino peccatum est; catholicum vero, immanissimum scelus est ». 3. Ex his aperte colligitur quod qui etiam ab haereticis baptizati sunt servato charactere Christi, rebaptizandi non sunt, sed tantum manus impositione reconciliandi, ut Spiritum Sanctum accipiant, et in signum detestationis haereticorum. 4. Opinio quorundam ♦. Sunt tamen nonnulli doctorum, ut C yp r i a n u s et alii quidam 5, qui dicere videntur ab haereticis non posse 1-2 servatur forma... tradita] servat formam... traditam LX. 2 baptismum] baptisma BCM. 11 baptismum ad salutem trp. BCLX. 14 Rubrica om. MRVW. i In Evang., II, horn. 12 (PL 94, 198 B) seu hom. 18 (CCL 122,312); in parte ex Gen- nadio, Liber seu diffinitio eccl. dogmatum, c. 52 (PL 58, 993 B-C; c. 22 in PL 42, 1217); inve­ nitur etiam apud Pseudo-Bedam, In loan. 3, 4 (PL 92, 668 C). Hic lubet notare etiam episto­ lam Leonis Pp. I de hac quaestione: Epist. 166, Neoni ep. Ravennati (PL 54,1193 B -1194 B); apud Decretum Gratiani, De consecr. d. 4, c. 112 (I, 1396). 2 Ps.-August. (post saec. IX), Dialogus quaesi. 65 Orosii percontantis et Augustini respondentis, q. 59 (PL 40, 750; cf. PLS II, 1364). 3 Resp. II Tim. 3, 5: Habentes speciem quidem pietatis, virtutem autem eius abne­ gantes. 4 Epist. 23, n. 2 (PL 33, 95; CSEL 34-1, 65). 5 De quibus cf. August., De bapt. contra Donatistas, HI, VI et VII (PL 43, 139ss, 197ss, 223ss; CSEL 51, 196ss, 297ss, 341ss). Zur Frage von der Unwiedcrholbarkeit von Sakramenten, in Dogmengesch. II1-1, 254-278. — Num. 1-2. Auctoritas Bedae (circa quam v. N. M. Haring, ibid., 89-90), de Summa seni., ubi etiam sine titulo operis (134 A); illae Augustini, ut apparet ex rubricis, ex Decreto, cc. 29 et 108 (1370, 1395). — Num. 3-5 fundantur usque ad litteram in dicta Summae sent. (134 D - 135 B). LIBER IV. DIST. VI. CAP. III. 270 tradi baptismum, et eos esse rebaptizandos cum veniunt ad Ecclesiam, qui ab illis dicuntur baptizati. — Sed hoc de illis verum est, qui extra formam Ecclesiae baptizare praesumunt. 5. Cyprianus tamen ibi a veritate deviasse videtur, qui ait 1 de haeretico: «Quomodo sanctificare aquam potest, cum ipse immundus 5 est, et apud quem Spiritus Sanctus non est, cum Dominus dicat in Lege 2; Quaecumque tetigerit immundus, immunda erunt? Quis potest dare quod ipse non habet? » — Augustinus in libro De unico baptismo ♦. Hoc vero ex ignorantia eum dixisse, Augustinus innuit dicens 3: « Martyrem gloriosum Cyprianum, qui apud haereticos vel schismaticos datum ba- 10 ptismum nolebat cognoscere, dum eos nimis detestaretur, tanta eius merita, usque ad triumphum martyrii, secuta sunt, ut et caritatis qua excellebat luce obumbratio illa fugaretur; et si quid purgandum erat, passionis falce tolleretur. Nec nos, qui baptismi veritatem et haereticorum iniquitatem agnoscimus, ideo Cypriano meliores sumus; sicut nec Petro, quia gentes 15 iudaizare non cogimus4». 6. Hieronymus, Super Epistolam ad Ephesios *. Hoc etiam sciendum est, quod « licet 5 ter immergatur propter mysterium Trinitatis, tamen unus baptismus reputatur ». Cap. 3 (38). 20 1. Quod nullus in materno utero baptizatur. Illud etiam ignorandum non est, quod in materno utero nullus baptizari potest, etiam si mater baptizetur. — Isidorus in libro Sententiarum primo *. Unde 1 s i d 0 r u s <5: « Qui in maternis uteris sunt ideo baptizari non possunt, quia qui natus adhuc secundum Adam non est, secundum Christum non potest renasci; 25 neque regeneratio in eum dici potest, in quem generatio non praecessit ». — Augustinus, Ad *Dardanum . Item Augustinus7: «Non potest quisquam renasci antequam natus sit ». 21 Rubrica X et elenchus capp.; om. alii codd. 9 Innuit] insinuat BCLX. 1 Epist. 70 (ad lanuarium), 19, 22. Eph. 3 Cap. 4, 5 9. n. 31 (PL 3, 1039 A - 1040 A; CSEL 3-1,767s). 13, n. 22 (PL 43, 606; CSEL 53, 22). (PL 26 (18451, 496 C). (PL 33, 844; CSEL 57, Num. 6: Ex Cap. 3, nn. 138 A); n. 1 ubi Decrdo, « Cap. 22, n. 5 * Resp. Gal. 2, 14. (PL 83, 589). 7 5 Epist. 187, In c. 109). de consecr. d. 4, c. 8 (1389). 1-3: Quaestio ct auctoritates iam in etiam quaedam 2 Num. elementa solutionis in Summa sent., V, n. 4. 12 (PL 176, 136 D - LIBER IV. DIST. VI. CAP. III. 271 2. De loanne Baptista et leremia *. Si vero opponitur de leremia et de loanne Baptista, qui ab utero sanctificat! leguntur i, quod etiam de lacob quidam putant*23 , dicimus: Si sanctificatio ibi accipitur interior emundatio, in miraculis divinae potentiae esse habendum, ut Augusti5 n u s (in libro Ad Dardanum *) ait 3, ambigue super hoc loquens: « Si usque adeo, inquit, in illo puero acceleratus est usus rationis et voluntatis, ut intra materna viscera iam posset agnoscere, credere, quod in aliis par­ vulis exspectatur aetas ut possint, in miraculis est habendum divinae po­ tentiae, non ad humanae trahendum exemplum naturae; nam quando 10 voluit Deus, etiam iumentum 4* locutum est ». 3. In *eodem . Idem 5; «De leremia legitur 6; Priusquam exires de vulva, sanctificavi te; illa tamen sanctificatio, qua efficimur templum Dei 7, nonnisi renatorum est ». Nisi enim quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non intrabit in regnum Dei 8; « nemo autem renascitur, nisi prius 15 nascatur. Unde illa sanctificatio potest secundum praedestinationem ac­ cipi ». Ecce dubitanter videtur loqui. — Qui etiam in eodem dicit 9: « Non dictum est quia credidit infans in utero, sed exsultavit. Nec Elisabeth dicit: exsultavit in fide, sed exsultavit in utero meo. Et potuit esse haec sanctificatio tantae rei a maiori cognoscendae indicium, non a parvulo 20 cognitae ». 4. Absque assertione de hac sanctificatione loquitur, non definiens qualiter intelligenda sit illa sanctificatio, an signum futurae rei, an ve­ ritas justificationis per Spiritum factae. Sed melius est ut dicamus illos praeter communem legem in uteris justificatos et gratia praeventos, II In eodem om. BCVWX. 12 vulva] ventre BCR. BWX, in. T, potest Introire (Intrare V) LMNV. || Dei] celorurn BCT. 14 intrabit COR, i. > Rcsp. 1er. I, 5: Antequam exires de vulva, sanctificavi te; Luc. 1, 15: Et Spiritu Sancto replebitur adhuc ex utero matris suae. Cf. Glossa ordin. in 1er. 1,5:« loanncs sanctificatur quo­ que in utero, et Spiritum Sanctum accipit» (apud Lyran. IV, Illa); ex Hieron. in h.l. (PL 24 [1845], 683 A; CSEL 59, 7; CCL 74,4). 2 Cf. Gen. 25, 22-25; Mal. 1, 2; Rom. 9, 11-13: Cum enim nondum nati fuissent..., scriptum est: lacob dilexi, Esau autem odio habui. 3 Epist. 187, c. 7, n. 24 (PL 33, 840; CSEL 57, 101). 4 Cf. Num. 22, 28, de asina Ba­ laam. s Cap. 10, η. 32 (PL 33, 844; CSEL 57, 110). 6 1er. 1,5. 7 Cf. I Cor. 6, 19. 8 Ioan. 3, 5. Verba Summae sent, quae sequuntur fundantur in illa Augustini in eadem ep., c. 10, η. 33: « Renascitur ergo antequam nascitur; quod fieri nullo modo po­ test »; c. 12, n. 37: « Nam illa priusquam exiret de vulva, sanctificatio leremiae... potest et secundum praedestinationem non inconvenienter intelligi » (PL 33 , 845 , 846; CSEL 57, 111, 114). ’ In eadem epist., c. 7, n. 23 (PL 33, 840; CSEL 57, 101). Resp. Luc. 1,41: Exsultavit infans in utero eius, et 1, 44: Exsultavit in gaudio infans in utero meo. IV. LIBER 272 DIST. VI. dimissis omnibus peccatis. Quod et edocetur 1. IV. CAP. inultis Sanctorum testimoniis Cap. 4 (39). I. Si baptismus sit, illis verbis corrupte prolatis. Quaeri etiam solet, si corrupte proferantur illa verba, an baptismus sit. — Zacharias Papa *. 5 De hoc Zacharias Bonifacio scribit 2; « Retulerunt mihi nuntii tui quod fuerit sacerdos in eadem provincia qui latinam linguam penitus ignorabat, et dum baptizaret, nescius latini eloquii, infringens linguam diceret: Baptizo te in nomine Patria et Filia et Spiritu Sancta; et propter hoc considerasti rebaptizare. Sed si ille qui baptizavit, non errorem in- 10 troducens vel haeresim, sed pro sola ignorantia romanae locutionis, in­ fringendo linguam baptizans dixisset, non possumus consentire ut denuo baptizetur ». 2. Leo Papa ·. Praeterea sciendum est quod illi de quibus « nulla 3 exstant indicia inter propinquos vel clericos vel vicinos, quibus baptizati 15 fuisse doceantur, agendum est ut renascantur, ne pereant; in quibus quod non ostenditur gestum, ratio non sinit ut videatur iteratum. Conferendum cis videtur quod collatum esse nescitur; quia non temeritas intervenit praesumptionis, ubi est diligentia pietatis». Cap. 5 (40). 20 1. De illo qui pro ludo immergitur. Solet etiam quaeri de illo qui iocans sicut mimus, commemoratione tamen Trinitatis immergitur, utrum baptiI ta v. gr. HIeron., in notis CCL id.. ad num. 2; 14, 22s); In Evan%. Beda, In 1er. Mansi, Cap. tas, quae quibusdam Cap. sacram.. 13-15, et n. tamen 1. Quaestio corrigitur 325 D) seu (PL 1, 41 15 [1845], 1547 A-B; CSEL, 32-111, 31s; (PL 92, 312 A-D, 320 C; CCL Quaestio est Epist. 7 sumitur de ope (PL 89, 929 B-C). (I. Mansi, VI, 406 A-B, C; PL 54, 16-17 Summa sent., Decreti, omissis, ex eodem, c. 5. 15 120, 25s, 35s); Epist. 6 Epist. 167 113 de 3 2 Leo Decreto, de V, 9 (PL 176, 135 C-D); ubi et auctori­ consecr. d. 4, c. 86 (1390). Illa Leonis, in d. 4 n. 2, (1396$). Summae sent., consecr. 1, 1208 A - 1209 A). V, in eodem cap. 9 (135 D); cf. c. 31 § 1 (1371). Solutio quasi ad De eadem Summa, etiam II. 6, 13 (PL 176, 459 A). Cui auctoritate Augustini respondetur ut in auxlliante Summae. 4, I, 1, 1. hom. 2 (PL 94, 15 A - 16 A) seu hom. 4 (CCL 122, 21 ss); etc. Concilia, XII, (ad Rusticum Narbon.), inq. (loan. In Luc. Ambrosius, In Luc. A; CSEL 50,7; CCL 74, 4), uti supra I, 5 (PL 24 [1845], litteram Hugo, est eiusdem 273 LIBER IV. DIST. VI. CAP. V. zatus sit. — Augustinus in libro De baptismo *. Hoc autem Augustin u s non definit, ita inquiens k «Si totum ludicre et mimice et iocularitcr ageretur, utrum approbandus esset baptismus qui sic daretur, divinum iudicium, per alicuius revelationis miraculum, oratione implorandum esse 5 censerem ». — Videtur tamen sapientibus non fuisse baptisma. Ut cum aliqui in balneum vel in flumen merguntur in nomine Trinitatis, non est tamen baptismus, quia non intentione baptizandi illud geritur. Nam in hoc et in aliis sacramentis, sicut forma est servanda, ita et intentio illud celebrandi est habenda. 10 2. Augustinus, ad Boniîacium ♦; « Illud 2 etiam non te moveat, quod quidam non ea fide parvulos ad baptismum ferunt, ut per Spiritum ad vitam regenerentur aeternam, sed eos putant hoc remedio temporalem retinere vel recipere sanitatem. Non enim propterea illi non regenerantur, quia nec ab illis hac intentione offeruntur ». is 3. Leo Papa ♦. Agnoscendum est etiam « in 3 baptizandis electis duo tempora esse servanda, id est Pascha et Pentecosten », ut in sabbato 6 balneum... flumen trp. LNV. Cognoscendum LO. 7 tamen om. BCLMO. 15 Agnoscendum] > Dc bapt. contra Donatistas, VII, c. 53, n. 102 (PL 43, 243; CSEL 51, 374). 98, n. 5 (PL 33, 361; CSEL 34-11,526). (PL 54, 701 A ct 702 B). 2 Epist. 3 Epist. 16 (ad universos episc. Siciliae), cc. 5-6 Num. 2: Ex Decreto, ibid., c. 33 (1372). Ad finem huius numeri in duobus nostris codicibus (L et R) in tertia columna additur: « Contrarium (om. R): legitur in ecclesiastica historia quod Alexander episcopus Alexandrie, cum Petri Martiris solemnia celebraret, post expicta missarum sacramenta vidit super oram maris puerorum ludum imitantium, ut solet fieri, episcopum, et gerentium ea que in ecclesia geri mos est. Mox eos ad se perduci iubet, ct quid egissent pcrcunctatur. Illi rei ordinem pandunt, baptizatos a se esse quosdam cathecuminos confitentur per Athanasium puerum, qui illis fuerat episcopus simulatus. Ubi ex responsis eorum vidit secundum religionis nostre ritum cuncta constare, statuit illis quibus integris interrogationibus et responsionibus aqua fuerat infusa, iterari baptisma non debere, sed adimpleri ea que sacerdotis mos est » (Rtifinus, Hist, eccl., 1,14; PL 21, 487 A-B; Decretum, C. I, q. 1, dictum post c. 58 1380], unde textus hic). Idem legitur in quibusdam aliis codd.quos olim consuluimus (ex. gr. Paris., BN lat. 3016, 3017, 3021, 3025, etc.); ac refertur a Gandulpho Bonon. (p. 427), et in Glossa olim Petro Pictav. attributa, in h.l. (n 50r; p 96c), ubi concluditur: · Nos vero sentimus in contrarium, nec est istud ad consequentiam trahendum ». Haec verba probabiliter sese referunt ad traditionem viva voce Sententiarum ex parte Magistri, ut apparet ex Tractatu de sacramentis Magistri Petri Manducatoris, de baptismo, n. 21, ubi post summarium nostri textus additur: < Magister autem Petrus non dicit esse baptismum, quia nec iste intendit baptizare, nec illi baptizari» (ed. R. M. Martin, apudSpicileg. sacrum Lovaniense 17, 27·). — Num. 3: Ex Decreto, de consecr. d. 4, c, 12 (1365); dein, c. 16 (1367) . Lomb. II. 18 274 LIBER IV. DIST. VI. CAP. VI. Paschae vel Pentecostes baptismi sacramentum celebretur. « Qui vero necessitate mortis vel periculi urgentur, omni tempore debent baptizari ». Cap. 6 (41). 1. De responsione patrinorum. Porro cuncti ad baptismum venientes fidem suam profiteri debent, et exponere quid petere venerint ad ecclesiam. Unde et a baptizando quaeritur: Quid venisti ad ecclesiam petere? Qui, si adultus est, pro se respondet: Fidem, id est sacramentum fidei ct doctrinam. Ita etiam per singula interrogatus, respondet se credere in Patrem et Filium etc. Si autem parvulus est, non valens credere vel loqui, alius pro eo respondet. — Isidorus in libro De officiis *. Unde Isido rusi; «Parvuli alio profitente baptizantur, qui adhuc loqui vel cre­ dere nesciunt; sicut etiam pro aegris, mutis vel surdis alius profitetur dum baptizantur ». « Sic et de poenitentibus agendum est ». — Augustinus in libro De unico baptismo *: «Si2 vero pro eo qui respondere potest alius respondeat, non itidem valet; sicut dictum est 3: Aetatem habet, pro se loquatur ». 2. De sensu illorum verborum. — Responsio ♦. Si vero quaeritur ex quo sensu pro parvulo dicatur credo vel fidem peto, dicimus de sacramento fidei id esse intelligendum: quod respondetur petere cum defertur ad ecclesiam, et habere cum baptizatur; ut sit sensus: cum dicitur fidem peto, id est sacramentum fidei praesto sum recipere; credo, id est sacramentum fidei suscipio; quod est: hic parvulus praesto est sacramentum fidei acci­ pere. — Augustinus, Ad neophytos *. Unde Augustinus4: « Nihil I Pentecostes] Pentecosten MVW. 9 etc.) et spiritum sanctum CLNVX. de neophltls BCWX. 5 petere) petendum LMOW, quod corr. W. 10 Rubrica om. LVW. 23 Ad neophytos] * Dc ccd. officiis, II, c. 25, n. 7 (PL 83, 822 A); vide etiam aliam seriem notarum. * Dc baptismo contra Donatistas, IV, c. 24, n. 31 (PL 43, 175s; CSEL 51, 260). 3 Joan. 9, 21. 4 Potius Epist. 9S (ad Bonifacium), n. 9 (PL 33, 364; CSEL 34-11, 531). Cap 6: Cf. ultimum studium cl. A. M. Landgraf piae memoriae, Zur Erôflnenden Frage im rômischen Taufritus, in Z/KTh 80 (1958) 562-566. — Num. 1: Rubrica ex titulo Summae sent., V, Il (PL 176, 136 B). Auctoritas Isldori, ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 74 (1387); verba quae sequuntur («Sic... est»), ex c. 75 (1387), ubi Concilio Carthag. IV ascribuntur cum nota editoris: deest, scii, in canone 48 illius Concilii (de quo Concilio ct textu, cf. CCL 149, 265, lin. 424-426); auctoritas Augustini, ex c. 77 (1388). — Num. 2: Quaestio eruitur ex Summa sent., V, 11 (136 C); auctoritas autem Augustini, ex Dcaeto, ibid., c. 76 (1387). 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. VI. C,\P. VII. 5 10 15 275 est aliud credere quam fidem habere; et ideo, cum respondetur credere parvulus, qui fidei nondum habet affectum, respondetur fidem habere propter fidei sacramentum, et convertere se ad Deum propter conver­ sionis sacramentum ». 3. Item de sensu verborum *. Sed adhuc quaeritur ex quo sensu pro parvulo respondeatur: Credo in Deum Patrem et in lesum Christum et in Spiritum Sanctum. Numquid de sacramento fidei, an de fide mentis ibi agitur? Si de sacramento, cur nominatim distinguuntur personae? Si vero de fidei affectu, quomodo verum est, cum eo careat parvulus? An illud facturus parvulus spondetur cum creverit, sicut et omnibus pompis diaboli respondetur abrenuntiare? Quod si non servaverit factus adultus, tenebitur ipse, vel sponsor? — Responsio *. Sane dici potest ibi responderi pro parvulo quod, ad maiorem aetatem si venerit, et pompis diaboli re­ nuntiabit et sanam fidem tenebit, cuius tunc sacramentum recipit. Hac autem sponsione parvulus pro quo fit tenebitur, non sponsor; si tamen ut cautio impleatur quantum in se est et operam dederit, quia exigitur a patrino diligens circa eum pro quo respondit sollicitudo. — Ad catechu­ menos *. De hoc Augustinus*1: « Certissimam emisistis cautionem, qua renuntiare pompis diaboli spopondistis». Cap. 7 (42). 20 1. De catechismo et exorcismo. Illa autem interrogatio et responsio fidei fit in catechumeno, cui et additur exorcismus. Ante baptismum enim fit catechismus et exorcismus. Post catechismum sequitur exor­ cismus, ut ab eo qui iam fide instructus est adversaria virtus pellatur. 1 est aliud trp. ATV. 11 respondetur] spondetur BCNRVW, corr. in spondetur LX. 12 Responsio om. RVW. || responderi] sponderi BCTW, responsio dari N. 16 et om. BCLW, del. RV. 17 respondit] respondet BCL, respondebit M, responderit X, spopon­ dit R. 18 emisistis] emisisti BCL. 19 spopondistis] spopondisti BCL, spoponde­ ratis A. 23 et exorcismus om. BCV, i Sermo 2 (inter opp. August., PL 40, 1209; reapse Mediolani confectus saec. VI: Clavis, n. 222, et PLS II, 1370). Num. 3: Verba August, ad cathecumenos (ita codd.), cx c. 73 (1386). Cap. 7. Praeter auctoritates in fine, conflatur ex verbis Hugonis, De sacram., et illis Summae sent. — Num. 1: Mixtim ex Summa sent., V, 13 (PL 176, 138 B) et De sacram., II, 6, 10 (456 A); in num. 2, quaedam sunt Hugonis, II, 6, 9 (456 A), reliqua eiusdem Summae; num. 3 dependet ab Hugone, II, 6, 7 (454 C). LIBER IV. DIST. VII. CAP. I. 276 2. Exorcismus de graeco in latinum dicitur adiuratio; catechismus, instructio. Catechizare est instruere, ut de symbolo ac rudimentis fidei. Exorcizare est adiurare, ut: Exi ab eo, spiritus immunde. Symbolum di­ citur signum vel collatio; signum, quia eo fideles ab infidelibus discernun­ tur; collatio, quia ibi totius fidei sufficientia et integritas collata est. 3. Catechismus et exorcismus neophytorum sunt, magisque sacramentalia quam sacramenta dici debent. Neophytus novitius interpretatur vel rudis; et dicitur neophytus nuper ad fidem conversus, vel in disciplina religiosae conversationis rudis. 4. Haec igitur praecedunt baptismum: non quod sine istis non possit esse verus baptismus, sed ut baptizandus de fide instruatur et sciat cui debitor fiat deinceps, et ut diaboli potestas in eo minuatur. — Rabanus, De instructione *clericorum . Unde Rabanus1: «Ante baptismum catechizandi debet in hominem praevenire officium, ut fidei catechumenus accipiat rudimentum, et sciat cui debitor deinceps fiat ». — Augustinus, in libro De *symbolo . Item Augustinus 2: «Parvuli exsufflantur et exorcizantur, ut pellatur ab eis diaboli potestas»; (Rabanus *:) « ne 3 iam contendat eos subvertere ne baptismum consequantur ». — Augusti­ nus *: « Non 4 ergo in infantibus creatura Dei exsufflatur vel exorcizatur, sed » diabolus, ut recedat ab homine. 5 10 15 20 DISTINCTIO VII Cap. 1 (43). De confirmatione. Nunc de sacramento confirmationis addendum est, de cuius virtute quaeri solet. Forma enim aperta est, scilicet verba quae dicit episcopus, cum baptizatos in frontibus sacro signat chrismate. 25 3 spiritus immunde trp. AMNTVW. De institutione clericorum, 1, c. 25 (PL 107, CCL 46, 186). 3 Op. cit., I, 27 (312 A). i 628; 1 ! verus om. LMO. Num. (1382); ct 4: conclusio est illa Augustinus, ex c. 62 Summae; 14 hominem) homini LR. 310 C-D). 4 Augustinus, dein Rabanus, ex 2 Cap. 1, n. 2 (PL 40, loc. cit. Decreto, de consecr. d. 4, c. 54 (1383). Dist. VIL Praeter titulum ad cap. 1 et nomina ante auctoritates,aliae rubricae seu tituli desunt in codicibus; unde apparet quod materiam in capitula postea divisit Magister quando elenchum capp. confecit. Quam divisionem sequimur etiam hic, rubricas supplendo ex eodem LIBER IV. DIST. VII. CAP. II. 277 Cap. 2 (44). 1. Quod nonnisi a summis sacerdotibus tradi potest. — Eusebius Papa > * : Quod «sacramentum ab aliis perfici non potest nisi a summis sacerdotibus; nec tempore Apostolorum ab aliis quam ab ipsis Apostolis legitur peractum; nec ab aliis quam qui locum eorum tenent perfici po­ test aut debet. Nam si aliter praesumptum fuerit, irritum habeatur et vacuum, nec inter ecclesiastica reputabitur sacramenta ». — Gregorius 2 ♦. Licet autem « presbyteris baptizatos tangere in pectore », sed « non chri­ smate signare in fronte ». 2. Gregorius tamen lanuario episcopo ita scribit 3: « Pervenit ad nos quosdam scandalizatos fuisse, quod presbyteros chrismate tangere eos qui baptizati sunt pro­ hibuimus. Et nos quidem secundum veterem usum nostrae Ecclesiae fecimus. Sed si omnino de hac re aliqui contristantur, ubi episcopi desunt, ut presbyteri etiam in frontibus baptizatos chrismate tangere debeant, concedimus ». « Sed istud pro scan­ dalo sedando semel tantum concessum aestimatur ». 2 Quod... potest (rubr.) ex elencho capp.; om. omnes codices. 5 quam) ab ipsis add. N, ab illis add. RVX. 6 habeatur) habetur LRTWX, quod corr. L, corr. in ha­ betur N, erit M. 7 Gregorius (rubric.) ad lin. 6 MNO, Augustinus ABCL et quidem ad lin. 6 BC, om. TX. 10 Glossa volatilis om. ANOV; hic ad calcem col. X2; hic in tertia col. W; post sacramenta (7) *M ; post cap. 3 R2 (marg.) T (in textu); ad finem dist. VII BCL. 15 concessum] concessisse LMR. 1 Epist. 3, ad episc. Tusciae ct Campaniae (PL 7, 1114 A-B), manifeste spuria (PLS I, 2 Registrant epist. IV, ep. 9, ad lanuarium cpisc. (PL 77, 677 A). 3 Registrant IV, epist. 26 (PL 77, 696 A-B). Quod additur in fine («Sed... aestimatur»), dictum est Gratiani post c. 2 (332). 175). elencho (supra, p. 12). — Cf. Gius. Riggio, Lilurgia e pastorate dclla Confirntazione nei secoli ΧΙ-ΧΠ-ΧΙII, in Epiteni. Liturgicae 87 (1973) 445-472; H. Weisweiler, Das Sakrament der Firmung in den systematischen Werken der ersten Friihscholastik, in Schol. 8 (1933) 481-523; L. A. van Buchum, L’homélie psetido-eusébienne de Pentecôte. L'origine de la « confirmation » en Gaule méridionale et T interprétation de ce rite par Fauste de Riez, Nijmegen 1967. — Cap. 1: Titulus et quaestio, ex Summa sent., VI, 1 (PL 176, 137 C). Cap. 2, n. 1: Titulus et auctoritas Eusebii, cx eadem Summa (137 C - 138 C). 1 lia Gre- gorii, forsitan ex Decreto, de consccr. d. 4, c. 120 (1399). — Num. 2: Verba Gregorii, ex eodem Decreto, d. 95, c. 1 (331). 278 LIBER IV. DIST. VII. CAP. III. ET IV. Cap. 3 (45). Quae sit virtus huius sacramenti. Virtus vero huius sacramenti est donatio Spiritus Sancti ad robur, qui in baptismo datus est ad remissio­ nem. — Rabanus *. Unde Rabanu sk « A summo sacerdote per im­ positionem manus Paraclytus traditur baptizato, ut roboretur per Spi- 5 ritum Sanctum ad praedicandum aliis illud quod ipse in baptismo con­ secutus est». — Urbanus Papa *. Item 2; «Omnes fideles per manus im­ positionem episcoporum post baptismum accipere debent Spiritum San­ ctum, ut pleni Christiani inveniantur ». Cap. 4 (46). 10 1. Utrum hoc sacramentum sit dignius baptismo. — Meichiades Papa ♦: « Scitote 3 utrumque magnum esse sacramentum, sed unum maiori ve­ neratione tenendum, sicut a maioribus datur ». Ecce maius dicit sacra­ mentum confirmationis. — Forte non ob maiorem virtutem vel utili­ tatem quam conferat, sed quia a dignioribus datur, et in digniori parte 15 corporis fit, id est in fronte. — Vel forte quia maius virtutum augmentum 2 Rubrica additur ex elencho capp., om. codd, 6 in baptismo trp. post est NVX. II Utrum... baptismo (rubr.) ex elencho capp. 12 magnum esse trp. ANRV. || sacra­ mentum trp. post utrumque R, post magnum X. i De institutione clericorum, I, c. 30 (PL 107, 314 A). i2 Epistola [spuria] ad omnes Christianos, VII (PG 10, 140 C -141 A). 3 Meichiades seu potius Miltiades papa (310314), Epist. (spuria; PLS l, 175] ad omnes Hispaniae episcopos, II: « De his vero, super quibus rogitastis... scitote, utrumque magnum esse sacramentum. Et sicut unum de maioribus fit, id est, a summis pontificibus, quod a minoribus perfici non potest, ita et maiore veneratione venerandum et tenendum est » (1. Mansi 11,430; ex Decretal, collect. Isidori Mercatoris, PL 130, 240 B). Quatenus autem haec epistola, saltem in parte (« sicut exigit militaris... confirmationis auxilia»; Mansi 430 D-431 A; PL 130, 240 D-241 A), dependet ad litteram ab homilia 29 (seu 28), De Pentecosten, Eusebii ‘Gallicani’ (CCL 101, 337-338; PLS 4, 615s), facile deducitur commenticiam esse etiam nostram auctoritatem. Cf. V. Natalini, Relazione ontologica della gratia del baltesimo con la grazia della aesima, in Antonianum 37 (1962) 56-59, ubi etiam literature. Cap. 3: Quaestio et verba Rabant, ex Summa sent., VI, c. 1 (PL 176, 138 C - 139 z\); illa Urbani, ex Deaeto, de consccr. d. 5, c. 1 (1413). — Cap. 4, n. 1, suggeritur in eodem cap. Summae sent. (139 A); auctoritas autem, ex Deaeto, de consecr. d. 5, c. 3 (1413); unde etiam Rabanus, c. 5 (1414). LIBER IV. DIST. VII. CAP. V. 279 praestat, licet baptismus ad remissionem plus valeat. Quod videtur in­ nuere Rabanus*1, dicens in unctione baptismi «Spiritum Sanctum descendere ad habitationem Deo consecrandam », in hac vero « eiusdem septiformem gratiam cum omni plenitudine sanctitatis et virtutis venire 5 in hominem ». 2. Hoc sacramentum tantum a ieiunis et ieiunis tradi debet, sicut et baptismus, nisi aliter cogat necessitas. Cap. 5 (47). 1. Utrum possit iterari. Nec debet iterari, sicut nec baptismus vel io ordo. — Augustinus 2 ♦; «Nulli enim sacramento facienda est iniuria »; quod fieri putatur quando non iterandum iteratur. 2. Augustinus, Contra epistolam Parmeniani ♦. Sed utrum aliqua vel nulla iterari possint, quaestio est. Nam de baptismo et ordine, quod non debeant iterari, aperte Augustinus ait 3; « Utrumque sacramentum is est et quadam consecratione datur: illud quidem cum baptizatur, illud vero cum ordinatur. Ideoque in catholica utrumque non licet iterari», quia « neutri 4 facienda est iniuria ». Quod indubitanter etiam de confir­ matione tenendum est. De aliis vero, utrum iterari valeant vel debeant, postea disseremus 5. 9 Rubrica ex elencho capp. 14 ait] ostendit L, dicit NVX. 16 in] eccle­ sia add. BC. D catholica] ecclesia add. LMNVW, add. interi. T2. * * 17 iniuria trp. p. neutri NVX. i De institutione cleric., 1, c. 30 (PL 107, 314 B). 2 De bapt. contra Donatistas, I, c. 1, n. 2 (PL 43, 109; CSEL 51, 146); cf. N. M. Haring, The Augustinian Axiom: Nulli sacra­ mento iniuria facienda est, in Mediaeval Studies 16 (1954) 87-117. (PL 43, 70; CSEL 51, 79). * August., ibid., η. 30 (72; 81). 3 Lib. 11, c. 13, η. 28 5 infra, in Dist. 23, c. 4, ubi agitur de Extrema unctione. Num. 2 summatim ex Decreto, de consccr. d. 5, cc. 6-7 (1414). Cap. 5, η. 1: Quaestio oritur forsitan ex Hugonis De sacram. Il, 7, 5 (PL 176,461 C462 A); probabilius autem, ex verbis Augustini in Decreto, de consccr. d. 4, c. 32 (1372). — Num. 2: Manifeste ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 97, §§ 1 ct 7 (393, 394). LIBER IV. DIST. VIII. CAP. 1. ET 11. 280 DISTINCTIO VIII Cap. 1 (48). De sacramento altaris. Post sacramentum baptismi et confirmationis, sequitur eucharistiae sacramentum. Per baptismum mundamur; per eu­ charistiam in bono consummamur. Baptismus aestus vitiorum exstinguit; 5 eucharistia spiritualiter reficit. Unde excellenter dicitur ‘eucharistia’, id est bona gratia, quia in hoc sacramento non modo est augmentum virtutis et gratiae, sed ille totus sumitur, qui est fons et origo totius gratiae. Cap. 2 (49). 1. Quod huius sacramenti in veteri Testamento figura praecessit, sicut 10 et baptismi. — Ambrosius ♦. Cuius figura praecessit quando « manna 1 Deus pluit Patribus in deserto 2, qui quotidiano caeli pascebantur ali­ mento; unde 3; Panem angelorum manducavit homo. Sed tunc panem illum qui manducaverunt mortui sunt; iste vero panis vivus qui de caelo de­ scendit \ vitam mundo tribuit. Manna illud e caelo, hoc super caelum. 15 3 altaris) et eucharistie add. BCIV. 6 Unde) et add. ANRVW. brica ex elencho capp., om. codd. 11-12 manna Deus trp. BC. trp. NVX. 15 e] de ALMNVX /vo, Grat. 1 - De mysteriis, c. 8, nn. 47-48 (PL 16 16, 4: Ecce ego pluam vobis panes de caelo Ambrosius, Resp. Exod. 10-11 Ru12 Deus pluit (1845], 404 C -405 A; CSEL 73, etc. 3 Ps. 77,25. 4 109). Ioan. 6,41. Dist. VH1-XI11. Inter fontes tractatus Magistri Glossa ipsius in I Cor. 11, 25 (PL 191, De sacramento allaris 16-11 C - 1647 D; cod. x 101b-103c; enumerari oportet z 61a-62a), cuius Summa sent., VI, c. 2-9 (PL 176, 139 A - 146 C), cuius auctor hic dependet de Tractatu de sacramento attaris Guillelrni de S. Theodorico (PL 180, 341-366); cf. D. Van den Eynde, William of SaintThierry and the Author of the Summa sententiarum, in Franc. Studies 10 (1950) 241-256; circa relationem inter illam Summam et tractatum Magistri uti supra, cf. eiusdem Nouvelles pre­ cisions chronologiques sur quelques oeuvres thèologiques du xii siècle, in Franc. Studies 13 (1953) 71-118, in specie 83-86. Cui fonti Magister hic adiungit Decretum Gratiani et alia quae infra notantur; parum autem vel nihil sumitur, ut videtur, ex tractatu Hugonis in De sacramentis 11, 8, 1-14 (PL 176,461 D-472 C). — Cap. I: Ex initio c. 2 Summae sent., VI (PL 176, 139 A-B). Cap. 2, η. I: Verbis introducitur Summae sent., VI, 2 (139 B); sed unde auctoritas Am­ brosii, nobis evadit; forsitan ex quadam Glossa Magistri in loanncm vel in Exodum. textus exstat in Prolegomenis huius tomi. Quae Glossa permulta récapitulât ex UBER IV. DIST. VIII. CAP. III. 5 10 15 281 Illud scaturiebat, in diem alterum reservatum 1; hoc ab omni corruptione alienum, quicumque religiose gustaverit, corruptionem non videbit ». 2. Illud datum fuit antiquis post transitum maris Rubri, ubi sub­ mersis Aegyptiis, liberati sunt Hebraei 2; ita hoc caeleste manna nonnisi renatis praestari debet. Panis ille corporalis populum antiquum ad terram promissionis per desertum eduxit; haec esca caelestis fideles huius saeculi desertum transeuntes in caelo subvehit. Unde recte viaticum appellatur quia in via nos reficiens, usque in patriam deducit. Sicut ergo in mari Rubro figura baptismi praecessit, ita in manna significatio dominici cor­ poris. 3. Haec duo sacramenta demonstrata sunt ubi de latere Christi san­ guis et aqua fluxerunt 3, quia Christus per sanguinem redemptionis et aquam ablutionis nos redimere a diabolo et a peccato venit, sicut Israelitas per sanguinem agni paschalis ab exterminatore 4, et per aquam maris ab Aegyptiis liberavit 5. 4. Huius etiam sacramenti ritum Melchisedech ostendit <5, ubi panem et vinum Abrahae obtulit. Unde, ut ait Ambrosius7, intelligi datur «anteriora esse sacramenta Christianorum quam Judaeorum». Cap. 3 (50). 20 De institutione sacramenti. Hic etiam ante alia consideranda occur­ runt quatuor, scilicet institutio, forma, sacramentum et res. — Sacramen­ tum Dominus instituit, quando post typicum agnum, corpus et sangui­ nem suum discipulis in coena porrexit8. Unde Eusebius Emise1 reservatum] servatum ALT. 7 caelo] celum BCLMNVX. 8 nos reficiens trp. LNVX. 13 peccato) peccatis BCMO. | venit (voluit X) trp. p. redimere NRVX. 16 etiam] autem ABCW. etiam om. BCW. 21 scilicet om. LMOX. || sacramentum’ trp. p. scilicet (quatuor) AMO, trp. p. institutio LR. 23-1 (p. 282) Emlsenus] misenus M. Emiscenus NV, om. RX. 2 Resp. Exod. 14, 20-40; cf. I Cor. 10, 1-4. 3 loan. 19, 34; cf. supra, Dist. 3, c. 6. 4 Resp. Exod. 12, 13s. 5 Exod. 14, 20-30. 6 Gen. 14, 18. 7 De sacramentis, IV, c. 3, n. 10 (PL 16 [1845], 438 A; CSEL 73, 4). » Resp. Matth. 26, 26-28; Mare. 14, 22-24; Luc. 22, 19-20. 1 Resp. Exod. 16, 20: et scatere coepit vermibus ct computruit. Num. 2: Ex eodem cap. Summae. — Num. 3: cf. Lib. Il, d. 18, c. 3, n. 2 (1,417). — Num. 4: Ex Summa sent., VI, 2 (PL 176, 139 C), ubi ct verba Ambrosii. Cap. 3 suggeritur in eadem Summa, sed dependet immediatius ex tractatu in Glossa in I Cor., n. 1; cui hic adiungit auctoritatem Eusebii, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 35 (1325). 282 LIBER IV. DIST. VIII. CAP. IV. nus·: « Quia corpus assumptum ablaturus erat ab oculis et illaturus sideribus, necesse erat ut die coenae sacramentum nobis corporis et san­ guinis consecraret: ut coleretur iugiter per mysterium, quod semel of­ ferebatur in pretium ». Cap. 4 (51). De forma. Forma vero est, quam ipse ibidem edidit dicens 2; Hoc est corpus meunr, et post: Hic est sanguis meus. Cum enim haec verba pro­ feruntur, conversio fit panis et vini in substantiam corporis et sanguinis Christi; reliqua ad Dei laudem dicuntur. — Ambrosius in libro De sacra­ mentis 3 ♦. Unde Ambrosius: « Sermone Christi hoc conficitur sa- io cramentum, quia sermo Christi creaturam mutat; et sic ex pane fit corpus Christi, et vinum cum aqua in calicem missum fit sanguis consecratione verbi caelestis. Consecratio quibus fit verbis? Attende quae sunt verba Accipite et edite ex eo omnes: hoc est corpus meum; et item: Accipite et bibite ex hoc omnes: hic est sanguis meus. Per reliqua omnia quae dicuntur, is laus Deo defertur, oratio praemittitur pro populo, pro regibus ». — Au­ gustinus *. Item Augustinus5: «Credendum est quod in verbo Christi sacramenta conficiantur; reliqua omnia nihil aliud sunt quam laudes vel obsecrationes fidelium et petitiones ». Ecce quae sit institutio et forma huius sacramenti. 20 14 edite) comedite LNVX. 17 verbo) verbis BCLNTVW. 15 hoc] eo CNTVX. 16 populo] ct add. NVX. 1 Eusebius Gallicanus, Horn. XVII seu VI de Pascha, n. 1 (CCL 101, 196); alibi ut Ps-Hleron., Ep. 38 (PL 30 (1846], 272 A), etc., ut ibi notatur (CCL 101 192). 2 Matth. 26, 26-28. i Lib. IV, cc. 4-5, n. 14: « Ergo sermo Christi hoc conficit sacramentum »; n. 17: « Accipe ergo quemadmodum sermo Christi creaturam... mutet »; n. 19: « Ergo didi­ cisti, quod ex pane corpus fiat Christi. Et quid vinum, aqua? In calicem mittitur, sed fit sanguis consecratione caelesti·; n. 14: «Consecratio igitur quibus verbis est?»; nn 21-22: • Accipe quae sunt verba .. Accipite ct edite ex hoc omnes; ...Accipite et bibite ex hoc omnes; hic est enim sanguis meus»; n. 14: «Reliqua omnia quae dicuntur... laudes Deo, defertur oratio, petitur pro populo, pro regibus, pro ceteris » (PL 16 [1845], 440 A-44-1 A; CSEL 73, 52-56). Minime autem Ambrosio directe usus est Magister. ■» Matth. 26 , 26-28. 5 Immo Paschasius Radbertus, De corp, et sanguine Domini, c. 15, n. 1 (PL 120, 1322 A). Cap. 4: Initium trahitur ex eadem Summa, c. 4 (PL 176, 140 D - 141 A). Auctoritas Ambrosii unacum rubrica, ex Deaeto, de consecr. d. 2, c. 45 (1334-1335), multis omissis ct aliis transpositis. Illa pseudo-Augustini (etiam sine nomine operis) conficitur ex c. 72, §§ 2 et 3 (1342-1343). LIBER IV. DIST. VIII. CAP. V. 283 Cap. 5 (52). 5 10 15 20 1. Quare post alium cibum dedit corpus et sanguinem *discipulis . Ubi consideratione dignum est quare illud sacramentum post coenam dedit discipulis. — *Hieronymus : « Dominus 1 igitur lesus ad invisibilia paternae maiestatis migraturus, celebrato cum discipulis typico pascha, quiddam memorabile eis commendare volens, sub specie panis et vini corpus et sanguinem suum eis tradidit, ut ostenderet Legis veteris sacra­ menta, inter quae praecipuum erat agni paschalis sacrificium, in morte sua terminari, ac novae Legis sacramenta substitui, in quibus excellit mysterium Eucharistiae». «Ideo etiam post alia dedit, ut hoc unum arctius memoriae discipulorum infigeretur, et ab Ecclesia deinceps fre­ quentaretur ». 2. Sed non exinde disciplinam sanxit in posterum, ut post alios cibos sumatur. Potius a ieiunis sumi oportet, sicut Apostolus docet 2, ut singulari reverentia diiudicetur, « id 3 est discernatur ab aliis cibis ». Quod Dominus Apostolis disponendum reliquit. — Augustinus in libro Re­ sponsionum ad lanuarlum ♦. Unde Augustinus4: «Apparet, cum pri­ mo acceperunt discipuli eucharistiam, non eos accepisse ieiunos. Non ideo tamen calumniandum est universae Ecclesiae, quod a ieiunis semper su­ mitur. Placuit enim Spiritui Sancto ut in honore tanti sacramenti, prius in os Christiani dominicum corpus intraret quam alii cibi; ideo ubique mos iste servatur. Non enim quia post cibos Dominus dedit, ideo pransi 2 Rubrica hic A, trp. ad tin. 4 LM, ad lin. 8 N, ad Ideo (tin. 10) BCTX, om. ORVVV. 6 quiddam] quoddain MTW. memorabile] memoriale BRTVWX. 7 eis tradidit trp. ATV. 18 discipuli] apostoli MTX. 1 Verba sunt Lombardi in Glossa super I Cor. II, 25, ubi introducitur » de corpore Domini plenior tractatus» (PL 191, 1641 C) quibusdam verbis Hieronymi in Matth. 26, 26 (PL 26 (1845], 195 B; CCL 77, 251). De quo tractatu infra agitur in alia serie notarum. 2 1 Cor. 11, 20-29. 3 Ex Glossa interlin. in 1 Cor. 11, 29: Non diiudicans corpus Domini (cod. 1 60v; m 59r; apud Lyranum, VI, 51 v). ■» Epist. 54, c. 6, nn. 7-8 (PL 33, 203; CSEL 34-11, I66s). Cap. 5, n. 1 dependet ex eadem quaestione in Glossa seu tractatu, nn. 1 et 3; reliqua ex Glossa ordin. in Matth. 26, 26 (apud Lyran., V, 79b-c). — Conclusio (« Ideo etiam ») est Lom­ bardi in eadem Glossa in I Cor., in fine n. 3; remote ex Glossa ordin. in h.I. (apud Lyran. VI, 50a; cod. 1 59c). — Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in I Cor. 11, 18-20 (PL 191, 1638 D), ex Floro in h.I. (378). 284 LIBER V. DIST. VIII. CAP. VI. ET VII. vel coenati illud accipere debent, ut illi faciebant quos Apostolus arguit i. Nam Salvator, quo vehementius commendaret mysterii illius altitudinem, ultimum hoc voluit infigere cordibus et memoriae discipulorum, a quibus ad passionem digressurus erat. Quo autem ordine deinceps sumeretur, Apostolis, per quos Ecclesias dispositurus erat, reservavit docendum ». 5 Cap. 6 (53). De sacramento et re. Nunc quid ibi sacramentum sit et quid res, vi­ deamus. — Augustinus in libro De civitate Dei *: « Sacramentum 2 est invisibilis gratiae visibilis forma»; forma ergo panis vel vini, quae ibi videtur, sacramentum est, id est signum sacrae rei, quia « praeter 3 spe- 10 ciem quam ingerit sensibus, aliud aliquid facit in cogitationem venire ». — Gregorius, in homilia paschali *. Tenent ergo «species4 vocabula re­ rum quae ante fuerunt, scilicet panis et vini ». Cap. 7 (54). 1. De re sacramenti, quae est *duplex . Huius autem sacramenti ge- 15 mina est res: una scilicet contenta et significata, altera significata et non contenta. Res contenta et significata est caro Christi quam de Virgine traxit, et sanguis quem pro nobis fudit. — Augustinus, Super loannem *: Res autem significata et non contenta est « unitas 5 Ecclesiae in praedeI iih om. V. I illi faciebant (tectio prima?) add. marg. O, om. AMRTX: . faciebant om. N. 5 reservavit] reservatur M, servavit ALNT /vo, Grat., Gt. in I Cor., quod corr. N. 7 sacramentum sit trp. ALX. II cogitationem] cogitatione L, mentem M, cognitionem NWX, corr. in cognitionem R. 12 Gregorius] August. LT. || species] spe­ ciem BCM, quod corr. B, om. X. I 1 Cor. 11, 4 Verba sunt Lanfranci, tudo rerum illarum conficitur · 2 dc 20-29. hac definitione, cf. Dist. Liber de corpore ft sanguine Domini, c. 20: 3 I, c. 3. « Species namque, et simili­ vocabula sunt, quae ante fuerunt et ex quibus corpus Christi sanguisque (PL 150, 436 B), ubi rubrica hic posita invenitur (infra). 3 Cf. Dist. 1, c. 2. Tract. 26, n. ad 435 B. Error est Gratiani 15 (PL 35, 1614; CCL 36, 267). Summa sent., VI, 3 (PL 176, 140 A); Franc. Studies 10 (1950) 243. Definitio Cap. 6. Quaestio trahitur ex cf. D. Van den Eynde, William of Saint-Thierry, m sacramenti, ut rubrica demonstrat, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 32 (1324); dcin, quaedam verba ex Summa sent. Auctoritas Gregorio attributa, ex Decreto, c. 34 (1324). Idem error alibi invenitur, uti infra, Dist. XI, c. 2, nn. 8-9, primitivum, nn. 5-10. ubi res prolixius investigatur. — Cap. 7, nn. 1-2, fundatur in tract, LIBER IV. DIST. VIII. CAP. VH. 5 10 15 20 285 stinatis, vocatis, iustificatis et glorificatis ». Haec est duplex caro Christi. — Hieronymus, super Epistolam ad Ephesios ♦. Unde Hieronymus1: « Dupliciter, inquit, intelligitur caro Christi et sanguis: vel illa quae cru­ cifixa est et sepulta, et sanguis qui militis effusus est lancea; vel spiritua­ lis illa ac divina, de qua ipse ait 2: Caro mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus·, et: Nisi manducaveritis carnem meam et biberitis sanguinem meum, non habebitis vitam aeternam ». 2. De tribus quae hic possunt distingui *. Sunt igitur hic tria distin­ guenda: unum quod tantum est sacramentum, alterum quod est sacra­ mentum et res, et tertium quod est res et non sacramentum. Sacramentum et non res est species visibilis panis vel vini; sacramentum et res, caro Christi propria et sanguis; res et non sacramentum, mystica eius caro. — Porro species illa visibilis sacramentum est geminae rei, quia utramque rem significat, et utriusque rei similitudinem gerit expressam. Nam sicut panis prae ceteris cibis corpus reficit et sustentat, et vinum hominem lae­ tificat atque inebriat, sic caro Christi interiorem hominem plus ceteris gra­ tiis spiritualiter reficit et saginat; unde 3; Calix tuus inebrians, quam prae­ clarus estl — Habet etiam similitudinem cum re mystica, quae est unitas fidelium: quia sicut ex multis granis conficitur unus panis, et ex pluribus acinis vinum in unum confluit 4, sic ex multis fidelium personis unitas ec­ clesiastica constat. 3. Augustinus, De sacramentis fidelium ♦. Unde Apostolus 5; Unus panis et unum corpus multi sumus. Unde A u g u s t i n u s 6; « Unus pa­ nis et unum corpus Ecclesia dicitur, pro eo quod, sicut unus panis ex multis granis et unum corpus ex multis membris componitur, sic Eccle­ sia ex multis fidelibus caritate copulante connectitur ». « Hoc7 myste­ rium pacis et unitatis nostrae Christus in sua mensa consecravit. Qui accipit hoc mysterium unitatis et non tenet vinculum pacis, non accipit mysterium pro se, sed contra se ». 2 Eph.l hebr. BCX. 4 militis trp. post lancea BC. lancea trp. post militis NVX. 11 vel) et BCMV, corr. cx et N. 14 significat] signat ATW. i In Eph. 1, 7 (PL 26 [1845], 451 A). 2 Ioan. 6, 56; et 6, 54. 3 Ps. 22,5. 4 August., In loan., tr. 26, n. 17: « Dominus noster lesus Christus corpus ct sanguinem suum in cis rebus commendavit, quae ad unum aliquid rediguntur ex multis. Namque aliud in unum ex multis granis confit; aliud in unum ex multis acinis confluit » (PL 35, 1614; CCL 36, 268). 5 I Cor. 10, 17. » Scii. Sermo 229, cuius fragmentum tantum exstat (PL 38, 1103); cf. PLS 2, 406s, de hac quaestione. August., Sermo 272 (PL 38, 1248). Num. 3: Ex Glossa In I Cor. 10, 17 (PL 191, 1624 C). 286 LIBER IV. DIST. IX. CAP. I. 4. « Cuius · etiam sacramentum est corpus Christi proprium, de Vir­ gine sumptum: quia ut corpus Christi ex multis membris purissimis et immaculatis constat, ita societas ecclesiastica ex multis personis a crimi­ nali macula liberis consistit. In cuius rei typo facta est arca Domini de lignis sethim 2, quae sunt imputribilia et albae spinae similia ». 5 DISTINCTIO IX Cap. 1 (55). 1. De duobus modis manducandi. — Augustinus, De blasphemia Spiri­ tus *sancti . Et sicut duae sunt res illius sacramenti, ita etiam et «duo3 modi manducandi: unus sacramentalis scilicet, quo boni et mali edunt; 10 alter spiritualis, quo soli boni manducant ». — Augustinus, De verbis evangelii *. Unde Augustinus4: « Quid est Christum manducare? Non est hoc solum, in sacramento corpus eius accipere: multi enim indigne accipiunt »; sed « in 5 ipso manere, et habere ipsum in se manentem ». « Spiritualiter 6 enim manducat, qui in unitate Christi et Ecclesiae, quam 15 sacramentum significat, manet ». — Augustinus in libro Sententiarum Prosperi: «Nam7 qui discordat a Christo, nec carnem Christi manducat, 1 proprium trp. post est BCN. 9 et om. AMR, add. interi. T. om. ABCRT. 13 est hoc trp. MORTX. 10 scilicet 1 Uti hic lacet, ex fonte Ignoto; remote, ex Beda, De tabernaculo, l, c. 4: « Archa... non Incongrue Ipsam Domini et Salvatoris nostri Incarnationem designat... Quae videlicet archa bene de lignis sethim compingi iubetur. Ligna quippe sethim levis atque imputribilis ferunt esse naturae non multum a qualitate albae spinae distantia. Archa ergo de lignis sethim facta est quia corpus dominicum ex membris constabat omni vitiorum labe carentibus » (PL 91, 401 B; CCL 119 A, 13). 2 Exod. 25, 10; Exod. 37, 1; Deut. 10, 3; Is. 40, 20: lignum... imputribile. 3 Sermo 71, c. 11, n. 17 (PL 38 , 453). 4 Sermo Mai 129, η. I (PLS 2, 519). 5 August., In loan., tr. 26, n. 18: « Denique iam exponit... quid sit manducare corpus cius et sanguinem bibere: Qui manducat carnem meam et bibit meum san­ guinem, in me manet et ego In illo. Hoc est ergo manducare illam escam et illum bibere potum, in Christo manere et illum manentem in se habere » (PL 35, 1614; CCL 36,268). « Glossa ordin. in 1 Cor. 11, 29 (cod. m, 58c; apud Lyranum VI, 51c). Ί Num. 341 (PL 45, 1890; 51, 481 C). Num. 4: Iterum ex tractatu primitivo, n. 10. Dist. IX, c. I, n. 1: Ex Glossa in 1 Cor. 11,29 (PL 191, 1647 C-D), ubi Magister dependet a Glossa Gilbert! in h.I. (cod. Florent., Laurent. Pl. 12. d. 2, f. 73b; cf. etiam A. M. Landgraf, Commentarius Porretanus in primam epist. ad Cor., in Studi e testi 117, p. 202, nota 186·). LIBER IV. DIST. IX. CAP. I. 287 nec sanguinem bibit, etsi tantae rei sacramentum ad iudicium quotidie accipiat ». 2. Augustinus in libro De remedio poenitentiae *. Spiritualem man­ ducationem Augustinus distinguens a sacramentali, ait k « Ut quid 5 paras dentem et ventrem? Crede, et manducasti ». « Credere 2 enim in eum, hoc est manducare panem et vinum. Qui credit in eum, manducat eum». — Augustinus, De verbis evangelii *. Item 3; «Quomodo mandu­ candus est Christus? Quomodo ipse dicit 4; Qui manducat carnem meam et bibit sanguinem meum, in me manet et ego in eo. Si in me manet et ego 10 in eo, tunc [manducat, tunc] bibit; qui vero non in me manet nec ego in illo, etsi accipit sacramentum, acquirit magnum tormentum». 3. Augustinus, De sacramentis *fidelium . Item 5; «Nulli ambigen­ dum est tunc quemque corporis sanguinisque Domini participem fieri, quando Christi membrum efficitur; nec alienari ab illius panis calicisque 15 consortio, etiam si antequam panem illum edat et calicem bibat, de hoc saeculo in unitate corporis Christi constitutus abscedat: quia illius sacra­ menti beneficio non privatur, quando ille hoc quod illud sacramentum significat invenitur. In illo enim sacramento corpus et sanguinem suum commendavit nobis; quod et fecit nos ipsos, nam et nos corpus ipsius 20 facti sumus ». 4. Item 6; «Qui discordat a Christo, nec manducat carnem eius nec sanguinem, etsi tantae rei sacramentum ad iudicium sibi quotidie acci­ pit ». 1 iudicium] sui add. BCLVW, sumitur add. M, sumunt add. sed del. O, suum add. interi. T, suae praesumptionis add. Prosper, Florus, Ivo, Grat. 14 Christi membrum trp. RTX, Florus, Glossa. 17 ille] in add. MX, add. interi. Β·Τ, corr. in in se N2. 21 nec1] non ABCLMNVW. 1 Non obstante rubrica, quae Gratiani est, fons est potius In Ioan. tr. 25, n. 12 (PL 35, 1602; CCL 36, 254). 2 Ibid., tr. 26, π. 1 (1607; 260). 3 Continuatio eiusdem Serrn. Mai 129, n. 2 (PLS 2, 519). 4 loan. 6, 57. 5 Sermo 229: De sacramentis fidelium (PL 38, 1103). 6 Repetitur eadem auctoritas ac supra in fine n. 1. Num. 2: Prima et secunda auctoritates, ut apparet ex rubrica, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 47 (1331); ultima, ex c. 46. — Num. 3: Ex Glossa in 1 Cor. 10, 17 (PL 191, 1624 C-D); sed unde traxerit Magister, nescimus. Non invenitur apud Florum; bis datur, sub aliis rubricis et in forma aliqualiter diversa, in Decreto, de consecr. d. 2, c. 36 (1326), et d. 4, c. 131 (1404). LIBER IV. DIST. IX. CAP. II. 288 Cap. 2 (56). 1. De errore quorundam qui dicunt a bonis tantum corpus Christi sumi. Haec verba et alia liuiusmodi, ubi de spirituali manducatione agitur, quidam obtuso corde legentes, erroris caligine involuti sunt, adeo ut di­ cere praesumpserint corpus et sanguinem Christi a bonis tantum sumi, et non a malis. — Sed indubitanter tenendum est a bonis sumi non modo sacramentalitcr, sed et spiritualiter; a malis vero tantum sacramentalitcr, id est sub sacramento: scilicet sub specie visibili carnem Christi de Virgine sumptam, et sanguinem pro nobis fusum sumi, sed non mysticam, quae tantum bonorum est. Quod subditis probatur testimoniis: 2. Gregorius in libro Dialogorum IIII *. Gregorius ait k « Est quidem in peccatoribus ct indigne sumentibus vera Christi caro et verus sanguis, sed essentia, non salubri efficientia ». — Augustinus, De verbis evangelii *. Item Augustinus2; «Multi indigne accipiunt corpus Domini, de quibus ait Apostolus 3; Qui manducat \panem] et bibit calicem Domini indigne, indicium sibi manducat ct bibit ». — Augustinus, Super loannem *: « Per4 quod docemur quam sit cavendum male accipere bo­ num. Ecce enim factum est malum, dum male accipitur bonum. Sicut econtra Apostolo factum est bonum, cum bene accipitur malum, scilicet dum stimulus Satanae 5 patienter portatur ». Ergo « et mala <5 prosunt 8 scilicet... non esse (p. 393, lin. 4; d. 23, c. 4) om. C ob defectum foil. i Immo Lanfrancus, Dialogis, gor» allegata ex 3 I Cor. 11, 27 et 29. 12, 7. De corp, ct sanguine Domini, 2 Sermo Mai 729, IV, 59 (PL 77, 428 A). < Tract. 62, n. 1 2-3. Iam in parte in Glossa n. Magistri tr. 6, n. in I Cor. 15 11, 5 Resp. II Cor. (PL 35, 1432; 25 191, (PL seu in tractatu primitivo, q. 6, nn. 13, 17-21); et ante Magistrum, inG/ossa Lyranum, VI, 50c, 51a; cod. 1 statim Magister quae examinatur sub sequenti corpus Cap. 2, Christi n. 1: esse Cui Hugone Gcrlandum ab magistrum Ansclrnum vel in in tractatu Dist., c. 2: 1643 A - 1644 A) ordin. (nn. in h.l. (apud malis corpus 14-16) alteram quaestionem inserit «Vcrumtamen ante hoc ostendi oportet altari...». quibus Metello hic opponitur, reprehensum Laudunensem (cf. O. Primae auctoritates ex eodem tractatu, nn. 1646 B). CCL 36, 61). 58a): : « Nihil rationabilius quam ut sanguinis similitudinem su­ mamus: ut ita et veritas non desit, et ridiculum nullum fiat a paganis, quod cruorem occisi hominis bibamus ». — Ambrosius *. Ne igitur hoc 5 fieret, et « ne 2 veluti quidam horror esset cruoris, in similitudinem accipis sacramentum ». — Ex praemissis iam liquet quare sub alia specie, et quare sub ista 3, hoc sacramentum Dominus celebraverit et celebrari a nobis instituerit. 10 Cap. 4 (63). 1. Quare sub duplici specie. Sed quare sub duplici specie sumitur, cum sub alterutra totus sit Christus? Ut ostenderetur totam humanam natu­ ram assumpsisse, ut totam redimeret. Panis enim ad carnem refertur, vinum ad animam; quia vinum operatur sanguinem, in quo sedes animae a physicis esse dicitur4. Ideo ergo in duabus speciebus celebratur, ut 15 animae et carnis susceptio in Christo, et utriusque liberatio in nobis signi­ ficetur. - Super epistolam ad Corinthios *. Valet enim, ut ait A m b r 0s i u s 5, « ad tuitionem corporis et animae quod percipimus: quia caro Christi pro salute corporis, sanguis vero pro anima nostra offertur, sicut praefiguravit Moyses 6; Caro, inquit, pro corpore nostro offertur, sanguis 20 vero pro anima ». 2 religioni] Christiane add. B\V, add. interi, *V (glossator). 6 accipis] accipitur LX, accipi AM, sed corr. in accipimus M, corr. ex accipi O, corr. in accipi N. 11 spe­ cie sumitur trp. TV. 20 nostro] vestro OTW. 1 Idem Radbertus, c. CSEL 73, 73). (1845], 455 A; invenimus apud c. 11 13 (1309 B; physicos; 75); cui (1315 B-C; 84). 3 De hoc 2 De sacramentis, ultimo supra, potest 1, n. 3 (PL 4 Dist. 8, c. 7, nn. 2-4. inter theologos notare licet eundem addi VI, c. 16 Non De corp, et sang., in glosis super apostolum: Paschasium, Manegoldus Lautcnbachensis « nihil inventum est m creaturis omnibus per quod vicinius (anima] representaretur quam per sanguinem, qui in I Cor. 10, sedes anime dicitur... ·; qua verba repetit Anselmus Laudcn. in lectione sua Epistola de coena Domini, Psych, et morale, V, 143-153. 16 (olim Anselmo Cantuar. attributa sub titulo seu De corp, et sang. Domini; PL 159, 255 B). Cf. O. Lottin, 5 Ambrosiastcr, In 1 Cor. 11, 26 (PL 17 (1845], 243 B; CSEL 81-11, 128). 6 RCsp. Lev. 17, 11: Anima carnis in sanguine est; et Dcut. 12, 23: Hoc solum cave, ne sanguinem comedas: san­ guis enim eorum pro anima est. Cap. (1641 4, n. 1: Quaestio iam in Glossa (1642 D), cum auctoritate Ambrosii parum supra B-C), prope ante initium tractatus, ubi questio invenitur sub n. 4. LIBER IV. DIST. XI. CAP. V. 301 2. Sed tamen sub utraque specie sumitur quod ad utrumque valet, quia sub utraque sumitur totus Christus. Sed si in altera tantum sumere­ tur, ad alterius tantum, id est corporis vel animae, non utriusque pariter tuitionem valere significaretur. Sub utraque tamen specie totus sumitur 5 Christus; nec plus sub utraque, nec minus sub altera tantum sumitur. — Hilarius * : « Eadem enim ratio est, ut ait Hilarius , * in corpore Christi, quae in manna praecessit; de quo dicitur 2: Qui plus collegerat non habuit amplius, nec qui minus paraverat habuit minus ». 3. Et licet sub utraque specie totus Christus sumatur, tamen non io fit conversio panis nisi in carnem, nec vini nisi in sanguinem. Nec debent dici duo sacramenta, sed unum, quia sub utraque specie idem sumitur; neque iterari sacramentum, quia benedictio non repetitur super eandem speciem. Neque aliae substantiae in sacrificium veritatis offerri debent, quia de aliis non potest consecrari corpus Christi vel sanguis. 15 Cap. 5 (64). 1. Quare aqua misceatur. Aqua vero admiscenda est vino, quia aqua populum significat, qui per Christi passionem redemptus est. — lulius : *Papa « Calix 3 ergo dominicus, iuxta canonum praeceptum, aqua et 12 neque] nec BLNVX, debet add. LV. iterari] debet add. X. 18 ergo] vero MVX. 1 Hilario papae (461-468) attribuitur a Gratiano, uti infra (cf. PL 58, 31 C-32C). Quandam affinitatem habet ad Eusebium Gallicanum, Hom. XVII (de Pascha V/)> n. 4: « De quo pane, vetus narrat historia: Nec qui plus... minus, eo quod eucharistiae sacra per­ ceptio non in quantitate, sed in virtute consistat » (CCL 101, 200, lin. 89-90), qui sermo pluries alibi invenitur sub aliis nominibus (cf. Clavis, n. 966, ad serm. 16). Maiorem autem affinita­ tem monstrat ad Pasch. Radbertum, De corp, ct sanguine Domini, XVII, lin. 3-6: «Si enim figura istius sacramenti in manna illa caelesti praecessit, vere et huius rei ratio exinde aperte monstratur quod dicitur: Qui plus collegerat, non amplius neque qui minus paraverat, invenit minus» (PL 120, 1324; CCL-CM 16, 97). Quid sibi hoc velit, nescimus. 2 Exod. 16, 18. 3 Magna ex parte conficitur hoc cap. Iiilio attributum (PL 8, 970 B-C) de verbis Cypriani in Epist. 63, n. 13 (PL 4, 383 B -384 A; CSEL 3-1, 712). Capitulum uti iacet videtur esse Con­ cilii Bracarcnsis Ill (IV) (an. 675), c. 2 (PL 84, 588 A-B; 1. Mansi, XI, 155 E). Repetitur sub nomine Iulii anno 1439 in Concilii Florentini Decreto pro Armenis (DS 1320; Concit. Oecum. Decreta, Bononiae 1973, 546). Num. 2: Revertit Magister ad Summam sent., VI, 6 (PL 176, 142 D - 143 A); auctori­ tatem autem sumpsit ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 78 (1346), ubi datur sub nomine Hilarii. — Num. 3 dependet ab eadem Glossa (1645) seu a tractatu, n. 31. Cap. 5, n. 1: Eadem quaestio in Glossa (1642 D) seu in tractatu, n. 12; auctoritas autem, ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 7 (1316). 302 LIBER IV. DIST. XI. CAP. V. vino mixtus debet offerri, quia videmus in aqua populum intelligi 1, in vino ostendi sanguinem Christi. Cum igitur in calice vino aqua miscetur, Christo populus adunatur et credentium plebs ei in quem credit copulatur. Quae copulatio aquae et vini sic miscetur in calice Christi, ut mixtio illa non possit separari. Nam si vinum tantum quis offerat, sanguis Christi incipit esse sine nobis». 2. Si vero quaeritur an irritum sit quod geritur, si aqua praetermit­ tatur, audi quid sequitur in eodem canone 2 (lulius *): «Non potest, in­ quit, calix Domini esse aqua sola, aut vinum solum, nisi utrumque miscea­ tur ». — Cyprianus ♦. Item Cyprianus 3: « Calix Domini non est aqua sola, aut vinum solum, nisi utrumque misceatur; sicut nec corpus Domini potest esse farina sola, nisi utrumque fuerit adunatum, et panis unius compage solidatum ». — Si quis tamen, non intendens introducere haeresim, oblivione vel ignorantia aquam praetermiserit, non videtur esse irritum sacramentum, sed ille graviter est corripiendus. Nam et Graecorum Ecclesia non apponere aquam dicitur. Quod etiam ex dictis C yp r i a n i videtur posse colligi. — Cyprianus *. Ait enim 4: « Si quis de antecessoribus nostris vel ignoranter vel simpliciter non hoc servavit, quod nos Dominus facere exemplo et magisterio docuit, potest simplicitati eius indulgentia Domini venia concedi. Nobis vero non potest ignosci, qui nunc a Domino instructi sumus, ut calicem Domini cum vino mixtum, secundum quod Dominus obtulit, offeramus». Ex hoc videtur quod, si quis simpliciter vel ignoranter vinum offerat sine aqua, sacramentum con­ ficiat. 3. Aqua vero nullatenus sine vino potest offerri in sacrificium; nec 2 vino aqua trp. ABLRT. verit AL. 1 Forsitan traditionem resp. Apoc. quam tangit 18 hoc servavit) observavit NVX. 17, 15: exhibent Aquas quas vidisti... populi sunt. Mancgoldus Lautenbach. 2 Que aqua significat populum » et Anseimus * Num. respondit tus 2: Ibid., c. Unacum Magister auctoritatibus. sine Tres 17 (1315). (PL 4 , 387 B; Laudcnsis: sanguine fluxit, re- Psych, et morale, c. "Aqua V, 13 (PL 4, 384 B; 152). CSEL CSEL 3-1, 715). Summae sent., VI, 9 (PL 176, 145 C), eidem quaestioni assertione in Glossa (1645 C-D) seu tractatu, n.34, quia non muni­ nunc offert ex Decreto quae quaestionem quodammodo solvunt: illam auctore lulii, de consecrat, d. 2, c. 7 § ex c. 3 (Cf. O. Lottin, 3 Epist. 63 (ad Caecilium), Parum infra in locis supra citatis. 3-1, 712). etc. autem Quodammodo cum vino ideo ponitur in sacramento, ut aqua, que de Christi latere cum presentetur. servavit) serva­ 1 in fine (1316); primam Cypriani, ex c. 2 (13l4s); alteram, 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XI. CAP. VI. 303 panis nisi de frumento; nec granum frumenti nisi redactum in panem, quia Christus et panem se dicit et grano frumenti se comparat '. 4. Determinatio praemissorum ♦. Quod ergo supra dictum est, ‘non posse vinum solum offerri’, determinari oportet. Recipit enim exceptio5 nem: ‘non potest’, nisi simpliciter vel ignoranter fiat; vel ‘non potest’, id est non debet. Quibusdam tamen videtur hoc generaliter verum. Cap. 6 (65). 1. Quale corpus dedit Christus discipulis in coena. Colligitur etiam ex praedictis quod Christus vinum aqua mixtum dedit discipulis. Corpus io vero tale dedit quale tunc habuit, id est mortale et passibile. Nunc vero sumitur a nobis immortale et impassibile; nec tamen maiorem habet effi­ cientiam. 2. luiius Papa *. Eucharistia quoque intincta non debet dari populo « pro 2 supplemento communionis, quia non legitur Christus alicui disa­ is pulorum praebuisse panem intinctum nisi ludae». — Augustinus, Super loannem * : «Tunc 3 vero non accepit ludas corpus Christi», sed tantum panem; corpus vero et sanguinem Christi ante cum aliis discipulis perce­ perat. 3 Rubrica om. RVW. 8 Rubrica ex elencho capp., om. codd. 1 Cf. Ioan. 6, 48: Ego sum panis vitae; 6, 51: Ego sum panis vivus; 12, 24: Nisi granum frumenti ctc. 2 Spurium (uti supra); ex Concilio Bracar., c. 1: < Audivimus... alios... in­ tinctam eucharistiam populis pro complemento communionis porrigere... Illud vero quod pro complemento communionis intinctam tradunt eucharistiam populo nec hoc prolatum ex Evangelio testimonium recipit... Nam intinctum panem aliis Christum praebuisse non legi­ tur, excepto illo tantum discipulo » (PL 84, 588 A). CCL 36, 484). 3 Tract. 62, n. 3 (PL 35, 1802; Cap. 6. Iam quaeritur in Glossa in I Cor. 11, 25 (seu in tractatu, n. 32): «Solet etiam quaeri quale dederit apostolis. Dicimus quale tunc erat, id est passibile et mortale» (PL 191, 1645 B). Quod iam tenuit Magister Ivo Carnotensis, Epist. 287 (PL 162, 285 B - 288 A); minus clare, Hugo de S. Victore, De sacram., II, 8, 3 (PL 176, 462 D - 464 C). — Num. 2. Quoad historiam quaestionis, cf. L. Ott, Untersuchungen zur theol. Bricfliteratur, 36-37; et propius, Hugo de S. Victore, De sacram., 11,8, 4 (PL 176, 464C-D), necnon et Ouill. de Campellis, De sacramento altaris (PL 163, 1039 B - 1040 C; aptius, apud 0. Lottin, Psych. et morale, V, 216s). LIBER 304 IV. DIST. XII. CAP. I. ET II. DISTINCTIO /XII Cap. 1 (66). 1. Ubi illa accidentia fundentur. Si autem quaeritur de accidentibus quae remanent, scilicet de speciebus et sapore et pondere, in quo subiecto fundentur, potius mihi videtur fatendum exsistere sine subiecto, quam 5 esse in subiecto; quia ibi non est substantia nisi corporis et sanguinis dominici, quae non afficitur illis accidentibus. Non enim corpus Christi talem in se habet formam, sed qualis in iudicio apparebit. Remanent ergo illa accidentia per se subsistentia, ad mysterii ritum, ad gustus fideique suffragium, quibus corpus Christi, habens formam et naturam suam, te- 10 gitur. Cap. 2 (67). 1. De fractione et partibus. Solet etiam quaeri de fractione et parti­ tione quae ibi videtur fieri, utrum vera sit; et si vera fractio est, cuius rei sit vel in qua re fiat. Cumque non sit ibi alia substantia quam Christi, 15 si in aliqua substantia est illa fractio, in corpore Christi esse videtur. — Sed econtra: cum ipsum corpus incorruptibile sit, quia immortale et im­ passibile, in ipso non posse esse videtur. Nam et Christus redarguit 1 carnalem sensum discipulorum, qui putabant Christi carnem sicut aliam in partes dividendam et morsibus lacerandam. 20 2. Quorundam opinio ♦. Ideo quibusdam placet quod non sit ibi fractio sicut videtur, sed dicitur frangi quia videtur frangi. — Ambrosius .* 3 autem] vero LT. 16 esse videtur trp. ALNVX. 1 5 mihi videtur trp. MT. 15 Christi) corpus add. AL. 21 Rubrica om. RVW. 22 Ambrosius (rubr.) om. BRVWX. loan. 6, 62-64. Dist. XII. Cap. 1: Cf. Magister in I Cor. 11,25 (PL 191, 1644C) seu in tractatu primitivo, in fine n. 26, unde prior pars huius capituli. Cui hic quaedam adiungit ex Summa sent., VI, Glossa (PL 191, 1644 C -1645 B) seu tractatu, nn. 27-30, quae dependet immediate a Summa sent., VI, 8 (PL 176, 144 C-D). — Num. 2: Opinio videtur esse auctoris Sententiae Hermanni (seu Epitome theologiae Christianae), c. 29 (PL 178, 1742 B). De hoc capitulo ct sequenti, cf. L. Hodl, Dic Confessio tierengarii von 1059. Eine Arbeit zum frühschol. Eucharistietraktat, in Scholastik 37 (1962), 370-394; ubi agitur (385ss) de capp. 2-3; et tunc in lucem datur Glossa in eadem pscudo-Pctri Pictaviensis (392ss). 4 (PL 176, 141 C-D). — Cap. 2. Omnia ex eadem 305 LIBER IV. DIST. XII. C,\P. III. Quibus obicitur quod ait Ambrosius’: «Nihil falsi putandum est in sacrificio veritatis, vel sicut fit in magorum praestigiis, ubi delusione quadam falluntur oculi, ut videant esse quod non est ». — Ad quod hoc illi dicunt: Non fallit nos visus nec fallitur: quod esset, si crederetur ita frangi ut videtur. Nec illusio est, quia ad utilitatem fidei, non ad dece­ ptionem ita fit. Sicut et Christus se ostendit duobus discipulis in via in specie peregrini, nec in eo tamen talis forma erat, sed oculi eorum teneban­ tur ne eum agnoscerent 3. Aliorum opinio *. Alii vero dicunt quod, sicut ibi species panis est, et non est ibi res cuius vel in qua sit illa species, ita est ibi fractio quae non fit in aliqua re, quia nihil ibi frangitur. Quod mirabiliter Dei potentia fieri dicunt, ut ibi sit fractio, ubi nihil frangitur. Cap. 3 (68). 1. Aliorum opinio *. Confessio Berengarii ♦. Alii tradunt corpus Christi essentialiter frangi ct dividi, et tamen integrum et incorruptibile exsi­ stere. Quod se colligere asserunt ex confessione B e r e n g a r i i 3, qui confessus est coram Nicolao Papa et pluribus episcopis « panem et vinum quae in altari ponuntur, post consecrationem non solum sacramen­ tum, sed etiam verum corpus et sanguinem Christi esse; et sensualiter, non solum in sacramento sed in veritate manibus sacerdotum tractari et frangi, et fidelium dentibus atteri ». 2. Sententia probabilior. Sed quia corpus Christi incorruptibile est, sane dici potest fractio illa et partitio non in substantia corporis, sed in ipsa forma panis sacramentali fieri: ut vera fractio et partitio sit ibi, quae fit non in substantia, sed in sacramento, id est in specie. Ne autem mireris vel insultes, si accidentia videantur frangi, cum ibi sint sine subiecto, licet quidam asserant 4 ea fundari in aëre. Cf. 4 3 quod2 1 In textus Ita vanum ad Petrus Abaelardum, Cap. om. 3, quaesivimus fidem codicum Abaclardus, c. 9: n. 1: 11 LNVW. · Dicit fit) apud iuxta Confessio 2 J. Quill, magister de de Summa seni., Lo.mb. II. Resp. Luc. 24, 16. om. RVW. 3 4 DS 690. Lanjranc et Bérenger, 172, lin. 16ss. Theodorico, Disputatio adversus Petrum S. Petrus... accidentia Berengarii, ex Confessio Berengarii Montclos, Decreto Gratiani, — Num. 2. Talis sententia, hic accepta, proponitur in ex 14 B, est NVX. hoc apocryphum. ed. etiam sit Glossa prioris substantiae de consecr. d. (1645 A) seu in remanere 2, c. in 42 (1328). tractatu, n. 29, uti supra notatur. 20 LIBER IV. DIST. XII. CAP. III. 306 3. Est ibi vera fractio et partitio, quae fit in pane, id est in forma panis; unde Apostolus ait k Panis quern frangimus, quia forma panis ibi frangitur et in partes dividitur; Christus vero integer manet et totus est in singulis. — Augustinus in sermone De verbis Evangelii *. Unde A ugustinus2: « Quando Christus manducatur, vita manducatur. Sed quis audeat manducare Dominum suum? Et tamen invitans nos ad man­ ducandum ait 3; Qui manducat me, vivit propter me. Nec occiditur Christus ut manducetur, sed mortuos vivificat. Quando manducatur, reficit, non deficit. Vivit manducatus, quia surrexit occisus. Nec quando manduca­ mus, partes de illo facimus, et quidem in sacramento sic fit ». — Augustinus ♦. Item4: «Norunt fideles quomodo manducent carnem Christi. Unusquisque accipit partem suam; unde et ipsa gratia partes vocantur. Per partes manducatur, et manet integer totus. Per partes manducatur in sacramento, et manet integer totus in caelo, manet integer totus in corde tuo ». — « Ideo s ista dicuntur sacramenta, quia in eis aliud videtur et aliud intelligitur. Videtur panis et calix, quod et oculi renuntiant; quod autem fides postulat instruenda: panis est corpus Christi, calix sanguis ». 4. Ex his satis datur intelligi quod fractio et partes quae ibi videntur fieri, in sacramento fiunt, id est in specie visibili. Ideoque illa B e r e ng a r i i verba 6 ita distinguenda sunt: ut « sensualiter, non modo sacra­ mento, sed in veritate » dicatur corpus Christi « tractari manibus sacer9 surrexit] resurrexit BNRTX. II carnem] corpus NVX. 17 calix] est add. L, add. interi. T. 19 partes) ille add. BNV Gualt. 20 illa om. LMO. aëre » (PL 180,280 C), et [Guillelmi] ' Epist. 326 (ad Gaudfridum et Bernardum), n. 3, § 9: « Quod In sacramento altaris in aëre remaneat forma prioris substantiae » (PL 182, 532 B); et Bernar­ dum Claracvall., Tract, de erroribus P. Abaelardi, c. 4, n. 10: « Post consecrationem calicis, priora accidentia, quae remanent, pendere in aère » (PL 182,1062 B). 16. 4 Sermo Mai 129, immediate post sic fit (et Id 2 Ibidem, (PL 38, 1247, 2-4; dein, Num. 58, § 3. Primae 1246, 4-7). duae quibusdam transpositis intericcto). 5 6 (PLS 2, 518). 3 I Cor. 10, 6, 58. loan. Sermo 272: Ad infantes, de sacramento Supra, in n. 1 huius cap. auctoritates, partim hic inGlossa (1645 Λ) et in tractatu, n. 29, Glossa in 1 Cor. 10, 16 (1623 D -1624 A); nihilominus ex rubrica apparet hic sumantur ex Decreto, de consecr. d. 2, c. 70 (1341); ultima (« Ideo ista...»), ex c. 2 (1336). — Num. 4: Auctoritates in fine, ex Decreto, ibid., cc. 77-78 (1345s), ubi Hie­ integre quod est 1 panis et dantur ronymo et bardus in Hilario « alterum tinctione Franciat, attribuuntur. se indigentem c. probat solitis Doctrina huius Berengarium » sibi XI; ed. P. Glorieux, capituli, dicit Gualterus de S. Victore, Lom- quatenus argumentationibus AHDLMA 19, 1952, « catholicam distinguit» 260-261). fidem nulla prorsus dis­ (Contra IV Labyrinthos 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XII. CAP. IV. 307 dotum »; « frangi vero et atteri dentibus» vere quidem, sed in sacramento tantum. Vera igitur est ibi attritio et partitio, sed in singulis partibus totus Christus est. — Unde Hieronymus1: «Singuli accipiunt Christum Dominum, et in singulis portionibus totus est; nec per singulas 5 minuitur, sed integrum se praebet in singulis». — Item Hilarius2: « Ubi pars est corporis, est et totum ». Cap. 4 (69). 1. Quid illae partes significent. Quid autem partes illae significent, Sergius Papa 3 tradit inquiens: «Triforme est corpus Christi: pars to oblatae in calicem missa corpus Christi quod iam surrexit monstrat; pars comesta, ambulans adhuc super terram; pars in altari usque ad finem missae remanens, corpus iacens in sepulcro, quia usque in finem saeculi corpora sanctorum in sepulcris erunt ». 2. Et sicut partes illae mysticam tenent significationem, ita etiam is et fractio passionis Christi et mortis est repraesentatio. Unde ipse ait 4: Hoc facite in meam commemorationem, « id est in memoriam passionis et mortis meae ». — Ambrosius *. Nam ut ait A m b r o s i u s 5, « quia in morte Christi liberati sumus, huius in edendo et bibendo carnem et san­ guinem memores esse debemus». 1 vero) quoque B Gualt. 2 igitur) quidem T, om. AVWX. 3 Christus est trp. BMN. 3-4 Unde... totus est marg. L, om. M. 4 singulas) singulos ANRTV, quod corr. V2. IO surrexit) resurrexit BNRTVX. 15 et * om. TBV. 1 Hicron. (August, in cod. 0) in sermone quodam (rubr.); sed potius Gregorius, praef. Dom. 5 post Theophanlam, in Sacramentario Grcgoriano (PL 78, 48 D - 49 A). 2 Uti supra, Dist. XI, c. 4, n. 2. 3 Potius Anularius Metensis, De ecclesiasticis officiis, III, c. 35 (PL 105, 1154 C - 1155 A); nomen Sergius papa apparet ad initium c. 33 (1553 B). Huic doctrinae Amalarii sese vehementer opposuit noster Florus Lugdun. in suis opusculis contra Amalarium: Epist 1, n. 4 (PL 119, 74 B-C); et De causa fidei, n. 5 (81 A-B). 4 1 Cor. 11, 24, unacum Glossa interlin.: « passionis et mortis meae » (cod. 1 60a; m 58v; apud Lyran. VI, 50v). s Ambrosiaster, In I Cor. 11, 26 (PL 17, 243 A; CSEL 81-11, 127). Cap. 4, n. 1: Rubrica et auctoritas iam in Glossa in I Cor. 11, 25 (PL 191, 1645 D), seu in tractatu, n. 36; sed hic citatur potius secundum Decretum, de consecr. d. 2, c. 22 (1321). Cf. etiam Hugo de S. Victore, De sacram., II, 8, 10 (PL 176, 468 C - 469/X), et Summa sent., VI, 9 (PL 176, 145 B). De historia istius auctoritatis, cf. F. Vernet, Eucharistie du IXe à la fin du XIe siècle, DThC V, 1211; J. de Ghcllinck, Eucharistie au XIIe siècle en Occident, ibid., 1274; et A. Gaudel, Messe dans l'Église latine, DThC X, 999. — Num. 2: Verba Ambro- siastri iam in Glossa in I Cor. H, 25 (PL 191, 1641 B), parum ante «pleniorem tractatum» de corpore Domini. LIBER IV. DIST. XII. CAP. V. 308 3. Quis indignus sumat ♦. Sed caveat quisque ne indigne percipiat, quia iudicium manducati. — *Ambrosius : « Non - est enim panis iste, qui vadit in corpus, sed panis vitae aeternae, qui animae nostrae substan­ tiam fulcit». «Sic 3 igitur vive, ut quotidie merearis accipere». — Ne accedas indignus: «Indignus4 est qui aliter celebrat mysterium quam 5 Christus tradidit », vel qui habens mortale peccatum accedit. — Augusti­ : *nus Ergo «etsi5 sint peccata quotidiana, vel non sint mortifera. An­ tequam accedatis, dimittite debitoribus vestris. Si dimittis, dimittitur tibi; et sic securus accede. Panis enim salutaris est, et non venenum ». Si ita accedis, spiritualiter manducas: spiritualiter enim manducat, qui 10 innocentiam ad altare portat. Cap. 5 (70). 1. Si illud sit sacrificium et saepius immoletur Christus. Post haec quaeritur si quod gerit sacerdos proprie dicatur sacrificium vel immolatio, et si Christus quotidie immolatur vel semel tantum immolatus sit. — Ad 15 hoc breviter dici potest illud quod offertur et consecratur a sacerdote vo­ cari sacrificium et oblationem, quia memoria est et repraesentatio sacri­ ficii veri et sanctae immolationis factae in ara crucis. Et semel Christus mortuus est 6, in cruce scilicet, ibique immolatus est in semetipso; quo­ tidie autem immolatur in sacramento, quia in sacramento recordatio fit 20 illius quod factum est semel. 2. Augustinus, super Psalmum XX ♦. Unde Augustinus7: « Certum habemus quia Christus 8 resurgens ex mortuis, iarn non moritur, I I 68). 11, 29. Cor. Ambrosius, J 2 ibid., I 60c; m 58c; apud Lyran. VI, s In loan., 28 (I tr. 26, n. 60v; m 58v; Ibid.: « Videte ergo, apportate ». n. 1 Il De sacram. n. 25 Lyran. siastri, ex VI, 51a). 1 Petri 3, 18; 265); in in 1 Cor. parte, in Hebr. 9, 28. « Resp. Rom. Decreto, 6, CSEL 73> II, 27 (PL 17, 243 C; CSEL 81-11, Glossa interlin. Ultima verba capituli Hebr. 7, 27; Auctoritates Ambrosii, ex Glossa 16 (18451, 452 A-B; fundantur in in 1 (cod. 128). Cor. 11, illa August., fratres: panem caelestem spiritualiter manducate, innocentiam « Cf. 3 : Ambrosiastro in h.l. (PL 35, 1611; CCL 36 , apud (PL ·* Glossa ordiri, (452 B; 69). 51b), cx (PL 36, 170s; CCL 38, 121). Num. V, c. 4, n. 24 ad altare t Enarr. II in Ps. 21, 9. de consccr. d. 2, c. 56 (1335); illa Ambro- in I Cor. 11,27 (PL 191, 1646 B-C); ubi et illa Augustini (1646 C-D). L’idée du sacrifice de la Messe d’après les théologiens depuis l’origine jusqu'à nous jors, Paris 1926, 4-157; item A. Gaudel, Le saaifice de la messe dans l’église latine du IVf siècle jusqu’à la veille de la Réforme, DThC X, 964-1085. Cf. etiam Glossa Magistri in Hebr. 10, 1-6 (PL 192, 478 C-479 C). — Num. 2. Prima auctoritas Augustini, ex Deacto, de consecrat, d. 2,c. 51 (1332s); alia, exc. 52 (1333). Cap. 5. Historiam huius cap. delineat M. Lepin, UBER IV. DIST. XII. CAP. V. 5 10 15 20 25 309 etc. Tamen, ne obliviscamur quod semel factum est, in memoria nostra omni anno fit, scilicet quoties Pascha celebratur. Numquid toties Christus occiditur? Sed tamen anniversaria recordatio repraesentat quod olim factum est; et sic nos facit moveri, tamquam videamus Dominum in cruce ». — Augustinus, in Sententiis Prosperi *. Item 1: « Semel immolatus est Christus in semetipso, et tamen quotidie immolatur in sacramento. Quod sic intelligendum est: quia in manifestatione corporis et distinctione membrorum semel tantum in cruce pependit, offerens se Patri hostiam redemptionis efficacem eorum quos praedestinavit 2 ». 3. Ambrosius, super Epistolam ad *Hebraeos . Item A m b ro­ si u s 3; «In Christo semel oblata est hostia, ad salutem potens. Quid ergo nos? Nonne per singulos dies offerimus? Etsi quotidie offeramus, ad recordationem mortis eius fit; et una est hostia, non multae. Quomodo una, et non multae? Quia semel immolatus est Christus. Hoc autem sa­ crificium exemplum est illius; idipsum, semper idipsum offertur: proinde hoc est sacrificium. Alioquin, quoniam in multis locis offertur, multi sunt Christi? Non, sed unus ubique est Christus, et hic plenus exsistens, et illic plenus. Sicut quod ubique offertur unum est corpus, ita et unum est sacrificium. Christus hostiam obtulit; ipsam offerimus et nunc». — «Sed quod nos agimus, recordatio est sacrificii. Nec causa suae infirmitatis re­ petitur, quia perficit hominem; sed nostrae, quia quotidie peccamus ». 4. De virtute sacramenti ♦. Ex his colligitur sacrificium esse et dici, quod agitur in altari; et Christum semel oblatum, et quotidie offerri; sed aliter tunc, aliter nunc. Et etiam quae sit virtus huius sacramenti osten­ ditur, remissio scilicet venialium peccatorum et perfectio virtutis. 3 tamen] tantum ABLNORTW, quod corr. W. 7 distinctione] distensione BVW, quod corr. V. corr. ex distinctione L. 9 corum] scilicet add. B\V, add. interi. LN. 20 recordatio est trp. MNX. 1 Verba sunt Lanfranci, De corpore et sanguine Domini, c. 15 (PL 150, 425 B), dictum Augustini a Bercngario adductum primum referentis, idemque deinde exponentis. Resp. August., Epist. 98 (ad Bonifacium episc.), n. 9: · Nonne semel immolatus est Christus in seipso? et tamen in sacramento... omni die populis immolatur » (PL 33, 363s; CSEL 34-11, 53ss). 2 Resp. Rom. 8, 30. 3 Potius, loanncs Chrysostomus in Hebr. 10, 1, hom. 17, n. 3 (PG 63, 130s); partim aliter in Glossa ordin. in h.l. (1 203c; m 180 b-c; apud Lyran. VI, 152a). Num. 3: Componitur haec auctoritas, ut videtur, ex Decreto, c. 53 (1333), et Glossa Magistri in Hebr. 10, 3 (PL 192, 479 B-C). — Num. 4 suggeritur in eadem Glossa, parum infra (479 C). 310 LIBER IV. DIST. XII. VI. CAP. Cap. 6 (71). 1. De causa institutionis. Institutum est enim hoc sacramentum dua­ bus de causis: in augmentum virtutis, scilicet caritatis, et in medicinam quotidianae infirmitatis. — Ambrosius *. Unde A m b r o s i u s 1; « Si quoties effunditur sanguis Christi, in remissionem peccatorum effunditur, debeo semper accipere; qui semper pecco, debeo semper habere medici­ nam ». — Augustinus *. item A u g u s t i n u s 2; « Iteratur quotidie haec oblatio, licet Christus semel passus sit, quia quotidie peccamus peccatis sine quibus mortalis infirmitas vivere non potest. Et quia quotidie labimur, quotidie Christus mystice pro nobis immolatur». — *Gregorius : «Dedit 3 enim nobis hoc sacramentum salutis, ut quia nos quotidie pecca­ mus, et ille iam mori non potest, per hoc sacramentum remissionem con­ sequamur. Quotidie comeditur ipse et bibitur in veritate, sed integer et vivus manet ». — Item: « Mysterium fidei dicitur, quia credere debes quod ibi salus nostra consistat ». 2. Augustinus, ad lanuarium *. Si autem quaeritur utrum quotidie communicandum sit, audi quid inde tradit Augustinus4: « Quotidie, inquit, eucharistiam accipere nec laudo, nec vitupero; omnibus tamen dominicis diebus communicandum hortor. Si tamen mens in affectu pec­ candi est, gravari magis dico eucharistiae perceptione quam purificari. Et licet quis peccato mordeatur, si peccandi tamen de cetero non habeat voluntatem et satisfaciat lacrymis et orationibus, accedat securus; sed hoc de illo dico, quem mortalia peccata non gravant ». — Fabianus Papa ♦: « De saaamenlis tius 994 28 (PL 16 [1845], 446 A; C; CCL-CM 957 F; PL Ubi et secunda auctoritas, immediate ante auctoritatem praecedentem. Gennadius, Liber sive diffinitio eccL dogmatum, c. 23 (PL 42, Immo 2 CSEL 73, 58). De corp, ct sanguine Domini, c. 9 (PL 120, 1293 Rcmigius Altiss., De celebratione missae (cd. Lugd. Reapse ' 1261 A). c. 6, n. Radbcrtus, Paschaslus 52s). IV, 1217) seu c. 101, 4 53 16, Po­ (PL 58, A-B). Cap. 6, n. L Cf. Glossa Magistri in scilicet et pro nostra Infirmitate, et ut maior recolimus quanta pro dc consecr. d, 2, c. gorii. c.73, § 14 nobis gessit· (PL Hebr. Christi 192, 479 10, 3: «Et dilectio C). — nostris — Num. 2. Cf. Glossa in duabus infigatur Auctoritas (1319); pscudo-Augustini, ibid., c. 72 § 1 4 (1344). celebratur causis, mentibus, Ambrosii, (1342); de ultima, ex cum Decreto, pscudo-Gre- I Cor. 11,29 (PL 191, 1647 B-C), quae hic Decreto, de consecr. d. 2, c. 13 ( 1318s), ubi fons non indicatur; proinde probabiliter rubricam (ad lanuarium) sumpsit Lom­ bardus ex sua Glossa in I Cor. 11, 29 (PL 191, 1638 C). Illa Fabiani, ex Decrdo, c. 16 (1319); dependet ab altera, ex c. illa Gilbert!. 10 (1317). Auctoritas pscudo-Augustini, ex 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XIII. CAP. 1. 311 ■« Si 1 non frequentius, saltem ter in anno homines communicent, nisi forte quis criminalibus impediatur: in Pascha scilicet et Pentecosten et Natali ». — Anacletus Papa *: « Omnes 2 ergo communicent, qui noluerint eccle­ siasticis carere liminibus ». 5 DISTINCTIO XIII Cap. 1 (72). 1. Si haeretici vel excommunicat! hoc sacramentum conficiant. Solet etiam quaeri utrum pravi sacerdotes hoc sacramentum conficere queant. — Ad quod dici potest quod aliqui, licet pravi sint, consecrant vere, sciliio cet qui intus sunt nomine, sacramento, etsi non vita, (Augustinus *:) « quia 3 non in merito consecrantis, sed in verbo efficitur Creatoris ». 2. Augustinus in libro De corpore Domini ♦. Unde Augustinus4: « Intra catholicam Ecclesiam in mysterio corporis et sanguinis Domini nihil a bono maius, nihil a malo minus perficitur sacerdote, quia non in is merito consecrantis, sed in verbo perficitur Creatoris et virtute Spiritus Sancti. Credendum est enim quod in verbis Christi sacramenta confician­ tur. Sicut ipse est qui baptizat, ita ipse est qui per Spiritum Sanctum suam efficit carnem et sanguinem ». 3. *Gregorius . Item Gregorius 5; «Putant quidam communio2 Pentecosten] pentecoste A, pentecostes LNO, quod corr. tn pentecoste N. igitur TX. 1 Capitulum spurium; apud 1. Mansi, Concil. 1,786 B, cx Decrdo Gratiani. 3 ergo] 2 Epist. ·' Textus integer datur in num. 2. 4 Verba sunt Algeri Lcodiensis, De sacramentis corporis d sanguinis Domini, III, 8 (PL 180, 840 D-841 A), unde ct rubrica Magistri; sed uti hic exstant, paucis mutatis, sunt Paschasii Radb., De corpore d sang. Domini, c. 12, n. 1 (PL 120, 1310 B-C; CCL-CM 16, 76s). 5 Unde initium et finis, nescimus. Reliqua (« Mysterium ideo... attenuatur »), ex Isidoro, Etymol., VI, 19, nn. 42, 38, 39, 40, 38, 42 (PL 82 , 255 B-256 D). 7, c. 2 [spuria]; apud Mansi I, 602 D; cx Gratiano. Dist. XIII. Cap. 1. Cf. A. M. Landgraf, Zur Lehre von der Konsekrationsgewalt des von der Kirche gdrennlen Priesters im 12 Jahrh., in Scholaslik 15 (140) 204-227; in Dogmengeschichte Il 1-2, 223-243, ubi agit (226s) de doctrina Lombardi. Caveat autem lector huius studii, qua­ tenus Quaestiones super epistolas Pauli (PL 175, 431-634) dependent a versione primitiva Glossae Magistri (cf. Proleg. ad tom. 1, 88, n. 1). Cf. etiam N. M. Haring, A Study in the Sacramentology of Alger o/ Liège, in Mediaeval Studies 20 (1958) 50, et 68-69. — Num. 2. Rubrica ct auctoritas, ex Decreto, C. I, q. 1, c. 77 (385).— Num. 3. Ex eodem, C. I, q. 1, c. 84 (387). 312 LIBER IV. DIST. XIII. CAP. I. nem corporis minus esse sanctificatam, si illorum fiat officio quorum vita eorum oculis videtur ignobilis. Heu, in quam magnum laqueum incidunt, ut divina et occulta mysteria plus ab aliis sanctificata posse fieri credant, cum unus idemquc Spiritus Sanctus in tota Ecclesia invisibiliter ea myste­ ria et operando sanctificet ct sanctificando benedicat. Mysterium ideo di- 5 citur, quod secretam et reconditam habeat dispensationem; sacrificium vero, quasi sacrum factum, quia prece mystica consecratur pro nobis in memoriam dominicae passionis. Sacramentum est in aliqua celebratione, cum res ita fit ut aliquid significatae rei accipiamus. Sacramenta sunt baptisma, chrisma, corpus; quae ideo sacramenta dicuntur, quia sub te- 10 gumento visibilium rerum divina virtus secretius salutem eorundem sacra­ mentorum operatur: unde a secretis virtutibus vel sacris sacramenta di­ cuntur. Panis et calicis sacramentum graece eucharistia dicitur, latine bona gratia interpretatur; et quid melius corpore et sanguine Christi? Sive ergo per bonos, sive per malos ministros intra Ecclesiam dispensetur, sa- 15 erum tamen est, quia Spiritus Sanctus vivificat; nec bonorum dispensato­ rum meritis ampliatur, nec malorum attenuatur. Hoc de corpore Domini, hoc etiam de baptismate et chrismate sciendum est et tenendum: quia virtus divina secretius operatur in eis, et divina solummodo est haec virtus sive potestas, non humanae efficaciae ». 20 4. Illi vero qui excommunicati sunt, vel de haeresi manifeste notati, non videntur hoc sacramentum posse conficere, licet sacerdotes sint: quia nemo dicit in ipsa consecratione offero, sed offerimus, quasi ex persona Ecclesiae. Et ideo, cum alia sacramenta extra Ecclesiam possint celebrari, de hoc non videtur. — Augustinus in sermone De corpore Domini *. 25 Quod etiam Augustinus! tradere videtur dicens: «Recolite nomen et advertite veritatem. Missa enim dicitur eo quod caelestis missus ad consecrandum vivificum corpus adveniat, iuxta dictum sacerdotis dicen­ tis 2; Omnipotens Deus, iube haec perferri per manus sancti angeli tui in 1 « Un texte d’un pseudo-Augustin inidentiftablc » dicit I. de Ghcllinck, art. Pierre Lombard, in DThC, XII, 1 2. De verbo Missa, cf. Chr. Mohrmann, Missa, in Vigiliae Chri­ stianae 12 (1958) 67-92; Fr. J. Doelger, ita missa est, in Antike und ChristentumQ (1940) 81132; J. A. Jungmann, Zur Bedcutungsgeschichte des Wortes Missa, in Zeitschr. /. kath. Theol. 64 (1940) 26-27; id., Von der « Eucharistie » zur « Messe », ibid., 89 (1967) 29-40; et eiusdem Missarum Solemnla3 11 561ss. Vide etiam infra, Dist. 24, c. 18 (148), n. 3. 2 In Canone Romano, post consecrationem. Num. 4. Parum post mortem Magistri, circa 1164-1168, haec auctoritas pseudo-Augustini unacum initio n. 6 (· Ex his... praesumit ·) transcripta est in tractatu anonymo De scismaticis, ed. 1. Dietrich et H. Boehmer, Mon. Germ. Hist., Libelli de lite, III, 112,31-113,9. LIBER IV. DIST. XIII. C/\P. I. 5 10 313 sublime altare tuum etc. Idcirco nisi angelus venerit, missa nequaquam iure vocari potest. Numquid enim, si hoc mysterium haereticus ausus fuerit usurpare, angelum de caelis mittit Deus oblationem eius consecrare? maxime cum eisdem per Prophetam 1 comminatus sit dicens: Maledicam benedictionibus vestris. Quod si benedictionibus eorum se asserit maledictu­ rum Veritas, quid erit de hostia? Ergo dicemus illam posse ab illo benedici, quem scimus a Deo fore maledictum cum sua benedictione? Si enim Deus maledixerit et simoniacus benedixerit, quis eorum praevalebit? Numquid benedictio maledicti ad nihilum poterit redigere verba verissima commi­ nantis Dei ?» 5. Gregorius2: « Maledicam benedictionibus vestris, id est his quae meis benedictio­ 15 20 nibus nunc possidetis, vel quidquid a vobis benedicitur; vel quoniam non benedicunt sanctis ex vero corde, vel quia qui inique agunt benedicuntur ab eis, adulanturque peccatoribus dummodo divites sint». — Hieronymus3: « Maledicam benedictionibus vestris, id est quidquid a vobis benedicetur, per me erit maledictum ». 6. Ex his colligitur quod haereticus a Catholica praecisus nequeat hoc sacramentum conficere, quia sancti angeli, qui huius mysterii celebrationi assistunt, tunc non adsunt, quando haereticus vel simoniacus hoc myste­ rium temerare praesumit. — Beda in homilia *Paschae : «Non4 enim dubitari licet, ubi corporis dominici et sanguinis mysteria geruntur, su­ pernorum civium adesse conventus». 7. In huius autem mysterii expletione, sicut formam servari, ita or­ dinem haberi, scilicet ut sit sacerdos, et intentionem adhiberi oportet, ut illud facere intendat. Sed si non credit de illo mysterio sicut veritas habet, numquid potest intendere illud conficere? Et si non intendit, 2-3 ausus fuerit trp. BLMORW. 7 fore om. MT. 8 maledixerit corr. ex bene­ dixerit OR, benedictionibus heretic! (hercticorum W) add. AW. 11-15 Notulae om. LMNOR, add. in marg. TX *, in tertia columna ABW. 15 benedicetur] benedicitur T\V. 16 Catholica] catholicis B. ecclesia add. MW, add. interi. R2, fide add. LV (vel ecclesia add. mg. V2). unitate add. AT. 19 temerare] temerarie M, corr. in temerarie ALV, celebrare R. I Malach. 2, 2. 2 Immo Hieron., Comm, in Malach. 2, 2 (PL 25 [18451, 1553 B ct 1554 B). 3 Glossa interi, in Malach. 2, 3 (apud Lyranum, IV, 425r), ex Hieron., uti in nota praecedenti. 4 In Evang., II, hom. 4 (PL 94, 151 C) seu 10 (CCL 122, 249). Num. 5. Auctoritas Gregorio ascripta, cx Decreto, C. I, q. I, c. 84 (388); de qua cf. iudicium Correctorum Romanorum (387s). Illa Hieron., ibid., c. 76 (385). — Num. 6. Beda, cx Glossa in I Cor. II, 10: propter angelos (PL 191, 1635 A-B). — Num. 7. Cf. A. M. Landgraf. Beitrâge der Frühscholastik zur Terminologie der allgemeinen Sakramentenlehre: die Intention des Spenders der Sakramente, in Dogmengeschichte I1I-1, 119-145. 314 LIBER IV. DIST. XIII. CAP. 11. numquid conficit? — Aliqui dicunt etiam non recte de illo mysterio sen­ tientem posse intendere, non quidem illud conficere: quod iam esset recte credere, sed id agere quod geritur ab aliis dum illud conficitur; et sic adhibetur intentio. Et si intentio dicatur deesse conficiendi illud myste­ rium, tamen ex quo intendit ea dicere et agere quae ab aliis geruntur, 5 impletur mysterium. 8. Illud etiam sane potest dici, quod a brutis animalibus corpus Christi non sumitur, etsi videatur. Quid ergo sumit mus? quid manducat? Deus novit. 9. De hoc caelesti mysterio aliqua perstrinximus catholicis fideliter 10 tenenda; qui enim his contradicit, haereticus indicatur. Cap. 2 (73). 1. Quid faciat haereticum et quid sit haereticus. Ne autem ignores quid haereticum faciat vel quid sit haereticus, audi breviter quid inde sancti doctores tradant. — Hilarius in II libro De Trinitate *. Hilarius 15 ait 1; « Exstiterunt plures qui caelestium verborum simplicitatem, non ve­ ritatis ipsius absolutione susciperent, aliter interpretantes quam dictorum virtus postularet. De intelligentia enim haeresis, non de Scriptura est; et sensus, non sermo fit crimen». Idem in VI11 2; « 1 ntelligentiae sensus in crimine est ». — Hieronymus, super Osee 3 ♦. Hieronymus dicit 20 quod « ex verbis inordinate prolatis incurritur haeresis ». 2. Augustinus in libro De utilitate credendi 4 ♦. Augustinus, definiens quid sit haereticus, ait: « Haereticus est, qui alicuius temporalis 7 potest dici trp. BMNV. 8 sumit mus... manducat) sumitur... manducatur AB. IO perstrinximus) a add. ABLRVW, add. sed del. N. II his contradicit trp. AMT. 17 absolutione) absolutionem BLNVW. > Num. 3 (PL 10, 51 3 Glossa ordiri, in Osee 2, Comm. in Osee 2, 16 (PL B 16 et 52 A). (apud 2 Lyranum, lib. Rectius IV, 336a), 25 |1845), 838 D - 839 A). VII, post * n. 38 (PL 10, 231 B). alia verba Hieron. relata ex Cap. 1, n. 1 (PL 42. 65; CSEL 25,3). Num. in 8. id. Cf. Dogmengeschichte Landgraf, 111-2, Die in der Fruhscholastik klassische Frage Quid sumit mus, 207-222. Glossa in I Cor. 11,19 (PL 191, 1637 D primitivae huius Glossae apparet quod revera est additio z 60r in summo folio: Aug. in ii° libro de Irin.; cod. Paris., Cap. 2, n. 1. Prima auctoritas Hilarii invenitur in 1638 A); sed ex codicibus versionis marginalis seu glossa volatilis (cod. BN lat. Num. 2. 648, 83 marg. Iam in eadem dext.; Glossa ac in I BN Cor. lat. 673, 11, 19 129 marg, sin.; deest in cod. x, f. (PL 191, 1638 C). lOOv). — LIBER IV. DIST. XIV. CAP. 1. 315 commodi, et maxime gloriae principatusque sui gratia, falsas ac novas opiniones vel gignit vel sequitur». 3. Gregorius, super Ezechlelcm 1 : « Qui in expositione sacri eloquii, ut auditoribus 5 placeat, aliquid fingit, sua verba loquitur, non Dei. Qui autem in verbis dominicis aliter quam is qui protulit senserit, etsi sub alio intellectu, tamen ad aedificationem caritatis tendit, Domini sunt verba quae dicit ». DISTINCTIO XIV Cap. 1 (74). 1. De poenitentia. Post haec de poenitentia agendum est. Poenitentia io longe positis necessaria est, ut appropinquent Est enim, ut ait H i er o n y m u s 3, « secunda tabula post naufragium », quia si quis vestem innocentiae in baptismo perceptam peccando corruperit, poenitentiae re3 Notula om. LNORTV, add. marg. NX1, add. in tertia col. ABW. 6 diclt] Quia ad hoc solum nobis Deus per totam sacram scripturam loquitur ut nos ad suum et proximi amorem trahat add. (ex Gregor.) N. 10 positls] a deo add. ABLW, add. interi. N, scil. a deo add. interi. V2. 1 L. I, Hom. 10, n. 14 (PL 76,891 B). 2 Cf. August., Enarr. in Ps. 94, I, n. 2: « Non ergo loco quisque longe est a Deo, sed dissimilitudine... Bonis moribus propinquatur Deo, malis moribus receditur a Deo... Ergo quibusdam longe positis et male viventibus psalmus iste dicit: Venite» (PL 37, 1217s; CCL 39, 1331s). i Epist. 130 (ad Demetriadem), n. 9 (PL 22 [1859], 1115; CSEL 56, 189). Iam in Tertulliani De poenitentia, n. 4: « Ergo poeniten­ tia vita est, cum praeponitur morti. Eam tu peccator... Ita invade, ita amplexare, ut nau­ fragus alicuius tabulae fidem» (PL 1, 1237; CSEL 76, 148). Num. 3. In Glossa olim Petro Pictaviensi attributa, post vel sequitur (in fine n. 2) sic prosequitur textus ut includat hanc notulam Gregorii; nam sine interruptione vel com­ mento auctor glossat: « ut auditoribus placeat, non Deo, aliquid fingit, id est aliquam expo­ sitionem non sanam et catholicam...» (n 54b; p 101b). Dist. X1V-XXI1. Cf. P. Anciaux, La théologie du sacrement de pénitence au XiIe siècle, Louvain 1949; B. Poschman, Die abendlàndischc Kirchenbusse im frühen Mittelalter, Breslau 1930; id., Busse und Letzte Ôlung, in Hundbuch der Dogmengeschichte, 1V-3, Freiburg im Br. 1951; P. Schmoll, Die Busslehrc der f'rühscholastik, München 1909; H. Weisweiler, Maître Simon ct son groupe De sacramentis: textes inédits, Louvain 1937. — Inter fontes et anteces­ sores Magistri, cf. imprimis Hugo de S. Victore, De sacram., Il, 14 (PL 176,549 D-578 A), Summa sent., VI, 10-14 (PL 176, 146 C - 153 C). — Quod haec Dist. XIV (Halesiana) non fuit divisa in capitula ante compilationem capp. (supra, p. 14), clare apparet ex codicibus nostris. — Cap. 1, η. 1. Verba Hicron. sumuntur ex Summa sent., VI, 10 (PL 176, 146 C), unde et 316 IV. LIBER DIST. XIV. CAP. II. medio reparare potest. Prima tabula est baptismus, ubi deponitur vetus homo et induitur novus 1; secunda, poenitentia, qua post lapsum resurgi­ mus, dum vetustas reversa repellitur, et novitas perdita resumitur. Post baptismum prolapsi per poenitentiam renovari valent, sed non per bapti­ smum; licet homini saepius poenitere, sed non baptizari. 5 2. Baptismus tantum est sacramentum, sed poenitentia dicitur et sacramentum et virtus mentis. Est enim poenitentia interior, et poeni­ tentia exterior. Exterior sacramentum est; interior virtus mentis est; et utraque causa justificationis et salutis est. — Utrum vero omnis exterior poenitentia sit sacramentum, vel si non omnis, quae hoc nomine censenda 10 sit, consequenter investigabimus 2. 3. Λ poenitentia coepit loannis praedicatio, dicentis 3: Poenitentiam agite: appropinquabit enim regnum caelorum. Quod autem praeco docuit, idem post Veritas praedicavit, exordium sermonis sumens a poenitentia 4. Cap. 2 (75). 15 1. Unde dicitur *poenitentia . Poenitentia dicitur a puniendo, qua quis punit illicita quae commisit. Poenitentiae virtus timore concipitur. Unde IsaiasS; A timore tuo, Domine, concepimus et peperimus spiritum salutis. 2. Ambrosius in sermone *Quadragesimae : «Est autem poeniten- 20 tia, ut ait A m b r 0 s i u s<>, mala praeterita plangere, et plangenda ite9 iustificatlonls... est] salutis 20 in sermone Quadragesimae om. est Iustificatlonls et 16 NVX. Rubrica om. MVW. BLMTX. deponere vos... veterem hominem... et induite novum etc. 2 In Dist. 22, c. 2. 3 Matth. 3, 2. 4 Resp. Matth. 4, 17: Exinde coepit lesus praedicare et dicere: Poenitentiam agite: appropinquavit enim regnum caelorum. 5 Isai. 26, 18, iuxta aliam versionem. 6 Sermo 25, n. 1 (PL 17 (1845], 655 A-B); olim genuinus adjudi­ 1 catus (PLS cier, ed., I, p. Eph. Resp. 1, 4, 22-24: 593; Clavis, 180), n. XIV Homélies du IX' siècle nunc cuidam (Sources chrétiennes 13c). — Num. 2. Gratiani, de poenit Paris 1970), Sermo Cap. 2, nit., d. 3, c. Ambrosii. I n. 1: Summa sent., post Ex eadem per scipsam Glossa. — VI, in Matth. 3,2 (apud interiorem et exteriorem dist. 1, post c. 87, § 5 (1186); cf. etiam Hugo, nuntiat, quod praeco Glossa ordin. lam distinguitur inter poenitentiam 554 D). — Num. 3: in parte ex « Hoc 161, IX assignatur: cf. P. Mer­ Vil, n. 186. reliqua eiusdem phrasis. Ultima phrasis dependet a V, homlliac saec. De sacram., in Lyran., Decreto II, 14, 2 (PL 176, 10 (146 C); reliqua ex eadem Glossa ordin.: Veritas ». Num. 2: Verba pseudo-Ambrosii, ex Decreto, de poc- (1211); illa Gregorii, ibid., c. 6 (1212), paucis mutatis ne videatur repetitio esse LIBER IV. DIST. XIV. CAP. 11. 5 io is 20 25 317 rum non committere ». — Gregorius *. Item, Gregorius k « Poeni­ tere est anteacta deflere, et flenda non committere. Nam qui sic alia de­ plorat ut alia tamen committat, adhuc poenitentiam agere aut ignorat, aut dissimulat. Quid enim prodest si peccata luxuriae quis defleat, et adhuc avaritiae aestibus anhelat? » 3. His verbis quidam vehementius inhaerentes, contendunt vere poenitentem ultra non peccare damnabiliter; et si graviter peccaverit, veram non praecessisse poenitentiam. — Quod etiam aliis muniunt testimoniis. 4. Isidorus in libro De summo bono *. Ait enim Isidorus2: «Ir­ risor est, et non poenitens, qui adhuc agit quod poenitet. Nec videtur Deum poscere subditus, sed subsannare superbus. Canis reversus ad vo­ mitum 3, et poenitens ad peccatum. Multi lacrymas indesinenter fundunt, et peccare non desinunt. Quosdam accipere lacrymas ad poenitentiam cerno, et affectum poenitentiae non habere: quia inconstantia mentis nunc recordatione peccati lacrymas fundunt, nunc reviviscente usu, ea quae fleverunt iterando committunt. Isaias de peccatoribus dicit4: Lava­ mini, mundi estote. Lavatur ct mundus est, qui et praeterita plangit, et flenda iterum non admittit. Lavatur et non est mundus, qui plangit quae gessit, nec deserit, et post lacrymas ea quae fleverat repetit». 5. Augustinus in Soliloquio *. Item A u g u s t i n u s 5; « Inanis est poenitentia, quam sequens culpa coinquinat. Nihil prosunt lamenta, si replicantur peccata. Nihil valet veniam a malis poscere, et mala denuo iterare». — Gregorius *. Item Gregorius 6; «Qui admissa plangit, nec tamen deserit, poenae graviori se subicit ». 6. Ambrosius in libro De unica poenitentia ♦. Item Ambrosius2: « Reperiuntur qui saepius agendam poenitentiam putant; qui luxuriantur in Christo. Nam si vere in Christo poenitentiam agerent, iterandam postea non putarent, quia sicut unum baptisma, ita est una poenitentia ». His aliisque pluribus utuntur in assertionem suae opinionis. I Gregorius (in textu) om. LBR. add. BNX. || est una trp. MX. t In Evang., hom. 34, 83, 619 B-C). 3 Rcsp. Isidorus, Synonyma, I, n. 77 110 A-B). 7 Lib. II, c. 5 anhelat] anhelet ABL. 28 sicut) est n. 15 (PL 76, 1256 B). 2 Sententiae II, c. 16, nn. 1-4 (PL Prov. 26, II; II Petri 2, 22. ·» Isal. 1, 16. 5 Potius (PL 83, 845 A). « Regula pastor., Ill, c. 30 (PL 77, 10, n. 95 (PL 16 [1845], 520 A; CSEL 73, 200). Num. 3: Magister hic, ut apparet, sententiam refert Gratiani ante c. 1 (1211); parum infra enim alia testimonia adducuntur: illud Isidori (n. 4) in c. II; dein Augustini et Gregorii (n. 5) in cc. 12 et 14 (1213); ac Ambrosii (n. 6), in c. 2 (1211). 318 LIBER IV. DIST. XIV. CAP. 111. 7. Ambrosius, super Epistolam ad Corinthios *. Sed A ni b r o s i u s dicit >: « Haec vera poenitentia est, cessare a peccato ». — Idem, Super Octonarium XXII 2. Et item: « Magni profectus est renuntiasse errori: imbutos enim vitiis animos exuere atque emendare, virtutis est perfectae et caelestis gratiae ». 5 Cap. 3 (76). 1. Quid sit *poenitentia . Et ideo sane ita definiri potest: Poenitentia est virtus, qua commissa mala cum emendationis proposito plangimus et odimus, et plangenda ulterius committere nolumus. Quia sic poenitentia vera est in animo dolere et odire vitia. 10 2. Determinatio praemissorum verborum ♦. Unde illa verba prae­ missa 3, « poenitere est anteacta deflere et flenda non committere », recte sic accipi possunt, ut non ad diversa tempora, sed ad idem referantur: ut scilicet tempore quo flet commissa mala, non committat voluntate vel opere flenda. Quod innuitur in verbis consequentibus: « Nam qui sic alia 15 deplorat » etc. — Augustinus in Enchiridion *. Hinc Augustinus ait4: «Cavendum est ne quis existimet infanda illa crimina 5, qualia qui agunt regnum Dei non possidebunt, quotidie perpetranda et eleemosynis quotidie redimenda. In melius est enim vita mutanda, et per eleemosynas de peccatis praeteritis propitiandus est Deus; non ad hoc emendus quo- 20 dam modo, ut ea semper liceat impune committere. Nemini enim dedit laxamentum peccandi, etsi miserando deleat commissa peccata, si non satisfactio congrua negligatur». — Pius Papa *. Item Pius Papa6: 2 est trp. p. Haec BLT. 8 virtus] gratia LW (vel virtus Interi. W2), corr. In gra­ tia Ri, vel gratia add. N, add. interi. Τ’, add. mg. MV *. 9 sic om. BLRTVW, sed add. interi. L»V». 11 Rubrica om. LRVW. 18 quotidie om. MOX. > Ambrosiaster, 118, In II Cor. 169, sermo 22, nn. 2-3 4 Cap. 70 (PL 2, 7 (PL 15 (1845], 1512 B-C; CSEL 62, 489). 5 (PL 40, 265; CCL 46, 87). Decret. Ps-Isldori (PL 130, 112C); (tempore Pii pp. primi), Simii. V, 1 Num. 7: Quae his obiciuntur, (PL 192,18 D), dein ex ea in Ps. Cap. 3, n. 1: In 17 , 282 B; CSEL 81-11,207). sed Illa scilicet enumerata in 2 Id est In Ps. 3 Sub cap. 2, n. 2. 1 Cor. 6, 9-10. non est absque quadam relatione ad Pastor 6 jn Hennae (PG 2, 957-58). ex 118, hac definitione Glossis 169 (PL Magistri trahuntur: primo,cx illa in 11 Cor. 2,7 191, 1129 C-D). legit Manducator gratia pro virtus (v. lect. variantes); Pierre le Mangeur · De sacramentis » (Spic. Sacrum Lovan. 17), 59·. De eventu definitionis, cf. P. Anciaux, La théologie, 257; non semel attribuitur S. Augustino. — Num. 2: Interpretatio verborum Gratiani est, ante seq. auctoritatem /Xugustini; cf. Decretum, de cf. R. Martin, pocnit., d. 3, c. 18 (1214); illa Pii papae habetur ibid., c. 21 (1214). LIBER IV. DIST. XIV. CAP. III. 5 io is 20 319 « Nihil prodest homini ieiunare et orare, et alia religionis opera agere, nisi mens ab iniquitate revocetur ». — Qui ergo a malis sic mentem revocat ut commissa plangat, et plangenda committere non velit, nec satisfacere negligat, vere poenitet. Nec ideo non est vera poenitentia, quia forte post, non de proposito, sed casu vel infirmitate peccabit. 3. Ille autem «irrisor est, et non poenitens»!, qui sic commissa plangit, ut plangenda voluntate vel opere committere non desinat. — Ille etiam «qui post lacrymas repetit quae flevit, lavatur ad tempus, sed non est mundus », id est illa munditia non est ei sufficiens ad salutem, quia est momentanea, non perseverans. 4. Item illud 2( «Inanis est poenitentia, quam sequens culpa coin­ quinat», sic intelligendum est: Inanis est, scilicet carens fructu illius poenitentiae quam sequens culpa non inquinat. Illius enim fructus est vitatio gehennae et adeptio gloriae. Mortificatur enim illa poenitentia, et alia ante acta bona, per sequens peccatum, ut non sortiantur mercedem quam meruerunt cum fierent, et quam haberent si peccatum non succe­ deret. Sed et si de peccato succedenti poenitentia agatur, et poenitentia quae praecessit et alia ante acta bona reviviscunt; sed illa tantum quae ex caritate prodierunt. Illa enim sola viva sunt, quae in caritate fiunt; ideoque, si per sequentia peccata mortificantur, per subsequentem poeni­ tentiam reviviscere possunt. Quae vero sine caritate fiunt, mortua et inania generantur; et ideo per poenitentiam reviviscere non valent 3. 5. Similiter intelligendum At illud 4: « Nihil prosunt lamenta » etc.; et illud: « Nihil valet » etc. Si enim replicentur peccata, nihil valet ad sa25 lutem, vel ad veniam in fine, praecedens lamentum, quia nihil relinquitur dc vitae munditia. Quia aut peccata dimissa redeunt, ut quibusdam pla­ cet, cum replicantur; vel si non redeunt, eis tamen deletis, propter in­ gratitudinem ita reus et immundus constituitur, cum adhuc in expiandis implicatur, ut si iam deleta redirent. De hoc tamen, scilicet an peccata 30 redeant, post plenius agemus 5. 9 mundus trp. post sed NVX. qulnat BLM, corr. interi, in coinq. V-. liquit X. 28 in om. ANRT. 13 non om. M, lacuna B, del. V. || inquinat] coin25 relinquitur] relinquet M, reliquerunt LO, re29 ut] ac AWX. 1 Dictum isidori supra, c. 2, n. 4. 2 Item Isidori. sub nomine Augustini, supra, c. 2, n. 5. 3 Dc hoc argumento, v. infra, Dist. 15, cc. 6-7. 4 Utrumque dictum su­ pra, c. 2, n.5. 5 Infra, Dist. 22, c. 1. Num. 4. Prima pars interpretationis dependet a Summa sent., VI, 12 (PL 176, 150 A). 320 LIBER IV. DIST. XIV. CAP. III. 6. Similiter ‘nihil valet’, ad salutem obtinendam vel ad munditiam vitae habendam, ‘veniam de malefactis poscere et mala denuo iterare’. — Augustinus in libro De poenitentia *. Ita etiam intelligendum est illud quod idem Augustinus alibi ait i; « Poenitentia est quaedam dolen­ tis vindicta, puniens in se quod dolet admisisse ». Et infra 2; « Continue dolendum est de peccato. Quod declarat ipsa dictionis virtus: ‘poenitere’ enim est poenam tenere, ut semper puniat in se ulciscendo, quod commi­ sit peccando. Ille poenam tenet, qui semper vindicat quod commisisse dolet. Poenitentia igitur est vindicta semper puniens in se quod dolet commisisse ». « Quid 3 restat nobis nisi dolere in vita? Ubi enim dolor finitur, deficit et poenitentia. Si vero poenitentia finitur, quid relinquitur de venia? Tamdiu gaudeat et speret de gratia, quamdiu sustentatur a poenitentia. Dicit enim Dominus4: Vade, et amplius noli peccare. Non dixit ‘ne pecces’, sed ‘nec voluntas peccandi in te oriatur’. Quod quomodo servabitur, nisi dolor in poenitentia continue custodiatur? Hic semper doleat et de dolore gaudeat; et non sit satis quod doleat, sed ex fide doleat, et non semper doluisse doleat ». 7. Determinatio intelligentiae dictorum. De poenitentia perfectorum vel ad salutem sufficienti intelligendum est quod supra dixit, scilicet: « Poenitentia est vindicta semper puniens quod commisit », et alia huiusmodi. — Illud vero: «Si poenitentia finitur, nihil de venia relinquitur», dupliciter accipi potest. Si enim, iuxta quorundam intelligentiam, peccata dimissa redeunt, facile est intelligere nihil de venia relinqui, quia peccata dimissa iterum replicantur. Sicut enim ille qui ex servitute in libertatem manumittitur, interim vere liber est, et tamen propter offensam in servitutem postea revocatur; sic et poenitenti peccata vere dimittuntur, et tamen propter offensam quae replicatur, iterum redeunt. Si vero non re­ dire dicantur, sane potest dici etiam sic nihil de venia relinqui: non quod 2 malefactis] malis factis BTVX. 5 admisisse] amisisse BNRT, quod corr. N, com­ misisse X. 6 dictionis] dilectionis BLMNORTW, quod corr. BRTW. 14 nec) ne ALNRW, quod corr. NR. 25 propter] post MO. 1 n. 35 Pscudo-Augustinus, (1128s). J 6: Verba Num. ubi cl. editor poenitentia, et. Ibid., c. (1215). 13, n. pseudo-August. 28 < (1124). iam in Decreto, Ioan. de C. Fantini, I 8, 2 1120). c. 8, n. 22 (PL 40, Cap. (post 3, c. cc. 4). 4-5 De (1211-1212), quo libro II trattato ps.-agostiniano « De vera ct falsa poenitentia», (1954-57) 200-209. — N. 7. 19, 11. poenit., d. quaedam verba ps.-August. Gratiano attribuit cerche di storia religiosa 22 De vera et falsa poenit., Pleraque ex dicto Gratiani in De Ri- post c. s io is 20 25 321 LIBER IV. DIST. XIV. CAP. IV. dimissa peccata iterum imputentur, sed quia propter ingratitudinem ita reus est et immundus constituitur ac si illa redirent. Cap. 4 (77). 1. De solemn! et unica poenitentia. Illud autem quod A m b r o5 sius ait i: « Reperiuntur » etc., et «Sicut unum baptisma, ita et una poenitentia », non secundum generalem, sed secundum specialem morem Ecclesiae de solemni poenitentia dictum intelligitur, quae apud quosdam 2 semel celebrata non iteratur. — Item, illud aliud Ambrosii 3: « Poe­ nitentia semel usurpata nec vere celebrata, et fructum prioris aufert, et io usum sequentis amittit », de solemni intelligitur. 2. Solemnis vero poenitentia, ut Ambrosius in eodem ait4, est, quae fit extra ecclesiam, in manifesto, in cinere et cilicio; quae pro gravioribus horrendisque ac manifestis delictis tantum imponitur. Et illa non est iteranda, pro reverentia sacramenti, et ne vilescat et contemptibilis is fiat hominibus. — Augustinus, ad Macedonium ♦. Unde Augustinus 5: « Quamvis caute et salubriter provisum sit ut locus illius humillimae poe­ nitentiae semel in Ecclesia concedatur, ne medicina vilis minus utilis esset aegrotis, quae tanto magis salubris est, quanto minus contemptibilis fue­ rit; quis tamen audeat Deo dicere: Quare huic homini, qui post poeniten2 est om. BRVWX. qucntis] consequentis LMO. hominibus trp. BRTX. 1 Supra, c. 2, n. 6. 6 specialem] spiritualem MNR, quod corr. NR. 14 pro reverentia] propter reverentiam BNVX. 10 se15 nat 2 Cf. Summa divinae paginae pseudo Petri Pictav., in h.l. Magistri: « In quibusdam vero ecclesiis non iteratur; que consuetudo est laudabilis ne vilifi­ cetur...; in quibusdam vero nunquam iniungitur, ut in Aquitania » (cod. n. 54c-d). Iuxta Rolandum, Sent.: «quantum ad Gallicanam ecclesiam [non iteratur] ex illius loci consuetudi­ ne » (ed. A. Gietl, 240). 3 De poenitentia, II, c. 11, n. 104 (PL 16 [1845], 522 C; CSEL 4 Hoc vix innuit Ambrosius, ibid., n. 99 (521 C; 202). Verba sunt potius Summae sent., VI, 12: « In eodem enim capitulo Ambrosius supponit quod tantum publice agitur. Solemnis poenitentia dicitur, quae fit in manifesto extra ecclesiam, scilicet quae de gravibus peccatis tantum iniungitur... Et olim illa poenitentia non iterabatur, et adhuc in quibusdam ecclesiis hoc servatur pro reverentia sacramenti » (PL 176, 150 B). s Epist. 153, c. 3, n. 7 (PL 33, 656; CSEL 44, 403). 73, 204). Cap. 4, nn. 1-2, usque ad verba Augustini, fundatur quasi ad litteram in Summam sent., VI, 12 (PL 176, 150 B). Cf. P. Anciaux, La théologie, 148-153), ubi agit etiam de itera­ tione poenitentiae saeculo XIII. Auctoritas Augustini (in n. 2), ex Decreto, de poenit., d. 3, c. 22 (1215). Lomb. II. 21 322 LIBER IV. DIST. XIV. CAP. V. tiam primam rursus se laqueis iniquitatis obstringit, adhuc iterum par­ cis ?» 3. Origenes, super Leviticum ♦. O r i g e n e s 1 quoque de hac so­ lemn! poenitentia, quae pro gravioribus criminibus iniungitur, ait: « Si nos aliqua culpa mortalis invenerit, quae non in crimine mortali vel in 5 blasphcmia fidei, sed in sermonis vel in morum vitio consistat, haec culpa semper reparari potest, nec interdicitur aliquando de huiusmodi poeni­ tentiam agere. Sed non ita de gravioribus criminibus. In gravioribus enim criminibus semel tantum poenitentiae conceditur locus. Communia, quae frequenter incurrimus, semper poenitentiam recipiunt et semper redi- 10 muntur». — ‘Communia’ dicit venialia peccata, et forte mortalia quae­ dam aliis minus gravia, quae sicut saepe committuntur, ita frequenter per poenitentiam redimuntur. Sed de gravioribus criminibus semel tan­ tum agitur poenitentia, scilicet solemnis; nam et de illis, si iterentur, ite­ ratur poenitentia, sed non solemnis. Quod tamen in quibusdam ecclesiis 15 non servatur. Cap. 5 (78). 1. Auctoritatibus probat quod non semel tantum, sed frequenter pec­ cata dimittantur per poenitentiam. Quod vero poenitentia non semel tan­ tum agatur, sed frequenter iteretur, et per eam frequenter iterum venia 20 praestetur, pluribus Sanctorum testimoniis probatur. 2. Augustinus in libro De poenitentia ♦. Ait enim Augustinus2, scribens contra quosdam haereticos qui peccantibus post baptismum semel tantum dicebant utilem esse poenitentiam, ita: « Adhuc instant per­ fidi, quoniam sapiunt plus quam oportel 3, non sobrii, sed excedentes men- 25 suram. Dicunt: Etsi semel peccantibus post baptismum valeat poenitentia, 5 G In1 om. » corr. cx mortalis 11 LNR. In cap, moralis 25, 29, venialia id 2 Dc wra cl /alsa poenit., Num. (apud 3: Lyran., Illa I, 239c); Homilia 15. est c. 5, n. Origenis vel corr. in peccata trp. LO, 11 ex Glossa N. vel] BRTX, non 12,560C-561 A; GCS 29 3 1116s). Resp. (quibusdam omissis) ex ignota non Lombardi in Rom. num. 2 (ex Chrysostoml (c. 28, ex c. 26, 1217). dicto et c. 32, 1218), necnon et 1219), n. 3 (ex c. 33, (1920] 489). 12, 3. Glossa ordiri, in Levit. 25, 29 h.l. Cap. 5. Quaestio introducitur verbis Gratiani ante c. 23 dist. 3 De poenit. sumuntur add. A. BNRTX. n. 2 (PG (PL 40, trahitur moralis 1221), n. 4 n. 5 (ex dicto ante c. 24, unacum (1216), unde titulo operis 1216; dein auctoritas Ambrosii LIBER IV. DIST. XIV. CAP. V. 5 10 15 20 30 323 non tamen saepe peccantibus proderit iterata. Alioquin remissio ad pecca­ tum esset incitatio. Dicunt enim: Quis non semper peccaret, si semper re­ dire posset? Dicunt enim Dominum incitatorem mali, si semper poenitentibus subvenit; et ei placere peccata, quibus semper praesto est gratia. Errant autem: constat enim ei multum peccata displicere, qui semper praesto est ea destruere; si ea amaret, non ita semper destrueret ». 3. Augustinus, ad Macedonium ♦. Idem, Ad Macedonium 1; « In tan­ tum hominum iniquitas aliquando progreditur, ut etiam post actam poe­ nitentiam, post altaris reconciliationem, vel similia vel graviora commit­ tant. Et tamen Deus facit etiam super tales oriri solem suum 2, nec minus tribuit, quam ante tribuerat, largissima munera vitae ac salutis. Et quam­ vis eis in ecclesia locus ille poenitentiae non concedatur, Deus tamen super eos suae patientiae non obliviscitur. Ex quorum numero si quis nobis di­ cat: Dicite, utrum mihi aliquid prosit ad vitam futuram, si in ista vita illecebrosissimae voluptatis blandimenta contempsero, si me poenitendo vehementius quam prius excruciavero, si uberius flevero, si melius vixero, si pauperes largius sustentavero, si caritate ardentius flagravero? Quis vestrum ita desipit ut huic homini dicat: Nihil tibi ista in posterum pro­ derunt; vade, saltem vitae huius suavitate frucre? Avertat Deus tam immanem sacrilegamque dementiam! » 4. loannes Chrysostomus *. Item 1 o a η n e s Chrysostomus, De reparatione lapsi 3; «Talis, mihi crede, talis est erga homines pietas Dei: nunquam spernit poenitentiam, si ei sincere et simpliciter offeratur. Etiam si ad summum quis perveniat malorum, et inde tamen velit reverti ad virtutis viam, suscipit libenter, amplectitur, facit omnia quatenus ad prio­ rem revocet statum. Quodque est adhuc praestantius et eminentius, etiam si non potuerit quis explere omnem satisfaciendi ordinem, quantulamcumque tamen et quamlibet brevi tempore gestam non respuit poeniten­ tiam; suscipit etiam ipsam, nec patitur quamvis exiguae conversionis per­ dere mcrcedem ». 3-4 poenitentibus] peccantibus AMORX, quod corr. R. ita] ca add. BX. 8 actam] peractam ALNOW. 21 Rubrica om. BRVWX. || loannes (rubr.) om. LMT. » Epist. 153, c. 3, n. 7 (PL 33, 655s; CSEL 44, 401ss). 6 non] ea add. NV. || 19 vitae huius trp. AMOW. 2 Resp. Matth. 5, 45. 3 Paraenesis ad Theodorum lapsum, 1, n. 6 (PG 47, 284); uti autem hic iacct, textus latinus invenitur potius in cod. Bibi. Abbatiae Casinensis CLH, et in cod. Leningrad Public. Biblioteka lat. F.v.I. n° 4. Cf. Florilegium Casinense 3 (1877) 393b3-14; et A. Staerk, Mitteilungen aus den lat. Handschri/ten zu St. Petersburg, in Studien und Mitteilungen aus dem Benedlktiner· und dem Cistereienser-Orden 31 (1910) 12, lin. 6-15; cf. infra, p. 548. 324 LIBER IV. DIST. XV. CAP. I. 5. Exemplis etiam hoc idem astrui potest. David enim per poeniten­ tiam adulterii simul et homicidii veniam impetravit 1; et tamen graviter postea deliquit in populi enumeratione: quod populi multitudo prostrata ostendit2. — Ambrosius in Apologia *David : « Illud 3 autem mirabile est, quod angelo ferienti plebem se obtulit dicens4; Grex iste quid fecit? Fiat manus tua in me et in domum patris mei. Quo facto, statim sacrificio dignus iudicatus est, qui absolutione aestimabatur indignus. Nec mirum si tali sua oblatione pro populo peccati sui adeptus est veniam, cum Moyses offerendo se pro plebis errore peccata diluerit 5 ». 6. His aliisque pluribus testimoniis evidenter ostenditur per poenitentiam non semel tantum, sed saepius nos a peccatis surgere, et veram poenitentiam saepius agi. Voluntarie enim peccantibus nobis, ut ait Aposto­ lus 6, non relinquitur hostia pro peccatis, secunda scilicet, quia semel tan­ tum Christum oportuit pati. Nec relinquitur secundus baptismus. — loannes Chrysostomus *. Relinquitur vero secunda poenitentia, et tertia, et deinceps, ut loannes Chrysostomus super hunc locum ait 7: « Sciendum, inquit, quod hic quidam exsurgunt, horum verborum occa­ sione poenitentiam auferentes, quasi per poenitentiam non valeat peccator post lapsum resurgere secundo et tertio et deinceps. Verum in hoc etiam poenitentiam non excludit, nec propitiationem quae saepe fit per poenitentiam, sed secundum baptismum et hostiam ». 5 10 15 20 DISTINCTIO XV Cap. 1 (79). 1. Quod pluribus Irretitus peccatis non potest poenitere vere de uno nisi de omnibus poeniteat. Et sicut praedictis auctoritatibus illorum error 25 1 Exemplis] exemplo BTV. 4 Rubrica om. RVW. trp. BRTVX. 25 nisi] et add. BRW (ei elenchus capp.). I Resp. II Reg. 12, 13. II Reg. 24, 10-15; (PL 14 [1845], 865 C; CSEL 32-11,323). solum hom. 20, η. 1 63, (PG Num. 6, cx Glossa Magistri in Dist. Iterum XV. quando 1 Parai. 21, Parai. 21, 17; 11 1-14. 3 Cap. 7, η. 38 Reg. 24, Dimitte eis hanc noxam, aut... dele me de libro tuo. Exod. 32, 31-32: 1 In Hcbr., ·» 1 21 secundum baptismum elenchum apparet capp. 17. 6 5 Hcbr. Resp. 10, 26. 143). Hcbr. 10,26-27, ubi et verba Chrysostomi (PL 192,485 A-B). ex codicibus confecit. — quod Cap. 1, Magister nn. 1-2. materiam Quaestio in seu capitula opinio diviserit hic venti- UBER IV. DIST. XV. C,XP. 1. 5 10 15 20 325 convincitur, qui poenitentiam saepius agendam, et per eam a lapsu pec­ cantes frequenter surgere diffitentur; ita eisdem illorum opinio elidirur, qui pluribus irretitum peccatis asserunt de uno vere poenitere, eiusdemque veniam a Domino consequi posse sine alterius poenitentia. 2. Quod etiam auctoritatibus astruere conantur. Nahum Propheta *. Ait enim Propheta ·: Non indicabit Deus bis in idipsum, vel ut alii transtu­ lerunt: Non consurget duplex tribulatio. Si ergo, inquiunt illi, aliquis sacer­ doti fuerit confessus unum de duobus vel pluribus peccatis, et de illo iniunctam sibi a sacerdote satisfactionem expleverit, ceteris tacitis, non pro illo peccato amplius iudicandus est, de quo satisfecit ad arbitrium sa­ cerdotis, qui vicem Christi in Ecclesia gerit. ! deoque, si de eo iterum indi­ cetur, bis in idipsum iudicat Deus et consurgit duplex tribilatio. 3. Determinatio praecedentium. Sed de his ergo tantum oportet illud intelligi, qui praesentibus suppliciis commutantur in bonum et sic perse­ verant; super quos non consurget duplex tribulatio. Qui vero inter fla­ gella duriores et deteriores fiunt, ut Pharao 2, praesentibus aeterna connectunt, ut temporale supplicium sit eis aeternae poenae initium. — Au­ gustinus, super Canticum Deuteronomii ♦. Unde A u gu s t i nu s 3; « Ignis succensus est etc., id est vindicta hic incipiet, et ardebit usque ad extremam damnationem <>. — Hoc contra illos notandum est, qui dicunt illud, scilicet Non indicabit Deus bis in idipsum, ad omnia pertinere fla­ gella, quia quidam hic flagellis emendantur, alii hic et in aeternum pu­ niuntur. 11-12 iudicetur) iudicatur ABRTW. consurgit MT. 13 ergo om. BNTVW. 15 consurget] 1 Nahum 1. 9, iuxta LXX, dein iuxta Vulgatam; cf. Hicron. in h.l. (PL 25 (1845) 1238 A et C). 2 Resp. Exod. 7-11. 3 Rubrica est Gratiani (infra); verba sunt plus minusvc Grcgorii, Moral. XVIH, 22: · Unde per Moysen Dominus dicit: /griis exarsit ab ira mea, et ardebit usque ad inferos deorsum (Dcut. 32, 22). Quantum ad praesentem etenim per­ cussionem spectat, recte dicitur: Ignis exarsit ab ira mea. Quantum vero ad aeternam dam­ nationem, apte mox subditur: Et ardebit usque ad inferos deorsum. Licet a quibusdam dici soleat illud quod scriptum est: Non iudicat Deus bis in idipsum [Nahum I, 9]. Qui tamen hoc quod per prophetam de iniquis dicitur, non attendunt: Et duplici confusione contere eos [1er. 17, 18] · (PL 76, 56 C). lata iam proponitur (et eliditur) a Gratiano, de poenit., d. 3, post c. 39 (1224SS), cuius verba hic repetit Magister. — Num. 3 ad verbum ex Decreto, de poenit., d. 3, c. 43, necnon ex dictis ante et post idem capitulum (1226). 326 LIBER IV. DIST. XV. CAP. II. ET III. Cap. 2 (80). Quot modis contingunt flagella *. — Beda: « Quinque 1 enim modis flagella contingunt: vel ut iustis merita per patientiam augeantur, ut lob 2; vel ad custodiam virtutum, ne superbia tentet, ut Paulo 3; vel ad corri­ genda peccata, ut Mariae lepra 4; vel ad gloriam Dei, ut de caeco nato 5 vel ad initium poenae, ut Herodi 6, quatenus hic videatur quid in inferno sequatur, secundum illud?: Duplici contritione contere eos». — Illa ergo auctoritas Nahum non cogit nos sentire omnia quae temporaliter puniun­ tur, non ulterius a Deo punienda. Cap. 3 (81). 10 1. De Aegyptiis et Israelitis et *Sodomitis . Nam etsi super eundem locum Hieronymus dicat Aegyptios et Israelitas a Deo tempora­ liter punitos ne in aeternum punirentur, non est tamen de omnibus ge­ neraliter intelligendum. — Hieronymus *. Ait enim sic 8: « Quod genus humanum diluvio, Sodomitas igne, Aegyptios mari, Israelitas in eremo 15 perdidit, scitote ideo temporaliter pro peccatis punisse, ne in aeternum puniret: quia non iudicabit Deus bis in idipsum. Qui ergo puniti sunt, postea non punientur; alioquin mentitur Scriptura: quod nefas est di­ cere ». 2. Quae sit intelligentia praemissorum. Attende, lector, his verbis, 20 et cave ne de omnibus generaliter intelligas, sed de his tantum qui inter ipsa flagella poenitentiam egerunt, credentes in Deum Hebraeorum: quam, etsi brevem et momentaneam, tamen non respuit Deus. 7 cos) domine add. LNVX. 6 ut·] sicut NRTVX. Pseudo-Beda, 1 2221). 2 lob. 9, 3. loan. (1845), * 1, In Matth. 9, 4 (PL 92, 46 A-B; opus saltem dubium adiudicatur: PLS 4, 3 12-22. Resp. Act. Resp. Cor. 7 12, 23. 1er. 12, 7. 17, * Num. 3 18. 12, 10. In Nahum 5 1, 9 Resp. (PL 25 1238 B-C). Cap. 2. Auctoritas Bedae attributa, ex Verba II quae sequuntur Cap. 3, n. L fundantur super Glossa ordin. dictum Gratiani Commentum ante auctoritatem 2: ex eodem dicto, § 1 (1226). in Matth. 9,4 (apud Lyran., V, 32c). post c. 42 d. 3 de Micron., ex eodem dicto poenit. (1225). (1225). — Num. LIBER IV. DIST. XV. CAP. III. 5 10 15 20 25 327 3. Hieronymus *. Quod auteni qui per temporale flagellum non cor­ riguntur, post aeternaliter puniantur, ibidem ostendit, agens de fideli deprehenso in adulterio qui decollatur; ubi ostendit levia peccata brevi et temporali supplicio purgari, magna vero diuturnis aeternisque suppli­ ciis reservari, ita inquiens >: «Quaerat hic aliquis si fidelis deprehensus in adulterio decolletur, quid de eo postea fiat. Aut enim punietur, et falsum est quod dicitur 2; Non iudicabit Deus bis in idipsum. Aut non punietur, et optandum est adulteris ut hic brevi poena puniantur, ut frustrentur cruciatus aeternos. Ad quod respondemus Deum, ut omnium rerum, ita suppliciorum quoque scire mensuras; et non praeveniri sententiam indicis, nec illi in peccatorem exercendae dehinc poenae auferri potestatem; et magnum peccatum magnis diuturnisque lui cruciatibus. Si quis vero pu­ nitus sit, ut ille qui Israclitae maledixerat 3, et qui in sabbato ligna colle­ gerat 4, tales postea non puniri, quia culpa levis praesenti supplicio com­ pensata sit ». Levis enim culpa levi supplicio compensatur. — Hic satis innuit Hieronymus gravia peccata et hic puniri gravi supplicio et in futuro punienda aeternaliter, de quibus poenitentia non agitur inter flagella; levia vero quae hic puniuntur, levi poena compensationem reci­ pere. Quod in bonis fieri non ambigimus; et in malis forte etiam fit ita. 4. Satis iam apparet, quod illi de prophetia induxerunt 5 non facere pro eis qui dicunt ei qui crimen sibi reservat, de alio veniam praestari per poenitentiam. 5. Alias quoque auctoritates inducunt. — Gregorius super Ezechielem *. Ait enim Gregorius6: « Pluit Dominus super unam civitatem, ct super alteram non pluit 7; et eandem civitatem ex parte compluit, et ex parte aridam relinquit. Cum ille qui proximum odit ab aliis vitiis se cor­ rigit, una eademque civitas ex parte compluitur, et ex parte arida rema8 frustrentur) in add. ABLNORTWX, sed del. BLOR. 1 3 Resp. Lev. 10, n. 23 24, 7 Num. 43 (1226); Gratiani, desis c. etiam invenitur XVI 1.4, 4 14. (PL 76, 896 B-C; mutatur. c. Hieronymus, Nempe 3. fol. 15, 35. 142, 5 Supra, cap. uti 155s); iacet, Nahum - textus 1, η. 2. 1, * abbreviatur et 9 Lib. (LXX). I, hom. aliquantulum Amos 4, 7. ante ipsa auctoritas, (1224); cf. Sermonem 16 etiam (1238 D - 1239 A). supra Num. CCL Commentum 40 uti 26 relinquit) reliquit MOX. in 173c), ex c. 44 ipsius in ilia VI, Magistri in Ps, Lombardi 13 (PL 118, in Hieron. — (1226). Summa sent., Glossa ordin. et auctoritatem h.I. Num. trahitur ex 5. Verba (PL 176, 151 498 B). 171, 137 (apud (PL 191, dicto Gratiani. § Gregorii, ex eadem D), ubi invenitur in Ill, 1112 C-D). 271c; cod. post dist. parte. Vi- Illud Ambrosii, ex c. 41 Lyran., 1, (1224); Laur. PL 328 LIBER IV. DIST. XV. CAP. III. net. quia sunt quidam qui, cum quaedam vitia resecent, in aliis graviter perdurant». — Ambrosius, super Octonarium XVIII . * item Ambro­ sius1: « Prima consolatio est quia non obliviscitur misereri Deus 2; se­ cunda per punitionem, ubi etsi fides desit, poena satisfacit et relevat ». 6. Ratione quoque utuntur, dicentes: Si is qui unum peccatum confitetur, altero tacito, satisfactionem a sacerdote iniunctam expleverit, numquid, si et peccatum tacitum conversus fuerit confessus, pro utroque ei poenitentia imponetur? Longe hoc videtur a ratione et Ecclesiae con­ suetudine, quae pro eodem peccato, nisi reiteretur, nulli bis poenitentiam imponit. Fuit ergo illa peccati condigna satisfactio; unde et peccatum deletum videtur. 7. Quomodo accipienda sint praemissa. His responderi potest sic. Illud G r c g 0 r i i: « Pluit Dominus » etc., non ad criminis veniam, sed ad operis peccati desertionem referendum est: ut ideo pars civitatis di­ catur complui, quia ab actu et delectatione peccati, cui ante serviebat, modo cessat; non quod cius veniam habeat. Vocaturque pluvia illa talis continentia, qua ab opere peccati revocatur, quia ex fonte gratiae Dei id cordi instillatur, ut vel sic paulatim ad poenitentiam veniat, vel eo minus a Deo puniatur qui diuturniori delectatione et actu peccati maius sibi accumulasset tormentum. — Si vero ad indulgentiam reatus pluvia referatur, evangelicae sententiae contraire videbitur 3. Si enim propter immisericordiam qua quis proximo non miseretur, etiam quae dimissa sunt replicantur ad poenam, multo magis quae nondum sunt dimissa propter odium fraternum ad poenam reservari probantur. Et si ille « qui arbiter suae voluntatis constitutus est, non potest inchoare novam vitam, ut ait Augustinus 4, nisi poeniteat eum veteris vitae », quomodo ad novitatem indulgentiae perveniet, qui odii vetustatem non deposuit? 8. Illud etiam quod * Ambrosius ait: «Etsi fides desit, poena 6 expleverit) compleverit T, impleverit VX. 7 conversus om. M, trp. post confessus B. conversus... confessus trp. NV. 8 videtur om. MOW. 20 accumulasset tormentum trp. BNRTVX. 28 etiam) autem BNRVW. I In Ps. JIS. serm. 18, nn. 2-3 (PL 15 [1845), 1452 D - 1453 A; CSEL 62, 396s), su­ nequam, omne debitum dimisi tibi... Nonne ergo oportuit et te miserere conservi tui... Et iratus dominus eius tradidit eum tortoribus, quoadusque redderet universum debitum. 4 Sermo 351: De utilitate agendae poenitentiae, c. 2, n. 2 (PL 39, 1537); cf. supra p. 253. 5 Supra, in fine n. 5. per Ps. 118, Num. tiani post 137. 6 c. fundatur 44 2 Resp. Ps. 76, 10. 3 Nempe supra dictum Gratiani post c. 41 (1226-1227). Matth. (1225). — 18, 32-35: Sen? Num. 7-8: ex dicto Gra­ 5 10 15 20 25 329 LIBER IV. DIST. XV. CAP. IV. satisfacit » etc., non de fide intelligitur qua creditur in Deum, sed de conscientia delicti. Deest enim fides cum peccati conscientia non subest. Nam, cum delicta omnia nemo intelligat1, est aliquando in homine pec­ catum, cuius non habet conscientiam. Unde Apostolus2: Nihil mihi con­ 5 scius sum, sed non in hoc iustificatus sum. Cum igitur flagellatur quis pro peccato cuius non est conscius, si patienter fert poenam et humiliter am­ plectitur, cogitans peccatum se forte habere quod non intelligit, et pro eo puniri a Deo, poena illa satisfacit et relevat gravatum. 9. Ad hoc autem quod obicitur de satisfactione illa: ‘Si satisfactio 10 non fuit, iterum imponenda est; si vero iterum imponenda non est, satis­ factio fuit; et si satisfactio fuit, veniam impetravit’, responderi potest satisfactionem non fuisse, quia ille dignos /ructus poenitentiae 3 non fecit. — Augustinus in libro De Poenitentia *. Est enim « satisfactio poeniten­ tiae, ut ait Augusti n u s 4, peccatorum causas excidere, nec suggestio­ . Idem 5: « Sane 15 nibus earum aditum indulgere ». — Idem in Enchiridion * qui scelerate vivunt nec curant talem vitam moresque corrigere, et inter ipsa facinora sua eleemosynas frequentare non cessant, frustra ideo sibi blandiuntur quia Dominus ait 6; Date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis. Hoc enim quam late pateat, non intelligunt ». Cap. 4 (82). 20 25 1. De generibus *eleemosynarum . — Augustinus *7 : « Multa enim sunt genera eleemosynarum, quae cum facimus, adiuvamur. Non solum enim qui dat esurienti cibum, sitienti potum, et huiusmodi, sed etiam qui dat veniam petenti, eleemosynam dat. Et qui emendat verbere in quem potestas datur, vel coercet aliqua disciplina, vel orat ut ei dimittatur peccatum, eleemosynam dat, quia misericordiam praestat. Multa enim bona praestantur invitis, quando eorum consulitur utilitati et non volun21 Rubrica om. BVW. mittatur peccatum trp. LOW. 24 petenti] penitent! ALT, quod corr. L. • Ps. 18, 13: Delicta quis intelligit? 2 | Cor. 4, 4. 25-26 di­ 3 Resp. Matth. 3, 8. 4 Potius Ocnnadius, Liber seu diffinitio cccl. dogmatum, c. 24 ve! 54 (PL 42, 1218; PL 58, 5 Cap. 75 (PL 40, 267; CCL 46, 89s). » Luc. 11, 4L cc. 72-73, multis transpositis (PL 40, 266; CCL 46, 88-89). 994 C). 7 Enchiridion, Num. 9: Prima pars, ex eodem dicto; auctoritas autem Enchiridion sumitur ex origi­ nali, uti etiam in capitulis sequentibus. 330 LIBER IV. DIST. XV. CAP. V. tati. Sed ea maior est, qua ex corde dimittimus quod in nobis quisque peccavit. Minus enim magnum est erga eum esse benevolum, qui nihil mali tibi fecit; illud multo grandius, ut tuum etiam inimicum diligas, et ei qui tibi malum vult, et si potest facit, semper bonum velis faciasque quod possis ». 2. Quod ergo Dominus ait k Date eleemosynam, et omnia munda sunt vobis, «itane2 intellecturi sumus, ut non credentibus in Christum munda sint omnia, si eleemosynas istas dederint? » Cap. 5 (83). 1. Quid sit eleemosyna. — Augustinus in Enchiridion * 3; « Qui vult ordinate eleemosynam dare, a se debet primum incipere, et eam primum sibi dare. Est enim eleemosyna opus misericordiae, verissimeque dictum est 3 4: Miserere animae tuae, placens Deo ». « Non 5 ergo se fallant, qui per eleemosynas largissimas fructuum suorum vel pecuniae impunitatem se emere aestimant, in peccatis permanentes, quae ita diligunt, ut in eis optent versari. Qui vero diligit iniquitatem, odit animam suam 6; et qui odit animam suam, non est ei misericors, sed crudelis. Diligendo quippe eam secundum saeculum, odit eam secundum Deum. Si ergo vult ei dare eleemosynam per quam sit munda, odiat eam secundum saeculum, et diligat eam secundum Deum ». 2. Hac « eleemosyna 7, quam sibi homo primitus debet, mundantur interiora. Ad quod hortans Christus ait 8; Mundate quae intus sunt ». « Immundis 9 enim nihil est mundum, sed polluta sunt eorum mens et con­ scientia, ut ait Apostolus10. Immundi vero sunt omnes quos non mundat fides qua creditur in Christum, de qua scriptum est11: Mundans fide corda eorum». «Sed1^ ne istas eleemosynas, quae fiunt de fructibus terrae, re­ spuere Christus videretur: Haec, inquit b, oportuit facere, scilicet indicium et caritatem Dei; ct illa non omittere, id est eleemosynas fructuum terre­ norum ». 3 mali tibi trp. BNR. grandius] gratius X, gravius ALM, quod corr. L. mosynam dare trp. NRTVX. 11-12 primum sibi trp. BNTVX. > Luc. J Cap. 76 ’ Cap. »1 Act. 76 11, 41, supra in fine cap. 3. (268; (268; 15, 9. 4 90). 90s). Eccli. « «i Cap. 76 2 Enchiridion, 30, 24. Matth. 23, 26. (268; 91). IJ c. 75 (PL 40, 267; CCL 46, 90). s Cap. 77 9 Cap. 75 Luc. II elee­ 11, 42. (268s; 91). (267; 90). 6 10 Ps. Tit. 10, 6. 1, 15. io 15 20 25 331 LIBER IV. DIST. XV. CAP. VI. Cap. 6 (84). 5 10 15 20 1. Utrum in mortali peccato permanentes et largas eleemosynas fa­ cientes debeant dici satisfacere. Ex his datur intelligi quod in peccato mor­ tali permanentes, etsi eleemosynas largas faciant, non tamen per eas satisfaciunt, quia inordinate agunt, dum a se non incipiunt. Nec proprie dicitur eleemosyna tale opus, dum sibi ipsis crudeles exsistunt, non pla­ centes Deo. Non igitur dicenda est illa satisfactio peccati, quam quis agit pro uno peccato, dum perdurat in altero: quia (Pius Papa *1) « nihil prodest ieiunare et orare et alia bona agere, nisi mens revocetur a pec­ cato »; et si aliquando conversus tacitum peccatum sacerdoti fuerit con­ fessus, dc utroque imponenda est ei satisfactio, quia de primo condigne non satisfecit 2. 2. Secundum quosdam fuit satisfactio. Quibusdam 3 tamen videtur fuisse satisfactio, sed infructuosa dum in peccato altero persistit; perci­ pietur autem eius fructus incipietque proficere cum peccati alterius poenituerit. Tunc enim utrumque dimittitur peccatum, et satisfactio prae­ cedens vivificatur, quae fuerat mortua: sicut baptismus illi qui ficte ac­ cedit tunc primitus valet, cum fictio a mente recedit per poenitentiam. 3. Auctoritates inducunt *. Et in huius opinionis munimentum aucto­ ritates inducunt. — Augustinus in libro De poenitentia *. Ait enim A ug u s t i n u s 4: « Pium est credere, et nostra fides hoc postulat, ut cum gratia Christi in homine destruxerit mala, priora etiam remuneret bona; et cum destruit quod suum non invenit, diligit bonum quod in peccante plantavit ». — Hieronymus, super Aggaeum *. Item Hieronymus5: « Si quando videris inter multa peccata quemquam facere aliqua iusta 2-3 Rubrica ex elencho capp., om. codd. Ii ei om. L, interi. T, trp. post satisfactio X. trp. ABNTVX. 19 Rubrica om. RVW. Unde NVX. 1 Cf. supra, Dist. 14, c. 3, n. 2. 2 Cf. 7 satisfactio peccati trp. ABNRTVX. 15 autem) tamen BMNO. cius fructus inducunt) inducit BMX. 24 Item) Deaeto, dc pocnit. d. 3, in dicto post c. falsa pocnit., c. 14, n. 29 (inter opp. August., PL 40, scilicet, in cap. 3. nn. 6 ct 9. supra, 44, in fine § 5 1125). 2 (1227). 3 Gratiano 4 Dc vera ct In Cap. 1, 6 (PL 25 [1845), 1394 B). Cap. 6, η. 3. Auctoritas pscudo-Augustini sumitur d. 3, c. 45 ordin. (1227), ubi sequitur, in c. 46, illa Hieronymi. in Aggaeum 1, 6 (apud Lyranum, IV, 402c). (cum rubrica) cx Ultima Decreto, verba, ut de pocnit., videtur, ex Glossa 332 LIBER IV. DIST. XV. CAP. VII. opera, non est tam iniustus Deus, ut propter multa mala obliviscatur paucorum bonorum »; sed faciet eum metere et in horrea congregare quae in bona terra seminavit i. 4. Solutio *. Sed haec dicta intelligimus de illo qui in caritate quodam tempore bona facit et bonus est, alio vero tempore malus est et multa peccata facit. Non ergo intelligendum est eum ‘inter multa peccata iusta opera’ fecisse, quasi simul eodemque tempore peccata fecerit et iusta opera, sed diversis temporibus utraque egisse. Nisi enim bonus foret quando bona fecit, non seminasse in terra diceretur bona. Destructis ergo malis post opera bona commissis, priora bona, in caritate scilicet facta, quae sequentia mala mortificaverant, poenitentia de illis malis ha­ bita, vivificantur et remunerantur. 5. In epistola ad Hebraeos *. Unde Apostolus lacientes fundamentum poenitentiae ab operibus mortuis: opera mortua nominans, priora bona significat, quae per sequens peccatum erant mortua, quia hi peccando priora bona irrita fecerunt. Haec sicut peccando fiunt irrita, ita per poe­ nitentiam reviviscunt, et ad meritum aeternitatis prodesse incipiunt. 6. Similiter et ‘illud bonum amat Deus, quod plantavit in peccante’, in illo scilicet qui post illud bonum peccavit, non simul peccans et bene operans exstitit, quia talis hominis opus non diligeret Deus ad remunerationem. 5 10 15 20 Cap. 7 (85). 1. Utrum bona quae fiunt ab aliquibus malis valeant ad meritum vitae cum fuerint conversi ad bonum. — Augustinus in libro De patientia *. Potest etiam accipi de operibus bonis quae ab aliquo fiunt dum malus 25 est et in peccato mortali persistit, vel ad tempus, vel usque in finem: quae dicuntur remunerari a Deo et non dari oblivioni, non quia proficiant 8 egisse) fecisse NVX. 17 prodesse) proficere NVX. 23-24 Utrum... bonum ex e/enc/io capp. 24 patientia) penitencia ABRTX. 26 peccato mortali trp. NVX. 27 remunerari a Deo trp. LNVX. i (PL res Resp. Matth. 13, 8; Mare. 4, 8; Luc. 8, 8. Hebr. 6, I. Cf. 2 Glossa Magistri in h.I. 192 , 440 B-C), ubi quaedam verba inveniuntur in fine (440 C). Notare oportet quod plu- codd. hic Num. dicto rubricam trahitur 5 Gratiani Cap. 7. tiano, portant quasi ad marginalem verbum ex Gregorius, Decreto, sed revera haec verba sunt Gratiani. de pocnit. d. 4, c. 19, et subsequent! (1236). n. 1. Dependet De poenit. d. 4, c. 49 tam quoad (1228). dictum ante auctoritates quam quoad ipsas a Gra­ LIBER IV. DIST. XV. C/XP. VII. 5 10 15 20 25 333 ad vitam aeternam obtinendam, sed ad tolerabilius extremi iudicii sup­ plicium sentiendum; sicut de fide et ceteris quae sine caritate habentur Augustinus ait 1; « Si quis non habens caritatem, quae pertinet ad unitatem spiritus et vinculum pacis 2 quo Ecclesia connectitur, in aliquo schismate constitutus, ne Christum neget patitur tribulationes, famem, persecutionem, vel flammas, vel bestias, vel ipsam crucem timore gehen­ nae, nullo modo ista culpanda sunt; immo et hic laudanda est patientia. Non enim dicere poterimus melius ei fuisse ut Christum negando, nihil eorum pateretur quae passus est confitendo. Sed aestimandum est fortasse tolerabilius ei futurum iudicium, quam si Christum negando nihil eorum pateretur; ut illud quod ait Apostolus 3; Si tradidero corpus meum ita ut ardeam, caritatem autem non habuero, nihil mihi prodest, nihil prodesse intelligatur ad regnum obtinendum, non ad extremi iudicii tolerabilius supplicium subeundum ». — Et infra4: « Haec propter caritatem dicta sunt, sine qua in nobis non potest esse vera poenitentia; quoniam in bonis caritas Dei est quae tolerat omnia 5 ». 2. Perstringit dictorum summam, ut alia addat. Ex his ostenditur bona quae sine caritate fiunt, prodesse quidem ad tolerabiliorem poenam sentiendam, sed non ad vitam obtinendam. — Illa etiam quae in caritate quis facit, si postea prolapsus fuerit nec exsurrexerit, non esse in memo­ ria Dei Ezechiel dicit 6; S/ averterit se iustus a iustitia et fecerit iniquitatem, numquid vivet? Omnes iustitiae eius quas fecerat non recordabuntur. In 7 peccato suo morietur, et non erunt in memoria iustitiae quas fecit. — Gre­ gorius *. In cuius loci expositione Gregorius ait 8: « Hoc nobis maxime considerandum est, quia cum mala committimus, sine causa ad me­ moriam transacta bona revocamus, quoniam in perpetratione malorum nulla debet esse fiducia bonorum praeteritorum». — Intclligendum est hic ad vitam percipiendam bona praeterita non dare fiduciam, etsi ad 7 patientia) penitencia OR, quod corr. O2. 20 exsurrexerit) surrexerit BL, re­ surrexerit M. 27 bonorum praeteritorum trp. LTV. i De patientia, c. 26, n. 23 (PL 40, 623s; CSEL 41, 687s). 2 Resp. Eph. 4, 3. 3 I Cor. 13, 3. « Immo supra, c. 23, n. 20 (PL 40, 622; CSEL 41, 685s). 3 Resp. I Cor. 13, 7: Omnia suffert... omnia sustinet. 6 Ezech. 18, 24. Ί Ezcch. 3, 20. 8 In Ezech. I, hom. 11, n. 21 (PL 76, 914 B). Num. 2. Primum dictum conclusio exstat praecedentium. Quod sequitur, textus scili­ cet Ezcchieiis et expositio Gregorii, parum infra in Decreto, de pocnit d. 4, cc. 15-16 (1236). Conclusio est Magistri. 334 LIBER IV. DIST. XV. CAP. VII. mitiorem poenam; alioquin praemissae auctoritati Augustini obvia­ ret. Et bona igitur sine caritate facta et bona in caritate facta, quae co­ mitatur mortalis culpa, quam non delet sequens poenitentia, ad sensum mitioris poenae proficiunt, non ad vitae fructum. 3. Alias inducit auctoritates contra eos qui dicunt de uno peccato poenitentiam agi, altero tacito. Satis arbitror illis esse responsum, qui as­ serunt de uno crimine poenitentiam agi et veniam praestari, alio in de­ lectatione retento, vel per confessionem non exposito. Qui non modo praemissis auctoritatibus confutantur, sed et subditis: 4. Augustinus in libro De poenitentia *. Ait enim Augustinus1: « Sunt plures quos pocnitet peccasse, sed non omnino, reservantes sibi quaedam in quibus delectentur: non animadvertentes Dominum simul mutum ct surdum a daemonio liberasse 2. Per hoc docet nos nunquam nisi de omnibus sanari. Si enim vellet peccata ex parte reservari, habentem septem daemonia 3 perficere potuit sex expulsis; expulit autem septem, ut omnia crimina simul eicienda doceret. Legionem vero daemonum ab alio eicicns 4, nullum reliquit de omnibus qui liberatum possideret, ostendens quod, si etiam peccata sint mille, oportet de omnibus poenitere. Nunquam aliquem sanavit Dominus, quem non omnino liberaverit. Totum enim hominem sanavit in sabbato 5, quia et corpus ab omni infirmitate, et animam ab omni contagione: indicans poenitentem oportere simul dolere de omni crimine. Scio enim Dominum inimicum omni criminoso. Quo­ modo ergo qui crimen reservat, de alio reciperet veniam? Sine amore Dei consequeretur veniam, sine quo nemo unquam invenit gratiam? Hostis enim Dei est, dum offendit perseveranter. Quaedam enim impietas infi_ delitatis est, ab illo qui iustus et iustitia est dimidiam sperare veniam. Iam enim sine vera poenitentia inveniret gratiam. Poenitentia enim vera ad baptismi puritatem conatur ducere. Recte enim poenitens quidquid sordis post purificationem contraxit, oportet ut abluat saltem lacrymis mentis. Sed satis durus est, cuius mentis dolorem oculi non declarant. Sed sciat se culpabiliter durum, qui deflet damna temporis vel mortem amici, ct 1 Augustini] hoc add. ALRW. alii codd, , réservantes] servantes MOW. om. BMO. i De vera ct falsa poenlt., Marc. 7, 32-37. Num. 3-4: 3 Resp. cc. 9-10 Luc. 8, 2. II non M, Grat., ps.-Aug., tamen non N, tamen 19 liberaverit] liberavit NVW. 25 enim * (inter 4 opera Resp. August., Luc. 8, 30; cx eodem dicto et c. 42 d. 3 de poenit. (1225). PL 40, 2 1121s). Marc. 5,9. s RCSp. Ioan. 7, 23. 5 10 15 20 25 30 LIBER IV. DIST. XV. CAP. VH. 335 dolorem peccati non ostendit in lacrymis. Quem ergo poenitet, omnino poenitcat ». 5. Augustinus *. Idem i; «Poenitentes, poenitentes, si vere estis poenitentes, et non estis irridentes, mutate vitam, reconciliamini Deo. Poe5 nitentiam agis, genua figis, et rides, subsannans patientiam Dei! Si poe­ nitentiam agis, poenitet; si non poenitet, non poenitens es. Si ergo poe­ nitet, cur facis quae male fecisti? Si fecisse poenitet, noli facere; si adhuc facis, certe non es poenitens ». 6. Innocentius *Secundus . Item Innocentius 11 2; « Admoio nemus fratres nostros, ne falsis poenitentiis laicorum animas decipi et in infernum pertrahi patiantur. Falsam autem poenitentiam esse constat, cum spretis pluribus, de uno solo poenitentia agitur; vel cum sic agitur de uno, ut non discedatur ab alio ». 7. Repetit de vera poenitentia ut addat. Ex praemissis perspicua fit is notitia verae poenitentiae et satisfactionis. Illa enim vera est poenitentia, quae peccatum abolet. Quod illa sola facit, quae scelus corrigit. Illa vero scelus corrigit, quae odium commissi criminis et committendi cum desi­ derio satisfaciendi affert. 8. Hieronymus, super Matthaeum *. ludas enim poenituisse legitur 20 sine assecutione veniae, quia tali poenitentia non correxit crimen. Unde Hieronymus 3; « Nihil ludae profuit egisse poenitentiam, per quam scelus corrigere non potuit. Si quando frater sic peccat in fratrem, ut emendare valeat quod peccavit, potest ei dimitti; sin autem permanent opera, frustra voce assumitur poenitentia. Hoc est quod de eo dicitur 1 *4: 25 Et oratio eius fiat in peccatum, ut non solum emendare nequiverit pro­ ditionis nefas, sed proprii homicidii scelus addiderit ». 3 poenitentes * om. ABLNVX, del. W. 9 secundus (II)] quintus T (tam in rubrica quam in textu), corr. cx tertius R. 23 emendare] non add. sed del. X, add. Interi. LTV *, quod del. L. 1 Sermo 393 (inter dubios, PL 39, 1713); iam notus fuit S. Caesario Arelatensi (c. 470-542), qui quaedam inde excerpsit in suo Sermone 63: De paenitentia ex dictis s. Au­ gustini (CCL 103, 272-274), non tamen haec verba. Cf. animadversiones Dom. G. Morin, ibid., 272, et CCL 104 , 979. 2 jn Concilio Lateranensi II (1139), c. 22 (DS, n. 717; Concil. oecum, decreto, Bononiae 1973, 202). 3 In Matth. 27, 5 (PL 26 [1845J, 204 C). 4 Ps. 108, 7. Num. 5: ex Decreto, de poenit., d. 3, c. 10 (1213). — Num. 6: ex eodem, de poenit., d. 5, c. 8 (1242). — Num. 8. Verba Hieron. probabilius sumuntur ex Decreto, de poenit., d. 3, c. 38 (1224) quam cx Glossa ordin. in Matth. 27, 5 (apud Lyranum, V, 83c). 336 LIBER IV. DIST. XVI. CAP. I. 9. Cave qualiter intelligas illud: « Ut emendare valeat quod pecca­ vit». etc. Non enim emendatio hic intelligenda est rei demptae recompen­ satio, sed delicti exprobratio et abominatio, cum satisfactionis desiderio. Demit enim iniuste quis alicui quod restituere non valet, ut oculum vel vitam et huiusmodi; et tamen si poenituerit peccati, cum amore condignae 5 satisfactionis, veniam habet. Nec ideo quisquam putet, qui rem alienam iniuste abstulit quam reddere potest, de illo peccato poenitere ac veniam consequi, nisi restituat ablatum. Quamdiu enim « res 1, propter quam pec­ catum est, non redditur, si reddi potest, non agitur poenitentia, sed fin­ gitur ». 10 DISTINCTIO XVI Cap. 1 (86). 1. De tribus quae in poenitentia consideranda sunt. In perfectione autem poenitentiae tria observanda sunt, scilicet compunctio cordis, con­ fessio oris, satisfactio operis. — loannes Os aureum *. Unde I 0 a η n e s 15 Os a u r e u m 2·. « Perfecta poenitentia cogit peccatorem omnia libenter ferre. In corde eius contritio, in ore confessio, in opere tota humilitas: haec est fructifera poenitentia ». Ut sicut tribus modis Deum offendimus, scilicet corde, ore, manu, ita tribus modis satisfaciamus. 2. Augustinus, De sermone habito in monte *: «Sunt enim tres pec- 20 cati differentiae, ut ait Augustinus 3; et in corde, et in facto, et in consuetudine » vel verbo; « tamquam tres mortes: una quasi in domo, scilicet cum in corde consentitur libidini; altera quasi prolata iam extra 2 In In l emendare] 1 August., homilia editione Mediocri seu non add. ABMRTW, Venetiis 1583, Chrysostomi V, 96c; sed cuius Latini sermones Num. 9. Ultima auctoritas 1 LVl2, add. sed del. OX. 5 et1] vel MX. Epist. 153 (ad Macedonium), c. 6, n. 20 (PL 33 , 662; CSEL 44, 419). Provida mente, in loan. Chrysostomi Opera omnia, V, Paris. 1570, 767 B-C, et (PL 34, 1247; CCL 35, 38); cf. etiam C. add. interi. sit, (PLS Sermo 98, non apparet. Non invenitur 2 Sermo I, IV, 649-850). inter c. 12, Ioan. n. 35 cc. 4-5 (PL 38, 593s). (sine nomine) in fine huius capituli, cx Decreto, C. 14, q. 6, (742). Dist. XVI, c. 1, n. 1: Tria observanda iam proponuntur in 146 D). Auctoritas pscudo-Chrysostomi, in de poenit. d. de poenit. d. 2, c. 21 (1197). 1 Summa sent., VI, 10 (PL 176, c. 40 (1168). — Num. 2: ex eodem 337 LIBER IV. DIST. XVI. CAP. II. 5 10 portam, cum in factum procedit assensio; tertia, cum malae consuetudinis tamquam mole premitur animus, vel noxiae defensionis clypeo armatur, quasi in sepulcro iam putens. Haec sunt tria genera mortuorum quae Do­ minus legitur 1 suscitasse ». Huic igitur triplici morti triplici remedio occurritur: contritione, confessione, satisfactione. 3. Compunctio nobis commendatur ibi 2; Scindite corda vestra, et non vestimenta vestra. — Confessio ibi 3: lustus in principio sermonis accusator est sui; vere enim confitetur qui se accusat, qui exsecrando malum sibi imputat. Et ibi 4: Effundite coram illo corda vestra; et item 5; Confitemini alterutrum peccata vestra. — Satisfactio a loanne praecipitur, ubi ait 6; Facite fructus dignos poenitentiae, scilicet ut secundum qualitatem et quantitatem culpae sit qualitas et quantitas poenae. — *Beda : « Non 7 enim par debet esse fructus boni operis, eius qui nihil vel minus peccavit, et eius qui gravius cecidit ». Cap. 2 (87). 15 20 1. Quae attendenda *sint . — Augustinus in libro De *poenitentia . Ideo discretio poenitenti valde necessaria est, ut illa gerat quae Augu­ stinus tradit dicens 8: « Consideret qualitatem criminis, in loco, in tempore, in perseverantia, in varietate personae, et quali hoc fecerit tentatione, et in ipsius vitii multiplici exsecutione. Oportet enim poenitere fornicantem secundum excellentiam sui status vel officii, vel secundum modum meretricis, et in modum operis sui, et qualiter turpitudinem egit; si in loco sacrato, si in tempore orationi constituto, ut sunt festivitates et 22 modum2] modo BNRTV, quod corr. N2. 1 De puella suscitata in domo: Matth. 9, 23-25; de filio viduae suscitato prope portam Nairn: Luc. 7, 12-15; de Lazaro suscitato iam foetenti in sepulcro: Ioan. 11, 39-44. 2 loel 2,13. J Prov. 18, 17, iuxta LXX. « Ps. 61, 9. i lac. 5, 16. » Scil. loan. Baptista: Matth. 3, 8; Luc. 3,8. 7 Glossa ordin. in Matth. 3,8, vel (potius) in Luc. 3,8 (apud Lyranum, V, 14a, 134a); cx Beda in h.l. (PL 92, 353 B-C; CCL 120, 77), ex Gregorio, In Evang., hom. 20, n. 8 (PL 76, 1163 D - 1164 A). » De vera et falsa poenit., c. 14, n. 29 (inter opp. Aug., PL 40, 1124). Num. 3: Auctoritas Bedae videtur esse ex quadam glossa (Magistri ?) in Luc. 3, 8, non ex Decreto, de poenit. d. 1, in dicto post c. 87, § 13 (1187). Cap. 2. Oportet notare quem titulum portabit hoc cap. in elencho adhuc conficiendo (supra, p. 14): Quae sit vera satisfactio. — Num. 1: Auctoritas pseudo-Augustini, ex Decreto, de poenit., d. 5, c. 1, §§ 1-2 (1238). Lomb. 11. 22 338 LIBER IV. DIST. XVI. CAP. II. tempora ieiunii. Consideret quantum perseveraverit, et defleat quod per­ severanter peccavit; et quanta victus fuerit impugnatione. Sunt enim qui non solum non vincuntur, sed ultro se peccato offerunt; nec exspectant tentationem, sed praeveniunt voluptatem. Et pertractet secum quam multiplici actione vitii delectabiliter peccavit. Omnis ista varietas confitenda est et deflenda, ut cum cognoverit quod peccatum est, cito inve­ niat Deum propitium. In cognoscendo augmentum peccati, inveniat cuius aetatis fuerit, cuius sapientiae et ordinis. Immoretur in singulis istis, et sentiat modum criminis, purgans lacrymis omnem qualitatem vitii. De­ fleat virtutem qua interim caruit: dolendum est enim non solum quod peccavit, sed quia se virtute privavit ». 2. Quomodo omnium reus ♦. « Defleat 1 etiam quoniam offendens in uno, jactus est omnium reus?·. Ingratus enim exstitit, qui plenus virtutibus, Deum omnino non timuit. In hoc enim quisque peccator fit culpabilior, quo est Deo acceptior. Ideo enim Adam plus peccavit, quia omni bono abundavit. Alio etiam modo offendens in uno, jactus est omnium reus: quia omnis virtus patitur detrimentum ab uno vitio ». 3. « Ponat 3 se omnino in iudicio et potestate sacerdotis, nihil sui reservans sibi, ut omnia, eo iubente, paratus sit facere pro recipienda vita animae, quae faceret pro evitanda corporis morte. Et hoc cum desiderio, quia vitam recuperat infinitam: cum gaudio enim facere debet immortalis futurus, quae faceret pro differenda morte moriturus ». 4. « Semper ·» deprccetur Deum. Offerat Deo mentem et cordis con­ tritionem; deinde et quod potest de possessione. Tunc quod offerat, securus offerat. Respexit Dominus ad Abel et ad munera eius5; prius dicit ad Abel quam ad munera eius. In iudicio igitur cordis conferenda est eleemosyna tribuentis. Nec considerandum est quantum, sed qua mente, qua affectione dat quod potest. Qui igitur sua peccata redimere vult temporalium obla­ tione, prius offerat mentem ». 1 perseveraverit] Peccans cavit] mortaliter codd., ct del. V. enim add. BRTX. I s perseveravit Ibld. (1124s). virtute ALNOVWX. caret (rubr.) 24 offerat] offert 26 eius 2 om. Rcsp. add. 2, corr. in 12 3 Ibid., c. NRTVX. Rubrica offert igitur] enim BNV, ΙΟ. trp. enim BX. B. orteret W, ARTW. lac. 10 est om. 11 BNVX, R. 25 pec­ om. alii Respexit) O. 15, π. 30 (1125). « Ibid. Gen. 4, 4. Num. 2- 8-9 (1240); adaptatur. ibid., 2-4. — Num. 3-4: n. 7: § 8, dein 5 9 ; ubique ibid., textus § 6 (1239); n. 5: ibid., p$.-Augustlni § abbreviatur 7 et (1239s); n. 6: aliquantulum 5 10 15 20 25 339 LIBER IV. DIST. XVI. CAP. III. 5 10 15 5. Quod non est dividenda confessio per diversos sacerdotes *. « Ca­ veat i ne, ductus verecundia, dividat apud se confessionem, ut diversa di­ versis velit sacerdotibus manifestare. Quidam enim uni celant, quae alii manifestanda conservant: quod est se laudare et ad hypocrisim tendere, et semper venia carere, ad quam per frusta putat pervenire. Caveat etiam ne prius ad dominicum corpus accedat, quam confortet bona con­ scientia; et doleat quod nondum audeat sumere quem multum desiderat cibum salutarem. Cohibeat etiam se a ludis, a spectaculis saeculi, qui perfectam vult consequi remissionis gratiam ». 6. « Isti 2 sunt digni fructus poenitentiae, animam captivam ela­ queantes et in libertate servantes ». — Et infra: « Quaerat anima fructus dignos, etsi non 'dignos poenitentiae’. Sunt enim digni fructus virtutum, qui non sufficiunt poenitentibus. Poenitentia enim graviores postulat, ut dolore et gemitibus mortuus impetret vitam ». 7. Ex his ostenditur qui sint digni fructus poenitentiae quibus vera satisfactio expletur, et quod non omnes digni fructus sunt digni fructus poenitentiae. Quod de illa poenitentia intelligitur quae maiorum est cri­ minum. Non enim sufficiunt graviter delinquentibus, quae sufficiunt mi­ nus vel parum peccantibus. Cap. 3 (88). 20 1. Quae sit falsa satisfactio. Et sicut sunt digni fructus poenitentiae ac vera satisfactio, ita et indigni fructus et falsa satisfactio, id est falsa poenitentia. — Gregorius ♦. Unde Gregorius 3; « Falsas poenitentias dicimus, quae non secundum auctoritates Sanctorum pro qualitate cri­ minum imponuntur. 1 deoque miles vel negotiator, vel alicui officio de­ ditus quod sine peccato exerceri non possit, si culpis gravioribus irretitus ad poenitentiam venerit, vel qui bona alterius iniuste detinet, vel qui odium in corde gerit, recognoscat se veram poenitentiam non posse peragere, nisi negotium relinquat vel officium deserat, et odium ex corde dimittat, 1 tibus trp. Paveat 1 V, Rubrica n. 5 om. BLNVX. ABORTX, Ibid., n. 31 (Mansi Cap. 3. AVW· || 2 quedam enirn] quod corr. 2 XX, 510 A-B; PL add. Ibid. om. (1126). 148, 801 Decreto, AT, libertate] II R. (II25s). Auctoritas, cx ductus verecundia trp. j| M. alii) libertatem 3 alteri Gregorius 6 BNVX. velit 5 sacerdo­ Caveat] BLM. B-C). dc pocnit, d. 5, c. 3 BNRTVX. (1241). VII in Concilio Romano 340 LIBER IV. DIST. XVI. CAP. IV. et bona quae iniuste abstulit restituat. Ne tamen desperet: interim quid­ quid boni facere potest, hortamur ut faciat, ut Deus cor illius illustret ad poenitentiam ». 2. Cum sit poenitentia interior et exterior, de utraque per praemissa satis apparet quae sit vera, et quae sit falsa. 5 Cap. 4 (89). 1. De tribus actionibus poenitentiae. Predictis vero adiciendum est quod tribus modis agitur poenitentia: ante baptismum scilicet de prioribus peccatis; post baptismum, de gravioribus quae post committuntur; est etiam poenitentia venialium quotidiana, quae etiam humilium est et perfectorum. 2. Augustinus, ad Felicianum *. Unde Augustinus1: «Tres sunt actiones poenitentiae, quas mecum vestra eruditio recognoscit. Una est quae novum hominem parturit, donec per baptismum omnium prae­ teritorum fiat ablutio peccatorum; quia nullus suae voluntatis arbiter, nisi poeniteat eum veteris vitae, novam inchoare potest. A qua parvuli sunt immunes cum baptizantur, quia nondum possunt uti libero arbitrio; quibus tamen ad remissionem originalis peccati prodest eorum fides a quibus offeruntur ». — « Altera 2 est actio poenitentiae post baptismum, quae fit pro illis peccatis quae Legis decalogus continet ». « Agunt 3 ergo homines poenitentiam ante baptismum de peccatis prioribus, ita tamen ut etiam baptizentur, sicut Petrus ait 4; Agite poenitentiam, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine Domini etc. Agunt etiam poenitentiam si post baptismum ita peccaverint ut excommunicari et post reconciliari mereantur». — «Est5 etiam poenitentia bonorum et humilium fidelium 1 Nc) Nec ALTX, Non V. 9 gravioribus) gravibus ORTVW. 15 ablutio] abolitio ABRTV, corr. in abolitio X. 21 peccatis prioribus trp. BNW(marg.)VX, 22 sicut) unde B, ut NRVX. ct) ut NO. 24 post reconciliari) reconciliari postea BNVX. Sermo 351: De utilitate agendae poenitentiae, c. 2, n. 2 (PL 39, 1537), de cuius authcntlcitate valde ambigitur (Clavis, n. 284, p. 75). 2 Ibid., c. 4, n. 7 (1542). 3 Augustinus, Epist. 265 (ad Seleucianam), n. 7 (PL 33, 1088; CSEL 57, 645). < Petrus in actibus apostolorum (rubr. marg.) 2, 38. 5 August., Epist. 265, n. 8 (1089; 646). i Id est Decreto, de poenit., d. 1, c. 81 Glossa Magistri in II Cor. 12, 21 Cap. 4, n. 2. Prima auctoritas Augustini, cum rubrica, ex (1182). (PL Dein (ab Agunt ergo), 192, 89 D-90 A). etiamsi sub eadem rubrica, ex io 15 20 25 LIBER IV. DIST. XVI. CAP. V. ET VL 341 pene quotidiana, in qua pectora tundimus dicentes *: Dimitte nobis debita nostra etc. Neque enim nobis ea dimitti volumus, quae dimissa in baptismo non dubitamus, sed illa quae humanae fragilitati, quamvis parva, tamen crebra subrepunt ». Cap. 5 (90). 5 1. Quod multitudo venialium ita aggravat ut unum grande pecca­ tum *. « Quae 2 si collecta contra nos fuerint, ita nos gravabunt et oppri­ ment sicut unum aliquod grande peccatum. Quid enim interest ad naufra­ gium, an uno grandi fluctu navis operiatur et obruatur, an paulatim subrelo pens aqua in sentinam per negligentium culpam impleat navem et submer­ gat? Ideo ieiunium et eleemosynae et orationes invigilent: in quibus, cum dicimus: Dimitte nobis debita nostra etc,, manifestamus nos habere quod nobis dimittatur; et in his verbis humiliantes animas nostras, quotidia­ nam agere poenitentiam non cessamus ». Cap. 6 (91). 15 1. De satisfactione venialium. — Augustinus in Enchiridion *. Quae autem pro venialibus sit satisfactio sufficiens, Augustinus insinuat, ita inquiens in Enchiridion 3; « De quotidianis et brevibus levibusque pec­ catis, sine quibus haec vita non ducitur, quotidiana oratio fidelium sa20 tisfacit. Eorum enim est dicere 4: Pater noster, qui es in caelis. Delet omnino haec oratio minima et quotidiana peccata. Delet et illa a quibus vita fi­ delium (etiam scelerate gesta, sed poenitendo in melius commutata) di­ scedit, si ut veraciter dicitur 5: Dimitte nobis debita nostra, ita veraciter 2 enim AMN Florus, Glossa, sed del. N, om. alii codd. |i nobis trp. post dimitti BLVX. |j nobis ea trp. ANORTW. 6 Rubrica om. RVW. || ita aggravat om. L. || aggravat] gra­ vat N. 12 debita nostra om. BLNVX. 13 dimittatur] dimittantur MNOT, sed corr. MOT. 18 ita inquiens] dicens ita LA. 21 et» om. ALORT. 23 nostra] quoniam non desunt que dimittantur add. A (et Aug.). i Rcsp. Matth. 6, 12. (PL 40, 265s; CCL 46, 88). 2 August., in eadem Epist., n. 8 (ibid.). * Matth. 6, 9. 5 Matth. 6, 12. 3 Cap. 71 Cap. 5: Finis eiusdem auctoritatis (90 A), cui inseruntur quaedam verba (« in quibus... in his verbis ») ex versione in Decreto. Cap. 6. Cf. A. M. Landgraf, Die Nachlassung der tdsslichen Siinde, in Dogmengeschichte JV-2, 108-143. — Num. 1: Auctoritas Augustini, ex originali. LIBER 342 DIST. IV. CAP. XVII. I. dicatur: sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, id est si fiat quod di­ citur; quia et ipsa eleemosyna est veniam petentibus omnino ignoscere ». 2. Ex his aliisque praemissis iam facile est intelligere quae pro ve­ nialibus sit exhibenda satisfactio. Sufficit enim dominica oratio, cum ieiunio aliquo et eleemosynis: sic tamen ut praecedat contritio aliquantula, et 5 addatur confessio si adsit facultas. De qua confessione post tractabitur 1. 3. Augustinus in libro De poenitentia ♦. Pro gravioribus vero peccatis haec etiam in satisfactione adhibenda sunt, sed multo vehementius atque districtius, quia ut ait Augustinus 2, ad agendam poenitentiam « non suffi­ cit mores in melius commutare et a malis factis recedere, nisi et de his 10 quae facta sunt satisfaciat Domino per poenitentiae dolorem, per humi­ litatis gemitum, per contriti cordis sacrificium, cooperantibus eleemosynis ». DISTINCTIO XVII Cap. 1 (92). 1. Tria praeponuntur quaerenda: primum an sine confessione dimit- 15 tatur peccatum. Hic oritur quaestio multiplex. Primo enim quaeritur utrum absque satisfactione et oris confessione, per solam cordis contri­ tionem peccatum alicui dimittatur. Secundo, an aliquando sufficiat con­ fiteri Deo, sine sacerdote. Tertio, an laico fideli facta, valeat confessio. 2. In his enim etiam docti diversa sentire inveniuntur, quia super 20 his varia ac pene adversa tradidisse videntur doctores. Dicunt enim qui­ dam sine confessione oris et satisfactione operis neminem a peccato mun­ dari, si tempus illa faciendi habuerit; alii vero, ante oris confessionem et 15-16 dimittatur peccatum) dimittantur peccata NR. II satisfaciat) satisfiat TW. 1 Infra, Dist. 21, c. 7. Num. 3. quam ex Verba Decreto Augustini In eodem trahuntur Gratiani, de poenit. d. XVII. Dist. 2 Circa potius 1, c. 63 mengesch. poenit. et d. ex Glossa quae hic 1, 210s. ante c. — 38 Num. (1167); 2. Quod quod post c. 87, ad finem § 3 (1185). alii, in II 12 Cor. (PL 39, 12,21 1549). (PL 192, 89 C) oritur, cf. P. Anciaux, La théo­ p. 3, c. 2: Le problème de la nécessité de la con­ 164-274; quaedam etiam apud A. M. Landgraf, III-!, c. 5, n. (1177). multiplicem quaestionem logie du sacrament de pénitence au XIIe siècle, fession, pp. Sermone 351, quidam tenent Das Sacramentum in voto, verbis Gratiani onus videtur Gratiani in dist. in exprimitur, 1, ante c. 1 Dogin de (1159) LIBER IV. DIST. XVII. CAP. I. 5 10 15 20 25 343 satisfactionem, in cordis contritione peccatum dimitti a Deo, si tamen votum confitendi habeat. 3. Testimoniis probat in sola contritione peccatum dimitti *. Unde Propheta k Dixi, confitebor adversum me iniustitiam meam Domino, et tu remisisti etc. — Cassiodorus ♦. Quod exponens C a s s i o d o r u s ait 2; « Dixi, id est deliberavi apud me, quod confitebor, et tu remisisti. Magna pietas Dei, quod ad solam promissionem peccatum dimiserit. Votum enim pro operatione iudicatur ». — Augustinus, super eundem *locum . Item Augustinus 3: « Nondum pronuntiat, promittit se pronuntiaturum, et Deus dimittit, quia hoc ipsum dicere, quoddam pronuntiare est corde. Nondum est vox in ore, ut homo audiat confessionem, et Deus audit ». 4. Item 4; Sacrificium Deo spiritus contribulatus etc. Alibi etiam le­ gitur 5: Quacumque hora peccator conversus fuerit et ingemuerit, vita vivet et non morietur; non dicitur ore confessus fuerit, sed conversus ingemuerit. Unde datur intelligi quod etiam ore tacente, veniam interdum consequi­ mur. Hinc etiam leprosi illi 6, quibus Dominus praecepit ut ostenderent se sacerdotibus, in itinere, antequam ad sacerdotes venirent, mundati sunt. Ex quo insinuatur quod antequam sacerdotibus ora nostra aperia­ mus, id est peccata confiteamur, a lepra peccati mundamur. Lazarus etiam 7 non prius de monumento est adductus, et post a Domino susci­ tatus, sed intus suscitatus, prodiit foras vivus: ut ostenderetur suscitatio animae praecedere confessionem. Nemo enim potest confiteri nisi susci­ tatus, quia a mortuo, velut qui non est, perit confessio^. Nullus ergo con­ fitetur nisi resuscitatus; nemo vero resuscitatur nisi qui a peccato solvitur, quia peccatum mors est animae: quae ut est vita corporis, ita eius vita 2 confitendi habeat trp. BNVX. 4-5 et tu remisisti om. BN. 5 remisisti] im­ pietatem add. Μ. Il etc.] Impietatem peccati mei LOX. 6 deliberavi apud me trp. BLNVX. 14 confessus] conversus LNR, quod corr. R. 20 adductus] eductus BLRV. 23 ve­ lut] ab illo add. mg. L, add. sed del. N, add. interi. O2, ab eo add. interi. V2, ille add. \V. 25^est animae trp. ANRTVWX. 2 Glossa ordiri, in h.l. (apud Lyranum, 111, I28c; cod. Laur. Plut. XVI1,4, f. 37b); partim ex Cassiodoro in h.l. (PL 70, 220 D - 221 A; CCL 97, 278). 3 In parte in eadem Glossa ordiri.; ex August., Enarrat. II in Ps. 31, n. 15 (PL 36, 267s; CCL 38, 236). 4 Ps. 50, 19. s Ezech. 33, 12 et 15. « Resp. Luc. 17, 14-15. i Resp. loan. 11, 44. 8 Salomon (rubr.), id est Eccli. 17, 26. 1 Ps. 31, 5. Num. 3: Argumentum ex Psalmista proponitur in Summa sent., VI, 11 (PL 176, 147 B); auctoritates Cassiodori et August., ex Glossa Magistri in Ps. 31, 5 (PL 191, 320 C - 321 A). — Num. 4. Praeter textus sacros, quasi omnia ex Decreto, de poenit. d. 1, in dictis post cc. .34-35 (1166). 344 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. I. Deus est 1. — His aliisque pluribus auctoritatibus probatur, ante confes­ sionem vel satisfactionem, sola compunctione peccatum dimitti. 5. Item auctoritatibus econtra probat sine confessione non dimitti peccatum. Quod qui negant, eas determinare laborant, necnon in huius sententiae depressionem et suae opinionis assertionem auctorum testirnonia inducunt. 6. Ait enim Dominus per isaiam 2; Dic tu iniquitates tuas, ut iustificeris. — Ambrosius in libro De paradiso *. Item Ambrosius 3; « Non potest quisquam iustificari a peccato, nisi fuerit peccatum ante confessus». — Idem in sermone Quadragesimae *. Idem «Confessio a morte animam liberat, confessio aperit paradisum, confessio spem salutis tribuit: quia non meretur iustificari, qui in vita sua peccatum non vult confiteri. Illa confessio nos liberat, quae fit cum poenitentia. Poenitentia vera est dolor cordis et amaritudo animae pro malis quae quisque com­ misit ». 7. loannes Os aureum *. Item I 0 a η n e s 5; « Non potest quisquam gratiam Dei accipere, nisi purgatus fuerit ab omni peccato per poeniten­ tiae confessionem, per baptismum ». 8. Augustinus, De *poenitentia . Item Augustinus6: «Agite poenitentiam qualis agitur in Ecclesia. Nemo dicat sibi: occulte ago, apud Deum ago; novit Deus, qui mihi ignoscit, quia in corde ago. Ergo sine causa dictum est7; Quae solveritis in terra, soluta erunt et in caelo? Ergo sine causa claves datae sunt? Frustramus verbum Christi? iob dicit 8; Si erubui in conspectu populi peccata mea confiteri ». — Ambrosius *. Item 21 quia] que L, corr. in que O. 3 Rubrica abbrev. A, om. VW. lls BRV. Enarr. in Ps. 70, 1 Cf. August., 3 Cap. 43, 26, Iuxta LXX. 25, η. I gesima, » (inter opp. n. Revera Edd. PLS 1 Ambrosii, (Sources chrét. fragmentum 1, 1752s. num, de poenit., d. est 161, 17 186, Chromati! (1168). 14 [18451, 310 D; (PL [1845], 655 A); rectius, lin. 7-14), Aquilcicnsis « Sermo 392, 1, c. 44 2 17, sermo 2, n. 3 (PL 36, 893; CCL 39, 961s). 14, n. 71 PL 22 caelo] ce­ c. 3, f n. 3 IX; saec. episc., (inter Resp. Matth. Isai. ·» Sermo Homil. VII. Sermo in Quadra­ CSEL 32-11,321). cf. supra, iuxta dubios, 18, 18. A. Dist. Hoste PL 39, « 14, c. (CCL 9, n. 2. 377) et 2, 1711); apud Gratia­ lob 31, 33-34, iuxta Blbliam Augustini. Num. 5-11, ut in alia serie notatur, a Gratiano cumulantur ad secundam opinionem il­ lustrandum, a suo dicto ante c. 38 de poenit. d. 1 (1167) ct deinceps usque ad dictum post c. 87 (1184); illa in n. 7 repetitur cum quadam variatione sub rubrica consecr. d. 4, c. 4 (1362). loharmes Crisostomus, in De 5 10 15 20 345 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. I. 5 10 15 20 25 Ambrosius1: «Venialis est culpa, quam sequitur professio deli­ ctorum ». 9. Augustinus *. Item Augustinus11 super illum locum 3: Non absorbeat me profundum, neque urgeat super me puteus os suum: « Puteus est profunditas iniquitatis, in quam si cecideris, non claudet super te os suum, si tu non claudis os tuum. Confitere ergo, et dic4: De profundis clamavi ad te, Domine, etc., et evades. Claudit super illum qui in profundo contemnit s, a quo mortuo velut qui non sit perit confessio 6». — Idem7: « Nullus debitae gravioris poenae accipit veniam, nisi qualemcumque, etsi longe minorem quam debeat, solverit poenam. Ita enim impertitur a Deo largitas misericordiae, ut non relinquatur iustitia disciplinae ». 10. Hieronymus, super Malachiam ♦. Item Hieronymus»: « Qui peccator est, plangat delicta propria vel populi; et ingrediatur Ecclesiam, de qua propter peccata fuerat egressus; et dormiat in sacco, ut praeteritas delicias per quas Deum offenderat, vitae austeritate compenset ». — His aliisque auctoritatibus nituntur asserere, sine confessione vocis et aliqua solutione poenae, neminem a peccato mundari. 11. Cui sententiae potius consentiendum sit. Quid ergo super his sen­ tiendum? Quid tenendum? Sane quod sine confessione oris et solutione poenae exterioris peccata delentur, per contritionem et humilitatem cor­ dis. Ex quo enim proponit, mente compuncta, se confessurum, Deus di­ mittit; quia ibi est confessio cordis, etsi non oris, per quam anima interius mundatur a macula et contagio peccati commissi, et debitum aeternae mortis relaxatur. 12. Illa ergo quae superius dicta sunt de confessione et poenitentia, vel ad confessionem cordis et ad interiorem poenam referenda sunt, sicut 1 professio) confessio LT, corr. in confessio N. 7 clamavi om. L. ad te Domine om. BLTX. |; Domine om. R. 14 peccata] peccatum ALMOW. 16 aliisque] plu­ ribus add. ABMT. • Dc paradiso, c. 14, n. 71 (PL 14 [1845], 310 B; CSEL 32-1,328); ex Gratiano, ibid., c. 47 2 Enarr. in Ps. 68, (1169). post c. 60, § 3 sermo 3 Ps. 68, (1176). 1, n. 19 (PL 36, 853; CCL 39,916), ex 16. * Ps. in profundum venerit peccatorum, contemnit. continentia, c. 6, n. 15 (PL 40, 358; CSEL 8 Rubrica non obstante (ex Gratiano, c. 66, 129, 6 41, 1177), 158); 5 Resp. prov. I. Eccli. ex Decreto, 17, 26, iuxta Gratiano, Hieron. est In loelern 3: LXX. ibid., 1, 18, c. dictum 42 Cum 7 De (1168). 13 (PL 25 [1845], 958 C-D). Num. 11-13 dependent a dicto Gratiani post c. 87, praesertim §§ 4-6 (1184-1186). Quoad votum confitendi, ad finem geschichte Il 1-1, 210-253. n. 13, cf. A. M. Landgraf, Das sacramentum in voto, in DoRtnen- i 346 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. II. illud Augustini 1, quod nullus dicitur veniam consequi « nisi prius quantulamcumque peccati solverit poenam »; vel de exteriori poena acci­ pienda sunt, et ad contemnentes vel négligentes referenda, sicut illud 2; « Nemo dicat: occulte ago » etc. Nonnulli enim in vita peccata confiteri negligunt vel erubescunt, et ideo non merentur iustificari. 5 13. Sicut enim praecepta est nobis interior poenitentia, ita et oris confessio et exterior satisfactio, si adsit facultas; unde nec vere poenitens est, qui confessionis votum non habet. Et sicut peccati remissio munus Dei est, ita poenitentia et confessio per quam peccatum deletur, non potest esse nisi a Deo, ut Augustinus ait 3: « Iam, inquit, donum 10 Spiritus Sancti habet, qui confitetur et poenitet, quia non potest esse confessio peccati et punitio in homine ex se ipso. Cum enim irascitur sibi quisque et displicet, sine dono Spiritus Sancti non est ». Oportet ergo poenitentem confiteri si tempus habeat; et tamen, antequam sit confessio in ore, si votum sit in corde, praestatur ei remissio. 15 Cap. 2 (93). 1. Si sufficit soli Deo confiteri. Iam secundum quaestionis articulum inspiciamus, scilicet utrum sufficiat peccata confiteri soli Deo, an oporteat confiteri sacerdoti. 2. Auctoritatibus probat quod sufficiat *. Quibusdam visum est suf- 20 ficerc si soli Deo fiat confessio, sine iudicio sacerdotali et confessione Ecclesiae, quia David dicit <: Dixi, confitebor Domino, et tu remisisti etc.; non ait sacerdoti, et tamen remissum sibi dicit peccatum. 3. Ambrosius, super Lucam ♦. Item A m b r 0 s i u s 5; « Ideo flevit 10 Augustinus ait trp. ABNO. 1 Supra, in n. 9. 2 In n. 8. 11 Sancti om. RVX. 17 soli Deo trp. LOTW. 3 Super Psalmum L (rubrica), id est Enarr. in mediante Glossa interlin. in et Spiritum sanctum Ps. 50, 13, n. 16 (PL 36, 596; CCL 38, 61 Is), tuum ne auferas a me: « iam habet qui confitetur et poenitet » (apud Lyranum III, 158r; cod. Laur XVI 1.4, f. 65v); repetitur in Glossa Magistri in h.I. (PL 191, 490 B). * Ps. 31, 5. 3 In Luc. 22, 62, X, n. 88 (PL 15 [1845], 1825; CSEL 32-111, 489; CCL 14, 371). Cap. 2, n. 1-2. Hanc opinionem refert ipse Gratianus, de poenit. d. 1, in dicto ante c. 1 (1159), ubi ct sequentes auctoritates. Iam agitur ctiain apud Anselmum Laudunensem et eius Psych, et morale V, 56-57, 272 , 280ss; et F. Carpino, Una diflicolta contro la confessione nella scolastica primitiva: Anselmo di Laon e la sua scuola, in Divus Tho­ mas (Pl) 42 (1939) 94-103; et plura apud P. Anciaux, La théologie du sacr. de pénitence, 164-223. Num. 3. Auctoritas non sumitur ex Decreto, sed potius ex quadam (sua ?) glossa in Lucam. scholam: cf. 0. Lottin, LIBER IV. DIST. XVII. CAP. II. 5 io 15 2o 25 347 Petrus i, quia culpa obrepsit ei. Non invenio quid dixerit, invenio quod fleverit. Lacrymas cius lego, satisfactionem non lego. Sed quod defendi non potest, ablui potest. Lavant lacrymae delictum quod voce pudor est confiteri, et veniae fletus consulunt et verecundiae». Hoc idem etiam M a x i m u s 2 dicit episcopus. 4. loannes Chrysostomus, super Epistolam ad *Hebraeos . Item loannes Chrysostomus 3: « Non tibi dico ut te prodas in pu­ blicum, neque apud alios accuses, sed obedire te volo Prophetae dicenti4: Revela viam tuam ante Deum. Ergo tua confitere peccata apud verum iudicem; cum oratione delicta tua pronuntia, non lingua, sed conscientiae tuae memoria; et tunc demum spera te misericordiam posse consequi. Si habueris peccata tua in mente continue, nunquam malum adversus pro­ ximum in corde tenebis ». 5. Idem ♦. Idem 5; « Peccata tua dicito, ut deleas illa. Sed si confunderis alicui dicere, dicito ea quotidie in anima tua. Non dico ut confitearis ea conservo tuo, ut tibi exprobret; dicito Deo, qui curat ea. Nec enim, si non dixeris, ignorat ea. Cum faciebas ea, praesto erat; cum admitteres ea, cognoverat. Numquid ea vult a te cognoscere? Peccare enim non eru­ buisti, et confiteri erubescis? Dicito in hac vita, ut in alia requiem habeas; dicito ingemiscens et lacrymans. in codice scripta sunt peccata tua: spongia peccatorum tuorum lacrymae tuae sint ». 6. *Prosper . Item Prosper6; «Illi quorum peccata humanam notitiam latent, non ab ipsis confessa, nec ab aliis publicata, si ea confiteri vel emendare noluerint, Deum quem habent testem, ipsum et habituri sunt ultorem. Quod si sui ipsi indices fiant, et vcluti suae iniquitatis ul­ tores hic in se voluntariam poenam severissimae animadversionis exer- 8 alios] te add. LW, add. mg. N, add. interi. O2. 11 tunc] dum M, tum AOTV, quod corr. V. 14 Sed] Et B, om. MR, add. sed del. N. 18 enim om. LRTVX. 25 ultorem (Grat.)] punitorem ABMNOW. 1 Resp. Luc. 22, 62; Matth. 26, 75; Mare. 14, 72. 2 Taurin, scii, episcopus, Homiliae, hom. 53 (PL 57, 351 A-B). 3 Horn. 31, n. 3 (PG 63, 216s). * Ps. 36, 5: Revela Domino viam tuam. * In Ps. 50, hom. 2, n. 5 (inter opp. Chrysost., PG 55, 581). 6 Rectius lulianus Pomerius, De vita contemplativa, c. 7, n. 2 (PL 59, 451 C). Quasi eadem verba Maximo attribuuntur in Summa sent., VI, 10 (PL 176, 147 A), forsitan sub influxu P. Abaelardi, Sic et non, c. 151 (PL 178, 1600 Λ). — Num. 4: ex Decreto, in dicto, § 1, post c. 87 de poenit. d. 1 (1184). — Num. 6-7: ex Decreto, de poenit. d. 1, c. 31-32 (1165), ubi etiam sub nomine Prosperi. 348 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. 111. ceant, temporalibus poenis mutabunt aeterna supplicia, et lacrymis ex vera cordis contritione fluentibus restringunt aeterni ignis incendia ». 7. Idem *. Et infra k « Facilius sibi Deum placabunt illi, qui aut propriis confessionibus crimen produnt, aut nescientibus aliis ipsi in se voluntariae excommunicationis sententiam ferunt, et ab altari cui mi- 5 nistrabant, non animo, sed officio separati, vitam suam quasi mortuam plangunt, certi quod reconciliati sibi efficacis poenitentiae fructibus a Deo non solum amissa recipiant, sed etiam supernae civitatis gaudia recipiant ». 8. His auctoritatibus innituntur, qui sufficere contendunt Deo con­ fiteri peccata, sine sacerdote. Dicunt enim quod, si quis timens detegi 10 culpam suam apud homines, ne inde opprobrio habeatur vel alii suo exem­ plo ad peccandum accingantur, et ideo taceat homini et revelet Deo, con­ sequitur veniam. Cap. 3 (94). 1. Quod non sufficit soli Deo confiteri si tempus adsit. Sed quod sa- 15 cerdotibus confiteri oporteat, non solum illa auctoritate lacobi 2: Confi­ temini alterutrum peccata vestra etc., sed etiam aliorum pluribus testimo­ niis comprobatur. 2. Augustinus in homilia De poenitentia *. Ait enim Augustin u s 3: « ludicct se ipsum homo voluntate dum potest, et mores convertat 20 in melius, ne cum iam non poterit, praeter voluntatem a Domino indice­ tur. Et cum in se protulerit severissimae medicinae, sed tamen utillimae, sententiam, veniat ad antistites, per quos illi claves in Ecclesia ministran­ tur. Tamquam bonus iam incipiens esse filius, maternorum membrorum ordine custodito, a praepositis sacramentorum accipiat satisfactionis suae 25modum: in offerendo sacrificio contribulati cordis devotus et supplex, id tamen agat quod non solum sibi prosit ad salutem, sed etiam ceteris ad exemplum. Ut si peccatum eius non modo in gravi eius malo, sed etiam in tanto scandalo aliorum est, atque hoc expediri utilitati Ecclesiae 2 restringunt) restringent AB, corr. in restringent N, constringunt M. 15 si) sed et homini si possit et M. tempus adsit) tamen homini possit (possis A) ABNW. adsit) ut possit homini confiteri add. X. 22 utillimae) utilissime BLNVX, corr. in utilissime O2. i Ibid., n. 3 (452 A-B). de cuius authenticitatc parum Cap. 3, n. 2; ex Decreto, 2 lac. 5, 16. •S Sermo 351, c. 4, n. 9 (PL 39, 1545), supra agitur. de pocnit. d. 1, c. 85; dein, Idem, circa finem c. 84 (1183). / 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. HI. 349 videtur antistiti, in notitiam multorum vel totius plebis agere poeniten­ tiam non recuset, ne letali plagae per pudorem addat tumorem ». — Idem *: « Cum i tanta est plaga peccati et impetus morbi, ut medicamenta cor­ poris et sanguinis Domini differenda sint, auctoritate antistitis debet se quis removere ab altari ad agendam poenitentiam, et eadem reconciliari ». 3. Leo Papa Theodoro Forolinensi *episcopo . Item L e o 2: «Mul­ tiplex misericordia Dei ita lapsibus humanis subvenit, ut non modo per baptismum, sed etiam per poenitentiam spes vitae reparetur: sic divinae voluntatis praesidiis ordinatis, ut indulgentiam Dei nisi supplicationibus sacerdotum nequeant obtinere. Christus enim hanc praepositis Ecclesiae tradidit potestatem, ut confitentibus poenitentiae satisfactionem darent, et eosdem, salubri satisfactione purgatos, ad communionem sacramento­ rum per ianuam reconciliationis admitterent ». 4. Augustinus in libro De *poenitentia . Item Augustinus3: « Quem poenitet, omnino poeniteat, et dolorem lacrymis ostendat. Re­ praesentet vitam suam Deo per sacerdotem, praeveniat iudicium Dei per confessionem. Praecepit enim Dominus mundandis, ut ostenderent ora sacerdotibus4, docens corporali praesentia confitenda peccata, non per scriptum manifestanda. Dixit enim: Ora monstrate; et omnes, non unus pro omnibus. Non alium statuatis nuntium qui pro vobis offerat munus a Moyse statutum s, sed qui per vos peccastis, per vos erubescatis. Eru­ bescentia enim ipsa partem habet remissionis. Ex misericordia enim hoc praecepit Dominus, ut nemo pocniteret in occulto: in hoc enim quod per se ipsum dicit sacerdoti et erubescentiam vincit timore offensi, fit venia criminis ». 5. Quod criminale fit veniale ♦. « Fit enim veniale per confessionem, quod criminale erat in operatione; et si non statim purgatur, fit tamen veniale quod commiserat mortale. Multum enim satisfactionis obtulit, 4 dif2 tumorem] timorem BiNV, quod corr. V. Idem] Item RW * (marg.), om. AT. 6 Forolinensi] ferenda] deferenda MNT. 5 quis om. M, del. N, add. interi. O. 16 Deo trp. forolicensi L, foroliensi M, foroliunsi OT. 14 Rubrica, om. RVW. 26 Rubrica post Repraesentet BLX, om. A. 18 confitenda peccata trp. NVX. om. NVW. i August., Epist. 54 (ad lanuarium), c. 3, n. 4 (PL 33, 201; CSEL 34-11, 162). 2 Epist. 108 (ad Theodorum Foroiul. [Fréjus] episc.), c. 2 (PL 54, I011 B - 1012 A; DS n. 308, p. 1 lOs). 3 De vera et falsa poenit., c. 10, n. 25 (inter opp. Aug., PL 40, 1122). 4 Resp. Luc. 17, 14: Ostendite vos sacerdotibus. 5 Resp. Lev. 14, 2-4. Num. 3, multis omissis, ex c. 49 (1170). — Num. 4-6: ex prima parte c. 88 (1187s). 350 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. III. qui erubescentiae dominans, nihil eorum quae commisit nuntio Dei ne­ gavit. Deus enim, qui misericors et iustus est 1, sicut servat misericor­ diam in iustitia, ita et iustitiam in misericordia. Opus enim misericordiae est peccanti peccata dimittere, sed oportet ut iustus misereatur iuste. Considerat enim si dignus est, non dico iustitia, sed et misericordia. lustitia enim sola damnat; sed dignus est misericordia, qui spirituali labore quaerit gratiam. Laborat enim mens patiendo erubescentiam; et quoniam verecundia magna est poena, qui erubescit pro Christo, fit dignus miseri­ cordia ». 6. Quanto pluribus quis confitetur, tanto ei facilius ignoscitur ♦. « Unde patet quia quanto pluribus confitebitur in spe veniae turpitudinem cri­ minis, tanto facilius consequitur gratiam remissionis. Ipsi enim sacerdotes plus iam possunt proficere, plus confitentibus parcere ». 7. Leo *Papa . Item Leo Papa 2: «Quamvis plenitudo fidei vi­ deatur esse laudabilis, quae propter Dei timorem apud homines erubescere non veretur, tamen quia non omnium huiuscemodi sunt peccata, ut ea qui poenitentiam poscunt non timeant publicare, removeatur im­ probabilis consuetudo: ne multi a poenitentiae remediis arceantur, dum aut erubescunt, aut timent inimicis sua facta reserare, quibus possint le­ gum percelli constitutione. Sufficit enim confessio quae primum Deo offertur, tunc etiam sacerdoti, qui pro delictis poenitentium precator acce­ dit. Tunc enim plures ad poenitentiam poterunt provocari, si populi auri­ bus non publicetur conscientia confitentis ». 8. Ex his aliisque pluribus indubitanter ostenditur oportere Deo primum, et deinde sacerdoti offerre confessionem; nec aliter posse perveniri ad ingressum paradisi, si adsit facultas. 5 et om. MVX, add. inferi. L, add. sed del. N. 7 quaerit gratiam trp. BNVX. 10 Rubrica om. AVW. 17 qui] que VX, corr. in que O2, corr. ex que N (?) T. 19 pos­ sint] possunt M, corr. ex possunt R. « niam Cf. Ps. 111. 4; 114, 5. etc.), c. 2 (PL 54, Num. 7: ex c. 89 1211 2 Leo l, Epist. 168 (ad universos episcopos per Campa­ A-B; DS, n. 323, p. 115). (1189). 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. IV. 351 Cap. 4 (95). 5 10 15 20 25 1. De tertio articulo: an sufficiat confiteri laico. Nunc, priusquam praemissis auctoritatibus 1 quae his contradicere videntur respondeamus, tertiam quaestionem intueamur. — Quod enim secunda quaestio contine­ bat, scilicet an sine confessione et iudicio sacerdotis soli Deo confiteri sufficeret, expeditum est, et certificatum praemissis testimoniis 2 quod non sufficit confiteri Deo sine sacerdote; nec est vere humilis et poenitens, si non desiderat et requirit sacerdotis iudicium. Sed numquid aeque valet alicui confiteri socio vel proximo suo, saltem cum deest sacerdos? 2. Solutio *. Sane ad hoc dici potest quod sacerdotis examen requi­ rendum est studiose, quia sacerdotibus concessit Deus potestatem ligandi et solvendi3; et ideo quibus ipsi dimittunt, et Deus dimittit. Si tamen defuerit sacerdos, proximo vel socio confessio facienda est. 3. Qualem quaerere debeas sacerdotem. Sed curet quisque sacerdo­ tem quaerere qui sciat ligare et solvere: talem enim esse oportet, qui aliorum crimina iudicat. — Augustinus in libro De poenitentia ♦. Unde Augustinus45 : «Qui vult confiteri peccata ut inveniat gratiam,, quaerat sacerdotem qui sciat ligare et solvere, ne cum negligens circa se exstiterit, negligatur ab illo qui eum misericorditer monet et petit, ne ambo in foveam cadant 5, quam stultus evitare noluit. Tantaque vis confes­ sionis est, ut si deest sacerdos, confiteatur proximo. Saepe enim contingit quod poenitens non potest verecundari coram sacerdote, quem deside­ ranti nec tempus nec locus offert. Etsi ille cui confitebitur potestatem solvendi non habeat, fit tamen dignus venia ex sacerdotis desiderio qui crimen confitetur socio. Mundati enim sunt leprosi 6 dum ibant ostendere ora (vel: se) sacerdotibus, antequam ad eos pervenirent. Unde patet Deum 2 articulo] scilicet add. ABRW. 6 certiflcatum] vel add. MOT, quod exp. T. 7 est om. MO. 10 Solutio om. RVW. 12 ct>] atque ABNR· 13 confessio trp. post est BOVX. || fac. est trp. LRTVW. 14 debeas] debes T, debeat BX. 20 Tantaque] Tanta N, Tanta itaque ALTV (ps.-Aug., Grat.), quod corr. T. 26 ora vel om. V. |j ora vel sej vel se vel ora At se vel ora BX. i| vel sc om. R. i Supra, cap. 2; quibus resp. infra, cap. 5. 2 Supra, c. 3. * Matth. 18, 18; Ioan. 20, 23. 4 De vera et falsa poenit., c. 10, n. 25 (inter opp. August., PL 40, 1122s). 5 Resp. Matth. 15, 14. * Luc. 17, 14. Cap. 4. Cf. A. Teetaert, La confession aux laïques dans ΓÉglise latine depuis le VIIIe jusqu'au XI Ve siècle, Bruges 1926. Num. 3-4: ex Décréta, de poenit. d. 1. c. 88, §§ l-S (1188-1189). 352 LIBER IV. DIST. XVII. C/\P. IV. ad cor respicere, dum ex necessitate prohibentur ad sacerdotes pervenire. Saepe quidem eos quaerunt sani et laeti, sed dum quaerunt, antequam per­ veniant moriuntur. Sed misericordia Dei ubique est, qui et iustis parcere novit, etsi non tam cito sicut si solverentur a sacerdote. Qui ergo omnino confitetur, sacerdoti meliori quam potest confiteatur ». 4. « Et i si peccatum occultum est, sufficiat referre in notitiam sa­ cerdotis. Nam in resurrectione puellae 2 pauci interfuerunt qui viderent. Nondum enim erat sepulta, nondum extra portam delata, nondum extra domum in notitiam portata. Intus resuscitavit, quam intus invenit, re­ lictis solis Petro et lacobo et loanne, et patre et matre puellae, in quibus figuraliter continentur sacerdotes Ecclesiae. — Quos autem extra invenit, advertendum est quomodo suscitavit. Flebat enim turba post filium vi­ duae 3; flevit Martha et Maria supplicantes pro fratre; flebat et turba Ma­ riam secuta 4. in quo docemur publice peccantibus non proprium, sed Ecclesiae sufficere meritum ». 5. « Laboret 5 igitur poenitens in Ecclesia esse et ad Ecclesiae unita­ tem tendere. Nisi enim unitas Ecclesiae succurrat, nisi quod deest pec­ catori sua oratione compleat, de manibus inimici non eripietur anima mortui. Credendum est enim quod omnes eleemosynae Ecclesiae, ct ora­ tiones, et opera iustitiae et misericordiae succurrant recognoscenti mortem suam ad conversionem. Ideoque nemo digne potest poenitere, quem non sustineat unitas Ecclesiae. 1 deoque non petat sacerdotes per aliquam culpam ab unitate Ecclesiae divisos». 6. Ex his satis aperitur et absolvitur praemissae quaestionis articu­ lus. Quaerendus est enim sacerdos sapiens et discretus, qui cum potestate simul habeat indicium; qui si forte defuerit, confiteri debet socio. 7. Beda *. B c d a <5 vero inter confessionem venialium et morta4 sicut] quam BL. si om. ARTW (Gra/.), adii, interi. NO. 7 resurrectione] resu­ scitatione O. puellae) fille archisinagogi add. L, add. sed trp. N. || viderent] viderunt BT, sed corr. T, corr. ex viderant R. 19 est om. AORT. 26 confiteri debet trp. BNVX. socio trp. post defuerit NVX. i Ibid., c. 11 n. 26 (1123). 2 Resp. Matth. 9, 24-25; Mare. 5, 37-42; Luc. 8, 51-54. * Resp. Luc. 7, 12-15. 4 Ioan. 11,33. 5 Ps.-August., ibid. c. 12, n. 27 (1123). 6 Glossa interlin. in lac. 5,16: Confitemini} et ordin. in lac. 5, 15: Et si in pec­ catis (apud Lyran., VI, 2I6v); ex Beda in h.I. (PL 93, 39 D - 40 A). Num. 5: ex eodem, d. 6, c. 1, § l (1242-1243). — Num. 7: De hoc textu Bedae, quod non invenitur in Decreto, nec sub hac forma in De sacramentis Hugonls II, 14, 1 (PL 176, 552 C - 553 A), cf. Ê. Amann, art. Pénitence: la réforme carolingienne, in Diet, théol. cath. X!l, 868-869. 5 10 15 20 25 353 LIBER IV. DIST. XVII. CAP. IV. 5 10 15 2o 25 lium distinguit, super illum locum : Confitemini alterutrum peccata vestra. Ait enim: « Coaequalibus quotidiana et levia, graviora vero sacerdoti pan­ damus; et quanto iusserit tempore purgare curemus», «quia sine confes­ sione emendationis peccata nequeunt dimitti ». — Sed et graviora coaequalibus pandenda sunt cum deest sacerdos et urget periculum. Venialia vero, etiam sacerdotis oblata copia, licet confiteri coaequali; et sufficit, ut qui­ busdam placet, si tamen ex contemptu non praetermittatur sacerdos. Tu­ tius est tamen et perfectius utriusque generis peccata sacerdotibus pan­ dere et consilium medicinae ab eis quaerere, quibus concessa est potestas ligandi ct solvendi. 8. Hic aperit qualiter suprapositae auctoritates intelligendae sint. Cum igitur ex his aliisque pluribus testimoniis perspicuum fiat et indubitabiliter constet peccata primum Deo, deinde sacerdoti esse confitenda, et si ipse defuerit, etiam socio, illud loannis Chrysostom i superius positum i non ita est intelligendum, ut liceat alicui, si tempus habeat, sacerdoti non confiteri; sed quia sufficit, ubi crimen occultum est, soli Deo per sacerdotem dicere et semel, nec oportet publicari coram multis quod occultum est. Quod notavit dicens: « Non tibi dico ut te prodas in publi­ cum ». Sicut enim « publica 2 noxa publico eget remedio », ita occulta secreta confessione et occulta satisfactione purgatur. — Nec necesse est ut quod sacerdoti semel confessi sumus, iterum confiteamur; sed lingua cor­ dis, non carnis, apud verum ludicem id iugiter confiteri debemus. 9. Hanc expositionem confirmat per verba loannis *. — loannes Chrysostomus *. Unde idem I o a η n e s 3 ait: « Nunc autem si recorderis peccatorum tuorum, et frequenter ea in conspectu Dei pronunties et pro eis depreceris, citius illa delebis. Si vero obliviscaris, tunc eorum recor­ daberis nolens, quando publicabuntur et in conspectu proferentur omnium amicorum et inimicorum sanctorumque angelorum ». 10. Ita etiam illud Ambrosii4: «Lacrymae lavant delictum quod i vestraj etc. add, BLV. 8 est tamen trp. MNVX. 23 Rubrica om. RVW. 24 recorderis] recordaveris MT. 1 CCL 2 Glossa ordin. Supra, cap. 2, n. 4. 3 120, 501). jn Hcbr., hom. 31, n. 4 13 constet] constat MO. in Marc. 5, 41; ex Beda in h.L (PL 92, 184 B; (PG 63, 217). 5 Supra, Num. 8: fundatur, etiam ad verba, in dictum Gratiani post c. 87 d. 1 ita quod Bedae intellectus («publica num. 9, in § Lomb. 1 Chrysostom! noxa...»), in § 7 ct sequitur (« Non (1186); et quod sequitur (1184-1185). — Num. IL quod 10, ibid., ad initium § 1 tibi dico»), in c. 2, n. 3. de poenit. (1184ss), § («ita occulta...») 4 (1185); verba usque ad finem (1184), sub nomine Chrysos tomi. 23 354 LIBER IV. DIST. XVII. C/\P. IV. voce pudor est confiteri», ad publicani poenitentiam referendum est. Ibi enim virtutem lacrymarum et confessionis ostendens, significare voluit quod lacrymae occultae et confessio secreta, sicut quae fit soli sacerdoti, lavant delictum quod pudet aliquem publice confiteri. — Quod vero dicit, ‘se lacrymas Petri legisse, non confessionem vel satisfactionem’, per hoc non excludit illa: multa enim facta sunt, quae scripta non sunt 1. Vel forte nondum facta erat institutio confessionis quae modo est. 11. Similiter et illud P r 0 s p c r i 2; « Si sui indices fiant, mutabunt aeterna supplicia »; et illud: « Facilius Deum placabunt sibi, qui aut pro­ priis confessionibus crimen produnt, aut nescientibus aliis in se sententiam excommunicationis ferunt », ad publicam confessionem et satisfactio­ nem referri oportet. Non enim solis sacerdotibus ius ligandi et solvendi datum est, si cuique suo arbitrio se poena vel excommunicationis sententia ligare, et absque sacerdotali indicio se ipsum Deo vel altari reconciliare licet: quod ecclesiasticae institutioni et consuetudini penitus repugnat. 12. Potius igitur: si publice peccasti, publice confitere te reum, et emenda; si vero occulte deliquisti, etiam sic non taceas, nec tamen dico ut publices. — Esychius, super Levitlcum *. Taciturnitas enim peccati ex superbia nascitur cordis. Ideo enim peccatum suum quis celat, ne re­ putetur foris qualem se iam divino conspectui exhibuit: quod ex fonte superbiae nascitur. Species enim superbiae est, se velle iustum videri, qui peccator est; atque hypocrita convincitur, qui ad instar primorum paren­ tum ? vel tergiversatione verborum peccata sua levigare contendit, vel si­ cut Cain 4 peccatum suum reticendo supprimere quaerit. Ubi vero super­ bia regnat vel hypocrisis, humilitas locum non habet; sine humilitate vero alicui veniam sperare non licet. Ubi ergo est taciturnitas confessionis, non est speranda venia criminis. 13. Iam certissime liquet quam sit detestabile peccati silentium, et e converso quam sit necessaria confessio. — loannes Chrysostomus :* 4 lavant) lavat MO, lavit A, laverat T. pudet] pudor est BVX. aliquem orn. VX. h publice om. MOVX. 5 legisse trp. post se BRT. 9 sibi trp. post Facilius BNRTVX. 26 ergo) vero AMOV. 1 4 Resp. loan. 21, 2 25. Supra, c. 2, nn. 3 6-7. Resp. Gen. 3, 9-13. Gen. 4, 9. Num. 11: Cf. idem dictum, § 4 (1185). tiani; deinde, tatur), sub nomine Esychii indicium Gratiani in § (non 15 (1187). stomi Magistro plerumque attribuuntur. alia — — Num. ratione, Num. 13: 12: ut Conclusio videtur, Ex Lombardi ex dictis Gra­ nisi quod paulum ante ci­ negligentia rubricae verba Chryso- 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XVIII. CAP. I. 5 355 « Est i enim confessio testimonium conscientiae Deum timentis. Qui enim timet indicium Dei, peccatum non erubescit confiteri. Perfectus timor solvit omnem pudorem. Confessio peccati pudorem habet, et ipsa erube­ scentia est gravis poena; ideoque iubemur confiteri peccata, ut erubescen­ tiam patiamur pro poena: nam hoc ipsum pars est divini iudicii ». Cap. 5 (96). 10 Ad quid valeat confessio. Si ergo quaeritur cessaria, cum in contritione iam deletum sit quaedam punitio peccati est, sicut satisfactio etiam intelligit sacerdos qualiter debeat iudicare que peccator fit humilior et cautior. ad quid confessio sit ne­ peccatum, dicimus: quia operis. Per confessionem de crimine. Per eam quo­ DISTINCTIO XVIII Cap. 1 (97). 15 20 De remissione sacerdotis. Hic quaeri solet, si peccatum omnino di­ missum est a Deo per cordis contritionem, ex quo poenitens votum habuit confitendi, quid postea dimittatur ei a sacerdote. Video enim quo vinculo eum ligat, scilicet temporalis poenae; sed non a quo eum absolvat, et ideo quaero. Ante poenitudinem quippe cordis anima rei maculam habet et foetorem peccati, atque aeternae ultionis vinculo ligata exsistit. Si vero ante confessionem, per cordis contritionem Deus per se ipsum, sine ministerio sacerdotis, et debitum omnino relaxat, et animam interius purgat a contagio et foctore peccati, quid ergo mundat, quid dimittit sacerdos? Ubi sunt claves illae quas Dominus tradidit Petro et successo1 Ps.-loan. Chrysost., in Matth. opus imperf., hom. 3 (PG 56, 650); hic, cx Glossa ordin. in Matth. 3, 6: Confitentes peccata sua (apud Lyran., V, 13c), vel ex glossa adhuc ignota ipsius Magistri in Matthaeum. Cap. 5 hic incipit, et non ante (ut in aliis nostris editionibus), iuxta elenchum capitulorum, Dist. XVIII-XIX. De potestate clavium, praeter opus P. Anclaux iam citatum, cf. L. Hodl, Die Geschichle der scholastischen Literatur und der Théologie der Schliisselgcwalt, in BGPTMA XXXVII1-4, Münster 1960. — Cap. I. Quaestio proponitur quasi eodem modo ac in Summa sent., VI, Il (PL 176, 147 B-C). LIBER IV. DIST. XVIII. CAP. II. ET III. 356 ribus cius dicens k Tibi dabo claves regni caelorum, et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis; et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in caelis? — Ut autem praemissa quaestio plenius explicari valeat, quasi altius ducto rete 2 de his clavibus et usu earum disseramus. Cap. 2 (98). 1. De clavibus. Claves istae sunt non corporales, sed spirituales, sci­ licet « discernendi 3 scientia et potentia» indicandi, id est ligandi et sol­ vendi, « qua dignos recipere, indignos debet excludere a regno » ecclesia­ sticus iudex. 2. Ambrosius in libro De paradiso ♦. Qui sicut habet ius ligandi, ita 10 et solvendi. Unde Ambrosius4: « Dominus par ius et solvendi esse voluit et ligandi, qui utrumque pari conditione permisit; ergo qui solvendi ius non habet, nec ligandi habet ». Et infra 5; « Certum est quod Ecclesiae utrumque licet; haeresis utrumque non habet. Ius enim hoc solis permis­ sum est sacerdotibus. Recte igitur Ecclesia hoc vendicat, quae veros habet 15 sacerdotes; haeresis vendicare non potest, quae veros sacerdotes non ha­ bet ». Cap. 3 (99). De usu clavium. Usus vero harum clavium multiplex est, discernere scilicet ligandos vel solvendos, ac deinde ligare vel solvere. — Gregorius * : 20 2-3 erit... caelis] etc. LM. promisit X, corr. in promisit L. om. BRVWX. Matth. 1 ordin. In 16, Matth. 19. 2 Resp. « Claves 19: 16, 4 rete] reti ANVW, corr. in reti R. 19 vero] ergo BT, etiam NX. Luc. 5, 4: sunt in Evang., Beda, 'iudicis' 'iudicii' vel tem · n. 7 (apud (PL innuit * ■ 2, n. 2: Ambae rubrica ex c. 47 Cap. 3: et potentia, qua dignos recipere, ex hom. 20 Tibi dabo claves: · non 5 122). 1, Decreto (CCL Praesentis obstante, rectius ibid. (468 B; Gratiani, de 122, 145). Rationem iudicii potesta­ De poenitentia, I, c. 2, 122). poenit. d. 1, c. 51, § 1 et 2 (1169) ob defectum rubricae ante c. 51. in parte ex q. 3, c. 60 (660). hic: Rubrica auctoritates J Glossa Lyranum, V, 52c); ex ps-Beda in h.l. (PL 92, 79 A> Glossa interlin. Lyran., V, 52v). scientia 16 (PL 92. 222 D) seu 16 (1845], 468 A; CSEL 73, Cap. (1171); II, hom. Duc in altuin, et laxate retia. discernendi indignos excludere debet a regno » (apud vel 12 permisit) 20 Gregorius Summa sent., VI, 14 (PL 176, 152 A); auctoritas, ex Decreto, C. 11, LIBER IV. DIST. XVIII. CAP. IV. 357 « Qui 1 enim indignos ligat vel solvit, propria potestate se privat », id est dignum privatione se facit. Cap. 4 (100). 5 10 15 20 1. Si sacerdos potest dimittere vel retinere peccatum. Sed quaeritur utrum a peccato solvere valeat sacerdos, id est a culpa, ut culpae maculam abstergat; vel debitum aeternae mortis solvere valeat. 2. Opinio quorundam *. Quidam arbitrati sunt, cum peccator dupli­ citer ligatus teneatur, ut praedictum est 2, scilicet mentis contagione ac caecitate, et debito futurae poenae, alterum curari per Deum, alterum solvi per sacerdotem. Patitur enim per peccatum quasdam tenebras inte­ riores et maculas, a quibus nisi liberetur, proicietur in tenebras exteriores 3; cum autem liberatur ab his, suscitatur a morte peccati. — Unde Aposto­ lus 4: Surge qui dormis, et illuminabit tibi Christus. Solus enim Christus, non sacerdos, animam resuscitat; ac pulsis tenebris interioribus et maculis, eam illuminat et mundat, qui animae faciem lavat. Debitum vero aeternae poenae solvere concessit sacerdotibus. — Quod in resurrectione Lazari 5 signatum asserunt, quem Christus prius per se interius vivificavit; deinde foras exire iussit, eumque adhuc ligatum solvere Apostolis praecepit. Quia, ut aiunt, ipse interius animam a caligine maculaque peccati emundat, sacerdotibus vero dedit vinculum aeternae mortis solvere. 3. Aliorum sententia verior *. Alii vero dicunt solum Deum, non sa­ cerdotem, debitum aeternae mortis dimittere, sicut et animam interius per se vivificat. Nec tamen diffitentur sacerdotibus traditam potestatem peccata remittendi et retinendi, quibus dictum est 6; Quorum remiseritis peccata etc. Sicut enim tenuit sibi potestatem baptismi 7, ita et poeni4 peccatum) peccata BLNRVX. te ABMX. 7 Rubrica trp. A, om. RVW. 13 tibi) 1 / n Evang., hom. 26, n. 5: « Unde fit ut ipsa hac ligandi et solvendi potestate se privet, qui hanc pro suis voluntatibus, ct non pro subiectorum moribus exercet » (PL 76, 1200 B). 2 Supra, in cap. I huius Dist. 11, 14. <> loan. 20, 23. 3 Matth. 22, 13. 4 Eph. 5, 14. 7 Cf. supra, Dist. 5, c. 3. i Resp. loan. Cap. 4. Cf. J. Schupp, Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, Freiburg im Br. 1932, 189-191. — Num. 2. Cuius vel quorum sit haec sententia, nescimus. Vide nihilominus inter­ pretationem L. Hodl, in Die Geschichle etc., 190-193; necnon et eius dissertationem, Die theo­ logi sche Auseinandersclzuiif’ zwischen Petrus Lombardus ttnd Odo vort Ourscamp etc., in Scho­ las! ik 33 (1958) 62-80. 358 LIBER DIST. IV. XVIII. CAP. IV. tentiae; et ideo, sicut interius gratia sua animam illuminat, ita et simul debitum aeternae mortis relaxat. Ipse enim per se ipsum peccata poeni­ tendum tegit; et tunc tegit, quando ad poenam non reservat; tunc ergo tegit, quando debitum poenae solvit. 4. Augustinus *. Quod autem ipse tegat, aperte dicit Augustin u s, exponens illum locum Psalmi 1; Quorum tecta sunt peccata: « Id est cooperta et abolita. Si enim texit Deus peccata, noluit advertere; si noluit advertere, noluit animadvertere, id est punire, sed ignoscere. Ita ergo dicit a Deo tecta, ut Deus non videat, id est aeternaliter puniat. Videre enim Dei peccata » est ad poenam imputare; avertere autem faciem a peccatis 2, hoc est ea ad poenam non reservare. — Hieronymus *. Item H i e r 0 n y m u s 3; «Quibus Deus dimittit peccata, tegit, ne in iudicio revelentur». — Cassiodorus *. Item Cassiodorus4: «Qui gravia habent peccata, aliis Deus imputat, aliis per misericordiam non imputat ». 5. Ex his aperte ostenditur quod Deus ipse poenitentem solvit a de­ bito poenae; et tunc solvit, quando intus illuminat inspirando veram cordis contritionem. — Cui sententiae ratio suffragatur et auctoritates attestantur. 6. Ratione utitur ad probandum quod dicit *. Nemo enim de peccato vere compungitur, habens cor contritum et humiliatum 5, nisi in caritate. Qui autem caritatem habet, dignus est vita. Nemo autem simul dignus est vita et morte; non est igitur tunc ligatus debito aeternae mortis. Filius enim irae <5 esse desiit, ex quo diligere et poenitere coepit; ex tunc igitur solutus est ab ira, quae non manet super illum qui credit in Christum, sed super illum qui non credit 7. Non igitur postmodum, per sacerdotem cui confitetur, ab ira aeterna liberatur; a qua iam liberatus est per Do­ minum ex quo dixit »: Confitebor. Solus igitur Deus hominem interius 3 ergo) Igitur ANRVX. 5 aperte dicit Augustinus) Augustinus insinuat NVX. 6 illum) hunc LMO. illum locum] Illud VX. 7-8 sP... animadvertere om. M, add. mg. L. 26 liberatus) liberabitur AMO, quod corr. A. Glossa Magistri in h.l. (PL 191, 318 A). 2 Rcsp. Ps. 50, 11: Averte faciem tuam a peccatis meis. 3 Glossa ordin. in Ps. 31, 2 (apud Lyranum, III, 128c; cod. Laur. PI. XVII.4, f. 37b); ex Ps-Hieron., Brevia­ rium inP$.31, 1 (PL 26 [1845], 912 A). 4 Glossa ordin. in Ps. 31, 2 (apud Lyran. III, 1 Enarr. in Ps. 31, 128c; cod. cit. f. 37b); I ex (PL 36, 264; CCL 38, 232); partim Cassiodoro in h.l. (PL in 70, 219 A; CCL 97, 276). 5 Rcsp. ps. Qui credit in Filium, habet vitam aeternam; qui autem incredulus est Filio, non videbit vitam, sed ira Dei manet super eum. 50, * * 19. Ps. 31, 5; Num. 318 C). Rcsp. vide supra, 4: Eph. Dist. Auctoritates 2, 7 3. 17, c. 1, sumuntur Ioan. nn. 3-4, et cx Glossa 3, nn. 36: 11-13. Magistri in Ps. 31, 1-2 (PL 191, 318 A, 5 10 15 20 25 UBER IV. DIST. XVIII. CAP. V. 359 inundat a macula peccati, et a debito aeternae poenae solvit; qui per Pro­ phetam ait i; Ego solus deleo iniquitates et peccata populi. 7. Auctoritatibus probat *idem . — *Ambrosius . Item A m b r os i u s 2; « Verbum Dei dimittit peccata, sacerdos et iudex ». « Sacerdos 3 5 quidem officium suum exhibet, sed nullius potestatis iura exercet». — Idem 4: « Ille solus dimittit peccata, qui solus pro peccatis nostris mortuus est 5 ». — Augustinus, Contra lulianum *. item Augustinus 6: « Nemo tollit peccata nisi solus Christus, qui est agnus tollens peccata mundi 7; tollit autem et dimittendo quae facta sunt, et adiuvando ne fiant, et perlo ducendo ad vitam ubi omnino fieri non possint ». — His aliisque pluribus testimoniis docetur Deum solum per se peccata dimittere; et sicut dimittit quibusdam, ita et aliorum quorundam peccata retinet. Cap. 5 (101). 1. Quod sacerdotes etiam dimittunt peccata et tenent peccata suo modo, is Nec ideo tamen negamus sacerdotibus concessam potestatem dimittendi et retinendi peccata, cum hoc Veritas in Evangelic aperte doceat8. — Augustinus, super loannem *. Hinc Augustinus ait «: « Ecclesiae caritas, quae per Spiritum Sanctum diffunditur in cordibus10, eorum qui participes sui sunt peccata dimittit, eorum qui non sunt tenet ». 1 aeternae poenae trp. AMRT. 3 Rubrica om. ARVW. 4 etj est LX (Grat.), om. V. 10 possint] possunt ABMVW, quod corr. B. 14 *peccata om. ABLR. ’! peccata2 om. MW. 2 De Cain et Abel, II, c. 4, n. 15: « Remittuntur peccata per Dei Verbum, cuius Lévites interpres et quidam exsecutor est; remittuntur per officium sacerdo­ tis sacrumque ministerium » (PL 14 [1845], 348 A-B; CSEL 32-1, 391). 3 Ambrosius, De Spiritu sancto, III, 18, η. 137: · Homines autem in remissionem peccatorum ministerium suum exhibent, non ius alicuius potestatis exercent· (PL 16 11845], 809 A; CSEL 79, 208). 4 Non invenimus apud Ambrosium. Cf. In Luc. 5, 23 et 6, 22 (PL 15 [1845], 1639 B et 1698 C; CSEL 32-111, 184 et 281; CCL 14, 139 ct 214); et praesertim Epist. 26 (ad Irenaeum), n. 16: «Non potest hoc cuiquam hominum cum Christo esse commune, ut peccata condo­ net. Solius hoc munus est Christi, qui tulit peccatum mundi» (PL 16 [1845], 1045 C-D). 5 I Petri 3, 18. 6 Contra lulianum opus Imperf., II, c. 84 (PL 45, 1176). 7 Resp. loan. I, 29. » Matth. 18, 18; Ioan. 20, 23. 9 In loan., tr. 121, n. 4 (PL 35, 1958; CCL 36, 667). ιθ Resp. Rom. 5, 5. 1 Isai. 43, 25. Num. 7: Primae duae auctoritates Ambrosii ex Decreto, de poenit. d. 1. c. 51, sine titulis operum (1170s). Tertia, ex Summa sent., VI, Il (PL 176, 147 C). Illa Augustini, ex Decreto, de consccr. d. 4, c. 141 (1407). Cap. 5, n. 1. Auctoritas Augustini, ex Decreto, de consecr. d. 4, c. 140 (1407). 360 LIBER IV. DIST. XVIH. CAP. V. 2. Augustinus in libro De poenitentia ♦. Idem k «Sacerdotes possunt confitentibus parcere: quibus enim remittunt, remittit Deus. Lazarum enim dc monumento suscitatum obtulit discipulis solvendum2, per hoc ostendens potestatem solvendi concessam sacerdotibus. Dixit enim k Quodcumque solveritis super terram, erit solutum et in caelis, hoc est: ego Deus, et omnes caelestis militiae ordines, et omnes sancti in gloria mea laudant vobiscum et confirmant quos ligatis et solvitis. Non dixit: quos putatis ligare et solvere, sed in quos exercetis opus iustitiae vel miseri­ cordiae. Alia autem opera vestra in peccatores non cognosco ». 3. Idem, in libro De *baptismo . Idem4: «Cum veraciter ad Deum converso peccata dimittuntur, ab eis dimittuntur quibus ipse veraci con­ versione coniungitur. Spiritus Sanctus ea dimittit, qui datus est omnibus sanctis sibi caritate cohaerentibus, sive se noverint corporaliter sive non. Similiter, cum alicuius tenentur peccata, ab eis tenentur a quibus ille cordis pravitate disiungitur, sive notis corporaliter sive ignotis. Omnes mali spiritualiter a bonis seiuncti sunt ». Ecce hic dicit peccata dimitti vel teneri a viris sanctis, et tamen Spiritum Sanctum ea dimittere dicit. 4. Idem, in eodem libro *. Et quod maiori consideratione dignum est, idem etiam dicit quod Deus per se vel per sanctos suos tantum peccata dimittit. Ait enim sic 5; « Sacramentum gratiae dat Deus etiam per malos, ipsam vero gratiam nonnisi per se ipsum vel per sanctos suos. Et ideo remissionem peccatorum vel per se ipsum facit, vel per ipsius columbae membra, quibus ait 6: Si cui dimiseritis, dimittentur ». 5. Ecce quam varia a doctoribus super his traduntur! Et in hac tanta varietate quid tenendum? — Hoc sane dicere ac sentire possumus, quod solus Deus peccata dimittit et retinet, et tamen Ecclesiae contulit potestatem ligandi et solvendi. Sed aliter ipse solvit vel ligat, aliter Ec­ clesia. Ipse enim per se tantum ita dimittit peccatum, quia et animam mundat ab interiori macula et a debito aeternae mortis solvit. 5 solveritis) solveris LMV. 9 Alia autem BX (ps.-Aug., Grat.), Aliter autem (enim R, om. L) LRV, Aliter autem vel alia ( duplex lectio) alii codd. 10 Rubrica om. RVW, parvulorum add. BLX. 11-12 conversione) conversatione A, confessione MNOV. 18 Rubrica om. RVW. 26 peccata dimittit trp. AMOW. 27 ligat) et add. NX. 28 quia] quod MNT. De vera et /alsa poenit., i loan. Π, 44. nn. 6-7 3 Matth. 18, c. 10, 18. (PL 43, 200; CSEL 51, 302). Num. 2: apud n. 25 (inter opp. 4 August., Aug., 40, 1122). 2 Dc bapt. contra Donatistas, 3 Lib. V, c. 21, n. 29 (191; 287). Gratianum, de poenit. d. 8, c. 88 (1188). de consecr. d. 4, c. 41 PL §§ 3-4 (1378). — Num. 4: ex eodem. § — 1 Num. (1377). 3: Rcsp. VI, cc. 4-5, 6 loan. 20, 23. apud Gratianum, 5 10 15 20 25 361 LIBER IV. DIST. XVIII. CAP. VI. Cap. 6 (102). 5 io 15 20 25 1. Quomodo sacerdotes solvunt vel ligant a peccatis. Non autem hoc sacerdotibus concessit. Quibus tamen tribuit potestatem ligandi et sol­ vendi, id est ostendendi homines ligatos vel solutos. Unde et Dominus leprosum prius sanitati per se restituit; deinde ad sacerdotes misit i, quo­ rum iudicio ostenderetur mundatus. Ita etiam Lazarum iam vivificatum obtulit discipulis solvendum λ Quia etsi aliquis apud Deum sit solutus, non tamen in facie Ecclesiae solutus habetur, nisi per iudicium sacerdotis. 2. In solvendis igitur culpis vel retinendis ita operatur sacerdos evangelicus et iudicat, sicut olim legalis in illis qui contaminati erant lepra, quae peccatum figurat. — Hieronymus, super Matthaeum ♦. Unde H i er ο n y m u s super Matthaeum 3, ubi Dominus ait Petro: Tibi dabo claves regni caelorum, et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis; et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in caelis: « Hunc, inquit, locum quidam non intelligentes, aliquid sumunt de supercilio Pharisaeorum, ut damnare innoxios vel solvere se putent noxios, cum apud Deum non sententia sacerdotum, sed reorum vita quaeratur. In Levitico 4 ostendere se sacerdotibus iubentur leprosi, quos illi non faciunt leprosos vel mundos, sed discernunt qui mundi vel immundi sunt. Ita et hic ». 3. Aperte hic ostenditur quod non sequitur Deus Ecclesiae iudicium; quae per subreptionem et ignorantiam interdum iudicat; Deus autem semper iudicat secundum veritatem. Et in remittendis vel in retinendis Culpis id iuris et officii habent evangelici sacerdotes, quod olim sub Lege habebant legales in curandis leprosis. Hi ergo peccata dimittunt vel re­ tinent, dum dimissa a Deo vel retenta iudicant et ostendunt. Ponunt enim sacerdotes nomen Dei super filios Israel, sed ipse benedicit, ut legitur in 2 solvunt vel ligant trp. NTVX. significat MO. 23 vel) et LMV *X. 1 Rcsp. Matth. (PL 26 [1845], 8, 4; 118 A-B). Cap. 6, nn. Luc. 5, < 8 iudicium sacerdotis trp. NT. || *In om. ABRTX. 14. Rcsp. * Lev. V, 52 C). loan. 11, 44. 3 /n Matth. 16, 19 14, 2. 1-2. Hic dependet Magister a auctoritas Hieronymi, quae invenitur etiam Rcsp. 11 figurat) in Summa sent., VI, 11 (PL 176, 147 C-D), ubi et Glossa ordin. in Matth. 16, 19 (apud Lyranum, 362 LIBER IV. DIST. XVIII. CAP. VI. Numeris L Hunc modum ligandi et solvendi H i e r ο n y in u s supra notavit. 4. Alius modus ligandi et solvendi. Ligant quoque sacerdotes dum satisfactionem poenitentiae confitentibus imponunt; solvunt, cum de ea aliquid dimittunt, vel per eam purgatos ad sacramentorum communionem admittunt. Quem modum superius 1 2 Leo notavit. — Secundum hunc modum etiam dicuntur sacerdotes dimittere peccata vel retinere. Unde superius 3 Augustinus dixit: «Quibus remittunt, remittit Deus» etc. Opus enim iustitiae exercent in peccatores, cum eos iusta poena li­ gant; opus misericordiae, dum de ea aliquid relaxant, vel sacramentorum communioni conciliant. Alia opera in peccatores exercere nequeunt. 5. Et notandum quia, quos satisfactione poenitentiae ligant, eo ipso a peccatis solutos ostendunt, quia non imponitur alicui satisfactio poenitentialis, nisi quem sacerdos vere poenitentem arbitratur; alii non impo­ nit, et eo ipso peccatum a Deo retineri indicat. — Augustinus, in libro De poenitentia *. Quod autem hoc ad claves pertineat, Augustinus ostendit dicens 4*: « Frustrat claves Ecclesiae, qui sine arbitrio sacerdotis poenitentiam agit, si sine oris confessione criminis indulgentia impetratur ». 6. Est et alius modus ligandi et solvendi, qui per excommunicationem geritur: dum aliquis secundum canonicam disciplinam tertio vocatus 5 ad emendationem manifesti delicti, et satisfacere vilipendons, sententia Ec­ clesiae a loco orationis et sacramentorum communione et fidelium con­ sortio praeciditur, ut erubescat, et pudore sceleris conversus poeniteat, ut sic spiritus cius solvus sit 6. Quod si poenitentiam profitens resipuerit, negatae communioni adimittitur et Ecclesiae reconciliatur. — Haec autem Ecclesiae anathematizatio hanc poenam illis qui digne percelluntur infligit: quia gratia Dei et protectio illis amplius subtrahitur, ac sibi ipsis relinquuntur, ut sit eis liberum ruere in interitum peccati. In quos etiam diabolo maior saeviendi datur potestas. Orationes quoque Ecclesiae et be­ nedictionum ac meritorum suffragia eis nequaquam suffragari putantur. 6 Quem modum) Quem add. interi. R. datur potestas trp. LNT. BLNW, 29 1 2 pocnit. d. n. 3 6 6, Magister 1 M, dum) cum corr. in BNX. | quemadm. . * RAM add. quod corr. T . * Leo] relaxant) laxant NRTVX, papa 27: (Inter dubios, PL 39, Resp. modum Invocabuntque nomen meum super filios Israel, et ego benedicam eis. 17, c. 3, n. 3. 3 Hic supra, c. 5, n. 2. 4 Verba sunt Gratiani, Decret., de 1, in dicto post c. 87 § 10 (1186); ct rcsp. dictum Augustini in Sermone 392, c. 3, Num. In Dist. IO ad Cor. 5, 5: in h.l. (PL 1711), hic supra, Dist. 17, c. 1, n. 8. 5 Cf. Matth. 18, 15-17. Tradere huiusmodi Satanae in interitum carnis, ut spiritus salvus sil; 191. 1571 D - 1572 D), ct Prolcg. ad tom. 1, 27·-28·. cf. 5 10 15 20 25 30 363 LIBER IV. DIST. XVIII. CAP. VII. Cap. 7 (103). 5 10 15 20 1. Quomodo secundum hos modos intelligendum sit illud: Quodcumque solveris etc. Secundum hos ligandi ct solvendi modos, quomodo verum est quod dicitur 1; Quodcumque solveritis super terram, erit solutum ct in caelis- et quodcumque ligaveritis super terram, erit ligatum et in caelis? Aliquando enim ostendunt solutos vel ligatos, qui non sunt apud Deum; et poena satisfactionis vel excommunicationis interdum indignos ligant vel solvunt; et indignos sacramentis admittunt, et dignos admitti arcent. 2. Sed intelligendum est hoc in illis quorum merita solvi vel ligari postulant. Tunc enim sententia sacerdotis indicio Dei ct totius caelestis curiae approbatur et confirmatur, cum ita ex discretione prodit, ut reo­ rum merita non contradicant. Quoscumque ergo solvunt vel ligant adhi­ bentes elavem discretionis reorum meritis, solvuntur vel ligantur in caelis, id est apud Deum, quia divino iudicio sententia sacerdotis sic progressa approbatur et confirmatur. 3. Origenes, super Levlticum *. Quos ergo secundum merita sententia Ecclesiae percellit, laedit, et illi foris sunt apud Deum. Qui autem non meruit, sententia Ecclesiae non laeditur, nisi contemnat. Unde 0 ri­ ge n e s 2; « Exiit quis a veritate, a fide, a caritate: per hoc exit de castris Ecclesiae, etiam si episcopi voce non abiciatur. Sicut econtra aliquis non recto iudicio foras mittitur, sed si non egit ut mereretur exire, nihil laedi­ tur. Interdum enim qui foras mittitur, intus est; et qui foris est, intus vi­ detur retineri ». 4. Ecce qualis ct quantus est usus apostolicarum clavium, lam osten­ sum est ex parte qualiter sacerdotes dimittunt peccata vel tenent, et tamen retinuit sibi Deus quandam singularem potestatem dimittendi vel retinendi, quia ipse solus per se debitum aeternae mortis solvit et animam interius purgat. 3 solveris] solveritis MRWX. ABMORTX, quod corr. O. i Matth. Cap. sumi a 7 videtur Gratiano, Leviticum. 18, 2 18. dependet potius a In Levit., Summa sent., Glossa ordin. in a C. 24, q. 3, c. 7 (992). Non 4-5 erit... caelis] etc. BL. hom. 14, n. 3 (PG 14 (PL 176, Levit. 24, 10 VI, excludimus 12, 556 A; 152-153). (apud etiam — 22 foris] foras GSC Num. Lyranum, quandam 29(1920], 3: 1, Glossam 483). Auctoritas 257d) quam Magistri in 364 LIBER IV. DIST. XVIII. CAP. VIII. Cap. 8 (104). 1. Quae sint interiores tenebrae et interior macula. Hic quaeritur quae sit illa macula et quae sint illae tenebrae interiores, a quibus Deus interius animam purgat cum veram poenitentiam immittit. 2. Responsio *. De tenebris et interiori caligine satis facile est intelligere et respondere. Cum enim quis mortaliter delinquit, et gratia virtutis privatur, si qua praecessit, et naturalium bonorum elisionem patitur; unde intellectus obtunditur et totus homo interior obtenebratur; et ita quasi caligine quadam mens obvolvitur. Quae caligo peccati poena est. Hanc vero Deus pellit, cum poenitentiam immittit, per quam bona perdita restituit et vitiata reparat. Unde Propheta k Nebulam sicut cinerem spargit. 3. Quaestio ♦. Sed quae est macula peccati a qua animam lavat? Eccc enim quis voluit facere homicidium et patravit; quo patrato, desinit tam velle quam facere; nondum tamen vere et humiliter poenitet, nec confiteri proponit. Quae igitur remansit in anima illius macula? Mala voluntas quidem macula fuit illius animae, sed illa transiit. Macula est etiam si poenitere contemnit, sed hoc est peccatum aliud a praecedenti. Quae igitur macula remansit, a qua in poenitentia purgatur? 4. Responsio ♦, Polluta quidem est anima quousque poenitet, sicut erat dum in ea prava erat voluntas. Sicut enim qui tangit morticinum ~ vel aliud immundum, ita pollutus est post actum, quousque lavatur, sicut fuit dum tangeret; ita post actum peccati ita polluta remanet anima, sicut fuit in ipso actu peccati, quia ita longe est a Deo per dissimilitudinem, qui est vita et munditia mentis, sicut fuit dum peccatum ageret. Ipsa ergo dissimilitudo quae inest animae ex peccato, et est a Deo elongatio, animae macula intelligitur a qua purgatur in poenitentia. 5 Responsio om. RVW. 13 Quaestio ex cod. T, om. alii. 16 igitur] ergo LNVX. 17 transiit] transit AMNOW, quod corr. N. 20 Responsio om. RVW. 22 actum] tactum BLNVWX. 23 dum] cum MX. 25 ergo] vero AB, etiam VX. 1 4, f. Ps. I97v); Glossa ordin.: «cinis ad penitentiam pertinet· (cod. Laurent. Pl. interlin.: nebula: « pro caligine peccati » (ibid.); dcin ordin.: «et erit salubris 147, 5; quam ut cinerem spargit deus» (f. 8, 11, d. 35, cc. num. 4-5 1-2. (tom. Cf. nebula 198r in marg, sup.); omnia apud Lyran., III, 304r; in parte, ex August, in h.l.,n. 24 (PL 37, 1933; CCL 40,2159s). Cap. XVII, Hugo, De saaarn., I, 535s); d. 42, c. 2 2 Resp. Lev. II, 31, et Num. 19, 22. Il, 14, 8 (PL 176, 565 B-C); et hic supra, lib. (568). 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XIX. CAP. I. 5 365 5. Hoc autem solus Deus facit, qui solus suscitat animam et illu­ minat; quod sacerdotes nequeunt, qui tamen sunt medici animarum. Unde Propheta i; Numquid medici suscitabunt et confitebuntur tibi? Quod exponens A u g u s t i n u s ~ ait: « Boni doctores recte medici dicuntur; qui viventes curare ministerio possunt, sed non mortuos suscitare. Sola enim gratia Dei reviviscunt ». DISTINCTIO XIX Cap. I (105). 10 15 20 25 1. Quando hae claves dantur et quibus. Postquam ostensum est quae sint claves apostolicae et quis earum usus, superest investigare quando istae claves dentur et quibus. 2. Dantur hae claves per ministerium episcopi alicui in promotione sacerdotii. Cum enim recipit ordinem sacerdotalem, simul et has claves recipit. 3. Quod non omnis sacerdos alteram elavem habet, scilicet scientiam discernendi *. Sed non videtur quod omnes vel soli sacerdotes has claves habeant, quia plerique ante sacram ordinationem scientiam discernendi habent, plures post consecrationem ea carent. — Sane dici potest quod alteram harum clavium, id est scientiam discernendi, non omnes habent sacerdotes: unde dolendum est atque lugendum. Multi enim, licet in­ discreti atque scientiae qua eminere debet sacerdos exsortes, sacerdotii gradum recipere praesumunt, vita et scientia eo indigni, qui nec ante sacerdotium nec post scientiam habent discernendi qui ligandi sint vel solvendi. 1 deoque illam elavem in consecratione non recipiunt, quia sem­ per scientia carent. — Qui vero ante sacerdotium scientia discernendi praediti sunt, licet habeant discretionem, non tamen in cis clavis est, quia non valent ea claudere vel aperire. 1 deoque cum promovetur in sacer15 Rubrica om. LVW. 1 Ps. 87, II. 2 Enarr. in Ps. 87, n. 10 (PL 37, 1116; CCL 39, 1215s); iam in Glossa ordin. in h.l. (cod. Laurent. Pl. XVI 1.4, f. 117c; apud Lyran. Ill, 217a). Num. 5: Ex Glossa Magistri in Ps. 87, 11 (PL 191, 814 C). Dist. Χ1Χ, c. 1: Cf. Summa sent., VI, 14 (PL 176, 152 A-C), unde plura hic inseruntur. 366 LIBER DIST. IV. XIX. CAP. I. dotem, elavem discretionis recte dicitur accipere, quia et ante habita di­ scretio augetur et fit in eo clavis, ut ea iam valeat uti ad claudendum vel aperiendum. 4. Si alteram elavem omnes habent, scilicet potestatem ligandi et sol­ vendi *. Cumque iam constet non omnes sacerdotes illas duas habere, quia scientia discernendi plerique carent, de altera, id est potentia ligandi et solvendi, quaeritur utrum omnes sacerdotes eam habeant. 5. Quorundam opinio ♦. Quidam enim putant 1 hanc potestatem illis solis esse concessam, qui doctrinam simul ac vitam Apostolorum servant. Illas enim claves promisit Dominus Petro2* et imitatoribus eius tantum, ut aiunt. Qui etiam auctoritatibus utuntur in munimentum suae opinionis. 6. Augustinus in libro De baptismo *. Hoc enim dicunt August in u m sensisse superius 3, ubi ait: « Remissionem peccatorum vel per se ipsum facit Deus, vel per columbae membra ». Dicit etiam idem 4* peccata dimitti vel teneri a sanctis. — Augustinus ♦. Idem, super Exodum 5, ubi de lamina aurea legitur: Erat autem lamina aurea semper in fronte sacer­ dotis: « Haec, inquit, significat fiduciam bonae vitae, quam qui vere perfecteque, non significatione, sed veritate, sacerdos habet, solus potest peccata auferre ». 7. Gregorius In tractatu evangeliorum *. Item G r e g 0 r i u s 6: « Illi soli habent, in hac carne positi, ligandi et solvendi potestatem sicut sancti Apostoli, qui illorum exempla simul cum doctrina tenent». — Item ex dictis Ori genis7: «Haec potestas soli Petro concessa est, et imita8 Rubrica 14 LMRVW. 1 tractat om. Ita P. in sua LRVW, ac) ct quod corr. T. Ethica, c. 26 (PL 178 , 673 Confessione fidei 'Universis' (1139-40): Abaclardus, quam omnibus, ut 12 LMNVX. C- 678 A). Quam sic re­ sententiam atque ligandi «Potestatem om. Rubrica solvendi ipsis aeque apostolis concessam esse profiteor, et tam dignis episcopis quandiu forma huius opinionis, ut in tantum 9 ABX. Idem) ibidem BLRTWX, successoribus apostolorum indignis trp. Ecclesia susceperit» eos Ethica, (PL 178, 107). Exaggerata c. 26 (674 D), damnata est in concilio Senonensi (1140): «Quod potestas ligandi atque solvendi Apostolis tantum data sit, et non successoribus eorum · (DS n. 732). Cf. L. Hodl, der Schlüsselgewalt, 82-86. bapt. contra Donatistas, V, n. * 21, n. 29 4 Supra, loc. cit. 4. ex c. Die Geschichte der scholastischen Literatur und der Théologie 2 Resp. Matth. 16, 19: Et tibi dabo claves etc. 3 De 3 (PL 43, Glossa interlin. Quaesi. in Heptat. II, q. 120 ex Summa sent, (infra), sed revera August, Rubrica in hac adhuc carne non gando 180 B); ct cf. solvendo obtinent In Evang., XII, n. 14 (PG erat, qui qui audiebat: locum hom. 26, nn. 13. 1014 B - 1015 A). 191; CSEL 4-5 In 51, 287); Exod. 28, 38 (PL 34, 638; supra, (apud CSEL 28-11, Dist. Lyram, 170; c. 5, 18, 1, 191 v); CCL 33, 127). Dialogi, II, c. 23: « Numquidnam, Petre, Quodcumque ligaveris... Cuius nunc viceni in li­ resp. sancti (PL 76, regiminis fide et 1199 C - 1200 B). moribus 7 tenent » In Matth. (PL 66, 16, 19, 5 10 is 20 367 LIBER IV. DIST. XIX. C/\P. II. toribus Petri; nam quicumque vestigia Petri imitantur, habent recte li­ gandi et solvendi potestatem ». — His aliisque testimoniis innituntur, qui asserunt potestatem ligandi ac solvendi illis solis concessam sacerdo­ tibus, qui vita et doctrina pollent sicut Apostoli. 8. Aliorum sententia verior. Aliis autem videtur, quod et mihi pla­ 5 cere fateor, cunctis sacerdotibus hanc elavem dari, scilicet ligandi et sol­ vendi; sed non eam recte ac digne habent, nisi qui vitam et doctrinam apostolicam servant. Nec praemissae auctoritates malos sacerdotes hanc potestatem habere negant, sed illos solos digne ac recte hac potestate uti 10 significant, qui praediti sunt vita et doctrina apostoiica: quia soli Aposto­ lorum imitatores digne recteque possunt ligare et solvere, et per Deum tantum vel per sanctos, in quibus habitat Spiritus Sanctus, digne et recte fit remissio vel retentio peccatorum. Fit tamen et per illos qui sancti non sunt, sed non digne vel recte: dat enim Deus benedictionem digne 15 poscenti, etiam per indignum ministrum. 9. Quod omnes sacerdotes habeant potestatem ligandi et solvendi con­ firmat. — Hieronymus *. Quod vero hanc potestatem habeant omnes sa­ cerdotes, H ierony mus i testatur super illum locum Evangelii, ubi Dominus dixit Petro 2; Tibi dabo claves regni caelorum etc.: «Habent, 20 inquit, eandem judiciariam potestatem alii Apostoli, habet et omnis Ec­ clesia in episcopis et presbyteris; sed ideo Petrus eam specialiter accepit, ut omnes intelligent quod quicumque ab unitate fidei et societate Eccle­ siae se separaverit, nec peccatis solvi, nec caelum potest ingredi ». Cap. 2 (106). 25 I. nus in cerdos, officio, Quod etiam per indignos transfunditur gratia dignis *. — Augusti­ libro Quaestionum Veteris et Novi *Testamenti . Item, quod sa­ etiam si malus sit, gratiam tamen transfundat pro suae dignitatis Augustinus^ ostendit dicens: « Dictum est a Domino in 3 ac] et BNRWX, atque L. 18 locum Evangelii trp. TVX. 23 separaverit) separant X, separaverint BMORW, quod corr. ORW. potest) possunt BM. 1 Lyran., (CCL V, 122, 2223s; — * in Glossa ordin. in Bcdae, In Evang. Sub nomine Hicron. 52c); sed est 2 146). CSEL 50, Matth. 16, Matth. II, 19. 3 16, 19: hom. 16 Revera Quodcumque ligaveris etc. (apud (PL 94, 223 A-B) seu 1, hom. est Ambrosiaster, q. 11 (PL 20 35, 36). II ■ —— Cap. 2, n. 1: Ex questionum veteris test. Decreto, C. 1, q. I, c. 96 (392), ubi datur sub titulo Augustinus in lib. 368 LIBER IV. DIST. XIX. CAP. II. Numéris *, ad Moysen et Aaron sacerdotes: Vos ponite nomen meum super filios Israel, ego Dominus benedicam eos, ut gratiam traditio per ministe­ rium ordinati transfundat hominibus, nec voluntas sacerdotis obesse vel prodesse possit, sed meritum benedictionem poscentis. Quanta autem di­ gnitas sit sacerdotalis officii et ordinis, hinc advertamus. Dictum est de nequissimo Caipha, inter cetera 2; Hoc autem a semetipso non dixit, sed cum esset pontifex anni illius, prophetavit; per quod ostenditur Spiritum gratiarum non personam sequi digni vel indigni, sed ordinem traditionis: ut quamvis aliquis boni meriti sit, non tamen possit benedicere nisi fuerit ordinatus ut officii ministerium exhibeat. Dei autem est effectum tribuere benedictionis ». Hinc evidenter ostenditur ordo non privari potestate tri­ buendi gratiam ob ministri indignitatem. 2. Hesychius dissentire videtur ab Augustino ♦. — Hesychius, super Leviticum *. Huic tamen Augustini sententiae videtur obviare quod ait Hesychius3: «Sacerdotes, inquit, non propria virtute benedieunt, sed quia figuram Christi gerunt, et propter eum qui in ipsis est, benedictionis plenitudinem tribuunt. Nec solum is qui sacerdotium sorti­ tus est, sed quicumquc Christum in seipso habet et eius figuram gerit per conversationem bonam, sicut Moyses, idoneus est ut benedictionem praestet». Ecce hic habes quod non solum sacerdos, sed omnis in quo Christus habitat, benedictionem praestat. 3. Solvit *. Sed alia est benedictio quae solis congruit sacerdotibus, alia quae ab omnibus bonis communiter exhibetur. Denique illi sacerdotes in quibus Christus habitat, benedictionis plenitudinem tribuere dicuntur non quia soli illi transfundant gratiam, sed quia illi soli licite et digne id agunt. Nec subditos mala vita sacerdotis laedit, si bona faciunt quae ille dicit. — Gregorius Papa *. Unde Gregorius4: «Multi, dum plus vitam sacerdotum quam suam discutiunt, in erroris foveam ditabuntur; minus considerantes quod non eos vita sacerdotum laederet, si humiliter bonis sacerdotum admonitionibus aurem accommodarent ». 13 Rubricae om. RVW. 18 seipso] semetipso BN. 19 conversationem] conversionem ALMNORTV, quod tamen corr. LNOT. 22 Solvit] Solutio AN, om. RVW. 25 soli illi trp. BLM. 26 vita sacerdotis trp. RTVX. 1 Num. 6, 27. Moyses et Aaron (PG error est Gratiani Num. 2: ritas Gregorio eiusdem 2 Ioan. Il, 3 51. 4 93, 894 B-C). (infra), sicut supra, Dist. Non 13, c. Hesychius, In Levit. inveniuntur haec 9, 23: Ingressi autem verba apud Gregorium; 1, n. 5. Glossa ordin. in Lev. 9, 23 (apud Lyranum, 1, 23Od). — Num. 3. Aucto­ attributa, ex Decreto Gratiani, C. 1, q. 1, c. 84 (387), ad initium. Alia pars Ex cap. citatur supra, Dist. 13, c. I. n. 5. 5 10 15 20 25· 30 LIBER IV. DIST. XIX, Cz\P. 111. ET IV. 369 Cap. 3 (107). 5 10 15 1. De eo quod scriptum est in Malachia: Maledicam benedictionibus vestris. Praemissae vero sententiae, qua dicitur etiam per mali sacerdotis ministerium transfundi gratiam benedictionis, videtur obviare quod Do­ minus per Prophetam malis sacerdotibus comminatur t; Maledicam be­ nedictionibus vestris; ct alibi*23 : Vae his qui vivificant animas quae non vivunt, ct mortificant animas quae non moriuntur. Si enim maledicit Dominus be­ nedictionibus eorum, et si animae quas vivificant, non vivunt, quomodo per eos gratia benedictionis transfunditur? 2. Sed illud capitulum, Maledicam etc., quidam 3 referunt ad haere­ ticos qui ab Ecclesia praecisi sunt et ad excommunicatos, quorum bene­ dictiones fiunt maledictiones his qui eorum sequuntur errores. — Illud alterum vero, scilicet: Vivificant etc., super omnes illos sacerdotes expo­ nunt 4, qui absque clave scientiae et forma bonae vitae praesumunt ligare vel solvere. Sed nullus officio sacerdotis uti debet, nisi immunis sit ab illis quae in aliis iudicat; alioquin se ipsum condemnat. Cap. 4 (108). 20 25 1. Qualis debeat esse iudex ecclesiasticus. — Augustinus in libro De poenitentia ♦. Qualem autem oporteat esse qui aliorum iudex constituitur, Augustinus5 describit ita dicens: « Sacerdos, cui omnis offertur peccator, ante quem statuitur omnis languor, in nullo eorum sit indican­ dus, quae in alio iudicare est promptus, ludicans enim alium qui est iudicandus, condemnat se ipsum 6. Cognoscat igitur se, et purget in se quod alios videt sibi offerre. Caveat ut a se proiecerit quidquid in alio damnosum reperit. Animadvertat quod qui sine peccato est, primus in 12 errores] errorem RTX. teat esse trp. LRTVX. 1 3 Ita tico · Malach. 2, 2; Gratianus, C. (385). (inter opp. 1, 4 18 debeat] debet ABRTX, corr, in debet O. cf. Summa sent., q. I. Cf. c. 76, et Summa sent., August., PL 40, 1129). VI, 14 (PL dictum seq.: 176, « Hoc uti supra. 6 Resp. 3 Rom. 2, 153 AB). igitur 2 19 opor­ 13, Ezech. intelligendum est de haere­ De vera et falsa poenitentia, c. 20 1: In quo enim iudicas alterum, te ipsum condemnas: eadem enim agis quae iudicas. Cap. 4, nn. Lomb. II. 1-2: Ex Decreto, de poenit. d. 6, c. 19. 1, §§ 2-3 (1243). 24 LIBER IV. DIST. XIX. CAP. IV. 370 illam lapidem mittat L Ideo enim liberavit peccatricem, quia non erat qui iuste proiceret lapidem. Quomodo lapidaret, qui se lapidandum cognosceret? (Cave hic! ♦) Nullus enim erat sine peccato: in quo intelligitur omnes fuisse reos, nam venialia semper remittebantur per caeri­ monias; si quod ergo in eis peccatum erat, criminale erat. In hoc igitur patentissimum est crimen sacerdotum et detestabile, qui non prius se iudicant et alios alligant ». 2. Idem *. « Caveat 2 spiritualis iudex, sicut non commisit crimen nequitiae, ita non careat munere scientiae. Oportet ut sciat cognoscere quidquid debet iudicare: iudiciaria enim potestas hoc postulat, ut quod debet iudicare discernat. Diligens igitur investigator sapienter interroget a peccatore quod forsitan ignoret, vel verecundia velit occultare. Cognito vero crimine, varietates eius non dubitet investigare, et locum, et tempus, et cetera quae supra diximus 3. — Quibus cognitis, adsit benevolus, pa­ ratus erigere et secum onus portare. Habeat dulcedinem in affectione, discretionem in varietate; doceat perseverantiam. Caveat ne corruat, ne iuste perdat iudiciariam potestatem. Etsi enim poenitentia ei possit acqui­ rere gratiam, non tamen mox restituit in potestatem primam. Etsi Petrus post lapsum restitutus fuerit, et saepe lapsis sacerdotibus reddita sit di­ gnitatis potestas, non tamen est necesse ut omnibus concedatur quasi ex auctoritate. Invenitur auctoritas quae concedit et quasi imperat; invenitur alia quae non concedit, sed vetat. Quae Scripturae non repugnant, sed concordant. Cum enim tot sunt qui labuntur, ut pristinam dignitatem ex auctoritate defendant et quasi usum peccandi sibi faciant, recidenda est spes ista. Si vero locus est ubi ista non concurrant, restitui possunt qui peccant ». 3. Ex his satis perpenditur qualis debeat esse sacerdos qui alios ligat et solvit, discretus scilicet et iustus; alioquin mortificat saepe animas quae non moriuntur, et vivificat quae non vivunt 4, et ita incidit in male­ dictionis iudicium. 3 Cave hic om. BNRVWX. 4-5 caeremonias) Nota: nam (om. L) venialia hic di­ cit et criminalia secundum legem, ubi venialia putabant que per cercmonialla (ceremonias W) dimittebantur sine morte vel mutilatione, criminalia que mortem vel mutilationcm infere­ bant nota in tertia col. add. LW. 10 debet) debeat BLNVX. 17 ei possit trp. NTV. 24 recidenda) rescindenda TVW. 1 loan. auctoris 8, 7. Dc poenitentia supra, c. 3, nn. 1-2. 2 1 Ps.-August.» inveniuntur ibid. supra, (PL 40, Dist. 16, 1129s). c. 2, n. 3 1. Quae 4 verba Ezech. 13. ignoti 19; cf. 5 10 15 20 25 30 LIBER IV. DIST. XX. CAP. I. 371 4. Illud autem Malachiae >, scilicet Maledicam benedictionibus vestris, sive super haereticos tantum et excommunicatos, sive super omnes sa­ cerdotes qui vita et scientia carentes benedicere praesumunt, dictum acci­ piatur, sic intelligi potest 2; *(Gregorius ) «Maledicam benedictionibus 5 vestris, id est his quae meis benedictionibus possidetis », quia faciam ea vobis cedere in maledictionem, non in benedictionem; quia etsi « benedi­ cunt sanctis », non hoc faciunt « ex vero corde », et ideo eorum benedictio eis vertitur in maledictionem. Vel «maledicam 3 benedictionibus vestris, id est quod a vobis benedicitur, a me erit maledictum », quia (Gregorius ♦:) io « benedicunt 4 inique agentibus, adulanturque peccantibus, dummodo di­ vites sint ». DISTINCTIO XX Cap. 1 (109). 1. De his qui in fine poenitent. Sciendum est etiam quod tempus 15 poenitentiae est usque in extremum articulum vitae. — Leo Papa ♦. Unde Leo Papa 5: « Nemo est desperandus, dum in hoc corpore consti­ tutus est, quia nonnunquam quod diffidentia aetatis differtur, consilio maturiore perficitur». 2. Augustinus ♦. Augusti n u s tamen de poenitentiam differen20 tibus ita scribit 6: « Si quis positus in ultima necessitate voluerit accipere poenitentiam et accipit, et mox reconciliabitur et hinc vadit: fateor vobis, non illi negamus quod petit, sed non praesumimus quia bene hinc exit. 5 ineis] in els ALOW. vobis L {quod corr. mg. L2). 22 bene hinc trp. ABL. 8 benedictionibus] benedicentibus LM. i vestris] vos M, 21 reconciliabitur] reconciliatur BNV, reconcilietur X. > Malach. 2, 2; de quo, in c. 3, n. 2. 2 Revera paraphrasim hic praebet Magister dictorum Hieronymi super Malach. 2, 2 (PL 25 [1845], 1553 B et 1554 B). 3 Cf. supra, Dist. 13, c. 1, n. 5. 4 Verba sunt Hieronymi, sub nomine Gregorii, supra, in eodem n. 5. 5 Epist. 167 {ad Rusticum episc. N arbori.), inq. 7 (PL 54, 1205 B; Mansi VI, 403 B). » Sermo 393 (inter dubios, PL 39, 1714s). Num. 4: Verba Gregorio attributa, ex Decreto, C. I, q. 1, c. 84 (387); vide etiam supra, D. 13, c. 1, n. 5. Dist. XX, c. 1. Fere totum capitulum trahitur ex Gratiano, de poenit. d. 7 (1244-1247); n. 1, ex c. I; n. 2, ex c. 2 et inde ex c. 4 in fine; n. 3, in parte ex dicto ante c. 5, dein, ex Glossa Magistri in Ps. 140, 2 (PL 191, 1235 C), et ex c. 6, § l (1246). LIBER IV. DIST. XX. CAP. I. 372 Si securus hinc exierit, ego nescio. Poenitentiam dare possumus, securi­ tatem vero non. Numquid dico ‘damnabitur’? Sed nec dico ‘liberabitur’. Vis ergo a dubio liberari? Age poenitentiam dum sanus es. Si sic agis, dico tibi quia securus es, quia poenitentiam egisti eo tempore quo peccare potuisti. Si vis agere poenitentiam quando iam peccare non potes, peccata te dimiserunt, non tu illa ». — Item 1; « Duae res sunt: aut ignoscitur tibi, aut non ignoscitur. Quid horum tibi sit futurum, nescio. Ergo tene certum, dimitte incertum ». 3. Sed quare hoc dixit Augustinus, cum poenitentia quae in fine agitur in Psalmo 2 appelletur sacrificium vespertinum, « quod erat acceptabilité in Lege »; et cum in quacumque die invocetur, Deus adsit, et quacumque hora ingemuerit et conversus fuerit peccator, vita vivat? 4. Sed illa dixit Augustinus propter illos qui poenitentiam usque in finem vitae protrahunt; et tunc non ex Dei amore videntur poenitere, sed timore mortis, quasi ex necessitate. — Augustinus in libro De poenitentia *. Unde idem, quasi aperiens quare superiora dixerit, ait 3; « Nullus exspectet quando peccare non potest. Arbitrii enim quaerit li­ bertatem ut delere possit commissa, non necessitatem; caritatem, non tantum timorem, quia non in solo timore vivit homo. Quem ergo sero poenitet, oportet non solum timere indicem, sed diligere, quia sine caritate nemo potest salvus esse 4: non ergo tantum timeat poenam qui poe­ nitet, sed anxietur pro gloria. Quae conversio si contigerit alicui etiam in fine, desperandum non est de eius remissione. Sed quoniam vix vel raro est tam iusta conversio, timendum est de poenitente sero, maxime cum filii quos illicite dilexit sint praesentes, uxor et mundus ad se vocet. Multos solet serotina poenitentia decipere. Sed quoniam Deus semper potens est, semper, etiam in morte, iuvare valet quibus placet. Cum igitur opus sit non hominis, sed Dei, fructifera poenitentia, inspirare eam potest quandocumque vult sua misericordia, et remunerare ex misericordia quos damnare potest ex iustitia. Sed quoniam multa sunt quae impediunt et 7 sit add. interi. • futurum trp. om. Ibid., parum infra cum Glossa ordin. add. interi. O2, Deus c. 17, omissis ct Ps. 140, add. mg. L, 2: Elevatio manuum mearum saaificium in h.l. (apud Lyranum, 111, 296a; cod. Laurent. !90c), sequitur Ezcch. 33, 12 ct multis 2 (1715). f. nonnullis 15; cf. Dist. mutatis 17, c. 4-5, ex eodem c. 6, in 1, n. 4. J Pl. forma abbreviate. XVII, 14, De vera et falsa poenit., (inter opera August., PL 40, 1127s). 13, 2. Num M, T. vespertinum, Cor. quaerit 17 MTVX. < Cf. 1 5 10 15 20 25 30 LIBER IV. DIST. XX. CAP. 11. 5 10 15 20 373 languentem retrahunt, periculosissimum est et interitui vicinum, ad mor­ tem protrahere poenitentiae remedium. Sed magnum est cui Deus tunc inspirat, si quis est, veram poenitentiam ». 5. « Sed 1 si etiam sic conversus vita vivat et non moriatur 2, non prom>ttimus quod evadat omnem poenam. Nam prius purgandus est igne purgationis, qui in aliud saeculum distulit fructum conversionis. Hic autem ignis, etsi aeternus non sit, miro modo est gravis: excellit enim omnem poenam quam unquam passus est aliquis in hac vita 3. Nunquam in carne tanta inventa est poena, licet mirabilia martyres passi sint tormenta, et multi nequiter quanta saepe sustinuerunt supplicia ». 6. Ex his satis ostenditur quam periculosum sit differre poenitentiam usque in finem vitae. Si tamen etiam tunc vera habeatur poenitentia, ho­ minem liberat et vitam mortuo impetrat 4; non sic tamen ut nullam sentiat poenam, nisi forte tanta sit vehementia gemitus et contritionis, quae sufficiat ad delicti punitionem. Licet ergo « difficile 5 sit ut tunc sit vera poenitentia, quando tam sera venit, quando cruciatus membra ligat et dolor sensum opprimit, ut vix homo aliquid cogitare valeat, melior est tamen sera quam nulla ». « Poenitentia 6 enim, si in extremo vitae hiatu advenit, sanat et liberat ». « Multum 7 sera fuit latronis poenitentia, sed non fuit sera indulgentia». Sed «licet 8 latro veniam meruisset in fine de omni crimine, non tamen dedit baptizatis peccandi et perseverandi auctoritatem ». Cap. 2 (110). 1. De his qui poenitentiam non complent. Si vero quaeritur de illis 25 qui in hac vita poenitentiam non complent, utrum transituri sint per 1 periculossimum] periculosum ABL. 9 slut] sunt BRTVX, quod corr. R. 10 saepe sustinuerunt trp. ABLW. 24 qui] hic add. AORW. complent] hic add. T. 1 Ps.-August., ibid., c. 18 (1128). 2 Ezech. 33, 15. 3 De hac poena secun­ dum verba authentica August., cf. infra, Dist. 21, c. 2. 4 Ps.-August., Dc vera et falsa poenitentia, c. 17: « Oportet enim peccatorem ut in poenitentia fructificet, ut mortuo vitam impetret» (PL 40, 1127). 3 Hugo, De sacram., Π, 14,5 (PL 176, 560 B). « Ps.August., ibid., c. 17(1127). 1 Hugo, ibid. (560 C). De latronis poenitentia: Luc. 23, 41-43. » Ps.-August., ibid. (1127). Num. 6 conficitur ex dictis pseudo-Augustini et Hugonis, uti supra notatur. Cap. 2, n. 1. Titulus et quaestio sunt Hugonis, in De sacram. II, 14, 3 (PL 176, 555 C); qui aliter tamen non est fons huius cap., sicut nec Glossa Magistri in Hebr. 10,31 (PL 192 374 LIBER IV. DIST. XX. CAP. II. igncm, ut ibi quasi compleant quod hic minus fecerunt, idem dicimus et de istis esse sentiendum, et de his qui in extremis poenitent. — Si enim tanta fuerit cordis contritio et delicti exprobratio, ut sufficiat ad punien­ dum peccatum, liberi ab aliis poenis transeunt ad vitam, etsi inexpleta fuerit poenitentia, quia perfecte poenituerunt et ingemuerunt corde. — Qui vero non adeo conteruntur corde et ingemiscunt pro peccato, si ante expletionem poenitentiae decesserint, ignem purgatorium sentiunt, et gravius puniuntur quam si hic implessent poenitentiam. Horrendum est enim incidere in manus Dei viventis 1. 2. Deus enim, cum sit misericors et iustus 2, ex misericordia poenitenti ignoscit, non reservans peccatum ad poenam aeternam; ex iustitia vero impunitum non dimittit delictum. Aut enim homo punit, aut Deus 3. Homo autem punit poenitendo. Et est poenitentia interior et exterior 4. Si ergo interior poenitudo tanta fuerit, ut sit sufficiens ultio peccati, Deus qui hoc novit, ab illo qui taliter poenitet ulterius poenam non exigit. Si vero interior poenitudo non sufficit in vindictam peccati, nec exterior poenitentia impletur, Deus, qui modos et mensuras peccatorum et poe­ narum novit, addit poenam sufficientem. 3. « Studeat 5 ergo quisque sic delicta corrigere, ut post mortem non oporteat poenam tolerare. Quaedam enim peccata mortalia in poenitentia fiunt venialia, non mox tamen sanantur. Saepe infirmus more­ retur, si non medicaretur; nec tamen statim medicatus sanatur: languet victurus, qui prius erat moriturus. Qui autem impoenitens moritur, omnino moritur et aeternaliter cruciatur. Si enim semper viveret, semper pec­ caret ». 2 sentiendum] sciendum BLMN, quod corr. N. 14 poenitudo] penitencia LRT. 1 Hebr. praesertim 10,31. in Ps. 2 Ps. Ill, 4; veta et /alsa poenitentia, c. 18 486 A-B). Fundatur forsitan in Ex Decreto, 3 August., 114,5. Enarr. in Ps. 44, 8, n. 5Λ’, 6, n. 13 (PL 36,505,701; CCL 38, 506s; et 39, 739s); Gregorius, IX, c. 34, n. 54 (PL 75,889 C). enim peccatum 7 decesserint] discesserint ANO. 4 Cf. supra, Dist. (PL 40, 14, c. 1, n. 2. 18; et Moralia, 5 Ps.-August., De 1128). Summani sent., VI, II, ubi leguntur verba hic m n. 2: · Nullum impunitum; aut enim homo punit aut Deus de pocnit.» d. 7, c. 6, §§ 2-3 (1247). (PL 176, 148 C-D). — Num. 3: 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XX. CAP. 111. 375 Cap. 3 (111). 5 10 15 20 25 1. De illo cui sacerdos indiscretus iniungit parvam poenam. Si vero de illo quaeritur qui satisfactionem iniunctam impleverit, quae ignorantia vel negligcntia sacerdotis peccato condigna non fuit, utrum de vita mi­ grans ab omni poena liber sit, idem respondeo quod supra i, de illo qui poenitentiam non complevit, dixi: quod si tantum est lamentum inte­ rioris doloris, ut sufficiat in vindictam peccati, omnino liberatus est; si vero non sufficit dolor interior simul cum poena iniuncta, addet Deus poenam. Quod autem interdum sufficiat dolor interior ad vindictam pec­ cati, certum documentum habemus in illo latrone, qui sola mentis contri­ tione et confessione, statim cum conversus fuit, paradisum ingredi meruit 2. Quod mensura doloris magis quam temporis consideranda est in poenitentia *. Sed quia dispensatores Ecclesiae contritionis quantitatem non perpendunt, quibus non est datum intelligere occulta cordium, omni­ bus leges poenitentiae constituunt, tam magis quam minus de peccato dolentibus. Quorum studium ad hoc praecipue tendere debet, ut cordis dolorem quantum fas est cognoscant, et secundum ipsius modum satisfa­ ctionem iniungant. 3. Augustinus in Enchiridion *. Unde Augustinus3: « In actione poenitentiae, ubi tale commissum est ut is qui commisit a Christi etiam corpore separetur, non tam consideranda est mensura temporis quam doloris: Cor enim contritum et humiliatum Deus non despicit 4. Ve­ rum, quia plerumque dolor alterius cordis occultus est alteri, nec in alio­ rum notitiam nisi per verba vel alia quaecumque signa procedit, cum sit coram illo cui dicitur 5; Gemitus meus a te non est absconditus, recte constituuntur ab his qui Ecclesiis praesunt tempora poenitentiae, ut satisfaciat etiam Ecclesiae, in qua peccata ipsa remittuntur. Extra eam 2 poenam] pcnitenclam ALNVX. 3 Impleverit] implevit LRTVW. 6-7 inte­ rioris doloris trp. ABRTX. Il cum] ut ARTVX, om. B 26 qui] in add. ΑΜΝΟ VW. 27 satisfaciat] satisfiat RT (Aug.). !) remittuntur trp. post qua RTVX. i ex In 2, c. η. 4 Ps. 50, originali. Cap. Gratiani, ducimus 3, De 2 1. n. 3: Verba poenit. d. quod hic, ut 1, Resp. Luc. Augustini etiam 43. 5 Ps. 37, 19. c. 84 23, (praeter (1183), sub alibi, Magister 3 Cap. 65 (PL 40, 262s; CCL 46 , 84); 10. ultimam rubrica: recurrit phrasim) inveniuntur apud Idem in omclia de pendentia. ad originale Augustini. Decretum Unde de­ 376 LIBER IV. DIST. XX. CAP. IV. quippe non remittuntur. Ipsa enim Spiritum Sanctum pignus accepit i, sine quo non remittuntur ulla peccata ». 4. *Hieronymus . Item Hieronymus 2: «Mensuram temporis in agenda poenitentia ideo non satis aperte praefigunt canones pro uno­ quoque crimine, ut de singulis dicant qualiter unumquodque emendan- 5 dum sit, sed magis in arbitrio sacerdotis intelligentis relinquendum sta­ tuunt, quia apud Deum non tam valet mensura temporis quam doloris, nec abstinentia tantum ciborum quantum mortificatio vitiorum. Ideoque tempora poenitentiae pro fide et conversatione poenitentium abbrevianda praecipiunt, et pro negligentia protelanda; pro quibusdam tamen culpis 10 modi poenitentiae sunt impositi ». Cap. 4 (112). 1. Quod morlentibus non sit imponenda satisfactio, sed innotescenda. Solet etiam quaeri utrum satisfactionis lex morituris sit imponenda. — Theodorus *. De quo Theodorus, Cantuariensis episcopus, in Poc- 15 nitentialii suo sic ait: « Ab infirmis in periculo mortis positis pura est inquirenda confessio peccatorum, non tamen est illis imponenda quantitas poenitentiae, sed innotescenda; et cum amicorum orationibus et elee­ mosynarum largitionibus pondus poenitentiae sublevandum, si forte mi­ graverint. Si vero convaluerint, poenitentiae modum a sacerdote impo- 20 situm diligenter observent ». 2. Leo Papa ♦. Aliis vero pro qualitate peccati praesidentium arbitrio poenitentia decernenda est. Unde Leo Papa 4: « Tempora poenitudinis, 13 1 £x suo non sit trp. Resp. Eph. 1, BLMOX, 13-14; II quod corr. B. 2 Hisce ipsissimis Cor. 5, 5. verbis citatur sub rubrica: didis beati Hieronymi presbyteri, iam ab Halitgaro episcopo Cameracensi (817-831), in Libro pocnitentiali ex scrinio romanae ecclesiae assumpto (PL 105, 707 B). Ante eum hanc auctoritatem Libri poenitentialis Concilii est gistri, non 3 invenimus. Alani ab Moguntlni Insulis, Revera, AHDLMA (847), c. 26 notat J. Longère in sua 220, ubi excerpitur (1965) (Mansi XIV, 910 C-D; MGH, 4 Epist. 159 (ad Nicetum Aquileiensem episc.), tificia, 32 ut c. 6 (PL 54, 1138 B; editione Cap. 4 Capitularia II, Ma­ 182). Kehr, Italia Pon­ nomine Hieronymi, P. F. VIM, 20, n. 7). Num. 4: Ex eodem Decreto parum infra, c. 86, ubi invenitur sub sicut iam in aliis collectionibus ante Gratianum. Non videtur quod originem habuerit in de divinis officiis olitu Alcuino attributo (c. 13; PL Cap. 4, n. 1: Tam rubrica quam auctoritas, ex ex dicto Gratiani et c. 2 (1041). 101, 1199 A), Decreto, ut quandoque C. 26t q. 7, c. 1 Libro asseritur. (1041).— Num. 2: 377 LIBER IV. DIST. XX. CAP. V. ET VI. habita moderatione, constituenda sunt tuo indicio, prout conversorum animos perspexeris esse devotos. Pariter etiam habere debes aetatis se­ nilis intuitum, et respicere periculorum quorumcumque vel aegritudinum necessitates ». Cap. 5 (113). 5 10 15 20 1. In necessitate non est neganda poenitentia vel reconciliatio. Scien­ dum est etiam quod tempore necessitatis non est neganda poenitentia vel reconciliatio poenitentibus. — Leo *Papa . Unde L e o1: «His qui tempore necessitatis et periculi urgentis instantia praesidium poenitentiae et mox reconciliationis implorant, nec satisfactio interdicenda est, nec reconci­ liatio deneganda, quia misericordiae Dei nec mensuras possumus ponere, nec tempora definire». «Quod2 si ita aliqua aegritudine aggravati sunt, ut quod paulo ante poscebant, sub praesenti significare non valeant, te­ stimonia eis fidelium circumstantium prodesse debebunt, simulque poe­ nitentiae et reconciliationis consequantur beneficium ». 2. lulius Papa ♦. Item I u I i u s Papa 3: « Si presbyter poenitentiam abnegaverit morientibus, reus erit animarum, quia Dominus ait 4: Cum conversus fuerit, tunc salvus erit. Vera enim confessio ultimo tempore potest esse, quia non modo temporis, sed etiam cordis Deus inspector est 5, sicut latro » probat. Cap. 6 (114). 1. Quod presbyter non reconciliet inconsulto episcopo, nisi in neces­ sitate. Non debet tamen presbyter poenitentem reconciliare inconsulto episcopo, nisi ultima necessitas cogat. — In concilio Carthagenensi .* 2-3 senilis] similem B, simul NX, corr. ex semel A2, semel corr. marg. in simul O·. 8 Leo2] papa add. TVWX, add. interi. R2. 18 fuerit om. AN, add. mg. O2, fuerit pec­ cator add. mg. T2, quis add. X. 19 esse] prodesse BM. 1 Epist. 108 (ad Theodorum Foroiuliensem cpisc.), n. (PLS Cf. 2 In eadem 191-192). 4 309). I, etiam Ezech. 33, Epist., Isai. c. 5 (1013 C - 1014 A; DS n. 310). 30, 5 12. c. 4 (PL 1012 B - 1013 A; 54, 3 Decretum DS spurium Cum reversus ingemueris, tunc salvus eris. Dominus autem intuetur cor. De latrone: 15, iuxta LXX: I Reg. 16, 7: Luc. 23, 42-43. Cap. 5, η. (1038s); num. 2: ex eodem Cap. 6, η. Dein, c. 1: Omnia, etiam quaedam verba 5 (ut videtur), c. 12 introductoria, (1039s), sed ex Decreto, cum quadam C. 26, q. 6, c. variatione. 1: Ad Initium, dictum Gratiani ante cap. sequens, C. 26, q. 6, c. eiusdem quaestionis (1037). 10 14 (IO41s). 378 LIBER IV. DIST. XX. CAP. VII. Unde in Carthaginensi Concilio 1; «Presbyter inconsulto episcopo non reconciliet poenitentem, nisi absente episcopo ultima necessitas cogat. Cuiuscumque poenitentis publicum crimen est, quod universam commo­ verit urbem, ante absidam », scilicet introitum ecclesiae, « manus ei im­ ponatur».— Aurelius episcopus ♦. Item 2; « Aurelius episcopus dixit: Si 5 quis in periculo fuerit constitutus, et se reconciliari divinis altaribus pe­ tierit, si episcopus absens fuerit, debet presbyter consulere episcopum, et sic periclitantem eius praecepto reconciliare ». 2. Inconsulto vero episcopo, non potest excommunicatos vel publice poenitentes presbyter reconciliare. — In Carthaginensi concilio *. Unde 10 in Carthaginensi Concilio II 3 statutum est ut chrisma vel reconciliatio poenitentium «et puellarum consecratio a presbyteris non fiat». Item: « Reconciliare quemquam in publica missa presbytero non liceat ». 3. Puellarum tamen consecratio, consulto episcopo, per presbyte­ rum fieri valet. Unde in Carthaginensi Concilio 11 4: « Presbyter inconsulto 15 episcopo virgines non consecret, chrisma vero nunquam conficiat ». Sicut praecepto episcopi potest presbyter consecrare virgines, sic et reconciliare poenitentes. Cap. 7 (115). An oblatio eius sit recipienda, qui currens ad poenitentiam, praeve- 20 nitur morte. Si autem quaeritur de illo qui ad poenitentiam festinans sa­ cerdotem invenire non potuit et ita decessit, utrum oblatio eius sit reci- 2 episcopo] si add. NVW, add. interi. O. 4 scilicet introitum ecclesiae] id est in­ troitum ecclesiae marg. L, interi. T2. 15 valet] valeat MNOW, quod corr. N. 22 de­ cessit] discessit BMR. Breviarium Hipponense seu Brevis statutorum, gistri ecclesiae Carthugincnsis excerpta, n. 43 b-c (CCL i autem an. Aurelius), 390, c. (CCL 3 ct confectio in Concilio 149, puellarum Carthag. 13, 41-42); et consecratio a II (390), infra: n. 4 n. 30 b-c 149, (CCL (CCL, 185). 2 I 2: conficitur (1036). — ex Num. 3: dicto presbyteris non non] sit confessus ». Gratiani ad fiat, initium Ex sequenti c. 2, ubi Cap. 7: Ex rubrica ct c. 11 (pro 3 Concil. vel reconciliare 4 (non Carth. Chrismatis quemquam pu­ Uti hic iacet, cx eodem n. 34 (CCL 149, 13, lin. 42). Num. fine c Geneclius «Ab universis episcopis dictum est: blica missa presbytero non licet, hoc omnibus placet · (lin. 51ss). Breviario, ita 14). 149, Re· 149,41-42); item eiusdem tamen Concilio q. 6 111 (1036) ct ex attribuitur initio et (1036). eiusdem q. 6 (1039), ubi tamen in editione legitur « qui iam LIBER IV. DIST. XXI. CAP. I. 379 pienda, dicimus quia est. Unde in Concilio ApanensH: «Si aliquis fuerit mortuus qui non sit confessus, et testimonium habet bonum, et non po­ terat venire ad sacerdotem, sed praeoccupavit eum mors in domo vel in via, faciant pro eo parentes eius oblationem ad altare, et dent redem5 ptionem pro captivis ». DISTINCTIO XXI Cap. 1 (116). De peccatis quae post hanc vitam dimittuntur. Solet etiam quaeri utrum post hanc vitam aliqua peccata remittantur. — Quod aliqua post io hanc vitam remittantur, Dominus ostendit in Evangelio, ubi ait 2; Qui peccaverit in Spiritum Sanctum, non remittetur ei, neque in hoc saeculo, neque in futuro. Ex quo datur intelligi, sicut sancti doctores tradunt quod quaedam peccata in futuro dimittentur. — Gregorius *: « Quaedam 4 enim culpae in hoc saeculo relaxantur, quaedam vero parvae etiam in is futuro: quae quidem post mortem gravant, sed dimittuntur, si digni sunt, si bonis actibus in hac vita meruerunt ut dimittatur eis ». 11 in hoc Non enumeratur inter canones Cone. 22-37), attribuitur a cui Cameracensis, notatur. ·» Dialogi, Dist. 484 B; 13 Gregorius om. 16 dimittatur] di­ MRVWX. BMRV. mittantur 1 hic MR. saeculo] Lib. 2 CCL 115, 12,32; Luc. 77, (PL Cf. (infra); reapse invenitur in Poeriitentiali 148 A, Halitgaris ep. (PL 105, 702 C-D), ex quodam veteri Poenitentiali Romano, uti supra Alatth. IV, c. 39 XXL VI Gratiano Epaonensis seu Eponensis anno 517 (CCL Gregorius scilicet, ut immediate apparet. 396 B-D). Julianus 55-56); 3 12, 10. Toletanus, Glossa Magistri Prognosticon futuri saeculi in I Cor. 3, 10-15 (PL II, 191, 19 (PL 96, 483 A - 1556 B-1561 B); et Cor. Ill, 10-17, bei den lateinlschen Viitern und in der Friihscholastik, in Biblica 5 (1924) 140-172; id. Die Nachlassung der lassliche Siinde in sua Dogmengeschichte der Friihscholastik lV-2, 100-202, praesertim 155-174: Die Tilgung der lasslichen Siinde ini anderen Leben. — Cap. I. De peccato in Spiritum Sanctum, vide Lib. II, dist. 43, cap. unie. (tom. I, 572-577). — Auctoritas Grcgorii invenitur in parte in Decreto, Dist. 25, c. 4 (94); sed fons potius videtur esse Glossa ordin. in Matth. 12, 32 (apud Lyra­ inter modernos, num, V, 42c). A. M. Landgraf, / 380 LIBER IV. DIST. XXI. CAP. II. ET III. Cap. 2 (117). De his qui aedificant lignum, foenum, stipulam ♦. De illis etiam qui aedificant lignum, foenum, stipulam 1, dicit Augustinus quod ignem tribulationis transitoriae invenient, cremabilia aedificia quae secum por­ taverunt cremantem. — Augustinus in libro De civitate Dei *. Ait enim 5 sic2; «Post istius sane corporis mortem, donec de igne purgatorio veniatur ad diem damnationis et renumerationis, si hoc temporis intervallo spi­ ritus defunctorum qui aedificarunt lignum, foenum, stipulant, huiusmodi ignem dicantur perpeti, quem alii non sentiunt, qui huiusmodi aedificia non portaverunt, ut inveniant ignem transitoriae tribulationis venialia 10 concremantem, non redarguo, quia forsitan verum est». — Augustinus, super Psalmum CXXI1 *: « Sed 3 quia dicitur 4: Salvus erit quasi per ignem, contemnitur ille ignis; gravior tamen erit ignis ille quam quidquid potest homo pati in hac vita ». — Hic aperte insinuatur quod illi qui aedificant lignum, foenum, stipulam, quaedam cremabilia aedificia, id est venialia 15 peccata, secum portant, quae in igne emendatorio cremantur; unde constat quaedam peccata venialia post hanc vitam deleri. Cap. 3 (118). Quod alii citius, alii tardius purgantur in igne. In illo autem igne purgatorio alii tardius, alii citius purgantur, secundum quod ista pereun- 20 tia magis vel minus amaverunt. — Augustinus in Enchiridion *. Unde A u g u s t i n u s 5; « Post hanc vitam incredibile non est nonnullos fi­ deles per ignem quondam purgatorium, quanto magis minusve bona pe­ reuntia dilexerunt, tanto tardius citiusque salvari ». 2 Igne Rubrica purgatorio om. om. A, edi fleant 8 aedificarunt] add. mg. L-TL || lignum] ligna ABX (ita etiam infra). 6 de in marg. LTW, rep. marg. ut rubrica N; deest in Augustino. ABMNX, edificaverunt LV, edificaverint R. 19 ln> orn. LNO. NVW, quis autem superaedificat super fundamentum hoc, aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, foenum, stipulam, ...uniuscuiusque opus quale sit, ignis pro­ babit. 2 Lib. XXI, c. 26, n. 4 (PL 41, 745; CSEL 40-11, 571; CCL 48, 798s). 3 Po­ tius Enarr. in Ps. 37, 2, n. 3 (PL 36, 397; CCL 38, 384). ·» I Cor. 3, 15. 5 Cap. 1 69 Rcsp. I Cor. 3, 12-13: Si (PL 40, 265; CCL 46, 87). Cap. 2. Prima auctoritas Augustini, ex ex Floro item cx Lugdun. in Floro (292). h.l. (291). — Illa Glossa super Magistri in Psalmum, cx 1 Cor. 3, Magistro in 15 (PL eundem 191, 1558 C), (1558 C-D), LIBER IV. DIST. XXI. CAP. IV. 381 Cap. 4 (119). 5 10 15 20 1. Quid sit aedificare lignum, foenum, *stipulam . Unde non frustra illa tria distinxit Apostolus: lignum, foenum, stipulam; quae illi « aedifi­ cant i, qui etsi aliena non rapiunt, rebus tamen infirmitati concessis aliqua dilectione inhaerent. Qui secundum suos amandi haec modos, diutius ut lignum, vel minus ut foenum, vel minimum ut stipula, ignem sustinebunt ». — Augustinus, super Psalmum CXXII *: « Qui 2 vero superaedificant aurum, argentum, lapides pretiosos, de utroque igne securi sunt: non solum de illo aeterno qui cruciaturus est impios in aeternum, sed etiam de illo emenda­ torio quo purgabuntur quidam salvandi ». 2. Oppositio ♦. Hic obici potest: Si per lignum, foenum, stipulam ve­ nialia intelliguntur peccata, et nullus adeo perfectus est qui venialiter non peccet, ergo qui aedificant aurum, argentum, lapides pretiosos, aedi­ ficant etiam lignum, foenum, stipulam; ergo per ignem transibunt. — Solvit *. Ad quod dicimus quia non omnis qui venialiter peccat, lignum, foenum, stipulam aedificat; sicut e converso non omnis qui contemplatur Deum et diligit proximum et opera bona facit, aedificat aurum, argentum, lapides pretiosos. Et tamen in auro intelligitur contemplatio Dei, in ar­ gento dilectio proximi, in lapidibus pretiosis bona opera 3. Sed et illi qui aedificant lignum, foenum, stipulam Deum contemplantur, et proximum diligunt, et opera bona faciunt; nec tamen aedificant aurum, argentum, lapides pretiosos. 6 stipula] stipulam BNRT, sti. LW. 11 Oppositio om. RW, 15 Solvit om. NRVW. 19 lapidibus pretiosis ALR, lapide pretioso BMVX, 1. p. ONTW. et om. LN, add. interi. R. ’ August., Enarr. in Ps. 80, 16, n. 21 (PL 37, 1045; CCL 39, 1133s). Cf. etiam De fide et operibus, c. 16, n. 27 (PL 40, 216; CSEL 41, 71s). 2 Potius Enarr. in Ps. 37, 2, ru 3 (PL 36, 397; CCL 38, 384). 3 Glossa ordin. in 1 Cor. 3, 12: « Aurum in contempla­ tione Dei, argentum in dilectione proximi, lapides pretiosos in operibus bonis» (apud Lyran. VI, 37c; I 42b; m 42b); inde in Glossa Magistri (PL 191, 1557 C). Cap. 4, η. 1: Prima auctoritas, anonyma in codd., ex Glossa ordin. in 1 Cor. 3, 12 (apud Lyran. VI, 37c, ubi etiam anonyma; cod. 1 42b, cod. m 42b-c); inde anon, in Glossa Magistri in h.l. (PL 191, 1557 C). Illa August, super Psalmum, ex Magistro in I Cor. 3, 13 (1558 B), ex Floro in I Cor. 3, 15 (292). 382 LIBER IV. DIST. XXI. CAP. V. Cap. 5 (120). 1. Quid sit aedificare aurum, argentum, lapides pretiosos. Haec enim aedificat, qui sic illa tria facit « ut1 cogitet quae Dei sunt, et quomodo placeat Deo». — Augustinus in Enchiridion *: « Lignum?· vero et foenum et stipula accipi possunt saecularium rerum, quamvis licite concessarum, tales cupiditates, ut amitti sine animi dolore non possint ». — Augustini, De fide et operibus ♦. Haec ergo aedificat is qui cogitat quae mundi sunt, quomodo placeat mundo, « qui3 circa divitias suas quodam carnali te­ netur affectu, et tamen ex eis multas eleemosynas facit, nec pro eis aliquid fraudis vel rapinae molitur ». 2. Ex his igitur patet quod non idem homo simul haec et illa aedi­ ficat. Illa enim aedificatio perfectorum tantum est, qui non cogitant placere mundo, sed tantum Deo; qui etsi venialiter aliquando peccant, fer­ vore caritatis ita absumitur in eis peccatum sicut gutta aquae in camino ignis, et ideo nunquam secum portant cremabilia. Haec autem inferior aedificatio minorum est, qui non tantum Deo, sed et mundo placere co­ gitant, Deum tamen praeponunt. Si vero mundum praeponerent, non superaedificarent, sed destruerent fundamentum 4. 3. Augustinus 5 *. Affectiones igitur carnales quibus « dediti sunt do­ mibus, coniugibus, possessionibus, ita ut nil praeponatur Christo », illis tribus signantur. Quae in mentes perfectorum non cadunt, etsi alia ve­ nialia admittant. In cordibus vero minorum interdum durant usque in finem, qui cum talibus aedificiis transeunt, sed dissolventur in igne; ipsi vero « merito 6 fundamenti salvi erunt », gravissimam tamen poenam sentient. Ex quo apparet quantam hic misericordiam exhibet Deus, et 3-4 quomodo placeat] quae placeant BMNO. 4 Augustinus in Enchiridion om. ARVWX. 6-7 Rubrica om. MRVW. 19 Augustinus om. MRV. 24-25 poe­ nam sentient trp. RTVX. 1 Ex 20 16, η. Enchiridion, c. 68 (PL 40, 216; CSEL 41, 71s). * CCL 38, ignem salvi erunt, quoniam Cap. 5, n. amplius in 0 181). 1. Partim in Glossa Lomb. in August., Enchiridion, fundamenti in unacum Floro. 287$, et 286). — Num. 3. Cf. cap. 3 68. De civitale Dei, XXI, c. 5 Enarratio II in Ps. 29, 2, n. 9 c. 68: « De his enim dictum est Cap. 26, n. 2 (PL 36, quod per merito non peribunt» (PL 40, 264; CCL 46, 86). Glossa ordin. h.l., Ex eodem Cf. August., (PL 41, 743; CSEL 40-11, 57; CCL 48, 796). 222; - 40, 264; CCL 46, 86). (PL Glossa 1 Cor. 3, 12 (apud Lyran., VI, 37c; I 42c; m 42b); auctoritatibus Augustini (PL 191, 1557 A, B; ex Magistri in 1 Cor. 3, 12-13 (1557 B), ex Floro (287). 5 10 15 20 25 383 LIBER IV. DIST. XXI. C,\P. VI. 5 10 quantam ibi exerceat severitatem, cum pro eodem peccato multo gravius ibi puniat quam hic. 4. Opinio quorundam cum obiectione. Sed forte dices illud esse acci­ piendum de poena peccati, non de ipso peccato, quod Gregorius dicit i; «quaedam levia in futuro dimittenda». Si enim veram poeniten­ tiam habuerit quis, omnia dimissa sunt ei, sed poena forte remansit; ideoque, si vere poenitens obiit, sine peccato transit; si autem vere poenitens non est in obitu, maculam portat, quae nunquam delebitur. Qui vero aedificat lignum, foenum, stipulam, vere poenitet, quia bonus est et caritatem habet, ct in caritate de hac vita transit: ergo sine peccato transit. Cap. 6 (121). 15 20 1. Solutio: quod aliquis vere poenitet, etsi non de omni veniali ♦. Non sequitur. Verum quidem est quia bonus est, et caritatem habet, et vere poenitet; et tamen cum veniali peccato transit, quod non delevit poeni­ tentia. Poenitentia enim non delet nisi peccatum illud quod deserit homo. Tale autem peccatum saepe in hac vita non relinquitur ab homine, et ta­ men vere poenitens est, etsi non de omnibus venialibus poeniteat. Potest enim quis de omni mortali et de omni veniali poenitere, excepto uno vel pluribus, venialibus quidem: sicut habet quis caritatem, et unum vel plura venialia; quod de criminalibus nullatenus esse potest. 2. Exemplo utitur ad probandum quod ait ♦. Est enim aliquis bonus, caritatem habens, sed adhuc quodam cupiditatis affectu amans haec saecularia. Talis exsistens, subita morte opprimitur. In illo terreno affectu mortuus est, et tamen salvabitur. A quo non se hic absolvit: ergo post hanc vitam ab illo purgabitur. — Constat ergo quaedam peccata, sed levia, post hanc vitam dimitti. Si vero de poena peccati illud intelligi vo­ luissent auctores, cur magis commémorassent levia quam gravia, cum etiam gravium poena hic inexpleta, post hanc vitam restet? 6 habuerit] habuit ,XLR\V. 7 obiit] obit RTX, abiit BVW. venialia LMN (ex elencho capp.), om. alii codd. 22 Rubrica om. RVW. 1 Dialogi, quasdam levissima, vero in quae Num. 4: gorii sumitur IV, c. 39: « In qua sententia futuro ignis Vide autem posse facile laxari... consumat » Decreto, Dist. intelligi quasdam ligna, foenum, stipulam, (PL quaestionem Magistri ex datur 25 in c. 77, in hoc sacculo, id est peccata minima atque 396). Glossa 4 culpas 13 quod... (94). in I Cor. 3, 15 (1559 C). Auctoritas Gre- 384 LIBER IV. DIST. XXI. CAP. ET VII. VIII. Cap. 7 (122). 1. De generali confessione, quid prosit. Post haec considerandum est utrum prosit confessio illa, ubi singula peccata quae quisque fecit non exprimuntur. — Sane dici potest quod omnia criminalia semel saltem opor­ tet in confessione exprimi, nisi a mente aliqua exciderint. Sed quia delicta nemo intelligit omnia 1, generaliter saltem ea confitere quorum memoriam non habes; et sic nihil celasti de sceleribus tuis. — Venialia vero, quia innumerabilia sunt, sufficit generaliter confiteri, nisi aliqua sint frequenter iterata; perfectius est tamen etiam illa exprimere si vales2. Ideoque quo­ tidie generaliter fit confessio in ecclesia: pro venialibus scilicet peccatis quae quotidie admittimus, et pro illis mortiferis quorum notitiam non ha­ bemus. 2. Augustinus in quinta Responsione contra Pelagianos *. Unde A ug u s t i n u s 3: « Veritatem dicit Deo poenitens, quando nihil illi de com­ missis sceleribus celat: non quod etsi voluntate celaverit Deus ignoret, sed veritatem sibi ab eo dici vult, ut veniam consequatur. Si vero mente aliqua exciderint, confitetur veritatem Deo cum generaliter dixerit: Deus, qui nosti occulta cordis, et opera mea et delicia a te non sunt abscondita 4: quibus veniam largiaris. Et haec est veritas confitentis quam diligit Deus ». Unde 5; Ecce enim veritatem dilexisti. — Hic insinuatur quod generalis confessio etiam mortalia delet quorum intelligentia non habetur. Cap. 8 (123). Nemo confiteatur peccatum quod non fecit. Sicut autem poenitens celare non debet peccatum, quia superbia est 6; ita nec humilitatis causa 3 quisque] quis RTVWX. 14 dicit Deo trp. BLT. 16 vcro] a add. L, add. interi. R2T *. 18 et1 add. interi. V2, om. RTWX. 23 peccatum quod] peccata que NRTW clench. capp. 1 dam Resp. enim siodoro 2 in Ps. (PL Cf. supra, Dist. ni, PL 45, 1649). Cap. 7. 1V-2, 70, 142 D; CCL 16, c. 6, n. 2. 4 Cf. A. M. Landgraf, 97, et Glossa ordin. in h.l.: < PL in 5 Ps. 50, 8. Delicta: h.l. I Auctoritas Augustini, cx pscudo-Aug. Decreto (PL ex Cas- 191, 213 A). (inter opp. Augusti­ 6 Vide supra, Dist. 17. c. 4, n. Dic Nachlassung der lasslichen Siindc, trahatur auctoritas omnia; quae­ XVII. 4, f. 22a); Glossa Magistri in Hypognosticon, V, c. 1, η. 175); * Scii, in Resp. Ps. 68, 6. 111-113. — Unde Cap. 8. Delicta quis intelligit? sunt· (apud Lyranum, III, 11 la; cod. Laurent. nota h.l. 13: 18, (in in Dogmengeschichte n. 2), nescimus. Gratiani, C. 22, q. 2, c. 9 12. (870). 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XXI. CAP. IX. 385 fateri se reum illius quod se non commisisse noscit, quia incauta est talis humilitas et peccatorem constituit. — Augustinus, De verbis Apostoli *. Unde Augustinus1: « Cum humilitatis causa mentiris, si non eras peccator antequam mentireris, mentiendo efficeris quod vitaras. Veritas 5 in te non est, nisi ita te dixeris peccatorem ut etiam esse cognoscas. Ve­ ritas autem ipsa est, ut quod es dicas. Nam quomodo est veritas, ubi re­ gnat falsitas? » Cap. 9 (124). 1. De poenis sacerdotis qui peccatum publicat confitentis. Caveat io autem sacerdos ne peccata poenitentium aliis prodat; alioquin deponatur. — Unde Gregorius2: « Sacerdos ante omnia caveat ne de his qui ei confitentur peccata sua alicui recitet, non propinquis, non extraneis, nec, quod absit, pro aliquo scandalo. Nam si hoc fecerit, deponatur et omnibus diebus vitae suae ignominiosus peregrinando pergat ». is 2. Quod vero dictum est3, ut poenitens eligat sacerdotem scientem ligare et solvere, videtur contrarium ei quod in Canonibus reperitur4, ut nemo scilicet alterius parochianum iudicare praesumat. — Sed aliud est favore vel odio proprium sacerdotem contemnere, quod Canones pro­ hibent; aliud caecum vitare, quod Urbanus facere monet, ne si 20 caecus caecum ducat, ambo in foveam cadant 5. — Urbanus II *. Ait enim Urbanus II 6; «Placuit ut nulli sacerdotum deinceps liceat quemlibet 9 poenis] pena NRTWW elench. capp. 21 Urbanus II om. RTVX. 19 aliud) est add. ANO, sed del. N. 1 Sermo 781, c. 4, n. 5 (PL 38, 981); sermo 29 seriei De verbis Apostoli. 2 Proba­ biliter hic subintelligitur Gregorius II vel potius Gregorius 111, cui attribuuntur quidam ca­ nones poenitentiales (cf. G. Le Bras, art. Pénitentiels, DThC XII, 1174); in parte auctoritas nostra consonat cap. 105 Poenilentiarii summorum pontificum·. «Si quis sacerdos palam fe­ cerit et secretum poenitentiae usurpaverit..., deponatur et diebus vitae suae peregrinando finiat » (ed. H. J. Schmitz, Die Bussbiicher und die Bussdisciplin der Kirche, Mainz 1883, 428); de quo, cf. G. Le Bras, uti supra; et P. Browe, Das Beichtgeheimniss im Altertum und Mittelalter, in Scholastic 9 (1934) 15. Uti hic iacet primitus invenitur in Collectione Anselmi Lucensis, L. XI, c. 23. 3 In Dist. 17, c. 4, n. 2. 4 Apud Gratianum, C. 9 q. 2 c. 1 (602). 5 Matth. 15, 14. 6 In Synodo seu Concilio Placentino an. 1095 (Mansi XX, 803; PL 151, 142 D). Cap. 9, n. 1. Praeter rubricam seu titulum, omnia ex Decreto, de poenit. d. 6, scii, ex dicto ante c. 2 et ipso capitulo (1244). — Num. 2: item de eodem loco, in dicto ante c. 3, et ipso canone seu cap., ubi verba Pontificis. Lo.mb. II. 386 LIBER IV. DIST. XXII. CAP. I. commissum alteri sacerdoti ad poenitentiam suscipere, sine eius consensu cui se prius commisit, nisi pro ignorantia illius cui prius confessus est. Qui vero contra hoc facere tentaverit, gradus sui periculo subiacebit ». DISTINCTIO XXII Cap. 1 (125). 5 1. Si peccata dimissa redeant. Cumque multis auctoritatibus supra *1 sit assertum in vera cordis contritione peccata dimitti, ante confessionem vel satisfactionem, ei etiam qui aliquando in crimen relapsurus est, quae­ ritur, si post cordis contritionem confiteri contempserit vel in peccatum idem vel simile reciderit, an peccata dimissa redeant. — Cuius quaestionis io solutio obscura est et perplexa, aliis asserentibus, aliis econtra negantibus peccata semel dimissa ulterius replicari ad poenam. 2. Auctoritatibus instruit peccata redire. Qui vero dicunt peccata di­ missa redire, subditis se muniunt testimoniis. — Ambrosius, super Episto­ lam ad Ephesios *. Ambrosius ait 2; « Donate invicem si alter in al- is terum peccet: alioquin Deus repetit dimissa. Si enim in his contemptus fuerit, sine dubio revocabit sententiam per quam misericordiam dederat, sicut in Evangelio 3 de servo nequam legitur, qui in conservum suum im­ pius deprehensus est ». 3. Rabanus *. Item R a b a n u s4: « Nequam servum tradidit Deus 20 13 Instruit) instituit L, astruit NX. 1 In Dist. 14, c. 4; et D. 17, c. 1. 2 *Ambrosiastcr, In Eph. 4, 32 (PL 17, 393 C-D; CSEL 81-111, 109). 3 Resp. Matth. 18,32-34. 4 Auctoritas Rabano a Gra­ tiano attribuitur (infra); sed non invenimus inter opera eius. Dist. XXII, c. 1. Cf. P. Anciaux, La théologie du sacrement, 19, η. 1, ubi et bibliographie;. J. Schupp, Dit* Gnadcnlehre des Petrus Lombardus, Freiburg im Br. 1932, 191-194; et praeser­ tim A. M. Landgraf, Die Streit/rage vom Wiederaufleben der Sünden, in Dogmengeschichte IV-1, 193-228. — Inter praedecessores et coaetaneos Magistri, cf. Hugo, De sacram., II, 14, 9 (PL 176, 570 B-578 A); Summa sent., VI, 13 (PL 176, 150C - 151 D); Sententiae Mag. Rolandi (cd. A. M. Gietl), 249-251; P. Abaelardus, In Rom., Il (PL 178, 864 C-D; ed. E. M. Buytaert, CCL, CM 11, 161s); Sententiae divinitatis (cd. B. Geyer, Ι48*-150·). — Num. 1: Concinnatur ex dicto Gratiani ad initium d. 4 de poenit. (1228s). — Num. 2: Ambrosiastcr, ex Glossa Magistri in Eph. 4, 32 (PL 192, 208 C). — Num. 3: ex Decreto, de poenit. d. 4 c. 1 § 1 (1229),. quibusdam adiectis. LIBER IV. DIST. XXII. C/\P. I. 5 10 15 20 25 387 tortoribus quoadusque redderet universum debitum *: quia non solum peccata quae post baptismum homo egit reputabuntur ei ad poenam, sed etiam peccata originalia quae ei in baptismo sunt dimissa ». 4. *Gregorius . Item Gregorius 2; «Ex dictis evangelicis con­ stat quia, si non ex corde dimittimus quod in nos delinquitur, et hoc rur­ sum exigitur, quod iam nobis per poenitentiam dimissum fuisse gaude­ bamus ». 5. Augustinus in homilia quadam ♦. Item Augustinus 3; « Dicit Deus 3 4: Dimitte, et dimittetur tibi. Sed ego prius dimisi: dimitte vel postea. Nam si non dimiseris, revocabo te, et quidquid dimiseram, replicabo tibi ». — Item 5; «Qui divini beneficii oblitus, suas vult vindicare iniurias, non solum de futuris peccatis veniam non merebitur, sed etiam praeterita, quae iam sibi dimissa credebat, ad vindictam ei replicabuntur ». 6. Beda, super Lucam *. Item Beda^: « Revertar in domum meam etc.: Timendus est iste versiculus, non exponendus, ne culpa quam in nobis exstinctam credebamus, per incuriam nos vacantes opprimat ». — Item λ· «Quemcumque enim post baptisma sive pravitas haeretica, seu mundana cupiditas arripuerit, mox omnium prosternet in ima vitiorum ». 7. Augustinus in libro De baptismo *. Item Augustinus 8; « Re­ dire dimissa peccata ubi fraterna caritas non est, apertissime Dominus in Evangelio docet ?, in illo servo a quo dominus dimissum debitum petiit, eo quod ille conservo suo debitum nollet dimittere ». — His auctoritatibus innituntur, qui dicunt peccata dimissa redire si replicantur. 8. Oppositio contra eos *. Quibus opponitur: Si quis pro peccato, de quo poenituit et indulgentiam accepit, iterum punitur, non videtur iustum. Si punitur pro eo quod peccavit et non emendavit, iustitia est aperta; si vero requiritur quod fuerat condonatum, vel iniustitia est, vel iustitia 3 ei interi. L, trp. post baptismo RT, post sunt VX. 17 Quemcumque] Quecumque RTVW, 24 Rubrica om. RVW. 27 fuerat] fuerit LOW, fuit M. i Resp. Matth. 18, 34. 2 Dialogi, IV, c. 60 (PL 77, 438 D - 420 A). i Sermo S3, c. 6, n. 7 (PL 38, 518). 4 Luc. 6, 37. 5 *Haymo * Altissiod., Homiliae de tempore, hom. 137 (sub nomine Haymonis Halberstatensis, PL 118, 732 A); cf. H. Barré, art. Haymon d'Auxerre, DSpirit. VH, 94: «l’édition est fortement interpolée»; hic sermo tamen videtur esse authenticus. « In Luc. Il, 24 (PL 92, 478 C; CCL 120, 235). ? In Luc., 11, 26: Et assumit septem alios (478 D; 235). 8 Scil. De bapl. contra Donatistas, I, c. 12, n. 20 (PL 43, 120; CSEL 51, 164). 9 Resp. Matth. 18, 32-34. Num. 4-6 trahuntur ex eadem dist. cc. 2-6 (1129); n. 7 autem, ex Decreto, de consecr. d. 4 c. 41 § 6 (1379). 388 LIBER IV. DIST. XXII. CAP. 1. occulta. — Videtur etiam Deus bis in idipsum indicare et duplex tribulatio consurgere: quod Scriptura negat 1. 9. Solvit *. Sed ad hoc potest dici quod neque duplex tribulatio con­ surgit, neque indicat Deus bis in idipsurn. Hoc enim fieret, si post condi­ gnam satisfactionem et sufficientem poenam iterum puniret; sed non satisfecit digne et sufficienter, qui non perseveravit. Debuit enim iugem pec­ cati habere memoriam, non ad faciendum, sed ad cavendum. — Augusti­ nus, super psalterium ♦. Debuit non oblivisci omnes retributiones Dei 2, « quae tot sunt, quot sunt peccatorum remissiones »; tot ergo debuit co­ gitare dona Dei, quot mala sua, ac pro illis usque in finem gratias agere. Sed quia ingratus ad vomitum sicut canis rediit 3, ante acta bona mortificavit et peccatum dimissum revocavit: ut cui humiliato Deus ante pec­ catum dimiserat, eidem post elato et ingrato imputet. 10. Aliorum sententia. Sed quia absonum videtur ut peccata dimissa iterum imputentur, placet quibusdam neminem pro peccatis semel dimissis iterum a Deo puniri; sed ideo dicuntur dimissa redire et imputari, quia propter ingratitudinem ita reus et peccator constituitur ut ante fuerat. Sic enim quod dimissum fuerat dicitur exigi, quia remissionis perceptae ingratus ita reus fit ut ante fuerat. 11. Utrique parti quaestionis probati favent doctores; ideoque alicui parti non praeiudicans, studioso lectori iudicium relinquo, addens mihi tutum fore ac saluti propinquum sub mensa dominorum micas edere 4. 3 om. Solvit om. 9 RVW. sunt» om. BLT. IO dona] bona 21 LRVWX. mihi RVWX. 1 in Ps. 102, tua: quam CCL 1, 9; cf. supra, Dist. Nahum 40, 15, c. «Cogita ergo, anima, omnes n. 4: enim multa mala 3 1453). 2 p$. 1, n. 2. retributiones |O2, 2; dcin Dei, cogitando Prov. 26, 11; II Petri, 2, 22. 4 Enarr. omnia mala facta eius» facta tua, tam multae bonae retributiones Resp. August., Resp. (PL 37, Matth. 1318; 15, 27: Nam ct catelli edunt de micis, quae cadunt de mensa dominorum suorum. dependet cunt de quod Summa sent., pro niendus. etiam illis ingratus VI, peccatis postea si in idipsum, sed priora Summa sent., Cf. 9. Num. pro vel VI, 13 (PL eum 150 D - 151 A). — Num. 10 quodammoda 13, ubi legitur: «Alii, quibus magis videtur assentiendum, di­ pro quibus similia vel Deo per poenitentiam satisfecit graviora ingratitudine, fuerat, 176, vere fatendum committat. Non enim non sit indicat amplius Dominus pu­ bis scilicet quia gratiae qua ipsa condonata fuerant est gravius esse puniendum» 151 A-B). — Cf. etiam dictum Gratiani post c. 22 de poenit. d. 3, circa finem: « sic et peccata vere remittuntur poenitenti, quamvis Quod « Magister testimoniis. Cf. tonianum In 41 ob ingratitudinem in disputationibus dicebat L Brady, (1966) 479; Dogmengesch. eisdem postea sit IV-1, peccata implicandus» redire quantum ad (1215). — reatum », Num. 11. apparet ex Peter Manducator and the oral Teachings of Peter Lombard, in An­ et A. M. Landgraf, Die Streitfrage vom Wiederaufleben der Siinden, 226s. 5 10 15 20 LIBER IV. DIST, XXII. CAP. II. 389 Cap. 2 (126). 1. Quid sit hic sacramentum et res. Post praedicta restat investigare quid in actione poenitentiae sit sacramentum et res. Sacramentum enim signum est sacrae rei 1; quid igitur hic signum est, et quae est res sacra 5 huius signi? 2. Sententia quorundam *. Quidam dicunt sacramentum hic esse quod exterius tantum geritur, scilicet exterior poenitentia, quae est signum in­ terioris poenitentiae, scilicet contritionis cordis et humiliationis. 3. Quod si est, non omne sacramentum evangelicum id efficit quod 10 figurat 2: exterior enim poenitentia non efficit interiorem, potius interior causa est exterioris. — Sed ad hoc inquiunt illi, hoc esse intelligendum de illis sacramentis quae in novo Testamento instituta sunt, ut est sacra­ mentum baptismi, confirmationis et corporis Christi. Sacramentum vero poenitentiae, sicut et coniugii, ante tempus gratiae, etiam a primordio 15 humani generis fuit. Utrumque enim institutum fuit in primis paren­ tibus 3. 4. Item, si exterior poenitentia sacramentum est et interior res sa­ cramenti, saepius praecedit res sacramentum quam sacramentum rem. — Sed nec hoc inconveniens est, nam et in aliis sacramentis, quae efficiunt 20 quod figurant, hoc saepe contingit 4. 5. Aliorum sententia *. Quidam autem dicunt exteriorem poeniten­ tiam et interiorem esse sacramentum: nec duo sacramenta, sed unum, ut species panis et vini non duo sunt sacramenta, sed unum 5. Et sicut in sacramento corporis 6, ita etiam in hoc sacramento dicunt aliud esse 25 tantum sacramentum, scilicet exteriorem poenitentiam; aliud sacramen­ tum et rem, scilicet interiorem poenitentiam; aliud rem et non sacramen2 hie] hoc N, om. AIR elench. capp., add. interi. A2. 11 BX. || hic] hoc ALM. 13 baptismi] et add. BMR. 21 Rubrica om. RVW. 24 etiam] ct RVW. 6 Rubrica om. RVW, trp. ad l. et om. ARTX, add. interi. NO. i Vide supra, Dist. 1, c. 2. 2 cf. Dist. 1, c. 4, n. 2; et c. 6. * Poenitentia, in Gen. 2, 17; coniugium, in Ocn. 2,24; cf. supra, Dist. 2, c. i, n. 3. 4 Cf. Dist. 4, c. 7, nn. 1-2. 5 Vide Dist. 11, c. 2, n. 3. * De qU0 supra, Dist. 8, c. 7, n. 2. Cap. 2. De sententiis hic relatis, cf. P. Anciaux, La théologie du sacrement de pénitence, 145-148; D. Van den Eynde, Les définitions des sacrements, 70, 123; et P. Palmer, The Theology o/ Res cl Sacramentum with particular Emphasis on its Application to Penance, in Proceedings of the Catholic Thcol. Assoc, of America 14 (1959) 120-141. LIBER IV. DIST. XXIII. CAP. I. ET II. 390 tum, scilicet remissionem peccatorum, interior enim poenitentia et res est sacramenti, id est exterioris poenitentiae, et sacramentum remissionis peccati, quam et signat et facit. Exterior quoque poenitentia et interioris signum est et remissionis peccatorum. DISTINCTIO XXIII 5 Cap. 1 (127). De sacramento unctionis extremae. Praeter praemissa est etiam aliud sacramentum, scilicet unctio infirmorum, quae fit in extremis oleo per episcopum consecrato. io Cap. 2 (128). De tribus generibus unctionum *. Et sunt tria genera unctionis. Est enim unctio quae fit chrismate, quae dicitur principalis unctio, quia in ea principaliter Paraclitus datur. Unde et propter abundantiam gratiae, duos liquores mixtos habet, oleum scilicet et balsamum: oleum conscien­ tiae, balsamum famae. Chrisma vero graece, unctio dicitur latine. Nec 15 tamen omne oleum ad unctionem sanctificatum chrisma vocatur, sed illud solum quod miscetur cum balsamo. Quo capita regum et pontificum unguntur, quo etiam baptizatos sacerdos ungit in vertice, et pontifex per impositionem manus confirmandos ungit in fronte. — Est et alia unctio, qua catechumeni et neophyti unguntur in pectore et inter scapulas in 20 perceptione baptismi. — Tertia vero unctio est quae dicitur oleum infir­ morum, de qua nunc agitur. 4 peccatorum] unctionis peccati BLMRV, p. O. 11 Rubrica om. OVW. unctionurn] MRT. Dist. XXI11. Cf. P. Browe, Die Letzle Ôlung in dtr abendldndischen Kirchc des Mittel- alters, in Zeitschr. fur kathol. Theol. 55 (1931) 515-561; H. Wciswcller, Das Sakramcnt der Lctzten Ôlung in den systematischen Werken der ersten Frühscholastik, in Scholastik 7 (1932) 321-353, 524-560; est, in Mediaeval Studies VI, 15 (PL De sacram., 176, Il, The Augustinian Axiom: Nulli Sacramento Iniuria Facienda (1954), praesertim 104-117. — Cap. 1 verbatim ex Summa sent., N. M. Hiring, 16 153 B). — Cap. 2: Omnia (quibusdam transpositis, aliis omissis), ex Hugone, 15, 1 (PL 176, 577 B-C). 391 UBER IV. DIST. ΧΧΙΠ. CAP. III. ET IV. Cap. 3 (129). 5 10 15 1. A quibus fuit institutum hoc sacramentum. — lacobus in Epistola canonica *. Hoc sacramentum unctionis infirmorum ab Apostolis insti­ tutum legitur. Ait enim lacobus1: Infirmatur aliquis in vobis? Inducat presbyteros Ecclesiae, et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Do­ mini. Et alleviabit eum Dominus, cl si in peccatis sit, dimittentur ei. 2. In quo ostenditur duplici ex causa sacramentum hoc institutum, scilicet ad peccatorum remissionem, et ad corporalis infirmitatis alleviationem. Unde constat eum qui hanc unctionem fideliter dcvoteque percipit, et in corpore et in anima alleviari; si tamen expedit ut in utroque allevietur. Quod si forte corporis valetudinem illi habere non expedit, illam quae est animae sanitatem in hoc sacramento acquirit. 3. Et sicut in aliis sacramentis, ita et in isto aliud est sacramentum, aliud res sacramenti. Sacramentum est ipsa unctio exterior; res sacra­ menti, unctio interior, quae peccatorum remissione et virtutum amplia­ tione perficitur. Et si ex contemptu vel negligentia hoc sacramentum praetermittitur, periculosum est et damnabile. Cap. 4 (130). 20 1. De iteratione huius sacramenti. Quaerunt aliqui si hoc sacramen­ tum iterari possit, cum baptismus et alia quaedam sacramenta, semel suscepta, non iterentur. 2. Augustinus in libro Contra Parmenianum ♦. Augustinus di­ cit 2 sacramentum non iterandum, et sacramento faciendam non esse iniuriam; sed hoc dicit ubi agit de sacramento baptismi et ordinationis. 1 populo lac. 5» 2 Contra epist. Parmeniani, 14-15. manus imponitur, utrumque (Bapt. ct ne non homini, sed Ordo) sacramentum ipsi est, quod II, c. 13, sacramento n. fiat Cap. 3, n. 1: ex eodem, c. 2 (577 D -578 B).— Num. 2: ex gistro propria praeter videtur. (578 B-580 B), ct sponsum Magistri, iam in — Cap. 4. inter Eadem unctionem quaestio ex parte «Si enim non amittitur, et ct 72; CSEL 51, 79 et 81). Summa sent., interiorem n. 30. eis in ct Hugonis, VI, 15 (PL 176, exteriorem, De sacram., quae Ma­ II, 15, 3 Summae sent., VI, 15 (154 A-C). Circa hanc quaestionem ct re­ VVciswcilcr, Das Sakrament der Lctzten Ôlung...: Die Wiederholbar- auctoris cf. keit des Sacramentes, Augustino, distinctionem iniuria »; nemo dubitat, cur illud illud amittitur ? Neutri sacramento iniuria facienda est > (PL 43, 71 153 B-154 Λ), 28: « Ideoque non H. 524-531. eadem — Num. Summa sent. 1: cx llugonc (154 A); (578 B). — expositio autem Num. propria 2: Argumentum ex Magistri est. 392 LIBER IV. DIST. XXIII. CAP. IV. Unde non videtur illud generaliter accipiendum, sed de sacramento ba­ ptismi, confirmationis et ordinationis, quae nullatenus repetenda sunt: quia semel tantum, et non saepius datur baptismus, confirmatio et ordi­ natio. Sacramentum vero altaris et poenitentiae et coniugii saepe iterari videtur: quia saepe sacramentum corporis percipitur, frequenter poenitentia agitur, coniugium saepe contrahitur. 3. Quare ergo unctio similiter non potest iterari? Si morbus non re­ vertitur, medicina non iteretur; si vero morbus non potest cohiberi, quare debet medicina prohiberi? Sicut oratio iterari potest, ita et unctio ite­ rari posse videtur. Utraque enim illic commemorat lacobus, et utrumque alteri cooperatur ad conferendam alleviationem corporis et animae. Cur ergo negetur unctionem super infirmum posse iterari ad impetrandam saepius sanitatem mentis et corporis, cum propter idem saepe iteranda sit oratio? 4. Aliorum *opinio . Quidam 1 autem de omni sacramento intelligi volunt quod non sit iterandum, scilicet secundum totum illud quod perti­ net ad sacramentum; dicentes quaedam sacramenta saepius posse suscipi, quaedam vero non, nec tamen quae saepius sumuntur, totaliter iterantur: ut sacramentum altaris et unctionis, quae licet saepius sumantur, tamen quia non iterum benedicitur eadem hostia vel idem oleum, non iteratur sacramentum cum iniuria. 5. Sed dicet quis2: Sic et baptismus non iteratur, etsi aliquis fre­ quenter baptizetur, dum eadem aqua non iterum benedicatur. — Sed aliud est, inquiunt illi, de benedictione aquae qua fit baptismus, aliud de benedictione panis et olei. Potest enim baptismus celebrari in aqua etiam non benedicta, quia illa benedictio pro reverentia tantum fit et decore, non virtute sacramenti. Sed corpus Christi non potest confici nisi de pane consecrato; nec unctio illa fieri potest nisi de oleo ab episcopo sanctificato; ideoque illa sanctificatio ad virtutem sacramenti pertinere videtur. In 15 Rubrica om. RVW. 1 mento Imprimis, auctor baptismi dicatur» (PL ct 176, de 22 dicet] dicit AMO. Summae sent., sacramento 154 B). VI, 15: « Dicunt ordinationis... Idem sentiunt Sed Omnebcne, quidam melius est illud ut Rolandus et dictum de esse de sacra­ omnibus generaliter Magister Simon, ut Das Sakrament der Lctzten Olung, 527-531. 2 Obiectioncm Summa serit. (154 B-C) ct Rolandus, Sententiae, 264; cf. H. Weisweiler (528s). H Wciswcllcr, Num. 3: ex Hugone, • 580 A). De sacramentis, notat innuunt II, 15, 3, partim contracte (PL 176, 578 D ct 579 A 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. I. 393 coniugio quoque serncl tantum benedicitur quisque, non saepius: benedi­ citur enim, ut ait Ambrosius1, cum prima, et non cum secunda uxore. 6. Si igitur, cum dicitur sacramentum non esse iterandum nec iniuria 5 ei facienda, rationem dicti referas ad sanctificationem rei qua sacramen­ tum expletur, de omni sacramento generaliter id verum est; si vero ad susceptionem sacramenti, de quibusdam verum est quod non iterantur crebra susceptione; de aliis vero quibusdam non, quia frequenter sumun­ tur: ut hoc unctionis sacramentum, quod in omni pene Ecclesia saepe reio petitur. DISTINCTIO XXIV Cap. 1 (131). 1. De ordinibus ecclesiasticis. Nunc ad considerationem sacrae or­ dinationis accedamus. is 2. Quot sint *. Septem sunt spiritualium officiorum gradus sive ordi­ nes, sicut ex sanctorum Patrum dictis aperte traditur, et capitis nostri, 15 Quot sint om, ARVW. Ambrosiastcr, 1 hi / Cor. 7, 40: « Primae nuptiae sub benedictione Dei celebrantur... Secundae autem etiam in praesenti carent gloria > (PL 17, 225 D; CSEL 81-11,90); et in 1 Tim. 5, 3: « glum> Viduas honora... (PL 17, 476 B; quae... CSEL secundas 81-111, nuptias respuerunt scientes semel benedici coniu- 278). Le traité de Pierre Lombard sur les sept ordres ecclé­ siastiques: ses sources, ses copistes, in Rev. d'hist. eccl. 10 (1909) 290-302, 720-728; 11 (1910) 29-46; qui adhuc magni pretii est. Dein, plura apud H. Weisweiler, Maître Simon et son groupe: De sacramentis, Louvain 1937, CCII-CCXI. Inter fontes remotiores partes principales habent Sermo 2: De excellentia sacrorum ordinum Magistri Ivonis Carnotensis (PL 162, 513-519); Hugonis De sacramentis, 11,3, 1-14 (PL 176,421 B - 430 D), unde ut in pluribus divisio nostrae materiae; ct Decretum Gratiani, unde auctoritates quamplurimac. — Cap. 1, n. 2, et c. 2 fun­ Dist. XXIV. dantur super verba Cf. J. de Hugonis: Ghellinck, «Septem ergo spiritualium officiorum gradus proinde in sancta Ecclesia secundum septiformem gratiam distributi sunt, quos Dominus lesusChristus, eiusdem Spiritus plenitudinem habens, omnia in semetipso exhibuit; et imitanda reliquit, cui ipsius Spiritus participationem concessit· corpori suo, (PL id Revue des sciences religieuses 3 (1923) 305-327; unde textus in PLS The Seven Orders of Christ, in Theological Studies 19 (1958), 81-93. in Crehan, Ecclesiae, 176, 423 D). De hac ditione, quod Christus « omnium officia in semetipso exhibuit ·, cf. A. Wilmart, Christ, est tra­ Les ordres du 4, 943-948; J. 394 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. II. ET III. scilicet lesu Christi, exemplo monstratur, qui omnium officia in semetipso exhibuit, ct corpori suo, quod est Ecclesia, eosdem ordines observandos reliquit. Cap. 2 (132). Quare septem sunt *. Septem autem sunt propter septiformem gra- 5 tiam Spiritus Sancti: cuius qui non sunt participes, ad gradus ecclesia­ sticos indigne accedunt; illi vero in quorum mentibus diffusa est septi­ formis gratia Spiritus Sancti, cum ad ecclesiasticos ordines accedunt, in ipsa spiritualis gradus promotione ampliorem gratiam percipere creduntur. Cap. 3 (133). 10 1. Quales assumendi sunt ad clerum. — Clemens *Papa : «Tales1 autem ad ministerium spirituale eligendi sunt clerici, qui digne possint dominica sacramenta tractare. Melius est enim Domini sacerdoti paucos habere ministros qui possint digne opus Dei exercere, quam multos inu­ tiles qui ordinatori onus grave inducant ». Tales enim decet esse ministros 15 Christi, qui septiformi gratia Spiritus Sancti sint decori, et quorum do­ ctrina et conversationis forma eadem gratia in aliis transfundatur 2; ne caelestes margaritas spiritualium verborum officiorumque divinorum sor­ didae vitae pedibus conculcent 3. 2. In sacramento igitur septiformis Spiritus septem sunt gradus ec- 20 clesiastici, scilicet ostiarii, lectoris, exorcistae, acolythi, subdiaconi, dia­ coni, sacerdotis. Omnes tamen clerici vocantur, id est sortiti. 17 transfundatur) Qui add. MO, qui add. R. 21 lectoris) lectores AMNTVX, corr. ex lectores O, corr. in lectores B. 22 sacerdotis) sacerdotes AMTVX, presbyteri N, corr. In sacerdotes B. i ex i Epist. 11 Decretalibus Resp. (supposita) ad lacobum fratrem Domini pseudo-Isidori Matth. 7, 6: (PL 130, (PG I, 486 D - 487 A; Mansi 1, 127); 40 B-C). 2 Vide supra, Dist. 19, c. 2. Neque mittatis margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent eas pe­ dibus suis. Cap. 3, n. 1: Auctoritas ex Deado Gratiani, (ita J. dc Ghcliinck, 726, n. 7). — Num. 2. Cf. Ivo, D. 23, c. 4 Sermo (81). (513 B). Reliqua ex fonte ignoto LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. IV. 395 Cap. 4 (134). 5 io 15 2o 1. De corona et tonsura. Corona enim signaculum est quo signantur in partem sortis 1 ministerii divini. Corona regale decus significat, et ser­ vire Deo regnare est 2. Unde ministri Ecclesiae reges esse debent, ut se et alios regant; quibus Petrus ait 3; Vos estis genus electum, regale sacer­ dotium etc. Summitas capitis desuper nudatur, ut eorum mens ad Deum libera monstretur, quae revelata facie gloriam Dei contempletur 4. Summi­ tas enim capitis est eminentia mentis; denudatio capitis est revelatio men­ tis. Clericus enim secretorum Dei non ignarus esse debet. Tondentur etiam capilli usque ad revelatione sensuum, scilicet oculorum et aurium, ut vitia in corde et opere pullulantia doceantur praecidenda, ne ad audiendum et intelligendum verbum Dei praepediant, pro quo servato reddetur in excel­ sis corona. 2. Tonsurae autem ecclesiasticae usus a Nazaraeis exortus videtur, qui prius crine servato, denique ob vitae continentiam caput radebant, et capillos in igne sacrificii ponebant s. Hinc usus inolevit ut qui divinis cultibus mancipantur, quasi Nazaraei, id est sancti 6, crine posito inve­ niantur, sicut ad Ezechiel dicitur 7: Fili hominis, sume gladium acutum, et duc super caput tuum et barbam. In Actibus etiam Apostolorum 8 Priscillam et Aquilam hoc fecisse legimus. Paulus quoque et alii quidam disci­ puli Christi hoc fecerunt 9. 3. Isidorus in libro VII Etymologiarum *. Recte ergo in quibuslibet gradibus constituti ‘clerici’ vocantur. Quorum nomina et rationes nomi- 3 significat] signat BLMNT. 9 etiam] et LMNO. 12 praepediant] prepediatur ABCLNW, cui mens add. BCLW, add. interi. NV2. 17 posito) deposito BC, i.e. deposito add. interi. V2. 18 Ezechiel] Ezechielem NX Hugo. * Col. 1, 12: Qui dignos nos fecit in parlent sortis sanctorum. 2 Post-communio inter orationes pro pace : « Deus auctor pacis... cui servire regnare est... », in Sacramentario Gelasiano vetere (PL 74, 1217 D - 1218 A). 3 I Petri 2, 9. < Resp. II Cor. 3, 18. s Num. 6, 5 et 18: Omni tempore separationis suae novacula non transibit per caput eius... Tunc radetur nazaracus... caesarie consecrationis suae: tolletque capillos eius, et ponet super ignem, qui est suppositus sacrificio pacificorum. 23 [1845], 848; CCL 72, 147). 6 Hicron., Liber interpr. hebraic. nominum (PL 2 Ezcch. 5, 1. « Act. 18, 18. ’ Resp. Act. 21, 23-24. Cap. 4, nn. 1-2: ex Hugonis De sacramentis, II, 3, cc. 1-3 (PL 176, 421 C-422C). — Num. 3: Ex Decreto, D. 21, c. 1 (67). 396 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. IV. num Isi do ru s exponens ait h «Cleros et clericos hinc appellatos esse credimus, quia Mathias electus est sorte, quem primum per Apostolos legimus ordinatum 2. Cleros enim graece, latine sors vel haereditas dicitur. Ideo ergo dicti sunt ‘clerici’, quia de sorte sunt Domini, vel quia Deum partem habent. Generaliter vero clerici nuncupati sunt omnes qui in Ec- 5 elesia Christi deserviunt. Quorum gradus et nomina sunt haec: ostiarius, lector » etc. Cap. 5 (135). 1. De ostiariis.— Isidorus * :« Ostiarii3, idem et ianitores, sunt qui in veteri Testamento electi sunt ad custodiam templi 4, ut non ingrede- 10 retur in illud immundus; dicti autem ostiarii, eo quod praesint ostiis tem­ pli. Ipsi enim, tenentes elavem, omnia intus extraque custodiunt; atque inter honos et malos habentes iudicium, dignos recipiunt, indignos re­ spuunt ». 2. Unde et eis, cum ordinantur, claves ecclesiae dantur ab episcopo, 15 et dicitur eis: «Sic agite, tamquam rationem Deo reddituri pro rebus quae clavibus istis recluduntur 5 ». 3. Hoc officium Dominus in sua persona suscepit, quando flagello de funiculis facto vendentes et ementes de templo eiecit 6. Ipse enim, se ostiarium significans, dicit 7; Ego sum ostium: per me si quis introierit. 20 4 Deum) domini CNOTV, dominum X. 11 eo quod ABCLTV, quod R, quia NOX, ut M. praesint] presunt NV. 20 introierit] salvabitur add. BCM, etc. add. AM (post salv.) X, Ingr. et egr. et pascua inv. add. LTW, add. marg, N. 1 Cap. 12, nn. 1-3 (PL 82, 290); partim ex August., Enarr. in Ps. 67, n. 19 (PL 36, 824; CCL 39, 882). 2 Act. I, 26. 3 Etymologiae, VII, c. 12, n. 32 (PL 82, 293). « Resp. I Paralip. 23, 5. s De forma antiquissima traditionis instrumentorum etc. In singulis ordinationibus, ordine quidem reverso, cf. Recapitulatio ordinationis officialium ecclesiae, inter Statuta ecclesiae antiqua (c. 475), in Concilia Galliae A. 314 - A. 506 (CCL 148, 181-184). Ita hic, n. 97: «Ostiarius cum ordinatur... tradat ei episcopus claves ecclesiae de altari dicens: Sic age, quasi redditurus Deo rationem pro his rebus quae istis clavibus reclu­ duntur » (183). 6 Cf. Ioan. 2, 15. 7 loan. 10, 9. Cap. 5, η. I: Ex Decreto, D. 21, c. 1, § 19 (69); n. 2, ad litteram cx Ivonis Sermone 2 (514 B); n. 3, quasi ad Utt., ibid. (514 B-C). 397 LIBER IV. DIST. XXIV. CAF’. VI. Cap. 6 (136). 1. De lectoribus. Secundus est gradus lectorum. — Isidorus * : o Lecto­ res i a legendo, sicut psalmistae a Psalmis canendis vocati sunt. Illi enim praedicant populis quid sequantur; isti canunt ut excitent ad compunctio5 nem animos audientium; licet quidam lectores ita miseranter pronuntient, ut quosdam ad luctum lamentationemque compellant. Idem etiam pro­ nuntiatores vocantur: quod porro annuntiant, quia tam erit clara eorum vox, ut etiam longe positorum aures adimpleat ». 2. Isidorus Hispaliensis *episcopus : « Ad 2 lectorem autem pertinet io lectiones pronuntiare, et ea quae Prophetae vaticinaverunt populis prae­ dicare », ut iam ex officio legat in ecclesia prophetias et lectiones. — Unde et ei, vidente populo, traditur ab episcopo codex divinarum lectionum, et dicitur ei: « Accipe, et esto verbi Dei relator, habiturus, si fideliter imple­ veris officium, partem cum his qui bene verbum Dei ministraverunt3 ». 15 3. Qui ad hunc gradum provehitur, litterarum scientia debet esse instructus, ut sensum verborum intelligat, vim accentuum sciat, distincte legat, ne confusione prolationis intellectum auditoribus auferat. Attendat quid indicative, quid interrogative sit legendum; ubi sit in oratione fa­ cienda distinctio. Haec enim male servata intellectum turbant et alios 2o ad risum provocant. Auribus et cordi consulere debet vox lectoris. 4. Hoc officium Christus implevit, cum in medio seniorum librum Isaiae aperiens, distincte ad intelligendum legit4: Spiritus Domini super me etc. Ex quo lectoribus intelligi datur quia gratia spirituali clarere de­ bent, qui aliis verbum Dei annuntiant. — Hic ordo formam et initium 25 a Prophetis accepisse videtur, quibus dicitur 5; Clama, ne cesses, quasi tuba exalta vocem tuam. 4 canunt] RVW. 11 legat) cantant Hispaliensis] legant AN. 8 adimpleat] Hispaniensis LM. 14 MNO, adimpleant quod corr. ministraverunt] OL < Isai. 61, 1; Luc. 4, 18. Grat. 9 Rubrica Hispaliensis episcopus ministraverint i Etymol., VII, c. 12, nn. 24-25 (PL 82, 292 C). de/redum, n. 6 (PL 83, 895 B). | CLM om. om. ABX. NO. 2 Ps.Isidorus, Epist. ad Leu- 3 Cf. Statuta eccl. antiq., n. 96, ubi et haec verba (183). 5 Isai. 58, 1. Cap. 6, n. 1: ex Decreto, D. 21 c. 1,§ 15(69). — Num. 2: Auctoritas cum rubrica, ex eodem, D. 25 c. 1, § 5 (90); quod sequitur, etiam in num. 3, adaptatur ex Sermone Ivonis (PL 162, 514 C-D), forsitan auxilio Hugonis, c. 7 (PL 176, 424 B-C), qui manifeste dependet ab eodem Sermone vel ab Isidoro. De vi accentuum (n. 3), cf. Hugo, De grammatica, ed. J. Leclercq, AHDLMA 14 (1945), 305-306. — Num. 4 verbis potius Hugonis conficitur, ex eodem cap. 7 (PL 176, 424 D; dein 424 B). 398 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. VII. Cap. 7 (137). 1. De exorcistis. Tertius est ordo exorcistarum. — Isidorus * : « Exor­ cistae i autem ex graeco in latinum ‘adiurantes’ vel ‘increpantes’ vocan­ tur. Invocant enim super catechumenos, et super eos qui habent spiritum immundum, nomen Domini, adiurantes per eum ut egrediatur ab eis ». 2. *Isidorus : «Ad exorcistam 2 pertinet exorcismos memoriter reti­ nere, manusque super energumenos et catechumenos in exorcizando impo­ nere ». — Debet autem spiritum mundum habere qui spiritibus imperat immundis, et malignum expellere de corde suo, quem expellit de corpore alieno, ne medicina quam alii facit, sibi non prosit, et dicatur ei 3: Medice, cura te ipsum. — Hi cum ordinantur, accipiunt de manu episcopi librum exorcismorum, et dicitur eis: « Accipite, et habetote potestatem imponendi manus super energumenos vel catechumenos 4 ». 3. Hoc officio usus est Dominus, quando saliva sua tetigit aures et linguam surdi et muti dicens^: Ephpheta, quod est adaperire, per hoc docens nos spiritualiter debere aperire aures praecordiorum hominum ad intelligendum et ora ad confitendum, ut pulso daemone, Spiritus Sanctus vas suum recipiat. Hoc etiam officio usus est Christus, cum daemoniacos multos sanavit 6. — Hic ordo a Salomone videtur descendisse, qui quendam mo­ dum exorcizandi invenit, quo daemones adiurati ex obsessis corporibus pellebantur. Huic officio mancipati exorcistae vocati sunt. De quibus Christus in Evangelio 7: Si ego in Beelzebub eicio daemonia, filii vestri, scilicet exorcistae, in quo eiciunt? 3 ex] a M, de NX. 6 Isidorus ALMO, om. alii. 8-9 imperat immundis trp. ALVX. 10 alii) aliis BCL. 12 habetote] habete BCRTWX. 1 Etymol., VII, c. 12, n. 31 (PL 82, 293 A-B). 2 Ps.-lsidorus, Epist. ad Lcude- Irtdum, n. 4 (PL 83, 895 A). 3 Luc. 4, 23. ■» Cf. Statuta eccl. antiq., n. 95: « Exor­ cista cum ordinatur, accipiat de manu episcopi libellum in quo scripti sunt exorcismi, dicente sibi episcopo: Accipe et commenda, et habeto potestatem imponendi manus super cnergumenutn sive baptizatum sive catechumenum » (CCL 148, 182s). 5 Mare. 7, 34. « Cf. Matth. 8, 16; Mare. 16, 9; Lue. 8, 33. Ί Matth. 12, 27. Cap. 7, n. 1: Ex Dcaeto, D. 21, c. 1, § 18 (69). — Num. 2: Auctoritas Isidoro attributa, ex eodem, D. 25, c. 1, § 2(90). Reliqua ex Sermone Ivonis (PL 162,515 A-B). — Num. 3: prima pars potius ex Hug. De sacramentis, c. 8 (425 B-C), quam ex Sermone Ivonis (515 B), pars altera, ex dictis Gratiani, § 1, ad initium D. 21 (67). 5 10 15 20 399 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. VIII. Cap. 8 (138). 1. De acolythis. Quarto loco succedunt acolythi. — *Isidorus : «Aco­ lythi 1 vero graece, latine ceroferarii dicuntur, a deportandis cereis quando legendum est Evangelium vel sacrificium offerendum. Tunc enim 5 accenduntur luminaria et deportantur ab eis: non ad effugandas aeris tenebras, cum sol eo tempore rutilet, sed ad signum laetitiae demonstran­ dum: ut sub typo luminis corporalis illa lux ostendatur, de qua legi­ tur 2; Erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum ». io 2. Isidorus *: «Ad3 acolythum pertinet preparatio luminarium in sa­ crario; ipse cereum portat, ipse urceolum cum vino et aqua suggesta pro eucharistia subdiaconis praeparat ». — Hi 4 cum ordinantur, cum edocti fuerint ab episcopo qualiter in officio suo agere debeant, ab archidiacono accipiunt candelabrum cum cereo et urceolum vacuum. — Hoc officium 15 Dominus se habere testatur dicens 5; Ego sum lux mundi: qui sequitur me, non ambulat in tenebris. 3. Huius officii formam illi gerebant in veteri Testamento, qui lucer­ nas candelabri componebant et accendebant igne caelesti ad illuminandas tenebras aquilonares 6. 10 Isidorus NO, om alii. i Etymol., VII, c. 12, nn. 29-30 (PL 82, 293 A); et De eccl. officiis, II, 14 (PL 83,793 C - 794 A). 2 Joan. 1,9. 3 Ps.-Isidorus, Epist. ad Leudefredum, n. 3 (PL 83, 895 A). 4 Statuta eccl. antiqua, n. 94: « Acolitus cum ordinatur, ab episcopo quidem doceatur qua­ liter se in officio suo agere debeat, sed ab archidiacono accipiat ceroferarium cum cereo... accipiat et urceolum vacuum...» (CCL 148, 182). s loan. 8, 12. 6 Cf. Glossa ordin. in Exod. 25, 37-38: Facies ct lucernas septem... super candelabrum... Emunctoria quoque...: « incensa igne verbi caelestis »; ct in Exod. 26, 20: In latere quoque... quod vergit ad aquilo­ nem: « Gentes significat quae usque ad tempus incarnationis tenebris et frigore infidelitatis torpebant » (apud Lyran., I, 179d, 183c); ex Beda, De tabernaculo, 1, c. 9 et II, c. 6 (PL 91, 420 C, 440 B; CCL 119 A, 37 et 64). Fontem proximiorem non invenimus. Cap. 8, η. I: ex Decreto, D. 21, c. 1, § 17 (69). — Num. 2. Verba Isidori, ex eodem, D. 25, c. 1, § 3 (90); reliqua potius ex Hugonis De sacram. II, 3, 9 (PL 176, 425 C-D) quam ex Sermone Ivonis (PL 162, 515 D et C). — Num. 3: ex fonte ignoto, quem frustra iam quae­ sivit J. de Ghelllnck, Le traité de Pierre Lombard, in RHE 11 (1910) 33, n. 4. 400 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. IX. Cap. 9 (139). 1. De subdlaconis. Quintus est ordo subdiaconorum. — Isidorus :* « Graece 1 hypodiacones vocantur, quos nos subdiaconos dicimus. Qui ideo sic appellantur, quia subiacent praeceptis et officiis levitarum. Obla­ tiones enim in templo a fidelibus suscipiunt, et levitis superponendas al- 5 taribus deferunt. Hi apud Hebraeos Nathinaei 2 vocantur », « id est in humilitate Domino servientes». 2. «Ad3 subdiaconum pertinet calicem, patenam ad altare Christi deferre et levitis tradere eisque ministrare; urceolum quoque et aquamanile et manutergium tenere, episcopo et presbyteris et levitis pro lavan- 10 dis ante altare manibus aquam praebere ». 3. His lex continentiae imponitur, quia altari propinquantes, vasa corporis et sanguinis Christi portant; unde illud implere debent4: Mun­ damini qui fertis vasa Domini. Ad hos etiam pertinet tantum de oblationi­ bus ponere in altari, quantum sufficere possit populo, necnon corporales 15 et pallas et substratoria lavare. 4. Hi s cum ordinantur, accipiunt de manu episcopi patenam et ca­ licem vacuum, ab archidiacono vero urceolum cum aquamanili et manu­ tergium. — Hoc officio usus est Dominus, quando linteo se praecinxit, et mittens aquam in pelvim, pedes discipulorum lavit et linteo tersit fi. 20 G Nathinaei] nathanel ABCLMNORT, quod corr, NO. 6-7 id... servientes marg, LT. 8 calicern] ct add. BCTW, add. interi. N2. 9-10 aquamanile] aquam, rnanlle BLM. 18 aquamanili] aquà, manile (mantile X) BLMX. 1 Etymol., VII, c. 12, n. 23 (PL 82, 292 B-C). 2 De quibus I Esdr. 2, 43; 8, 17 ct 20; 11 Esdr. 3, 26. 3 Ps.-Isidorus, Epist. ad Leude/redum, n. 7 (PL 83, 895 B). * Isai. 52,11. 6 Ioan. 13, 4-5. 5 statuta eccl. antiqua, n. 93 (CCL 148, 182; DS 329). Cap. 9, n. 1: Cf. Hugo, De sacram. 11, 3, 10: < Quinto loco est ordo subdiaconorum» (PL 176, 425 D). — Auctoritas Isidori, ex Decreto, D. 21, c. 1, § 14 (69), cui ad finem adiungit Magister verba Hugonis (· id est... servientes ·), De sacram. 11,3, 10 (426 A). — Num. 2: cx Dcaeto, D. 25, c. 1, § 6 (90). Num. 3-4: ex Sermone Ivonis (515 D -516 B); vel quoad n. 4, ex verbis Hugonis (426 B). 401 UBER IV. DIST. XXIV. CAP. X. Cap. 10 (140). 1. De diaconis. Diaconorum ordo sextum tenet locum, propter senarii perfectionem L Hic ordo in veteri Testamento a tribu Levi nomen traxit: dicuntur enim et levitae. Praecepit quippe Dominus Moysi 1 2* ut post or5 dinationem Aaron et filiorum eius, prorsus tribus Levi ad divini cultus mi­ nisteria ordinaretur et consecraretur Domino; et servirent pro Israel coram Aaron et filiis eius in tabernaculo; ipsique gestarent arcam et tabernacu­ lum et omnia vasa eius; et in circuitu tabernaculi excubarent, et in tran­ sportando tabernaculo ipsi deponerent, rursumque componerent. A viginti io vero annis 3 et supra iussi sunt servire in tabernaculo: quam regulam in novo Testamento sancti Patres constituerunt, quia haec aetas ad ferenda onera est robusta. — Isidorus * : « Levitae 4 ergo ex nomine auctoris vo­ cati sunt: de Levi enim Levitae exorti sunt, a quibus in templo mystici sacramenti mysteria explebantur. Hi graece diacones, latine ministri di­ is cuntur, quia sicut in sacerdote consecratio, ita in diacono ministerii dispen­ satio habetur ». 2. *Isidorus : « Ad 5 diaconum pertinet assistere sacerdotibus et mi­ nistrare in omnibus quae aguntur in sacramentis Christi, scilicet in bapti- 10 rus alii. om. vero corr. in RVW. 18 v (quinque) TV (?), 14 mysteria] ministeria aguntur] add. \V, add. mg. C2L2. Grat., Isid. 17 Isidorus quinque NV 12 Isido­ LOT, om. agentur MNO. 1 De qua August., De Genesi ad lilt., IV, c. 2 (PL 34, 296-299; CSEL 28-1, 94-98). } Resp. Num. 8, 24: zA viginti quinque annis et supra 2 Resp. Num. 3, 5-10; 4, 5-16. etc. Ita et Isidorus, dum Hugo ct Ivo legunt: «A viginti autem annis»; sic et omnes codd. 4 Etymol., VII, 12, n. 22 (PL 82, 292 B). nostri: » A viginti vero annis». 5 Ps,- Isidorus, Epist. ad Leude/redum, n. 8 (PL 83 , 895 B-C); cf. etiam lectiones variantes. Cap. 10. Circa hoc cap. et sequens, cf. J. de Ghcllinck, art. cit., RHE 11 (1910), 34-43. — Num. 1: Usque ad auctoritatem Isidori, ex Sermone Ivonis (PL 162, 516 C-D), vel ex Hu­ gonis De sacram. 11,3, 11 (426 C-D). Dein Isidorus, mediante Decreto, D. 21, c. 1, § 13 (68s). De usu vocis mysteria loco ministerium hic et alibi, cf. F. Blatt, Ministerium — mysterium, in Archivum latinitatis medii aevi 4 (1928) 80-81. Cf. etiam Glossa Magistri in I Cor. 4,1 (PL 191, 1564 D), ubi tamen rubrica Aug. ad Audacem pertinet ad coi. 1565, 2-10. — Num. 2: Ex De­ creto, D. 25, c. 1, § 7 (90). Valet notare ad verbum oblationes quod in aliquibus nostris codici­ bus notatur in margine: · hostiam, panem et vinum » (ita LMNOT); item infra, ad recitatio nominum, « cathecumcnorum » (LNOT; in aliis codd. inseritur in ipsum textum). Ad officium precum notat Glossa pseudo-Petrl Pictaviensis: « officium precum que fiunt pro pace post evangelium pro regibus, pro peregrinantibus etc. quod [N: que] potissimum observatur in remensi ecclesia; recitatio nominum eorum qui decesserunt quod ubique in gallicana ecclesia observatur in dominicalibus diebus» (cod. n 60c; p 108d). Lo.mb. II. 26 ! 402 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. X. smo, in chrismate, in patena et calice; oblationes quoque inferre et dispo­ nere in altari; componere etiam mensam Domini et vestire; crucem ferre et praedicare Evangelium et Apostolum. Nam sicut lectoribus vetus Te­ stamentum, ita diaconibus novum praedicare praeceptum est. Ad ipsum etiam pertinet officium precum et recitatio nominum. Ipse praemonet aures habere ad Deum, ipse donat pacem et ipse annuntiat ». 3. Quod autem huic ordini a Moyse statutum est, hoc etiam in novo Testamento repraesentatur, cum diacono super laevum humerum stola ponitur, et casula in diebus ieiunii complicatur: quia quidquid laboris et sustinentiae in hac vita toleratur, quas in laeva portatur, donec in dextera, id est in aeternitate, requies habeatur. — Hic ordo ab Apostolis est celebratus quando, ut legitur in Actibus apostolicis 1, septem viros ple­ nos Spiritu Sancto ad hoc officium elegerunt, et oratione praemissa manus eis imposuerunt. Unde et consuetudo inolevit ut in omni matrice Eccle­ sia septem diacones circa Christi aram quasi septem columnae assistant. Hi sunt septem angeli tuba canentes in Apocalypsi 2. Qui quales esse de­ beant, Apostolus docet Timotheo scribens 3. 4. Hi 4 cum ordinantur, solus episcopus eis manum imponit, quia ad ministerium applicantur. Ponit eis orarium, id est stolam, super laevum humerum, ut per hoc intelligant se accepisse iugum Domini suave 5, quo ad sinistram pertinentia divino timori subiciant. Accipiunt et textum Evangelii, ut intelligant se esse praecones Evangelii Christi. Hi autem, antequam ordinentur, probentur, ut docet Apostolus 6, et sic ministrent, nullum crimen habentes. 5. Hoc officio usus est Christus, quando post coenam sacramentum I oblationes) hostiam, panem ct vinum nota marg. Lomb. add. LMNOT. 3 et Apostolum) ad populum MNRX (quae verba adduntur in quibusdam codd. Grat.). 5 no­ minum) catechumenorum nota seu glossa Magistri add. marg. L (ubi signatur in textu, sed deest in mg.) NOT; in aliis codd. incorporatur in ipso textu; exp. in ipso textu O; add. etiam in textu N; excommunlcatorum add. in quibusdam codd. Grat. 18 manum] ma­ nui LNRV. 1 antiqua, n. 92: 3 Resp. 1 Tim. 3, 8-12. * Apoc. 8, 2. Act. 6, 3 ct 6. « Diaconus cum ordinatur, solus episcopus, qui eum * Cf. benedicit, manum caput illius ponat, quia non ad sacerdotium sed ad ministerium consecratur· DS 328 ct nota). 5 Resp. Matth. Num. 3-4 verbis conficiuntur tius I lugonis, cap. nugonis De sacram. (428 A); 11,3, 11 textus 11, 30. 6 | Tim. 3, Ivonls in eodem sermone Statuta eccl. (CCL super 148, 181; 10. (PL 162, 516 D -518 A) vel po­ (PL 176, 426 D - 427 D). — Num. 5: Ex conclusione eiusdem enim ivonis a textu nostro aliqualiter discrepat. 5 10 15 20 25 403 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. XI. carnis et sanguinis discipulis dispensavit i, et quando Apostolos dormi­ tantes ad orationem incitavit dicens 2: Vigilate et orate, ut non intretis in tentationem. Cap. 11 (141). 5 10 15 20 1. De presbyteris. Septimus est ordo presbyterorum. — Isidorus ♦: « Presbyter 3 graece, senior interpretatur latine. Non modo pro aetate vel decrepita senectute, sed propter honorem et dignitatem quam acceperunt, presbyteri nominantur »; qui morum prudentia et maturitate conversa­ tionis praecellere debent in populo, sicut scriptum est Senectus venera­ bilis est non diuturna, nec annorum numero computata. Cani enim sunt sensus hominis, et aetas senectutis vita immaculata. 2. « Ideo 5 autem et presbyteri sacerdotes vocantur, quia sacrum dant. Qui licet sint sacerdotes, tamen pontificatus apicem non habent, sicut episcopi, quia nec chrismate frontem signant, nec Paraclitum dant: quod solis deberi episcopis, lectio Actuum Apostolorum 6 demonstrat ». « Unde et apud veteres idem episcopi et presbyteri fuerunt, quia illud nomen est dignitatis, non aetatis ». — « Sacerdos nomen habet compo­ situm ex graeco et latino: qui est sacrum dans » sive sacer dux λ « Sicut enim ‘rex’ a regendo, ita ‘sacerdos’ a sanctificando dictus est: consecrat enim et sanctificat ». « Antistes sacerdos dictus est ab eo quod ‘ante stat’: primus est enim in ordine Ecclesiae ». 3. *Isidorus : « Ad 8 presbyterum autem pertinet sacramentum cor­ poris et sanguinis Domini in altari Dei conficere, orationes dicere et dona 10 nec] neque MTVX. 19 dictus] vocatus RTVX. 1 Resp. Matth. 26, 26-28; Mare. 14, 22-24; Luc. 22, 19-20; I Cor. 11, 23-25. 26, 41. 3 Etymol., VII, c. 12, n. 20 (PL 82, 292). ·» Sap. 4, 8-9. 2 Matth. 5 isidorus, Etymol., VII, c. 12, n. 21: « Ideo autem et presbyteri » etc.; n. 20: « Unde et apud veteres» etc.; n. 17: «Sacerdos autem nomen habet» etc.; n. 16: «Antistes sacerdos· etc. (PL 82, « Act. 8, 14-17. 7 Haec etymologia habetur etiam in Glossa ordin. super II Parai. 4, 9: Fecit etiam atrium sacerdotum: « Sacerdos enim dicitur, quia sacrum duca­ 291 C-292A). tum praebet minoribus » (apud Lyran., II, 217c); sed vix dubium est Lombardum a Gratiano haec accepisse, D. 21, c. I, § 10: «sive latine sacerdos [lege sacer(?)]dux » (68). Cf. J. de Ghellinck, Le traité de Pierre Lombard, etc., 37, nota 1. 8 Ps.-Isidorus, Epist. ad Leudefrcdum, n. 9 (PL 83 895 C). Cap. H, n. 1. Auctoritas Isidori, ex Decreto, D. 21, c. 1, § 12 (68); reliqua ex Hugonis De sacram. 11,3, 12 (PL 176,428 B); paulo aliter Ivo, Sermo 2 (PL 162, 518 B-C). — Num. 2 conficitur ex Decreto, D. 21, c. I, §§ 12, 11 et 10 (68). — Num. 3: Verba Isidori, ex Decreto, D. 25, c. 1, § 8 (90); reliqua compendiose cx Hugonis De sacram. 11,3, 12 (429 B-C). Alii iam 404 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. XI. Dei benedicere ». — Qui · cum ordinatur, inunguntur ei manus, ut intelligat se accepisse gratiam consecrandi, et caritatis opera debere ad omnes extendere. Accipit et stolam, quae tenet utrumque latus, quia debet esse munitus armis justitiae contra adversa et prospera 2. Accipit etiam ca­ licem cum vino et patenam cum hostiis, ut per hoc sciat se accepisse po- 5 testatem placabiles Deo hostias offerendi 3. 4. Hic ordo a filiis Aaron sumpsit initium. Summos enim pontifices et minores sacerdotes instituit Deus per Moysen, qui cx praecepto Dei 4 Aaron in summum pontificem, filios vero eius unxit in minores sacerdotes. — Christus quoque duodecim elegit discipulos prius, quos et apostolos vo- 10 cavit 5: quorum vicem gerunt in Ecclesia maiores pontifices; deinde alios septuaginta et duos discipulos designavit <5; quorum vicem in Ecclesia te­ nent presbyteri. Unus autem inter Apostolos princeps exstitit, Petrus, cuius vicarius et successor est Pontifex Summus ?: unde dicitur Apostolicus; qui etiam Papa vocatur, scilicet Pater Patrum. 15 5. Qualis autem eligi debeat presbyter, Apostolus scribens Timotheo ostendit 8, ubi nomine episcopi presbyterum significat. Hoc autem officio usus est Christus cum se ipsum in ara crucis obtulit, idem sacerdos et hostia 9; et quando post coenam panem et vinum in corpus suum et san7 post teri. discipulos 1 Hic non episcopo cum 12 BCNV. Papa vocatur O. I) NVW< exordium Initium) trp. 9 om. et 19 N. 15 etiam) ATV. * et ct manum super caput eius benedicente et R, et ipse NO. trp. Papa in­ elegit 10 TVX. || alii. vel NTVX, Statuta eccl. antiqua, Magister sequitur sacerdotem pontificem) 91: n. « Presbyter tenente, etiam omnes cum ordinatur, qui presbyteri, praesentes sunt, manus suas iuxta manum episcopi super caput illius teneant» (CCL 148, 181; DS 327). Num. 2 4 8. 5 Resp. Cor. 6, 7: II Exod. Per arma iustitiae a dextris et a sinistris. 28-29. cc. 5 Luc. 6, 6 13. Luc. Vicarius Christi * e * Vicarius Petri * nd periodo patristico Chlesa in Italia 2 (1948) 1-32. 8 i Tim. 3, 1-7; Tit. 1, 5-9. Maccaronc, Hebr. 9. Cf. Fulgentius, notaverunt Magistrum invocationem RHE capitulis: « Dist. il s’agit a Sancti XXIV... de ne De fide ad Petrum, omittit. eius art. Cf. l’imposition de symétrique qu’une 7 Cf. M. 1. Riv. di Storia della 9 impositionem RCSp. in Diet, de théol. cath.9 d’une exception... manuum longue celle qui dissertation... lui conclusionem, quae 1 des mains dans l’ordination sacerdotale: omission (67). — Num. 5 conficitur ex dependet a dont proposito Gratiani, verbis D. Hugonis 25, c. 1, § de his la ré­ voulue ou l’ordre · dictis (429 A-B, et D), ante in abandonner Graticn fait 2001). — Num. 4 verbis Introducitur Hugonis (428 B). Quod sequitur fundatur in 21, ante c. necnon ct scribit ubi fortuite, qui aura des grosses conséquences pour la théologie du sacrement de tiani, D 2: 5, Eph. Le traité de Pierre Lombard..., Ghellinck, Pierre Lombard l’élaboration connaît J. Resp. c. 2, n. 22 (PL 65, 682 C; CCL 91 A, 726). suis fontibus discrepare, eo quod 38-44, ct systématique gularité quand Spiritus (1910) II in 4 11-14. 10 3 I (90). (XII, Gra­ praeter 405 LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. XII-XIV. guincm commutavit L — Ecce de septem Ecclesiae gradibus breviter elocuti, quid ad quemque pertineat insinuavimus. Cap. 12 (142). 5 10 1. Duo tantum sacri *dicuntur . Cumque omnes spirituales sint et sacri, excellenter tamen canones 2 duos tantum sacros ordines appellari censent, diaconatus scilicet et presbyteratus, quia hos solos primitiva Ec­ clesia legitur habuisse, et de his solis praeceptum Apostoli3 habemus. 2. Apostoli 4 enim in singulis civitatibus episcopos et presbyteros ordinarunt. Levitas etiam ab Apostolis ordinatos legimus 5, quorum maxi­ mus fuit beatus Stephanus. Subdiaconos vero et acolythos procedente tempore Ecclesia sibi constituit. Cap. 13 (143). 1. Quid sit quod hic dicitur ordo. Si autem quaeritur quid sit quod 15 hic vocatur ordo, sane dici potest signaculum quoddam esse, id est sacrum quiddam, quo spiritualis potestas traditur ordinato et officium. Character igitur spiritualis, ubi fit promotio potestatis, ordo vel gradus vocatur. 2. Et dicuntur hi ordines sacramenta, quia in eorum perceptione res sacra, id est gratia, confertur, quam figurant ea quae ibi geruntur. Cap. 14 (144). 20 De nominibus dignitatis vel officii. Sunt et alia quaedam, non ordinum, sed dignitatum vel officiorum nomina. 1 Ecclesiae gradibus trp. BCLW. 2 pertineat] pertinet ΑΜΝΟ, quod corr. N. 9 ordinarunt] ordinaverunt BCLMTX. 15 spiritualis] spiritalis OR. 20 vel] et BCNWX. > Matth. 26, 26-28. 2 Can. 1 Concilii Beneventani (1091): « Sacros autem ordines dicimus diaconatum ac presbyteratum. Hos siquidem solos primitiva legitur ecclesia habuisse; super his solum praeceptum habemus Apostoli » (Mansi, Concilia, 20. 738 E; DS 703). presbyteris: I Tim. 3, 1-7; Tit. 1,5-9; de diaconis: 1 Tim. 3, 8-13. te Cretae ut... constituas per civitates presbyteros. 3 De 4 Cf. Tit. 1 5: Reliqui 5 Act. 6, 5. Cap. 12, η. 1: Ex Hugone, De sacrarn. 11,3, 13 (PL 176, 430 A); cf. etiam Decreturn, D. 60, c. 4 (227). — Num. 2: ex § 3 dicti Gratiani praemissi D. 21, c. 1 (67). Cap. 13. De momento huius definitionis, cf. N. M. HSring, Character, Signum und Si­ gnaculum. Der IVcg von Petrus Damiani bis zur eigentliche Au/nahme in die Sakramenlenlehre im 12. Jahrhundert, in Scholastlk 31 (1965) 57. 406 LIBER IV. DIST. XXIV. C/\P. XV-XVII. Cap. 15 (145). De episcopo *. Dignitatis simul et officii nomen est episcopus. — Isi­ dores *: « Episcopatus 1 autem vocabulum inde dictum est, quod ille qui episcopus efficitur superintendat, curam scilicet subditorum gerens. Scopin enim graece, latine intendere dicitur. Episcopi autem graece, latine spe- 5 culatores interpretantur: nam speculator est praepositus in Ecclesia dictus, eo quod speculetur atque prospiciat populorum infra se positorum mores et vitam ». Cap. 16 (146). De pontifice ♦. « Pontifex 2 princeps sacerdotum est, quasi via se- 10 quentium. Ipse et summus sacerdos nuncupatur: ipse enim sacerdotes et levitas efficit, ipse omnes ecclesiasticos ordines disponit ». Cap, 17 (147). I. De quadripartito episcoporum ordine. — Isidores ♦: « Ordo 3 autem episcoporum quadripartitus est, scilicet in patriarchis, archiepiscopis, me- 15 tropolitis et episcopis. — Patriarcha, graece, summus patrum interpreta­ tur, quia primum, id est apostolicum tenet locum: ut Romanus, Antio­ chenus, Alexandrinus»; sed omnium summus est Romanus. — « Archiepiscopus, princeps episcoporum: archos enim princeps dicitur. — Metro­ politae autem a mensura civitatum dicuntur. Singulis enim provinciis 20 preeminent; quorum auctoritati et doctrinae ceteri sacerdotes subiecti sunt. Sollicitudo enim totius provinciae ipsis commissa est. Omnes autem superius designati ordines episcopi nuncupantur ». 2 De episcopo om. MRVW. 2-3 Isidorus om. MRVW. 10 Rubrica om. AMRVW. 12 ecclesiasticos ordines trp. RTX. 14 Isidorus om. MNRVW. 19 enim) grccc (latine hic add. W) add. LWX. dicitur] latine add. L (interi.) X. i Etvmot., VII, c. 12, nn. 11-12 (PL 82, 291 B-C). 3 Elymol., VII, c. 12, nn. 4-10 (290 D-291 B). 2 Isidorus, ibid., n. 13 (291 C). Cap. 15-17. Cf. A. M. Landgraf, Die Lehre vom Episkopat ais Ordo, in Dogmengeschichte, II1-2, 277-302; nccnon et R. P. Stenger, The Episcopacy as an Ordo according to the mediaeval Canonists, in Mediaeval Studies 28 (1967) 67-112. — Cap. 15: Auctoritas Isidori, ex Decreto, D 21, c. 1, § 7 (68). — Cap. 16: ex codent, § 8. — Cap. 17, η. 1 conficitur cx D. 21, c. I,§§1, 2, 6. 4. 5 (67-68). LIBER IV. DIST. XXIV. CAP. XVIII. ET XIX. 407 2. Nota quod archiepiscoporuin nomine primates superius significasse videtur, et metropolitarum, quos nunc archiepiscopos dicimus. 3. Horum autem discretio a gentilibus introducta videtur, qui suos flamines, alios simpliciter flamines, alios archiflamines, alios protoflamines 5 appellabant. — Isidorus *: «Sacerdotes1 enim gentilium flamines dice­ bantur: qui habebant in capite pileum, in quo erat brevis virga desuper habens lanae aliquid; quod cum per aestum ferre non possent, filum tantum in capite ligare coeperunt. Nudis enim capitibus eis incedere nefas erat. Unde et a filo quo utebantur, flamines dicti sunt: quasi filamines. io Sed festis diebus, filo deposito, pileum imponebant, pro sacerdotii emi­ nentia ». Cap. 18 (148). De vate. — Isidorus * : «Vates2 a vi mentis appellatur; cuius signi­ ficatio multiplex est: modo enim sacerdotem, modo prophetam, modo 15 poetam significat ». Cap. 19 (149). 1. De *cantore . « Cantor 3 vero vocatur, qui vocem modulatur in cantu. Huius sunt duo genera: praecentorum et succentorum. Praecentor, qui vocem praemittit in cantu; succentor, qui subsequenter canendo re2o spondet. Concentor autem dicitur quia consonat; qui autem non consonat nec concinit, concentor non erit ». 2. His breviter tractatis, admonendi sunt Christi ministri, quatenus sicut excellunt ordinis dignitate, ita praecellant vitae sanctitate: ut plebs eis commissa eorumque disciplinis edocta gratanter eis obediat, et eorum 25 imitatione de die in diem proficiat, a quibus divina sacramenta percipiunt et Missarum solemnia audiunt. 4 alios1... protoflamines marg. V2. || alios protoflamines om. R, add. mg. T. 5 Isi­ dorus] Idem Λ, om. MRVW. 13 De vate om. MRVW. || Isidorus AT, om. alii, ap­ pellatur] appellantur T, appellati MO, appellati sunt LW. 17 Rubrica om. RVW. 18 praecentorum] scilicet add. Λ Grat. j| praecentorum et succentorum] precentor et succen­ tor LRT Isid., Grat. || Praecentor) est add. ABCL, vero est add. V. i Etymol., VII, c. 12, nn. 18-19 (PL 82, 292 A). 2 ibid., n. 15 (291 C). 3 Ibid., nn. 26-28 (292 C - 293 A). Num. 3: Prima pars, ex § 3 dicti Gratiani ante c. 1 (67). Auctoritas Isidori, in eodem c. I, § 11 (68). Cap. 18: ex eodem c. 1, § 9 (68). — Cap. 19, n. 1: ibid., § 16 (69); num. 2, usque ad «pro­ ficiat », cx Hugonis De sacram., III, 3, 12 (PL 176, 430 A). 408 LIBER IV. DIST. XXV. CAP. I. 3. Missa i autem dicitur vel quia missa est hostia, cuius comme­ moratio fit in illo officio; unde dicitur: Ite missa est, id est sequimini ho­ stiam quae missa est ad caelestia, tendentes post eam; vel quia missus caelestis venit ad consecrandum dominicum corpus, per quem ad altare caeleste defertur hostia; unde et dicitur: Missa est. DISTINCTIO XXV Cap. 1 (150). 1. De ordinatis ab haereticis. Solet quaeri si haeretici ab Ecclesia praecisi et damnati possint tradere sacros ordines, et si ab eis ordinati, redeuntes ad Ecclesiae unitatem, debeant reordinari. — Hanc quaestio- io nem perplexam ac pene insolubilem faciunt doctorum verba, qui pluri­ mum dissentire videntur. 2. Videntur enim quidam tradere haereticos sacros ordines dare non posse, nec illos qui ab eis ordinati videntur gratiam recipere. — Capitu­ lum VII *. Dicit enim Innocentius2 « Arianorum clericos non vi- is deri suscipiendos cum sacerdotii vel ministerii alicuius dignitate »; quibus «solum baptisma ratum esse permittit, quod in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti percipitur ». Dicit etiam 3 eos non posse dare Spiritum San­ ctum, quem amiserunt; et « ordinatos 4 ab haereticis caput habere vulne5 et om. 8 OTX. M, indissolubilem LNW, Rubrica 14-15 i om. Solet] quod corr. etiam L. add. 14 BCMN. 11 ordinati] ordinari dissolubilem insolubilem] CMRVX, quod corr. V< BMRVWX. De eodem supra, Dist 13, c. n. 4; utriusque 1. loci fontes nos fugiunt. « Missa est De sacram., II, 8, 14 (PL 176, 472 A-C). 2 Innocentius Papa I, Epist. 24 (ad Alexandrum Antiochenum episc.), c. 3 (PL 2<), 549 Λ - 550 A). De doctrina Innocenti! pp., cf. O. Vighctti. / Sacramenti delta penitenza e dcll'ordine nella dottrina gturidica di S. Innoccnzo I (401-417), par. III: «Le ordinazioni degli eretici », in Miscellanea Francescana 52 (1952) 104-111. 3 Ibid. (550 A). 4 Innoc. I, Epist. 17 (ad Rufum hostia» invenitur in Hugonis aliosque epp. Macedoniae) Dist. nations, in XXV. c. DThC verbis Hugonis, c. 1. Cf. 3 (PL L. Saltet, XIII, 2385-2431, De sacram. pruna auctoritas sumitur ex 20. 530 B-C). Les réordinations, praesertim Paris 2425-28. — 1907; et Num. I: E. Amann, art. Quaestio Riordi- ponitur quasi Il, 10, 3 (PL 176, 477 D - 478 A). — Num. 2: Ut rubrica innuitur, Decreto, C. I, q. I, c. 73 (384); dein c. 17 et c. 18 (363); illa Gregorii, vx eodem, c. 72 (383), et cx dicto post c. 74 (384). LIBER IV. DIST. XXV. CAP. I. 5 10 15 20 409 ratum », et « eum qui honorem amisit, honorem dare non posse; nec illum aliquid accepisse, quoniam in dante nihil erat quod ille posset accipere ». Tradit etiam i «venientibus ab haereticis per manus impositionem laicam tantum tribuendam communionem, nec ex his aliquem in clericatus hono­ rem vel exiguum subrogare ». — Gregorius in IIII libro Dialogorum *. Gregorius etiam dicit 2 sacrilegam esse Arianorum consecrationem, cum ex eorum manu communio percipitur. 3. Cyprianus martyr in Epistola contra haereticos ♦. Cyprianus etiam dicit 3 « omnia, quaecumque faciunt haeretici, carnalia, inania » et sacrilega esse, et eorum « altaria falsa et illicita sacerdotia et sacrificia sacrilega »; qui « more simiarum, quae cum homines non sint, formam imitantur humanam, vultum Ecclesiae catholicae et auctoritatem sibi vendicant, cum ipsi in Ecclesia non sint»; et cum sint sacrilegi, «sacer­ dotium administrant et altare ponunt, cum nec sacrificari oblatio illic possit ubi Spiritus Sanctus non sit; nec cuiquam Dominus per eius preces et orationes prosit, qui Deum ipse violavit ». 4. Hieronymus, super Aggaeum ♦. Hieronymus quoque as­ serit *4 omnia quae offeruntur ab haereticis «contaminata esse in con­ spectu Domini: quia licet sancta videantur specie sui, tamen quia contacta sunt ab illo qui pollutus est, polluuntur omnia». — Idem, super Amos ♦. Idem 5; «Odit Deus sacrificia haereticorum et a se proicit, et quoties in nomine eius congregati fuerint, detestatur foetorum eorum et claudit nares suas». — Idem, super Osee *. Idem <5: « Illi offerunt panem sacrile­ gum » etc. 8 Rubrica om. MRVW. 23 Rubrica om. MRVW. « Ibid., c. 4 (531 A-B). 14 ponunt] componunt NV, proponunt AT, quod corr. T. 2 Potius in Lib. III, c. 31 (PL 77, 292 A). 3 Caput collectum (notant Correctores Gratiani; infra) ex variis locis epistolarum B. Cypriani. Nempe, ex Epist. 70 (ad fanuarium), n. 3: · ut cum omnia apud illos inania et falsa sint, nihil eorum quae illi gesserint probari a nobis debeat ♦ (PL 3, 1043 B; CSEL 3-1, 769s); ex Epist. 69 (ad M agnum), n. 1: «falsa altaria et illicita sacerdotia et sacrificia sacrilega » (PL 3, 1139 A; CSEL 3-1, 750); ex Epist. 73 (ad lubaianum et episc. Numidiae), n. 2: « Novatianus simia­ rum more, quae cum homines... in ecclesia non sit... altare collocare... nititur» (PL 3, 1111 A-B; CSEL 3-1, 779s); et ex Epist. 64 (ad Epictetum), n. 4: «quando nec oblatio sanctificari illic possit, ubi Spiritus Sanctus non sit, nec cuiquam... qui Dominum ipse violavit» (PL 4, 392 A; Epist. 65, in CSEL 3-1, 725). s In Amos 5, 22 (PL 25, 1053 D). ■» In Aggaeum 2, 15 (PL 25 [ 1845), 1409 D). 6 In Osee 6, 7 (PL 25, 870 A). Num. 3 excerpitur ex c. 70, § I (382-383). — Num. 4: Prima auctoritas conficitur ex eodem dicto (384) ac ex c. 61 (381); altera, ex c. 62; tertia praebet initium c. 63. LIBER IV. DIST. XXV. C/\P. 1. 410 5. Léo ad Anatholium Constantinopoiitanum Episcopum ♦. Lea etiam testatur i « extra Ecclesiam nec rata esse sacerdotia, nec vera esse sacrificia». — Idem Leoni *Augusto . Idem etiam dicit 2 «per crudelis­ simam vesaniam in Alexandrina sede omnium sacramentorum lumen exstinctum. Intercepta est sacrificii oblatio, defecit chrismatis sanctificatio, et parricidalibus manibus impiorum omnia se subtraxere mysteria ». 6. His aliisque testimoniis adstrui videtur sacramenta ecclesiastica, praecipue corporis et sanguinis, ordinationis et confirmationis, per haere­ ticos non posse ministrari. 7. Auctoritates ponit quae videntur praemissis obviare. Econtra autem alii sentire videntur quod ab haereticis etiam praecisis sacri ordines, sicut et baptismus, tradi valeant; nec ab haereticis redeuntes, qui illic ordinati sunt et baptizati, iterum ordinandi sunt, sicut nec baptizandi. 8. Augustinus in libro II Contra epistolam Parmeniani ♦. Unde A ugustinus3 de haereticis etiam damnatis: «Quod quidam dicunt, ‘Baptisma quod accepit non amittit qui recedit ab Ecclesia, ius dandi quod accepit amittit’, multis modis apparet inaniter dici. Primo, quia nulla ostenditur causa, cur ille qui illud baptisma amittere non potest, ius dandi possit amittere. Utrumque enim sacramentum est, et quadam con­ secratione utrumque homini datur: illud cum baptizatur, et illud cum ordinatur. Ideo non licet in Catholica utrumque iterari. Nam si quando cx ipsa parte venientes, etiam praepositi, pro bono pacis, correcto schi­ smatis errore, suscepti sunt; et si visum est opus esse ut eadem officia gererent quae agebant, non sunt rursus ordinandi, sed sicut baptismus in eis, ita ordinatio mansit integra. Quia in praecisione fuerat vitium: quod unitate pacis est correctum; non in sacramentis, quae, ubicumque sunt, ipsa sunt. Et cum ipsi expedire videtur Ecclesiae ut praepositi eorum, ve­ nientes ad catholicam societatem, honores suos ibi non administrent, non 1 Rubrica om. RVW. Anatholium] anastasium NO, athanasium T. 10 Econtra) Contra LNR. 14 Rubrica om. MRVW. 21 Catholica) sancta V, ecclesia add. LMTVX. 24 ordinandi) ordinati NOR, quod corr. N. » Epist, 80. 13, n. 28 (PL Num. 5: clusione Hugonis, (PL 54, 914 B). 43 , 70s; * Epist. 156. c. 5 (PL 54, 1131 A). 3 Cap. CSEL 51. 70s). prima Leonis, ex c. 68 (382); alia, ex sequenti c. 69. — Num. 6 trahitur ex con­ Gratiani haereticis c. 2 in eodem dicto: ministrari non possunt D< saaam.. II, 10, 3 < patet quod sacramenta ecclesiastica praeter baptisma ab (384). — Num. 7: Videas dictum ante c.97 (392), et verba (PL (393), rubrica ut in editione Romana· 176, 478 C - 479 B). — Num. 8: ex iarn dicto c. 97, §§ 1-3 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XXV, CAP. I. 5 10 15 20 25 411 eis tamen ipsa ordinationis sacramenta detrahuntur, sed super eos ma­ nent. Ideoque non eis manus imponitur, ne non homini, sed ipsi sacra­ mento fiat iniuria. Sicut autem in baptismo est quod per eos dari possit, sic in ordinatione ius dandi est: utrumque quidem ad perniciem suam. Sed aliud est non habere, aliud perniciose habere, aliud salubriter habere ». 9. Idem *: « De his qui ab Ecclesiae unitate separati sunt, nulla iam quaestio est quin habeant ct dare possint; sed perniciose habent pernicioseque dant, quia extra vinculum pacis sunt 2. Neutri sacramento fa­ cienda est iniuria. Sicut non recte habet qui ab unitate recedit, sed tamen habet, et ideo redeunti non redditur; sic etiam non recte dat qui ab uni­ tate recedit, sed tamen dat; et ideo qui ab eo accipit, venienti ad unita­ tem non iteratur ». 10. Idem in libro II De unico baptismo ♦. Idem 3.· «Aliud est non ha­ bere aliquid, aliud est non iure habere vel illicite usurpare. Non igitur ideo non sunt sacramenta Christi et Ecclesiae, quia eis illicite utantur, non modo haeretici, sed etiam omnes impii; sed illi corrigendi sunt et puniendi, illa autem agnoscenda et veneranda ». 11. Gregorius loanni Ravennati *episcopo , item Gregorius*4: « Quod dicitis, ut qui ordinati sunt iterum ordinentur, valde ridiculosum est. Ut enim baptizatus semel, iterum baptizari non debet; ita qui conse­ cratus est semel, in eodem ordine non valet iterum consecrari ». 12. His aliisque auctoritatibus videtur asseri in omnibus impiis, etiam in haereticis praecisis et damnatis, Christi sacramenta permanere cum iure dandi. Possunt enim dare, sed perniciose; et quibus dederint, non sunt iterum ordinandi. Quae praemissis ex opposito obviare videntur. 13. Determinatio praemissae contradictionis auctoritatum. Haec autem quidam ita determinant. Dicunt enim haereticos accepta sacerdotali vel 6 Ecclesiae unitate trp. ACLMTVX. 11 qui) iili qui A, quia MOW, quod Aug., Grat. 13 Rubrica om. MRVW. 17 agnoscenda) cognoscenda ABCNV. 18 Ru­ brica om. MRVW. 19 ordinati sunt... ordinentur) ordinatus est... ordinetur LNRWX. i Cap. 13, n. 30 (72; 8ls). vinculo pacis. 2 Resp. Eph. 4, : Solliciti servare unitatem spiritus in 3 De bapt. contra Donatistas, III, c. 10, n. 13 (PL 43, 144; CSEL 51, 205). 4 Regtstrum Epist., II, epist. 46 [MGH II, 45) (PL 77, 585 A). Num. 9: ex eodem, §§ 6-8 (394). — Num. 10-11: Hae duae auctoritates, quae non ad­ ducuntur a Gratiano, inveniuntur in Panormia Ivonis, III, 78 et 76 (PL 161, 1147); sed ob formam diversam probabiliter hic sumuntur ex fonte ignoto. — Num. 12 fundatur in parte in verba Gratiani post c. 97 (395). — Num. 13 quodammodo eodem dicto Gratiani in­ nititur, §§ 2-4; ita ct n. 14, usque ad quaedam verba in § 5 (395). LIBER IV. DIST. XXV. C/M’. I. 412 episcopali unctione ab Ecclesia recedentes, baptismi quidem dandi ius retinere, sed non habere facultatem tribuendi sacros ordines, vel conse­ crandi dominicum corpus, postquam praecisi sunt et damnati ab Eccle­ sia; sicut degradatus episcopus non habet potestatem largiendi sacros or­ dines, facultatem tamen baptizandi non amisit. — Quod vero A u g us t i n u s ait, intelligunt dictum de haereticis qui non sententia Eccle­ siae, sed pravitate sensus sui a fidei veritate ac doctrinae unitate divisi sunt: qui licet tales sint, ius tamen ordinandi et consecrandi habent. Et qui ab eis ordinantur ante manifestam praecisionem, etiam si cum eis aperte exierint et sententia Ecclesiae damnati fuerint, tamen si redierint, iterum ordinandi non sunt. Et ubicumque legitur de ordinatis ab haereticis quod servatis eis ordinibus ministrare valeant, vel iterum ordinandi non sint, de huiusmodi accipiendum dicunt. Nam postquam praecisi fuerint et damnati indicio Ecclesiae, ius ordinandi et consecrandi eis detractum asserunt, ut degradatis vel excommunicatis. 14. Aliter *. Alii vero dicunt sacramenta ab haereticis etiam praecisis secundum formam Ecclesiae celebrata vera esse et rata, quia receden­ tes ab Ecclesia ius dandi et consecrandi non perdiderunt; et qui sic ab haereticis ordinantur, cum redeunt, iterum ordinandi non sunt. Quae vero ab haereticis aliter quam in Ecclesia fiunt, falsa sunt et inania; et qui a talibus ordinari videntur, non munus, sed vulnus excipiunt. Et se­ cundum hanc differentiam varie de his loquuntur doctores. 15. Item *aliter . Quidam 1 vero dicunt eadem sacramenta ab haere­ ticis praecisis posse celebrari, quae a catholicis, si ab illis forma Ecclesiae servetur; et ab eis celebrata, vera esse et rata quantum ad se, quantum vero ad effectum falsa esse et inania, et in his qui male tractant, ct in his qui male suscipiunt. Ideo irrita et falsa, quia quod promittunt et conferre creduntur, non tribuunt. Damnanda etiam dicuntur, quia illicite dantibus vel accipientibus sunt in iudicium Polluta etiam dicuntur, non quantum ad se, sed propter indignam haereticorum tractationem. Ideo Grego6 dictum] esse add. LT. 8 sint om. AMR, add. interi. N2, add, mg. O2. ordinandi ct consecrandi trp. ALT. 16 Ftubrica om. MRVW. etiam] et ABCNTX. 21 or­ dinari] ordinati B. corr. ex ordinati O. excipiunt] accipiunt LTVW. 22 doctores] *» auctore LO. 23 Item aliter] aliter BCNX, om. MRV\V. 26 esse om. OTV. 1 et Algerus Lcod., De sacramento, Num hic De misericordia et iustitia, III, c. 12 (PL 111,50 ct 54 (PL 180, 954 C-D, et 956 B-D); 180, 846 B - 847 C). 2 Resp. I 15 probabilius mentem Gratiani praesentat, cuius verba repetuntur. Cor. 11, 29 et 34. in § 5 ct § 7 ad litteram 5 10 15 20 25 30 LIBER IV. DIST. XXV. CAP. H. ET 413 111. r i u s 1 communionem Arii vocat exsecrationem, et Innocentius * Bonosii ordinationem damnationem: non quod ita in se sint, sed quia male dantes vel accipientes tales facit; sicut etiam Hieronymus3 sacri­ ficia eorum «panem luctus» vocat, non quantum ad se, sed quantum ad 5 effectum. 16. *Aliter . Nonnulli vero tradunt illos haereticos qui in Ecclesia ordinati sunt, ius ordinandi et consecrandi, etiam cum separati fuerint,, habere; qui vero in schismate vel haeresi positi ab eis ordinati et inuncti fuerint, illo iure carent; ideoque, cum ordinare volunt, vulnus potius in­ io figunt quam gratiam conferant. Cap. 2 (151). De simonia — Unde dicitur simonia et quid sit *. De simoniacis vero non est ambigendum quin sint haeretici, qui tamen ante sententiam de­ gradationis et ordinant et consecrant. Et licet simoniaci proprie dicantur 15 qui, instar Simonis Magi 4, impretiabilem gratiam pretio conducere vo­ lunt; et qui pro ministerio sacro pretium recipiunt in modum Giezi \ giezitae vocandi sunt; omnes tamen, et dantes et accipientes, simoniaci dicuntur, et utrique eadem sententia percelluntur. Cap. 3 (152). 20 De his qui scienter a simoniacis ordinantur vel non. Differt tamen inter eos qui ordinantur a simoniacis scienter, et eos qui ignoranter. — Urba6 20 vel Rubrica non om. om. MRVW. ALMN. 12 21-1 Unde... sit (p. 414) 1 Cf. supra, cap. 1, in fine n. 2. om. 17 VWX. Urbanus papa om. et> om. MNRV, exp. X. ARVW. 2 Innocentius I, Epist. 17, c. 3, n. 7: «Certe quia quod non habuit dare non potuit, damnationem utique, quam habuit, per pravam manus impositionem dedit; ct qui comparticeps factus est damnationis, quomodo debeat honorem accipere, invenire non possum » (PL 20, 531 A). 3 Super Osee (rubr.) 9, 4: « Panem luctus possumus dicere verba mortifera... qui panis non ingreditur in domum Dei. Haere­ ticorum enim conciliabula, non domus Dei appellantur, sed speluncae latronum · (PL 25· [1845], 892 B). 4 Resp. Act, 8, 18-24. 3 Resp. IV Reg. 5, 20-27. Num. 16: iterum fundatur in dicta Gratiani in §§ 3-4 (395). Cap. 2: Titulus iam in De sacrain. Hugonis, II, 10, 1: Unde dicitur, et quid sit simonia (PL 176, 477 C); unde ct ex cap. 2 quaedam verba hic. Cap. 3: Titulus seu quaestio ab Hugone suggeritur, II, 10, 3 (478 C); auctoritas confici­ tur ex Decreto, C. 1, q. 1, c. 108 (400s). 414 LIBER IV. DIST. XXV. CAP. IV. ET V. nus Papa·: «Qui 1 enim scienter a simoniacis se permiserint consecrari, immo exsecrari, eorum consecratio omnino irrita est. Qui vero ordinantur a simoniacis quos, cum ordinantur, nesciunt esse simoniacos, qui et tunc pro catholicis habentur, eorum ordinatio misericorditer sustinetur ». Cap. 4 (153). 5 De his qui dicunt se emere corporalia, non spiritualia. — Paschasius *: Papa «Si2 vero aliqui obiecerint se non consecrationes emere, sed res ipsas quae ex consecratione proveniunt, penitus desipere probantur. Nam quisquis horum alterum vendit, sine quo alterum non habetur, neutrum vendere derelinquit ». io Cap. 5 (154). Distinctio simoniacorum. Simoniacae autem haeresis tripartita est distinctio. Alii enim simoniace a simoniacis ordinantur, alii simoniace a non simoniacis, alii non simoniace a simoniacis. — Nicolaus Papa ♦. Unde Nicolaus Papa 3; « Statuimus decretum de simoniaca tripartita hae- 15 resi, id est de simoniacis simoniace ordinatoribus vel ordinatis, et de si­ moniacis simoniace a non simoniacis, et simoniacis non simoniace a si­ moniacis. Simoniaci simoniace ordinati vel ordinatores, secundum cano­ nes a proprio gradu decidant. Simoniaci etiam simoniace a non simoniacis ordinati, similiter ab officio removeantur. Simoniacos vero non simoniace 20 a simoniacis ordinatos misericorditer per manus impositionem pro tem­ poris necessitate in officio permittimus permanere ». — Quod intelligendum est de his qui ordinantur a simoniacis, ignorantes eos esse simoniacos. flos facit simoniacos non reatus criminis, sed ordinatio simoniaci. 6-7 Paschasius papa om. RVWX. 10 derelinquit] relinquit N, delinquit A, corr. in delinquit M. 14 Rubrica om. MRVW. 1 <1 Urbanus Papa II Mansi, XX, 805). (PL 102, m Concilio Placentino (1095), can. IV et III, hic scii, ordine inverso ' Revera 1092 Λ-B); cf. tamen P. F. Kchr, negatur; scripta est a quodam Guidone niaco\ m Concilio (minore) Lateranensi publica, MGH Legum IV, t. 1, 550s; L Cap. Deaeto, C. Cap. 107 4 Iterum 5: Triplex l, 5 monaco. (apr. 1060), n. 5 Mansi, quaestio (m titulo) 1, q. 3, c. 7 Epist. 5 (ad Archiepiscopum Mediolanensem) Italia Pontificia Vl-l, 38, n. 51, ubi authenticitas Paschalis Concilia, Decretum contra simo· Weiland, Constitutiones et Acta Nicolaus (L. 19, 899; 11, DS n. 694). Hugonis est; auctoritas seu responsio adaptatur ex (413). species simoniae, in dictis Gratiani ante verba Nicolai in C. (400). Conclusio etiam Gratiani est, post c. 107. 1, q. 1, c. LIBER IV. DIST. XXV. CAP. VI. ET VII. 415 Cap. 6 (155). De his qui violenter a simoniacis vel ab haereticis ordinantur. — Alexander Papa ♦. Similiter cum decernit Alexander1 simoniacos « omnino damnandos ac deponendos »>: subintelligendum est: Nisi violen5 ter quis attractus fuerit. De his enim, et a quibuslibet haereticis violenter ordinatis, dicit I nnocentius2 quod « possunt habere aliquem co­ lorem excusationis, si statim discedunt ab eis et pessimo eorum conciliabulo renuntiant ». Cap. 7 (156). 0 De aetate ordinandorum ita decernit Nicolaus Papa 3: «Sacri, inquit, canones sanxerunt ut subdiaconus non ordinetur ante quatuordecim annos, nec diaconus ante viginti quinque, nec presbyter ante triginta. Deinde, si dignus fuerit, ad episcopatum eligi potest. Quod nos etiam pari modo servare iubemus ». — Fabianus *. Item Fabianus4: «Si quis tri2 ab LMNO, om. alii, aliis add. ALR. 3 Alexander Papa om. RVW. 4 ac deponendos om. AR. 10 decernit] decrevit BMVWX. 14 Rubrica om. LMORTVW. 1 In Concilio Laterano (1063), ubi in primo cap. Alexander Ρρ. II repetit verba sui praedecessoris (I. Mansi, Concilia, XIX, 1023 E-1024 D; DS n. 691). I, Epist. 17 (ad Rufum aliosque epise. Macedoniae), c. 5, n. 12 (PL 20, 534). venitur inter decreta vel alia scripta Nicolai I (858-867). 2 Innocentius 3 Non in­ 4 Cap. spurium. Ante Gratia­ num, qui hoc cap. Bonifacio papae ascribit, D. 77, c. 1 (275), ceteri collectores (ut notat Ae. Friedberg) citant ex decretis Fabiani. Unde ergo Magister sumpserit hoc cap. 7, nescimus. Cap. 6: Decretum Alexandri, in Decreto, C. 1, q. 1, c. 110 (401); quod sequitur trahitur ex dicto Gratiani post c. 110, ct ex decreto Innocentii in c. 111. Cap. 7: Haec duo decreta desunt in Decreto Gratiani. Quamvis inveniantur in Panormia Ivonis, III, cc. 32 et 29 (PL 161, 1135D, H36D- 1137 A), non sequitur quod tale corpus iuris in manibus habuerit Magister. Alter enim sub nomine Fabiani habetur in collectione S. Genovcfae (cod. Paris., S. Gcnov. 166, f. 80v); et quasi ad verbum in Collect, in V' libris, I, can. C, ubi Concilio Neocacsariensi attribuitur (CCL, CM VI, 75-76); proinde probabiliter ambo invenirentur in quadam collectione adhuc ignota. — Ad rei historiam vero notare licet duo canones Concilii Agathcnsls anno 506, scilicet n. 16: « Episcopus vero benedictionem diaconatus minoribus a viginti et quinque annorum, penitus non committat...»; et n. 17: « Presbyterum vero vel episcopum ante triginta annos... nullus metropolitanorum ordinare praesumat...» (CCL 148, 201). Ex Concilio vero Arelatensi (524), sub S. Caesario, deduci potest quod talis legislatio fundatur in « antiquorum patrum statuta » de ordinandis clericis (CCL 148 A, 43). Cf. etiam S. Cacsarii Sermo 1, n. 14, circa hanc «saluberrimam consuetu­ dinem « (CCL 103, 10-11). Reapse quaedam exempla inveniuntur inter capitula africana; 416 LIBER IV. DIST. XXVI. CAP. I. ginta aetatis non impleverit annos, nullo modo presbyter ordinetur, etiam si valde sit dignus; quia et ipse Dominus triginta annorum baptizatus est i, et sic coepit docere ». DISTINCTIO XXVI Cap. 1 (157). 1. De sacramento coniugll: cuius institutio et causa ostenditur. Cum alia sacramenta post peccatum et propter peccatum exordium sumpserint, matrimonii sacramentum etiam ante peccatum legitur institutum a Do­ mino, non tamen ad remedium, sed ad officium. 2. Refert enim Scriptura Genesis1 2, in Adam misso sopore atque una io de costis eius sumpta et exinde muliere formata, virum in spiritu intelligentem ad quem usum mulier facta esset, post ecstasim prophetice dixisse: Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea: propter hoc relinquet homo patrem et matrem ct adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. 1 Resp. Luc. 3, 21-23. 2 Gen. 2. 23-24. ex. gr. in Breviario Hipponensi (A.D. 397-401): · Ut ante XXV aetatis annos nec clerici or­ dinentur nec virgines consecrentur» (CCL 149,33); quod sub clericis inprimis diaconi intelliguntur apparet ex canone 16d in causa Apiarii (c. 419-424): «Et ut ante viginti [sic!] an­ nos aetatis nec diaconi ordinentur » (ibid. 139). Dist. XXVI-XLII. Cf. tractatus primitivus Magistri De coniugio in Glossa in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1585 D -1587 B; et supra, in Prolegonienis huius tomi); qui tractatus in parte fundatur in illo De sacramento coniugii Gualtcri de Mauritania, qui Summae sententiarum mox annexus fuit ut Liber Vil (PL 176, 153 C -174 A). Cf. H. Weisweiler, La « Summa Senten­ tiarum » source de Pierre Lombard, in Rech, de théol. anc. et méd. 6 (1934) 177-183; et L. Ott, Walter von Mortagne und Petrus Lombardus in ihren Verhâltnis zueinander, in Mélanges Jos. de Ghellinck, 11, 652-697. Undo infra citatur tanquam pars Summae sent. Cf. Prolegomena ad tom. I, pp. 82*, 85·. Dist. XXVI, c. 1, n. 1: Verba sunt Hugonis de S. Victore, De sacram., 11, II, I (PL 176, 479 D - 480 D). — Num. 2 conficitur ex libro Genesis (de quo cf. Lib. H, d. 18, cap. 1-3; tom. 1, 416), dein ex verbis Hugonis, cap. 2 (481 A), et Summae sent., Vil, c. 1 (153 D), unde « post ecstasim prophetice ·. 417 LIBER IV. DIST. XXVI. CAP. Π. Cap. 2 (158). 5 10 15 20 1. De duplici institutione coniugii. Coniugii autem institutio duplex est. Una ante peccatum ad officium facta est in paradiso, ubi esset thorus immaculatus et nuptiae honorabiles >, ex quibus sine ardore conciperent, sine dolore parerent; altera post peccatum ad remedium facta extra pa­ radisum, propter illicitum motum devitandum. Prima ut natura multi­ plicaretur, secunda ut natura exciperetur ct vitium cohiberetur. Nam et ante peccatum dixit Deus 2: Crescite et multiplicamini, et post peccatum 3, omnibus pene hominibus per diluvium consumptis. 2. Augustinus, Super Genesim *. Quod vero ante peccatum institu­ tum fuerit coniugium ad officium, post peccatum vero ad remedium con­ cessum, Augustinus testatur dicens 4: « Quod sanis esset officium, aegrotis est ad remedium ». — In libro De nuptiis et concupiscentiis: « Infirmitas5 enim incontinentiae», quae est in carne per peccatum mor­ tua 6, « ne cadat in ruinam flagitiorum, excipitur honestate nuptiarum ». 3. Si non peccassent primi homines, sine carnis incentivo ac fervore libidinis ipsi ac successores eorum convenirent; et sicut remunerabile est aliquod bonum opus, sic coitus eorum bonus esset et remunerabilis. Quia vero propter peccatum letalis concupiscentiae lex membris nostris inhae­ sit 7, sine qua carnalis non fit commixtio, reprehensibilis est et malus coitus, nisi excusetur per bona coniugii. 3 esP om. BCLR. 10 Rubrica om. RVW. 12 csset] ad add. ABCLNVX, quod exp. X. 13 Rubrica om. RVW. 20 commixtio] coniunctio ALT. 1 Resp. Hebr. 13, 4: Honorabile connubium in omnibus, et thorus immaculatus. Cf. Au­ gustinus, De Gen. ad litt., IX, c. 3, n. 6: « ut essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae et thorus immaculatus... ut sine ullo inquieto ardore libidinis, sine ullo labore ac dolore pariendi » etc. ; et c. 10, n. 18: « Neque cum ardore seminaretur, neque cum dolore parere­ tur » (PL 34, 395 et 399; CSEL 28, 27Is et 280). 2 Gen. 1, 28. 3 Resp. Gen. 9, 1. 4 De Genesi ad lilt., IX, c. 7, n. 12: « Utriusque sexus infirmitas propendens in ruinam tur­ pitudinis, recte excipitur honestate nuptiarum, ut quod sanis esse posset officium, sit aegro­ tis remedium · (PL 34, 397; CSEL 28-1, 275). S Lib. I, c. 16, n. 18: · ac sic infirmitas incontinentiae, ne cadat in ruinam flagitiorum, excipiatur honestate nuptiarum· (PL 44, 424; CSEL 42, 231). 6 Resp. Rom. 8, 10: Corpus quidem mortuum est propter peccatum, i Resp. Rom. 7, 23: Video autem aliam legem in membris meis. Cf. supra, Lib. II, d. 20, c. 1, n. 3 (I, 427s). Cap. 2, η. 1: Mixtim ex verbis Hugonis, c. 3 (481 B-C), et Gratiani, Decret., C. 32 q. 2, dictum post c. 2 (1120). Cf. Lib. II, d. 20, c. 1 (I, 427s). — Num. 2: Omnia ex Hugonis De sacramentis, II, 11, 3 (PL 176, 481 B et D); vide etiam ibid., I, 7, 12 (314 C). — Num.3: Ex Summa sent., VII, c. 2 (PL 176, 155 D). Lomb. II. 27 418 LIBER IV. DIST. XXVI. CAP. III. ET IV. Cap. 3 (159). Quando secundum praeceptum, quando secundum indulgentiam con­ tractum sit coniugium. Prima institutio habuit praeceptum, secunda indul­ gentiam. Didicimus enim ab Apostolo 1* humano generi propter vitandam fornicationem indultum esse coniugium. Indulgentia vero, quia meliora s non eligit, remedium habet, non praemium; a qua si quis declinaverit, meretur exitiale indicium. Quod secundum indulgentiam conceditur, vo­ luntarium est, non necessarium: alioquin transgressor esset, qui illud non faceret. — Et potest sane intelligi illud sub praecepto dictum hominibus primis ante peccatum 2; Crescite et multiplicamini. Quo etiam post pec- io catum tenebantur, usquequo facta est multiplicatio; post quam secun­ dum indulgentiam matrimonium contractum fuit. Ita etiam post dilu­ vium, quo universum pene genus humanum deletum est, secundum prae­ ceptum dictum est filiis Noe 3; Crescite et multiplicamini; multiplicato vero homine, secundum indulgentiam contractum est, non secundum imperium 4. is Cap. 4 (160). Quibus modis accipitur indulgentia *. Indulgentia autem diversis mo­ dis accipitur, scilicet pro concessione, pro remissione, pro permissione. Et est permissio in novo Testamento de minoribus bonis, et de minoribus malis. De minoribus bonis est coniugium, quod non meretur palmam, 20 sed est in remedium. De minoribus malis, id est de venialibus, est coitus 12 matrimonium] matrimonii ALMNORW, quod corr. O. contractus NRW. 1 l 1 Cor, 7, contractum] contractio M, Bonum est homini mulierem non tangere; propter fornicationem autem ct 6: unusquisque suam uxorem habeat... Hoc autem dico secundum indulgentiam, non secundum im­ perium. 2 Gen. 1, 28. * Gen. 9, 1. * Resp. i Cor. 7, 6. Cap. 3. Cf. secundum Glossa Magistri consilium, in 1 Cor. 7, 1: « Et agit [Apostolus] tripliciter de ipso [coniugio], secundum indulgentiam, secundum praeceptum, locis diligens lector distinguat · (PL 191, 1585 D). — Dcin, eadem ac, ut videtur, Cap. Quaestio dum 4. Magister Cf. Glossa Hugo de S. in 1 Cor. 7, Glossa conceditur?» concessit (PL apostolus, 191, 1589 A; singula suis in cap. 7,2 (1587 B-C); De sacram., II, 11, 3 (PL 176, 481 B). Hoc autem dico secundum indulgentiam, ubi ponitur Victore, 6: (rubr. margin, in cod. z, fol. 52a): « Sed forte aliquis dicet veniam quorum ergo peccatum sequuntur sunt quatuor nuptiae. verba Cui [diceret z): Si hoc secun­ enim venia extravagantia quae nisi peccato infra recte UBER IV. DIST. XXVI. CAP. V. ET VI. 419 qui fit causa incontinentiae. Illud, id est coniugium, indulgetur: id est conceditur; illud vero, id est coitus talis, permittitur: id est toleratur, ’ta quod non prohibetur. Cap. 5 (161). 5 10 15 1. Quod nuptiae bonae sint. Fuerunt autem nonnulli haeretici nuptias détestantes, qui Tatiani appellati sunt. — Augustinus in libro De haeresibus i * : Hi «nuptias omnino damnant, ac pares fornicationibus aliisque corruptionibus faciunt; nec recipiunt in suorum numero coniugio uten­ tem, marem vel feminam ». 2. Quod autem res bona sit coniugium, non modo ex eo probatur, quod Dominus legitur - coniugium instituisse inter primos parentes, sed etiam quod in Cana Galilaeae nuptiis interfuit Christus, easque miraculo commendavit, aqua in vinum conversa 3. Qui etiam postea virum uxorem dimittere prohibuit, nisi causa fornicationis4*6 . Apostolus etiam ait 5: Virgo non peccat si nubat. Constat igitur rem bonam esse matrimonium. Alioquin non esset sacramentum: sacramentum enim sacrum signum est 6. Cap. 6 (162). 20 1. Cuius rei sacramentum sit coniugium. Cum igitur coniugium sa­ cramentum sit, et sacrum signum est et sacrae rei, scilicet coniunctionis Christi et Ecclesiae, sicut ait Apostolus 7. Scriptum est 8, inquit: Relin­ quet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne 12 quod] quia MT Summa Sent., om. OV. 1 Cap. 25 (PL 42, 30; CCL 46, 301), ubi Tatiani nominantur. 3 Ioan. 2, 2-10. 4 Cf. Matth. 5, 32 et 19, 9; Mare. 10, 11; Luc. 16, 18. 6 Vide supra, Dist. 1, c. 2. 2 Eph. 5, 31-32. 2 Resp. Gen. 2, 24. 5 1 Cor. 7, 36. 8 Gen. 2, 24. repetuntur). Tunc codex z (non autem cod. x, f. 85d) verba adiungit quae repetuntur in hoc capitulo: « Alibi tamen habetur quod indulgentia est, nec est ibi peccatum nec venia nisi in minoribus bonis. In novo enim testamento minora bona quibus non meremur, ut coniugium, et minora mala permissa sunt. In veteri vero contra mala maiora, ut Odio habebis inimicum tuum ». Cap. 5: Praeter verba Augustini, fundatur in Summam sent., VII, c. 2 (PL 176, 155 C); et in Glossam in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 A), seu num. 3 In editione nostra (in Proleg. ad hunc tomum). Cap. 6, n. 1: In parte in eadem Glossa (1586 D - 1587 A; seu num. 9); vide etiam Glossam in Eph. 5, 32 (PL 192, 216 D), et Summam sent., c. 4 (157 B). 420 LIBER IV. DIST. XXVI. CAP. VI. una. Hoc autem magnum est sacramentum: ego autem dico in Christo et in Ecclesia. Ut enim inter coniuges coniunctio est secundum consensum ani­ morum et secundum permixtionem corporum, sic Ecclesia Christo copu­ latur voluntate et natura: quia idem vult cum eo, et ipse formam assumpsit de natura hominis. Copulata est igitur sponsa sponso spiritualiter et cor- 5 poraliter, id est caritate ac naturae conformitate. — Huius utriusque copulae figura est in coniugio: consensus enim coniugum copulam spiri­ tualem Christi et Ecclesiae quae fit per caritatem signat; commixtio vero sexuum illam signat quae fit per naturae conformitatem. 2. Qualiter intelligendum sit illud: Mulier illa non pertinet ad matri- 10 monium, cum qua non est commixtio sexuum *. Inde est quod quidam doctorum dixerunt illam mulierem non pertinere ad matrimonium, quae non experitur carnalem copulam. — Ait enim Augustinus 1; « Non dubium est illam mulierem non pertinere ad matrimonium, cum qua do­ cetur non fuisse commixtio sexus ». — Item Leo Papa « Cum societas 15 nuptiarum ita a principio sit instituta, ut praeter commixtionem sexuum non habeat in se Christi et Ecclesiae sacramentum, non dubium est illam mulierem non pertinere ad matrimonium, in qua docetur non fuisse 1 est sacramentum trp. ARX. inz om. BLTV. 8 signat] significat ACL. 9 signat] significat ACORX. quod corr. interi. O1. 1 Praeter haec, ut iam notat papae quae nuo innuit verba, eadem ultima auctoritas est ac eas infra, non Leonis papae quae sequitur. Sed H. Zeimentz, attribui oportet Hincmaro Remensi, qui citans verba sequuntur, hanc esse nuptiale mysterium etiam doctrinam interpretatus Augustini: subsequitur commistio sexuum ». est « Nec Ecclesiae sacramentum, sicut beatus Augustinus dicit, si illa 7 coniugum] conlugii ALMRX. 17 habeat] habet AMOT, Inde si ut commixtio sexuum, habent in nuptiae se nuptialiter non denuo sequitur se ac conti­ Christi utuntur, auctoritas Leonis id est, Leonis; uti conclusio ipsius Hincmari, invenitur prima auctoritas Augustino attributa et ac (PL 126, Elie nach der Lehre der Frühsclwlastik, Düsseldorf 1973, 108; et N. Haring, The Sententiae Magistri A. (uti infra), 10-12. 2 Epist. 167 (ad Rusticum Narbon. episc.), inq. 4: « Cum societas matrimonium... ut praeter sexuum coniunctioncm haberet in se Christi et Ecclesiae sacramentum, non dubium » etc. (PL 54, 137 B-D; 142 B). Cf. Mans Zeimentz, 1204 B - 1205 A). Num post c. 39 2. Inter tales doctores enumerari debet Gratianus, C. 27 q. 2, cc. (1066, 1074); et probabiliter Magister Ansclmus Lauduncnsis. 16, 17, et dictum Cf. N. M. Hiring, The « Sententiae Magistri A. » (Vat. ms. lat. 4361) and the School o) Laon, in Mediaeval Studies 17 (1955), lOss, et 45; immo et H. J. F. Reinhardt, Die Ehelehre der Schule des Anselm von Laon, in BOPTMA, ncuc Folge 14, 1975, 185s, ubi textus proferuntur, ct 86-93, ubi doctrina ct cius historia elucidantur. Quas autem Sententias in manu non habuit noster Magister, ut notat cl. Haring (p. 45). Vide etiam L. Ott, Untersuchungen zur thcol. Briefliteratur, 2Ί0-Ζ14. LIBER IV. DIST. XXVII. C,\P. I. 5 10 15 20 421 nuptiale mysterium ». — Item Augustinus·: « Non est perfectum coniugium sine commixtione sexuum ». 3. Haec si secundum superficiem verborum quis acceperit, inducitur in errorem tantum ut dicat sine carnali copula non posse contrahi matri­ monium, et inter Mariam et loseph non fuisse coniugium, vel non fuisse perfectum. Quod nefas est sentire: tanto enim sanctius fuit atque per­ fectius, quanto a carnali opere immunius. 4. Sed superius posita ea ratione dicta intelligendum est: non quin pertineat mulier illa ad matrimonium, cum qua non est permixtio sexuum, sed non pertinet ad matrimonium quod expressam et plenam teneat fi­ guram conjunctionis Christi et Ecclesiae. Figurat enim illam unionem Chri­ sti et Ecclesiae quae est in caritate, sed non illam quae est in naturae conformitate. Est ergo et in illo matrimonio typus conjunctionis Christi et Ecclesiae, sed illius tantum qua Ecclesia Christo caritate unitur, non illius qua per susceptionem carnis capiti membra uniuntur. 5. Augustinus in libro De bono coniugali 2 *. Nec ideo tamen minus sanctum est coniugium, quia ut ait Augustinus, « in nuptiis plus valet sanctitas sacramenti, quam fecunditas ventris». Est etiam coniu­ gium signum spiritualis coniunctionis et dilectionis animorum, qua inter se coniuges uniri debent; unde Apostolus ait 3; Viri, diligite uxores vestras ut corpora vestra. DISTINCTIO XXVII Cap. 1 (163). Quae sint consideranda in coniugio. Post haec advertendum est quid sit coniugium, et quae sit efficiens causa coniugii et causa propter quam 3 superficiem verborum trp. NORT. post est V. 17 sanctum trp. post coniugium BC, trp. 1 Aug. in libro de soliloquiis (rubr. marg.); quae conicctura Magistri esse videtur; cf. tamen Solii., II, c. 10, n. 17: «Nihil esse sentio quod magis ex arce deiciat animum viri­ lem quam blandimenta feminea corporumque ille contactus, sine quo uxor haberi non potest» (PL 32,878). 2 Cap. 18, n. 21: «In nostrarum quippe nuptiis plus valet sanctitas sacramenti, quam fecunditas uteri · (PL 40, 388; CSEL 41, 125). 3 Eph. 5, 25 et 28. Dist. XXVII. Cap. 1: Eaedem quaestiones, ordine aliqualiter inverso, iam proponuntur ad caput tractatuli Magistri in Glossa sua in I Cor. 7, 1 (PL 191, 1858 D; et in Proleg. nostris). 422 LIBER IV. DIST. XXVII. II. CAP. ET III. contrahi debeat, ct quae sint bona coniugii et quomodo per ea excusetur coitus carnalis, et quae sint legitimae personae ad matrimonium. Sunt et alia plura in matrimonio consideranda, quae sub compendio perstringe­ mus. Cap. 2 (164). 5 Quid sit coniugium. Sunt igitur nuptiae vel matrimonium viri mu­ lierisque coniunctio maritalis, inter legitimas personas, individuam vitae consuetudinem retinens. — Ad ‘individuam consuetudinem’ pertinet quod, absque consensu alterius, neuter continentiam profiteri potest, vel ora­ tioni vacare >; et quod inter cos, dum vivunt, vinculum conjugale per- io manet, ut alii se copulare non liceat; et ut invicem alter alteri exhibeat quod quisque sibi. — Hac autem descriptione legitimorum et fidelium tantum matrimonium includitur. Cap. 3 (165). I. De consensu qui efficit coniugium. Efficiens autem causa matri- is monii est consensus, non quilibet, sed per verba expressus; nec de futuro, sed dc praesenti. — Si enim consentiunt in futurum, dicentes: Accipiam tc in virum, et ego te in uxorem, non est iste consensus efficax matrimonii. Item, si consentiant mente, et non exprimant verbis vel aliis certis signis, nec talis consensus efficit matrimonium. Si autem verbis explicatur, quod 20 8 individuam] vite add. BC, add. interi. O2, add. sed exp. X. add. LT, add. interi. C2. 20 explicatur] explicant BCLNRWX. Resp. 1 1 7, Cor. 5: 18 efficax] causa Nolite fraudare invicem, nisi forte ex consensu ad tempus, ut va­ cetis orationi. Cap. 2. Definitio concinnatur ex inter legit, personas », verba « maritalis tio consuetudinis dependet a Gratiano, dicto ex Gratiani ante eadem Glossa seu C. 27 q. 2 c. 3 § I: talem se in omnibus exhibere viro, qualis ipsa sibi est, et e consuetudinem pertinent nec continentiam gistri dc coniugio, Cap. 3, n. pendet ex Hugonis Ott, absque consensu legitimi profiteri · n. L (1063). c. Animadversio 1 tractaculo, n. 2. — « Individua converso. viri orationi ultima C. 27 q. 2 (1062), vero Ad numeri quoad Interpreta­ consuetudo individuam aliquando non huius et iam posse in est itaque vacare, Tract. Ma­ 2. Doctrina dc causa efficienti, iam in eodem Tract., n. 4, quodammodo de­ tractatu Gualteri, Dc sacram. Untcrsuchungen, capp. 6 ct 7 (PL 176, 158 C, 160 A), ubi opponitur doctrina 11,11,6 (PL 176, 487 C). Sed dc hoc fusius infra, in Dist. 28, c. 266-91. 1; cf. L. 423 LIBER IV. DIST. XXVII. CAF». IV. 5 10 15 tamen corde non volunt, si non sit coactio ibi vel dolus, obligatio illa ver­ borum quibus consentiunt, dicentes: Accipio te in virum et ego te in uxo­ rem, matrimonium facit. 2. Auctoritatibus probat quod consensus solus faciat matrimonium. Quod autem consensus matrimonium faciat, subditis probatur testimo­ niis. — Isidorus *. Ait enim Isidorus1: « Consensus facit matrimo­ nium ». — *Nicolaus . Item Nicolaus Papa 2; «Sufficiat solus, se­ cundum leges, eorum consensus de quorum conjunctionibus agitur; qui solus si forte in nuptiis defuerit, cetera, etiam cum ipso coitu celebrata, frustrantur ». — loannes Chrysostomus, super Matthaeum ♦. Item I o a nn e s C b r y s o s t o m u s 3: « Matrimonium quidem non facit coitus, sed voluntas; et ideo non solvit illud separatio corporis ». — Ambrosius in libro De virginibus *. Item Ambrosius4: « Non defloratio virgini­ tatis facit coniugium, sed pactio coniugalis». — Ex his apparet quod consensus, id est pactio coniugalis, matrimonium facit; et ex tunc con­ iugium est, etiam si non praecesserit vel secuta sit copula carnalis. Cap. 4 (166). 20 1. Quando incipiat esse coniugium. Quod enim ab ipsa desponsatione, in qua pactio coniugalis exprimitur, coniuges sint, Sanctorum testimonia probant. — Ambrosius in libro De virginibus *. Ait enim A m b r o s i u s -: « Cum initiatur coniugium, coniugii nomen adsciscitur. Cum coniungitur viro coniugium est, non cum viri admixtione cognoscitur ». — Isidorus in i coactio Ibi trp. LRTX. cessit BCMOTV (lectio prima ?). om. CRVW. 4 solus faciat trp. MOT. 20 Rubrica om. RVW. 1 Ita Gratianus (infra); non invenitur apud Isidorum. 16 praecesserit] pre22-1 (p. 424) Rubrica 2 Nicolaus I, Epist. 97 (ad consulta Hulgarorum), n. iii (I. Mansi, Concilia, XV, 403 B; PL 119, 980 C). 3 In Matth. opus iinperf., hom. 32 (inter opp. Chrysost., PG 56, 802 A); apud eandem epist. Ni­ colai 1, n. iii (ibid.). » Dc institutione virginis, c. 6, n. 41: «Cum enim initiatur coniu­ gium, tunc coniugii nomen adsciscitur; non enim defloratio virginitatis facit coniugium. sed pactio coniugalis. Denique cum iungitur puella, coniugium est, non cum virili admixtione cognoscitur» (PL 16 [1845], 316 C). 5 Ut in nota praecedenti. Num. 2. Tres ex his auctoritatibus inveniuntur in Summa sent., VU, 6 (158 C-D); sed ut rubricae indicant, unacum nomine Isidori, fons Magistri Decretum exstat, C. 27 q. 2, dictum ante c. 1 (Isidorus), c. 1 (Chrysost.), c. 2 (Nicolaus), c. 5 (Ambrosius) (coi. 1062-64). Cap. 4: Iterum rubricae Decretum postulant, ibid. cc. 5, 6 et 9 (1064). LIBER 424 IV. DIST. XXVII. CAP. V. libro Etymologiarum ♦. Item Isidorus 1; « Coniuges verius appellan­ tur a prima desponsationis fide, quamvis adhuc inter eos ignoretur coniugalis concubitus ». 2. Augustinus in libro De bono coniugali ♦. Item Augustinusi2: « Coniux vocatur ex prima desponsationis fide, quam concubitu non agno- 5 verat nec fuerat agniturus; nec perierat, nec mendax manserat coniugis appellatio, ubi nec fuerat nec futura erat carnis ulla commixtio. Propter quod fidele coniugium ambo ‘parentes Christi’ vocari meruerunt, non so­ lum illa mater, sed etiam ille pater eius, sicut coniux matris eius: utrumque mente, non carne ». — Ex his evidenter insinuatur quod ex tempore 10 quo intercedit consensus voluntarius ac maritalis, qui solus coniugium facit, veri coniuges sunt sponsus et sponsa. Cap. 5 (167). 1. Secundum quosdam non est coniugium ante carnalem copulam, sed sponsi et sponsae sunt. Quidam tamen asserunt verum coniugium non 15 contrahi ante traductionem et carnalem copulam, nec vere coniuges esse aliquos antequam intercedat commixtio sexus, sed a prima fide despon­ sationis vir sponsus et mulier sponsa est, non coniux. Sponsos autem et sponsas ‘coniuges’ frequenter appellari dicunt, non quia sint, sed quia futuri sunt, cuius rei sponsionem invicem fecerunt. Et secundum hoc 20 verba praemissarum auctoritatum intelligenda fore tradunt. 2. Qua ratione nituntur. Quod vero inter sponsam et coniugem plu­ rimum intersit, ex eo adstruunt, quia licet sponsae ante carnalem copu­ lam, inconsulto vel nolente sponso, monasterium eligere; quo facto, sponso etiam licet aliam ducere. Coniugatus vero vel coniugata nec continentiam, 25 nisi ex communi consensu, servare valet; nec monasterium petere, nisi uterque continentiam pariter profiteatur. ■4 Rubrica om. RVW. 5 exj a MT. in peierat T. 7 carnis) carnalis LO. interi. W. i 12 Lib. IX. c. 7, n. 9 (PL 44, 42Os; Cap. 667 5. Cf. (PL 82, 365 A). 6 perierat) peierat OV, sed corr. V, corr. 22 nituntur) utuntur BCVWX, vel u- add. - immo, De nuptiis et concup., I, c. 11, n. CSEL 42, 224). L. Ott, Untersuchungen, 272; et eius Walter v. Mortagne, in Mélanges, LIBER IV. DIST. XXVII. CAP. VI-VIII. 425 Cap. 6 (168). 1. Quod sponsa potest monasterium eligere non exquisito sponsi con­ sensu *. Quod vero liceat sponsae monasterium eligere, auctoritatibus Sanctorum probatur. — Eusebius Papa ♦. Ait enim Eusebius Papa k 5 « Desponsatam puellam non licet parentibus alii viro tradere, tamen licet sibi monasterium eligere». — Gregorius in Registro *. Item Gregor i u s 2; « Decreta legalia desponsatam, si converti voluerit, nullo penitus censuerunt damno mulctari ». 2. Exempla ponit *. Refert etiam * Hieronymus quod Macaio rius, inter Christi eremitas praecipuus, celebrato nuptiarum convivio, cum vespere thalamum esset ingressurus, cx Urbe egrediens transmarina petiit et eremi solitudinem sibi elegit. Beatus etiam Alexius 4, similiter ex nu­ ptiis divina gratia vocatus, sponsam deseruit et nudus Christo famulari coepit. — His auctoritatibus et exemplis liquet licere sponsis, sine con15 sensu suarum sponsarum et e converso, continentiam profiteri. Cap. 7-8 (169-170). 1. Quod coniugatus vel coniugata nequeant continentiam profiteri sine alterius consensu. Hoc autem coniugatis nullatenus licet. Non enim potest vir melioris vitae propositum sumere sine uxoris consensu, et e converso. 2 Rubrica om. AVW. nequit V. 9 Rubrica om. RVW. 17 nequeant] nequeat RX, 1 Cap. spurium; sedit solum quatuor menses, plerumque in exsilio (cf. P. F. Kehr, Italia Pontificia VIII, 63; et H. Marot, art. Eusèbc pape, DHGE, XV, 1433). Epist., VII, epist. 23 (20) (ad Fortunatum et Anthemium) (PL 77, 876 C). 2 Registrum 3 Nihil in­ venitur de Macario inter opera S. Hieronymi genuina, nec de hac fabula apud Rufini Historiam monachorum, cc. 28-29, ubi agitur de duobus Macariis orientalibus (PL 21, 449-55). Cf. potius Vita s. Macarii Romani... auctoribus Théophile (etc.), c. 18 (PL 73, 422 B). 4 De quo cf. Acta Sanctorum Iulii 17 (IV, Venetiis 1748, 238s); B. Mombritius, Vitae Sanctorum, I, Paris, 1910, 49; E. Josi, Alessio, santo, in Bibliotheca Sanctorum, I, 814-23. Cap. 6: Omnia cx Decreto, C. 27 q. 2, in capp. 27, 28, et in dicto post c. 26 (1071s). Cap. 7-8. In elencho capp. (supra, p. 17), n. 170 (8) intitulatur De adulteriis coniugiis, ratione, ut videtur, rubricae hic ad n. 5. Sed constat quod praeter minutissima in hoc nu­ mero non agitur de hac re; unde non oportet materiam dividi in duo capitula. — Num. 1-2 et altera pars n. 5 iam saltem in parte in Summa sent., VII, 18 (PL 176, 167 A-C); sed, ut notat cl. L. Ott, Walter p. Mortagne, 686, Magister nunc se confert ad Decretum, scii, ad dictum LIBER IV. DIST. XXVII. CAP. VII-VIII. 426 — Gregorius *. Unde Gregorius1 scribens Theotistae patriciae: * Sunt qui dicunt religionis gratia coniugia debere solvi. Verum sciendum est quia, etsi hoc lex humana concessit, tamen lex divina prohibuit. Si vero utrisque conveniat continentem vitam ducere, hoc quis audeat accu­ sare? Sic enim multos sanctorum novimus cum suis coniugibus et prius continentem vitam duxisse, et post ad sanctae Ecclesiae regimina mi­ grasse. Si vero continentiam quam vir appetit, mulier non sequitur; aut quam uxor appetit, vir recusat, coniugium dividi non potest, quia scri­ ptum est 2; Mulier potestatem sui corporis non habet, sed vir; similiter et vir potestatem sui corporis non habet, sed mulier ». 2. Idem Adriano panormitano *notario . Idem 3; « Agathosa, latrix praesentium, questa est virum suum contra voluntatem suam in monaste­ rium esse conversum. Quapropter experientiae tuae praecipimus ut dili­ genti inquisitione discutiat, ne forte eius voluntate conversus sit, vel ipsa mutare se promiserit. Et si hoc repererit, et illuni in monasterio permanere provideat, et hanc sicut promisit mutare compellat. Si vero nihil horum est, nec quondam fornicationis crimen, propter quod licet uxorem dimittere, praedictam mulierem commisisse cognoveris: ne illius conversio uxoris relictae in saeculo fieri possit perditionis occasio, volumus ut ma­ ritum suum illi, etiam si iam tonsuratus est, reddere debeas, omni excusatione cessante; quia nisi fornicationis causa virum uxorem dimittere nulla ratio concedit. Postquam enim copulatione coniugii viri et mulieris unum corpus efficitur 4, non potest ex parte converti et ex parte remanere in saeculo ». 3. Item ex VIII *synodo . Item ex octava synodo 5; «Si quis coniugatus converti ad monasterium velit, non est recipiendus nisi prius a con9 sui corporis trp. AV, trp. post mulier LTX. 10 sui corporis trp. AV, trp. post vir LT. 11 Rubrica om. RVW. 14 discutiat] discutias MVWX. 15 hoc] tua diligentia add. ABCLTV. monasterio) monasterium ALOTVW. 16 promisit] vitam add. BC, debitum add. M. 26 velit trp. post coniugatus NRX (Grat.), post converti A. Registrant Epist., XI, epist. 45 (27) (PL 77, 1161 A - 1162 A). 2 I Cor. 3 Registrant Epist., XI, epist. 50 (30) (ad Adrianum Panormitanum notarium) (PL 77, 1 B-C). 4 3 Synodi verba seu Rcsp. Concilii autem uti Cor. 6, I Nicaeni lacent hic (Landullo in Corsica), exsilium videntur coactus S. fuit Basilii post (PL S. (cf. Conciliorum Oecum. Decreta, Basilio 1062, quo 146, attribuuntur 1402 C-D; 19, et ipsum c. ed. clt. 1067-1070. 19 (ut in n. 1), c. 21 ab Landulfus anno ex Regulae Iustus tractatae ante c. 1169 5 Quid simile legitur in pcnultimo canone (n. 20) VIII 16. II 7, 4. I. (PG 31, Alexandro VlJ (seu Mansi, ed. 947 C-D, papa VIII], Concilia Bononiae 11, in Capuae XIX, 951 1973, D); 153s); Epist. 112 princeps, in paraphrasis 950 A). (n. 2), c. 22 (n. 3), c. 23 (n. 4), cc. 24 et 26 (n. 5), 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XXVII. CAP. VII-VIII. 427 iugc castimoniam profitcnte fuerit absolutus. Tales igitur tunc sine culpa sequuntur Christum, relicto saeculo, si habent ex pari voluntate casti­ tatis consensum ». 5 10 15 20 25 4. Ex Synodo Eugenii * : Item 1: «Si vir et uxor divertere pro sola religiosa inter se consenserint vita, nullatenus sine conscientia episcopi fiat, ut ab eo singulariter proviso constituantur loco. Nam uxore nolente, vel altero illorum, etiam pro tali re matrimonium non solvitur». 5. Augustinus, De adulterinis coniugils ♦. Item Augustinus1 2: « Si abstines sine uxoris voluntate, tribuis ei fornicandi licentiam, et pec­ catum illius tuae imputabitur abstinentiae ». — Nicolaus Papa ♦. Item Nicolaus Papa 3; « Scripsit nobis Theberga regina regia se velle digni­ tate vel copula exui, et sola vita privata esse contentam desiderare. Cui scripsimus non hoc aliter fieri posse, nisi eandem vitam vir eius Lotharius elegerit ». 6. Ex his patet quod coniugati sine communi consensu continentiam profiteri vel habitum religionis sumere non valent; et si fecerint, revocari debent. Sponsi vero possunt sine communi consensu monasterium eligere: unde videtur inter sponsum ct sponsam coniugium non esse. 7. Ideoque asserunt a prima fide desponsationis coniuges appellari non re praesentium, sed spe futurorum, quia ex fide quam ex desponsa­ tione sibi invicem debent, postea efficiuntur coniuges. — Praemissas etiam auctoritates, quibus asseritur quod consensus matrimonium facit, ita intelligi volunt, ut consensus vel pactio coniugalis non ante coitum faciat matrimonium, sed in coitu. Sicut enim defloratio virginitatis non facit matrimonium nisi praecedat pactio coniugalis, ita nec pactio coniugalis 5 religiosa... vita] religione... in (orn. MO) vita BCLMNOT, quod corr. L-N, vita exp. O. 11 Theberga VGrat., Teberga ABLN, Tedbcrga X, Thybcrga C, Theyberga M, Taberga ORTW. 13 non hoc trp. LT. hoc aliter trp. BC. 15 consensu] monasterium eligere add. (ex lin. 17) BCN. 1 Eugenius 11 in synodo Romano (826), c. 36 (I. Mansi, Concilia, XIV, 1009 A). - Ut iam notat Ae. Friedberg (infra), verba sunt potius pseudo-Chrysostomi In Ps. 50, hom. 1, de qua cf. M. Geerard, Clavis patrum graecorum II (Brepols 1974), n. 4544, p. 553s. Duae versiones latinac exstant: illa Dom. lacobi de Billy (DHGE VIII, 1488-90) in editione Chry­ sostom!, Parisiis 1581 (quam non vidimus), et Venetiis 1740, V, 582a, necnon et in PG 55, 574 D - 575 A; et alia antiquior seu nostra, ut in ed. Venetiis 1583, 1,535d: De nuptiis et concup., I, c. 11, n. 12 (PL 44, 420s; CSEL 42, 224s). 2 De qua su­ pra, Dist. 26, c. 6, n. 3. est, De nuptiis et concup., I, gustinus (rubrica marg.), De de patriarchis (rubr. rnarg.); 3 Epist. 262, nn. 3-4 (PL 33, 1078s; CSEL 57, 623s). ·» Id c. 11, n. 13 (PL 44, 421; CSEL 42 , 225). 5 Ut dicit Au­ nuptiis et concup., I, c. 11, n. 12 (420s; 224s). 6 In libro potius autem est cap. incertum, ut notat Ac. Friedberg. Num. 3. Prima auctoritas ex dicto Gratiani, C. 27 q. 2, post cap. 39 (1074); alia, Ad Ediciam, ex C. 33 q. 5 c. 4 (1251). — Num. 4: Rubrica (Augustinus...) Gratiani est, C. 27 q 2 c. 9 (1064); Ipse textus, c. 10 (1065). 5 10 15 20 25 441 LIBER IV. DIST. XXX. CAP. HI. sanctitatem coniugii, sed quantum ad significationem, quia perfectius unionem Christi et Ecclesiae tunc figurat 1. Cap. 3 (180). 5 10 15 20 1. De finali causa coniugii *. Exposito quae sit efficiens causa matri­ monii, consequens est ostendere ob quam causam soleat vel debeat con­ trahi matrimonium. 2. Est igitur finalis causa contrahendi matrimonii principalis pro­ creatio prolis. Propter hoc enim instituit Deus coniugium inter primos pa­ rentes, quibus dixit 2: Crescite et multiplicamini etc. — Secunda est, post peccatum Adae, vitatio fornicationis; unde Apostolus 3: Propter fornica­ tionem unusquisque habeat uxorem, et unaquaeque habeat virum suum. — Sunt et aliae causae honestae, ut inimicorum reconciliatio et pacis redin­ tegratio. — Sunt etiam aliae minus honestae causae, propter quas ali­ quando contrahitur, ut viri mulierisque pulcritudo, quae animos amore inflammatos saepe impellit inire coniugium, ut valeant suum explere de­ siderium. Quaestus quoque et divitiarum possessio frequenter est causa coniugii; et alia multa, quae cuique diligentiam adhibenti facile est di­ scernere. 3. Nec est assentiendum illis qui dicunt non esse coniugium, quod propter has causas minus honestas contrahitur. Constat enim ex prae­ missis 4 coniugium fieri ex communi consensu, verbis de praesenti expresso, quamvis amor ad hoc attraxerit. — Cuius rei documentum praestat lacob 5, qui Rachel decoram facie et venusto aspectu amavit, eamque diligens ait: Serviam tibi pro Rachel septem annis. In Deuteronomio etiam legitur<5: Si videris in medio captivorum mulierem pulchram et adamaveris eam, vo­ liter isque uxorem habere, introduces eam in domum tuam. 7 matrimonii) matrimonium MRVW. 11 uxorem) suam add. AMNRX. 13 causae trp. post aliae NIW. 14 mulierisque] rnulierisve RVX, et mulieris M. 15 valeant suum trp. BCLT. || explere) implere LMNV. 22 attraxerit) attraxit BC, contraxerit RW. 23 amavit) adamavit BCLTV. > Vide supra, Dist. 26, c. 6, n. 1. Dist. 27, c. 3. 5 Gen. 29, 17-18. 2 Gen. I, 28. 3 1 Cor. 7, 2. < In 6 Deut. 21, 11-12. Cap. 3, nn. 2-3. Omnia (nonnullis sane mutatis vel adiectis), ex cap. 1 operis Gualterii, scii. Summae sent., VII (PL 176, 154 D - 155 B); iam in forma brevissima in tractatu primi­ tivo De coniugio, n. 5, seu Glossa in I Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 B). 442 LIBER DIST. IV. XXXI. CAP. I. ET II. Cap. 4 (181). 1. Quod malus finis non contaminat sacramentum. Et licet fine non bono contrahatur coniugium quando species contrahentis movet animum, coniugium tamen bonum est, quia vita mala vel intentio perversa alicuius sacramentum non contaminat. s 2. Habuit autem coniugium Mariae et loscph alias causas speciales, scilicet « ut 1 Virgo solatio viri sustentaretur, ct ut diabolo partus cela­ retur; ut loseph esset testis castitatis, defendens eam ab infamia suspi­ cionis, ne ut adultera damnaretur ». io DISTINCTIO XXXI Cap. 1 (182). De tribus bonis coniugii. Post haec de bonis coniugii, quae sint et qualiter coitum excusent, dicendum est. — Augustinus, super Genesim ♦. Tria sunt principaliter bona coniugii; unde Augustinus2: «Nuptiale bonum tripartitum est, scilicet fides, proles, sacramentum. In fide atten- is ditur ne post vinculum coniugale cum alio vel alia coeatur; in prole, ut amanter suscipiatur, religiose educetur; in sacramento, ut coniugium non separetur, et dimissus vel dimissa nec causa prolis alteri coniungatur ». Cap. 2 (183). I. De duplici separatione. Separatio autem gemina est, corporalis 20 scilicet et sacramentalis. Corporaliter possunt separari causa fornicationis, 4 perversa alicuius trp. BCRX. 1 Glossa ordin. Hlcron., In Matth. in Matth. in h.l. Cum esset desponsata (apud Lyranum, [1845], 24 A-B). 2 De Genesi ad lilt., IX, 1, (PL 26 18: V, c. 7c). 7, n. Cf. 12 (PL 34 , 397; CSEL 28-1, 275s). Dist. Iam in VII, 4 XXXI, c. 1. tract, primitivo, n. (PL 176, Waller v. Mortaçne und P. Lombard, 661-64. — Cap. 1: 7, seu in Glossa in 1 Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 D); ex Summa sent., verba August, inveniuntur in parte in Glossa ordin. in 1 Cor. 7, 6 Cf. 157 Λ-B); L. Ott, (apud Lyran., VI, 42a; cod. 1 48c, m 48a). Cap. 2, η. I: Partim iam in eodem tract, primitivo, n. 8, seu in Glossa (158 D), ubi · ex LIBER IV. DIST. XXXI. CAP. II. 443 vel ex communi consensu causa religionis, sive ad tempus, sive usque in finem. Sacramcntaliter vero separari nequeunt, dum vivunt, si legitimae personae sint. Manet enim vinculum conjugale inter eos etiam si aliis a se discedentes adhaeserint. 5 lo 15 20 25 2. Augustinus in libro De bono coniugali ♦. Unde Augustinus’: « Usque adeo manent inter viventes semel inita iura nuptiarum, ut po­ tius sint inter se coniugcs etiam separati, quam cum aliis quibus adhae­ serunt ». — In eodem *. Item 2; «Manet inter viventes quoddam coniugale vinculum, quod nec separatio, nec cum altero copulatio possit auferre; sicut apostata anima, velut de coniugio Christi recedens, etiam fide perdita sacramentum fidei non amittit, quod lavacro regenerationis accepit. Redderetur enim redeunti, si amisisset abscedens. Habet autem hoc qui recesserit ad cumulum supplicii, non ad meritum praemii ». — In eodem *. Item 3: «Quibus placuit ex consensu ab usu carnalis concupiscentiae in perpetuum continere, absit ut vinculum inter eos conjugale rumpatur, immo firmius erit, quo magis ea pacta secum gerunt quae ca­ rius concordiusque servanda sunt, non voluptariis corporum nexibus, sed voluntariis animorum affectibus». 3. Et attende quod tertium bonum coniugii dicitur ‘sacramentum’ non quia sit ipsum coniugium, sed quia eiusdem rei sacrae signum est, id est spiritualis et inseparabilis coniunctionis Christi et Ecclesiae. 4. Haec tria non adsunt omni coniugio. Et est sciendum ab aliquibus contrahi coniugium quod haec tria bona non comitantur. Deest enim fides ubi vir cum alia vel mulier cum alio coit. Hoc igitur bonum ita coniugio adhaeret, ut ex eo, si adsit, amplius commendetur coniugium; si non adsit, non inde adnihiletur. Quae enim adultera est, non ideo coniux non est; immo si coniux non esset, adultera non foret. Quod cum fit, culpa commit15 eos] illos MOR Aug. 17 voluptariis] voluntariis BNWX, quod corr. in volu­ ptuariis N. 20 quia2] quod BC, om. N. 27 fit] sit ALM. 1 Potius, De nuptiis et concup., I, c. 10, n. 11 (PL 44, 420; CSEL 42, 223). (420; 223s). 2 Ibid. 3 Cap. II, n. 12 (420; 224). communi consensu » trahi videtur ex Summa sent. VII, 18 (PL 176, 167 A); plura autem sunt nova, ex fonte ignoto. — Num. 2: Primae duae auctoritates, uti iam notavit L Ott (663), sumuntur ex Decreto, c. 28 C. 32 q. 7 (1147); tertia ex fonte ignoto (invenitur in Sent. Ma­ gistri /L, n. 111; ed. H. J. F. Reinhardt, 199). — Num. 3: In tract, primitivo, η. 9, seu in Glossa in I Cor. 7, 1 (PL 191, 1586 D), cx Summa sent., VII, 4 (PL 176, 157 B). — Num. 4 verbis Gualteri introducitur (ibid.). Quae sequuntur, quasi in finem numeri, ex liugone (quandoque contracte), De sacram., Il, H, 8 (PL 176, 494 D - 495 B). LIBER IV. DIST. XXXI. CAP. II. 444 titur, sacramentum vero non cassatur. — Bonum quoque prolis non omni­ bus adest coniugibus. Quidam enim pari voto continentiam servant; alii pro aetatis defectu vel alterius rei causa generare non valent. Nec omnes illi etiam qui prolem recipiunt, bonum prolis habent. Nam bonum prolis dicitur non ipsa proles vel prolis spes quae ad religionem non refertur, immo ad hereditariam successionem: ut cum quis heredes terrenae pos­ sessionis habere desiderat; sed spes ac desiderium quo proles ad hoc quae­ ritur, ut religione informetur. Multi ergo prolem habent, qui tamen bono prolis carent; nec ideo tamen coniugium esse desinit. — Sacramentum vero ita inseparabiliter coniugio haeret legitimarum personarum, ut sine illo coniugium non esse videatur, quia semper manet inter viventes vinculum coniugale, ut etiam interveniente divortio fornicationis causa, coniugalis vinculi firmitas non solvatur. Ubi vero non inter legitimas per­ sonas contrahitur coniugium, non adest illud bonum quod dicitur sacra­ mentum, quia potest solvi talium copula; de quibus post dicetur 1. 5. Augustinus in libro De bono coniugali *. Quod vero coniugium sit inter eos qui coniugali affectu, non tamen gratia prolis, sed explendae li­ bidinis conveniunt, nec fornicarii sed coniuges appellentur, ostendit A ugustinusI2 inquiens: «Solet quaeri, cum masculus et femina, nec ille maritus, nec illa uxor alterius, sibimet non filiorum procreandorum, sed pro incontinentia solius concubitus causa copulantur, ea fide media ut nec illa cum altero, nec ille cum altera faciat id, utrum nuptiae sint vo­ candae. Et potest fortasse non absurde hoc appellari connubium, si usque ad mortem alicuius eorum id inter eos placuerit, et prolis generationem, quamvis non ea causa coniuncti sunt, non tamen vitaverint: ut vel noI cassatur (//i/go)] quassatur AOVW, corr. cx cessatur NR. 3 pro aetatis] pro­ prietatis ALMNRVX, quod corr. L1VX. 6 heredes trp. post possessionis ABCLTV. H ut] in add. interi. T. religione] religiose MRV, vel In religione add. interi. V*. 10 haeret] adheret BCLTV, om. O. sed Inest add. mg. O’. 25 sunt] sint CLNTW, corr. in sint BR. • In Num. in ipso c. 2 Cap. 5, n. 5 Dist. 34. 5 5 conficitur (1121). ex Notari dicto licet (PL 40, 376s; CSEL 41, 193). Gratiani ante cap. 5 C. 32 q. 2, ac inde cx verbis Augustini (etsi non tqui coniugali affectu, id est cum consensu id, vulgare est Ia chousa, scilicet stuprum, lubet) Glossa in h.I. in cod. Pair. 128: Bamberg. non filiorum procreandorum, tamen si non vitaverint: Glossa Petri faciat est g.p. de futuro, etc., et (id in codice !]: Nam quocumque modo conveniunt si tamen sub hoc pacto conveniant, ut pueros vel In utero vel extra interficiant, non sunt dicendi coniuges · (cf. A. Landgraf, Problèmes relatifs aux premières Gloses des Sentences, in RThAM 3 1931 146s), De hac nihil invenitur sive in codicibus Sententiarum sive in Glossa Summa div. paginae olim Petro Pictaviensi attributa. An revera legendum esset Glossa Petri ? 5 10 is 20 25 LIBER IV. DIST. XXXI. CAP. III. ET IV. 445 5 lint sibi nasci filios, vel etiam opere malo aliquo agant ne nascantur. Ceterum si vel utrumque vel unum horum desit, non invenio quomodo has nuptias appellare possimus. Etenim si aliquam sibi ad tempus adhi­ buerit, donec aliquam dignam honoribus aut suis facultatibus inveniat, quam in coniugio adducat, animo ipso adulter est, nec cum illa quam cupit invenire, sed cum ista cum qua sic cubat ut cum ea non habeat maritale consortium ». — Ecce coniuges dicuntur, qui solius concubitus causa conveniunt, si tamen prolis generationem aliquo malo dolo non vitent. 10 Cap. 3 (184). 15 20 De his qui procurant venena sterilitatis. Qui vero venena sterilitatis procurant, non coniuges, sed fornicarii sunt. — Augustinus in libro De nuptiis et concupiscentiis *. Unde Augustinus1: « Aliquando eousque pervenit haec libidinosa crudelitas vel libido crudelis, ut etiam sterilita­ tis venena procuret; et si nihil valuerint, conceptos fetus intra viscera ali­ quo modo exstinguat vel fundat, volendo suam prolem prius interire quam vivere; aut si in utero vivebat, occidi antequam nasci. Prorsus, si ambo tales sint, coniuges non sunt; et si ab initio tales fuerunt, non sibi per connubium, sed per stuprum potius convenerunt. Si vero ambo non sunt tales, audeo dicere: aut illa quodam modo est mariti meretrix, aut ille adulter uxoris». Cap. 4 (185). 25 1. Quando sint homicidae qui procurant abortum. Hic quaeri solet de his qui abortum procurant, quando iudicentur homicidae vel non. 2. Tunc puerperium ad homicidium pertinet, quando formatum est et animam habet, ut Augustinus super Exodum - asserit; « informe 1 malo aliquo trp. BCLT. 5 adducat] ducat MRW, corr. in ducat LT. 11 ve­ nena sterilitatis * trp. AMNRX. 13 concupiscentiis] concupiscentia AOR. 14-15 steri­ litatis venena trp. BCOTVW. 16 exstinguat) exstinguant BT. fundat] fundant BT, corr. interi, in effundat N *. 23 Quando] Quod non MOTW. sint] sunt MOTVW. 25-1 (p. 446) pertinet... homicidium add. marg. R-, om. (hom.) V. 26 asserit] disserit BCLN, vel a- pracm. sed dei. L, disputat X, vel disserit add. 0\V. i Lib. 1, c. 15, n. 17 (PL 44, 423s; CSEL 42, 230). 2 Quaesi, in Heptat., 11, q. 80: in Exod. 21, 22-23 (PL 34, 626; CSEL 28-11, 147s; CCL 33. Ill); cf. Lib. II, dist. 31r c. 7, n. 3 (I, 510). Cap. 3. Rubrica excepta, omnia cx Decreti Gratiani c. 7 C. 32 q. 2 (1121s). Cap. 4. Quaestio Gratiani est ante c. 8 C. 32 q. 2; unde etiam (1122) auctoritates Augustini (c. 8), Ambroslastri (c. 9, sub nomine Augustini), et Hieron. (c. 10). LIBER IV. DIST. XXXI. CAP. V. 446 autem puerperium, ubi non est anima viva, Lex ad homicidium pertinere noluit ». — Augustinus in libro De quaestionibus novi et veteris testamenti *. Dicit etiam Augustin usi quod « informe puerperium animam non habet: ideoque mulctatur pecunia, non redditur anima pro anima 2. Sed iam formato corpori anima datur, non in conceptu corporis nascitur cum 5 semine derivata. Nam, si cum semine et anima exsistit de anima, ct mul­ tae animae quotidie pereunt, cum semen fluxu non proficit nativitati. Pri­ mum oportet domum compaginari, ct sic habitatorem induci. Cum ergo lineamenta compacta non fuerint, ubi erit anima? » 3. Hieronymus, ad Algasiam ♦. Item Hieronymus3: «Se- 10 mina paulatim formantur in utero, et tamdiu non reputatur homici­ dium, donec elementa confecta suas imagines membraque suscipiant ». — Ex his apparet tunc homicidas esse qui abortum procurant, cum for­ matum est et animatum puerperium. Cap. 5 (186). 15 1. De excusatione coitus quae fit per haec bona. Cum igitur haec tria bona in aliquo coniugio simul concurrunt, ad excusationem coitus carnalis valent. Quando enim, servata fide thori, causa prolis coniuges conveniunt, sic excusatur coitus ut culpam non habeat; quando vero, de­ ficiente bono prolis, fide tamen servata, conveniunt causa incontinentiae, 20 non sic excusatur ut non habeat culpam, sed venialem. — Augustinus In libro De bono conlugali ♦. Unde Augustinus4: « Coniugalis con­ cubitus generandi gratia non habet culpam; concupiscentiae vero satian­ dae, sed tamen cum coniuge propter thori fidem, venialem habet cul­ pam ». — Item 5; « Hoc quod coniugati, victi concupiscentia, utuntur in- 25 6 animal] tunc add. TVW, add. sed del. R. 7 fluxu] fluxum BCLRW, fluxus X. 9 erit NVW (Ambr.), erat alii codd. 16 haec bona (rubr.)] bona coniugii BC (ex elencho capp.} 17 concurrunt] concurrant OR, occurrunt MX. 21-22 Rubrica om. RVW. Augustinus (in rubr.) om. BCTX. 24 thori fidem trp. BCLT. 1 i Exod. 21, 23. n. 6 39, 40, (PL 1732); cx Quaest. Vet. et Novi Test., q. 23 (PL 35, 2229; CSEL 50, 49s). 3 Epist. 121, c. 4 (PL 22 ( 1859), 1015; CSEL 56, 16). 4 Cap. 6, CSEL 41, 195). 3 |n fragmento Sermonis de bono nuptiarum (PL Ambrosiastcr, Immo 377s; Floro Lugd. in I Cor. 7 (321). Glossa in 156 A-C), unde omnia in Cap. 5 redit ad argumentum iam propositum in tract, primitivo, n. I Cor. 7, num. L I (PL 191, 1587 A-B) et in Summa sent., VU, 3 (PL 176, 10, seu in 447 LIBER IV. DIST. XXXI. CAP. VI. 5 10 viceni ultra necessitatem liberos procreandi, ponam in his pro quibus quotidie dicimus 1: Dimitte nobis debita nostra » etc. 2. Ubi autem haec bona desunt, fides scilicet et proles, non videtur coitus defendi a crimine. — Unde in Sententiolis Sexti Pythago­ rie i 2 legitur: « Omnis ardentior amator propriae uxoris adulter est ». — Hieronymus *. Item Hieronymus^: « Sapiens iudicio amat con­ jugem, non affectu. Non regnat in eo impetus voluptatis, nec praeceps fertur ad coitum. Nihil est foedius quam uxorem amare quasi adulteram. Qui dicunt se causa humani generis uxoribus iungi, imitentur saltem pe­ cudes, et postquam venter uxoris intumuerit, non perdant filios; nec ama­ tores se uxoribus exhibeant, sed maritos». — Idem4: «In matrimonio opera liberorum concessa sunt; voluptates autem quae de meretricum am­ plexibus capiuntur, in uxore damnatae ». Cap. 6 (187). 15 20 1. De indulgentia Apostoli, quomodo sit accipienda. Sed si concubitus qui fit causa prolis culpa caret, quid Apostolus secundum indulgentiam permittit? Ita enim ait 5; Hoc autem dico secundum indulgentiam. Cui enim praestatur venia, nisi culpae? Per hoc etiam quidam probare volunt nu­ ptias esse peccatum. 2. Sed ut supra dictum est 6, indulgentia alia est concessionis, alia permissionis. Egerat Apostolus de nuptiis et de carnali coitu, et ad utrum­ que retulit illud: Hoc autem dico secundum indulgentiam. Indulgentur enim nuptiae secundum concessionem, et concubitus nuptialis qui fit tantum I proj in MOT. 13 damnatae] damnantur X, sunt add. V, add. marg. R2. toli... accipienda] quam facit apostolus BC (cx elencho capp.) 1 Resp. Matth. 6, 12. 15 Apos­ 2 Sent. 222 (M. de Ia Bignc, Bibl. Patrum et vet. auctorum^ V, Paris. 1610, 648 B; Bibl. Maxima Patrum, Ill, Lugduni 1677, 337 E). num, I, n. 49 (PL 23 11845], 281 A-B), ubi citatur Sextus in sententiis. 5, 25: Viri, diligite uxores vestras (PL 26 [1845], 532 C-D). 3 Adv. lovinia4 Hier., In Eph. 5 I Cor. 7, 6. 6 Dist. 26, c. 3. Num. 2. Dictum Sexti, iam in eodem tract., n. 11, seu in eadem Glossa, sed anonymum, de sequenti auctoritate Hieron. excerpitur; utraque ex Decreto, c. 5 C. 32 q. 4 (1128s); ulti­ ma, ex c. 14 eiusdem quaestionis (1131). Cap. 6. Hic quaestionem perficit Magister quam iam in Glossa in I Cor. 7, 6, proposuit (PL 176, 1598 Λ). Quod illic rubricatur: Augustinus de verbis apostoli (etiam in cod. z f. 52a) repetitur hic in num. 3. Nullibi autem, ut videtur, invenitur inter sermones Augustino attri­ butos, nec alibi. 448 LIBER IV. DIST. XXXI. CAP. VII. causa prolis. Concubitus vero qui est praeter necessitatem generandi, ob incontinentiam, indulgetur secundum permissionem, « quia ibi aliqua culpa est, sed levis»1. Ideoque non iubetur, nec conceditur, sed permittitur, quia non est laudabilis, sed venialis. 3. Augustinus in sermone De verbis Apostoli ♦. De hoc August i- 5 n u s2 sic ait: «Forte aliquis dicet: Si veniam concessit Apostolus, ergo pec­ catum sunt nuptiae: cui enim venia nisi peccato conceditur? Plane, quod infirmitati permisit secundum veniam, audeo dicere peccatum esse. Ve­ niam namque concedens Apostolus, concubitum attendit coniugatorum, ubi est incontinentiae malum ». 10 Cap. 7 (188). 1. Quod sit malum *incontinentiae . Incontinentiae malum est, quod vir cognoscit uxorem etiam ultra necessitatem procreandi liberos; sed et ibi est nuptiarum bonum. — Augustinus, super Genesim * : « Non 2 enim quia incontinentia malum est, ideo coniugium » ubi est concubitus prae- 15 ter intentionem generationis « non est bonum. Non propter illud malum culpabile est hoc bonum, sed illud malum fit veniale propter bonum nu­ ptiale »; quod non reprehendit Apostolus, sed malum incontinentiae. 2. Augustinus in libro De bono coniugali ♦. Idem4: «Concubitum qui non fit causa prolis, nuptiae non cogunt fieri, sed impetrant ignosci; 20 si tamen non ita sit nimius ut impediat tempora quae orationi debentur, nec immutetur in eum usum qui est contra naturam ». « Concubitus enim necessarius causa generandi inculpabilis, et solus ipse nuptialis est; ille vero qui ultra necessitatem progreditur, non rationi, sed libidini obsequi5 Rubrica om. RVW. 12 Quod... incontinentiae (rubrica)] Dc malo Incontinentie (ex elencho) BCV, sed BC ponunt infra ante cap. 8. om. rubrica WX. 13 et] etiam MV2 (interi.), om. ΛΒΝ. 14 Rubrica om. BCRVWX. 19 Rubrica om. RVW, trp. parum infru, ante Concubitus (22) BX. In libro om. NO. 21 nimius] nimis OW, quod corr, mg. W2. 24 vero) est AO, quod corr. interi, in enim A, quod dei. O, om. W. i lam in Glossa interi, in I Cor. 7, 6, sub rubrica Aug. (apud Lyran., VI, 42a; 1 48v; in 48r); inde in Glossa Magistri (PL 191, 1588 D, 1589 A). 2 Non invenimus extra Glossam Magistri (447). 3 De Genesi ad litt.t 1X, c. 7, n. 12 (PL 34,397; CSEL 28-1,275). 4 Cap. 10, n. 11 (PL 40, 381; CSEL 41, 202). Cap. 7, n. 1: Ex Glossa in 1 Cor. 7, 6 (PL 191, 1589 B), ubi etiam auctoritas Augustini, ex f loro in h.l. (321); verba autem tubi est... generationis» inseruit Magister ex Glossa ordin. (apud Lyranum, VI, 42c; cod. 1 48c, m 48a). — Num. 2: Ex Hugone, De sacram., II, 11, 9 (PL 176, 496 C-D); sed lemma · Concubitus... libidine obsequitur» corrigi videtur ex Glossa in 1 Cor. 7, 6 (PL 191, 1589 B). LIBER IV. DIST. XXXI. CzXP. VII. 5 10 15 20 449 tur; et hunc non exigere, sed reddere coniugi ne fornicetur, ad coniugem pertinet. Si vero ambo tali concupiscentiae subiguntur, rem faciunt quae non est nuptiarum: cuius delicti non sunt nuptiae hortatrices, sed depre­ catrices ». — « Decus 1 quidem conjugale est castitas procreandi, et red­ dendi carnalis debiti fides: hoc est opus nuptiarum quod ab omni peccato defendit Apostolus dicens2: Non peccat virgo si nupserit ». 3. « Cum 3 igitur culpabilis non sit generandi intentione concubitus, qui proprie nuptiis imputandus est, quid secundum veniam concedit Apo­ stolus, nisi quod coniuges debitum carnis exposcunt non propaginis volun­ tate, sed libidinis voluptate? Quae tamen voluptas non propter nuptias cadit in culpam, sed propter nuptias accipit veniam ». — « Immoderata4 igitur progressio secundum veniam conceditur». — « Quocirca 5 et hinc laudabiles sunt nuptiae, quia etiam illud quod non pertinet ad se, ignosci faciunt propter se. Non enim iste concubitus, quo servitur concupiscen­ tiae, agitur ut impleatur fetus quem postulant nuptiae ». 4. Augustinus, Contra lulianum haereticum** : «Omnino6 igitur in genere suo nuptiae bonae sunt, quia fidem thori servant, et prolis susci­ piendae causa utrumque sexum commiscent, et impietatem separationis horrent». — «Sanctitati 7 etiam coniugii nec coniux infidelis obesse potest, sed potius fidelis prodest infideli, ut Apostolus 8 docet ». 5. Ex his ostenditur quod coniuges qui causa prolis tantum conve­ niunt, vel qui exigentibus debitum reddunt, defendit a peccato sanctitas coniugii bonumque nuptiale. Si enim absque peccato non posset fieri con­ cubitus coniugalis, non praecepisset Dominus post diluvium eos copulari dicens 9; Crescite et multiplicamini, cum iam sine carnali concupiscentia non possent commisceri. 2 subiguntur] sublunguntur L, subiungantur X. 17-18 suscipiendae] suscipiendi BCOT, sed corr. CT. * Ibid., c. 11, n. 12 (382; 204). ibid., 36: non peccat [vir], si nubat. 16 Rubrica OVW. 2 I Cor. 7, 28: Et si nupserit virgo, non peccavit; 3 Sine rubrica hic et in Glossa (infra). Revera est ex libro De nuptiis et concup., I, c. 14, n. 16 (PL 44, 423; CSEL 42, 229). bono coniugali, c. 11, n. 12 (PL 40, 382; CSEL 41, 204). cup., loc. cit, om. 5 August., De nuptiis et con­ » Contra lulianum Pelagianum, III, c. 16, n. 30 (PL 44,717). De bono coniugali, c. 11, n. 13 (PL 40, 383s; CSEL 41, 204s). Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem. 4 August., De i August., 8 Resp. I Cor. 7, 14: 9 Gen. 9, L Num. 3, ex eadem Glossa (1589 C), praeter « Immoderata... conceditur» (ex Hugone, uti supra). — Num. 4: Auctoritas Contra lulianum iam ad finem Glossae in I Cor. 7, 6 (PL 191, 1589 D); ex fonte ignoto. Altera, ex Hugonis De sacram., II, 11, 9 (496 D). — Num. 5. Secunda pars dependet a Gualt. De coniugio, c. 3 (PL 176, 156 B), ut notat L. Ott, Walter v. Mort agne und Petrus Lombardus, 660. Lomb. II. 29 450 LIBER IV. DIST. XXXI. CAP. VIII. Cap. 8 (189). 1. Quod non omnis delectatio carnis peccatum est. Sed forte aliquis dicet omnem carnis concupiscentiam et delectationem quae est in coitu malam esse et peccatum, quia ex peccato est et inordinata i. — Et nos dicimus illam concupiscentiam semper malam esse, quia foeda est et poena peccati, sed non semper peccatum esse. Saepe enim delectatur vir sanctus secundum carnem in aliqua re, ut requiescendo post laborem, edendo post esuriem; nec tamen talis delectatio est peccatum, nisi sit immoderata. Sic et delectatio quae est in coitu coniugali cui adsunt illa tria bona, a peccato defenditur. 2. Gregorius aliter videtur dicere *. Videtur tamen beatus Gregor i u s 2 aliter sentire, scilicet quod sine peccato non possit fieri carnalis commixtio, dicens: « Vir cum propria coniuge dormiens, nisi lotus aqua ecclesiam intrare non debet. Quamvis diversae hominum nationes de hac re diversa sentiant et alia custodire videantur, Romanorum tamen semper ab antiquioribus usus fuit, post admixtionem propriae coniugis, et lavacri purificationem quaerere, et ab ingressu ecclesiae paululum tempe­ rare. Nec hoc dicentes, culpam deputamus esse coniugium; sed quia ipsa licita admixtio coniugis sine voluptate carnis fieri non potest, a sacri loci ingressu est abstinendum, quia voluptas ipsa sine culpa esse nullatenus potest ». 2 Quod... est) De malo Incontincntie (scii, titulus c. 7 seu 188 in elencho) BC, quod marg. parum Infra add. XL 4 inordinata) est add. BCLT. II Rubrica om. RVW. 13 coniuge) uxore BCLW. 15 et om. MO. custodire videantur trp. BCLT. 15-16 sem­ per om. BCLV. 1 Dc hoc plura in Lib. II, d. 32, cc. 1-2 (I, 511-514). 2 Gregorius Magnus, Responsio ad Intenogationem X Augustini Cantuaricnsis (PL 77, 1196 B-C); seu ad Inter­ rogationem VI11, in Bedae Historia ecclesiastica, I, 27 (PL 95 , 64 D). Authenticitas autem huius documenti adhuc sub lite est, non obstante eius antiquitate. Cf. S. Brechter, O.S.B., Die Quellen zur Angelsachsenmission Gregors des Grossen (Münster 1941); P. Mcyvaert, Les • Responsiones · de S. Grégoire à S. Augustin de Cantorbéry, in Rev. d'Hist. cccl. 54 (1959) 879-894; id., Bede's Text of the « Libellus Responsionum » of Gregory the Great to Augustine of Canterbury, in England before the Conquest: Studies in Primary Sources presented to D. Whitelock (Cambridge 1971), 15-33. Cap. 8, nn. 1-2 conficiuntur ex verbis ct doctrina Gualteri in eodem cap. 3 (156 C157 A); nccnon, inspirante eodem, ex cap. Grcgorii (iam partim ibidem) in Deaeto Gratiani, C. 33 q. 4 c. 7 (1248s). 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XXXII. CAP. L 451 3. Determinat auctoritatem. Hoc autem, ne praedictis obviet, intelligendum est in illis qui non gratia prolis conveniunt, quorum voluptas non est sine peccato. Et vix aliqui reperiri possunt adhuc amplexus car­ nales experientes, qui non interdum conveniant praeter intentionem pro5 creandae prolis. Hoc autem quoties fit, ab ingressu ecclesiae abstinen­ dum est. 4. Confirmat determinationem per verba eius ♦. Gregorius ♦. Et quod ita intelligendum sit, Gregorius consequenter *ostendit : «Si quis vero sua coniuge, non cupidine voluptatis raptus, sed tantum creandorum io liberorum gratia utitur, iste profecto, sive de ingressu ecclesiae, seu de sumendo corporis dominici mysterio, suo est iudicio relinquendus, quia prohiberi a nobis non debet accipere, qui in igne positus nescit ardere. Cum vero non amor procreandae sobolis, sed voluptas dominatur in opere commixtionis, habeant coniuges etiam de commixtione sua quod de­ is fleant. Tunc autem vir qui post admixtionem coniugis lotus aqua fuerit, etiam sacram communionem valet accipere, cum ei secundum praefini­ tam sententiam ecclesiam licuerit intrare ». DISTINCTIO XXX11 Cap. 1 (190). 20 1. De solutione carnalis debiti. Sciendum est etiam quia, cum in omni­ bus aliis vir praesit mulieri ut caput corpori: est enim vir caput mulieris^, in solvendo tamen carnis debito pares sunt. — Ideo Apostolus 3 utrique 3-4 amplexus carnales trp. BCLT. 7 cius om. BCX. 10 sive) seu BCWX. | seu] sive ABCRWX. 12 prohiberi a nobis trp. BCX. 15 qui om. MOW. con­ iugis] si add. OW. 20 est etiam trp. AMO. 22 utrique] pariter add. ABCLW, add. interi. N, add. marg. T, pari add. X, parti add. sed del. R. i In eadem Responsione X (PL 77, 1197 B-C, et 1198 A); seu Resp. VIII (PL 95, 65 C66 B). 2 Resp. I Cor. II, 3. 3 I Cor. 7, 3-4. Num. 3 dependet a conclusione Gualterii (157 A), quae confirmatur (num. 4) ex eodem cap. Grcgorii, § 2 (1249). Dist. XXXI1, cap. 1. Quasi omnia iam in Glossa in 1 Cor. 7, 3 (PL 191, 1588 A-B). Auctoritas vero Augustini (in num. 2) hic exactius citatur auxlliante Gratiano, c. 3 C. 32 q. 2 (1120). 452 LIBER IV. DIST. XXXII. CAP. II. praecipit (Ambrosius *:) «ini hac causa sibi invicem subici », inquicns: Vir debitum reddat uxori, similiter et uxor viro, quia mulier non habet po­ testatem sui corporis sed vir; similiter et vir non habet potestatem sui corporis, sed mulier. — Ambrosius *: Quia 2 nec mulier ad alium virum, nec vir ad aliam mulierem potestatem habet sui corporis; (Augustinus 3 ♦;) nec vir ad continendum nec mulier potestatem habet sine mutuo consensu; sed alter alterius potestatem habet corporis, ut poscenti alteri non liceat al­ teri negare debitum. — Ambrosius *: « In4 hoc enim pares sunt», quia « nec viro nec mulieri corpus suum licet alii tradere, sed sibi invicem de­ bitores sunt in hac causa, ne peccandi detur occasio ». — Augustinus *. Per quod « non 5 dominium tollitur viro, sed vitium ». 2. Augustinus in libro De bono *coniugali : «Debent6 enim sibi con­ jugati non solum ipsius sexus sui commiscendi fidem liberorum procrean­ dorum causa, quae prima est in ista mortalitate societas, verum etiam in­ firmitatis invicem excipiendae, ad illicitos concubitus devitandos, mutuam quodam modo servitutem, ut etsi alteri eorum continentia placeat, nisi ex alterius consensu non possit. Ad hoc enim neuter habet potestatem sui corporis. Quod adeo verum est, ut etiam quod non filiorum procrean­ dorum, sed infirmitatis et incontinentiae causa expetit vel ille de matri­ monio vel illa, non sibi alterutrum negent, ne per hoc incidant in damnabiles corruptelas ». « Reddere 7 enim debitum conjugale nullius est cri­ minis; exigere autem ultra generandi necessitatem, culpae est venialis; fornicari vero vel moechari puniendi est criminis ». 5 10 15 20 Cap. 2 (191). 1. Quod neuter continere valeat nisi ex communi consensu. Quod vero 25 sine consensu uxoris vir continere non valeat, subditis probatur testimo2-3 non... corporis *] sui corp, potestatem non habet BCT. 3 similiter om. BC. j| sui corp trp. MR. 5 habet trp. post corporis MNV. 23 vero] autem LX, om. M. 25 Rubr. ex elencho capp. BC, diversa R *. communi consensu trp. LMTVX. 1 Ambrosiastcr, /n I Cor. 7, 3-4 (PL 17 11845], 216 C; CSEL 81-11, 71). 2 Am- brosiastcr, uti supra. 3 Sic in codd. nostris; in Glossa Magistri (1588 B), sub rubri­ ca: De bono coniugali sequitur quasi idem textus ut infra in n. 2 huius capituli. 4 Ambrosiaster, In I Cor. 7, 3-4 (PL 17, 216 D; CSEL 81-11,71). 5 Sermo 332: « Vitium tibi tollitur, non dominium· (PL 38, 1463). 6 Cap. 6, n. 6 (PL 40, 377; CSEL 41, 195). 7 August., ibid., c. 7, n. 6 (378; 195s). Cap 2 trahitur ex Decreto Gratiani: num. 1, cx C. 33 q. 5 c. 1 (1250); n. 2 ibidem, c. 5 LIBER IV. DIST. XXXII. CAP. II. 5 10 15 20 25 453 iliis. — Augustinus, super psalmum CXLVI *. Ait enim Augustinus1: « Si dicat vir: ‘Continere iam volo, nolo autem uxorem: non potest. Quod enim tu vis, illa non vult. Numquid per continentiam tuam illa debet fieri fornicaria? Si alii nupserit te vivo, adultera erit. Non vult tali lucro Deus tale damnum compensari. Redde debitum; etsi non exigis, redde. Pro sanctificatione perfecta Deus tibi computabit, si non quod tibi debetur exigis, sed reddis quod debes uxori ». 2. Augustinus, ad Ediciam ♦. Idem 2; «Secundum verba apostolica, etiam si vir continere voluisset, et tu noluisses, debitum tibi reddere cogeretur; et illi Deus imputaret continentiam, si non suae, sed tuae concederet infirmitati, ne in adulterium caderes ». — « Quisquis 3 igitur, compatiens infirmitati uxoris, reddit, non exigit debitum; aut si propter propriam infirmitatem ducit uxorem, plangens potius quia sine uxore esse non potuit, quam gaudens quia duxit, securus exspectat diem novis­ simum ». 3. Augustinus, ad Armentarium et Paulinam ♦. Idem·»: « Una causa sola esse potest, qua te ad id quod vovisti non modo non hortaremur, sed etiam prohiberemus implere: si forte tua coniux hoc tecum suscipere animi vel carnis infirmitate recusaret. Nam vovenda talia non sunt a coniugatis nisi ex consensu et voluntate communi; et si praepropere factum fuerit, magis est corrigenda temeritas, quam persolvenda promissio. Non enim Deus exigit, si quis ex alieno aliquid voverit, sed potius usurpare vetat alienum». — Augustinus in libro De adulterinis coniugiis ♦. *Idem : « Apostolus 6 nec ad tempus, ut vacent orationi, nisi ex consensu voluit coniuges carnali invicem fraudari debito ». 2 nolo autem uxorem BOOR2, nolo Iam uxorem Aug., Grat. nolo] nolit X, nolente AN, corr. in nolente R2. || autem om. A, dicat add. L, scilicet dicat add. interi. V2, dicat su­ baudi add. interi. \V2. || uxorem] uxore AN, uxor MTVWX, corr. in uxor B2C2, corr. in uxore R2. Utrum Magister in sua lectione secunda sic hunc textum mutaverit, nescimus. 10 si] sed BCM. 11 concederet] cederet AR Grat., quod corr. R2. 23 coniugiis (Rubr.) om. ABCX. 25 coniuges] coniuge M, coniugem ACNX, coniugium corr. tn coniugem O. 1 Ita ct Gratianus (infra). Verius, Enarr. in Ps. 149, 8, n. 15 (PL 37, 1959; CCL 40, 2189s). 2 Epist. 262, n. 2 (PL 33, 1078; CSEL 57, 622s). 3 August., Enarr. in < Epist. 127, n. 9 (PL 33, 487; CSEL 44, 28). 5 Lib. I, c. 2, n. 2 (PL 40, 452; CSEL 41, 348). 6 ReSp. I Cor. 7, 5. Ps. 147, n. 4 (PL 37, 1917; CCL 40, 2142). (1252); n. 3: prima auctoritas ibidem, c. 6 (1252), altera ex C. 33 q. 4 c. 11 (1250); nn. 4-5: auctoritas cx C. 33 q. 5 c. 11 (1253), cum conclusione Gratiani; quaestio ad initium n. 5 et opinio Gratiani («Quibusdam 0, ex dicto eius post c. II (1254); conclusio Magistri fundatur in Decreto, C. 33 q. 5 c. 10 (1253). LIBER IV. DIST. XXXII. CAP. III. 454 4. Augustinus in Quaestionibus Numeri ♦. — Idem k « Manifestum est ita voluisse Legem feminam sub viro esse, ut nulla eius vota, quae absti­ nentiae causa voverit, reddantur ab ea, nisi auctor fuerit vir permittendo. Nam cum ad peccatum eiusdem viri pertinere voluerit Lex 2, si prius per­ miserit et postea prohibuerit, non tamen dixit ut faciat mulier quod voverat, quia permissa iam prius a viro fuerat. Viri dixit esse peccatum, quia abnuit quod prius concesserat; non tamen mulieri ex hoc iussum dedit ut, cum prius vir ei concesserit, postea si prohibuerit contemnatur ». — Ex his apparet quod vir vel mulier continentiam Deo offerre non potest sine communi consensu, nec alter alteri debitum negare debet. 5. Si vero quilibet eorum alterum a suo iure absolverit, ad praeteri­ tam servitutem numquid revocare poterit? Hoc enim videtur A u g us t i n u s supra 3 voluisse. — Quibusdam videtur quod mulier non disce­ dens a domo viri, quae viro permittente continentiam promiserit, eodem prohibente solvere non valeat; et hoc propter dignitatem viri, qui est caput mulieris4. — Sed melius hoc intelligitur in tali casu, ubi vir concedit mulieri vovere continentiam, et ante votum prohibet implere. — Ex concilio Remensi ♦. Si vero habitum mutaverit, non potest revocari, se­ cundum illud 5; « Qui uxorem suam velare permiserit, aliam non accipiat, sed similiter convertatur ». 5 10 15 20 Cap. 3 (192). 1. Quibus temporibus cessandum sit a coitu. Et licet debitum poscenti sit semper solvendum, non licet tamen quolibet die poscere. — Augusti­ nus in libro De quaestionibus veteris et novi testamenti ♦. Unde A u g ustinusd; «Christiano cum uxore sua aliquando licet convenire, ali- 25 quando non. Propter processionis enim dies et ieiuniorum aliquando non Rubrica 1 om. cesserat MOX. om. add interi» BC, LMNO. I Num. * In veteris et II suo lure trp. 23-24 T. novi Quaestionibus) 15 BCT. Rubrica om. questione 8 LMO. concesserit) valeat) valet LW, poterat M. BCVWX. 24 22 quaestionibus] con­ poscenti questione trp. MO. Quacst. in Heptat. IV, q. 59 (PL 34, 745; CSEL 28-11,365; CCL 33, 272). 2 Resp. 30, 16: Sin autem contradixerit postquam rescivit, portabit ipse iniquitatem eius. num. (753), ABCVWX. c. 4 4. 21 Resp. (PL 96, I Cor. 1508 C). 11, 3; 6 Eph. 5, 23. 5 Potius in Concilio quacst. Vermeriensl (PL 35 , Revera Ambrosiaster, Decreto. C. 33 q. 4 capp. 5,2, et 4 (1247s). 127 CSEL 50, 415). Cap. 3. n. 1: Auctoritates ex eodem 2385; 455 LIBER IV. DIST. XXXII. CAP. III. 5 10 15 20 licet convenire, quia etiam a licitis abstinendum est, ut facilius impetrari possit quod postulatur». — Idem ·: «Quoties enim vel dies Nativitatis vel reliquae festivitates advenerint, non solum a concubinarum consortio sed etiam a propriis uxoribus abstinete». — Ambrosius *. Item Am­ brosius2: « Si causa procreandorum filiorum ducitur uxor, non mul­ tum tempus concessum videtur ad ipsum usum, quia et dies festi, et dies processionis, ct ipsa ratio conceptus et partus iuxta legem cessare usum carnis his debere temporibus demonstrant ». 2. Hieronymus videtur dissentire a praemissis. — Hieronymus in ser­ mone quodam *. Illi autem quod dictum est 3, reddere debitum non esse peccatum, videtur obviare quod ait Hieronymus4: « Quicumque uxori debitum reddit, vacare non potest orationi, nec carnes Agni edere ». — Item 5; «Si panes propositionis ab his qui uxores suas tetigerant, co­ medi non poterant 6, quanto magis panis qui de caelo descendit 7 non po­ test ab his qui coniugalibus paulo ante haesere complexibus violari atque contingi. Non quod nuptias condemnemus, sed quod eo tempore quo carnes Agni manducaturi sumus, vacare a carnalibus operibus debeamus ». 3. Hoc capitulum proprie ad ministros Ecclesiae pertinere videtur, quibus non licebat sacra officia celebrare atque mysteria tempore coniu­ galis amplexus 8, quo etiam praesentia Spiritus Sancti non datur. — Hieronymus, super Matthaeum *. Unde idem ait 9: « Connubia legitima carent quidem peccato, nec tamen tempore illo quo conjugales actus ge2 a om. BCO, add. interi. NT. 4 abstinete] abstinere BCW, est abstinendum M, corr. ex abstinente LN, corr. ex abstine V-. 22 nec] non ABCOTX. 1 Uti hic iacct, textus legitur in sennone 3 appendicis Operum S. Maximi ep. Taurinensis: • Et ideo quotiescumque aut dies Natalis Domini aut reliquae festivitates adveniunt.... non solum ab infelici concubinarum consortio, sed etiam a propriis uxoribus abstinete » (PL 57, 849 A); in forma originali est Caesarii Arclatensis Sermo 188, n. 4 (CCL 104,765; cf. etiam PL 39, 1976). 2 Ambrosiastcr, In I Cor. 7, 5 (PL 17 [1845], 217 A-B; CSEL 81-11, 72). 3 Supra, c. 1, n. 2 in fine. 4 Micron., tract. De exodo, in vigilia Paschae: · Ut autem sciatis, fratres carissimi, quoniam quicumque uxori debitum reddit, non potest vacare orationi, nec de carnibus agni comedere... » (PL 40, 1204; CCL 78, 540, lin. 120s); de quo cf. PLS II, 93. 5 Ibid., parum infra (lin. 126-132). t> Resp. 1 Reg. 21, 4. 7 Ioan. 6,51. s Cf. Glossa ordin. in Luc. 1,23: «Vicis suae tempore pontifices templi tantum officiis mancipati, non solum a complexu uxorum, sed etiam a domorum ingressu abstinebant» (apud Lyranum, V, I24a), ex Beda in h.I. (PL 92, 314 A; CCL 120, 27s). 9 Verba sunt Origenis, In Num., hom. 6, n. 3 (PG 12, 610 C; GCS 30 [1921], 35). Num. 2 ex eadem q. 4 cap. 1 et c. 1, § 1 (1247). — Num. 3 ex C. 32 q. 2 c. 4 (1120), unde rubrica. 456 LIBER IV. DIST. XXXIII. CAP. I. runtur praesentia Spiritus Sancti dabitur, etiam si propheta esse videa­ tur qui officio generationis obsequitur ». Cap. 4 (193). Quibus temporibus non sint celebrandae nuptiae. — Ex concilio Verdensi *. Nec solum in opere carnali observanda sunt tempora, sed etiam in 5 celebrandis nuptiis, secundum illud >: « Non oportet a Septuagesima usque in Octavam Paschae, et tribus hebdomadibus ante festum sancti loannis, et ab Adventu Domini usque post Epiphaniam nuptias celebrare. Quod si factum fuerit, separentur ». — Nicolaus, ad consulta Bulgarorum *. Item, Nicolaus 2: u Nec uxorem ducere, nec coniugia facere, quadra- 10 gesimali tempore convenire posse ullo modo arbitror ». DISTINCTIO XXXIII Cap. 1 (194). 1. De diversis legibus coniugii. Quaeritur hic de antiquis Patribus, qui plures simul leguntur habuisse uxores vel concubinas, utrum pecca- 15 verint. — Ad quod dicimus: Pro varietate temporum varia invenitur di­ spensatio Conditoris. 4 Sint] sunt ALVW. 7 in] ad BCNRT. loannis] baptiste add. CM. colaus) papa add. M, add. interi. N. 14 legibus coniugii trp. ALMNTW. 10 Ni- 1 Potius legendum est cum Gratiano (infra) Hilerdensi (Lcrida), anno 546. lam uti hic iacet, sub rubrica Ex Concilio Hilerdensi in Deuetis Burchardi, IX, c. 4 (cod. apographus Vatie. Palat. 586, f. 4r; PL 140, 816 A); proinde non sumitur ex Concilio Salcgunstadtiensi, a. 1022, ut recenter asseritur post Ae. Friedberg in h.l. a H. J. F. Reinhardt, Die Ehelehre der Schule des Anselm von Laon, 209. 2 Nicolaus I, Epist. 97, n. xlviii (I. Mansi, XV, 419 A; PL 119, 999 A). Cap. 4. Duae auctoritates ex C. 33 q. 4 capp. 10-11 (1249s). Dist. XXX11I. Cf. Hugo de S. Victore, De sacram. 11, 11, 10 (PL 176, 496 D - 497 D); Gualtcrus, Summa sent., VII, 5 (PL 176, 157 C - 158 C); Gratianus, C. 23 q. 4 (1125-31); Sen­ tentiae Hermanni, c. 31 (PL 178, 1745 C-D); Sententiae (pseudo-) Anselmi, cd. F. Bliemetzrieder, in BOPTMA XVIII, Heft 2-3, 136s; L. Ott, Walter von Mortagne und Petrus Lom­ bardes, 664s. — Cap. I, n. 1. Responsio ex dicto Gratiani post c. 2 C. 32 q. 4 (1127). LIBER IV. DIST. XXXIII. CAP. I. 5 10 15 20 25 457 2. Ab exordio enim temporis inter duos tantum, Adam scilicet et Evam, inchoatum est coniugium, Deo per os Adae dicente L Homo adhae­ rebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Et secundum inchoationis mo­ dum, inter duos tantum per omnem successionem temporum contrahere­ tur, si primi homines in obedientia perstitissent. — Post eorum vero co­ pulam, filii et filiae eorum matrimonio coniuncti sunt, sed unus uni tan­ tum. Ideo autem fratres sororibus sunt copulati, quia non erant aliae mulieres vel viri, quibus Adae filii vel filiae iungerentur. — Primus omnium Lamech duas legitur 2 simul habuisse uxores; et hoc in eo arguitur, quia pro expletione carnalis voluptatis id fecisse perhibetur. — Postea vero, cum iam pene omnes homines falsis diis servirent, paucis in cultu Dei permanentibus, consultum est a Deo plures in matrimonium copulare sibi, ne illis paucis deficientibus, cultus et notitia Dei deficeret. 3. Unde Abraham vivente uxore ad ancillam intravit et ex ea ge­ nuit 3. lacob etiam liberis et ancillis se copulavit 4; et filiae Lot patre ebrio usae sunt 5. Cum enim, ceteris in idolatria relictis, Abraham et filios eius in peculiarem sibi populum Dominus delegisset, rite multarum fecundi­ tate mulierum populi Dei multiplicatio quaerebatur, quia in successione sanguinis erat successio religionis. Unde etiam in Lege 6 maledicta erat sterilis quae non reliquebat semen super terram. Hinc etiam sacerdotibus coniugia decreta sunt, quia in successione familiae successio est officii. — Non igitur Abraham vel lacob deliquit, quia praeter uxorem filios ex ancilla quaesivit; nec illorum exemplo praeter conjugale debitum fecun­ ditatem in aliqua licet alicui quaerere, cum illorum coniugia nostrorum aequantur virginitati, et immoderatus usus coniugii nostri temporis tur­ pitudinem fere imitetur fornicationis illius temporis. 4. Augustinus in libro De virginibus *. De hoc Augustinus sic 7 sororibus] tunc add. ANVW, add. interi. T. aliae] aliene MOTX, corr. ex aliene N. 8 veP] et BCLV Summa Sent., corr. ex et X. 9 legitur simul trp. CTW. 17 dele­ gisset] elegisset BCTW Grat. J Gen. 2, 24. 2 Resp. Gen. 4, 19. 3 Gen. 16, 2-4. ·» Gen. 30, 1-23. 5 Gen. 19, 31-36. 6 Cf. Exod. 23, 26: Non erit infecunda nec sterilis in terra tua; Deut. 7, 14: Non erit apud te sterilis; Deut. 25, 5-10. Cf. August., De bono coniugali, c. 22 (PL 40, 391; CSEL 41, 221s). Num. 2: Ex Gualteri Summa sent., VII, 5 (157 C - 158 A). — Num. 3 conficitur ex dictis Gratiani, C. 32 q. 4, ante cap. 1 (1125), ut videtur; dein («Cum enim...»), ante c. 3 (1127). — Num. 4. Ut ex ipsa rubrica apparet, fons est Hugo, De sacram., II, 11, 10 (497 A). LIBER IV. DIST. XXXIII. CAP. 1. 458 ait i: « Antiquis iustis non fuit peccatum, quod pluribus feminis utebantur: neque contra naturam hoc faciebant, cum non lasciviendi causa, sed gi­ gnendi hoc facerent; nec contra morem, quia eo tempore ca fiebant; nec contra praeceptum, quia nulla lege erat prohibitum ». 5. Augustinus, super *Genesim . Idem2: « Obiciuntur lacob quatuor uxores: quod, quando mos erat, crimen non erat». «Sic3 Patriarchae coniugibus excipientibus semen suum miscebantur, non concupiscentia per­ ficiendae voluptatis, sed providentia propagandae successionis; sicut Apo­ stoli auditoribus suis admirantibus doctrinam suam condelectabantur, non aviditate consequendae laudis, sed caritate seminandae veritatis ». 6. *Idem . Idem alibi4: «Antiquis temporibus, cum adhuc salutis nostrae mysterium velaretur, iusti officio propagandi nuptias contrahe­ bant: non victi libidine, sed ducti pietate; qui multo facilius continere possent et vellent. Utebantur tamen coniugibus, et plures uni viro habere licebat: quas castius habebat quam nunc unam quilibet istorum, in quibus videmus quod secundum veniam concedit Apostolus 5. Habebant enim eas in opere generandi, non in morbo desiderii ». 7. Ambrosius in libro De patriarchis *. Item Ambrosius6: « Di­ xit Sara ad Abraham^7: Ecce conclusit me Dominus ut non pariarn. Intra ergo ad ancillam meam, ut filium jacias ex ca; et ita factum est. Considera primum quod Abraham ante Legem Moysi et ante Evangelium fuit. Non ergo in Legem commisit Abraham si Legem praevenit: nondum enim interdictum videbatur ». Secundo considera quod « non 8 ardore aliquo vagae succensus libidinis, non petulantis formae captus decore, ancillae contubernio coniugalem posthabuit thorum, sed studio quaerendae po14 ctq si BCT, etsi W, 3 fiebant] faciebant ANRVW. 9 suis om. ABCR. vel si add. interi. V». 22 Legem»] lege BCORTW. De bono coniugali, c. 25, n. 33 (PL 40, 395; CSEL 41, 228). 2 Rubrica non obstante, est Contra Faustum, XXII, c. 47 (PL 42, 428; CSEL 25 , 639). 3 Ibid., c. 48 (430; 641). ♦ De bono coniugali, c. 13, n. 15 (PL 40, 384; CSEL 41, 207s). s Resp. I Cor. 7, 6. » De Abraham patriarcha, c. 4, n. 23 (PL 14 [1845], 429 B; CSEL > 32-1, Revera 5178). 7 Gen. 16, Decreto, Num. 5: cx Gratiani 6 iterum ex De sacram. 2. » Ambrosius, C. 32 q. 4 c. 7 (496 D - 497 Λ). Quod Ibid., n. 24 (430 B; 518s). (1129), ubi invenitur sine rubrica. — datur sine rubrica etiam in Num. De sacram, de­ (Walter v. Mortagne 665, n.33), quod nec Hugo nec Magister ante se habuerant tractatulum Cum omnia sacramenta (ed. F. Bliemetzricder, 136). Aequo canone excludit Sententias Magistri A. (ed. Reinhardt, cap. 45, p. 180). — Num. 7. Ex Decreto monstrat, ut notat Gratiani, C. 32 q. L. 4 c. Ott 3 (1128). 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XXXIII. CAP. II. 459 steritatis et propagandae sobolis. Adhuc post diluvium raritas erat hu­ mani generis, erat etiam religionis. Denique et Loth sancti hanc filiae causam quaerendae posteritatis habuerunt i, ne genus deficeret humanum; et ideo publici muneris gratia privatam culpam praetexit ». 5 8. Augustinus in libro De virginibus *. Item Augustinus1 2: « lustus quamvis cupiat dissolvi et esse cum Christo tamen sumit alimen­ tum: non cupiditate vivendi, sed officio consulendi, ut maneat, quod ne­ cessarium est propter alios. Sic misceri feminis iure nuptiarum officiosum fuit sanctis viris, non libidinosum». «Quod enim est cibus ad salutem io hominis, hoc est concubitus ad salutem generis. Et utrumque non est sine delectatione carnali; quae tamen modificata, et refrenante temperantia in usum naturalem redacta, libido esse non potest. Quod autem in susten­ tando vitam illicitus est cibus, hoc est in quaerenda prole fornicarius vel illicitus concubitus; et quod est in cibo licito immoderatior appetitus, is hoc est in coniugibus venialis ille concubitus». Cap. 2 (195). 1. Non praefertur virginitas loannis castitati Abrahae. — Augustinus in libro De virginibus ♦. Quod vero castitas virginalis non praeferatur in merito coniugali castitati Abrahae, Augustinus ostendit inquiens 4: 20 « Sicut non est impar meritum patientiae in Petro qui passus est, et in loanne qui passus non est; sic non est impar meritum continentiae in loanne qui nullas expertus est nuptias, et in Abraham qui filios genuit. Nam illius caelibatus ct istius connubium pro temporum distributione 2-3 Loth... causam] hanc fidem fille Loth causa L. 2 sancti] et sancti sacerdotes A, om. BC. 5 Rubrica om. NVW. 9 sanctis viris trp. BCLMNT. 10 salutem] humani add. LTW. 14 cibo licito trp. BCLT. licito] vetito A, illicito MT, quod corr. T. 17 Titulus ex elencho capp. BCX. Non] Quod praem. L\V. 23 pro tem­ porum distributione (Hugo)] per temp, distributionem ANOTW. 1 Oen. 19, 31-36. 2 Rectius, De bono coniugali, cc. 15-16, nn. 17-18 (PL40, 385; CSEL 41, 210s). 3 Resp. Phil. 1, 23-24: Desiderium habens dissolvi et esse cum Christo... permanere autem in carne, necessarium propter vos. 4 De bono coniugali, cc. 21-22, nn. 26-27 (PL 40, 39Is; CSEL 41, 22Is). Num. 8: Rubrica ex Hugone De sacram., II, 11, 10 (PL 176, 497 A), unde Magister deduxit quod haec auctoritas infra posita (497 C-D) esset de eodem libro. Cap. 2, num. 1: Rubrica conficitur ex titulo Gratiani ante auctoritatem Hicron. infra positam. Illa Augustini, ex Hugone, De sacram. II, 11, 10 (497 B), cum eodem errore quoad rubricam. Illa Hieron., ex Decreto, C. 32 q. 4 c. 6 (1129). LIBER IV. DIST. XXXIII. CAP. III. 460 Christo militaverunt. Sed continentiam loannes in opere, Abraham in solo habebat habitu ». « Melior est autem castitas caelibum quam nuptiarum: quarum unam Abraham habebat in usu, ambas in habitu. Caste enim coniugaliter vixit. Esse autem castus sine coniugio potuit, sed tunc non oportuit ». — Hieronymus *. Item Hieronymus1: « Quis ignoret 5 sub alta dispensatione Dei omnes retro sanctos eiusdem fuisse meriti, cuius nunc Christiani sunt? Quomodo Abraham ante placuit in coniugio, sic nunc »virgines placent in castitate. Servivit ille legi et tempori suo; serviamus et nos legi et tempori nostro, in quos fines saeculorum devene­ runt 2 ». 10 2. Ex his apparet quod sancti Patres ante Legem sine peccato plures habuerunt uxores vel concubinas. Eas enim nunc ‘uxores’ appellat Scri­ ptura, nunc ‘concubinas’. Rachel et Lia ambae uxores fuere, non con­ cubinae 3. 3. Oppositio *. Si quis opponat quod fidem thori non servabant illi 15 Patres, dicimus in hoc servasse fidem thori, quia non aliis, sed propriis uxoribus vel ancillis miscebantur. — Ecce quae fuerit consuetudo in hac re ante Legem. Cap. 3 (196). Quae erat consuetudo sub Lege ♦. Legis vero tempore interdixit 20 Moyses4 carnalem copulam fieri cum matre, cum noverca, cum sorore, cum nepti, cum amita, cum matertera, cum nuru et aliis quibusdam. Permisit autem divortium fieri, dato libello repudii 5, in quo vir scribe­ bat causas pro quibus uxorem repudiabat. Permisit etiam aliam ducere, dato priori libello: « quod 6 propter duritiam cordis eorum permissum Chri- 25 stus dicit 7, non ut concederetur dissidium, sed ut tolleretur homicidium ». 3 habebat] habuit om. BCMRVWX. inc. cap. 3 (196) in 22 neptl] 1 nepte 13 ABL; fuere] 23 18, 6-18. 5 fuerunt ALNRVW. 15 (lin. 17) in MTW. trp. post causas BCLT. Ecce vir H, n. 4 (PL 23 (1845], 288 B). Oen. 29, 16-34. Cf. August., rum duae liberae, duae BCLT. incipit ad LVWX. Adv. lovinianum, add. autem ambas] MT. Contra Faustum, ancillae Deut. 24, fuerunt » I. o 10, 11. 3 Resp. XXII, c. 51: «quatuor istac uxores lacob, qua­ (PL 42, 432; trahitur ex attribuitur. Glossa ordin. describitur ope in Matth. 5, 31 2 Resp. 1 Cor. CSEL 25, 645). In Matth. Pseudo-Beda, saltem ambigitur de genulnitate (PLS 4, 2221). Cap. 3: Consuetudo (rubrica) Oppositio om. BCRVX. || Hic 17 in hac re om. ABC. Hieronymus 5 7 5, Resp. Matth. Summae sent., VII, 5 (PL 4 31 (PL Resp. 92, Levit. 28 C-D); 19, 8. 176, 158 A); cuius ratio (apud Lyran. V, 21c), ubl ultima phrasis Chrysostomo 461 LIBER IV. DIST. XXXIH. CAP. IV. — loannes Chrysostomus *. « Permisit 1 fieri mala ne fierent peiora; et hoc permittendo, non Dei iustitiam demonstravit, sed in peccatore mi­ nuit culpam ». Cap. 4 (197). 5 10 15 20 1. Cui licebat plures habere vel non. Sed numquid sub Lege licebat pluies habere uxores? Audi quid scriptum est in Deuteronomio 2; Non habebit uxores plurimas, quae allidant animam cius. — Augustinus ♦. Super quem locum Augustinus ait 3; « Manifestum est Salomonem hoc praeceptum transisse 4; David autem plures habuit 5, nec praeceptum praeteriit. Permissum est enim plures habere, non plurimas quae allidant animam multiplicare. Cum tamen additur 6; Ut non elevetur cor eius, alie­ nigenas prohibitum esse videtur. Verumtamen multiplicatio uxorum ge­ neraliter prohibita est; permissum est autem regi plures habere, sed non multiplicare ». 2. Veniente autem plenitudinis tempore 7, quo Christi gratia ubique est dilatata, reducta est lex nuptiarum ad priorem honestioremque insti­ tutionem, ut unus uni in figura Christi et Ecclesiae iungatur. — Nec quae­ ritur electio muneris in successione generis, sed in perfectione vitae et sinceritate scientiae; et virginitas fecunditati praefertur, et sacerdotibus continentia indicitur. 3. De virginitate mentis et carnis. Melior est autem virginitas mentis quam carnis. — Ambrosius in libro De virginibus ♦. Unde A m b r os i u s 8; « Tolerabilius est mentem virginem quam carnem habere. Utrum­ que bonum est si liceat; si non liceat, saltem non homini casti, sed Deo 5 licebat2 trp. post numquid NRTVX. 7 habebit] habebis BTX (in corr.), om. C. II eius) tuam T, viri BC, viri add. mg. X. 12 prohibitum] prohibitas AV, quod corr. in­ teri. V2. II prohibitum esse trp. BCLT. 16 est dilatata trp. BCLMX. 22 Ambrosius (in rubrica) om. BLTX. i Pseudo-Chrysostomus, In Matth. opus imper/., hom. 32 (PG 56, 801). 17, 17. 2 Deut. 3 Quaest. in Heptat., V, q. 27 (PL 34 , 760; CSEL 28-11, 391s; CCL 33, 291). 4 Resp. Ill Reg. 11, 1-3. i Resp. Gal. 4, 4. 5 Cf. I Reg. 25 , 42-44; II Reg. 5,13. 6 Deut. 17,20. 8 Lib. II, c. 4, n. 24 (PL 16 [1845], 213 B-C). Cap. 4, n. 1: Auctoritas Augustini ex Glossa ordin. in Deut. 17, 17 (apud Lyran. I, 350c). — Num. 2: Prima pars mixtim ex dicto Gratiani ante c. 3 C. 32 q. 4 (1127) et ex Gualteri tractatu in Summa sent., VI1,5 (158 B). Altera pars, verbotenus ex eodem dicto Gratiani. — Num. 3. Omnia ex Decreto, C. 32 q. 5 c. 1 (1132), cui praemittitur titulus: « Melior est vir­ ginitas mentis quam carnis »; dein c. 2 (ibid.). LIBER IV. DIST. XXXIV. CAP. 1. 462 simus ». « Virgo i prostitui potest, adulterari non potest. Nec lupanaria infamant castitatem, sed castitas etiam loci abolet infamiam ». — Idem * « Non potest caro ante corrumpi, nisi mens ante fuerit corrupta ». 4. Isidorus in Synonymis *. Item I s i d o r u s 3; « Non potest corpus corrumpi, nisi prius animus corruptus fuerit. Munda enim a contagione 5 anima, caro non peccat». In fine huius capituli aperitur quomodo verum sit, nisi anima prius fuerit corrupta, corpus non posse corrumpi, scilicet peccato. 5. Augustinus in libro De bono coniugali ♦. Illud etiam Augu­ stini4 advertendum est: « Sicut, inquit, sanctius est mori fame quam 10 idolothytis vesci, ita sanctius est defungi sine liberis quam ex illicito coitu stirpem quaerere. Undecumque vero nascantur homines, si parentum vitia non sectentur et Deum recte colant, honesti et salvi erunt. Semen enim, ex qualicumque homine, Dei creatura est; et eo male utenti male erit, non ipsum aliquando malum erit ». 15 DISTINCTIO XXXIV Cap. 1 (198). De personis legitimis. Nunc superest attendere legitimae ad contrahendum matrimonium. Legitimae secundum statuta Patrum, quae diversa sunt. Aliae gitimae ante Legem, aliae sub Lege, aliae in tempore 4 tusa)!) Rubrica om. CVW. Isidorus (/n || 12 ABCLTX. coniugii 1 ibid., n. 26 (214 Λ). n. 11 (PL Num. 4. sequentibus C. 32 q. 4 Dist. scu Glossa legitur nascantur] 2 Rectius 16, 370 B). 385s; CSEL 41, rubrica) om. 3 Rubrica 20 CMX. Ps-Ambrosius, 11, n. 7 Lib. 9 BX. nascuntur quae personae sint iudicantur personae namque fuerunt le- 20 gratiae. Item in priom. diversa) VW. || con­ diverse De lapsu virginis consecratae, « Cap. (PL 83, 847 A). 16, n. 18 AM. c. 4, (PL 40, 211). Isidorus etiam invenitur capitulis 9 ct ibid., 11 c. 8 aequo (1134). Quod modo « finis huius capituli » demonstrat, illustratur — (1134s). Num. 5: ex c. 8 (1129). XXXIV, cap. in I Cor. 7, I in omnibus codd. I. Omnia (PL tam 191, praeter verba introductoria, cx 1586 C-D), ex fonte Glossae ctaviensis annotat: « Alia littera habet ignoto. Ad tractatu (n. 6) frigiditatem (quod Glossa pseudo-Petri Pi­ verbum Serit, quos consuluimus) per fragilitatem, que melior est » quam primitivo (codd. n 65a, p 113c). LIBER IV. DIST. XXXIV. CAP. H. 5 10 463 initiva Ecclesia quaedam erant legitimae, quae modo non sunt. Earum vero quae modo legitimae sunt vel illegitimae, quaedam sunt plene le­ gitimae, quaedam omnino illegitimae, quaedam mediae. — Plene legiti­ mae sunt, quibus non obviat votum continentiae, vel ordo sacer, vel cognatio, vel dispar cultus, vel conditio, vel naturae frigiditas, et si quod est aliud. — Penitus vero illegitimae sunt per votum, per ordinem, per cognationem, per disparem cultum. — Medii vero, scilicet nec plene legi­ timi nec omnino illegitimi, per frigiditatem vel conditionem. Si enim tales iunguntur ignoranter, commanere possunt quibusdam accidentibus causis, et eisdem deficientibus dividi. Cap. 2 (199). 15 20 1. De frigidis separandis. De his qui causa frigiditatis debitum red­ dere non possunt, consulit beatus G rego r i u s i ut permaneant. Sed «si mulier causatur dicens: Volo esse mater et filios procreare», decernit ut « uterque eorum septima manu propinquorum » iuret quod « nunquam » carnaliter convenerint, et « tunc mulier secundas nuptias » contrahat. « Vir autem qui frigidae naturae est », absque spe coniugii permaneat. 2. Gregorius loanni Ravennati archiepiscopo ♦. Ait enim sic 2; « Inter­ rogasti de his qui matrimonio iuncti sunt et nubere non possunt, si ille aliam, vel illa alium ducere possit. De quibus scriptum est 3; Vir et mu­ lier si se coniunxerint, et post dixerit mulier de viro quod coire non 2 sunt' trp. post modo BCM, trp. post illegitimae LT. 5 quod) quid AAtVX. 7 Medii] medie ALW, corr. in medie R. scilicet] sunt ABC, sunt praem. M. 7-8 legi­ timi] sunt add. interi. T. 8 illegitimi] scilicet add. A, sunt add. RVX, add. interL N2. vol] per add. ALMT. 9 iunguntur ignoranter trp. BCMNRV , accidentibus] accedenti­ bus ANRVX. 12 separandis] vel non add. NRVW elenchus capp. 17 perma­ neat) permanet L, maneat AVX, quod corr. X2. 18 Rubrica om. VW. Ravennati om. BCMOTX. 2 Potius verba Rabani Mauri sunt, in Epist. ad Heribaldum seu Poenitentiali, c. 29 (PL 110, 491 A), ut iam 1 Vide verba Gregorio attributa, infra in n. 3: Ex epistola eiusdem. notat L. Machiclscn, Les spurii..., 254s, ubi etiam agitur de titulo huius operis; cf. etiam P. F. Kehr, Italia Pontificia, V, 26. 3 In legibus humanis (rubr. marg.), scii, in Codice, V, 17, 10 (Corp. hir. Civ., 11, Berolini 1906, 213a); cf. etiam Capitularia Benedicti Levitae, II, nn. 55 ct 91 (PL 97, 757 C; 760 C). Cap. 2, num. 1: Mixtiin componitur ex dicto Gratiani (§ 3) ante c. 29 C. 27 q. 2 (1071) et cx verbis Gregorii in c. 2 C. 33 q. 1 (1149), uti infra in n. 3. — Num. 2: Ex Decreto, c. 1 C. 33 q. I (1149). 464 LIBER IV. DIST. XXXIV. CAP. 11. possit cum ea, si potest probare quod dicit per iustum iudicium, acci­ piat alium; si vero ille acceperit aliam, separentur ». 3. Ex epistola *eiusdem . Item 1; «De his requisisti qui ob causam frigidae naturae dicunt se non posse, invicem operam carni dantes, com­ misceri. (Consulit *.) Iste vero, si non potest ea uti pro uxore, habeat eam quasi sororem. (Et hic solvit *.) Quod si retinaculum coniugale voluerint rescindere, maneant utrique innupti. Nam si huic non potuit naturaliter concordare, quomodo alteri conveniet? Igitur si vir aliam uxorem vult accipere, manifesta patet ratio: quia, suggerente diabolo odii fomitem, exosam eam habuerit, et ideo eam dimittere mendacii falsitate molitur. Quod si mulier causatur et dicit: Volo esse mater et filios procreare, uter­ que eorum septima manu propinquorum, tactis sacrosanctis reliquiis, iureiurando dicat ut nunquam per commixtionem carnis coniuncti una caro effecti fuissent. Tunc videtur mulierem secundas posse contrahere nuptias: humanum dico propter infirmitatem carnis eorum 2, Vir autem qui frigidae naturae est maneat sine coniuge. Quod si et ille aliam copulam acceperit, tunc hi qui iuraverant periurii crimine rei teneantur; et poe­ nitentia peracta, priora cogantur recipere connubia ». 4. Hoc servandum est cum uterque idem fatetur. Sed vir si asserit se debitum reddidisse uxori et illa diffitetur, cui potius fides habenda sit merito quaeritur. — In concilio apud Compendium *. De hoc ita statutum est 3: « Si quis accepit uxorem et habuit eam aliquo tempore, et ipsa fe­ mina dicit quod nunquam coisset cum ea, et ille vir dicit quod sic fecit, in veritate viri consistat, quia vir est caput mulieris 4 ». Hoc de naturali impossibilitate statutum est. 3 Ex epistola] exempla BCLMORX, om. VW. 4 carni] carnis ALNTVW, quod corr. T. 5 Consulit (rubrica) om. RVW. 6 Et hic solvit om. ARVW. solvit] consulit BCLMNT. voluerint] voluerit ANORX. 14 mullcrein] mulier ABCLTVW. , secundas] duas BCMO, quod corr. O, vel secundas add. inlerl. C». 20 habenda] adhi­ benda LTVW. 21 Rubrica om. RVW. 22 accepit] acceperit AMX. habuit] habet M, habuerit ALNTX. 1 De fontibus huius numeri, cf. L. Machielscn, Les spurii..., 252ss. 2 Rom. 6, 19. 2 Anno 757 celebrato, coram duobus legatis pontificiis (Georgio ep. Ostiensis et loanne sacellario), c. 20 (PL 96, 1515; MGH, Leges, I, 29). < Eph. 5, 23; cf. 1 Cor. 11,3. Num. 3 ex eodem cap. 2 ut supra in num. 1 (1149). — Num. 4 ex dicto Gratiani ante c 3, ex Ipso c. 3 C. 33 q. 1, et ex dicto post c. 3 (1149s). 5 10 15 20 25 465 LIBER IV. DIST. XXXIV. CAP. III. ET IV. Cap. 3 (200). 5 10 15 1. De liis qui maleficiis impediti coire non possunt. — Hincmarus Remensis archiepiscopus *. De maleficii autem impedimento hoc tenendum decernitur: Quod « si 1 per sortiarias et maleficas concubitus non sequitur, hortandi sunt, quibus ista eveniunt, ut spiritu contrito et humiliato 2* Deo et sacerdoti de omnibus peccatis confessionem faciant, et lacrymis atque eleemosynis, orationibus et ieiuniis Domino satisfaciant. Et per exor­ cismos ac cetera ecclesiasticae disciplinae munimina ministri Ecclesiae tales sanare procurent. Quod si non potuerint, separari valebunt. Sed postquam alias nuptias cxpetierint, illis viventibus quibus iunctae fuerint, prioribus quos reliquerant, etiam si possibilitas concumbendi eis reddita fuerit, reconciliari nequibunt ». 2. Quod in fine huius capituli continetur, ex rigore magis dictum intelligendum est quam ex canonica aequitate. Vel intelligendum est non posse reconciliari prioribus nisi iudicio Ecclesiae, quo divisio facta fuerit. Cap. 4 (201). 20 1. De furiosis addit. — Fabianus *Papa . Furiosi quoque, dum in amen­ tia sunt, matrimonium contrahere non valent. Unde F a b i a n u s 3; « Neque furiosus neque furiosa matrimonium contrahere possunt; sed si contractum fuerit, non separentur ». 2. Nicolaus *Papa . Item Nicolaus4: «Hi qui matrimonium sani contraxerunt, et uni ex duobus vel ambobus amentia vel furor vel 2 non possunt] nequeunt BCLWX (cx elencho capp.). 2-3 Hincmarus Remensis archie­ piscopus om. RVW. 4 Quod om. RW, del. L. maleficas] maleficias ABCOT, quod corr. BOT, maleficia W. 10 fuerint corr. in fuerat LT. 15 fuerit] fuerat ACLRVX. 17 Fabianus Papa om. BCRVWX. 18 Fabianus] papa add. T, add. interi. N *. 21 Ni­ colaus Papa om. BCRVWX. t Epist. 22 (ad Rodulfum ct Frotarium), quibusdam hic omissis (PL 126, 151 A-C). 2 Cf. Ps. 50, 19. J Cap. spurium. 4 Nicolaus I, Epist. 157: Si [non Hi] qui (PL 119, 1198 C; MGH. Epist., VI, 678); sed rectius ab omnibus abiudicatur. Cap. 3, n. 1: Ex Decreto, C. 33 q. 1 c. 4 (1150). Cap. 4, n. 1: Mixtim ex Oualt., Summa sent., VII, c. 16 (PL 176, 166 C) et ex Gratiano, C. 23 q. 1 c. 26 (1147). Capitulum non est Fabiani, sed Iulii Pauli iuristae Sent. Il, tit. 20 c. 4 (ut notat Ae. Friedberg, ibid.); eadem attributio apud alios, ut in Sent. Magistri A., cap. 105 (ed. H. J. F. Reinhardt, 198). — Num. 2: Ex eodem loco Iulii Pauli, secundum Ae. Friedberg (1146, annot. 228); cx Decreto accipitur a L Mansi inter Decreta Nicolai, tit. XVII, c. vii (Concilia, XV, 447); etc. Lomb. II. 30 466 LIBER IV. DIST. XXXIV. CAP. V. aliqua infirmitas accesserit, ob hanc infirmitatem talium coniugia solvi non possunt. Similiter etiam sciendum de his qui ab adversariis excaecantur, vel membris truncantur, vel a barbaris exsecti fuerint ». Cap. 5 (202). 1. De his qui cum duabus sororibus dormiunt. De his etiam qui cum 5 duabus sororibus vel quae cum duobus fratribus dormiunt, videndum est quid censeant canones. 2. Ex Aurelianensi *concilio : «Qui 1 dormierit cum duabus sorori­ bus, et una ex illis ante fuerit uxor, neutram ex ipsis habeat; nec ipsi adulteri unquam in coniugio copulentur». Item nec proprie uxori sibi 10 licet reddere debitum, quam sibi reddidit illicitam sororem eius cogno­ scendo. Nec etiam post mortem uxoris licet ei vel adulterae copulari in coniugium. 3. Zacharias Papa*. Item Zacharias Papa2; «Concubuisti cum sorore uxoris tuae? Si fecisti, neutram habeas; et uxor tua, si non fuerit 15 conscia sceleris et continere non vult, nubat in Domino cui vult 3. Tu vero et adultera sine spe coniugii maneatis, et dum vivitis poenitentiam agite ». Quod ait, ‘cui vult nubat’, intelligcndum est: post mortem viri. 4. Gregorius*. Unde Gregorius4: « Qui uxores suas in adulterio om. add. LMOX. 8 Rubrica om. ARVW. 10 Item nec) Item: Nec ABCMOW. sibi add. interi. NR, om. OX. 12 adulterae) alicui add. L (Grat.), add. interi. N . * copulari) alicui add. W. 14 Rubrica om. RVW. 19 Rubrica om. NRVW. 19-1 (p. 467) uxores suas... deprehendunt) uxorem suam... 2 Mansi in Potilis, notat ut XII, 560; Burchardi X. sciendum) est BCM. deprehenderit i BCRV, est etiam) PL 96, A. Friedberg, 1508 A). Decretorum libri cap. 2 XX, lib. 12 exstat Spurium; ex Capitularis quodam Vermcriensis, libro poenitentiali 3 Resp. I XIX, c. 5 (PL 140, 965 D). Quod si dormierit vir eius...] cui vult nubat, tantum in Domino. ut notat L. Machielscn, Les spurii..., 266, 314): « De his qui coniuges suas in adulterio les et prohibentur viventibus etiam nubere, uxoribus placuit ut, fundatur in c. deprehendunt, 11 et * accipiant 753 (1. insertum Cor. 7, 39: 4 Pars prior huius cap., (10) Concilii Arclatensis (A.D. idem quantum possit, consilium suis licet adulteris, an. sunt eis (CCL 148, adulescentes detur fide­ ne alias uxores, 11). Altera pars, ut vi­ detur, ex fonte ignoto. Decreto, C. 27 q. 2 c. 30 (1072); quod sequitur, dictum est Gratiani post hoc cap. (ubi loco Item legitur id est). Idem cap. repetitur in C. 32 q. 7 c. 21 (1146), ubi videtur adscribl (cum c. 20) Maguntinicnsi Concilio, sicut in Sententiis Magistri Gandulphi Bono­ niensis (ed. I. De Walter, 589). — Num. 3: Ex Decreto, C. 32 q. 7 c. 23 (1146). — Num. 4: ibidem, c. 22. Glossa Magistri ad finem capituli trahi videtur ex contextu Gratiani. Cap. 5, n. 2: Ex LIBER IV. DIST. XXXV. CAP. I. 5 467 deprehendunt, nec ille nec illa aliam uxorem accipiet vel alium virum quamdiu ambo vivunt. Si vero adultera mortua fierit, vir eius si vult nubat; adultera vero nunquam, etsi mortuus fuerit vir eius, sed omnibus diebus poenitentiae lamenta persolvat »>. Hic de illo adulterio agitur, quod cum cognato viri vel cum cognata uxoris committitur. Cap. 6 (203). 10 15 Non est dimittenda uxor pro aliqua macula seu deformi corpore. Illud etiam sciendum est, quod pro aliqua infirmitate vel macula corporali non licet viro uxorem dimittere, et e converso, sed debet alter alteri subsidia providere. — Augustinus in libro De sermone Domini in monte *. Unde Augustinus1: « Si uxorem quis habeat sterilem, seu deformem cor­ pore, sive debilem membris, vel caecam, vel claudam, vel surdam, vel si quid aliud, sive morbis vel laboribus doloribusque confectam, et quidquid (excepta fornicatione) excogitari potest vehementer horribile, pro socie­ tate fideque sustineat ». DISTINCTIO XXXV Cap. 1 (204). 20 1. Eodem iure utitur vir et mulier. Hoc etiam notandum est, quod cum Dominus concedat uxorem dimitti causa fornicationis viro, eadem licentia non tollitur feminis. — Hieronymus, ad Oceanum de morte Fa1 accipiet] accipiat LMVX, quod corr. X. 4 diebus] vite sue add. M Grat. Hic in codd. ANORT hic introducitur rubrica sequens, quae unacum H maiusculo initium signat novi capituli. 7 seu deformi corpore om. BCX. || deformi] deformem ORT, quod corr. R. 10 Rubrica om. MNVW. 11-12 seu deformem corpore om. MOWX, add. interi. N2R. 12 sive] seu BCV. 13 laboribus doloribusque] doloribus (om. O) laboribusque BCOR, doloribus (et interim) laboribus V. 18 est om. LRX, add. interi. T. 19 cum om. O, add. interi. N2. I Lib. I, c. 18, n. 54 (PL 34, 1257; CCL 35, 62). Cap. 6. Dependet a Gualtero, Summa sent., VII, c. 2 (PL 176, 170 B-C), ubi etiam rubrica Augustinus..., et ipsa auctoritas. Quam tamen correxit Magister, ut videtur, ex c. 18 C.32 q. 5 (1137). Dist. XXXV. Cap. 1: Principium ad initium enuntiatum derivatur a Summa sent., VII, 468 LIBER IV. DIST. XXXV. CAP. II. biolae ♦. Unde Hieronymus1: « Praecepit Dominus 2 uxorem non dimitti, excepta causa fornicatioris; et si dimissa fuerit, manere innuptam. Quidquid viris praecipitur, hoc consequenter redundat ad feminas: non enim adultera uxor dimittenda est, et vir moechus tenendus». — Item 3; « Apud nos quod non licet feminis, aeque non licet viris; et eadem ser- 5 vitus pari conditione censetur ». — Ex his ostenditur quod mulier potest super fornicatione virum convenire ut vir mulierem. 2. Innocentius Papa *. Unde Innocentius Papa 4: « Christiana religio adulterium in utroque sexu pari ratione condemnat. Sed viros suos mulieres non facile de adulterio accusant. Viri autem liberius uxores suas 10 adulteras apud sacerdotes deferre consueverunt; et ideo mulieribus, pro­ dito earum crimine, communio negatur; virorum autem latente commisso, non facile quisquam ex suspicionibus arcetur: qui submovebitur si eius flagitium detegatur ». 15 Cap. 2 (205). Quod fornicariam nequit dimittere vir nisi ipse expers fuerit, et e converso. Si vero quaeritur an adulter adulteram possit dimittere causa fornicationis, dicimus quia nequit adultera uxor dimitti a viro nisi et ipse expers fornicationis exsistat, et e converso. 2. Augustinus in libro primo De sermone Domini in monte *. Unde 20 Augustinus 5; « Nihil iniquius est quam causa fornicationis dimit­ tere uxorem, si et ipse convincitur fornicari. Occurrit enim illud 6; In quo alterum indicas, teipsum condemnas. Quapropter quisquis fornicationis causa vult abicere uxorem, prior debet esse a fornicatione purgatus. Quod 7 fornicatione] fornicationem CMRVX, quod corr. R. 8 Rubrica om. BCORVWX. 10 accusant] accusent BCLT, quod corr. CT. 13 arcetur] arceatur AOTWX, quod corr. T. 20 Rubrica om. BCVWX. , primo om. ALN. » Epist. 77, n. 3 (PL 22 (1859], 691; CSEL 55,39). 2 Matth. 5, 32; et 19, 9; I Cor. 7, 10. 3 Hieron., ibid. (691; 40). 4 Epist. decretalis Consulenti tibi (ad Exsuperium ep. Tolosanum), 20 febr. 405 (ed. H. Wurm, Decretales selectae ex antiquissimis Romanorum Pontificum epistolis decretalibus, in Apollinaris 12, 1939, 70); alibi ut Epist. 6, c. 4, n. 10 (PL 20. 499 B - 500 A). s Cap. 16, n. 47 (PL 34, 1253; CCL 35 , 53). « Rom. 2, 1. c. 19 (168 A); confirmatur autem capitulis ex Decreto sumptis. Illa Hieronymi, ex C. 33 q. 5 c. 19 et 20 (1137s); conclusio dependet a dicto Gratiani ante c. 23 (1138), quod citatur in num. 2. Cap. 2. Quaestio ponitur in dicto Gratiani ante c. 1 C. 32 q. 6 (1139); prima auctoritas (in n. 2) idem est capitulum, iam in parte in Summa sent., VII, 19 (168 B); altera, ex De­ creto, C. 32 q. 6 c. 4 (1139); conclusio Gratiani est, post c. 5 (1140). W LIBER IV. DIST. XXXV. CAP. III. 469 similiter etiam de femina dixerim ». — Idem, De adulterinis coniugiis ♦. Idem 1; « indignantur mariti si audiant adulteros viros pendere similes adulteris feminis poenas, cum tanto gravius eos puniri oportuerit, quanto magis ad eos pertinet et virtute vincere et exemplo regere feminas ». — 5 Ex his apparet quod adulter adulteram dimittere non valet, e< e converso. Cap. 3 (206). 1. Quod possunt reconciliari qui causa fornicationis separantur. Si quis autem fornicationis expers fornicariam dimiserit, alii copulari non potest; sed continere oportet, vel ad dimissam redire; sic et de femina. io — Unde Apostolus 2: His qui matrimonio iuncti sunt, praecipio non ego, sed Dominus, uxorem a viro non discedere; quod si discesserit, manere in­ nuptam, aut viro suo reconciliari; et de viro addit: Et vir uxorem non di­ mittat. 2. Ambrosius *. Sed Ambrosius ait 3: « Ideo non subdit de viro 15 sicut de muliere, quia licet viro aliam ducere ». — Sed hoc a falsariis in Ambrosii libro positum creditur. 3. Augustinus, super Epistolam ad Corinthios *. Supplendum enim esse in viro quod de uxore praemisit, aperte dicit Augustinus, sic 4: « Quare non addit de muliere quod praemisit de viro nisi quod si1 etiani] et LMOTVW. || Rubrica om. BCVWX. 14 Rubrica om. CRVX. 17-18 enim esse trp. BCM. 18 esse] est MLV, sed corr. V, om. ORX. i Lib. II, c. 8, n. 7 (PL 40, 475; CSEL 41, 389). 2 I Cor. 7, 10-11. Eldest Ambrosiastcr, in I Cor. 7, II: «Et virum uxorem non dimittere. Subauditur autem: excepta fornicationis causa. Et ideo non subiecit dicens, sicut de muliere: Quod si discesserit, manere sic, quia viro licet ducere uxorem, si dimiserit uxorem peccantem; quia non ita lege con­ stringitur vir sicut mulier; caput enim mulieris vir est » (PL 17 [1845], 218 B-C; CSEL 81-11, 75; I Cor. 11, 3). 4 Ita rubrica ex Gratiano (infra); sed verius, De serm. Domini in monte, I, c. 16, n. 43 (PL 34, 1251; CSEL 35, 48). Cap. 3, n. 1: Cf. Gualterus, Summa sent., VII, 19 (168 C - 169 D); Gratianus, C. 32 q. 7 (1140ss); et Magister, in 1 Cor. 7, 10 (PL 191, 1590 B - 1591 A). — Num. 2. Iam in Glossa (1590 D-1591 A) Magister citat pseudo-Ambrosium, cum eodem commento: «Quod a fal­ sariis dicitur esse appositum »; sed unde hauserit, nescimus. Quasi eadem auctoritas apud Gratianum, C. 32 q. 7 c. 17 (1144), cum commento post cap. 18 (1145); quod tamen non est fons huius loci. — Num. 3: Ut rubrica demonstrat, prima auctoritas (praeter quaedam verba adiuncta a Magistro) ex Decreto, C. 32 q. 7 c. 3 (1140s). Secunda, ex c. 4 eiusdem C. 32 q. 7 (1141). Tertia, Iam in Glossa in I Cor. 7, 10-11 (PL 191, 1590 C) praeter ultima verba; unde fons est Decretum, ibid., c. 6 (1141). LIBER IV. DIST. XXXV. CAP. III. 470 milem formam vult intelligi, ut si dimiserit (quod causa fornicationis per­ mittitur), maneat sine uxore, aut reconcilietur uxori ? ». — Idem In libro De sermone Domini in monte *. Idem 1; « Si nec illi nubere conceditur vivo viro a quo recessit, nec huic alteram ducere viva uxore quam dimisit, multo minus fas est illicita cum quibuslibet stupra committere ». — Idem in eodem *. Idem 2; «Ut non facile dimittatur uxor, Dominus solam for­ nicationis causam excepit; ceteras vero universas molestias, si quae exsti­ terint, iubet pro fide coniugali et pro castitate fortiter sustineri, et moe­ chum dixit qui a viro solutam duxerit ». 4. Ex his ostenditur quod, si causa fornicationis fit separatio, non potest vir vel mulier in aliam transire copulam; possunt autem reconciliari et cohabitare sicut prius, si dimissum alter revocare voluerit. 5. Quae praedictis videntur obviare. — loannes Chrysostomus, super Matthaeum *. Dicit tamen loannes C h r y s 0 s t 0 m u s 3: « Sicut crudelis et iniquus est qui castam dimittit, sic fatuus est et iniquus qui retinet meretricem. Patronus enim turpitudinis est, qui celat crimen uxo­ ris». — *Hieronymus . Item Hieronymus4: «Cum mulier unam carnem in aliam diviserit et se fornicatione a marito separaverit, non debet teneri, ne virum quoque sub maledicto faciat, dicente Scriptura 5; Qui tenet adulteram, stultus et impius est». — Idem, ad Amandum scribens presbyterum 6, de quadam quae viro suo vivente alii nupserat sic ait: « Rem novam loquor, immo non novam, sed veterem, quae veteris Testa­ menti auctoritate confirmatur 7: Si reliquerit secundum virum mulier et reconciliari voluerit priori, non potest ». 6. Determinatio. Sed haec omnia intelligenda sunt de illa quae ab adulterio recedere noluit, nec per poenitentiam peccatum delere: quod si vir scienter patitur, consentire videtur. Si enim in adulterio perseverare 14 luit] tamen] noluerit c. 14. n. 39 Matth. opus itnperf., s Prov. Deut. 18, 22. 24, Hieronymus 17 BCNR. (rubrica) om. 26 CRVWX. no­ ABCT. Ibid., 1 enim <· (1249; 43). hom. 32 Hieron., (PG 2 56,802). Epist. 55, n. 4 Ibid. (1248; 3 42). < In Matth. (PL 22 [1859] 563; 19, 9 Ps-Chrysostomus, (PL 26 11845], CSEL 54, 495). In 135 A), i Resp. 1-4. Num. 4 adaptatur cx Summa sent., VII, 19 (PL 176, 168 C). — Num. 5: Pseudo-Chry- Decreto, C. 32 q. 1 c. 1 (1115); prima Hieron., ibid., c. 2 (1116); altera autem eiusdem, cx Summa sent., VII, 19 (PL 176, 168 C-D), non, ut Iam notavit L. Ott (Walter von Mortagnc, 688), ex Decreto, C. 34 q. 1 c. 3 (1258). — Num. 6: Prima phrasis trahitur ex sostomus, ex dictis supra in Dist. 39, nn. 3-4; reliqua, cx dicto Gratiani post c. 10 C. 32 q. 1 (1118). 5 10 15 20 25 UBER IV. DIST. XXXV. CAP. IV. 471 elegit, patronus turpitudinis et lenocinii reus maritus habebitur, nisi eam adulterii ream facere voluerit. 7. Si autem a peccato recesserit et per poenitentiam illud purgaverit, poterit viro reconciliari. — Augustinus, ad Pollentium *. Unde Au gu5 st iniis1: «Quod tibi durum videtur, ut post adulterium reconcilietur coniux, si fides adsit, non erit durum. Cur enim adhuc deputamus adul­ teros, quos credimus poenitentia esse sanatos?» — Idem in libro De adul­ terinis coniugiis ♦. Idem 2: «Non erit turpis nec difficilis etiam post pa­ trata et purgata adulteria reconciliatio coniugii, ubi per claves regni cae10 lorum non dubitatur fieri remissio peccatorum 3: non ut post viri divor­ tium adultera revocetur, sed ut post Christi consortium adultera non vo­ cetur ». 8. Gregorius in libro Pastorum ♦. Item Gregorius4: « Debet re­ cipere peccatricem quae poenitentiam egit, sed non saepe ». — Hermes .* 15 Item Hermes5: «Si vir scierit uxorem suam deliquisse et non egerit poe­ nitentiam mulier, sed permanet in fornicatione sua, et vivit cum illa vir, reus erit et particeps peccati eius. Quod si mulier dimissa egerit poeni­ tentiam et voluerit ad virum reverti, debet recipere peccatricem quae poenitentiam egit, sed non saepe ». Cap. 4 (207). 2o 1. De illis qui se ante polluerunt per adulterium. Solet etiam quaeri an valeat duci in coniugium quae prius est polluta per adulterium. — 1 elegit] elegerit LMV. 2 facere voluerit trp. BCV. 13 Rubrica om. BCVWX. Pastorum] pastorali A. 14 egit] egerit BCTV, quod corr. V. Hermes (rubrica)] in libro Pastorum add. ,\ Summa Sent., om. RVVV. 22 est polluta trp. BCLTW. 1 Scii, in De adulterinis coniugiis ad Pollentium, II, c. 6, n. 5 (PL 40, 473s; CSEL 41, 387). 2 Ibid., c. 9, n. 8 (476; 390s). 3 Resp. Matth. 16, 19. « Male in­ terpretans titulum in libro Pastorum in fonte suo, censuit Magister Gregorii Regulam pasto­ ralem sic allegatam esse; inde auctoritatem duplicavit. 5 Hermes, Pastor, 11, manda­ tum 4, c. 1 (PG 2, 919; cd. S. Colombo, Milano 1954, 533 et 535). Num. 7 conficitur cx rubrica et auctoritate Augustini in C. 32 q. 1 c. 7; secunda aucto­ ritas, ibid., c. 8 (1117); iam in parte invenitur in Summa sent., VII, c. 19 (PL 176, 168 D). — Num. 8: De Gregorio, videsis notam supra. Verba Hermae, potius ex Summa sent., VII, 19 (PL 176, 168 D - 169 A) quam cx Decreto, C. 34 qq. 1-2 c. 7 (I259s), ubi desunt ultima verba: « sed non saepe ». Cap. 4. Hic manifeste Magister perficit quaestionem Gualteri, cap. 13 (PL 176, 165 A-B) 472 LIBER IV. DIST. XXXV. CAP. IV. Leo Papa ♦. De hoc Leo Papa ait 1: « Nullus ducat in matrimonium quam prius polluit adulterio». — Ex concilio Triburiensi *. Item 2; « Re­ latum est auribus sanctorum sacerdotum quendam alterius uxorem stu­ pro violasse, et insuper moechae iuramentum dedisse quod post legitimi mariti mortem, si superviveret, duceret eam uxorem; quod et factum est. Tale ergo connubium prohibemus et anathematizamus ». — His aliisque auctoritatibus vetantur in coniugium copulari qui se prius adulterio ma­ cularunt. 2. Quae praemissis contradicunt *. — Augustinus in libro De nuptiis et concupiscentia ♦. Sed econtra Augustinus testatur dicens 3; « Denique mortuo eo cum quo fuit verum connubium, fieri potest coniugium cum qua praecessit adulterium ». — Idem in libro De bono coniugali ♦. Idem4: «Posse fieri sane licitas nuptias ex personis illicite coniunctis, honesto placito subséquente, manifestum est ». 3. Determinatio. Sed haec ultima auctoritas de concubinis loquitur, perhibens concubinam posse transire ad honestum placitum nuptiarum, si castitatem ct fidem servare velit. — Prima vero auctoritas Augu­ stini de illis agit qui de peccato poenituerunt et nihil in morte viri ma­ chinati sunt, nec vivente viro fidem adulterae dedit moechus quod eam in coniugio duceret, si superviveret. Qui vero haec faciunt, aliis praemissis auctoritatibus prohibentur copulari. I Leo Papa (rubrica) om. BCRVX. cularunt] maculaverunt LMNTVW. 2 Ex concilio Triburiense om. RVW. 12 Rubrica om. MRVW. 7-8 ma­ • Rectius, ut iam demonstrat H. J. F. Reinhardt, Die Ehelehre der Schule des Anselm l'on Laon, 122, decisio est Concilii Triburiensis (895), de quo in nota sequenti. 2 Para­ phrasis exstat cap. 40 Concilii (1. Mansi, Concilia, XVII1,152 B-D). 3 Lib. I, c. 10, n. 11 (PL 44,420; CSEL 42,223). 4 Cap. 14, n. 17 (PL 40, 385; CSEL 41, 209). ope Decreti Gratiani, C. 31 q. 1, ubi «Quaeritur an possit duci in coniugium quae prius est polluta per adulterium» (1108). Auctoritates in num. 1 adducuntur a Gualtero, sed hic po­ tius formidantur ut in Decreto: illa Leonis in c. 1 (1108), alia Concilii in c. 4 (1109); conclusio est Gualtcri. — Num. 2: z\mbo Augustini, in c. 2 (1108). — Determinatio trahitur ex dictis Gratiani, post c. 2 (1108), ac inde post c. 3 (1109). 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XXXVI. CAP. I. 473 DISTINCTIO XXXVI Cap. 1 (208). 1. Si pro extrema conditione valeat uxor separari a viro et e con­ verso. Nunc de conditione videamus an valeat coniugium dividere. — 5 Ad quod dicimus quia non negatur ingenua posse nubere servo, sed si nescitur esse servilis conditionis, libere potest dimitti cum servitus eius fuerit deprehensa; secundum illud (In concilio apud Vemeriam *): «Sii quis ingenuus homo ancillam alterius uxorem acceperit, et aestimat quod ingenua sit, si ipsa femina fuerit postea in servitute detecta, si eam a ser­ io vitute redimere potest, faciat; si non potest, si voluerit aliam accipiat. Si vero ancillam eam scierat et collaudaverat, post eam ut legitimam ha­ beat ». — In eodem ♦. Item ex eodem 2: « Si femina ingenua acceperit ser­ vum, sciens quod servus esset, habeat eum, quia omnes unum Patrem habemus in caelis λ Una lex erit viro et feminae ». 15 2. Cum dicitur ‘sciens illum servum’, datur intelligi quod si nescierit illum servum esse, non cogitur manere cum ipso. Si enim conditionis do­ lum patitur, non cogitur adhaerere ei cuius fraude decepta est. — Si autem scierit vir conditionem mulieris, vel e converso, non valet eam dimittere. — Zacharias Papa ♦. Unde Zacharias Papa 4. « Si quis liber ancil9 servitute] servitutem ABCMOW. j detecta] redacta M, detecta X (cf. notatio Correcto­ rum in h.l. apud Friedberg, Corpus I, 1093). 11 post eam] postea eam A, postea BCMNX, corr. in postea T (cf. notatio, ibidem). 1 Peppini Regis Capitulare Vermeriense (an. 753), c. 6 (PL 96, 1507 B, ubi decst ultima phrasis « Si vero... habeat »; ipse textus deest in I. Mansi, Concilia, XII, 565ss). 2 Uti hic iacet, invenitur apud I. Mansi, Concilia, XII, 566; sub alia fonnula in eodem c. 6 in PL 96, 1507 B. 1 Resp. Matth. 23, 9: Unus est enim Pater vester qui in caelis est. 4 Non invenitur sub nomine Zachariae; sed non eo ipso negatur cius authenticitas. Pluries invenitur sine nomine Papae: cf. Excerptiones Egberti Eborac., n. 124 (1. Mansi, XII, 424 E; PL 89, 393 D); Benedictus Levita, Capitularia II, c. 95 (PL 97, 760 D -761 A); semper sine ultimis verbis: « nisi ob fornicationem ·. Dist. XXXVI. Cf. L. Ott, Walter von Mortagne und P. Lombardus, 683ss. — Cap. 1, η. 1: Quaestio de conditione est Gratiani in dicto ante c. 1 C. 29 q. 2 (1092); quod sequitur, cx dicto eius ante c. 4 (1093); dein (in c. 4 et 5) duae auctoritates (1093s), quae adducuntur etiam in Summa sent., VII, c. 14 (PL 176, 165 C-D). — Num. 2: Primum dictum est Gratiani ante c. 7 C. 39 q. 2 (1094); aliud deducitur ex eodem nccnon et ex dicto ante c. 4 (1093). Verba Zachariae, in c. 2 (ibid.). 474 LIBER IV. DIST. XXXVI. CAP. II. ET III. Iam in matrimonio acceperit, non habeat licentiam dimittere eam, si consensu amborum coniuncti sunt, nisi ob fornicationem ». De illis agit quibus alterutrius conditio nota est quando coniunguntur. Cap. 2 (209). 1. De copula servi et ancillae diversorum dominorum. Quaeritur 5 etiam, si servus unius ancillam alterius acceperit, an sit inter eos coniu­ gium. — In concilio Cabillonensi *. De hoc ita statutum est 1; « Dictum est nobis quod quidam legitima servorum matrimonia potestativa quadam praesumptione dirimant, non attendentes illud 2: Quod Deus coniunxit, homo non separet. Unde nobis visum est ut coniugia servorum non diri- 10 mantur, etsi diversos dominos habeant; sed in uno coniugio permanentes, dominis serviant suis. Et hoc in illis observandum est, ubi legalis coniunctio fuit et per voluntatem dominorum ». 2. Attende finem huius capituli, ubi videtur innui praeter volunta­ tem dominorum inter servum et ancillam non posse contrahi coniugium, is vel si contrahitur, non esse ratum. — Quibusdam tamen videtur inter eos posse fieri coniugium dominis ignorantibus. Cap. 3 (210). 1. De viro qui se facit servum ut dividatur ab uxore. Illud etiam no­ tandum, quod si mulier virum liberum acceperit, et ille, ut causam prae- 20 stet dissidii, se alicuius servum fecerit, nec uxorem dimittere, nec illa ob vinculum coniugii in servitutem redigi poterit. 2. In Triburiensi concilio ♦. Unde illud 3; « Perlatum est ad sanctam Synodum quod quidam ingenuus ingenuam acceperit uxorem, ct post fi- I matrimonio) matrimonium BCW. 9 Quod) quos DCLV. 19 facit] fecit NW. 1 Concil. Cabillonense II (813), c. 30 (Mansi XIV,99); ap. Benedict. Levitam, Capitu­ laria, add. Ill, c. 54 (PL 97 , 878). 2 Matth. 19, 6. 3 Fons incertus; non inve­ nitur inter capitula huius Concilii. Cap. 2, num. 1. Statutum concilii iam in Summa sent., Vll, 14 (PL 176, 166 A-B); sed fons est Decretum, ubi quaestio proponitur ante c. 8 C. 29 q. 2; auctoritas est idem c. 8 (1095). - Num. 2. Nonnullis mutatis, ex Summa sent., post idem statutum (166 B); sub Quibus­ dam subaudi Gualterum (ibid.). Cap. 3, π. 1: Ex dicto Gratiani ante c. 7 C. 29 q. 2 (1094). Num. 2 est Ipsum c. 7. LIBER IV. DIST. XXXVII. CAP. I. 5 475 lioruin procreationem, occasione divortii cuiusdam se servum fecerit. Utrum mulierem necessario tenere debeat, et si tenuerit, an illa etiam ser­ vituti subici debeat, quaesitum est. ludicatum est uxorem minime debere dimitti, non tamen ob Christi legem mulierem in servitutem redigi: dum ille non ex consensu coniugis se servum fecerit, quem liberum ipsa mari­ tum acceperat ». Cap. 4 (211). 10 15 20 1. De aetate contrahentium. Hoc etiam sciendum est, quod pueri ante quatuordecim annos et puellae ante duodecim, secundum leges 1, matrimonium inire nequeunt. Quod si ante praedicta tempora copulam inierint, separari possunt, quamvis voluntate et assensu parentum iuncti sint. Qui vero in pueritia copulati, post annos pubertatis nolunt se relin­ quere, sed in coniunctione permanere, iam ex hoc efficiuntur coniuges, et deinceps nequeunt separari. 2. Item: Sponsalia ante septennium contrahi non possunt. Solo enim consensu contrahuntur, qui intervenire non potest, nisi ab alterutra parte intelligatur quod inter eos agitur. 3. Duo illa exsecuti sumus2, cum aliorum quorundam adiectione, quibus coniugium solvi potest nec tamen solvi semper necesse est. Nunc de aliis, quae personas illegitimas penitus faciunt, addendum est, et pri­ mum de ordine. DISTINCTIO XXXVII Cap. 1 (212). 1. In quo ordine nequeat fieri coniugium. Sunt igitur quidam ordines in quibus nullatenus potest contrahi coniugium, et si intercesserit copula, 1 fecerit) fecit AL. 15 Item om. BCLRV. 4 non) nec MT. 12 sint) sunt BCMX, fuerint N. • Digesta, XXIII, tit. 2, lex 4 (Cor. lur. Civ. I, 330b). 2 Scilicet de frigiditate et conditione aliisque ad personas illegitimas medias spectantibus, de quibus Dist. 34, c. 1. Cap. 4, n. 1: Ex Summa sent., VH, c. 15 (PL 176, 166 C). — Num. 2 dictum est Gra­ tiani ante c. unicum C. 30 q. 2 (1099s). Dist. XXXVII. Cap. 1, n. 1 derivatur ex capitulis infra citatis, praeter ultimam phrasim, quae dependet ex dicto ante c. 14 Dist. 32 (121). 476 LIBER IV. DIST. XXXVII. CAP. 1. fit divortium: ut sacerdotium, diaconatus et subdiaconatus. In aliis vero permittitur sortiri coniugium, nisi religionis habitum sumpserint vel vo­ tum continentiae fecerint. 2. Leo *Papa . Unde Leo PapaL' «Clericos, lectores, ostiarios, exor­ cistas, acolythos, si extra votum et habitum inveniuntur et continentiam 5 profiteri nolunt, uxorem ducere virginem Ecclesia Romana permittit; non viduam, vel repudiatam, quia deinceps nec ad subdiaconatum pro­ vehi poterunt, nec laicus uxorem sortitus non-virginem vel bigamus ad clericatum ». — Ex Carthaginensi Concilio ♦. Item ex Carthagin e n s i Concilio 2; « Placuit episcopos, presbyteros, diaconos, subdiaco- 10 nos etiam ab uxoribus abstinere: quod si non fecerint, etiam ab ecclesia­ stico removeantur officio; ceteros vero clericos ad hoc non cogi ». 3. Leo *Papa . Item L e 0 3: « Lex continentiae eadem est ministris altaris, quae episcopis et presbyteris: qui cum essent laici vel lectores, li­ cite uxores ducere potuerunt; sed cum ad praedictos pervenerunt gradus, 15 coepit eis non licere quod licuit ». — In VI Synodo *. Item in Sexta S y n 0 d 0 4: « Si quis eorum qui ad clerum accedunt, voluerit nuptiali, lege mulieri copulari, hoc ante ordinem subdiaconatus faciat ». I et om. BCNV. 4 *Papa om. RVX. 7 vel) non TX. 8 non-virglnemj nec nisi virg. M, nec virg. BCOW, quod corr. O. 12 cogi] cogit CLMNORTWX, quod corr. NW. 14 vel om. MNOW, add. interi. LT. 15 pervenerunt] pervenerint BCMX, corr. in pervenerint NV. 17 clerum] clericatum MTX. voluerit] volunt N, corr. ex voluerint LR. i Immo Leonis IX legatus, Humbertus episc. Silvae Candidae, Responsio contra libel­ lum Nlcctae Abbatis (an. 1054), n. 32 (PL 143, 999 D - 1 •XI A). 2 Prima pars: « Pla­ cuit... abstinere», invenitur inter gesta Concilii Carthagensis 11 (390), ad finem n. 1 (CCL 149, 13); et in Ferrandi Carthagensis diaconi breviatio canonum, n. 16, (Ibid., 288); reliqua, ex can. 25 inter Canones in causa Apiarii (ibid., 108s). 3 Leo I, Epist. 167 (ad Ru­ sticum Narbon. episc.), inq. 3 (PL 54, 1204 A). < Sexta Synodus (seu Concil. Oecum. VI) revera erat Constantinopol. ill (680-681); verba hic prolata verius sunt alterius, Quinisexti seu in Trullo, ibid., an. 692, c. 6 (I. Mansi XI, 943 D). Num. 2: Prima auctoritas, ex eodem c. 14 D. 32 (121); alia, ex c. 13 (121s). — Num. 3: lita Leonis prima pars est c. 10 D. 31 (113); alia est c. 7 D. 32 (I19s). In quibusdam codici­ bus rnss. hic (in marginibus, ut in pluribus) inseruntur tres aliae auctoritates; de quibus vide nostra Prolegomena. LIBER IV. DIST. XXXVII. CAP. II. 477 Cap. 2 (213). 1. De interfectoribus coniugum suarum. — Nicolaus Papa ♦. His adiciendum est de occisoribus suarum coniugum. De quibus Nicolaus scribit Radulpho Bituricensi archiepiscopo 1 : «Interfectores suarum 5 coniugum sine iudicio, cum non addis ‘adulterarum’ vel aliquid huiusmodi, quid aliud habendi sunt quam homicidae, ac per hoc ad poenitentiam re­ digendi? Quibus penitus denegatur coniugium ». 2. Hic videtur Nicolaus permittere maritis pro adulterio vel alio huiusmodi uxores suas interficere; sed ecclesiastica disciplina spirituali io gladio, non materiali, criminosos feriri iubet. — Nicolaus Papa Albino archiepiscopo *. Unde idem N i c o 1 a u s 2: « Inter haec vestra Sancti­ tas addere studuit: si cuius uxor adulterium perpetraverit, utrum marito eius liceat secundum mundanam legem 3 interficere. Sed sancta Dei Ec­ clesia nunquam mundanis constringitur legibus, gladium non habet nisi is spiritualem ». — Pius Papa *. Item Pius Papa 4: « Quicumque propriam uxorem absque lege et sine causa interfecerit aliamque duxerit, armis de­ positis publicam agat poenitentiam; et si contumax exstiterit, anathema­ tizetur usqucquo consentiat ». 2 Nicolaus Papa om. RVW. 4 Radulpho Bituricensi archiepiscopo AMNT, om. alii codd. 10-11 Nicolaus... archiepiscopo] Idem A, om. CVW. 1 Nicolaus I, Epist. 66 (ad Rodul/urn Bituric. archiep.), c. 6 (PL 119,885 A). 2 Epist. 26 (ad Caroltim Moguntin. archiep. vel Albinum archiep.) (PL 119,811 B; MGH, Epist. VI, n. 156, 677); spurium tamen designatur apud A. Brackmann, Germania Pontificia, 11-1, 124; et III, 92. I, 848). 3 Digestae seu Pandectae, XLV11I, tit. 5, lex 21-25 (Corpus luris Civilis, 4 Spurium; fundatur, praeter ultima tria verba, in cap. Wormatiensi pro lege habendo, n. 3 (PL 97 , 637 A-B); de quo Hincmarus in De divortio Hlotharii et Tebergae, interrog. V: « Nostri etiam aevi Augustus piae memoriae in synodo ac placito generali apud Wormatiam... de hac unde agitur causa... ita decernens: Quicumque, propria uxore derelicta, vel sine culpa interfecta...; et si contumax fuerit, comprehendatur a comite...» (PL 125, 652 D-653 - A.) Cap. 2, η. I. Totum ex rubrica et cap. Gratiani, C. 33 q. 2 c. 5 (1152). — Num. 2: ex dicto ante seq. c. 6 et ex ipso c. 6 C. 33 q. 2 (1152). Ultima auctoritas, ex c. 7 (ibid.). LIBER IV. DIST. XXXVIII. CAP. I. ET Π. 478 DISTINCTIO XXXVIII Cap. 1 (214). De voto. Nunc de voto inspiciamus. Votum est testificatio quaedam promissionis spontaneae, quae Deo et de his quae Dei sunt proprie fieri debet. Sunt tamen et vota stultorum 1, quae frangenda sunt. 5 Cap. 2 (215). 1. De votorum differentiis. Sciendum vero quod votum aliud est com­ mune, aliud singulare. Commune, ut illud quod in baptismo omnes fa­ ciunt, cum spondent renuntiare diabolo et pompis eius; singulare, ut cum aliquis sponte promittit servare virginitatem vel continentiam vel aliquid 10 huiusmodi. — Item singulare votum aliud est privatum, aliud solemne. Privatum est in abscondito factum; solemne in conspectu Ecclesiae factum. Item privatum votum si violetur, peccatum est mortale; solemne vero vio­ lare peccatum est et scandalum. 2. Qui privatum faciunt votum continentiae, matrimonium contra- 15 here non debent, quia contrahendo mortaliter peccant; si tamen contra­ xerint, non separentur, quia probari non potest quod occulte actum est. Qui enim solemniter vovent, nullatenus coniugium inire queunt; quibus 3 *voto ] votis BCLNRVX. 7 est om. NX. est commune trp. LT. 13 vio­ letur] violatur MTW. 14 est add. interi. *L , V trp. post scandalum UT. 18 enim] vero (ct quidem rectius) BCRV, corr. in vero L. vovent] voverunt VX, voverit C, voveret N. 1 Resp. Eccles. 5, 3: Displicet enim ei... stulta promissio. Dist. XXXV11I. Cf. L. Ott, Ln/ersuc/mngen zur theol. Briefliteratur, 292-313; et cius Walter v. Mortagne und P. Lombardus, in Mélanges J. de Ghellinck II, 673-675, ubi quod qua­ tuor sunt fontes Magistri demonstrat: Hugo, Gratianus, Gualterus, et sua propria Glossa in Apostolum. — Cap. 1 contracte sumitur ex Hugone, De sacramentis II, 12, 3 et 4 (PL 176, 521 B et C). —;Cap. 2, n. 1. Prima pars trahitur ex Glossa in Ps. 75, 12: Vovete et reddite (PL 191, 708 D - 709 A); quae in parte invenitur in Glossa ordinaria in h.l. (cod. Florent., Laurent. XVII. 4, fol. 98v; apud Lyranum HI, 194c), in parte in interlin., ubi distinguitur inter vota communia et propria, < ut virginitatem servare ». Altera pars (< Item singulare...»), contracte ex Hugone, De sacram. II, 12, 3 (PL 176, 521 B). — Num. 2: doctrina de voto privato Hugonis est, De sacram. II, II, 12 (502 D et 504 C); dictum de voto solemni invenitur infra ad initium n. 3. Verba Augustini, in Glossa in I Tim. 5, 12 (PL 192, 353 C), sumuntur ex Floro in h.l. (coi. 726). LIBER 5 10 15 20 IV. DIST. XXXVIII. CAP. II. 479 non solum nubere, sed et velle damnabile est. — Augustinus, ad Julia­ nam de sancta viduitate *. Unde Augustinus 1; «In coniugali vin­ culo, si pudicitia servatur, damnatio non timetur; sed in viduali continen­ tia et virginali excellentia virtus muneris amplioris expetitur: qua expe­ tita et electa et voto oblata, iam non solum capessere nuptias, sed etiam si non nubatur, nubere velle damnabile est ». 3. Voventibus enim virginitatem vel viduitatem non solum nubere, sed et velle damnabile est. Quod Apostolus ostendit Timotheo scribens 2: Adolescentiores viduas devita: cum enim luxuriatae fuerint, in Christo nu­ bere volunt, id est cum post votum continentiae in deliciis egerint vitam. Non dico ‘nubunt’, sed ‘nubere volunt’; in Christo, quasi tunc non sit peccatum. — Sed quod sit, ostendit subdens: Habentes damnationem; et quare, subdit: quia primam fidem irritam fecerunt (Augustinus in eodem 3 ♦); « etsi non nubendo, tamen volendo: ut voluntatem quae a proposito ce­ cidit appareat esse damnatam, sive sequantur nuptiae sive non. Damna­ tur enim propositi fraus. Damnantur tales quia continentiae fidem primam irritam fecerunt », id est votum, vel in voto violato fidem quam in bapti­ smo professi sunt. 4. Si autem pro voluntate nubendi damnantur, constat si eam effectui mancipaverint, revocandum id esse in irritum, easque arcendas redire ad propositum. — Gregorius ad Bonefacium ♦. Unde Gregorius4: « Vi­ duas a proposito recedentes viduitatis, super quibus nos consoluisti, credo te nosse a sancto Paulo 5, nisi convertantur, olim esse damnatas. Quas et nos apostolica auctoritate damnandas, et a communione fidelium atque a 6 nubatur) nubant OTVW. 7 Voventibus) Unde Augustinus praem. A. 7-8 Voventibus... damnabile est om. (hom.') BCV, sed add. marg. V *. 7 enim) igitur X, om. MW. 12 subdens) dicens LMNR. 13 Rubrica om. ABCLVWX. 21 Gre­ gorius') Aug. BX, om. C. 23 olim) omnino BCN. i De bono viduitatis, c. 9, n. 12 (PL 40, 437; CSEL 41, 3I7s). 2 1 Tim. 5, 11-12. 3 Cap. 9, n. 12 (437s; 3l7s). 4 Cf. Benedictus Levita, Capitularia, add. IV, c. 88 (PL 97, A-B). Non invenimus inter epistolas Gregorii II nec Gregorii III ad Bonifacium. s I Tim. 5, 11-12. Num. 3. Prima phrasis (« Voventibus... est »). ex eadem Glossa in 1 Tim. 5, 12 (353 C-D); iam in Glossa ordin. (apud Lyranum VI, 121 v; cod. I 167b) necnon et in Summa sent. VII, 10 (PL 176, 163 A); ex quibus fontibus citatur a scholasticis, ut in pluribus sub no­ mine Hieronymi, sed in vanum. Quod sequitur fundatur in eadem Glossa (353 D), unde verba Augustini quae sequuntur. — Num. 4: Auctoritas pseudo-Greg. iam in Summa sent. VII, 10 (PL 176, 162 B), sed sub aliis verbis; fons Magistri potius est Decretum, C. 27 q. t c. 2 (1047s). 480 LIBER IV. DIST. XXXVIII. CAP. II. liminibus ecclesiae arcendas fore censemus, usquequo obediant episcopis suis et ad bonum quod coeperunt invite aut voluntarie revertantur ». 5. De virginibus non velatis. « De 1 virginibus autem non velatis, si deviaverint, a praedecessore nostro I η η o c e n t i o 2 taliter decretum habemus: Hae quae necdum sacro velamine tectae, tamen in proposito virginali semper se simulaverunt permanere, licet velatae non fuerint, tamen si nupserint, aliquo tempore his agenda poenitentia est, quia spon­ sio earum a Domino tenebatur. Si enim inter homines solet bonae fidei contractus nulla ratione dissolvi, quanto magis ista pollicitatio, quam cum Deo pepigit, solvi sine vindicta non poterit! » 6. *Idem . Item: «Si3 virgines nondum velatae taliter publica poe­ nitentia puniuntur et a coetu fidelium usque ad satisfactionem excludun­ tur, quanto magis viduae quae perfectioris aetatis et maturioris consilii exsistunt et habitum religionis assumpserunt, et deinde apostataverunt atque ad priorem vomitum sunt reversae 4, a nobis et ab omnibus fidelibus a liminibus ecclesiae et a coetu fidelium usque ad satisfactionem sunt eliminandae et carceribus tradendae! » 7. Ex his apparet virgines vel viduas voto continentiae adstrictas, sive fuerint velatae sive non, nullatenus coniugium sortiri posse. Quod itidem de omnibus intelligendum est qui continentiam voverunt: quod enim ante erat licitum, post votum fit illicitum. 8. Innocentius Papa *. Non est hic praetermittendum quod I nn 0 c e n t i u s 5 de viduis et puellis decrevit: « Quae Christo spiritualiter nubunt, si postea publice nupserint, non eas admittendas esse ad poeni­ tentiam, nisi hi quibus se iunxerant de mundo recesserint. Si enim de 2 revertantur) reddantur MOX, redeant T, convertantur W. 6 simulaverunt) si­ mulavere L, simulaverint AMV, quod corr. V< 11 Idem om. ABCNVWX. 20 itidem) idem X, videlicet BCL. •X· B); haec auctoritas invenitur inter Responsa Stcphani i Cf. Benedictus Levita (900 Pp. 11 (an. 754), in PL 89, 1025 B-C. 2 Innocentius 1, Epist. 2 (ad Victricium Rothomag. cpisc.), c. 14, n. 16 (PL 20, 479 Λ ct 480 A); de qua cf. H. Wurm, Decretales selectae etc., in Apollinaris 12 (1939), 42. 3 Continuatur auctoritas Gregorii seu Benedicti Lcvitae, ibid. 4 Resp. Prov. 26, 11; II Petri 2, 22. 5 |n eadem Epistola 2, c. 13, n. 16 (PL 20, 478 B et 479 A). Num. 5: ex eodem c. 2, § 2 (1048). — Num. 6: ex eodem c. 2, § 3. — Num. 8: de viduis et puellis agitur in rubrica ad c. 7 C. 27 q. 1 (1050); sed decretum Innoccntii invenitur in c. 10; citatur etiam in Summa sent. Vll, 10 (PL 176, 162 C), quae tamen non est fons Magistri hic. s io is 20 25 481 LIBER IV. DIST. XXXVIII. C/XP. II. 5 10 15 20 25 hominibus haec ratio custoditur, ut quaecumque vivente viro alteri nu­ pserit, adultera habeatur, nec ei agendae poenitentiae licentia conceditur, nisi unus de his fuerit defunctus, quanto magis de illa tenenda est quae ante se immortali sponso coniunxerat, et post ad humanas nuptias trans­ migravit! » 9. Attende quod non solum coniugium talibus negare videtur, sed etiam locum poenitentiae. — Sed non ita intelligendum est ut aliquando excludantur a poenitentia, quae digne poenitentiam agere volunt; sed illae non sunt admittendae ad poenitentiam, quae ab incesti copula di­ scedere noluerint: quia post religionis propositum non potest Deo per poenitentiam reconciliari, quae ad habitum suae professionis redire negle­ xerit. Tunc ille cui se iunxerat ei defunctus erit, cum ab eius illicitis am­ plexibus haec penitus recesserit. Cum igitur dicitur ‘eas non esse admit­ tendas ad poenitentiam, nisi hi quibus se iunxerant recesserint de mundo’, subaudiendum est: eis. Tunc enim eis viri de mundo recedunt et defungun­ tur, cum ab eorum concupiscentia istae se alienant. Quem sensum subdita similitudo 1 declarat et confirmat. 10. Quam grande malum sit adulterium. Cum vir et mulier legitime coniuncti sunt, constat alterum, altero vivente, ad aliam non posse tran­ sire copulam: alioquin adulterium committit. — Clemens Papa ♦. De quo Clemens Papa 2 ait: « Quid in omnibus peccatis est adulterio gravius? Secundum namque in poenis tenet locum, quem primum illi habent qui aberrant a Deo ». — Gravissime igitur peccant adulteri, gra­ viter fornicarii, sed cunctis his gravius incestuosi; quos omnes transcen­ dunt contra naturam delinquentes. — Augustinus in libro De adulterinis coniugiis *. Unde Augustinus3: « Adulterii malum vincit fornica1 vivente om. M, add. interi. V2. vivente viro trp. CNW. cedatur ALNW. 4-5 transmigravit] transmigraverit AORWX. coniunxerat ALMOW. ei om. BCM, add. sed del. N. 1 2 conceditur] con­ 12 iunxerat] Ipsius nempe Innoccntii, supra in num. 8; vide etiam notam in altera serie. 2 Ps-Clemens, Epist. I, ad lacobum (PG 1, 466 D - 467 /X); ex Decreto ps-Isidori (PL 130, 22 B-C). 3 Potius colligitur ex August., De bono coniugali, c. 8, n. 8; et c. II, n. 12 (PL 40, 379 et 382; CSEL 41, 198 et 203s). Num. 9: Idem dictum in Gualt. de Mauretania, Summa sent. VII, 10: « Non enim vi­ dentur (verba Innoccntii) solummodo coniugium negare velatis virginibus, sed etiam locum poenitentiae» (PL 176, 162 C). Solutio vero est Gratiani, in § 1 dicti post c. 43 C. 27 q. 1 (1062). — Num. 10: Verba pseudo-Clementis, ex Decreto C. 32 q. 7 c. 16 (1144). Quod se­ quitur fundatur in dicto Gratiani ante c. 11 C. 32 q. 7 (1142s). Auctoritas Augustini in ipso cap. 11 (1143). Lo.mb. II. 31 LIBER 482 IV. DIST. XXXVIII. C,\P. III. tionem, vincitur autem ab incestu: peius enim est cum matre quam cum aliena uxore dormire. Sed omnium horum pessimum est quod contra naturam fit, ut si vir membro mulieris non ad hoc concesso utatur. Hoc exsecrabiliter fit in meretrice, sed exsecrabilius in uxore ». Cap. 3 (216). 5 1. De illis qui post longam captivitatem redeunt. Hic quaeritur de illis feminis quae, putantes viros suos interemptos in captivitate vel ab iniqua dominatione nunquam liberandos, in aliorum coniugia transierunt: si illi qui putabantur periisse remearint, utrum eis reddi debeant, et an secundi fornicati sint ct ipsae reae adulterii. ia 2. Leo Papa *. De hoc Leo Papa i sic ait: « Necesse est ut legiti­ marum foedera nuptiarum redintegranda credamus, et remotis his quae hostilitas intulit, cuique id legitime reformetur quod intulit; procurandumque est ut recipiat quisque quod proprium est. Nec tamen culpabilis indicetur, et quasi alieni iuris pervasor habeatur, qui personam eius ma- is riti qui iam non esse aestimabatur assumpsit. Sic enim multa, quae ad eos qui in captivitatem ducti sunt pertinebant, in ius alienum transire potuerunt; et tamen plenae iustitiae est ut eisdem reversis reformentur. 1 deoque, si viri post longam captivitatem reversi ita in dilectione suarum coniugum perseverant, ut eas cupiant in suum redire consortium, dimit- 20 tendum est et inculpabile indicandum quod necessitas intulit, et resti­ tuendum quod fides poscit. Sin autem aliquae mulieres ita posteriorum 2 omnium horum trp. ALOW. 3 fit] est M, om. LOT. 4 exsecrabilius] fit add. ABCOTW, add. interi. L, add. sed del. N. 7 ab] aliqua add. T. 8 iniqua] aliqua BCM. dominatione] dampnatione MW. 9 remearint] remeaverint L, remea­ runt AM. 10 secundi] cum secundo viro X, secundo M. fornicati] fornicarii BCTV, fornicate X. 14 -que] quoque C. add. interi. L , *N om. VW. 17 captivitatem] captivitate ALNX. 19 dilectione] delectatione ABCLTV, quod corr. BLT. 1 Leo PL 333 A; ut Nlcetus Pp. 54, I, Epist. 159 (ad Nlcetum Aquileiensem epise.), 1136 B - 1137 B). moestos fructus Difficultates invasionis Attilae hic descriptas anno cc. anno 1-4 458 (Mansi, VI, 331 D- Leoni praesentaverat 452. The Crusader's Wife revisited, in Studia Gratiana XIV (Bo­ Wa/fer v. Mortagne, in Mélanges II, 672s. — Num. 1: Quaestio (PL 176, 161 C), sed hic intexitur Gratiani Decreto. Ipsa enim Cap. 3. Cf. J. A. Brundage, noniae 1967) 241-251; L. Ott, iam in Summa sent. VII, c. 9 quaestio formulatur ex verbis Leonis I ad initium c. 1 C. 34 qq. 1-2 (1256s) ct illis Gratiani ad initium huius Causae (1256). — Num. 2. Auctoritas Leonis, ut supra, c. I lOss); in parte tantum apud Gualterum (161 C-D). C. 34 qq. 1-2 (1257, LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. I. 5 io 15 20 483 virorum amore sunt captae, ut malint his cohaerere quam ad legitimum transire consortium, merito sunt notandae, ita ut ecclesiastica commu­ nione priventur, quae de re excusabili contaminationem criminis elege­ runt. Redeant ergo in suum statum coniugia, quia sicut mulieres quae ad viros suos reverti noluerint impiae sunt habendae, ita illae quae redeunt merito sunt laudandae ». 3. Ex his ostenditur illos qui taliter iunguntur ut credant virum in­ teremptum, per ignorantiam aliquam excusationem habere de peccato; et tantum primam copulam esse legitimam, non secundam, veniam tamen habere, si careat opprobrio malae voluntatis. 4. Quaestio *. Sed si quis, relicta in patria sua uxore, in longinquam abiens regionem aliam ducat, deinde poenitentia ductus eam dimittere velit, asserens se aliam habuisse quae vivit, nec Ecclesia permittat, quae quod ille asserit ignorat: quaeritur an in hac secunda copula sit coniugium. 5. Solvit *. Sane dici potest non esse coniugium, et mulierem de cri­ mine excusari per ignorantiam, virum autem adulterium admisisse. Sed ex quo, ad primam redire volens nec valens, cogitur Ecclesiae disciplina hanc tenere, incipit excusari per obedientiam et timorem de hoc quod poscenti mulieri debitum reddit; a qua ipse nunquam poscere debet. Et sic de aliis huiusmodi sciendum est. DISTINCTIO XXXIX Cap. 1 (217). 1. De dispari cultu. Post haec de dispari cultu videndum est. Haec est enim una de causis quibus personae illegitimae fiunt ad contrahendum 25 matrimonium. 4 Redeant] Leo papa add. marg. BCMX, Idem add. L. 5 noluerint] noluerunt MRT. 11 Quaestio om. RVW. 15 Solvit om. RVW. 16 admisisse] commisisse ACLMWX, quod corr. L2. Num. 3: ita fere concludit Gualterus (161 D). — Num. 4: Similis (non idem) casus apud Gualterum (161 D- 162 A). — Num. 5: Prima phrasis Gualteri est. Reliqua est sen­ tentia Magistri quae « non communiter tenetur ·. Iam in Glossa anonyma cod. Bamberg. Patr. 128 legitur super hunc locum: incipit excusari: « M.O. [ Magister Odo Suession. seu postea Urslcampi] voce subobscura ct remissa auricularibus suis dixit quod hec solutio falsa est » (f. 21 v); apud M. Landgraf, Zwei Gelehrte aus der Umgebung des Petrus Lombardus, in Divus Thomas (Fr.) II (1933) 163. Dist. XXXIX, Cf. L. Ott, Walter v. Mortagne und P. Lombardus, in Mélanges J. de Ghellinck II, 669-672. — Cap. I, n. 2: Ex Summa sent. VII, c. 8 (PL 176, 160 C-D); auctoritas 484 LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. II. 2. Non enim licet Christiano cum gentili vel iudaea inire coniugium, quia etiam in veteri Testamento prohibitum est fideles viros infideles du­ cere uxores, Domino dicente h Non accipies uxores de filiabus alienige­ narum filiis tuis, ne traducant eos post deos suos. Iuxta hoc Domini prae­ ceptum ludaeorum coniugia cum alienigenis inita Esdras separavit 2. 5 Hoc idem etiam in novo Testamento servatur. — Augustinus, ad Pollen­ tium *. Unde Augustinus « Ne nubat femina nisi suae religionis viro, vel ne vir talem ducat uxorem. Id enim, ut dicis, iubet Dominus4, docet Apostolus 5, utrumque praecipit Testamentum ». 3. Ambrosius in libro De *patriarchis . Item Ambrosius 6: 10 « Cave, Christiane, gentili vel iudaeo filiam tuam tradere; cave ne gentilem vel iudaeam vel alienigenam, id est haereticam, et omnem alienam a fide tua uxorem accersias tibi». — Ex concilio Urbanensi *. Item7: «Si quis iudaeae, sive Christiana iudaeo, sive iudaea Christiano, carnali consortio misceatur: quicumque tantum nefas admiserit, a Christiano coetu protinus is segregetur ». — Ex his aliisque pluribus apparet non posse contrahi con­ iugium ab his qui sunt diversae religionis et fidei. Cap. 2 (218). 1. De coniugio fidelis et infidelis et duorum infidelium. Huic autem videtur obviare quod Apostolus ait 8 de imparibus coniugiis: Ego dico, 20 3 accipies] accipias LTV. 6 Augustinus (rubrica) om. ALT, rubrica om. VW. 11-12 gentilein vel iudaeam trp. LT. 13 accersias] accersas R, quod corr. marg. R2, ac­ cipias M, quod add. interi. V2. Rubrica om. RVW. 14 sive1] vel ABCNX. 15 pro­ tinus] penitus BCT. 1 Exod. 34, 16; Deut. 7, 3-4; ex Augustino, loco mox infra cit. 2 Resp. 1 Esdr. 10, 11. J De adulterinis coniugiis, I, c. 21, n. 25 (PL 40, 465s; CSEL 41, 272). 4 uti supra in Exodo 34, 16; Deut. 7, 3-4. s Resp. II Cor. 5, 14: Nolite iugum ducere cum in­ fidelibus; in August, vero resp. I Cor. 7, 39: Cui vult nubat, tantum in Domino, « id est Chri­ stiano · (ibid.). 6 De Abraham patriarcha, 1, c. 9, n. 84 (PL 14 [1485], 451; CSEL 32-1, 555). 7 Rectius, ex concilio Claremontano seu Arvernensi (a. 535), c. 6 (CCL 148 A, 106s; etiam in PL84.291 D). 8 I Cor. 7, 12-13; expressio · imparia coniugia» est Lombardi in Glossa in h.l., (PL 191, 1591 A). Augustini, ibidem, sed perficitur ope Decreti Gratiani, C. 28 q. 1 c. 9 §6 (1086). — Num. 3: Ambrosius, ex Deaeto, ibid., c. 15 (1088); illa Concilii Arverncnsis, ibid., c. 17 (1089). Cap. 2: Cf. Gualterus, Summa sent. VU, c. 8 et c. 20 (PL 176, 160 D, ct 169 C - 170 B); Hugo, De sacram. II, 11, 13 (PL 176, 504 D - 510 C); et Magister, In I Cor.7, 12-15 (PL 191, 1591 A - 1594 B). 485 LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. II. 5 10 15 20 25 non Dominus: Si quis frater habet uxorem infidelem, et haec consentit habi­ tare cum illo, non dimittat illam; et si qua mulier etc. 2. Augustinus, ad Pollentium *. Sed « aliud hoc esse, aliud illud », evidenter ostendit Augustinus*1*V . I,Ibi enim agitur de illis coniugiis fidelium et infidelium quae contrahuntur ab eis in dispari religione et fide manentibus; Apostolus vero agit dc illis « qui unius eiusdemque infi­ delitatis fuerunt quando coniuncti sunt, sed cum venisset Evangelium alter sine altera credidit. Intelligisne quid dicam?’ Attende, ut rem ipsam diligentius explanem. Ecce coniuges duo unius infidelitatis fuerunt quando coniuncti sunt: nulla de his quaestio est quae pertineat ad illud praeceptum veteris et novi Testamenti, quo prohibetur fidelis cum infi­ deli copulare coniugium. Iam sunt coniuges, et ambo adhuc sunt infideles: tales sunt adhuc, quales coniuncti sunt. Venitque Evangelii praedicator, credidit eorum unus vel una, sed ita ut infidelis cum fideli habitare con­ sentiat: non iubet Dominus ut fidelis infidelem dimittat taliter coniunctum ». — Augustinus, De sermone Domini in monte *: « Nec - Apostolus iubet ut non dimittat, sed consulit, ut si quis aliter agat, non sit transgres­ sor, sicut et de virginibus consulit» λ — Augustinus, ad *Pollentium : « Monet 4 ergo quod est lucrandi occasio, cum possit licite relinquere, sed non expedit ». « Tunc 5 enim non expedit id quod licitum est, quando permittitur quidem, sed usus ipsius aliis affert impedimentum salutis; sicut discessio fidelis ab infideli, quam non prohibet Dominus, quia coram illo non est iniusta, sed Apostolus ne fiat consilio caritatis suadet, ut nemo in ea re iussionis necessitate teneatur, sed consilii voluntate libere fa­ ciat ». 3. Ex his monstratur inter infideles coniugium esse, et consilium 14 infidelis... fideli] fidelis... infideli LT. 16 Rubrica om. RVW. 18 Rubrica om. OVW, trp. ad Un. 20 (Tunc...) alii codd. 19 ergo] enim L, autein N, ut add. T. 26 monstratur] ct add. BCLR, etiam add. T, corr. in etiam R *. i De adulterinis coniugiis, l,c. 21, nn. 25-26 (PL 40 , 465s; CSEL 41, 372s). I, c. 16, n. 44 (PL 34, 1252; CCL 35, 50s). giis, I, c, 13, n. 14 (PL 40, 459; CSEL 41, 362). 3 I Cor. 7, 25. 2 Lib. ■» De adulterinis coniu­ s ibid., c. 18, n. 22 (463; 369). Num. 2: Ad Pollentium, ex Decreto, C. 28 q. 1 c. 9 § 6, dein § 7 (1086); De sermone Domini, ex Glossa in 1 Cor. 7, 12 (PL 191, 1591 B), unde etiam (1591 B-C) ultima auctoritas (ad Pollentium), cui miscuit Magister quaedam verba ex Glossa interi, in h.l. (apud Lyran. VI, 43r; cod. I 49b; m 48c); cf. etiam Decretum, C. 28 q. 1 c. 8 (1082). — Num. 3: Ad Pollen­ tium, ex eadem Glossa in I Cor. 7, 12 (PL 191, 1591 D - 1592 A); iam in parte in Glossa ordin. (locis cit.). Illa Ambrosiastri ibidem, parum infra (1592 A), ex Glossa ordin. uti supra. 486 LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. II. Apostoli non obviare praecepto Domini >, quo iubct fidelem non iungi infideli; et si coniuncti fuerint, separari. — Augustinus, ad Pollentium ♦; « Legitur 2 enim quod Esdras propheta, immo Dominus per cum, iussit Israel itis uxores dimittere alienigenas, per quas ibant ad deos alienos, non illae per maritos acquirebantur Deo. Recte hoc praecepit, quia per 5 Moysen 3 iusserat Dominus ne quis uxorem alienigenam duceret. Merito ergo quas duxerant Domino prohibente, Domino iubente dimiserunt »; quia ut ait Λ m b r o s i u s 4, « non est imputandum matrimonium quod extra decretum Dei factum est, sed cum cognoscitur, emendandum », ut quando fidelis infideli copulatur. 10 4. Augustinus, ad Pollentium *. Sed ut ait Augusti n u s 5, « cum coepisset gentibus Evangelium praedicari, iam coniunctos gentiles gen­ tilibus comperit coniugibus; ex quibus si non ambo crederent, sed unus vel una, et infidelis cum fideli consentiret habitare, nec prohiberi a Do­ mino debuit fidelis infidelem dimittere, nec iuberi. Ideo non prohiberi, quia 15 iustitia permittit a fornicante discedere; et infidelis hominis fornicatio est maior in corde; (Non est vera pudicitia infidelis cum fideli *.) nec vera eius pudicitia cum coniuge dici potest, quia omne quod non est ex fide peccatum est 6, quamvis veram fidelis habeat pudicitiam etiam cum infideli coniuge quae non habet veram. Ideo autem nec iuberi, quia nec contra iussionem 20 Domini gentiles fuerunt ambo coniuncti ». « Licitum 7 ergo erat per iustitiam fideli infidelem dimittere, sed licitum non erat faciendum, propter liberam benevolentiam ». 5. Evidenter apparet et inter infideles coniugium esse, et Apostolum 8 de illis agere qui in infidelitate coniuncti fuerunt; et post alter ad fidem 25 1 iungi) coniuriRi AMX, quod corr. X. 2 Rubrica om. AMVW. 7 dimiserunt) dimiserint NOW. 9 decretum Dei trp. MNT. II Rubrica om. MVW. 17 Ru­ brica om. MRVW. fideli NOT, infideli ABCLX. 19 veram fidelis trp. LT. 20 neci) non BCLMRV Grat. 24 infideles) fideles RT, quod corr. RiT, fideles et Infideles M. 25 fuerunt) fuerint W, sunt AX. 2 Lib. I, c. 18, n. 20 (462; 367); Cf. I Esdras 10, 10-11. 3 Exod. 34, 16. 4 Ambrosiastcr, in 1 Cor. 7, 15 (PL 17 [1845], 219 C; CSEL 81-11, 77). 5 Lib. 1, c. 18, n. 20 (462s; 367s). » Rom. 14, 23. 7 August., ibid., c. 20, n. 24 (465; 372). 8 Hic supra, in n. 1. 1 Cf. supra, Cap. 1, nn. 2-3. Num. 4: Mixtum ex Glossa Magistri (1592 A-B) et cx Decreto, C. 28 q. 1 c. 9 (1083). Ul­ tima phrasis (» Licitum ergo ·), ex codent cap. Decreti, ad finem § 5 (1085). — Num. 5: Cf. Oualt. de Mauritania, c. 8: « Ex his auctoritatibus apparet inter infideles esse coniugia · (PL 176, 161 A); ct Gratianus, C. 28 q. 1, dictum post c. 14: · Ex his itaque evidenter colli­ gitur coniugium esse inter infideles » (1088). LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. III. ET IV. 487 conversus est, cum quo infidelis habitare consentit: et hunc non dimittere fideli consulit Apostolus, quia forte per fidelem salvabitur infidelis. Cap. 3 (219). 5 10 De fornicatione spirituali ob quam potest dimitti coniux. Potest ta­ men licite dimittere, quia in infideli est fornicatio, si non corporis, tamen mentis. « Causam ' enim fornicationis Dominus excepit; fornicationem vero generalem et universalem intelligere cogimur», non modo scilicet corporalem, sed et spiritualem. — Augustinus in libro De sermone Domini in monte *. De qua Augustinus ait: « Idolatria? et quaelibet noxia superstitio fornicatio est. Dominus autem permisit causa fornicationis uxorem dimitti 3, sed non iussit; et sic dedit Apostolo locum monendi, ut qui voluerit non dimittat ». Potest tamen licite dimittere 4: « Si enim for­ nicatio carnis detestanda est in coniuge, quanto magis fornicatio mentis, id est infidelitas! » Cap. 4 (220). 15 20 1. Pro quibus vitiis possit dimitti. — Augustinus, in libro De sermone Domini in monte *. Si autem quaeris an propter aliud vitium, nisi propter infidelitatem vel idolatriam, possit dimitti, attende quid Augustin u s ait -5: « Si infidelitas fornicatio est, et idolatria infidelitas, et avaritia idolatria e, non est dubitandum et avaritiam fornicationem esse. Quis ergo quamlibet illicitam concupiscentiam potest a fornicationis genere 5 in om. LMX, add. interi. T2, add. marg. W2. vult add. marg. T, volunt MO. dimittat) dimittant MO. 12 voluerit] voluit (sed corr.) N, 18 quid] quod LMTW. 1 August., De serin. Domini in monte, I, c. 16, n. 36 (PL 34, 1253; CCL 35 , 52). 2 Ibid., n. 35: · Idololatria... ut qui voluerit non dimittat uxorem infidelem, quo sic fortasse possit fieri fidelis» (1252; 51). 3 Resp. Matth. 5, 32: excepta causa fornicationis. 4 De adulterinis coniugiis, 1, c. 17, n. 19 (PL 40, 462; CSEL 41,366). (PL 34, 1252s; CCL 35, 52). 5 Lib. I, c. 16, n. 46 6 Resp. Eph. 5, 5: aut avarus, quod est idolorum servitus. Cap. 3: Prima auctoritas (sine rubrica) sumi videtur ex Decreto, C. 28 q. 1 c. 5 (1081). — Alia, potius cx Glossa in 1 Cor. 7, 12 (PL 191, 1591 C) quam ex initio c. 5 C. 28 q. I Decreti (1080). Cap. 4. Cf. L. Ott, Walter v. Mort agne, 691. — Num. 1: Quaestio quodammodo ponitur a Gualtero: « Dignum videtur inquisitione utrum liceat viro uxorem dimittere pro qualibet fornicatione, id est pro avaritia vel aliis criminibus ·· (c. 20; PL 176, 170/\). Auctoritas vero Augustini sumitur ex Decreto, C. 28 q. 1 c. 5 § I (1080 s). LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. V. 488 separare, si avaritia fornicatio est? Ex quo intelligitur quod propter il­ licitas concupiscentias, non tantum quae in stupris cum alienis viris vel feminis committuntur, sed ob quaslibet quae animam a lege Dei aber­ rare faciunt et perniciose corrumpi, possit sine crimine et vir uxorem suam dimittere et uxor virum ». 5 2. Augustinus, De fide et *operibus , item 1: « Rectissime dimittitur si viro suo dicat: non ero uxor tua nisi mihi de latrocinio divitias congeras, vel nisi solita lenocinia exerceas, aut si quid aliud facinorosum vel flagi­ tiosum a viro suo expetat. Tunc ille, si veraciter poenitens est habetque fidem per dilectionem operantem2, membrum quod eum scandalizat 3 10 amputabit ». 3. Ex his apparet quod non solum infidelitas, sed et quaelibet con­ cupiscentia quae perniciose turpiterque corrumpit, fornicatio spiritualis est per quam vir uxorem vel uxor virum dimittere potest. Consulit tamen Apostolus ne fidelis dimittat infidelem volentem cohabitare nec a Deo 15 revocare. Cap. 5 (221). 1. Si fideli liceat aliam ducere, infideli discedente vel dimissa. Hic quaeritur, si fidelis infidelem dimittat, vel infidelis a fideli discedat, an liceat fideli aliam ducere. 20 2. Videtur auctoritas testari quod vivente illa, alteram ducere non valeat. Ambrosius4 enim verba Apostoli exponens ait: « Alioquin, si disceditis ab invicem et volentes cohabitare dimittitis et aliis vos co­ pulatis, adulteri estis; et filii vestri, qui de hac copula nascuntur, immundi, 7 om. congeras] congreges MN, vel congreges 12 et] etiam BCLTW, ARX. 1 16, n. 28 (PL 40, 216; Cap. caritatem operatur, Cor. 7. 14 (PL 17 C. 28 q. 1 c. 4 Cap. 5. Gualtcro. in Sic arguit CSEL 41, > Alluditur ad (1845), 219 A; Mixtim, ut Num. 2: 4 Matth. 5, 29-30. Fides quae per Gal. 5, 6: Resp. Id est Ambrosiastcr, in 1 CSEL 81-11, 76). videtur, ex Glossa in I Cor. 7, 15 (PL 191, Decreto, 1593 B) ct ex (1080). Ci. L. Ott, Summa sent. Walter von Mortagne, 1592 C); iam m Decreto, 689-691. — Num. 1: Quaestio iam agitur a VII, 20 (PL 176,169 D), ct a Gratiano in q. 2C. 28 (IO89s). — Num. 2: Gratianus, ibid., ad Concilii, ex 2 72). initium quaestionis, statur scriptura ·. Quam attributionem corrigit 191. add. interi. V *. Glossa ordin. ubi Ambrosiastrum citat Lombardus ex sua Glossa in sub I verbis «te­ Cor. 7, 14 (PL in h.l. (apud Lyran. VI, 43a; I 49b; m 48c). — Illa Meldcnsis c. 1 C. 28 q. 2 (1089). LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. V. 5 10 15 20 489 id est spurii sunt». — Ex concilio Meldensi *. item E «Si quis habuerit uxorem virginem ante baptismum, vivente illa, post baptismum alteram habere non potest. Crimina enim in baptismo solvuntur, non coniugia ». 3. Quae praemissis contraria videntur. — Ambrosius *. Sed econtra Ambrosius testatur 2; «Si infidelis, dicit Apostolus, discedit, disce­ dat. Non enim est servituti subiectus /rater aut soror in huiusrnodi, quia non debetur reverentia coniugii ei qui horret auctorem coniugii. Non est enim ratum matrimonium, quod sine Dei devotione est; et ideo non est pec­ catum ei qui dimittitur propter Deum si alii se copulaverit. Contumelia enim Creatoris solvit ius matrimonii circa cum qui relinquitur, ne accu­ setur alii copulatus. Infidelis autem discedens et in Deum peccat et in matrimonium; nec est ei servanda fides coniugii, qui ideo recessit ne audi­ ret Christum 3 esse Deum Christianorum coniugiorum. Si vero ambo cre­ diderint, per cognitionem Dei confirmatur coniugium ». 4. Determinatio *. Attende haec praedictis contraria posse videri, ita ut sibi A m b r o s i u s contradicere videatur. Sed distinguendum est hic aliud esse dimittere volentem cohabitare, aliud dimitti propter Deum ab illo qui horret nomen Christi. Ibi lex benevolentiae non servatur, hic veritas custoditur. Et ideo, cum liceat dimittere volentem cohabitare, non tamen ea vivente aliam ducere; discedentem vero sequi non oportet, et ea vivente aliam ducere licet. — Sed hoc non est intelligendum nisi 2 alteram] aliam RW, om. N. 6 enim om. OX. enim est trp. ANV. etiam add. W. 16 sibi] etiam add. CTV. ]| Ambrosius] etiam add. L. 15 ita) 1 Potius ex Concilio Triburiensi (an. 895), c. 39: «Synodus Romana ait, quod non dimittenda sit uxor post baptismum, quae habita est et ante baptismum. In baptismo sol­ vuntur crimina, non tamen legitima coniugia» (Mansi, XVII, 151 E); remote ex Epist 2 Innocentii papae I, c. 6, n. 9: «Ac ne ab aliquibus existimetur, ante baptismum si forte quis accepit uxorem ct, ea de sacculo recedente, alteram duxerit, in baptismo esse dimis­ sum, satis errat a regula, quia in baptismo hoc putat dimitti: remittuntur peccata, non acceptarum uxorum numerus aboletur » (PL 20, 474 A -475 B; H. Wurm, Studien und Texte 2 Ambrosiastcr, in 1 Cor. 7, 15 (PL 17 [1845], 3 Notare oportet quod in originali Ambrosiastn hic legi­ zur Dceretalensamtnlung..., 129-130). 219 B-C; CSEL 81-11, 76s). tur: « auctorem [Meo Christum] esse Christianorum Deum coniugii ♦ (219 C; 77). Num. 3. Gratianum corrigit Magister hanc auctoritatem Ambrosio, non Gregorio, attri­ buendo, ut iam in Glossa in I Cor. 7, 15 (PL 191, 1593 C-D); textus autem sequitur Decre­ tum. De qua cf. N. M. Haring, The » Sententiae Magistri A» (Vat. Ms. lut. 4361) and the School o/ Laon, in Mediaeval Studies 17 (1955) 21, et 34. — Num. 4: Contradictionem in Ambro- siastro iam discutit Magister in Glossa in I Cor. 7, I5 (PL 171, 1593 C-D). Hic denuo de­ terminatur mixtim ex Glossa et (potius) ex dicto Gratiani post c. 2 C. 2 q. 2 (1090). 490 LIBER IV. DIST. XXXIX. CAP. VI. ET VII. de his qui in infidelitate sibi copulati sunt. Sed si ad fidem uterque con­ versus est, vel si uterque fidelis matrimonio coniunctus est, et post alter eorum a fide discesserit et odio fidei coniugem reliquerit, dimissus disce­ dentem non comitabitur; nec tamen illa vivente alteram ducere poterit, quia inter eos fuerat ratum coniugium, quod non potest dissolvi. 5 Cap. 6 (222). 1. Quidam dicunt coniugium non esse inter infideles, et quare. Sunt tamen nonnulli qui inter infideles asserunt non esse coniugium, quia nec rata, nec legitima est eorum copula. Rata non est, quia solvi potest; nec legitima, quia Apostolus dicit k Omne quod non est ex fide, peccatum est; 10 eorum autem coniunctio non est ex fide, et ideo peccatum est; non est igitur coniugium, quia nullum coniugium peccatum est. — Augustin u s etiam dicit 2 quia non est vera pudicitia infidelis cum fideli. 2. Responsio *. Sed ‘vera’ negatur esse pudicitia, non quod infidelium coniugium non sit verum, sed quia non habet illud triplex bonum 3 quod 15 excusat coitum et meretur praemium. — Item illud Apostoli, Omne quod non est ex fuie peccatum est, non ita intelligendum est, ut quidquid fit ab infidelibus peccatum sit, sed omne quod fit contra fidem, id est conscien­ tiam, male fit et ad gehennam aedificat; vel in omni eo quod infidelis facit peccat, non quia illud facit, sed quia non eo modo illud facit quo debet, 20 non referens ad debitum finem 4. Cap. 7 (223). 1. Quod legitimum sit coniugium infidelium, sed non ratum, et quare. Copula igitur maritalis quae est inter infideles, coniugium est legitimum, 1 5 dissolvi] 1 solvi Rom. 3 367s). 2 om. NO. uterque BCMRX. coniunctus) 14 Responsio om. De quo supra, Dist. 31, cc. alteram) aliam BCX. NVW. * De adulterinis coniuglis, 14, 23. 4 MRX. lunctus 18, I, c. n. 20 (PL 40, 462; CSEL 41, 4 Plura de his supra, 1-2. Lib. II, d. 41, c. 1 (1, 56lss). Cap. 6, n. 1: Quaestio iam disputatur a Gualtero, 161 B), et a Gratiano in q. Neuter autem Laudun., hanc 1 C. 27, unde (ante c. positionem defendit. Vide 1, Summa sent.V\l9 n. 1: Cf. dictum Gratiani post c. etiam 17 160 D - 1078s) sumuntur argumenta hic recitata. De conluglo solet queri utr. sil inter infideles, Cap. 7, c. 8 (PL 176, quaestionem in Lottin, O. C. 28 q. 1 (1089). penes Mag. Anselmum Psych, et morale V, 103. UBER IV. DIST. XL. CAP. J. 491 scd non ratum. Legitimum, quia est inter legitimas personas; seel non ra­ tum, quia sine fide L Coniugium vero fidelium legitimum est et ratum, si tamen legitimae sint personae. 2. Augustinus in libro De fide et operibus ♦. Quod autem legitima sit 5 infidelium coniunctio, Augustinus testatur dicens 2; «Uxor legi­ tima societate coniuncta sine ulla culpa relinquitur, si cum viro Christiano permanere noluerit ». — Ex hoc etiam probatur, quia infideli ad fidem converso Apostolus consulit 3 infidelem non dimittere: quod non faceret si non esset inter eos legitimum coniugium. — Legitimum est, quod legali io institutione vel provinciae moribus, non contra iussionem Domini contra­ hitur. DISTINCTIO XL Cap. 1 (224). 1. De cognatione, et prius de carnali. Nunc superest de cognatione ali­ is quid dicere. Est autem cognatio alia carnalis, alia spiritualis. Primum de carnali cognatione et affinitate inspiciamus. 2. Cognati igitur vel affines in septimo gradu vel infra copulari non debent. — Gregorius episcopis Galliae *. Unde Gregorius4: « Pro7 quia] quod ABCLMX. 14 cognatione1) carnali ct spirituali add. BCX. 1 Resp. Ambrosiaster, in I Cor. 7, 15: ♦ Non enim ratum est matrimonium quod sine Dei devotione est » (PL 17, 219 B; CSEL 81-11, 77). 41, 72). 3 Resp. I Cor. 7, 12-13. 2 Cap. 16, n. 28 (PL 40, 216; CSEL 4 Secundum L. Machielsen (art. cit., 261s), auctoritas sic conficitur: prima pars (« Progeniem... generationem »), ex Epist. 1 Gregorii papae ill (PL 89, 577 D; Mansi XII, 278 D); dein (« ct... denegamus »), ex Epist. 16 Gre­ gor» II, n. 1 (PL 89, 524 D; Mansi XI1, 245 B). Num. 2. Auctoritas Augustini, in Decreto, C. 28 q. 1 c. 4 (1080). — Conclusio compin­ gitur ex dicto Gualteri, c. 8 (PL 176. 161 A), dein ex alio dicto Gratiani post c. 17 C. 28 q. 1 (1089). Dist. XL. Cf. L. Ott, Walter v. Mort agne etc., 677s; inter antecessores Magistri, Hugo de S. Victore, De sacram. II, 11, 14 (PL 176, 510 C - 516 B), et Gualterus, Summa sent. \ II, c. 11 (PL 176, 163 C - 164 B); Gratianus, C. 35 q. 2 (1267s). Breviter tangit quaestionem ipse Ma­ gister in suo tract, primitivo De coniugio, n. 6. — Num. 2 dependet a Gualtcro, loc. cit.: «Co­ gnati in septimo gradu vel infra non possunt copulari », qui inde offert auctoritates Gregorii et concilii (163 C); plus autem, ut apparet ex rubricis, Magister dependet ex Gratiano, uti su­ pra: illa enim Gregorii invenitur in c. 16 (1267s), cui sequitur in c. 17 (1267) altera Nicolai, et in c. 19 (ibidem) alia concilii Lugdun. Conclusio est Gratiani post idem cap. 492 LIBER IV. DIST. XL. CAP. II. geniem suam unumquemque usque ad septimam observare decernimus generationem; et quamdiu se agnoscunt affinitate propinquos, ad coniugalem copulam accedere denegamus. Quod si fecerint, separentur». — Ni­ colaus Papa *. Item Nicolaus Papa 1: « De consanguinitate sua nul­ lus uxorem ducat usque post generationem septimam, vel quousque pa- 5 rentela cognosci potest». — Ex concilio Lugdunensi *. Item 2; « Nulli ex propinquitate sui sanguinis usque ad septimum gradum uxores ducant ». — His aliisque pluribus auctoritatibus consanguineorum conjunctiones prohibentur usque ad septimum gradum. Cap. 2 (225). 10 1. De computatione graduum *consanguinitatis . — Isidorus *. Quo­ modo autem gradus consanguinitatis computandi sint, I s i d 0 r u s 3 ostendit sic: « Series consanguinitatis sex gradibus dirimitur, hoc modo: filius et filia, quod est frater et soror, sit ipse truncus. Illis seorsum sciunctis, ex radice illius trunci egrediuntur isti ramunculi: nepos et neptis, 15 primus; pronepos et proneptis, secundus; abnepos et abneptis, tertius; adnepos et adneptis, quartus; trinepos et trineptis, quintus; trinepotis nepos ct trineptis neptis, sextus ». Attende quod sex gradus tantum ponit Isidorus, quia truncum inter gradus non computat. Alii vero, qui septem ponunt gradus, truncum inter gradus connumerant. 20 2. Varie namque computantur gradus cognationis. Alii enim patrem in primo gradu, filios in secundo ponunt. Alii primum gradum filios ap1 decernimus MOR Grat., decrevimus alii codd. 3-4 Rubrica om. RVW. 4 Papa * om. CT. Papa2 om. BCMRX. 6 Rubrica om. BCWX. 7 sanguinis) generis T, vei generis add. M. 8 auctoritatibus trp. post His LMWX. 11 Isidorus om. RVWX. 15 ramunculi) ramusculi BCRWX. 1 Nicolaus 11, Epist. 8 ct 9, seu decreta concilii Romani an. 1059, c. Il (PL 143, 1316 C ct 1318 C; Mansi XIX, 898 E). 2 Rubrica (ex Summa sent.) non obstante, Item videtur esse idem ct ibidem, scii. Nicolaus ll, in canonibus iam citatis eiusdem Concilii Romani. In conciliis enim primitivis Galliae (et Africae) res magis concrete exprimitur. Verumtamen notari oportet quod quasi eadem verba inveniuntur (sine nostra rubrica) inter Benedicti Levitac Capitularia, II, c. 130 (PL 97, 765 A); proinde ante an. 847. 3 Quam­ vis ubique citentur, desunt haec ipsa verba apud Isidorum; cf. Etymotog., IX, c. 6, nn. 23-29 (PL 82, 359 A - 360 B). Cap. 2, n. 1: Ex rubrica et c. 1 C. 35 q. 5 (1271); iam in Summa sent. VIi, 11 (PL 176, 163 D), unde dictum de trunco non computato. Alii, id est Gualterus, uti supra. — Num. 2: Ex dicto Gratiani post c. 21 C. 35 qq. 2-3 (1269s). | LIBER IV. DIST. XL. CAP. HI. 493 pellant, negantes gradum cognationis inter patrem et filium esse, cum una caro sint pater et filius. — Auctoritates ergo quae consanguinitatis cautelam usque in septimum gradum prohibent, patrem ponunt in primo gradu; illae vero quae usque ad sextum gradum prohibent, primum gra5 dum filios appellant. Atque ita fit ut eaedem personae secundum hanc diversitatem inveniantur in sexto et septimo gradu. 3. Zacharias Papa *. Patrem vero in primo gradu ponit, qui fratres dicit esse primum gradum. Hoc modo computat Zacharias Papa 1 inquiens: « Parentelae gradus taliter computamus: Ego et frater meus una io generatio sumus, primumque gradum efficimus. Rursum, filius meus fra­ trisque mei filius secunda generatio sunt, et gradum secundum faciunt; atque ad hunc modum ceterae successiones ». 4. Inter 2 illos vero qui sex computant gradus et illos qui septem, nulla in sensu exsistit diversitas, quamvis in numero graduum varietas 15 videatur. Ultima enim generatio, si a fratribus sumat initium numerandi, septima invenitur. Cap. 3 (226). 1. Quare sex gradus computantur. — Isidorus *. Quare vero sex gra­ dus computet Isidorus, ipse aperit dicens 3; « Consanguinitas dum 2o se paulatim propaginum ordinibus dirimens usque ad ultimum gradum protraxerit et propinquitas esse desierit, tunc primum lex in matrimonii vinculum eam recipiet, et quodam modo incipiet revocare fugientem. Ideo autem usque ad sextum generis gradum consanguinitas constituta est, ut sicut sex aetatibus mundi generatio et hominis status finitur, ita propin25 quitas generis tot gradibus terminetur ». 3 cautelam) parentelam A, vel parentelam add. interi. *V . ;, prohibent) perhibent ALX. 6 et) in add. LNVW. 7 Rubrica om. RVW. 12 successiones) continentur add. BCR, se habent add. marg. W-. 13 vero om. OTWX. 18 Isidorus (rubr.) om. NRVW. 1 Spurium, ut videtur; invenitur inter Zachariae Decreta, n. 3 (PL 89, 1960; 1. Mansi XII, 356 B-C); reapse autem trahitur ex Gratiano et aliis. 2 ct. Alexander II, Epist. 3S (ad episcopos, clericos et iudices Italiae), inter annos 1061-1073 (Mansi XIX, 969); alibi ut Epist. 92 (PL 146, 1382 D); ubi tota quaestio prolixe discutitur secundum Isidorum (tacito nomine) ct Gregorium (uti infra in cap. 4). 3 Etymologiae, IX, c. 6, n. 29 (PL 82, 363 A et 364 A). Verba Consanguinitas... fugientem remote ex Augustino, De civitate Dei, XV, c. 16, n. 2 (PL 41, 459; CSEL 40-11, 94; CCL 48, 478). Num. 3 conficitur ex quadam phrasi in eodem dicto et ex c. 4 C. 35 q. 5 (1275). — Num. 4: ex C. 35 q. 5 c. 2 § 10 (1274). Cap. 3, n. 1: Ex dicto Gratiani ante c. 1 C. 35 q. 4 et ex ipso capitulo (1270s). LIBER IV. DIST. XL. C/XP. IV. 494 2. « In i his sex gradibus omnia propinquitatum nomina continen­ tur, ultra quos nec affinitas inveniri, nec successio potest amplius pro­ rogari ». 3. Quare septem *. Secundum alios septem gradus ideo computantur, ut ita post septem gradus sponsus sponsae iungatur, sicut post hanc vi- 5 tam, quae septem diebus agitur, Ecclesia Christo iungetur. Cap. 4 (227). 1. De dispensatione Gregorii erga *Anglos . His autem occurrit illud quod «Gregorius2 Augustino, Anglorum episcopo, a quo requisitus fuerat quota generatione debeant copulari, rescribit sic 3; Quaedam lex Romana 4 10 permittit ut sive fratris vel sororis, seu duorum fratrum germanorum seu duarum sororum, filius et filia misceantur. Sed experimento didicimus ex tali coniugio sobolem non posse succrescere; unde necesse est ut quarta vel quinta generatio fidelium licenter sibi coniungantur ». 2. « Sed 5 post multum temporis idem Gregorius a Felice, Mes- 15 sinae Siciliae praesule, requisitus <5 utrum Augustino scripserit, ut An- ! sex] septeni M, corr. cx septeni RT, orn. NX. 2-3 prorogari] propagari BCRV, vel prorogari add. interi. V *. 8 dispensatione] dispositione LOT, desponsatione M, dispu­ tatione BCX. |i erga] apud BCX. Il vel] sive CMN, et RVn. 14 coniungantur] lungantur BCLRVX. 15 Sed] Jolis crisost. rubrica marg. ALRT, quod del. L; Johs Cris, constantinopolltanus eps. rubr. BCNOX; Jolis Crisost. Constantinis Messine cps rubr. M (c/. Notationes Correctorum, apud Decretum Gratiani, ad c. 20, p. 1268s; nccnon ct rubricas Hugonis de S. Viet., De sacr. //, p. //, c. 14 [PL 176, 514 D ct 515 A]). i Ex fonte incerto; invenitur in Hugonis tamen legitur: « In iis septem gradibus · Sententiis Magistri A.,ed. (p. 237). nis Ρρ. 2 VIII), (ut in num. 3); II, n. 37 (PL 75, V loannes Epist. 64, Diaconus, ita etiam 3 2 conclusio venimus de dicto de D), ibid., n. 38 V, 38 1188 B et interrog. 6 (PL 77, * Codex, n. tit. 4, lex (101 C-D). 6 A), ex ct ubi gradibus > in Ex Concilio Agrlpincnsi (scripta rogatu (101 C-D); ct loan­ Histo­ Grego­ 1189 A); quoad authen- 19 (Corp. luris Civ., Epistola Felicis modo scribendi — exstat Gregorii, responsio Isidori (?) est, ad finem c. 6 C. 35 q. 5 (1277). septem 176, 511 « in septem rubrica ibid., Registro Epist. Gregorii, XIV, 16 (PL 77, 1320 D - 1321 Epist 17 (1323 C). Utraque spuria adiudicari debet tam Num. (PL 14 B-C); excerpitur ad verbum, ut videtur, ex Beda, 101 ticitatem cf. supra, Dist. 31, c. 8, n. 2. 5 11, Gregorii Magni vita (PL 95, 59 D-60 A). XI, II, cum H. J. F. Reinhardt, n. 217, loannes Diaconus (825 - c. 880), S. ria ecclesiastica, I, resp. rius I, Registrant Epist., I96a). De sacram., (ut II, in ibid., apparet ex Num. 3. Nihil in­ diebus. Cap. 4. Verbis introducitur Textus autem rescripti, potius Hugonis, ut videtur, ex Deacto, C. 35 q. De sacram. 2 c. 20 11,11, (1268s). 14 (PL 176, 514 D). LIBER IV. DIST. XLI. C/\P. I. 5 495 glorum quarta generatione contracta matrimonia non solverentur, inter cetera talem reddidit rationem: Quod scripsi Augustino, Anglorum epi­ scopo, ipsi etiam Anglorum genti, quae nuper ad fidem venerat, ne a bono quod coeperat metuendo austeriora recederet, specialiter et non generali­ ter me cognoscas scripsisse. Nec ideo haec eis scripsi, ut postquam in fide fuerint solidati, si infra propriam consanguinitatem inventi fuerint, non separentur, aut infra affinitatis lineam, id est usque ad septimam generationem, iungantur ». DISTINCTIO XLI 10 15 20 Cap. 1 (228). 1. De affinitatis gradibus. Nunc de affinitate videndum est. — Gre­ gorius *. De qua Gregorius ait L « Porro de affinitate, quam dicitis parentelam esse, quae ad virum ex parte uxoris, seu quae ex parte viri ad uxorem pertinet, manifesta ratio est: quia si secundum divinam senten­ tiam 2 ego et uxor mea sumus una caro, profecto mihi et illi mea suaque parentela propinquitas una efficitur. Quocirca ego et soror uxoris meae in uno et primo gradu erimus; filius vero eius secundo gradu erit a me, neptis vero tertio; idque utrinque in ceteris agendum est successoribus. Uxorem vero propinqui, cuiuscumque gradus sit, ita me oportet atten­ dere, quemadmodum ipsius quoque gradus aliqua femina propriae pro­ pinquitatis sit. Quod nimirum uxori meae de propinquitate viri sui in cunctis cognationis gradibus convenit observare. Qui vero aliorsum sen­ tiunt, antichristi sunt ». 11-12 Gregorius (rubr.) om. RVW. litteris genuinis eidem Felici directis, PL 77, 493 C-494 A; 522 C-523 B; 541 B-542A) tam cx morte Felicis ante vel circa 595, scilicet ante adventum Augustini in Angliam. Anno enim illo Gregorius pallium misit Dono, cius successori (PL 77, 801 C-802A). 1 Iuxta L. Machiclsen, decretum hoc Italiae confectum est saec. XI (Les Spurii de S. Grégoire le Grand..., 256). Alibi invenitur sub nomine Zachariac papae, ut in Sent. Magistri A. (ed. Reinhardt, 243s); cf. Decreta Zachariae, n. 3 (PL 89,960/\-B; Mansi XII, 356). Matth. 19, 6: larti non sunt duo, sed una caro; Gen. 2, 24. Dist. XLI, c. 1, n. 1: ex Decreto, C. 35 q. 5 c. 3 (1274s). 2 Resp. 496 LIBER IV. DIST. XLI. CAP. II. 2. Ex concilio Maticensi *. Item 1 u 1 i u s Papa k «Aequaliter vir coniungatur consanguineis propriis et consanguineis uxoris». — Item Isidorus2: « Sane consanguinitas quae in proprio viro conservanda est, etiam in uxoris parentela de lege nuptiarum custodienda est, quia constat eos duos fuisse in carne una, idcoque communis illis est utraque s parentela ». 3. lullus Papa *. Item I u 1 i u s Papa 3; « Nullum in utroque sexu permittimus ex propinquitate sui sanguinis vel uxoris usque in septimum generationis gradum uxorem ducere vel incesti macula copulari quia si­ cut non licet cuiquam Christiano de sua consanguinitate, sic nec de con- io sanguinitate uxoris coniugem ducere, propter carnis unitatem ». 4. Gregorius in concilio Meldensi *. Item Gregorius·’: « De affi­ nitate consanguinitatis per gradus cognationis, placuit usque ad septi­ mam generationem observare. Nam et hereditas rerum, per legales instru­ mentorum definitiones sancita, usque ad septimum gradum heredum pro- 15 tendit successionem. Non enim eis succederent, nisi de propagine cogna­ tionis deberetur ». — His auctoritatibus insinuatur et quae sit affinitas et usque ad quem gradum sit observanda, scilicet usque ad septimum. Cap. 2 (229). 1. Variae traditiones de affinitate. Sed alii videntur concedere in quinta 20 generatione inter affines contrahi coniugium; et in quarta etiam, si con­ tractum fuerit, non separari. 1 Ex] lullus papa praem. (mg.) BCX. 2 Item] ysidorus rubrica marg. add. ΛΜΧ. 7 Rubrica om. LNORTVW. 8-9 septimum... gradum] septimo... gradu BCM. 1 hic posita Rubrica in codicibus pertinet ad auctoritatem sequentem; eadem fra, c. 2, n. 2, Fabiano papae 583 ct neque 585); attributio ex parte novefac, cod. 166, stolae Gregorii Ili cf. L. Machielsen, 2: Num. 3: cap. conciliis Hugonis, f. ad vult 2 ante Galliae De sacram. 108r; etc. Videat 11, Les spurii, Gratianus (cf. 1 an. 15 695 Spurium. 148 A, (Dist. 40, 148 CCL 176, 517 B); et (PL J CCL (cf. c. Non et 148 A). Eadem in collectione S. Ge- invenitur in Conci­ ■» Licet affine sit epi­ 118). 1, n. 2), spurium adiudicari debet; 263s. lulii, cx C. 35 q. lulii, ex c. 7 eiusdem C. 35 q. Cap. 2, n. 11, in­ Non invenitur in Conciliis Maticensis (an. Gratianus. Bonifacium, uti supra auctoritas Cf. dictum post c. in num. 2. aliis an. 538, sicut lio Aurelian, Num. In attribuuntur. verba 1-2 c. 13 (1267); illa 1-2 (1265). — Isidori, ex sequenti c. Num. 4: ex c. 1 eiusdem 14. — (1264). 19 (1268). dependet a rubrica Gratiani ad c. 3 C. 35 q. 2-3 (1264), unde cap. Fabiani 497 LIBER IV. DIST. XLI. CAP. II. 5 10 15 20 2. Fabianus Papa *. Ait enim Fabianus Papa >: « De propinquis qui ad affinitatem per virum et uxorem veniunt, defuncta uxore vel viro, in quinta generatione iungantur; in quarta, si inventi fuerint, non sepa­ rentur. In tertia autem propinquitate non licet uxorem alterius accipere post obitum eius. Aequaliter vir iungatur in matrimonio eis qui sibi con­ sanguinei sunt, et uxoris suae consanguineis post mortem uxoris ». Ecce hic conceditur in quinta vel quarta propinquitate affinium fieri coniugium. 3. lullus Papa *. 1 u 1 i u s etiam Papa ait 2; « Statutum est ut re­ lictam patris uxoris suae, relictam fratris uxoris suae, relictam filii uxoris suae nemo sibi in matrimonium sumat; relictam uxorem consanguineo­ rum uxoris suae usque in tertiam progeniem nemo in uxorem sumat; in quarta vero ct quinta, si inventi fuerint, non separentur ». 4. Ecce quam varie de affinitatis observatione loquuntur auctoresf Alii enim usque ad septimum gradum eam observari sanciunt; alii vero in quinta vel quarta matrimonia contracta non dividunt. Sed illi veritatis rigorem, isti misericordiae dispensationem videntur proponere. Potest enim Ecclesia dispensare in copula affinium usque ad tertium gradum, sicut Gregorius^ dispensavit in quarto gradu consanguinitatis. 5. *Gregorius . Illud etiam non est praetereundum quod Grego­ rius4 Venerio episcopo scribit: « Sedem Apostolicam consulere decre­ visti, si mulier copula nuptiali extraneo viro coniuncta, cognationi eius pertineat; si eo defuncto cognatio maneat, vel si sub alio viro cognationis vocabula dissolvantur; vel si susceptae soboles possunt legitime ad prioris viri cognationis transire copulam. Si una caro fuerit, quomodo potest 1 Rubrica om. RVW. Papa' om. BTX. 8 Rubrica om. ARVW. 15 quin­ ta... quarta] quinto... quarto NX, quintum... quartum V, trp. AW, generatione add. L. 15 vel] in add. CMW. 19 Rubrica om. RVW. 20 scribit] scripsit ANOW. 2 Spurium. Non invenitur inter Decreta Iulio ascripta (PL 8, 969). Quodammodo sonat in c. 11 (10) Concil. Aurelian, an. 538, ubi interdictum est... ne 1 Manifeste spurium. quis sibi coniugii nomine sociare praesumat relictam patris, filiam uxoris, etc. (CCL 148 A, 118); progenies autem non habetur inter verba Conciliorum Galliae. 3 Supra, Dist. 40, c. 4, n. 1. 4 Haec epistola, quae incipit Fraternitatis vestrae, pluries citata ante Lombardum, non apparuit ante saec. XI (cf. L. Machielscn, Les spurii..., 256s). Num. 3: ex c. 12 ibidem (1267). — Num. 5: ex c. 1 C. 35 q. 10, multis omissis ( 1286s); cf. Hugo, De sacram. II, 11, 10 (PL 176, 516 B-517 B), qui tamen non est fons Magistri. Conclusio post auctoritatem Gualtcri est in Summa sent., VII, 11, pleraque ad litteram. Qui inde subdit: « Hoc autem decretum Gregorii non servat Ecclesia. Iam enim sequeretur quod nulli de duabus diversis cognationibus praeter duas personas solas possent copulari. Unde contingeret quod fere nullus coniugem sibi congruam inveniret » (PL 176, 164 B). Lo.mb. II. 32 LIBER IV. DIST. XLI. CAP. III. 498 aliquis eorum propinquus uni pertinere nisi pertineat alteri? Hoc minime posse fieri credendum est. Porro uno defuncto, in superstite affinitas non deletur; nec alia copula coniugalis affinitatem copulae prioris solvere va­ let. Sed nec alterius coniunctionis soboles placet ad affinitatis prioris viri consortium transire. Si quis ergo sacrilego et temerario ausu in defuncto 5 quaerit propinquitatem exstinguere, vel sub altero affinitatis vocabulo dis­ sipare, vel susceptas soboles alterius copulae propinquitati prioris credit legitime sociari, hic negat Dei verbum validum esse », quod « dixit k Erunt duo in carne una ». — Ecce hic prohibet, si mortuo primo viro uxor eius alii nupserit, filios de secundo viro genitos ducere uxores de cogna- 10 tione prioris viri, quia filii mediante matre ad cognationem prioris viri pertinent, cum quo mater eorum una caro exstiterat. 6. Innocentius Papa *. Hoc idem etiam Innocentius Papa ait 2; « Si qua mulier ad secundas nuptias transierit et ex eis sobolem ge­ nuerit, nullatenus potest ad consortium cognationis prioris viri pertin- 15 gere ». Hoc autem observandum est usque ad septimum generis gradum 3, sed maxime usque ad tertium vel quartum, sicut supra positum est 4. Cap. 3 (230). 1. Si coniugium sit inter eos qui nota consanguinitate dividuntur. Et est sciendum quod Ecclesia infra praedictos gradus consanguinitatis 20 coniunctos separat. 2. Si autem ignoranter coniuncti fuerint in conspectu Ecclesiae, et postmodum, probata consanguinitate, eiusdem indicio separati, quaeritur utrum copula ilia coniugium fuerit. — Quibusdam 5 videtur non fuisse coniugium, quia non erant legitimae personae; sed tamen de crimine excu- 25 santur per ignorantiam, ct quasi coniugium reputatur, quia bona fide et per manum Ecclesiae convenerunt; unde et filii eorum legitimi haben- 6 vocabulo MNOX, vocabula alii (et X2). 13 Rubrica om. RVW. ABCRX, quod add. interi. R2. 16 generis] generationis RTW. Papa2 om. 1 Gen. 2, 24; Matth. 19, 5. 2 Cap. ad minus incertum (ut notat Ae. Friedberg, ed. Decretum Gratiani, 1288). 3 Secundum auctoritates cap. 1 praesentis Dist. 4 Hic, in num. 4. 3 Nempe Gualterus de Mauritania, De sacr. coniugii, c. Il (PL 176, 164 A). Num. 6: Ex Deaeto, C. 25 q. 10 c. 3 (1288), quod dicitur esse « ex Romano sinodo ». Nomen Innocenti! non invenitur hic, sed ante c. 2 (1287). LIBER IV. DIST. XLI. CAP. IV. 499 tur. — Alii1 vero dicunt fuisse coniugium, licet non essent legitimae per­ sonae, quia talium coniunctiones vocant canones ‘coniugia’, ubi de per­ sonis agunt quarum testimonio consanguineorum sit dirimenda coniunctio. Cap. 4 (231). 5 10 15 20 1. Quibus personis testificantibus sint dirimenda *coniugia . — Ur­ banus Papa *. Unde Urbanus Papa 2: « Si duo viri vel tres consan­ guinitatem iureiurando firmaverint, vel ipsi forte confessi fuerint, coniu­ gia dissolvantur. Si vero neutrum contigerit, episcopi eos per fidem Chri­ sti obtestentur, quatenus palam fateantur si se recognoscunt consangui­ neos. Si se iudicio episcoporum segregaverint, alia matrimonia contrahere non prohibeantur ». 2. Ricario Genuensi episcopo ♦. Idem 3; « Notificamus tibi ut, cum tres vel duo ex propinquioribus eius qui accusatur hanc propinquitatem iuramento firmaverint, vel si tres vel duo ex antiquioribus Genuensibus quibus haec propinquitas est nota, qui bonae famae et veracis testimonii sint, remoto amore, timore, pretio et omni malo studio, praedicto modo firmaverint, sine mora coniugia dissolvantur». 3. Fabianus *Papa : «Consanguineos4 vero extraneorum nullus ac­ cuset, vel consanguinitatem in synodo computet; sed propinqui, ad quo­ rum notitiam pertinet. Si autem progenies tota defecerit, ab antiquioribus et veracioribus, quibus propinquitas tota nota sit, episcopus canonice perquirat; et si inventa fuerit, separentur ». — Ecce quibus accusantibus vel testificantibus dirimenda sit consanguineorum coniunctio quae coniu­ gium vocatur. 5-6 Rubricae om. RVW. 6-7 consanguinitatem iureiurando trp. LT. brica om. RVW. I) RicarioJ Idem praem. BCX. 15 est] sit ABCRVX Grat. nota trp. ALX. 18 Fabianus Papa om. VWX. 12 Ru­ est (sit) i Inter quos Hugo, De sacram., H, II, 4 (PL 176, 484 D). Cf. L. Ott, Walter von Mortagnc, in Mélanges J. de Ghellinck, II, 679. 2 Urbanus II, in Concilio Troiano in Apulia (an. 1093), c. 1 (I. Mansi, XX, 789-790). 3 Urbanus \\, Epist. 123, ad Ricarium vel Cariacum, sed rectius Cyriacum, episcopum, c. 1090 - 94 (PL 151, 394 B-C; P. F. Kehr, Italia Pontificia VI-2, 265, n. 4). 4 Cap. spurium. Cap. 4, n. 1: Ex Decreto, C. 35 q. 6 c. 4 (1278), pluribus omissis. — Num. 2 ex eadem C. 35 q. 6 c. 3 (1278). — Num. 3: ex eadem, c. 1 (1277); conclusio fundatur in quaest. Gratiani ante idem c. I. 500 LIBER IV. DIST. XLI. CAP. V.-1X. Cap. 5-9 (232-236). 1. Distinctio utilis. Hic dicendum est quod aliud est fornicatio, aliud stuprum, aliud adulterium, aliud incestus, aliud raptus. 2. Quid sit fornicatio *. Fornicatio licet sit genus omnis illiciti coitus qui fit extra uxorem, tamen specialiter intelligitur in usu viduarum vel meretricum vel concubinarum. — Quid sit stuprum ♦. Stuprum proprie est virginum illicita defloratio. — Quid sit adulterium *. Adulterium est alieni thori violatio: unde adulterium dicitur quasi ad alterius thorum ac­ cessio. — Quid sit *incestus . Incestus est consanguinearum vel affinium abusus: unde incestuosi dicuntur qui consanguineis vel affinibus suis abutuntur. — Quid sit raptus *. Raptus admittitur cum puella violenter a domo patris educitur, ut corrupta in uxorem habeatur. Sive puellae sive parentibus vis illata constiterit, hic morte mulctatur. Sed si ad ecclesiam cum rapta confugerit, privilegio ecclesiae mortis impunitatem meretur. 3. Alexander Papa *. Attendendum est etiam illud Alexandri· quod ait: « Quod frater sororve uxoris tuae cognati dicuntur, aequivocationis iure fit et necessitate vulgaris appellationis, potius quam ulla co­ gnationis causa. Uxor enim fratris 'fratrissa’ potius quam cognata voca­ tur. Mariti frater ‘levir’ dicitur. Duorum fratrum uxores ‘ianitrices’ vo­ cantur, quasi eandem ianuam intrantes. Viri soror ‘glos’ appellatur; sororis autem vir non habet speciale nomen, nec uxoris frater »>. 2 dicendum) distinguendum BC, videndum W. 8 ad alterius thorum) alterius thori MNOTW, quod corr. in parte N. 9 consanguinearum) consanguineorum BLM, quod corr. *L . 15 Rubrica om. RVW. || Papa om. BCX. 16 quod) qui LMT, quod corr. LA > Uti hic iacct (ex Decreto, ut infra) non est Alexandri pp. II; verba enim «Uxor... uxoris frater» Isidori sunt, Elymotog., IX, c. 7, nn. 17-18 (PL82.366 A). Nihilominus quodam­ modo fundatur in epistola Alexandri De parentelae gradibus, anno 1063 (PL 146, 1402 D1403 C; I. Mansi, XIX, 961, n. 27); cf. P. F. Kehr, Regesta Pontificum Rom.: Italia Pontificia, VIII, 452. Capp. 5-9. Ut apparet ex elencho capp. (supra, p. 20), unicuique crimini assignatur proprium brevissimum cap. — Num. 2: Omnia ex dicto Gratiani post c. 2 C. 36 q. 1, §§ 1-5 (1289). — Num. 3: ex c. 5 C. 35 q. 5 (1275). s io 15 20 LIBER IV. DIST. XLII. CAP. I. ET II. 501 DISTINCTIO XLII Cap. 1 (237). 1. De spiritual! cognatione. De parentalium graduum famosa quae­ stione aliquid, licet minus sufficienter, diximus. Iam de spirituali cogna5 tione addamus, quae etiam personas impedit, ut non sint legitimae ad ineundas nuptias. 2. Tria quaedam sunt: consanguinitas, affinitas et spiritualis germa­ nitas. Consanguinitas est inter eos qui iunguntur secundum lineam ge­ neris. Affinitas inter eos qui genere quidem non sunt coniuncti, sed meio diante genere sunt sociati; verbi gratia, uxor filii fratris mei, quae non est de genere meo, per ipsum, qui est de genere meo, mihi affinis facta est et ego illi. 3. Spiritualis proximitas est inter compatrem et cornmatrem, et inter eos quorum unus alterum de sacro fonte levavit, vel in catechizatione 15 aut confirmatione tenuit. Est etiam inter filios eiusdem hominis carnales et spirituales. Cap. 2 (238). 1. Qui sint filii spirituales. Spirituales filii sunt, quos de sacro fonte levamus vel in catechizatione seu confirmatione tenemus. Filii etiam et 20 filiae spirituales eorum sunt, qui trinae mersionis vocabulo eos sacro baptismate tingunt. Dicitur et spiritualis filia sacerdotis, quae ei peccata sua confitetur. 3 Dc spirituali cognatione trp. ante Iam (tin. 4) ABCRT-VX. Vide notam ad textum. 15 aut] in add. LT. 19 seu] vel ABC. 21 et] etiam BCRV, etiam et AX. Dist. XLII. Ex codicibus non immediate apparet ubi aperiatur novum capitulum (237), ac proinde ubi ponenda sit nova Dist. halesiana; scilicet utrum uti hic ad De parentalium (ut in codd. LMNOW), an ad verba Iam (nunc) de spirituali (ut in codd. ABCVX, et minus clare in RT). Ad solutionem nihil confert Glossa Magistri Alex, de Hales, quae ultra Dist. XXXIX non prosequitur (nec divisionem textus sufficienter indicat). Primam divisionem se­ quimur, quae magis concordat codici Assisiensi, Bibi, commun. 103, f. 169a; de quo cf. Afag. Alex, de Hales Glossa, I, pp. 85·-9Ι·; et IV, pp. 5·-9 *. — Cap. I: Cf. L. Ott, Walter von Morlagne, 679-681. — Num. 2: ex Hugone, De sacram. Il, 11, 17 (PL 176, 518 D). — Num. 3: ex tract. Gualteri, Summa sent. VII, 12 (PL 176, 164 C). — Cap. 2, n. 1. Prima definitio -Gualteri est, c. 12 (164 C); reliqua ex dicto Gratiani ante c. 8 C. 30 q. 1 (1099). 502 LIBER DIST. IV. CAP. XLII. II. 2. Symmachus *Papa . Unde Symmachus Papal; «Omnes quos in poenitentia suscipimus, ita nostri spirituales sunt filii ut ct ipsi quos vel nobis suscipientibus, vel sub trinae mersionis vocabulo mergen­ tibus, unda baptismi regeneravit. — Sylvester Papa *. Sylvester etiam admonet ut ad suam pocnitentialcm nullus sacerdos accedat, quia scriptum est: Omnes quos in poenitentia accipimus, ita nostri filii sunt ut in baptismo suscepti ». Quorum omnium flagitiosa est commixtio. 3. Ex Concilio Maguntiensi *. Quod autem computer et commater sibi iungi nequeant, nec pater spiritualis vel mater filiae vel filio spirituali, ex Concilio Maguntiensi 2 docetur: « De eo quod interrogastis, si aliquis filiolam suam duxerit uxorem, et de eo qui concubuit cum matre spiri­ tuali, et de eo qui filium suum baptizaverit et uxor eius eum de fonte su­ scepit, hac causa, ut discidium fieret coniugii, si post in tali copula pos­ sunt permanere, sic respondendum est: Si filiolam aut commatrem suam aliquis in coniugio duxerit, separandos esse indicamus et gravi poenitentia plectendos. Si vero coniuges legitimi, unus vel ambo, ex industria hoc fecerint, ut filium suum de fonte susciperent, si innupti manere vo­ luerint, bonum est; sin autem gravis poenitentia insidiatori iniungatur et simul maneant; et si praevaricator coniugii supervixerit, acerrima poe­ nitentia mulctetur et sine spe coniugii maneat ». — Ex his apparet quod aliquis filiolam suam vel commatrem non potest sibi copulare nuptia­ liter, et si praesumptum fuerit, separandi sunt. Qui autem legitime con­ junct! sunt, non ideo separandi sunt quia alter eorum insidiose filium de fonte levavit. 1 Rubrica om. RVW. 8 Rubrica om. RVW. BCLRVW. 12-13 suscepit) susceperit AV, levaverit N. confugem N, uxorem AX. 1 rubrica Spurium et Decretum breviore, (PLS 3, eisdem quasi inter acta ad Sed 2: verbis Gratiani idem apud c. 8; ante c. I C. 30 q. 1 C. sit Maguntiensi in 30 ubi alios originale, Poenitentialc, seu quae introducitur Decreto. vel quid Heribaldum conciliorum Num. ex offertur fontes Magistri canonistas Panormia VII, 66 (PL 161, 680 D-681 A; Sententiae Magistri A, n. 210 (ed. Reinhardt, 234); Mauri concilii verbis Praeter IX, 82, et (PL 176,518 A-B). bam - 1249), 12 baptizaverit) baptizavit 15 coniugio) coniugium M, c. ac theologos: 1297 A-B et Hugo, (PL 110, q. 1 VH, c. 5 (1097s). c. cap. cf. sub eadem Ivo Carnot., 1298 A); in forma De sacram,, 486 D-487 A); II, 11, 16 invenitur nec sunt. fine, pars dicti Gratiani ante idem cap. Summae sent. hoc non constat; non est idem ac epistola Ra­ 20 celebrata (infra), 12 (PL 176, Num. 3. Capitulum 164 C); textus autem sumitur Conclusio fundatur (10958) ct ex rubricis ad capp. 3-4 (1097). — supra Decretum, ex dicto 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XLII. CAP. II. 5 503 4. Nicolaus Papa Salonitano episcopo *. Quod etiam N i c o 1 a u s i confirmat dicens: « Nosse desideras utrum mulier quae viri filium, ex alia femina genitum, de sacro fonte levaverit, postmodum possit cum eodem viro copulari? Quos ideo coniungi posse decernimus, quia secundum canones sacros, nisi amborum consensu nullius religionis obtentu debet coniux dimittere coniugem, cum Apostolus praecipiat 2; Nolite fraudari invicem, nisi forte ex consensu ad tempus » etc. 5. Ex Concilio Cabillonensi *. Item3: «Dictum est nobis quas­ dam feminas desidiose, quasdam vero fraudulenter, ut a viris suis io separentur, proprios filios coram episcopis ad confirmandum tenuisse. Unde nos dignum duximus ut, si qua mulier filium suum desidia aut fraude aliqua coram episcopo tenuit ad confirmandum, propter fallaciam vel fraudem, quamdium vivat poenitentiam agat; a viro tamen suo non separetur ». 15 6. loannes Papa Anselmo Lemovicinae episcopo ecclesiae * . Item I o a η n e s Papa 4: « Ad limina beati Petri homo nomine Stephanus veniens, nostro praesulatui innotuit quod filium suum, in extremo vitae positum necdum baptismi unda lotum, absentia sacerdotum cogente baptizavit eumque propriis manibus suscepit. Atque pro huiusmodi negotio 20 Reverentia tua praefatum hominem a sua coniuge indicavit esse separan­ dum. Quod fieri nullatenus debet, dicente Scriptura 5; Quod Deus coniunxit, homo non separet. Et Dominus 6 non dimittere uxorem nisi causa fornicationis iubet. Et nos tanta auctoritate freti, dicimus dimittendum esse 1 Salonitano] saloniltano CLNTX. 4 decernimus] decrevimus ARTVX. 4-5 ca­ nones sacros trp. AMX. 6 fraudari] fraudare BCR. 10 separentur] separaren­ tur ABOT. 12 tenuit] tenuerit BCNV. 15 Lemovicinae L, lemozine BCRX, Lcmmozeno (etc.) ΑΜΝΟ, om. T. ecclesiae om. NT. 22 uxorem trp. post Dominus LTV. 23 dicimus om. V, non add. L\V, non add. interi. T *. 1 Revera est Epist. 132 Nicolai I ad Salomonem episc. [858-867] S. Constantiae ec­ clesiae (PL 119, 1128C-D; A. Brackmann, Germania Pontificia 11-1, 124, n. 3); vide etiam infra, c. 5, n. 1. si, XIV, 99 D). 2 I Cor. 7, 5. 3 Concil. Cabilonense II (an. 813), cap. 31 (1. Man­ 4 loannes VIII (872-882), Epist. 226 (an. 879), ad Anselmum Lcrno- vicensem (869-897) episc. (PL 126, 839 B-D; Gallia Christiana, 11, 508; cf. DThC VIII, 612). s Matth. 19, 6. 6 Matth. 5, 32. Num. 4: idem c. 3 (1097); iam in Summa sent. VII, 20 (PL 176, 171 A). — Num. 5: idem c. 4, uti supra (1097); idem legitur in Hug. De sacram. II, 11, 16 (PL 176, 518 A) et in Summa sent. VII, 20 (171 C). — Num. 6: Partim in Summa sent. ibid. (171 B); sed fons est Decretum, C. 30 q. 1 c. 7 (1098s), licet hic in forma abbreviata. Conclusio, ex Summa sent., ibid. (171 C). 504 LIBER IV. DIST. XL11. CAP. 11. et inculpabile iudicandum quod necessitas intulit; nain baptizandi opus laicis fidelibus, si tamen necesse fuerit, libere conceditur. Unde si supradictus homo, filium morientem aspiciens, ne animam perpetuo perire di­ mitteret, unda baptismi lavit ut eum de potestate mortis eriperet, bene fecisse laudatur; ideoque suae uxori, sibi iam olim legitime sociatae, impune dum vixerit iudicamus manere coniunctum, nec ob hoc separari debere ». — His aliisque pluribus auctoritatibus edocetur coniuges non esse separandos, si post legitimam copulam alter alterius filium de fonte levat vel in confirmatione tenet. 7. Quid praemissis obviet. — Deusdedit Papa Gordiano Hispalensis ecclesiae episcopo ♦. His autem obviare videtur quod Deusdedit Papa ait1: «Pervenit ad nos diaconus Sanctitatis vestrae epistolam de­ ferens, quod quidam viri et mulieres praeterito sabbato paschali, pro ma­ gno populi incursu, nescientes filios suos suscepissent de lavacro. Cupis ergo scire an propter hoc debeant viri ac mulieres ad proprium usum redire vel non. Nos vero hac re moesti inquisivimus priorum dicta, et invenimus in archivis (id est in armariis) Apostolicae Sedis, iam talia contigisse in pluribus Ecclesiis. Quarum episcopis, ab hac Apostolica Sede volentibus scire utrum viri ac mulieres redirent ad proprium thorum, beatae memoriae sancti Patres 1 u 1 i u s, Innocentius et C 0 e 1 e s t i n u s, cum episcoporum plurimorum consensu in Apostolo­ rum principis Ecclesia, prohibentes talia rescripserunt, et confirmaverunt ut nullo modo se in coniugio reciperent mulieres ac viri, quicumque aliqua ratione susceperunt natos, sed separarent se, ne suadente diabolo tale vi­ tium inolesceret». — Ex concilio apud Vermeriam *. Item2: «Si quis fi10 Deusdedit... episcopo om. VW, add. marg. R-. ;| Hispalensis] hyspalensi NO, hyspancnsls A, spalensis T. 14 suscepissent BCLTVX Grat., susceperint A, suscepe­ runt RW, suscepisse N, suscipientes MO. 16 vero] ergo de T, autem W. || hac] ac NRX, quod corr. N , hac re] Inde W. 17 id... armariis add. marg. BN, interi. L, om. CV. 18 in om. ABLWX. Quarum] Quare LMNOT, quod corr. N, ab add. LMNOTWX, add. interi. R-, quod corr. NO. 23 se in coniugio trp. BCRW. 24 susceperunt] susce­ perint ANX. separarent] separent ALMRTVW, quod corr. L2T. 25 inolesceret] ino­ lescat LMRV, sed corr. R2V2, corr. in inolescat T2. Rubrica om. AVW, add. marg. Vi. i Epistola Gordiano Spalensis tantum dubia sed ct spuria 757, c. 15 (PL 96, 1514 C); (vel: 1653). (PLS 4, apud Hyspalensis) Benedictum 2 episc. Econtra Levitam, est (PL 80, 361 B et 362 B); non ex Capitulari Compendiensi an. Capitularium collectio, I, 7 (PL 97, 706 A). Num. 7. Prima quaerendus est m auctoritas Decreto concilii apud Vermeriam. iam C. 30 q. I in c. 1 Summa sent., ibid. (171 C-D), sed etiam hic textus (1096), unde etiam in cap. sequenti (2) invenitur illa, 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XLII. CAP. III. 505 liastrum vel filiastram suam ante episcopum tenuerit ad confirmationem, separetur ab uxore sua et aliam nunquam accipiat ». 8. Haec autem vel ad terrorem dicta sunt: non quod ita esset facien­ dum, sed ne illud fieret summopere cavendum; vel de illis est intelligendum, 5 qui prius filios suos vicissim de fonte susceperunt quam fierent coniuges. — Praemissis autem auctoritatibus omnino consentiendum est, ut sive proprium seu tantum viri filium mulier de fonte susceperit, non ideo a viro separetur. Quod et de viro similiter oportet intelligi. Cap. 3 (239). De copula spiritualium vel adoptivorum et naturalium filiorum. — Nicolaus Papa, ad consulta Bulgarorum ♦. Quod autem spirituales vel ado­ ptivi filii naturalibus copulari nequeant, Nicolaus Papa testatur 1 ita inquiens: « Ita diligere debet homo eum qui se suscepit de sacro fonte sicut patrem. Inter fratres et filios spirituales gratuita et sancta communio 15 est, quae dicenda non est consanguinitas, sed habenda spiritualis proxi­ mitas. Unde inter eos arbitror non posse fieri legale coniugium, quia nec inter eos qui natura ct eos qui adoptione filii sunt, venerandae leges matrimonia contrahi permittunt». Item: «Si2 inter eos non contrahitur matrimonium, quos adoptio iungit, quanto potius a carnali oportet inter 20 se conturbernio cessare, quos per caeleste sacramentum regeneratio Sancti Spiritus vincit? » io 3 quod] quia ABCRWX. 4 summopere] est add. M, add. interi. V *. est add. T. vel om. TX, add. interi. N2O2. 7 seu] sive BCLNWX. BLTVX, etiam add. interi. N2. 11 Nicolaus... Bulgarorum om. RVW. iungit AVX, id est iungit add. interi. L2, vel vincit add. interi. V2. i Cap. 2 (I. Mansi, XV, 402 A; PL 119, 979 A-C). cavendum] 8 et] etiam 21 vincit] 2 Ibid. (402 C; 979 C). Num. 8. Conclusio quod ad terrorem dicta (vel interdicta) sunt talia, sumi videtur cx Gualt., Summa sent. VII, 13 (PL 176, 165 B), quamvis enuntiata circa aliam materiam; altera pars («vel de illis...·), cx eodem, c. 20: «His auctoritatibus confirmatur quod coniuges separari non debent si, postquam legitime coniuncti sunt, alter levat filium alterius desacro fonte vel tenet ad confirmandum» (PL 176, 171 C). Conclusio Gratiani est, post c. 10 C. 30 q. I (1099). Cap. 3. Cf. L. Ott, Walter rori Mortagne, 681, ubi notat quod auctoritas Nicolai tantum in parte habetur apud Gualt., c. 12 (PL 176, 164 D); unde sequitur quod fons Magistri De­ cretum est, in dicto ante c. 1, et ipsum c. 1 C. 30 q. 3 (1100). LIBER IV. DIST. XLII. CAP. IV. ET V. 506 Cap. 4 (240). 1. Si filii ante compaternitatem vel post nati valent coniungi. Hoc autem quidam volunt intelligerc de illis tantum filiis quibus conipatres facti sunt. De aliis vero, qui ante compaternitatem vel post geniti sunt, concedunt quod legitime et licite iungi possunt. □ 2. Urbanus Papa, Vitali presbytero Brisciensi .* Quibus videtur con­ sentire Urbanus II dicens 1: « Super quibus consuluit nos tua dilectio, hoc videtur respondendum: ut et baptismus sit, si instante necessitate fe­ mina puerum in nomine Trinitatis baptizaverit; et quod spiritualium pa­ rentum filii vel filiae ante vel post compaternitatem genitae possunt legi- io time coniungi, praeter illam personam qua compatrcs sunt effecti ». 3. Paschalis Papa *. Paschalis vero secundus post compater­ nitatem genitos copulari prohibet, scribens Regino episcopo 2; « Post su­ sceptum filium de fonte vel filiam spiritualem, qui ex compatre vel ex commatre fuerint nati, matrimonio iungi non possunt ». is 4. Ex Triburlensi *concilio . Illud etiam notandum est, quod in Triburiensi Concilio legitur3: «Si quis suae spiritualis commatris filiam fortuitu, et ita contingente rerum casu, in coniugium duxerit, consilio maturiore servato, habeat atque legitimo connubio honeste operam det». Cap. 5 (241). 20 1. Si quis ducere possit duas commatres, alteram post alteram. — Nicolaus Papa, Constantiensi episcopo *. Solet etiam quaeri si commatrcm 2 SI] copula filiorum qui ante compaternitatem Dc vel praem. (ex elen­ om. T. Hoc hic non post nati sunt cho capp.) BCX (qui inde duas rubricas habent). natij natis ORW, signant initium novt capituli ABCTX. 5 legitime et om. BCLRVX. 6 Rubrica om. RVW. Vitali presbytero Brisciensi om. A. 11 sunt effecti trp. LMTV. 15 iungi] coniungi ABCRX. 16 Rubrica om. LRVW. 22 Nicolaus... episcopo om. RTVW. 1 creto fragmentum Exstat Gratiani; non invenitur apud Italia Pontificia, VI-!, Regino episcopo), n. 1 an. Habito 3 Cap. - 4, 895, n. 4: Cap pars c. 334, 48 Sub (PL (I. posterior est 5, η. n. I. 2 163 , Mansi, — c. XVII, latet II F. P. η. Ut 271 (PL genuina (1099-1118), Kehr, 151, ut 529 A, a accipitur P. ex F. De­ Kehr, Epist. 414 (Bonoseniori Italia Pontificia, V, 367, n. 7. 154 E). Gratianus, Num. 3 7 cf. ut XX). tom. Paschalis A); 369 II, Urbani Mansi, 4. quidam idem cap. 4. Num. 2 est Num. 1: inter epistolas rubrica in est dicto ante c. 4 eiusdem ad sequens c. 5 et quaest. ipsum cap. (1101). (1102). — (ibid.). L Quaestio suggeritur, ut notat L. Ott, Walter v. Mortagne, 681, in Sumina LIBER IV. DIST. XL1I. CAP. V. 5 io 15 2o 507 uxoris, post eius obitum, quis ducere valeat. — De hoc Nicolaus Papa sic scribit >: « Sciscitatur a nobis Sanctitas vestra si quis duas commatres habere valeat, unam post alteram. In quo meminisse debes scri­ ptum esse 2; Erunt duo in carne una. Cum igitur constet quod vir et mulier una caro efficiuntur, restat virum compatrem constitui mulieri cuius assumpta uxor commater erat, et ideo virum illi feminae non posse con­ iungi, quae commater eius erat cum qua idem fuerat una caro effectus». 2. Ex Concilio Triburiensi ♦. Huic autem illud contrarium videtur 3; « Qui spiritualem habet compatrem cuius filium de lavacro acceperit, et eius uxor commater non est, licet ei, defuncto compatre suo, eius viduam ducere in uxorem; quos nulla generatio spiritualis secernit». — Item ex epistola Paschalis Papae4: « Post uxoris obitum, cum commatre uxoris coniugio copulari nulla ratio videtur vel auctoritas prohibere: non enim per carnis unionem ad unionem spiritus pertransitur ». 3. Determinatio *. Sed sciendum est quod auctoritas Nicolai de illo agit, qui uxori suae debitum reddidit postquam illius commater exstitit. Aliae vero auctoritates de illo agunt, cuius uxor postquam a viro suo derelinquitur illius commater efficitur, nec post compaternitatem a viro suo cognoscitur. Vel de illo potius agunt, cuius uxor ante defungitur quam ab eo cognoscatur. 3 debes) debet AT. 8 Rubrica om. ORW. 13 ratio videtur trp. ABCRX. 14 pertransitur) transitor BCM, pervenitur RX, quod corr. interi. R-, pertransierunt W. 1 Nicolaus 1, Epist. 130 (Salomoni episc. S. Constantiae), an. 867 (PL 119, 1128 A-B), uti supra in cap. 2, n. 4. cap. 48 uti supra, cap. 4, n. 4. 2 Gen. 2, 24; Matth. 19, 5. 3 Ex eodem concilio et 4 Ex eadem Epist. 414 uti supra (c. 4, n. 3), n. 2 (PL 163, 369 A-B). sent. Vil, I3: · Est etiam attendendum quod idem papa Salomoni episcopo scribens affirmat, eidem viro non licere duas habere commatres, unam post alteram; quam constitutionem non multum observat Ecclesia · (PL 176, 164 D). Auctoritas autem sumitur ex Decreto, C. 30 q. 4 c. I (I l02s); invenitur etiam in Hugonis De sacram. 11,11, I6 (PL 176,517 C-D). Utrobique legitur (contra Magistrum): · meminisse debet », et parum infra: » cuius matrimonio assumpta ». — Num. 2: « Econtrario» dicit Gratianus ante sequentem auctoritatem, c. 4 C. 30 q. 4 (1103); unde etiam in sequenti cap. illa Paschalis. — Num. 3: solutio est Gratiani, post idem c. 5 (1103s). 508 LIBER IV. DIST. Xl.IJ. CAP. VI. ET VII. Cap. 6 (242). Si vir et uxor simul possint tenere puerum. Solet etiam quaeri si uxor cum viro simul debeat in baptismo suscipere puerum. — Urbanus Papa *. De hoc Urbanus II ita scribit k «Quod uxor cum marito in bapti­ smo simul non debeat suscipere puerum, nulla auctoritate reperitur pro- 5 hibitum; sed ut puritas spiritualis paternitatis ab omni labe et infamia conservetur immunis, decrevimus ut utrique simul ad hoc aspirare non praesumant. Quia vero piaculare flagitium commisit, qui duabus commatribus velut sororibus nupsit, magna poenitentia ei debet iniungi ». Cap. 7 (243). io· 1. De secundis et tertiis et deinceps nuptiis. Sciendum est etiam quod non solum primae vel secundae nuptiae sunt licitae, sed etiam tertiae et quartae non sunt damnandae. 2. Augustinus in libro De sancta viduitate *. Unde Augusti­ nus2: « Secundas nuptias omnino licitas Apostolus concedit ». « De 3 15 tertiis autem et quartis et de ultra pluribus nuptiis solent homines movere quaestionem. Sed quis audeat definire quod nec Apostolum video defi­ nisse? Ait enim 4; Si dormierit vir eius, cui vult nubat·, non dicit ‘primus’ vel ‘secundus’ vel ‘tertius’ vel quotuslibet; nec nobis definiendum est quod non definit Apostolus. Unde, ut breviter respondeam, nec illas 20 nuptias debeo damnare, nec eis verecundiam numerositatis auferre ». « Nec contra humanae verecundiae sensum audeo dicere, ut quoties voluerint nubant, nec ex meo corde praeter Scripturae auctoritatem quo­ taslibet nuptias damnare ». 3 debeat] debeant MNW. 4 II (Secundus) om. NOTW. 9 nupsit) nupserit BMT, quod corr. BT. 14 Rubrica om. V\V. viduitate] divinitate T. 15 Aposto­ lus concedit trp. BCX. 16-17 movere quaestionem trp. BCL. > In eadem Epist. uti supra, c. 4, n. 2 (PL 151, 529 B). 4, n. 6 (PL 40, 433; CSEL 41, 309s). 4 I Cor. 7, 39. 2 De bono viduitatis, c. J Ibid., c. 12, n. 15 (439s; 320s et 322). Cap. 6. Quaestio proponitur ad finem eiusdem dicti post c. 5; auctoritas sequitur in c. 6 (1104). Cap. 7, n. 2: Ut rubrica manifestat, ex Glossa Magistri in I Cor. 7, 40 (PL 191, 1600 C-D); in parte tantum in Decreto, C. 30 q. 1 c. 13 (1112) et in Summa sent. VI 1,21 (PL 176, 172C). Verba «Si dormierit... auferre· iam in Glossa ordin. in h.l. (apud Lyranum, VI, 44c-d; cod. I 51 c). LIBER IV. DIST. XLII. CAP. VII. 509 3. *Hieronymus : Idem testatur Hieronymus’: «Ego nunc libera voce exclamo, nec damnari in Ecclesia digamam, immo nec trigamam; et ita licere quinto et sexto, quemadmodum secundo marito nu­ bere ». 5 4. Apostolus tamen bigamos a sacerdotali honore excludit 2. — Sed hoc non facit pro vitio digamiae, immo pro sacramenti virtute, ut sit una unius sicut unica unici. 5. Illud tamen Caesariensis Concilii 3 videtur innuere digamiam esse peccatum: « Presbyterum, inquit, in nuptiis digami prandere non con­ io venit, quia cum poenitentia bigamus indigeat, quis erit presbyter qui talibus nuptiis possit praebere consensum? » — Sed hoc de ilio intelligi potest, qui primae uxori insidiatus putatur desiderio secundae. Vel pro signaculo sacramenti illud dicitur, quod in bigamo non servatur. 6. Ambrosius, super Epistolam ad Corinthios ♦. Ambrosius is etiam dicit 4 quod « primae nuptiae tantum a Domino sunt institutae, secundae vero sunt permissae. Et primae nuptiae sub benedictione Dei celebrantur sublimiter, secundae vero etiam in praesenti carent gloria ».*I 2 digamam... trigamam] digamiam (bigamiam W)... trigamiam BCLAVX. 3 ct) vel ABC. 5 honore] ordine L, vel ordine add. M. 9 digami] bigami L\V, corr. m bigami V2. 10 bigamus] digamus ABCL, quod corr. L. 14 Rubrica om. RTVW. 15 sunt] sint CMR. 1 Epist. 43 (ad Pammachium), n. 18 (PL 22 [1859], 508; CSEL 54, 383s). I Tim. 3, 2: Oportet ergo episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris virum. * Resp_ 3 Id est Concilium Ncocaesariense, c. 7, iuxta versionem Dionysii Exigui, Codex canonum eccl., c. 51 (PL 67, 156 C; vide etiam PL 56 , 444 B); alia seu prisca versio in I. Mansi, Con­ cilia, VI, 1122 A. 81-11, 90). 4 Ambrosiastcr, in 1 Cor. 7, 10 (PL 17 [1845], 225 D; CSEL Num. 3: ex Gualt., Summa sent., loc. cit. — Num. 4: ex eadem Summa (172 D), ubi forsitan clarius est commentum Gualteri: « Sed sciendum est illud fieri non culpa bigatniae, sed pro sacramenti honestate. Honestius enim vicem Christi gerit episcopus qui iunctus est soli mulieri, sicut uni Ecclesiae iunctus est Christus» (PL 176, 172 D). Ibi etiam auctoritas Concilii inj num. 5; hic tamen interpretatio Magistro propria esse videtur. — Num. 6: Ex Glossa Lombardi in 1 Cor. 7, 39 (PL 191, 1600 A). 510 LIBER IV. DIST. XLIII. CAP. I. DISTINCTIO XLIII Cap. 1 (244). 1. De resurrectione et iudicii conditione. Postremo de conditione re­ surrectionis ct modo resurgentium, neenon et de iudicii ac misericordiae qualitate, breviter disserendum est. 5 2. Augustinus, in *Enchiridion : «Omnibus1 quaestionibus quae de hac re moveri assolent satisfacere non valeo; resurrecturam tamen car­ nem omnium, quicumque nati sunt atque nascentur, et mortui sunt atque morientur, nullatenus ambigere debet Christianus». — Ait enim Isaias2: Resurgent mortui, et resurgent qui erant in sepulcris. Et Apostolus 3; No- io lumus vos ignorare, fratres, de dormientibus, ut non contristemini sicut et ceteri qui spem non habent, scilicet resurrectionis. Hoc 4 enim vobis dicimus in verbo Domini, quia nos qui vivimus, qui residui sumus, non praeveniemus eos qui dormierunt. Quoniam ipse Dominus in iussu et in voce archangeli et in tuba Dei descendet de caelo, et mortui qui in Christo sunt resurgent primi. 15 Deinde nos qui vivimus, qui relinquimur, simul rapiemur cum illis in nu­ bibus obviam Christo in aëra; el sic semper cum Domino erimus. 3. His verbis et veritas resurrectionis et causa atque ordo resurgen­ tium praeclarissime insinuatur. 3 resurrectione) resurrectionis CRT elenchus capp. 6 Rubrica om. N * W, V Aug. add. mg. Nt. 11 fratres om. ABCX. 11-17 ut... erimus) etc. M. 13 sumus) in adventum (adventu CR) domini add. BCRX. 16-17 Deinde... erimus) etc. L. i Cap. 8-1 (PL 40. 272; CCL 46. 95). 2 Isai. 26, 19. 3 I Thess. 4, 12. Verbum «resurrectionis» in fine, ex Glossa interi, in h.l. (apud Lyranum VI, IHv; cod. m.f. 140v), ex August., Sermo 172, n. 1 (PL 38 11845], 936). ·» I Thess. 4, 14-16. Dist. XL1H-L. Inter fontes tractatus De novissimis praeminet Prognosticon futuri saeculi luliani episc. Toletani (PL 96, 453-524; CCL 115, 17-126). Cf. N. Wicki, Das « Prognosticon futuri sacculi » Julianus von Toledo ais Qucllenwerk des Petrus Lombardus, in Divus Thomas (Fr.) 31 (1953) 349-360. Vide etiam tract. De novissimis scholae Anselmi Laudunensis, ed. O. Lottin, m Psych, et morale V, 391-400; ct quasdam Quaestiones eiusdem scholae, ibid., 79 (n. 92), 319-323; necnon et Hug. de S. Victore, De sacram. II, 16-18 (PL 176, 579 C - 618 B); quod tamen hii tractatus fonti Magistro essent, non nobis videtur. — Cap. 1, nn. 2-3. Praeter verba Augustini in Enchiridion, reliqua sumi videntur ex opere Hugonis De sauarn., D-601 A); remotius inveniuntur in De civit. Dei, XX, 20, 1 (PL 41 II. 17, Il (PL 176, 687$; CSEL 40, 475s; CCL 48, 733s). 511 UBER IV. DIST. XLIII. CAP. II. Cap. 2 (245). 1. De voce tubae. Causa enim resurrectionis mortuorum erit vox tubae, quae in adventu iudicis ab omnibus audietur, et cuius virtute excitabun­ tur mortui et de monumentis resurgent. — Unde Propheta Dabit voci 5 suae vocem virtutis, «id est effectum resuscitandi mortuos». Et loannes Evangelista ait 2: Venit hora in qua omnes qui in monumentis sunt audient vocem Filii Dei, et procedent boni in resurrectionem vitae, mali vero in resurrectionem iudicii. 2. Si vero quaeritur cuius vei qualis erit vox illa, Apostolus dicit quia io erit archangeli 3, id est ipsius Christi, qui est princeps archangelorum 4; vel vox erit alicuius vel plurium angelorum. Eademque dicitur tuba 5 quia erit manifesta; et novissima 6 quia post eam non erit alia. — Augu­ stinus in libro De gratia novi testamenti *. « Haec tuba, ut ait Aug us t i n u s 7, est clamor de quo dicitur in Evangelio 8; Media nocte clamor is laetus esi: Ecce sponsus venit, exite obviam ei. Tubae nomine aliquod evi­ dens et praeclarum signum intelligitur, quod vox archangeli et tuba Dei ab Apostolo dicitur?, et in Evangelio10 vox Filii Dei et clamor appellatur; quod mortui audient, ct resurgent ». 3 ct om. BCLVX. 12 et] id est AMNOW, quod corr. N. om. TVW. 13 novi] et veteris add. MNO. 12-13 Rubrica 1 Ps. 67, 34; seq. Glossa ordin. in h.l.: « effectum resuscitandi omnes mortuos » (apud Lyran., Ill, 179c; cod. Laurent. XVI 1.4, f. 85b), ex Cassiodoro super h.l. (PL 70, 475B; CCL 97, 602), ubi et sequens textus loannis. 2 Ioan. 5, 28-29. 3 1 Thess. 4, 15; unacum Glossa ordin. hic: «vel sui ipsius archangeli vel angelorum» (ap. Lyran., VI, 112a; cod. I 153c; m 14la). Prima expositio est Ambrosiastri in h.l.: « ipse enim Christus Dominus voluntate Patris quasi primus angelus Dei...» (PL 17 [1845], 450 B; CSEL 81-111, 227); altera, Haymonis Altissid. (PL 117, 771 D). 4 Resp. losue 5, 14: sum princeps exercitus Do­ mini. 5 Glossa ordin. in 1 Thess. 4, 15: tuba Dei: « vox, quae dicitur tuba quia manifesta » (apud Lyranum VI, 112a; 1 I53c; m 141a). 6 I Cor. 15,52: in novissima tuba; ubi Glossa interlin.: «post quam non erit alia» (apud Lyranum, VI, 60r; I 72r; m 69v). Epist. 110 (ad Honoratum), c. 34, n. 78 (PL 33, 573; CSEL 44 , 226s). 9 I Thess. 4, 15. 7 *Id 9 est » Matth. 25, 6. 10 Ioan. 5, 28, uti supra in n. 1; et Matth. 25, 6. Cap. 2, n. 2. Cuius erit vox illa, exponitur in Glossa in 1 Thess. 4, 15 (PL 192, 304 A). Quod Christi, opinio Ambrosiastri est, in h.l. (PL 17 [1845], 450 B; CSEL 81-3, 227); quod an­ geli vel angelorum, Haymonis in Hebr. 12, 19 (PL 68, 782 D) et Magistri in h.l. (PL 192, 506 D). —Auctoritas Augustini, iam in Glossa Magistri in I Cor. 15, 52 (PL 191, 1690 C; cod. x , 114c; z, f. 68v), ex Floro in h.l. (442); anon, in Glossa ordin. (apud Lyran. VI, 60a; cod. I 72b; m 69c). 512 LIBER IV. DIST, XLI1I. CAP. III. ET IV Cap. 3 (246). De nocte media. Media autem node dicitur venturus, ut ait A ugustinus1, non pro hora temporis, sed quia tunc veniet, cum non speratur. Media ergo nocte, scilicet «cum valde obscurum erit, id est oc­ cultum », veniet. Dies enim Domini, sicut fur in nocte, ita veniet 2. — Cas- 5 sîodorus, super Octonarium *. Potest non incongrue intelligi mediae noctis tempore venturus, quia ut ait Cassi odorus 3, « hoc tempore pri­ mogenita Aegypti percussa sunt, quando etiam sponsus venturus est ». Cap. 4 (247). I. De libris qui tunc aperti *erunt . Pluribus etiam locis contestan- 10 tur auctores *45quod adventus Christi dicitur dies Domini 5 non pro qua­ litate temporis, sed rerum, quia tunc cogitationes et consilia singulorum patebunt. Unde in Daniele 6: Vetustus dierum sedit, et libri aperti sunt coram eo. Libri sunt conscientiae singulorum, quae tunc aperientur aliis; et tunc implebitur ?: Nihil occultum quod non reveletur. Adveniente enim 15 summo ludice, non solum tenebrae aëris illuminabuntur, sed etiam abscon­ dita cordium manifestabuntur 8. 2 nocte media trp. ABCTX. 4 speratur] sperabitur TW, corr. in sperabitur (?)O2. 5-6 Rubrica om. ΛRVW. Cassiodorus] ysidorus O. 10 Rubrica om. RW. aperti erunt] aperientur BCTVX clench, capp. 17 cordium] cordis LM. • Epist. 140, c. 34, n. 78: « Non enim tunc veniet cum speratur, sed media rwcte, cum valde obscurum, id est occultum, erit an veniat · (PL33,573; CSEL 44,226). 2 I Thess. 5, 2. 3 Expos, in Ps. 118, 62 (PL 70, 856 B-C; CCL 98, 1084). * Praeter lulia­ num (uti infra), cf. Glossa interlin. in 1 Thess. 5, 2: Dies Domini sicut fur. « Non pro tem­ pore diei, sed quia tunc omnia aperta » (apud Lyranum, VI, 112v; 1 153v; m 141v); quod re­ petit Magister in h.l. (PL 192, 306 A). 5 Cf. etiam loel 2, 1: Quia venit dies Domini; 2, 11: Magnus enim dies Domini et terribilis valde. 6 Dan. 7, 9-10; Apoc. 20, 12. 7 Matth. 10, 26. 8 *Resp. 10 I Cor. 4. 5: Dominus... illuminabit abscondita tenebrarum et manifestabit consilia cordium. Cap. 3: Prima pars, ex Floro ubi supra (442); illud Cassiodori, iam in Glossa Magistri in Ps. 118, 62 (PL 191, 1075 A), cx Glossa ordin. in h.l. (apud Lyran. Ill, 266c; anon, in cod. Laurent. XVII.4, f. 166d). Cap. 4. n. 1: In parte fundatur in Prognosticon luliani, III, 36 (PL 96, 514 C; CCL 115, 109) ubi etiam (514 A; 109s) auctoritas Augustini in n. 2. 513 LIBER IV. DIST. XLIII. CAP. V. 2. [Augustinus:] « Virtute 1 igitur divina fiet, ut cuique opera sua, vel bona vel mala, cuncta in memoriam revocentur, et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accuset vel excuset hominem conscientia », eaque teste salvetur vel damnetur. Cap. 5 (248). 5 1. De memoria electorum, si tunc praecedentia mala teneat. Hic quae­ ritur utrum electis tunc adsit memoria praecedentium malorum sicut bo­ norum. 10 15 20 2. Quaedam auctoritates videntur tradere bonos non habituros tunc memoriam praecedentium malorum, id est peccatorum vel tormentorum. Ait enim Isaias 2: Ego creo caelos novos et terram novam, et non erunt in memoria priora, et non ascendent super cor, sed gaudebitis in aeternum. — Item 3; Oblivioni traditae sunt angustiae priores et absconditae ab oculis nostris. — Hieronymus ♦. Quae de futuro exponens, Hieronymus ait 4: « Oblivioni tradentur priora mala, quia forsitan in futuro pristi­ nae conversationis memoria omnino delebitur, succedentibus bonis aeter­ nis, ne sit pars malorum prioris angustiae memorari ». 3. Sed haec et his similia possunt accipi sic, ut non excludant me­ moriam praecedentium malorum, sed ex ea molestiam et laesionem amo­ veant. Non enim eorum memoria Sanctos contristabit, vel eorum beatitudinem obfuscabit, sed gratiores Deo reddet. — Gregorius ♦. Unde super Ps. LXXXV111, ait G r e g o r i u s 5; « Quomodo misericordias in aeter­ num canit, qui miseriae non meminit? Quomodo autem plena beatitudo, si memoria reatus mentem tangit? Sed saepe laeti tristium meminimus 2 vel’ BCRX Aug., lulianus, Hugo; om. alii codd. 6 praecedentia] praeterita BCX elenchus capp. 13 absconditae] sunt add. MWX. 14 nostris] vestris ABCR, meis W. 21 Gregorius {rubrica) om. NRVW. 22 LXXXVIII AVW, 86 L, 87 alii. * Augustinus (sine rubrica), De civit. Dei, XX, c. 14 (PL41, 680; CSEL 40-11, 462; CCL 48, 724). 2 Isai. 65, 17-18. [1845], 644 A-B; CCL 73 A, 759s). 3 Isai. 65, 16. 4 In Isaiam 65, 16 (PL 24 J Revera, Moralia, IV, c. 36, n. 72 (PL 75, 678 B-C). Cap. 5. Quaestio suggeritur, ut videtur, verbis Augustini, De civitate Dei, XXII, 30, n. 4 (PL 41, 803; CSEL 40, 667; CCL 48, 864), quae inveniuntur apud lulianum, Lib. III, 57 (PL 96, 522 D - 523 A; CCL 115, 123); discutitur autem et solvitur verbo Gregorii ope Glossae in Ps. 88, 2 (PL 191,818 D - 819 A), ex Glossa ordin. in h.l. (apud Lyran. III, 21Sr; cod. Laurent. XVII. 4, f. 118b). Lomb. II. 33 LIBER IV. DIST. XL1II. CAP. VI. 514 et sani dolorum meminimus sine dolore, et inde amplius laeti et grati su­ mus ». — Ex his apparet quod, si priorum malorum memoriam Sancti ha­ bebunt in futuro, non erit tamen eis ad poenam vel gloriae derogationem, sed ad gratiarum actionem. 4. Si vero quaeritur utrum peccata quae fecerunt electi, tunc pro- 5 deant in notitiam omnium, sicut mala damnandorum omnibus erunt nota, non legi hoc expressum in Scriptura. Unde non irrationabiliter putari po­ test peccata hic per poenitentiam tecta et deleta, illic etiam tegi aliis; alia vero cunctis propalari. Cap. 6 (249). 10 1. De his qui vivi reperientur. — Augustinus. De civitate Dei *: « Quaeri 1 solet utrum illi quos vivos inveniet Christus nunquam omnino morituri sint, an ipso temporis puncto quo rapientur obviam Christo, ad immortalitatem mira celeritate sint transituri. Non enim dicendum est fieri non posse ut per aëra in sublime portentur, in illo spatio et moriantur 15 et reviviscant ». 2. « Ad hunc autem sensum, quo aestimemus illos in parvo spatio et passuros mortem et accepturos immortalitatem, Apostolus nos urgere vi­ detur, ubi dicit 2; In Christo omnes vivificabimur; et alibi 3; Quod seminas non vivificatur, nisi prius moriatur ». « Cur autem nobis incredibile videa- 20 tur illam multitudinem corporum in aëre quodam modo seminari, atque ibi protinus immortaliter et incorruptibiliter reviviscere, cum credamus in ictu oculi 4 futuram resurrectionem, et in membra sine fine victura tanta velocitate rediturum antiquissimorum cadaverum pulverem? » 3. « Sed 5 vellem de his potius audire doctiores ». « Si 6 igitur Sanctos 25 7 legi] legimus LTVW. 11 Augustinus, De civitate Dei om. RVW, De civ. Dei om. BCX. 12 Quaeri] etiam add. NR. Ii solet] etiam add. T\V. 14 celeritate sint trp. LTVW. 19 vivificabimur] vivificabuntur BCVWX. 20 vivificatur] vivificabi­ tur LTV, quod corr. V. J| nobis incredibile trp, BCLM. 25 doctiores] doctorcs ABLMNORV, quod corr. NR. 1 Lib. XX, c. 20. 15, 22. 3 Mercatorem), c. 4, n. i Cor. nn. 2-3 15, 36. (PL 41, 688s; CSEL 40-11,476ss; CCL 48, 734s). * i Resp. I 10 (PL 33, 873; CSEL 57, Cor. 15,52. 5 6 August., 173). August., 2 j Cor. Epist. 193 (ad De civit. Dei, XX, c. 20, n. 3 (PL 41, 689; CSEL 40-11, 477; CCL 48, 755). Cap. 6. nn. sumpsit ex (PL 191, Floro 1-2: in Ex h.l. Glossa (681); Magistri in quaedam i Thess. 4, 16 (PL 192, 304 C -305 A), qui omnia in parte iam 1690 B). — Num. 3: Prima phrasis in eadem inveniuntur Glossa in Glossa in I Cor. 15, 51 in 1 Thess. 4, 16 (304 C); sumitur 515 LIBER IV. DIST. XLIII. CAP. VII. qui repcriuntur Christo veniente viventes, eique obviam rapientur, cre­ diderimus in eodem raptu de mortalibus corporibus exituros, et ad eadem mox immortalia redituros, nullas in verbis Apostoli patiemur angustias», generaliter accipientes illud quod dictum est Omnes quidem resurgemus, 5 scilicet tam boni quam mali; sed non omnes immutabimur, scilicet in solemnitatem resurrectionis 2. 4. Ambrosius *. De hoc etiam Ambrosius3 ait: « In ipso raptu eorum qui vivi reperientur, mors erit et resurrectio, ut anima quasi per soporem egressa de corpore, eidem in momento reddatur ». io 5. Hieronymus *. Econtra vero, scribens ad Marcellam 4, H i e ro­ ll y m u s testari videtur, dicens « quosdam in fine saeculi, adveniente Christo, non esse morituros, sed vivos repertos in immortalitatem repente mutandos »>. — Horum autem quod verius sit, non est humani iudicii de­ finire. Cap. 7 (250). is 1. Quomodo intelligitur Christus iudex vivorum et mortuorum. His autem adiciendum est dupliciter intelligi quod dicitur: Christus iudica- 4 accipientes illud trp. LTV. 5 *scilicet om. AM. 7 Rubrica om. ORVW. 10 Rubrica om. ORVW. 10-11 Hieronymus trp. post vero BCNX. 13 quod) quid MVX. 1 I Cor. 15, 51; et Glossa interi, hic: · tam boni quam mali » (apud Lyran., VI, 60r; 1 72r; m 69r), ex Haymone Altiss. in h.l. (PL 117, 602 C-D). 2 Hanc glossam non inve­ nimus. 3 Id est Ambrosiaster, in I Cor. 15, 53, et quoad ultimam partem in I Thess. 4, 16 (PL 17 [1845], 271 C, 450 C-D; CSEL 81-11, 185; et 81-111,228). 4 Epist. 59, n. 3 (PL 22 [1859], 587; CSEL 54 , 543s), quoad sententiam; sed verba citata sunt Augustini, Epist. 193 (ad Mercatorem), c. 4, n. 9: « Videtur (Apostolus) asserere quosdam in fine sae­ culi, adveniente Domino... non esse morituros, sed vivos repertos in illam immortalitatem... repente mutandos » (PL 33, 872; CSEL 57, 173). ex Floro (688), ubi rubricatur Ex libro ad Dulcitiuin, id est De octo Dulcitii quaestionibus, q. 3, n. 3 (PL 40, 159; CCL 44A, 276); ubi Augustinus sua verba refert in Epistola ad Merca­ torem, uti supra notatur. Quod sequitur trahitur cx Glossa in 1 Cor. 15, 51 (PL 191, 1690 B), ex Floro in h.l. (440). — Num. 4-5: ex Glossa in I Thess. 4, 16 (PL 192, 304 C). Sed num. 5 aenigma continet, quatenus in Glossa verba hic Hieronymo adseripta Augustino iure assi­ gnantur in epistola ad Dulcitiuin, uti supra in num. 3, sub eadem q. 3, n. 2 (PL 40, 159; CCL 44A, 276). Cap. 7, n. 1. Doctrina est Augustini in Enchiridion, c. 55 (PL 40, 258; CCL 46, 79); sed propius mediante Glossa in II Tim. 4, 1 (PL 192, 378 C). Cf. Iulianus, Prognosticon 111, 16 (PL 96 , 504 A-B; CCL 115, 92). 516 LIBER IV. DIST. XLIV. CAP. L turus 1 vives et mortuos. Aut enim vivi accipiuntur qui in adventu eius vivi reperientur, licet in raptu moriantur; et mortui, qui ante decesserant. Vel vivi et mortui accipiuntur iusti et iniusti. 2. Quomodo omnes incorrupti. Cumque ex praedictis sane credi va­ leat omnes resurrecturos, credendum est etiam quod omnes resurgent in- s corrupti non utique impassibiles, quia mortem patientur aeternam, sed «sine diminutione membrorum»: omnia humani corporis habituri membra, nec tamen gloria ac specie impassibilitatis induentur. DISTINCTIO XLIV Cap. 1 (251). io 1. De aetate et statura resurgentium. Solent autem nonnulli percunctari et quaerere an in eadem aetate et statura corporis omnes resur­ recturi sint. 2. Quidam putaverunt omnes resurrecturos secundum mensuram aetatis ct staturae Christi, ideo quia Apostolus ait 3: Donec occurramus 15 omnes in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi. — Sed his verbis non eadem resurgentibus assignatur statura, sed aetas. — *Haymo : «Omnes4 enim in eadem aetate resurgent, in qua Christus 4-5 valeat] ct add. MNOWX, sed del. O. 6 quia) quidam add. interi. L; ad sen­ sum reddendum melius legatur qui. || aeternam) aliqui add. interi. V2. 8 tamen] mali add. interi. R2. || impassibilitatis] Immortalitatis LMX, quod corr. interi. L. 18 Haymo om. NRVW. 1 II Tim. 4, I: Qui indicaturus est vivos et mortuos} duplex expositio hic posita habetur in Glossa interlin. super h.l.: « Qui vivi reperientur ·, et « qui residui erunt vel iustos vel inlustos» (apud Lyranum, VI, I26v; cod. 176v; m I58v), ex August., Enchiridion, c. 55 (PL 40, 258; CCL 46, 79). 2 I Cor. 15, 52: Et mortui resurgent incorrupti, ubi Glossa in­ terlin.: « sine diminutione membrorum · (apud Lyran., VI, 60r; i 71 r; m 69v), cx Haymone in h.l. (PL 117, 603 B). Rcsp. etiam Ambrosiaster in h.L: « id est immortales erunt, non tamen impassibiles· (PL 17 (1845], 271 C; CSEL 81-11, 185). 3 Eph. 4, 13. 4 Haymo Altiss., in Eph. 4, 13: «Quidam hoc modo illud intelligunt, quod... omnes in eadem aetate resurgent, in qua Christus resurrexit, cuiuscumque etiam aetatis fuerint... Tamen hoc melius est ut aliter intelligatur · (PL 117, 720 C-D). Dist. XLIV, c. 1, η. I: Rubrica ct quaestio sese referunt ad lulianum, III, 20 (505 B; 94). — Num. 2: Prima opinio Glossae ordin. est, in Eph. 4, 13 (apud Lyran. VI, 201c; cod. 1 517 LIBER IV. DIST. XLIV. CAP. II. 5 10 15 mortuus est et resurrexit, cuiuscumque aetatis mortui fuerint ». Virum autem posuit non ut distingueret sexum, sed ut significaret perfectionem virium quam tunc habebunt i. Sed non omnes eandem staturam corporis obtinebunt. 3. Augustinus in libro De civitate Dei ♦. Unde Augustinus1 2: « Non ait in mensuram corporis vel staturae, sed aetatis, quia unusquisque suam recipiet mensuram corporis quam vel habuit in iuventute, etiam si senex obiit; vel fuerat habiturus, si ante est defunctus. Aetas vero erit illa ad quam pervenit Christus, scilicet iuvenilis, ut circa triginta annos». Triginta enim duum annorum et trium mensium erat aetas Christi, in qua mortuus est et resurrexit. « Non est autem fas dicere quod in resur­ rectione accidat corpori magnitudo quam nec habuit hic, nec erat habi­ turum diu vivendo; nec maiora corpora redigenda sunt ad modum Do­ minici corporis. Periret enim multum de illis corporibus, cum nec peritu­ rus sit capillus, ut ait Dominus 3: Capillus de capite vestro non peribit ». Cap. 2 (252). 20 1. Quod resurget quidquid fuit de substantia et natura corporis, etsi non in eadem parte corporis. — Augustinus in *Enchiridion : «Non4 enim perit Deo terrena materies, de qua mortalium creatur caro; sed in quemlibet pulverem cineremve solvatur, in quoslibet halitus aurasque diffugiat, in quamcumquc aliorum corporum substantiam vel in ipsa ele­ menta vertatur, in quorumcumque animalium, etiam hominum, cibum carnemque mutetur, illi animae puncto temporis redit, quae illam primi­ tus, ut homo fieret, cresceret, viveret, animavit ». —BMW > « M ■ I ■ —M»— «Μ·Μ^ΜΜ·ΜΒ_Μ^^ΜΜ^ΜΜ1^ΗΒ^Μ1^ΜΜΜ··ΜΒ·· * ———— ■■ » BM ■ M MI · 5 Rubrica om. RVW. 10 duum ANOT, corr. in duorum N, duorum alii. Il Non] Aug. rubr. marg. LM, in textu R. 12 accidat] accedat LTV. 17 etsi non] et AMOX. 18 Augustinus in Enchiridion om. RVWX. 20 solvatur om. M, et add. LTV. 1 Glossa inlerlin. in Eph. 4, 13: « Non sexu, sed perfectione virtutis · (apud Lyranum, VI, 94 r; I 120c; m 113v). 48, 834). 3 Luc. 21, 18. 2 Lib. XXII, c. 15 (PL 41, 777s; CSEL 40-11, 623s; CCL « Cap. 88 (PL 40 , 273; CCL 46, 97). 120c; m 113c). Cetera omnia, adiuvante Floro (585), cx Glossa Magistri in h.l. (PL 192,201 C-D); unde et Num. 3, qui iam habetur, saltem in parte, in Glossa ordin. hic (apud Lyranum VI. 94a; cod. 1, 120d; m, in tertia columna, 113v). Cap. 2; c. 3, η. I; ct c. 4: Exemplum sequens luliani, Prognosticon III, cc. 29, 31, 22 et 32 (PL 96, 510, 512, 506, 515; CCL 115, 103, 105, 96, 106s), Magister se confert ad ipsum En­ chiridion Augustini; eadem capp. inveniuntur in Hugonis De sacram. II, 14, cc. 15 et 17 (PL 176, 603s), sed de eius influxu non omnino constat. 518 LIBER IV. DIST. XLIV. CAP. III. 2. « Ipsa 1 igitur terrena materies, quae discedente anima fit cada­ ver, non ita resurrectione reparabitur, ut ea quae dilabuntur et in alias atque alias rerum species vertuntur, quamvis ad corpus redeant unde dilapsa sunt, ad easdem quoque corporis partes ubi fuerunt redire necesse sit. Alioquin, si capillis redit quod tam crebra tonsura detraxit, si unguibus quod toties dempsit exsectio, immoderata et indecens cogitantibus resurrectionem carnis, et ideo non credentibus, occurrit informitas ». 3. Congrua similitudo per exemplum statuae ♦. « Sed ~ quemadmodum si statua cuiuslibet solubilis metalli igne liquesceret, vel contereretur in pulverem, vel confunderetur in massam, et eam vellet artifex rursum ex illius materia ct quantitate reparare, nihil interesset ad eius integritatem quae particula materiae cui membro statuae redderetur, dum tamen to­ tum ex quo constituta fuerat, restituta resumeret: ita Deus, mirabiliter atque ineffabiliter artifex, de toto quo caro nostra exstiterat, eam mirabili celeritate restituet; nec aliquid attinebit ad eius redintegrationem utrum capilli ad capillos redeant et ungues ad ungues, an quidquid eorum pe­ rierat mutetur in carnem et in partes alias corporis revocetur, curante Ar­ tificis providentia ne quid indecens fiat». « Indecorum 3 quippe aliquid ibi non erit, sed quidquid futurum est, hoc decebit; quia nec futurum est si non decebit ». 5 10 15 20 Cap. 3 (253). 1. Quod sancti sine omni deformitate resurgent. — Augustinus in eodem *. Hoc autem in corporibus sanctorum intelligendum est, de quibus consequenter adiungit *: « Resurgent igitur sanctorum corpora sine ullo vitio, sine ulla deformitate, sicut sine ulla corruptione, onere, difficultate: 25 in quibus tanta facilitas, quanta felicitas erit. Propter quod et spiritualia dicta sunt 5, cum procul dubio corpora sint futura, non spiritus ». 2. Determinatio *. Ex his apparet quod una erit aetas omnium resur­ gentium, scilicet iuvenilis; statura vero diversa, scilicet « quam 6 quisque 5 capillis] capillus BCMORTWX, quod corr. BW, capilli N, quod corr. N * || quod1] quem MT, corr. in quem O2. 5-6 unguibus corr. in unguis O2. 6 quod] quos M, quem O2. dempsit (dempssit Lomb. ?)] depressit BCOTX, decerpsit A, expressit LMR. || exsectio] exsecutio (?) Λ2, exceptio L, sectio M, exsecatio X. 7 informitas VW Aug., hd. Hugo, Infirmitas alti codd. Nota interi, ad Informitas: sic in originali, al. Infirmitas, scii, mentis V2; corr. m infirmitas W *. 14 exstiterat] constiterat BCNR Aug., constiterit X. 18-19 aliquid ibi trp. BCLTV. 28 Determinatio M, om. alii. » Ibid., cap. 89 (273, 97). 2 Ibid. 2 Cap. 90 (274; 97). < Cap. 91 (274, 98). 5 Resp. 1 Cor. 15, 44: Seminatur corpus animale, surget corpus spiritale. » Verba sunt Augustini, uti supra, cap. I, n. 3. LIBER IV. DIST. XLIV. CAP. IV. ET V. 5 519 habuit in iuvenili aetate, vel erat habiturus si ante est defunctus». — Nec de substantia, de qua hominis caro creatur, aliquid peribit, sed omnium particularum ante dispersarum collectione redintegrabitur naturalis sub­ stantia corporis. Sanctorumque corpora sine omni vitio, fulgida sicut sol 1 resurgent, praecisis cunctis deformitatibus quas hic habuerunt. Cap. 4 (254). 10 15 Si mali tunc habeant quas hic habuerunt deformitates. De reprobis autem quaeri solet an cum deformitatibus hic habitis resurgant. — Augu­ stinus in Enchiridion *. Hoc autem Augustinus non asserit, sed dubium relinquit, ita inquiens 2: « Quicumque ab illa perditionis massa, quae per Adam facta est, non liberantur per Christum, resurgent quidem etiam ipsi, unusquisque cum sua carne, sed ut cum diabolo eiusque an­ gelis puniantur. Utrum vero ipsi cum vitiis et deformitatibus suorum cor­ porum resurgant, quaecumque in eis gestarunt, in requirendo laborare quid opus est? Non enim fatigare nos debet incerta eorum habitudo vel pulcritudo, quorum erit certa et sempiterna damnatio ». — Ecce non de­ finit an tunc habeant deformitates, quas hic habuerunt reproborum cor­ pora. Cap. 5 (255). 20 25 Quod non consumentur corpora quae tunc ardebunt. Si vero quaeritur de corporibus malorum, quomodo igne ardeant et non consumantur, Augustinus^ variis exemplis adstruit et sempiternis ignibus ea arderc et non consumi illa combustione: sicut «animus 4, cuius praesentia corpus vivit, et dolorem pati potest et mori non potest. Hoc enim erit tunc etiam in corporibus damnatorum, quod nunc esse scimus in animis omnium ». 12 sua carne trp. LTWX. 14 in requirendo) inquirendo ACNV lui. 21 quo­ modo) in add. BCLNRVX. 24 corpus vivit trp. LTVW. 25 animis) animas N\V, quod corr. N, naturis M. 26 omnium) hominum ΛΧ, corr. tn hominum L. 1 Resp. Matth. 13, 43: Tunc iusti fulgebunt sicut sol. 46, 98). 759-766). 2 Cap. 92 (PL 40, 274s; CCL 3 De civit. Dei, XXI, ce. 2-5 (PL 41, 709-716; CSEL 40-11, 513-523; CCL 48, ·» Ibid., c. 3, n. 2 (711; 515; 760). Cap. 5: Ex Iuliano, 111, 40 (PL 96, 516 B-C; CCL 115, 112). LIBER IV. DIST. XLIV. CAP. VI. ET VII. 520 Cap. 6 (256). 1. Si daemones corporali igne cremantur. Quaeri etiam solet an dae­ mones corporali igne ardeant. — Augustinus, super Genesim *. Ad quod Augustinus respondens ait H «Cur non dicamus, quamvis miris, veris tamen modis, etiam spiritus incorporeos posse poena corporalis ignis 5 affligi, si spiritus hominum, etiam ipsi incorporei, et nunc potuerunt in­ cludi corporalibus membris, et tunc poterunt corporum suorum vinculis insolubiliter alligari? » — « Gehenna illa, quae stagnum ignis et sulphuris dicta est 2, corporeus ignis erit, ct cruciabit damnatorum corpora, homi­ num vel daemonum, sed solida hominum, aeria daemonum. Unus enim 10 utrisque ignis erit, ut Veritas ait 3 ». 2. Qualis vel ubi sit ille ignis ♦. — Augustinus ♦. De quo igne si quae­ ritur qualis vel ubi sit, Augustinus sic respondet 4: « ignis aeter­ nus cuiusmodi sit, et in qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit ». 15 Cap. 7 (257). 1. Si animae sine corporibus sentiunt ignem corporalem. Cum autem constet animas igne materiali in corporibus cruciandas, quaeri solet an interim, ante resumptionem corporum, animae defunctorum reproborum materiali igne crementur. 20 2. De hoc I u I i a n u s, Toletanae Ecclesiae episcopus, Gregor i i dicta secutus ita scripsit 5: « Si viventis hominis incorporeus spiritus tenetur in corpore, cur non post mortem etiam corporeo igne teneatur? 3 Rubrica om. TVW. 6 potuerunt] poterunt LM, corr. in poterunt T. 7 po­ terunt) potuerunt BNTX, quod corr. BNT. II ignis erit trp. BCRW. 12 Augusti­ nus (rubr.) ΑΜΝΟ, om. alii. 15 Spiritus divinus trp. MWX. 17 sentiunt] sen­ tiunt BCMX. 19 resumptionem) resurrectionem BCLTV. 20 crementur] concre­ mentur BCNRX. 21 De] lullanus rubr. marg. add. BCX. De civit. Dei, ibid., c. 10, nn. 1-2 (724; 537s; 776). 2 Resp. Apoc. 20, 9. 3 Resp. Matth. 25, 41: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. 4 De civit. Dei, XX, c. 16 (682; 465; 726). 3 Prognosticon futuri sacculi, 11, c. 17 (PL 96, 482 B-C; CCL 115, 54), ipsa verba Gregorii refe­ rens, Dialogi, IV, c. 29 (PL 77, 365 D et 368 A-B). i Rubrica Cap C; 114). 6, n. non obstante, 1: ex codem, est cap. 41 (516 C-517 A; H2s). — Num. 2: ibidem, c. 43 (517 LIBER IV. DIST. XL1V. CAP. VIII. 5 10 15 20 521 Teneri autem per ignem spiritum dicimus, ut in tormento ignis sit vi­ dendo atque sentiendo. Quod autem non solum videndo, sed etiam expe­ riendo anima ignis tormentum patiatur, ex Evangelio colligitur, ubi Ve­ ritatis voce dives mortuus dicitur i in inferno scpultus. Cuius anima quod in igne teneatur insinuat, cum Abraham deprecatur dicens i2: Mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam ut refrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma. Dum ergo peccatorem divitem damnatum in ignibus Veritas perhibet, quis sapiens reproborum animas teneri ignibus neget? » — Augustinus, super Genesim ♦. Praecipue cum humanam animam corporis similitudinem habere doceat A u g u s t i n u s 3, ita inquiens: « Profiteri animam habere posse similitudinem corporis et cor­ poralium omnino membrorum, quisquis renuit, potest negare animam esse quae in somnis videt vel ambulare se vel sedere, vel huc atque illuc gressu vel etiam volatu ferri. Hoc sine quadam similitudine corporis non fit. Proinde, si hanc similitudinem etiam apud inferos gerit, non corporalem, sed corpori similem, ita etiam in locis videtur esse non corporalibus, sed corporalium similibus, sive in requie, sive in doloribus ». 3. « In 4 Cassiani etiam voluminibus legitur quod non sint otio­ sae neque nihil non sentiant, cum dives ille in inferno se flamma cruciari clamat 5. Unde probatur animas defunctorum non solum suis sensibus non privari, sed nec istis affectibus, scilicet spe, tristitia, gaudio ac metu, carere, et ex his quae sibi in illo generali examine reservantur, quid­ dam eas iam incipere praegustare ». Cap. 8 (258). 1. De abortivis fetibus et monstris. Illud etiam investigari oportet, si abortivi fetus et monstra resurgent, et qualia. 6 utq et LOTX, corr. in et Λ. 9 Augustinus super Genesim om. MORTVW. 18 sint] sunt MOTW. 23 eas] cis BCM. 26 abortivi] abortivus MN. i Resp. Luc. 16, 22. CSEL 28-1, 428). 2 Luc. 16, 24. 3 Lib. XII, c. 33, η. 62 (PL 34, 481; < lulianus, ibid., c. 15 (PL 96, 481 A-B; CCL 115, 52); ex Ioan. Cas­ siani Conlationibus, conl. I, c. 14 (PL 49, 500-503 B; CSEL 13, 22ss). 3 Luc. 16, 24. Cap. 8: Influxus Iuliani, III, cc. 27-28 (PL 96, 509 C-510 B; CCL 115, 100-102)'ex rubricis Magistri apparet; verba autem Augustini ex originali sumuntur. 522 LIBER IV. DIST. XLIV. CAP. VIII. 2. Augustinus in Enchiridion *: De quo Augustinus ita ait k « Occurrit de abortivis fetibus quaestio, qui iam nati sunt in uteris ma­ trum, sed non ita ut iam possint renasci. Si enim resurrecturos eos dixe­ rimus, de his qui iam formati sunt tolerari potest utcumque quod dicitur; informes vero quis non proclivius perire arbitretur, sicut semina quae concepta non fuerunt?» — Attende! * «Scrupulose1 2 quidem inter doctores quaeri ac disputari potest quando incipit homo in utero vivere, an sit quaedam vita occulta quae nondum motibus viventis appareat. Negare enim vixisse puerperia, quae ideo membratim exsecantur, ut eiciantur ex uteris praegnantium, ne matres etiam, si mortua ibi relinquantur, occidant, impudentia nimia videtur. Ex quo autem incipit homo vivere, ex illo utique iam mori potest. Mortuus vero, ubicumque illi mors potuit evenire, quomodo ad resurrectionem non pertineat, reperire nequeo ». 3. Hic de monstris *. « Neque 3 enim et monstra quae nascuntur et vivunt, quamlibet cito moriantur, aut resurrectura negabuntur, aut ita resurrectura credenda sunt, sed potius correcta emendataque natura. — (De bimembre *) Absit enim ut illum bimembrem, quem nuper natum in Oriente fratres fidelissimi, qui eum viderunt, retulerunt ct sanctus Hieronymus scriptum reliquit 4, ut unum hominem duplicem, ac non potius duos, quod futurum erat si gemini nascerentur, resurrecturos aestimemus. Ita et cetera, quae nimia deformitate monstra dicuntur, ad humanae naturae figuram resurrectione revocabuntur ». I quo) hoc ABCLT. 6 fuerunt) fuerint BCRVX Aug., in corr. N. |; Attende om. RTVW. IJ doctores) doctos LNTX, doctissimos Aug., Hugo. 7-8 sit quaedam vita) sint quedam vitia M. 8 vita corr. ex vitia O. 14 Rubrica om. RVW. 17 De) quodam add. LR. | Dc bimembre om. MVW. 18 fidelissimi] dilectissimi LRX. 21 aestimemus) existimemus TW. 22 figuram) In add. N lui., add. interi. RV. 1 Cap. 85 (272s; 96). (PL 40, 272; 4 Epist. 72 2 CCL 46, 95). (ad Vitalem), n. 2 Ibid., c. 86 (PL 22 (272; 11859), 674; 96). 3 Ibid., c. 87 CSEL 55, 9s). 5 10 15 20 LIBER IV. DIST. XLV. CAP. J. ET II. 523 DISTINCTIO XLV Cap. 1 (259). 5 10 15 1. De diversis animarum receptaculis. — Augustinus, super loannem *. Praeterea sciendum est quod « omnes animae, ut ait Augustinus’, cum de saeculo exierint, diversas habent receptiones: bonae habent gau­ dium, malae tormenta. Sed cum facta fuerit resurrectio, et bonorum gau­ dium amplius erit, et malorum tormenta graviora, quando cum corpore torquebuntur ». — Ex his ostenditur quod maius erit gaudium sanctorum in resurrectione et post quam fuerit ante, et quod diversa receptacula ha­ bebunt animae sanctorum. 2. Augustinus in Enchiridion *. De quibus idem Augustinus ait 2; «Tempus quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est, animas abditis receptaculis continet, sicut unaquaeque digna est vel requic vel aerumna, pro eo quod sortita est in carne cum viveret ». Cap. 2 (260). 20 1. De suffragiis defunctorum. — Augustinus in *Enchiridion : «Ne­ que negandum est, ut ait Augusti n u s 3, defunctorum animas pie­ tate suorum viventium relevari, cum pro illis sacrificium Mediatori of­ fertur, vel eleemosynae fiunt in Ecclesia ». 2. Quibus prosint orationes et eleemosynae et sacrificium, et quo­ modo *. « Sed haec eis prosunt, qui cum viverent, haec sibi ut postea pos­ sent prodesse meruerunt. Est enim quidam vivendi modus, nec tam bo3 receptaculis) post mortem add. BLNR elenchus capp. Augustinus super loannem om. RVW. 5 de] hoc add. MNTV. 13 continet] tenet ALOTW. 14 cum] dum BCNVWX. 17 Augustinus in Enchiridion om. NVW. 21-22 et quomodo om. BCX. 1 Tract. 49, n. 10 (PL 35, 1751; CCL 36, 425). 108). 2 Cap. 109 (PL 40, 283; CCL 46. J Cap. 110 (283s; 108). Dist. XLV: De doctrina Augustini, cf. F. Bonnin Aguilô, i Vision beatifica en el Antiguo Testamento o limbo de los padres?, in Btirgense 9 (1968), 65-175, praesertim 165ss. - Cap. 1, n. 1: Ex Glossa Magistri in 1 Thess. 4, 15 (PL 192, 305 B), ex Floro in h.l. (678). — Num. 2: textus Augustini iam in Prognosticon, 11,9 (PL 96, 479 A; CCL 115, 49), sed hic sumitur ex originali, sicut ct in cap. sequenti, nn. 1-2. 524 LIBER IV. DIST. XLV. CAP. II. nus ut non requirat ista post mortem, nec tam malus ut ei non prosint ista post mortem. Est vero talis in bono ut ista non requirat, et est rursus talis in malo ut nec his valeat, cum haec vita transierit, adiuvari. Quo­ circa hic omne meritum comparatur, quo possit post hanc vitam quispiam gravari vel relevari. Nemo autem speret quod hic neglexit, cum obierit 5 apud Deum promereri. Non igitur ista, quae pro defunctis commendandis frequentat Ecclesia, illi apostolicae sunt adversa sententiae, qua dictum est *: Omnes adstabimus ante tribunal Christi, ut referat unusquisque se­ cundum ea quae per corpus gessit, scilicet bona vel mala: quia etiam hoc meritum sibi quisque cum in corpore viveret comparavit, ut possent ei 10 ista prodesse. Non enim omnibus prosunt. Et quare non, nisi propter differentiam vitae quam quisque gessit in corpore? Cum ergo sacrificia, sive altaris, sive quarumcumque eleemosynarum, pro baptizatis omnibus offeruntur, pro valde bonis gratiarum actiones sunt; pro non valde malis, propitiationes; sed pro valde malis, etiam si nulla sunt adiumenta mortuo- 15 rum, tamen qualescumque vivorum consolationes sunt. Quibus vero pro­ sunt, vel ad hoc prosunt ut sit plena remissio, vel certe ut tolerabilior sit ipsa damnatio ». 3. Augustinus in sermone De verbis *Apostoli : «Orationibus1 2 ergo sanctae Ecclesiae, et sacrificio salutari et eleemosynis quae pro eorum spi- 20 ritibus offeruntur, non est dubium mortuos adiuvari, ut cum eis miseri­ cordius agatur a Domino quam eorum peccata meruerint. Hoc enim a Patribus traditum tota observat Ecclesia: ut pro eis qui in communione Corporis et Sanguinis defuncti sunt, cum ad ipsum sacrificium loco suo commemorentur, oretur; ac pro illis quoque id offerri commemoretur. 25 Non est igitur ambigendum ista prodesse defunctis, sed talibus qui ita vixerunt ante mortem, ut possint eis haec utilia esse post mortem. Nam qui sine fide operante per dilectionem 3 eiusque sacramentis de corpore exierunt, frustra illis a suis huiusmodi pietatis officia impenduntur, cuius dum hic essent pignore caruerunt, non misericordiam sibi thesaurizantes, 30 9 etiam hoc trp. BCNX. 15 sed] sunt BCL Aug., lut., Lomb. (PL 192, 4ΟΛ), sunt sed WX. 23 observat] servat OX. 29 exierunt] exierint BCLW. || impenduntur] impendentur A\V, corr. ex inpcdiuntur M, ex inpendluntur R. || cuius] cum AOW>, om. MN, corr. marg. in culus W *, pietatis add. interi. V *, sell, pietatis add. marg. W *. 30 dum] cum BN. 1 I! Cor. 5, 10. 2 Sermo 172. c. 2, n. 2 (PL 38, 936s). sed fides quae per caritatem operatur. 3 Resp. Gal. 5, 6: Cap. 2, num. 3: Ex Glossa in I Thcss. 4, 12 (PL 192, 302 A-B), ex Floro in h.l. (678-679). 525 LIBER IV. DIST. XLV. CAP. III. 5 10 sed iram 1. Non ergo mortuis nova merita comparantur, cum pro eis ali­ quid boni operantur sui, sed eorum praecedentibus consequentia ista red­ duntur. Nam istam quisque finiens vitam, nisi quod in ea meruerit non poterit habere post eam ». 4. Ecce quibus et qualiter prosint illa quae pro defunctis frequentat Ecclesia: mediocriter malis suffragantur ad poenae mitigationem; medio­ criter bonis ad plenam absolutionem, qui non habent tantae perfectionis merita ut non indigeant iuvari per pauperes quorum est regnum caelorum 2, quos sibi fecerunt amicos de mammona iniquitatis λ Quorum tanta est perfectio ut his adiutoriis non indigeant, quales sunt Apostoli et martyres. — Augustinus, De verbis Apostoli ♦. Ut enim ait Augustinus4, « iniuria est pro martyre in Ecclesia orare, cuius debemus orationibus com­ mendari; pro aliis autem defunctis oratur ». Cap. 3 (261). 15 20 25 1. De officiis sepulturae. — Augustinus in sermone De verbis Apo­ stoli *. De pompis vero exsequiarum idem Augustinus ita dicit 5: « Pompa funeris, agmina exsequiarum, sumptuosa diligentia sepulturae vivorum sunt qualiacumque solatia, non adiutoria mortuorum ». « Si 6 aliquid prodest impio sepultura pretiosa, oberit pio vilis vel nulla. Prae­ claras exsequias in conspectu hominum purpurato illi diviti 7 exhibuit turba famulorum, sed inulto clariores in conspectu Domini ulceroso illi pauperi ministerium exhibuit angelorum, qui eum extulerunt non in mar­ moreum tumulum, sed in Abrahae gremium ». 2. Augustinus in *eodem : « Sit 8 tamen cura mortuos sepeliendi et sepulcra construendi, quia haec in Scripturis sanctis inter bona opera de11 Rubrica om. AVW. 24 Rubrica om. ALNW. 15 Augustinus... Apostoli om. VWX. 1 Rom. 2, 5: thesaurizas tibi iram in die irae. Luc. 16, 9. 936). 16 idem om. BCV. 2 Resp. Matth. 5, 3. 3 Resp. 4 Sermo 159, c. 1, n. 1 (PL 38, 868). 5 Sermo 172, c. 2, n. 2 (PL 38, 6 Reapse De civit. Dei, I, c. 12, η. I (PL 41, 26; CSEL 40-1, 24; CCL 47, 14). 7 Resp. Luc. 16, 19-22. 8 Scii, in Sermone 172, c. 2, n. 3 (PL 38, 937). Num. 4: Verba Augustini in fine, ex Glossa in Hebr. 12,4 (PL 192, 501 D); ex Floro in h.l. (840). Cap. 3, n. 1: Prima auctoritas iam in Glossa in I Thess. 4, 12 (PL 192, 301 D-302 A), ex Floro in h.l. (678). — Altera, ut videtur, ex Hugone, De sacram. 11, 16, c. 8 (PL 176,595 B), vel ex fonte ignoto. — Num. 2: Ex eadem Glossa (302 C); ex Floro, ut videtur (679). 526 LIBER IV. DIST. XLV. CAP. IV. ET V. putata sunt. Non solum in corporibus Patriarcharum aliorumque sancto­ rum, sed etiam in ipsius Domini corpore qui ista fecerunt, laudati sunt 1. Impleant igitur haec homines erga suos officia postremi muneris et sui humani lenimenta moeroris. Verum illa quae adjuvant spiritus defuncto­ rum, scilicet oblationes, orationes, multo observantius procurent ». 5 Cap. 4 (262). 1. De duobus aeque bonis, quorum alter plura post mortem habet auxilia. Solet moveri quaestio de duobus, uno divite, altero paupere, pariter sed mediocriter bonis, qui praedictis suffragiis indigent, et meruerunt pariter post mortem iuvari. Pro altero vero, id est pro divite, speciales et 10 communes fiunt orationes multaeque eleemosynarum largitates; pro pau­ pere vero non fiunt nisi communes orationes. Quaeritur ergo an tantum iuvetur pauper paucioribus subsidiis, quantum dives amplioribus. — Si non pariter iuvatur, non ei redditur secundum merita: meruit enim pa­ riter iuvari, quia pariter boni exstiterunt. Si vero tantum suffragii con- 15 sequitur quantum dives, quid contulerunt diviti ilia specialiter pro eo facta? 2. Responsio ♦. Sane dici potest non ei magis valuisse generalia et specialia, quam pauperi sola generalia suffragia. Et tamen profuerunt diviti specialia: non quidem ad aliud vel maius aliquid, sed ad idem ad 20 quod generalia, ut cx pluribus et diversis causis unum perciperetur emo­ lumentum. — Aliter ♦. Potest tamen dici illa plura subsidia contulisse diviti celeriorem absolutionem, non pleniorem. Cap. 5 (263). 1. Quibus suffragiis Juvabuntur mediocriter boni qui in fine repeden­ tur. Sed iterum quaeritur de aliquo mediocriter bono, qui talibus indigens suffragiis, in ipso consummationis saeculi articulo cum reliquis migrabit, si salvus fuerit. Pro eo non offertur ulterius sacrificium vel oratio vel I Non] Ncc ABCLRV Aug., Glossa, 3 Impleant) Implent AMNORTX, quod corr, NT. 7 post mortem trp. post auxilia BCV. 11 largitates] largitiones AUNRTVX. 16 specialiter] spiritaliter R. specialia LT. 18 Responsio om. MRVW. 22 Aliter om. AMORTVW. 28 offertur] offeretur ARVWX. i Resp. Matth. 26, 10-13. LIBER IV. DIST. XLV. CAP. VI. 5 527 eleemosyna, nec habebat tantae perfectionis merita quae his suffragiis non egerent: numquid ergo salvabitur? 2. Aestimo eum, quasi per ignem transeuntem 1, salvari meritis et intercessionibus caelestis Ecclesiae, quae pro fidelibus semper intercedit voto ct merito, donec impleatur Christus. Cap. 6 (264). 10 15 20 1. Quomodo sancti glorificati audiunt preces supplicantium et quo­ modo intercedunt pro nobis ad Deum. Sed forte quaeris: Numquid preces supplicantium audiunt, et vota postulantium in eorum notitiam perve­ niunt? 2. Non est incredibile animas sanctorum, quae in abscondito faciei Dei 2 veri luminis illustratione laetantur, in ipsius contemplatione ea quae foris aguntur intclligcrc, quantum illis vel ad gaudium, vel nobis ad auxi­ lium pertinet. Sicut enim angelis, ita et sanctis qui Deo assistunt, peti­ tiones nostrae innotescunt 3 in Verbo Dei quod contemplantur. Unde et dicuntur angeli orationes et vota nostra offerre Deo4, non quia eum doceant, sed quia eius voluntatem super eis consulunt. 3. Augustinus in libro De orando Deum ♦. Unde Augustinus 5; « Angelis qui sunt apud Deum innotescunt petitiones nostrae, ut quodam modo eas offerant Deo et de his consulant, et quod Deo iubente implen­ dum esse cognoverint, hoc nobis vel evidenter vel latenter reportent. Unde et angelus hominibus ait <5; Cum oraretis, orationem vestram obtuli Deo ». I liabcbatj habebit AWX. 8 intercedunt) intercedant ARX. num LWX. 2l cognoverint) cognoverunt BMORTVWX, quod corr. T. 1 Resp. 1 Cor. 3, 15: Ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem. 30, 21: Abscondes eos in abscondito faciei tuae. scant apud Deum. 4 Tob. 3, 25; et 12, 12. (PL 33, 501; CSEL 44, 61). Deum) domi­ 2 Resp. Ps. 3 Cf. Phil. 4, 6: petitiones vestrae innote­ 5 Epistola 130 (ad Probam), c. 9, n. 18 6 Tob. 12, 12. Cap. 6, nn. 1-2: Quaestio iam proponitur quasi eisdem verbis ab Hugone, Desacrant. II, 16, 11: «Multi in quaestione adducunt an preces supplicantium audiunt, et... utrum vota postulantium usque ad ipsorum cognitionem perveniunt... Hoc unum certum est, sanctorum animas in secreto divinae contemplationis constitutas, eorum quae foris aguntur tantum scire quantum illis vel ad gaudium, vel nobis ad auxilium prodesse constat · (PL 176,596 A-B). Vide etiam quaestionem affinem in schola Anselmi Laudunensis (ed. O. Lottin, in Psych, et morale, V, n. 504, p. 323). — Num. 3: lam in Glossa in Phil. 4, 6 (PL 192,253 D - 254 A); ex Floro in h.l. (642s). 528 LIBER IV. DIST. XLV. CAP. VI. 4. Augustinus in libro De Trinitate XV * : « Ad omnia 1 quidem scienda sufficit Deo sua perfectio. Habet tamen nuntios, id est angelos, non qui ei quae nescit annuntient: non enim sunt ulla quae nesciat, sed bonum eo­ rum est de operibus suis eius consulere veritatem. Et hoc est quod ei dicuntur nonnulla ‘nuntiare’: non ut ipse ab eis discat, sed ut ab eo ipsi, per Verbum eius sine corporali sono. Nuntiant etiam quod voluerit, ab eo missi ad quos voluerit: totum ab illo per illud Verbum eius audientes, id est in eius veritate invenientes quid sibi faciendum, quid, quibus et quando nuntiandum sit. Nam et nos orantes eum, non eum docemus, quia novit, ait Verbum eius2, Pater vester quid vobis necessarium sit priusquam petatis ab eo. Nec ista ex tempore cognovit, sed futura omnia temporalia, atque in eis etiam quid et quando ab illo petituri fueramus, et quos et de quibus rebus vel exauditurus vel non exauditurus esset, sine initio ante praescivit ». 5. Augustinus in libro De gratia novi Testamenti * : « Non 3 ergo dicitur angelus orationes nostras offerre Deo, quasi Deus tunc noverit quid velimus et quo indigeamus », qui omnia antequam fiant, sicut et postea quam facta sunt novit4; « sed quia necesse habet rationalis creatura temporales causas ad aeternam veritatem referre, sive petendo quid erga se fiat, sive consulendo quid faciat ». 6. Quod dictum est de angelis attribuit sanctorum animabus. Si autem angeli a Deo per Verbum eius discunt petitiones nostras, et quid de eis implendum sit vel non, cur non credamus et animas sanctorum, Dei fa­ ciem contemplantium, in eius veritate intelligere preces hominum et quae implendae sint vel non? — Inde est quod Deus dicitur exaudire preces 1 Rubrica orn. VW. || Aug.] Idem AL. || XV om. CLN, trp. post in A, post libro TX. 4 veritatem] voluntatem CX Florus, Glossa. 6 voluerit] voluerint OTX, quod corr. OT. 10 eius] scit add. BC, add. marg. L *, add. interi. Ή, scit namque add. interi. R *. 16 tunc] non add. LTW, add. interi. R2. 17-18 postea quam] postquam BCLNRVX, corr. in postquam T. 21 Rubrica om. AMOVW. 25 dicitur trp. post quorundam BC, add. interi. T, om. ALO. i Cap. 13 (PL 42, 1075s; CCL 50 A, 494s). 2 Matth. 6, 8. 3 Seu Epist. 140 (ad Honoratum), c. 29, n. 69 (PL 33, 568; CSEL 44, 216s). * Resp. Eccli. 23, 29: Deo antequam crearentur, omnia sunt agnita; sic et post perlectum respicit omnia. Num. 4: Prima pars (< Ad omnia... nuntiandum sit »), in eadem Glossa (254 A-B) et apud Florum. Ultima vero pars (« Nam ct nos... praescivit ») deest in utraque forma Glossae (234 B; x, HOd; z, 190d). Ultima phrasis (« Nec ista...·) iam supra, lib. I, d. 38, c. 1, n. 2 (I, 276, 6-10). — Num. 5: ex eadem Glossa (254 B), cx Floro in h.l. (643), non sine quadam pa­ raphrasi originalis. 5 10 15 20 25 529 LIBER IV. DIST. XLVI. CAP. I. 5 10 quorundam non solum quando effectui mancipat, sed etiam quando in­ notescit curiae angelorum et sanctarum animarum quid inde futurum sit vel non. Et quod cognoscunt in Dei voluntate esse, volunt et ipsi. Adeo enim supernae Veritati addicti sunt, ut nihil praeter eius voluntatem queant velle. — Intercedunt igitur ad Deum pro nobis sancti, et merito: dum eorum merita suffragantur nobis, et affectu: dum vota nostra cupiunt impleri; quod tamen non faciunt nisi in voluntate Dei implenda didice­ rint. Oramus ergo ut intercedant pro nobis, id est ut merita eorum nobis suffragentur; et ut ipsi velint bonum nostrum, quia eis volentibus, Deus vult, et ita fiet. 7. Ex praemissis constat quod cum quibusdam misericordius agit Deus quam aliqua eorum peccata meruerint, scilicet cum mediocriter ma­ lis i, qui suffragiis Ecclesiae iuvantur. DISTINCTIO XLVI Cap. 1 (265). 15 20 1. Si valde malis detur mitigatio poenae. Sed quaeritur hic de valde malis, utrum et ipsi in aliqua poenarum mitigatione Dei misericordiam sentiant, ut minus quam meruerint puniantur. 2. Quidam autumant eos nullam relevationem poenae habituros. Quod confirmant lacobi auctoritate dicentis2: ludicium sine misericordia fiet illi qui non fecit misericordiam. Augustinus etiam ait 3; « Mi- 7 impleri] implere MOWX. 16 detur] prestatur BC elenchus capp., prestetur RT. 3 Enarr. in Ps. 700, 1: Mise· ✓ ricordiain et indicium, n. 1: «Si ergo per tempora distinguamus haec duo, forte invenimus i Cf. supra, Dist. 45, c. 2, n. 4. 2 lac. 2, 13. modo tempus esse misericordiae, futurum autem tempus iudicii » (PL 37, 1282; CCL 39, 1405); « iudicium in futuro » potius invenitur in Glossa ordin. in h.l. (apud Lyran., Ill, 234c; cod. Laurent. XV1I.4, f. 134b). Dist. XLVI. Cf. A. Michel, Mitigation des peines de la vie future, in DThC X, 1998-2209, ubi parum vel nihil de doctrina Magistri; et A. M. Landgraf, Die Linderung der Hôllenstra/en nach der Lehre der Friihscholastik, in ZfKTh 60 (1936) 299-370; in Dogmengesch. IV-2, 255-320, ubi de Magistro agitur, 268-70. — Cap. 1, η. 2: Cf. Magister in Ps. 100, 1 (PL 191, 901 A-B), ubi prima auctoritas Augustini; altera invenitur in Glossa in Ps. 118, 151 (1120 D). Lomb. II. 34 530 LIBER IV. DIST. XLVI. CAP. I. scricordia hic, iudicium in futuro ». — Augustinus, super Octonarium . * XIX idem1, distinguens quomodo omnes viae Dei sint misericordia et veritas2, ait: « Erga sanctos omnes viae Dei misericordia, omnes veritas; quia et in iudicando subvenit, et ita non deest misericordia; et in miserando id exhibet quod promisit, ne desit veritas. Erga omnes autem, quos liberat et damnat, omnes viae sunt misericordia ct veritas, quia ubi non miseretur, vindictae veritas datur». Dicens ‘ubi non miseretur’, dat intelligi aliquid a Deo fieri ubi ipse non miseretur. 3. Casslodorus *. Sed his occurrit quod ait Cassiodorus super Psalmum L 3, loquens de misericordia et pietate Dei: « Hae duae, inquit, res iudicio Dei semper adiunctae sunt ». Ergo et in punitione malorum non est iustitia sine misericordia. — Cassiodorus, in Psalmo C ♦. Idem de misericordia et iudicio ait 4: « Haec duo mutua societate sibi junguntur. In his breviter omnia opera Dei includit». 4. Augustinus contra illos qui asserunt malorum cruciatus terminandos *. Augustinus quoque, respondens illis qui reproborum supplicia finem habitura contendunt, ita illorum repellit opinionem, as­ serens reprobos perpetuo puniendos, ut eorum supplicia aliquatenus miti­ gari non neget. — Augustinus in Enchiridion *: « Frustra, inquit 5, non­ nulli aeternam damnandorum poenam et cruciatus sine intermissione perpetuos humano miserantur affectu, atque ita futurum esse non credunt: non quidem Scripturis adversando divinis, sed pro suo motu dura quaeque molliendo et in leniorem flectendo sententiam, quae putant in eis terribi­ lius esse dicta quam verius. Non enim, inquiunt, obliviscetur misereri Deus, aut continebit in ira sua misericordias suas. Hoc quidem in Psalmo legi- 1-2 Rubrica om. RVW. , xix) xviii BCX. 2 Dei] domini LRT. 3 Dei) do­ mini LT, sunt add. ANV. 7 Dicens] Cassiodorus rubr. mg. BCX, Aug. super ps. C ru­ brica M. 9 Cassiodorus (rubrica) om. RVW. 12 in Psalmo] super psalmum NR. 15 Rubrica om. MRVW. 17 illorum] eorum BCR. 19 Augustinus (rubrica) om. ABCVWX. in Enchiridion trp. post Augustinus (lin. 15) ABCX, om. VW. * Enarr. in Ps. 118, I5I: Et omnes viae tuae veritas, Sermo 29, n. 8 (PL 37, 1588; CCL 40, 1766s), mediante Glossa ordin. in h.l. (apud Lyranum Ill, 272c; cod. cit. 173c). 2 Ps. 24, 10. i Expos, in Ps. 50, 16: Et exsultabit lingua mea iustitiam tuam (PL 70, 368D; CCL 97, 466), mediante Glossa ordin. in h.l. (ap. Lyranum, III, 158a; cod. Laurent. XVI 1.4, f. 65c). * In versum 1: Misericordiam ct iudicium (PL 70, 700 B; CSEL 98, 891), mediante Glossa ordin. in h.l. (ap. Lyranum, HI, 234c; cod. cit., f. 134a, sine nomine); cf. Glossa Magistri in h.l. (PL 191, 901 B). 5 Cap. 112 (PL 40 , 284s; CCL 46, 109s). Num. 3: Cf. Glossa in Ps. 50, 16 (491 B); dein eadem in Ps. 100, 1 (901 B). 5 10 15 20 25 LIBER IV. DIST. XLVI. CAP. I. 5 10 15 20 25 30 531 tur L Sed dc his intelligitur qui sunt vasa misericordiae 2, quia et ipsi non pro meritis suis, sed Deo miserante de miseria liberantur. Aut si hoc ad omnes aestimant pertinere, non ideo necesse est ut damnationem opinen­ tur finiri posse eorum de quibus dictum est 3: Ibunt hi in supplicium aeternum, ne hoc modo putetur habitura finem felicitas illorum de quibus e contrario dictum est 4: lusti autem in vitam aeternam. — Sed poenas damnatorum certis temporibus aestiment, si hoc eis placet, aliquatenus mitigari. Etiam sic quippe intelligi potest manere ira Dei in illis s, id est ipsa damnatio. Haec enim vocatur ira Dei, non divini animi perturbatio. Ut in ira sua 6, id est manente ira sua, non contineat miserationes suas: non aeterno supplicio finem dando, sed levamen adhibendo vel interpo­ nendo cruciatibus; quia nec Psalmus ait ‘ad finiendam iram suam’ vel ‘post iram suam’, sed in ira sua. (Intellige! ♦) Quae si sola esset alienari a regno Dei, carere magna multitudine dulcedinis Dei7, tam grandis tamen est poena, ut ei possint nulla tormenta quae novimus comparari, si illa sit aeterna, ista autem sit quamlibet multis saeculis longa ». « Ma­ nebit 8 ergo sine fine mors perpetua damnatorum et omnibus erit ipsa communis, sicut manebit communiter omnium vita aeterna sanctorum ». 5. Ecce ita asserit hic poenas reproborum non esse finiendas, quod non improbat si dicatur eorum supplicio aliquod levamen adhiberi. Unde non incongrue dici potest Deum, etsi iuste id possit, non omnino tantum punire malos in futuro quantum meruerunt, sed aliquid eis, quantumcumque mali sint, de poena relaxare. 6. Determinat praemissas auctoritates 9. Quod ergo dictum est: Indi­ cium sine misericordia fiet illi qui non fecit misericordiam, ita intelligi potest: quod iudicium damnationis fiet illi qui non fecit misericordiam, pro eo quod fuit sine misericordia; vel fiet ei iudicium sine misericordia liberante et salvante, qui tamen in aliqua poenae alleviatione misericor­ diam Dei sentiet. — Ita cum dicitur: «Misericordia hic, iudicium in futu­ ro», non negatur quin in futuro sit misericordiae effectus, et in electis, qui per misericordiam ab omni miseria liberabuntur; et in reprobis, qui minus quam meruerint cruciabuntur. Sed hic non sine causa dicitur fieri miseri8 ira] iram OR. 13 Intellige LMNO, om, alii. 32 meruerint] meruerunt ABCV. i Ps. 76, 10. 2 Resp. Rom. 9, 23. Ioan. 3, 36: Sed ira Dei manet super eum. in hoc numero. 25 Ret] fieri MVW, fi. NO. 3 Matth. 25, 46. * Ibid. 5 Resp. o Resp. Ps. 76, 10, de quo parum supra 7 Resp. Ps, 30, 20: Quam magna multitudo dulcedinis tuae, Domine. s Enchiridion, c. 113 (285; 110). Q Scii, in num. 2. 532 LIBER IV. DIST. XLVI. CAP. II. ET HI. cordia, et iudiciuin in futuro, quia et hic multis modis miseretur Deus, quibus non miserebitur tunc: vocat enim nunc peccatores et justificat, quod tunc non faciet; et tunc reddens singulis secundum merita, manifeste judicabit, qui nunc occulte judicat. Cap. 2 (266). 5 1. De occulto iudicio. — Augustinus, super IX *Psalmum . Cuius «occultum iudiciuin, ut ait Augustinus1, intelligitur poena qua quisque vel exercetur ad purgationem, vel monetur ad conversionem, vel, si contemnit, excaecatur ad damnationem ». Occultum igitur Dei judi­ cium dicitur poena qua iudicat purgando, convertendo, excaecando. — io ludicia quoque Dei interdum appellantur «dispositiones eius de omnibus rebus»; unde2: Quam incomprehensibilia sunt iudicia eius! et indicia eius abyssus multa 3. 2. De sententia iudicis ♦. Iudiciuin autem quo in futuro iudicabit, intelligitur sententia qua ventilabitur area4, id est dividentur localiter 15 boni a malis ministerio angelorum 5; et illi in vitam ducentur, illi in sup­ plicium mittentur 6, qui nunc simul mixti sunt. Cap. 3 (267). 1. De iustitia et misericordia Dei. Sed quomodo iustitiam Dei et pie­ tatem, id est misericordiam, supra 7 Cassiodorus « duas res » esse 20 6 occulto] del movetur netur) add. Resp. 3, Matth. elenchus capp. BCLVW. > Enarr.inPs. 9, 4 BCR n. 14 1 Rubrica (PL 36, Augustinus... Psalmum om. CMVW. om. NRW. 117; CCL 38, 58). 7 Rom. J Ps. 35, 7. 11,33. Ventilabrum in manu sua, et permundabit aream suam. 12: 8 mo­ 5 Resp. Messores autem angeli sunt; et 13, 49: Exibunt angeli et separabunt malos de medio iustorum. 6 Matth. 25, 46: Et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in vitam 13, 39: Matth aeternam. 7 In Cap. 1, n. 3. Cap. 2, η. I; Verba Augustini in Ps. 9, cx ex Glossa ordin. 33 (PL CL 191, Glossa Glossa Magistri in titulum Ps. 9 (PL 191, 129 D), Glossa hic (ap. Lyranum, 111, 98c; cod. Laur. XVI 1.4, f.8b); dein, 1492 C), ex Glossa ordin. Lombardi in Ps. 49, 3-5: hic (apud in Rom. 11, Lyranum, VI, 26r; 1 26r, m 27v). — Num. 2: Deus manifeste veniet,... tempestas valida: «Tempestas haec, indicatio Dei est, quae non ventis fiet, sed potentia Dei, per quam fiet ut eius sententia area ventiletur, (PL ct grana a paleis secernantur,... et 191, 476 B-C); remote cx Cassiodoro in h.l. Cap. 3: bardiana, Cf. 223-29. Ch. Lefebvre, angeli messores bonos a malis separabunt» (PL 70, 350 A et C; CCL 97, 442s). La notion d'équité chez Pierre Lombard, in Miscellanea Lom- LIBER IV. DIST. XLVI. CAP. III. 5 10 15 20 25 533 -dixit, quae «semper adiunctae sunt Dei iudicio? » Iustitia enim Dei et misericordia non duae res, sed una res, id est divina essentia est, sicut supra 1 pluribus auctoritatibus ostensum est. Quia non est Deo aliud esse misericordem quam misericordiam, nec iustum quam iustitiam, sed idem prorsus. Nec aliud est esse misericordem quam iustum, vel misericordiam quam iustitiam, sed omnino idem, quia non denominative, sed essentia­ liter haec de Deo dicuntur. 2. De operibus iustitiae, misericordiae et bonitatis *. Cur igitur dicit Scriptura de operibus Dei, quaedam esse misericordiae, quaedam iustitiae? Si enim iustitia Dei misericordia est, quaecumque sunt opera mi­ sericordiae, esse videntur iustitiae et e converso. 3. Responsio *. His responderi potest sic: Illis locutionibus, quibus huiusmodi operum fiunt distinctiones, ut alia misericordiae, alia iustitiae, alia bonitati tribuantur, non diversitas subjacentis, id est rei his vocabulis significatae exprimitur, sed varietas sensuum et effectuum in crea­ turis monstratur. (Da memoriae! *) Cum enim dicitur Deus iustus vel iustitia, essentia divina praedicatur; et etiam quod ipse sit distributor et iudex meritorum intelligi datur. Ita et cum dicitur misericors, essentia divina praedicatur; et insuper quod ipse sit miserorum liberator intelligi datur. Similiter cum dicitur bonus, essentia divina praedicatur, ut cum dicitur Deus; et insuper auctor omnium bonorum ostenditur. Ita et cum dicitur Deus, essentia divina praedicatur, et ipse timendus ostenditur. — Inde ergo quaedam opera misericordiae, quaedam iustitiae dicuntur: non quin essentia divina haec et illa operetur, et quin haec et illa sint opera divinae essentiae, quae dicitur misericordia et iustitia; sed quia quaedam sunt quibus ostenditur iudex et aequus distributor, quae­ dam quibus ostenditur miserator. Misericors enim dicitur in natura, mi­ serator in exhibitione 2. Et in quibusdam operibus dicitur effectus esse misericordiae, in quibusdam effectus iustitiae: non quod aliud efficiat iusti6 idem] est add. BCL. || denominative] determinate BC. 8 Rubrica om. RVW, trp. supra ad Quia non (lin. 3) NOTX. 10 enim] ergo LMO, om. W. 12 Responsio om. BCVWX. 16 Da memoriae om. MRVW. i Lib. I, dist. 8, cc. 4-8; et Dist. 19, c. 2 (tom. I, 98-103; 160). 2 Cf. Cassiodorus, Exposit. in Ps. 102, 8: « Misericors ct miserator Dominus:... Misericors est qui natura sua clementissirnus approbatur. Miserator, quando misericordiae suae dona largitur » (PL 70, 72l B; CCL 98, 916); unde Magister in h.l.: « Dominus est miserator actu, et misericors natura » (PL 191, 922 A); et infra, in Ps. 111, 4: misericors et miserator et iustus: «Dominus mise­ ricors natura et dum exspectat, et miserator exhibitione, dum justificat, et iustus remune­ rando · (1013 A). 534 IV. LIBER DIST. XLVI. CAP. IV. tia, aliud misericordia Dei, si ad essentiam referas; sed quia ex quibusdam effectibus intelligitur index, ex quibusdam miserator, vel, ut quibusdam placet, iustus et misericors. 4. Sed secundum hoc occurrit quaestio, quomodo ex aliis ostendatur iustus et ex aliis misericors, cum sit ei idem esse iustum et esse misericor- 5 dem. Si enim secundum eandem rationem dicitur iustus et misericors, ex eo opere quo intelligitur iustus, intelligitur misericors, et e converso. 5. Sed dixi supra 1 quia cum dicitur Deus iustus et misericors, ita eadem divina essentia significatur ct secundum eam idem praedicatur, ut etiam quaedam diversa intelligantur. 1 ntelligimus enim per hoc eum mi- 10 scratorem et iustum indicem. — Origenes, super leremlam *. Quod evi­ denter O r i g e n e s ostendit dicens 2: « Omnia quae Dei sunt, Christus est: ipse sapientia eius, ipse fortitudo, iustitia, sanctitas, ipse prudentia. Sed cum unum sit in subiacenti, pro varietate sensuum diversis nuncu­ patur vocabulis. Aliud enim significat sapientia, aliud iustitia. Quando 15 enim sapientia dicitur, disciplinis te divinarum humanarumque rerum instruere intelligitur; quando iustitia, distributor vel iudex meritorum in­ sinuatur. Ita ct prudentia cum dicitur, doctor et demonstrator bonarum et malarum rerum vel neutrarum intelligitur ·>. Cap. 4 (268). 20 1. Auctoritatibus probat quaedam Justitiae, alia misericordiae, alia bonitati tribui. Quod autem quaedam opera misericordiae, quaedam iustitiac, quaedam bonitati attribuantur, in Scripturis facile est reperire. Et de misericordia quidem et iustitia manifestum est; de bonitate vero et misericordia amplius latet. 25 2. Augustinus, super Psalmum CXXXV *. Sed Augusti n u s docet 3 illa opera proprie ad misericordiam pertinere, quibus aliqui a mi­ seria liberantur; ad bonitatem vero non solum illa, sed facturam et gu­ bernationem naturalium, ita dicens: « Ad misericordiam pertinet quod a 4 Sed] Questio rubr. marg. add. BCX. brica om. V\V. Origen es (nuirg.) om. BCX. i (apud 101, In * Hom. 8, num. 3. Lyranum, IV, nota ad Ex (PG 13, 338 C); mediante 126c) vel forsitan ex Glossa ignota Magistri Dist. 8, c. 8. Cap. 4, n. 2: η. 2 Glossa 3 m Ps. Enarr. in Ps. 135. 135, 4 1 I Ru­ 5 esse misericordem trp. BCT. 22 tribui] attribui BCRVX. (PL 191, Glossa ordin. in h.l.; in cf. etiam 4. n. 4 (PL 37, 1758; CCL 40, 1196 A). 1er. 10, tom. 1, 1960). 12 p. LIBER IV. DIST. XLVI. CAP. V. 535 peccatis inundat ct de miseria liberat; ad bonitatem vero quod caelum et terram et omnia valde bona creavit ut essent » 1. 3. Idem, super Psalmum * . XXXII Idem2: «Caeli non indigent mi­ sericordia, ubi nulla est miseria; in terra hominis abundat miseria, et su5 perabundat Domini misericordia. Miseria igitur hominis et misericordia Dei plena est terra 3; non caeli, qui non indigent misericordia. Indigent tamen regente Domino. Omnia enim indigent Domino, et misera et fe­ licia, quia sine illo miser non sublevatur, felix non regitur ». 4. Item alibi4: «Misericordia est erga miseros, bonitas erga quosliio bet ». Interdum tamen misericordia large accipitur ut bonitas. Cap. 5 (269). 1. Quomodo universae viae Domini dicantur misericordia et veritas. Post haec considerari oportet ex quo sensu universae viae Domini dicantur misericordia et veritas 5. 15 2. Hoc multiplicem recipit expositionem. Universae enim viae Do­ mini quibus ad nos venit, ut ait Augustinus super Psalmum <5, intelliguntur duo adventus: primus, in quo manifestam et multiplicem misericordiam nobis exhibuit; et secundus, in quo requirendo merita iusti­ tiam exhibebit. — Universae etiam viae Domini, id est quibus ad Domi­ no num ascendimus, sunt iustitia qua a malo declinamus, et misericordia qua bonum facimus. In his enim duobus omne bonum meritum includitur. 6 Del] domini BCLTW Aug., Glossa. 7 misera] miseria (A)BLMNRTV, quod corr. NR. 7-8 misera ct felicia] in miseria et in felicitate A, trp. BCLT. 19 Do­ minum] deum NRTV. i Resp. Gen. 1,31: valde bona; et Sap. 1,14: Creavit enim, ut essent omnia. in Ps. 32, 5, sermo 2, n. 4 (PL 36, 287; CCL 38, 259). 3 Resp. Ps. 32, 5. 2 Enarr. < Glossa ordin. in Ps. 24, 7: Secundum misericordiam tuam memento mei tu, propter bonitatem tuam (apud Lyran., 111, 119c; cod. Laurent. XVII.4, f. 28c); non videtur esse Augustini, cui non attribuitur in Glossa ordinaria. sunt. 5 Ps. 24, 10. 6 Ambae expositiones Augustini Prima, in Enarr. in Ps. 24, n. 10: « Et ideo universae viae Domini, duo adventus Filii Dei, unus miserantis, alter Judicantis » (PL 36, 185; CCL 38, 138s); dein, In Ps. 60, 8, n. 9: » nobis Deus exhibuit misericordiam suam...» (PL 36 , 728; CCL 39, 771); altera, in Enarr. in Ps. 137, 2, n. 5, ubi subditur: « Non sunt aliae viae quibus ad nos veniat; non sunt aliae viae quibus ad ilium veniamus» (PL 37, 1776; CCL 40, 1981). Num. 3: Ex Glossa in Ps. 32, 5 (PL 191, 328 D). — Num. 4: Ex eadem Glossa, in Ps. 24, 7 (255 C). Cap. 5, n. 2: Cf. Glossa Magistri in Ps. 24, 13 (PL 191, 256 B). LIBER IV. DIST. XLV1. CAP. V. 536 3. Sed cum superius * C a s s i o d o r u s dixerit in his duobus omnia opera Dei includi, merito quaeri potest an in omni opere Domini haec duo mutuo sibi iungantur. 4. Quibusdam 2 placuit non in omni opere Domini haec duo con­ currere: secundum effectum dico. Nam secundum essentiam non dividi- 5 tur misericordia a iustitia, sed unum est. Verum secundum effectum non in omni opere dicunt esse misericordiam et iustitiam, sed in quibusdam tantum misericordiam, in aliis iustitiam, atque in aliis misericordiam et iustitiam. — Fatentur tamen Deum omnia quae facit, misericorditer agere et iuste, referentes rationem dicti ad Dei voluntatem quae iustitia est et 10 misericordia, non ad effectus misericordiae et iustitiae qui sint in rebus. Il qui] que AC, quibus B. | sint] sunt ABCWX, corr. in sunt LR. 1 Cap. 1, n. 3. 21 In Glossa in Sent, olim Petro Pictaviensi attributa hic notat auctor: « Quibusdam placuit, ut m. Rto et etiam m. man., non in omni tempore (I); nam in puero nuper nato qui dampnatur que misericordia? vel qui salvatur, que iustitia? certe hic latet misericordia, hic latet iustitia. Aliis autem (n. 5], non nobis. Signum. Magister autem Ansclmus Cantuberiensis dicebat: Coniuncte erat [ erant] misericordia et veritas non quan­ tum ad eandem personam, sed ad diversas. Cum enim Deus iustitia aliquem punit et alius corrigitur, ex eo opere apparet misericordia. Quod enim alter corrigitur ex misericordia, sancti etiam letantur quod mali generaliter puniuntur· (cod. Neapoli, BN VII.C.14, f. 68d). Quod Magister Robertas sit Pullanus (Π. Parisius c. 1144), clare apparet ex Sententiis suis, I, 13: « Auctoritas super istum versum: Prope es tu, Domine, et omnes viae veritas, sic exponit: ‘Erga omnes quos Deus liberat et damnat, omnes viae misericordia et veritas, quia nullum immeri­ tum damnat, sed multos immeritos liberat’. Itaque universae viae Domini misericordia et veritas. Quia nulla sunt eius opera nisi ab harum alterutra, ut Fiat hic iniquorum per misericordiam exspectatio, conversorum emendatio, et in futuro per iustitiam utrorumque aequa retributio » (PL 186,701 B-C). Auctoritas est August., Enarr. in Ps. 118,151, sermo29, n. 8 (PL 37, 1588; CCL 40, 1766s); apud Lyran. in h.l. (Ill, 272c). M. Man. idem est ac Ma­ gister Manegoldus Lautenbachensis (saec. XI) seu pseudo-Beda, In Psalmorum librum, Ps. 118, 121: Prope es tu, Domine, et omnes viae tuae veritas (PL 93, 1081 C-D); cf. Clavis, n. 1384, et bibliogr. ibidem. Quoad Anselmum, cf. Proslogion, c. Il (PL 158, 233s; ed. F. S. Schmidt, I, 109). - Glossator noster manifeste dependet ab ore ipsius Magistri in scholis eius. Num. 4-5: Eadem Glossa in h.l. (uti supra) incorporatur in quadam Glossa anon, in cod. Clm 22288 (ff. 96-97), quam ita transcripsit et interpretatus est cl. M. Landgraf: · Quibusdam placuit, ut m(agistro) Odoni et etiam m]agistro] Man]ducatori], non in omni tempore (!). Nam in puero nuper nato, qui dampnatur, que misericordia, vel, si salvatur, que iustitia? Hic latens misericordia [fol. 97], hic latens iustitia. Aliis non nobis sequentibus. M[agister] autem Ansehnus Cantuariensis dicebat: coniuncta erant misericordia et veritas non quan­ tum ad eandem personam, sed ad diversas; cum enim Deus ex iustitia aliquem punit et alius corrigitur ex misericordia. Sancti enim letantur, quod mali gehennaliter puniuntur »; in Zuci Gekhrte aus der Umgebungdes Petrus Lombardus, in Divas Thomas (Fr.) 11 (1933),. 171. En ratio nostrae diatribae. LIBER IV. DIST. XLVII. CAP. I. ET II. 5 537 5. Aliis 1 autem videtur quod, sicut dicitur Deus omnia opera sua facere iuste et misericorditer, ita concedendum sit in omni opere Dei iustitiam esse et misericordiam, id est clementiam, secundum effectum vel signum; quia nullum opus Dei est, in quo non sit effectus vel signum aequitatis et clementiae, sive occulte, sive aperte. Aliquando enim ma­ nifesta est clementia sive benignitas, et occulta aequitas, aliquando e converso. DISTINCTIO XLVII Cap. 1 (270). 10 15 20 1. De sententia iudicii. Solet etiam quaeri qualiter dabitur iudicii sententia. Sed non est perspicuum id explanare. Non enim Scriptura aperte definit an voce illa proferantur 2: Venite benedicti et Ite maledicti, an virtute iudicis ita fiat, conscientiis singulorum attestantibus \ ut modo dicitur futurum: ut iudicis potentiae effectus ipsius dictione significetur. 2. Illa etiam 4: Esurivi, et non dedistis mihi manducare, et huiusmodi, magis conscientiis exprimenda plurimi putant quam verbis, quia Aposto­ lus 5 in momento, in ictu oculi, mysterium consummandum tradit. — Sed illud ad resurrectionis statum tantum referunt, non ad iudicium, qui iudicii sententiam et malorum increpationes et bonorum praeconia verbis exprimenda asserunt. Cap. 2 (271). 1. Quod sancti judicabunt et quomodo. Non autem solus Christus indicabit, sed et sancti cum eo indicabunt nationes 6. 11 explanare) explicare ALNRVX. 12 proferantur) proferatur ACLNVW. . be­ nedicti) patris mei add. CNV. 13 fiat] in add. NWX, add. sed del. V. singulorum) ita add. LT. 17 momento) et add. ABCMR2 (marg.) T. 1 Cf. supra, cap. 1, n. 3, huius Dist., ct ipse Magister, Glossa in Ps. 24,10 (PL 191, 256 B), et in Ps. 56, 4 (5) (529 C-D). Nihil ultra invenimus. 2 Matth. 25, 34 et 25, 4L 3 Resp. Rom. 2, 15-16: Testimonium reddente illis conscientia ipsorum, et inter se invicem cogitatio­ nibus accusantibus... in die, cum indicabit Deus occulta hominum. Cf. supra, Dist. 43, c. 4, n. 1. ·» Matth. 25, 42. 5 Resp. I Cor. 15, 52. 6 Sap. 3, 8. Dist. XLVII, Cap. 2. Cf. Iulianus, Prognosticon, III, 11-13 (PL 96, 502 B - 503 B; CCL 115, 89s). 538 LIBER IV. DIST. XLVII. CAP. III. 2. De duodecim *sedibus . Ipse enim Apostolis ait 1: Sedebitis et vos super duodecim sedes, iudicantes duodecim tribus Israel. — Augustinus, super Psalmum *XC : « Nec - est putandum quod duodecim Apostolis tantum hoc promiserit Christus. Ubi enim sedebit Paulus, qui plus omni­ bus laboravit 3, si non ibi sedebunt nisi duodecim? Per duodecim igitur 5 sedes perfectio tribunalis», id est «universitas indicantium intelligitur » 4, scilicet omnes perfecti qui relictis omnibus secuti sunt Christum 5; « per duodecim tribus, universitas indicandorum ». 3. ludicabunt vero eos sancti non modo comparatione 6, sed etiam auctoritate et potestate; unde 7: Gladii ancipites in manibus eorum, « id 10 est sententia de bonis et malis in potestate eorum ». — Si vero quaeritur quae erit eorum potestas vel auctoritas in indicando, puto non ante posse sciri quam videatur, nisi divina revelatione quis didicerit. Cap. 3 (272). I. De ordinibus eorum qui iudicandi erunt. Erunt autem quatuor 15 ordines in iudicio. — Gregorius, super * : lob «Duae quippe sunt partes, electorum scilicet et reproborum, ut Gregorius ait 8; sed bini or­ dines eisdem singulis partibus continentur. Alii enim indicantur et peI Rubrica om. RVW. 2-3 Rubrica om. NRVW. BWX, Non enim L. 12-13 posse sciri /rp. BCNW. in iudicio BCLTW elenchus capp. 16 Gregorius] Aug. T. 1 15, 10: « Per rum Matth. 19, 28. 2 Enarr. in Ps. 90, n. 9 (PL 37, Sed abundantius illis omnibus laboravi. duodecim sedes, intelligitur. Qui 4 xc) xx BMT. 3 Nec] Non 15 iudicandi) judicaturi R, Gregorius super lob om. RVW. 1156; CCL Resp. omnia et secuti sunt 3 1262). Glossa ordin. universitas indicantium; per duodecim reliquerunt 39, in Matth. tribus, universitas Dominum, hi indices 1 Cor. 19, 28: indicando­ erunt · (apud In Evang., II, hom. 17 (PL 94, 225 A) vel hom. 13 (CCL 122, 89). 5 Resp. Matth. 19, 28: Arnen dico vobis, quia vos qui secuti estis me... sedebitis et vos super sedes duodecim etc. ° Glossa Magistri in 1 Cor. 6, 2: An nescitis quoniam V, Lyranum, 60a); ex Beda, sancti de hoc mundo indicabunt?: · comparatione, quia exemplo fidei illorum perfidia huius mundi damnabitur. ludicabunt etiam auctoritate ct potestate ♦ (PL 191, 1576 C). 7 Ps. 149, 6; cum Glossa in h.l. (PL 191, 1290 B). » Moralia, XXVI. c. 27, n. 50 (PL 76, 378 C - 379 B). Cap. 3: Praeter quaedam verba et conclusionem materia invenitur m Nota quod. nostris ad Glossa Problema tomum I et quare indicatum (pp. 58 ss). * ad textum originalem ritates hic Magistri in Ps. Glossae ultima cx (ad finem n. 4) idem textus unacum alia 1,5 (PL 191, 65 A - 67 A), ubi introducitur verbis: inadvertentia non examinavimus in Manifestum est autem quod agitur de quodam Prolegomenis additamento occasione lectionis eius publicae. Sed unde sumantur hac aucto­ In apocalypsi rubricctur, nescimus. LIBER IV. DIST. XLVII. CAP. III. 539 retint; alii non indicantur et pereunt. Alii indicantur et regnant; alii non indicantur et regnant ». 5 io 15 20 is 30 2. «Indicantur et pereunt quibus dominica inclamatione dicitur1: Esurivi, et non dedistis mihi manducare etc. Non indicantur et pereunt quibus Dominus ait 2: Qui non credit, iam iudicatus est ». Eorum enim damnatio toti Ecclesiae nota est et certa; et ideo dicuntur tunc non Judi­ cari (Gregorius Papa: *) « quia 3 ad conspectum districti iudicis cum aperta damnatione suae infidelitatis accedent. Qui vero professionem fidei sine operibus habent, indicabuntur et peribunt, id est redarguentur ut pereant, Qui vero nec fidei sacramenta tenuerunt, increpationem iudicis in se fieri non audient, quia infidelitatis suae tenebris praeiudicati, eius quem despe­ xerant invectione redargui non merentur. Illi saltem verba iudicis audient, qui eius fidem saltem verbo tenuerunt. Illi in damnatione sua aeterni iudi­ cis nec verba percipiunt, qui eius reverentiam nec verbo tenus servare voluerunt ». Et ideo illi iudicandi, isti non iudicandi dicuntur. 3. « Ex 4 electorum vero parte alii iudicantur et regnant, scilicet qui vitae maculas lacrymis tergunt et eleemosynarum superinductione operiunt; quibus iudex veniens in dextera consistentibus dicet 5; Esurivi, et dedistis mihi manducare. Alii autem non iudicantur et regnant, qui etiam praecepta legis perfectionis virtute transcendunt; quia non hoc solum quod lex praecipit implere contenti sunt, sed et quod ad perfectio­ nem consulitur implere student. De quibus Propheta ait 6: Dominus ad iudicium veniet cum senatoribus populi sui. Et Salomon de Ecclesiae sponso loquens ait 7: Nobilis in portis vir eius, quando sederit cum senatoribus ter­ rae. Et lob 8; Non salvat impios, ct pauperibus iudicium tribuit». «Hi ergo recte sub generali iudicio non tenentur, sed indices veniunt, quia et praecepta generalia vivendo vicerunt, et omnibus relictis Christum secuti sunt ». « Recte pauperibus iudicium tribuit, qui quanto huic mundo magna humilitate despecti sunt, tanto tunc maiori culmine potestatis excrescent ». 4. In Apocalypsi *. Dc talibus dicitur 9; « Qui vicerit, dabo ei sedere mecum in throno meo, sicut et ego vici, et sedi cum Patre meo in throno eius. 7 Gregorius Papa (rubr.)om. ARVW. 8 accèdent] accedunt LMR, accedant W. 12 sal­ tem] autem BCT. 17 tergunt] tergent MNOW, quod corr. N. 21 et] etiam BCLMV. 29 excrescent] exercent BCL, sed corr. *C L 2*. 1 Matth. 25, 42. 2 Ioan. 3, 18. 3 Ibid. (379 A). 4 Gregorius, ibid., η. 51, pluribus intermediis omissis (PL 76, 379 C-380 A, 380 B-C). 5 Matth. 25 , 35. o Isai. 3, 14. i Prov. 31, 23. 8 lob 36, 6. 9 Grog., Moralia. XXVI, c. 28, n. 53 (PL 76, 381 C-D); qui citat Apoc. 3, 21. 540 LIBER IV. DIST. XLVI1. CAP. IV. Vincens Dominus cum Patre in throno sedit, quia post passionis certamen et resurrectionis palmam, quod Patri esset aequalis omnibus claruit. No­ bis vero in throno Filii sedere, est ex eiusdem Filii potestate indicare: quia enim iudicandi principatum ex eius virtute percipimus, quasi in eius throno residemus ». — Ex his apparet quod etiam perfectiores sancti cum 5 Christo iudicabunt potestate, et quare quidam dicuntur iudicandi, alii non iudicandi. Cap. 4 (273). 1. De ordine iudicil et ministerio angelorum. Cum autem in Evan­ gelic legatur 1 quod Dominus mittet angelos suos, qui colligent de regno 10 eius omnia scandala et mittent iniquos in caminum ignis; et item 2.· Exibunt angeli, et separabunt malos de medio iustorum et mittent eos in caminum ignis; et item: Mittet angelos suos cum tuba, et congregabunt electos a quatuor ventis; et Propheta dicit 3; Congregate illi sanctos eius: ministerio angelo­ rum illa impleri dubitandum non est. 15 2. Domino enim veniente ad indicium, praecedet ante eum ignis4, « quo comburetur facies mundi huius »; et peribit caelum et terra 5; « non secundum substantiam, sed secundum speciem, quae immutabitur »; cae­ lum quidem « aërium, non aetherium ». « Tantum 6 enim ascendet ignis in iudicio, quantum ascenderunt aquae in diluvio ». 20 4-5 eius throno trp. LTNV. 11 mittent] mittant ALMORTX, quod corr. 02. 14 ct] cum add. L. dicit] dicat LNR (rectius, quia post Cum). 1 Matth. 13. 41-42. 2 Matth. 13, 49-50; seq. Matth. 24, 31. 3 Ps. 49, 5. 4 Resp. Ps. 96, 3: Ignis ante ipsum praecedet; vel potius Ps. 49, 3: Ignis in conspectu eius exardescet, ubi Glossa Magistri: « Vel secundum aliam litteram: Ignis ante eum praeibit... quo comburetur facies mundi huius ct mali comburentur; boni vero purgabuntur» (PL 191, 476 B). Quae verba citantur in edit. Glossa ordin. hic (apud Lyran, Ill, 155c), sed desunt m cod. Laurent. XVI 1.4 in h.I. 5 Matth. 24 , 35: Caelum et terra transibunt, ubi Glossa ordin: «Innovabuntur, deposita priori forma, permanente autem substantia»; et interlin.: « Caelum, aCrcum, non acthereum · (apud Lyranum, V, 75r). Cf. etiam Beda, In Marcum 13, 31 (PL 92 , 264 D; CCL 120, 602); et In Lucam 21, 33 (590 C; 371). 6 G/osso interlin. m II Petri 3. 10 (apud Lyranum, VI, 227r); ex August., De civitate Dei, XX, c. 18 (PL 41, 684; CSEL 40-11, 469s; CCL 48 , 729s). Cap. 4, n. 1. De ministerio angelorum, cf. lulianus, Prognosticon 111, 35 (PL 96, 514Λ-Β; 514 A-B; CCL 115, 108s); et Glossa Magistri in Ps. 49, 5 (PL 191, 477 B), ex Augustino in h.I. (PL 36, 573, CCL 38, 585s). — Num. 2: Dictum Augustini in fine, iam in opusculo Juliani, 111, 49 (519 B-C; 117). et apud Hugonis De sacram. II, 17, 28 (PL 176, 610 A). 541 LIBER IV. DIST. XLVII. CAP. V. 5 10 15 3. Ille autem ignis malis qui reperti fuerint vivi erit consumptio, bonis vero non. Ut enim ait Augustinus1, «hoc erit incendium mundi sanctis, quod fuit caminus tribus pueris». In quibus « aliquid 2 purgandum fuerit, per illum ignem purgabitur»; aliis vero nullam ingeret molestiam. 4. Purgato vero per ignem mundo, et ad iudicium veniente Domino, emittetur vox illa magna 3 qua resurgent omnes mortui. Et tunc mini­ sterio angelorum ventilabitur area 4: quia boni congregabuntur ei de qua­ tuor partibus orbis 5 angelico ministerio; quo et rapientur obviam Christo in aéra 6, reprobis in terra quam dilexerunt remanentibus. — Et tunc praeconia illa bonorum 7; Esurivi, et dedistis mihi manducare, et incre­ pationes illae malorum: Esurivi, et non dedistis mihi manducare etc. pro­ ferentur, vel sono vocali vel alio modo 8. — Denique proferetur sententia super utrosque ?: Venite benedicti etc., Ite maledicti etc.; et ministerio angelorum, virtute Dei coopérante, mittentur mali in caminum ignis 10, hoc est in infernum. Cap. 5 (274). 20 1. Si post iudicium daemones praeerunt hominibus ad puniendum. Et solet quaeri utrum in inferno malis ad puniendum praesint daemones post iudicium, quos carnifices tortoresque animarum Scriptura appellatu. 2. Apostolus dicite quod Christus tunc evacuabit omnem principatum et potestatem et virtutem. — Haymo, super Epistolam ad Corinthios ♦: « Dum B enim durat mundus, angeli angelis, daemones daemonibus, ho2 ait Augustinus trp. TVW. 9 orbis] mundi NVW. 16 hoc] id LTX. 22 Rubrica om. RVW. 13 vocali] vocabuli T\V. i De civitate Dei, XX, 18 (685; 470; 730). 2 Glossa ordin. in II Petri 3, 10: «Caeli, id est sancti, si quid in eis purgandum est, per ignem purgabuntur» (apud Lyranum, VI, 3 De qua supra, Dist. 43, c. 2. 4 Matth. 3, 12; cf. August., Enarr. in Ps. 49, 3, n. 8: Tempestas valida: « ventilatura tam magnam aream... qua separabitur a sanctis 227a). omne immundum» etc. (PL 36, 570; CCL 38, 581). Cf. supra, Dist. 46, c. 2, η. 2. Matth. 24,31; cf. supra, num. 1 huius cap. 6 I Thess. 4, 16. 5 Resp. 7 Matth. 25, 35 et 42. 8 Cf. supra, c. 1, η. 1. « Matth. 25 , 34 et 41. 10 Resp. Matth. 13, 40s. 11 Resp. Matth. 18, 34: Tradidit eum tortoribus- cum Glossa interlin. hic: « in manus romanorum, vel tartareis ministris» (apud Lyran., V, 57v). 12 I Cor. 15,24. D Glossa ordin. in I Cor. 15, 24 (apud Lyran., VI, 58a; 1 70a; m 67a); ex Haymone, In / Cor. 15, 24 (PL 117, 597 A); cf. supra, Lib. II, d. 6, c. 4 (I, 356s). Num. 3 forsitan dependet a Glossa in Hcbr. I, Il (PL 192, 412A), ubi invenitur auctoritas Augustini. 542 IV. LIBER DIST. CAP. XLVI1I. I. mines hominibus praesunt; seci omnibus collectis, iam omnis praelatio ces­ sabit ». — Hinc quidam putant post iudicium daemones non habere po­ testatem cruciandi homines, sicut modo; sed ut daemones virtute Dei cruciari, sine creaturae ministerio, asserunt, sic reprobos homines ibi non per operationem daemonum, sed virtute divina tantum aeternis subici 5 cruciatibus. 3. Praemissa tamen auctoritas non id cogit sentire, quae, etsi asserat tunc nec daemones daemonibus nec homines hominibus praeesse, non de­ finit tamen an daemones hominibus praesint ad torquendum. — Unde quibusdam videtur eos sic constare hominibus tortores in poena, sicut 10 exstiterunt incentores in culpa. DISTINCTIO XLVIII Cap. 1 (275). 1. De forma ludicis. Solet etiam quaeri in qua forma Christus indi­ cabit. — In forma utique servi iudicabit >, quae omnibus in indicio ap- 15 parebit, ut videant mali in quem pupugerunt 2. Divinitatem vero eius mali non videbunt; unde Isaias 3; Tollatur impius, ne videat gloriam Dei. « Hu­ manitatem 4 videbunt, ut timeant; divinitatem vero non, ne gaudeant ». Divinitas enim sine gaudio videri non potest. 8 tunc nec trp. NX. nec»] non T\V, om. O. 10 constarc] exstare ABCLTX, stare W. 16 *mali trp. post videbunt NRVX. 17-18 Humanitatem] vero add. BCR. 1 August., In loan., tr. 19, n. 16: videbitur, occulta erit forma Dei · (PL 35, 2 219s). Resp. Apoc. eum pupugerunt-, iuxta LXX (ex loan. in videbunt, ne gaudeant. (PL 83, 596; Dist. iterum XLVIH, Prognosiicon 37: luliano). Christi humanitatem 19, I, 7: ex c. qua Isidorus. Videbunt in quern pupugerunt... 1553; CCL 36, 199). Cf. etiam Forma ergo servi tr. 21, n. 13 (1571; Ecce venit cum nubibus, d videbit eum omnis oculus, et qui Videbunt in quem transfixerunt. 4 Isidorus, Sententiae, I, c. iudicatus est videbunt, ut 3 27, dolcant; Quibus enim divinitas ostenditur, utique n. 8: isai. « In 26, 10, indicio magis reprobi divinitatem vero ad demonstratur· gaudium eius non luliano). 1. Cf. Lombardus, 111, cc. 8-9 (PL 96, 501 Augustinus et « Glossa in Ps. 20, 6 (PL 191, 222 C), ct lulianus, B-D; CCL 115, 87s); qui fontes esse videntur potiusquam LIBER IV. DIST. XLVI1I. CAP. II. 543 Cap. 2 (276), 1. Qualis apparebit tunc forma servi. Sed cum in forma humana con­ stet eum appariturum, quaeritur an forma illa gloriosa appareat, sicut vere est; an infirma, qualis in passione exstitit. 5 2. Quidam putant a malis talem videri qualem crucifixerunt, id est infirmam, quia dicit Scriptura k ut videant in quem pupugerunt. — Au­ gustinus, super Ioannem *. Sed aperte Augustinus dicit2 formam servi glorificatam a bonis et a malis tunc videri, sic: « Cum in forma servi glorificata iudicantcm viderint boni et mali, tolletur impius, ut non videat io claritatem Dei 3, qua Deus est, quam soli mundi corde videbunt 4; quod erit cis vita aeterna ». 3. Quare dicitur Christus iudicaturus *. Forma igitur humana in Christo glorificata videbitur a cunctis; unde et Christus dicitur iudicatu­ rus quia filius hominis est. Ita enim legitur in Evangelio loannis5: Et is potestatem dedit ei iudicium facere, quia filius hominis est: non quod ipse ex virtute hominis sit iudicaturus, vel quod ipse solus, sine Patre et Spi­ ritu Sancto, sit iudicium facturus, sed quia ipse solus in «format servi 2 tunc om. BCL elenchus capp. 3 an] In add. NW, add. interi. A2V2. 4 in­ firma] in forma AMRTW, quod corr. RT, corr. in in forma BC. 6 infirmam] infirmum L, in forma M, corr. in in formam B. 9 glorificata] clarificata BMTX. ut non] ne LV. 12 Rubrica om. NRVW. iudicaturus BCX, om. alii. 1 Cf. supra, Cap. 1. 2 Tract. Ill, η. 3: « Cum viderimus enim claritatem quam de­ dit Pater Filio, etiamsi eam dici hoc loco intelligamus, non quam Pater aequali Filio gignens eum dedit, sed quam facto hominis filio dedit ei post mortem crucis: quando ergo videbimus illam Filii claritatem profecto tunc fiet iudicium vivorum atque mortuorum, tunc tolletur impius, ne videat claritatem Domini; quam, nisi illam qua Deus est? » (PL 35, 1927; CCL 36, 630s). 3 Isai. 26, 10. 5 loan. 5, 27. 4 Matth. 5,8: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt. 6 Rubr. marginalis: Aug. super ioan., una cum punctis superscriptis in textu ad «in forma... videbitur», qui potius est Glossae ordin. in loan. 5, 27 (apud Lyran., V, 202c), ex Tract. 19, n. 16 (PL 35, 1553; CCL 36, 199). Cap. 2, n. 2. Quidam forsitan illi sunt qui nimis adhaeserunt cuidam verbo Augustini: «Forma illa erit iudex quae stetit sub indice; illa indicabit quae indicata est» (/n loan., tr. 19, n. 6; PL 35, 1553; CCL 36, 199). Quatenus hic textus solus citatur a luliano, in III, c. 9 (501 C; 88), fortasse hanc opinionem sustinuit. Simili modo in Libro Pancrisis (n. 92) Magistri Anselmi Laudunensis legitur: «Sed hoc certum est quod filius hominis in eadem forma in qua iudicatus est apparebit ♦ (ed. O. Lottin, in Psych. et morale, V, 79). — Textus Augustini, ex Glossa ordin. in loan. 17, 24 (apud Lyran., V, 235c), a qua potius dependet Magister quam ab originalibus Augustini; ita etiam in cap. sequenti. LIBER IV. DIST. XLVIII. CAP. III. iudicans bonis et malis videbitur». Cum ergo dicitur 1; Pater non indicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio, non ita est intelligendum quasi Filius solus iudicet, et non Pater, sed quia forma Filii humana cunctis in iudicio apparebit: non infirma, sed gloriosa, ludicabit autem ex virtute divinitatis, non sine Patre et Spiritu Sancto. Et apparebit terribilis impiis 5 et mitis iustis2: erit enim terror malis et lumen iustis. Cap. 3 (277). 1. Quare secundum formam servi dicitur Christus suscitaturus cor­ pora. Et sicut dicitur Christus secundum formam servi judicaturus pro­ pter causam praemissam, ita etiam dicitur suscitaturus corpora mortuo- 10 rum secundum humanitatem, cum tamen virtute divinitatis sit suscita­ turus, non humanitatis. Sed hac ratione illud dicitur: quia in humanitate suscepit quod est causa nostrae resurrectionis, id est passionem et resur­ rectionem, ideo ei adscribitur secundum hominem suscitatio mortuorum. 2. Augustinus, super loannem *. Unde Augustinus3: « Per 15 Verbum filium Dei fit animarum resurrectio; per Verbum factum in carne filium hominis fit corporum resurrectio». — Item· *: « ludicat ct suscitat corpora non Pater, sed Filius secundum dispensationem humanitatis, in qua est minor Patre ». « Christus 5 in eo quod est Filius Dei, est vita quae vivificat animas; in eo quod filius hominis, iudex ». 20 3. Ecce secundum formam humanitatis dicitur suscitaturus corpora et iudicaturus. ludicaturus autem, quia illa forma cunctis in iudicio ap­ parebit; et suscitaturus, quia in eadem forma meritum et causam nostrae resurrectionis suscepit, et quia secundum eandem formam vocem dabit 3 Filius solus trp. BCLX. 15 Rubrica om. MVW, Patre Christus. In BCN. 20 quod) est add. BCLV. om. ANOX, add. interi. R .* i loan. 5, 22. 19 Patre, Christus in) 24-1 (p. 545) et... procedent 2 Verba sunt Isidori, Sent., I, c. 27, n. 9: « Et mitis apparebit... electis, et terribilis reprobis » (PL 83, 596 B); sed hic potius in forma luliani, Prognosticon, 111, c. 7: «et mitis erit iustis, ct terribilis erit iniustis · (PL 96, 501 A; CCL 115, 87). 3 Tract. 19, nn. 15-16 (PL 35, I552s; CCL 36, 198s). 4 Tract. 23, n. 13 (1591; 242). 5 Tract. 19, n. 15, ct tr. 22, η. II (1552s ct 1580; 198s ct 229s). Cap. 3, n 2: Prima auctoritas Augustini sumitur ex Glossa ordin. in Ioan. 5, 27 (in parte apud Lyran. V, 202c; in toto, in PL 114, 379 C, ct in ed. Lugdun. (1610), V, 1110).’Secunda, in Glossa in loan. 5, 21 (202a). Tertia, in Glossa in 5, 27 (202c). — Num. 3: Auctoritates Augu­ stini, ex Glossa in Ioan. 5, 21 (202a), et in loan. 5 , 26 (202c). LIBER IV. DIST. XLVIII. CAP. IV. 545 5 qua mortui de monumentis surgent et procedent 1. Secundum quod Deus est, vivificat animas; non Pater tantum, quia non tantum Pater vita est, sed et Filius cum eo et Spiritus Sanctus (Augustinus: 2 ♦) «eadem vita» est. Quae « pertinet ad animam, non ad corpus. Corpus enim non sentit vitam sapientiae, sed anima, quae illuminatur a lumine » aeterno. — Li­ cet igitur Christus potentia deitatis vivificet animas et suscitet corpora et iudicet, non otiose tamen et praeter rationem ei secundum formam Dei tribuitur vivificatio animarum, et secundum formam servi iudicium et resuscitatio corporum. 10 Cap. 4 (278). 15 20 1. De loco iudicii. Putant quidam Dominum descensurum in vallem losaphat in iudicio, eo quod ipse per loel prophetam sic loquitur 3; Con­ gregabo omnes gentes, et deducam eas in vallem losaphat, et disceptabo ibi cum eis. 2. In cuius capituli expositione 4 ita reperi: « Hoc quidam pueriliter intelligunt, quod in valle quae est in latere montis Oliveti, descensurus sit Dominus ad iudicium. Quod frivolum est, quia non in terra, sed in spatio huius aeris sedebit, contra locum montis Oliveti ex quo ascendit 5. Et sicut loannes Chrysostom us dicit 6, angeli deferent ante eum signum crucis ». Unde in Evangelio Veritas ait Et tunc apparebit signum filii hominis etc. « losaphat autem interpretatur ‘iudicium Do­ mini’ » »: in vallem ergo losaphat, id est iudicii Domini, « congregabuntur omnes impii. Iusti vero non descendent in vallem iudicii, id est damnatio­ nis, sed in nubibus elevabuntur obviam Christo 9 ». 1 procedent] ct add. BCLV*, sed add. T. 2 tantum Pater trp. BCLNX. 3 Au­ gustinus om. AMRTVWX. 11 Putant] Et praem. BCLMX, add. N*, Imputant R. || vallem] valle ALNR, quod corr. L*. 22 vallem] valle ALV. Iudicii CLNTX (subaudi vallem cum lui.), indicium BOVW, in iudicio AM. 23 vero) autem BCX. 1 Ps. 67, 34: Ecce dabit voci suae vocem virtutis; inde Ioan. 5, 28-29. η. 14 (1552; 198). 3 Resp. Act. 1, 9-12. 2 Tract. 19, 1 4 In Glossa ordin. in h.l. (apud Lyranum, IV, 356a). 6 De Cruce et latrone, I: » Sic Domino de coelo veniente angelorum 3 loel 3, 2. cçtus ct archangclorum multitudo illud signum portant humeris excelsis, et regalem nobis nunciant » (ed. Venctiis 1583, III, 303a in fine; cf. PG 49, 404). s Ita et Hieron., In loel 3, 2 (PL 25 [1845], 979 D). 7 Matth. 24,30. ’ 1 Thess. 4, 16. Cap. 4, n. 1: Quidam, scii. lulianus, Prognosticon, 111,2 (PL 96, 497 C; CCL 115, 82), ubi et textus loel; et in c. 4 (499 B -500 C; 83s), illcChrysostomi. Unde in toto num. 2 Magister se confert ad Glossam ordin. in h.l. Lo.mb. II. 35 546 LIBER IV. DIST. XLVIII. Cz\P. V. Cap. 5 (279). 1. De qualitate luminarium et temporis post Judicium. Veniente autem ad indicium Domino in fortitudine et potestate magna i, sol et luna dicun­ tur obscurari 2; non sui luminis privatione, sed « superveniente maioris luminis claritate ». Virtutes quoque caelorum 3, id est angeli, dicuntur moveri: non metu damnationis vel aliqua perturbatione pavoris, « sed qua­ dam admiratione» eorum quae viderint. Unde lob 4: Columnae caeli pavent adventum eius. 2. Ante diem vero indicii sol et luna eclipsim patientur, sicut loel testatur dicens 5; Sol convertetur in tenebras ct luna in sanguinem, antequam veniat dies Domini magnus ct horribilis. Magnus vero dicitur propter magna quae ibi fient. 3. Cum autem fuerit factum caelum novum et terra nova 6, tunc erit lux lunae sicut lux solis, testante Isaia 7, et lux solis septempliciter, id est sicut lux septem dierum, quia quantum luxit sol in prima conditione septem dierum, ante peccatum primi hominis, tantum lucebit post iudicium 8. Minorata enim fuit lux solis et lunae aliorumque siderum per pec­ catum primi hominis9; sed tunc recipiet sol mercedem sui laboris10, quia septempliciter lucebit. 4. Et tunc non11 erit vicissitudo diei et noctis, sed tantum dies. Unde Zacharias: Et erit dies una quae nota est Domino, non dies neque nox; et 9 eclipsim patientur trp. LT. 1 Resp. Luc. 21, 27; ci. Matth. 24,30. 2 Glossa ordin. in Matth. 24, 29: Sol obscurabitur: « Vel sol et luna et stellae ad tempus suo lumine privabuntur... Vel superve­ niente claritate veri luminis videbuntur obscurari... lob dixit [26, 11]: Columnae caeli con­ tremiscunt ct pavent adventum eius· (apud Lyranum, V, 74c); ultima expositio est Ps.-Bedac in h.l. (PL 92, 104 A); ex Hieron. in h.l. (PL 26 [1845], 180 A). 3 Matth. 24, 29, ubi Glossa interlin.: «Timebunt angeli, quanto magis homines! > (apud Lyranum, V, 74v). 4 lob. 26, 11, ubi Glossa interlin.: « Non timore poenali, sed admiratione » (apud Lyranum, Hl, 51r); ex Gregorio, Moralia, XVII, c. 29, n. 44 (PL 76, 31 C). 3 iOel 2, 31. e Isai. 65, 17; 66, 22; Apoc. 21, L 7 Isai. 30, 26. 8 Glossa interlin. in h.l.: sicut lux septem dierum: «Scilicet quando creatus est mundus » (apud Lyranum, IV, 57v); ex Isidoro, De ordine creaturarum, c. 5, n. 5 (PL 83, 924 A). 9 Glossa interlin. in h.l.: Et erit lux lunae: « Post iudicium et caelum erit novum et terra nova. Quia enim propter hominem facta, in cius lapsu peiorata sunt sol ct luna, suo lumine minorata » (apud Lyranum, IV, 57v); ex Isidoro, ibid., η. 3 (923 C-924 A). 10 Glossa ordin. in h.l.: Et erit lux lunae: «Cum praemium laboris percipient · (57c); cf. num. 6 infra. 11 Glossa interlin. in Zach. 14, 7: Non dies: «Non vicissitudo diei nec noctis» (apud Lyranum, IV, 421r). 5 10 15 20 547 LIBER IV. DIST. XLIX. CAP. I. 5 10 15 20 in tempore vesperi erit lux, quia non erit tunc varietas diei et noctis quae modo est, sed continua dies et lux. 5. Isaias tamen videtur dicere quod tunc non luceat sol vel luna, loquens congregationi beatorum 1: Non erit tibi, inquit, amplius sol ad lucendum per diem, nec splendor lunae illuminabit te; sed erit tibi Dominus in lucem sempiternam. — Sed his verbis non negat solem et lunam tunc lucere, sed significat his qui erunt «in aeterna beatitudine »i2 nullum lucis usum praestare; quia ut ait Hieronymus super eundem locum 3, « caeli terraeque, solis atque lunae nobis cessabit officium, et erit ipse Dominus lumen suis in perpetuum ». 6. Isidorus in libro Creaturarum *. Potest etiam intelligi istud Isaiae ea ratione dictum, quia sol et luna non tunc habebunt ortum et occasum sicut nunc. Unde 1 s i d o r u s 4, illud Isaiae quasi exponens, ait: « Post iudicium sol laboris sui mercedem suscipiet; unde Propheta 5; Lucebit septempliciter. Et non veniet ad occasum nec sol nec luna, sed in ordine quo creati sunt, stabunt, ne impii in tormentis sub terra positi fruantur luce eorum. Unde Habacuc 6: Sol ct luna steterunt in ordine suo ». — Ecce aperte dicit solem et lunam tunc lucere, sed stabiliter permanere; ubi etiam significat infernum esse sub terra. 7. Si vero quaeritur quis sit usus lucis solis et lunae tunc, fateor me ignorare, quia in Scripturis non memini me legisse. DISTINCTIO XLIX Cap. 1 (280). 1. De differentia mansionum in caelo et in inferno. — Augustinus in : *Enchiridion « Post ? resurrectionem vero, facto universo impletoque 3 vel] ct A, neque NVW. 4 beatorum) bonorum LW, sanctorum NV. 9 atque) ac W, et CX. 11 Rubrica om. CNRVW. in libro Creaturarum om. BX. istud] illud ALRTWX. 14 mercedem trp. post soi BCLRT. 16 positi trp. post impii O, post tormentis W Glossa. 24 Augustinus in Enchiridion om. RVW. i Isai. 60, 19. 2 Glossa interlin. in h.l. (apud Lyran., IV, 99r). 3 * In Isaiam 60, 19, (PL 24 [1845], 597 A; CCL 73 A, 704), mediante Glossa ordin. in h.l. (99a). ·» De ordine creaturarum, c. 5, nn. 6-7 (PL 83, 924 B - 925 A); sed verba sunt Glossae ordin. in Isai. 60, 19: «Isidorus in libro creaturarum: Post iudicium... in habitaculo suo» (apud Lyran., IV, 99a). 5 Isai. 30, 26: Et lux solis erit septempliciter. 6 Habac. 3, II. 7 Cap. Ill (PL 40, 284; CCL 46, 109). 548 LIBER IV. DIST. XLIX. CAP. I. iudicio, suos fines habebunt civitates duae: una Christi, altera diaboli; una bonorum, altera malorum, utraque tamen angelorum et hominum. Istis voluntas, illis facultas non poterit esse peccandi, vel ulla conditio moriendi; istis in aeterna vita feliciter viventibus, illis infeliciter in aeterna morte sine moriendi potestate durantibus, quoniam utrique sine fine. 5 Sed in beatitudine isti, alius alio praestabilius; in miseria vero illi, alius alio tolerabilius permanebunt ». 2. Ex his apparet quod sicut boni differenter glorificabuntur, alii ma­ gis, alii minus, ita et mali differenter in inferno punientur. — Chrysostomus 1 *: «Sicut enim in domo Patris, id est in regno caelesti, mansiones 10 multae sunt 2, id est praemiorum differentiae, ita et in gehenna diversae sunt mansiones, id est suppliciorum differentiae ». Omnes tamen aeter­ nam patientur poenam, sicut omnes electi eundem habebunt denarium, quem Paterfamilias dedit omnibus qui operati sunt in vinea 3. Nomine denarii aliquid omnibus electis commune intclligitur, scilicet vita aeterna, 15 Deus ipse quo omnes fruentur, sed impariter. Nam sicut erit differens clarificatio corporum, ita differens erit gloria animarum. Stella enim a stella, id est electus ab electo, differt in claritate 4 mentis et corporis. Alii 8 glorificabuntur] gloriabuntur LVW. 9-10 Chrysostornus] Cassiodorus BCX, Iohannes praem. AN, om. RVW. 15 omnibus electis trp. BCL. 17 enim) differt add. NVW. 1 Ad Theodorum lapsum, I, versus finem (PG 47, 307-308); uti textus hic profertur, vi­ cinior est versioni quae exstat In cod. Bibi. Casinensis 152: ♦ Sic enim scriptura pronunciat dicens: Ipse reddit unicuique secundum opera eius [cf. Matth. 16, 27]. Non solum enim in gehenna suppliciorum, set in regno celesti [premiorum] multe erunt différencié. Mansiones inquid multe sunt apud patrem meum [Ioan. 14, 2]. Et iterum: alia gloria solis et alia lune [I Cor. 15, 41) · (Bibi. Casinensis 3, 1877; Florilegium, 410a); idem textus, sed hic incompletus, invenitur in Bibliotheca publica Leningrad, cod. lat. F.v.l, N° 4, de quo cf. A. Staerk, Mittdlungen ans den lateiriischen Handschrijten zu St. Petersburg, in Studien u. Mitleilungen aus dem Benediktiner- und dem Cisterdenscr-Orden 31 (1910) 3-36. Aliae versiones in editione Venet. Chrysostom! (1583), V, 474 D; et PG 47, 307-308. i Resp. Matth. 20, 1-16. -» l Cor. 15, 41. 2 Resp. Ioan. 14, 2. Dist. XLIX, c. 1, n. 2. Ad hunc numerum enodandum revertere oportet ad Glossam Magistri in 1 Cor. 15, 41: Stella enim a stella differt (PL 191, 1686 C-D; x, f. 113b; z, f. 68a), ubi citantur verba Chrysostomi quae in alia nota supra offeruntur. Quod hic sequitur de uno denario synopsis est (quandoque ad verbum) auctoritatum Augustini quae sequuntur in eadem Glossa (1686 D): Super loannem, tr. 67, n. 2 (PL 35, 1812; CCL 36, 495s); et De sancta virginitate, c. 26 (PL 40, 410; CSEL 41, 262); utrobique denarius dicitur esse vita aeterna omnibus communis, et tamen alio magis, alio minus; unde multae mansiones. Conclusio huius num nobis evadit. LIBER IV. DIST. XLIX. C,\P. I. 5 10 15 20 25 549 enim aliis vicinius clariusque Dei speciem contemplabuntur, et ipsa con­ templandi differentia diversitas mansionum vocatur. Domus ergo est una, id est denarius est unus; sed diversitas est ibi mansionum, id est differen­ tia claritatis. Quia unum est et summum bonum bcatitudo et vita omnium, scilicet Deus ipse. Hoc bono omnes electi perfruentur, sed alii aliis ple­ nius. Perfrucntur vero videndo per speciem, non per speculum in aeni­ gmate i. Habere ergo vitam, est videre vitam, id est cognoscere Deum in specie. Unde Veritas in Evangelio ait 2; Haec est vita aeterna, ut cognoscant te, et quem misisti lesum Christum, esse unum et solum verum Deum, hoc est, habere vitam est cognoscere te. Non est ipsa cognitio quod tu es, sed per cognitionem habere bonum quod tu es, id est vita. 3. Si omnes homines volunt esse beati. Solet etiam quaeri de beatitudiiie, utrum omnes eam velint, et sciant quae sit vera beatitudo. 4. Augustinus in libro XIII De Trinitate *. De hoc Augustinus in libro XIII De Trinitate ita disserit?: «Mirum est, cum capessendae rctinendaeque beatitudinis voluntas una sit omnium, unde tanta exsistat de ipsa beatitudine rursus diversitas voluntatum: non quod eam aliquis no­ lit, sed quod non omnes eam norint. Si enim omnes eam nossent, non ab aliis putaretur esse in virtute animi, ab aliis in voluptate corporis, ab aliis atque aliis alibi atque alibi. Quomodo ergo omnes amant quod non omnes sciunt? Quis potest amare quod nescit? sicut supra disputavi 4. Cur ergo beatitudo amatur ab omnibus, nec tamen scitur ab omnibus? An forte sciunt omnes quae ipsa sit, sed non omnes sciunt ubi sit, et inde contentio est? » 5. *Augustinus : « An 5 forte falsum est quod pro vero posuimus, beate vivere omnes homines velle? Si enim beate vivere est, verbi gratia, secundum animi virtutem vivere, quomodo beate vivere vult, qui hoc non vult? Nonne verius diximus: homo iste non vult beate vivere, quia non vult secundum virtutem vivere, quod solum est beate vivere? Non igitur 10 est-') enim add. ABCVX, add. interi. LT. II habere ANO*T*VX, habetur BCMRW, haberetur L, corr. in habetur 0*2T*. || vita) vitam AT. 12 esse beati] beate vivere BCX. 14 Rubrica om. RVW. 18 omnes eam* trp. BLW. || omnes eam* trp. BRW. 19 voluptate) voluntate LNTWX, quod corr. LWX. 20 ergo] igi­ tur AMVW. 25 posuimus) proposuimus ALT, quod corr. L, ponimus M. 26 beate*] bene LW (ct sic deinceps, cum quibusdam corr. in L.). 28 diximus) dicimus LT, dixe­ rimus CNV Aug. * I Cor. 13, 12. 2 Ioan. 17,3. 3 Cap. 4, η. 7 (PL 42, 1018; CCL 50 A, 389s). 4 Citatur supra, Lib. Ill, d. 24, cc. 4-5 (p. 151s). Num. 4-8 manifeste sumuntur ex originali Augustini. August., uti supra (1019; 390s). 550 LIBER IV. DIST. XLIX. CAP. I. omnes beate vivere volunt, immo pauci hoc volunt, si non est beate vi­ vere, nisi secundum virtutem animi vivere: quod multi nolunt. Itane falsum erit, unde nec ipse Cicero dubitavit? Ait enim >: ‘Beati certe omnes esse volumus’. Absit ut hoc falsum esse dicamus! Quid igitur? An dicendum est, etiam si nihil sit aliud beate vivere quam secundum 5 virtutem animi vivere, tamen et qui hoc non vult, beate vivere vult? Nimis quidem hoc videtur absurdum. Tale est enim ac si dicamus: Qui non vult beate vivere, beate vult vivere. Istam repugnantiam quis audiat, quis ferat? Et tamen ad hanc contrudit necessitas, si et omnes beate vi­ vere velle verum est, et non omnes sic volunt vivere, quomodo solum 10 vivitur beate ». 6. « An 2 illud ab his angustiis nos poterit eruere, si dicamus nihil esse beate vivere, nisi vivere secundum delectationem suam, et ideo fal­ sum non esse quod omnes beate vivere velint, quia omnes ita volunt ut quemque delectat? — Sed ‘id 3 quidem falsum est. Velle enim quod non deceat, est esse miserrimum; nec tam miserum est non adipisci quod velis, quam adipisci velle quod non oportet’. Quis ita sit caecus ut dicat aliquem ideo beatum, quia vivit ut vult, cum profecto etsi miser esset, minus tamen esset, si nihil eorum quae perperam voluisset, habere po­ tuisset? Mala enim voluntate vel sola miser quisque efficitur; sed miserior cum desiderium malae voluntatis impletur ». 7. « Quapropter 4, quoniam verum est quod omnes homines esse beati velint, idque ardentissimo amore appetant, et propter hoc cetera quae­ cumque appetunt; nec quisquam potest amare quod omnino quid vel quale sit nescit, nec potest nescire quid sit quod se velle scit, sequitur ut omnes beatam vitam sciant. Omnes autem beati habent quod volunt, quamvis non omnes qui habent quod volunt, continuo sint beati. Conti­ nuo autem miseri sunt, qui vel non habent quod volunt, vel id habent quod non recte volunt ». 8. Quid sit beatus *. « Beatus 5 igitur non est, nisi qui et habet omnia quae vult et nihil vult male». «Ille 6 quippe beate vivit, qui vivit ut vult, nec male aliquid vult ». « Cum 1 igitur ex his duobus constet beata 4 igitur] ergo BCM. 6 virtutem animi trp. BCLOWX. trp. BCNV Aug. 17 velis BCX Aug. (Cicero), vult W, velit alii. ter N, corr. in prêter O. 30 Rubrica om. RVW. t 390$). (1020; ht Hortensio dialogo (rubr.), nunc deperdito. ' Verba Hortensii Ciceronis iterum allegat 392s). 5 C. 6. n. 9 (1020; 393). August., loc. cit. 6 2 August., 9-10 vivere velle 23 propter] prê­ ibid., c. 5, n. 8 Augustinus. Ibid., c. 8, n. 11 (1022; ·» 396). (1019s; August., ibid. 7 ibid., 15 20 25 30 LIBER IV. DIST. XL1X. CAP. II. ET III. 5 10 551 vita, licet in malis sit aliquis bonus, non tamen nisi finitis omnibus malis est beatus ». — « Cum 1 vero ex hac vita qui in his miseriis fidelis et bo­ nus est, venerit ad beatam, tunc erit vere quod nunc esse nullo modo potest, ut sic homo vivat quomodo vult. Non enim ibi volet male vivere, aut volet aliquid quod deerit, aut deerit quod voluerit. Quidquid ama­ bitur, aderit; nec desiderabitur quod non aderit. Omne quod ibi erit, bo­ num erit, et summus Deus summum bonum erit; et quod est omnino beatissimum, ita semper fore certum erit». — «Beatos2 autem esse se velle omnium hominum est; beatos esse se velle omnes in corde suo vident; nec tamen omnium est fides, qua ad beatitudinem pervenitur ». Cap. 2 (281). 15 20 1. Si quid de Deo cognoscet aliquis quod ibi non intelligant omnes. Solet quaeri utrum aliquid de Deo cognoscat aliquis magis meritus, ut Petrus, quod non cognoscat aliquis minus meritus, ut Linus. 2. Pluribus videtur quod omnia de Deo ad beatitudinem spectantia, omnes communiter electi cognoscant, sed differenter. Nihil enim in Deo noscibile maius digniusque videtur, quam eum intelligere trinum et unum; hoc autem omnes tunc per speciem cognoscent. Unde sequitur ut non sit aliquid beatitudini pertinens incognitum alicui beatorum. Omnes igitur cuncta illa videbunt, quorum cognitio beatitudini servit; sed in modo vi­ dendi different. — Augustinus * : «Alius 3 enim alio magis, alius alio mi­ nus fulgebit ». Cap. 3 (282). 25 1. De paritate gaudii. Solet etiam quaeri an in gaudio dispares sint, sicut in claritate cognitionis differunt. 2. Augustinus in libro De civitate Dei *. De hoc Augustinus 12 de Deo om. LT. || cognoscet| cognoscat BCX, cognoscit LT. orn. BCNRVWX. 24 paritate] parilitate BCX elenchus capp. i Ibid., c. 7, n. 10 (1020s; 394). 2 Ibid., c. 20, n. 25 (1034; 417). 21 Augustinus 3 De vir­ ginitate, c. 26, n. 26 (PL 40, 410; CSEL 41, 263). Cap. 2 invenitur ad litteram inter sententias scholae Ansclmi Laudun. attributas, n. 501 (ed. O. Lottin, in Psych, et morale, V, 322). Sed sicco pede transeamus. — Num. 2: Auctoritas Augustini, ex Glossa in I Cor. 15, 41: Stella a stella differt (PL 191, 1686 D). Cap. 3, n. 2: Auctoritas Augustini iam in Glossa in I Cor. 15,28 (PL 191, 1681 D); ex f loro 552 LIBER IV. DIST. XLIX. CAP. IV. ait i: «Multae mansiones 2 in una vita erunt, scilicet variae praemiorum dignitates. Sed ubi Deus erit omnia in omnibus 3, erit etiam in dispari claritate per gaudium: ut quod habebunt singuli, commune sit omnibus, quia etiam gloria capitis omnium erit per vinculum caritatis ». — Ex his datur intelligi quod par gaudium omnes habebunt, etsi disparem co- 5 gnitionis claritatem, quia per caritatem, quae in singulis erit perfecta, tantum quisque gaudebit de bono alterius, quantum gauderet si in se ipso haberet4. 3. Sed si par erit cunctorum gaudium, videtur quod par sit omnium beatitudo: quod constat omnino non esse. — Ad quod dici potest quod 10 beatitudo par esset, si ita esset par gaudium ut etiam par esset cognitio; sed quia hoc non erit, non faciet paritas gaudii paritatem beatitudinis. — Potest etiam sic accipi 'par gaudium’, ut non referatur paritas ad in­ tensionem affectionis gaudentium, sed ad universitatem rerum de quibus gaudebitur: quia de omni re unde gaudebit unus, gaudebunt omnes. 15 Cap. 4 (283). 1. Si maior sit beatitudo sanctorum post iudicium. Post haec quaeri solet si beatitudo sanctorum maior sit futura post iudicium quam interim. 2. Sine omni scrupulo credendum est eos habituros maiorem gloriam post iudicium quam ante, quia et maius erit eorum gaudium, ut supra 20 testatus est Augusti n u s 5, et amplior erit eorum cognitio. — Hie- 7 tantum... quantum] ita... qualiter LMTX. 21-1 (p, 553) Rubrica om. AVW. 15 gaudebitur] gaudebunt BCL. 1 Rubrica nonobstante, verba sunt Prosperi Aquitani, Sent. ex operibus Augustini, n. 362 (PL 45. 1892; 51. 486 C); vel n. 364 (CCL 68 A, 352); ex August.,In loan., tr. 67, n. 2 2 Resp. loan. 14,2. J 1 Cor. 16, 28.« Cf. verba Augustini quae sequuntur in eodem tr. 67, n. 2: · Per caritatem fiat ut quod habent singuli, commune sit omnibus. Sic enim quisque etiam ipse habet, cum amat in altero quod ipse non habet » (PL 35. 1812; CCL 36, 496). 5 In Dist. 45, c. 1. (PL 35, 1812; CCL 36, 495s). (427), ubi recte rubricatur. In eodem fiorilegio, parum supra invenitur alia rubrica: Ex libro XXII De civ. Dei; quam ex inadvertentia forsitan hic transtulit Magister. Iam in parte in Glossa ordin. m 1 Cor. 15, 28 (apud Lyran. VI. 58c; cod. 17Oc; m 67c), unde Magister sumpsit alteram partem auctoritatis (« in dispari... caritatis »). Cap. 4, n. 3: Auctoritas Augustini, ex opere luliani, Prognosticon, 11,11 (PL 96, 479 C - 480 A; CCL 115, 50). 553 LIBER IV. DIST. L. CAP. I. 5 10 15 nymus, super Osee *. Unde Hieronymus·: «Peracto iudicio, am­ pliorem gloriam suae claritatis Deus monstrabit electis ». 3. Augustinus ♦: « Si quem 2 movet, quid opus sit spiritibus defuncto­ rum corpora sua in resurrectione recipere, si eis potest sine corporibus summa beatitudo praeberi, difficilis quaestio est, nec potest a nobis per­ fecte definiri. Sed tamen dubium non est et raptam a carnis sensibus ho­ minis mentem, et post mortem ipsa carne deposita, non sic videre posse incommutabilem substantiam sicut sancti angeli vident, sive alia latentiori causa, sive ideo quia inest ei naturalis quidam appetitus corpus admi­ nistrandi, quo retardatur quodam modo ne tota intentione pergat in illud summum caelum, donec ille appetitus conquiescat. Porro si tale sit corpus, cuius sit difficilis et gravis administratio, sicut haec caro quae corrumpi­ tur 3, multo magis avertitur mens ab illa visione summi caeli. Proinde cum hoc corpus iam non animale, sed spirituale 4 receperit, angelis ae­ quata 5, perfectum habebit naturae suae modum, obediens et imperans, vivificata et vivificans, tam ineffabili facilitate, ut sit ei gloriae quod fuit sarcinae ». DISTINCTIO L Cap. 1 (284). 20 1. Si mali in inferno peccabunt. Hic oritur quaestio ex praemissis ducens originem. Supra enim Augustinus <5, loquens de malis in inferno damnatis et bonis in caelo glorificatis, dixit quod nec bonis vo­ luntas, nec malis facultas peccandi esse poterit. Et de bonis quidem con­ stat; sed de malis, a quibus voluntatem malam non removet, quaeritur 3 Augustinus om. AVW, add. mg. W *, add. sed del. R. 1 Glossa ordiri, in Osec 6, 1 (apud Lyranum, IV, 340a); cetera huius glossae (non au­ tem verba hic prolata) leguntur apud Hieron. in h.l. (PL 25, [1845] 867 C). De Genesi ad lilt., XII, c. 35, n. 68 (PL 34, 483s; CSEL 28-1, 432s). Corpus enim quod corrumpitur aggravai animam. animale, surgel corpus spiritale. 2 August., 3 Resp. Sap. 9, 15: 4 Cf. 1 Cor. 15, 44: Seminatur corpus 5 Resp. Luc. 20, 36: aequales enim angelis sunt. 6 In Dist. 49, c. 1, n. 1. Dist. L, cap. 1. Cf. quaestionem propositam in Glossa Magistri in Rom. 2,5-6: «Postremo quaeritur utrum mala voluntas atque conscientia reproborum in gehenna punitorum sit pec­ catum vel tantum poena» etc. (PL 191, 1341 B-C). 554 LIBER IV. DIST. L. CAP. I. quomodo verum sit eos non posse peccare, immo quomodo verum sit eos non peccare, cum malam habeant voluntatem. 2. Solvit secundum diversos ♦. Quidam autumant illam malam vo­ luntatem non esse peccatum, sed supplicium tantum. Alii vero peccatum esse fatentur, sed per illud eos non mereri aliquam poenam, quia non est ibi locus merendi. Illud ergo peccatum dicunt non esse meritum supplicii, sed supplicium mali meriti quod in hac vita praecessit. 3. Augustinus in libro De fide ad Petrum *. De hoc autem Augu­ stinus ita dicit >: «Tempus acquirendi vitam aeternam in hac tantum vita Deus hominibus dedit, ubi voluit esse etiam poenitentiam fructuosam. Ideo hic poenitentia fructuosa est, quia potest hic homo, deposita malitia, bene vivere; et mutata voluntate, merita simul operaque mutare, et ea gerere quae Deo placeant. Quod qui in hac vita non fecerit, habebit qui­ dem poenitentiam in futuro saeculo de malis suis 2, sed indulgentiam in conspectu Dei non inveniet 3; quia etsi erit ibi stimulus poenitudinis, nulla ibi erit correctio voluntatis. A talibus enim ita culpabitur iniquitas sua, ut nullatenus ab eis possit vel diligi vel desiderari iustitia. Voluntas enim eorum talis erit, ut habeat in se semper malignitatis suae supplicium, nunquam tamen recipere possit bonitatis affectum. Quia sicut illi qui cum Christo regnabunt nullas in se malae voluntatis reliquias habebunt, ita illi qui erunt in supplicio ignis aeterni cum diabolo et angelis eius de­ putati, sicut nullam habebunt ulterius requiem, sic bonam habere nulla­ tenus poterunt voluntatem; et sicut coheredibus Christi dabitur perfectio gratiae ad aeternam gloriam 4, ita consortibus diaboli cumulabit ipsa malignitas poenam, quando exterioribus deputati tenebris s, nullo illustrabuntur interiori lumine veritatis ». 4. Ex his apparet reprobos in inferno sic poenitentiam gesturos, ut per eam pravam voluntatem non deserant; et illa maligna voluntas erit eis ad cumulum poenae: per quam tamen non merebuntur, quia nullus meretur nisi in hac vita. 3 Rubrica om. AM RVW» 4 sed om. MO. 8 autem] ctiarn M, om. BCLO. 14 saeculo om. ARW. 15 Dei) domini BCLNTV. 16 correctio] correptio BL, corruptio C, prave add BT. A talibus] Aug. add. seu rep. marg. BCLMX. 22 habere nullatenus trp. ALNRV. 1 Id est Fulgentius, cap. 3, n. 38 (PL 65, 689 B-D; CCL 91 A, 736s). 2 Resp. Sap. Poenitentiam agentes et prae angustia spiritus gementes. 3 Resp. Eccli. 18, 20: Et m conspectu Dei invenies propitiationem. 4 Rcsp. I Petri 5,10: Deus autem omnis gratiae, qui iveavit nos in aeternam suam gloriam... ipse perficiet. $ Cf. Matth. 8, 12; 22, 13; 25, 30. 5, 3: Num. 2: Eaedem opiniones ibidem (1341 C-D). 5 10 15 20 2s 30 555 LIBER IV. DIST. L. CAP. Il Cap. 2 (285). 5 10 15 20 25 1. Quare dicuntur tenebrae exteriores. Hic quaeri potest quare illae tenebrae, quibus involventur mali in gehenna, dicuntur exteriores 1. — Quia tunc mali penitus extra lucem corporalem et spiritualem, scilicet Deum, erunt. Nunc enim, etsi patiantur tenebras in caecitate mentis, non tamen penitus extra lucem Dei sunt, nec corporali luce privantur. 2. Augustinus, super Psalmum VI *. De hoc Augustinus sic ait 2: « Ira Dei et in iudicio erit, et hic est in caecitate mentis, cum dantur mali in reprobum *sensum . Ibi exteriores tenebrae erunt, quia tunc pec­ catores penitus erunt extra Deum. Quid est enim penitus esse extra Deum, nisi esse in summa caecitate? Siquidem Deus habitat lucem inaccessibilem 4. Hae autem tenebrae hic iam incipiunt in peccante, cum ab interiori Dei luce secluditur, sed non penitus dum in hac vita est ». — Ecce quare pec­ cator ibi dicitur pati exteriores tenebras et non hic: quia ibi secludetur penitus a luce Dei, quod non hic. 3. Sed quomodo intelligenda est illa scclusio? An quia non videbunt Deum per speciem? Sed nec aliquis hic videt Deum per speciem. An per dissimilitudinem quam facit peccatum inter Deum et hominem? Sed et hic multi per gravia peccata elongantur a Deo. An quia Deum odiunt, ita ut velint eum non esse? Sed et hic multi Deum oderunt, de quibus scriptum est 5: Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper. Quae est igitur illa elongatio? — Sane exteriores tenebrae intelligi possunt quaedam malignitas odii et voluntatis, quae tunc excrescet in mentibus reprobo­ rum, et quaedam oblivio Dei, quia tormentorum interiorum et exterio­ rum doloribus adeo afficientur et turbabuntur, ut ab illis ad cogitandum aliquid de Deo vix et raro vel nunquam mentem revocent: ut qui nimio 5 patiantur] patiuntur LX, patientur T. 9-10 peccatores penitus trp. MX. pec­ catores trp. post erunt BCR. 10 penitus erunt trp. T. |; erunt trp. post Deum M. || enim om. BCL. 14 secludetur] secluditur BCMVW. 22 Igitur] ergo BMX, om. NW. || intelligi] intelligere RT. possunt] possumus MORT, unde corrigitur in: tenebras intelligere possumus quandam malignitatem T. 1 Matth. 8, 12: eiicientur in tenebras exteriores; ubi Glossa ordin.: « Quia a Domino foras expellentur, id est in aeternam noctem, quia hic sponte ceciderunt in exteriores, id est in caecitatem mentis» (apud Lyranum, V, 30c). 38, 32). 3 Resp. Rom. 1, 28. 2 Enarr. in Ps.6,8, n. 8 (PL36,94; CCL < I Tim. 6, 16. 5 Ps. 73, 23. Cap. 2, n. 2. Auctoritas Augustini iam in Glossa in Ps. 6, 8 (PL 191, 107 D - 108 A).— Num. 3 non dependet, ut videtur, ex Glossa in Matth. 8, 12; nec in 22, 13; nec in 25, 30. 556 LIBER IV. DIST. L. CAP. III. pondere premuntur, adeo stupescunt et turbantur, ut interim in alia co­ gitationem non extendant, sed illuc tendit impetus cogitationis, ubi sen­ titur vis doloris. Sed in hac vita nullus adeo malus est ut penitus seclu­ datur a cogitatione Dei, qui nec perdit appetitum beatitudinis et quen­ dam boni amorem, quem naturaliter habet rationalis creatura. 5 4. Illas autem exteriores et profundissimas tenebras reprobos per­ pessuros post iudicium, dicit Augustinus1, opponens de illo di vite qui, in inferno positus, elevans oculos vidit Abraham, et in sinu eius La­ tarum 2; « Cuius comparatione coactus est confiteri mala sua, usque adeo ut et fratres rogeU ab his praemoneri»; quod ante iudicium factum legitur. 10 « Sed post iudicium in profundioribus tenebris erunt impii, ubi nullam Dei lucem videbunt cui confiteantur ». Cap. 3 (286). 1. De animabus damnatorum, si quam habent notitiam eorum quae hic fiunt. Praeterea quaeri solet si reproborum animae, quae nunc in in- 15 ferno cruciantur, notitiam habent eorum quae circa suos in hac vita ge­ runtur; et si aliquo modo doleant super infortuniis suorum carorum. 2. Augustinus, super Psalmum CVIII *. Hanc quaestionem Augu­ stinus commemorat 4, ex parte eam explicans, ex parte vero insolutam relinquens. Ait enim: « Quaeret aliquis an ullus dolor tangat mortuos de 20 his quae in suis post mortem contingunt, vel quomodo ea quae circa nos aguntur noverint spiritus defunctorum. Cui respondeo magnam esse quaestionem, nec in praesenti disserendam. Verumtamen breviter dici potest quod est cura mortuis de suis caris, ut de divite legitur s qui, dum I alia LO, alta NX (melius ?), aliam AMBCTVW, illa R. tem add. interi. T *. 4 qui] quia BCLX. 1-2 cogitationem] men­ i Enarr. in Ps. 6, 5: In inferno quis confitebitur tibi, n. 6 (PL 36,93; CCL 38, 30s). î Resp. Luc. 16. 23. 3 Resp. Luc. 16, 27-28. < Enarr. in Ps. 108, 15, n. 17 (PL 37, 1437s; CCL 40, 1952). 5 Resp. Luc. 16 , 27-28. Num. 4: Ex Glossa in Ps. 6, 6 (PL 191, 106 C-D), quae dependet in parte ab illa Gil­ bert! Porretani in h.l.; cd. D. Van den Eynde, L'oeuvre litt. de Géroch de Reichersberg (Romae 1957), 360. Cap. 3, η. I: Quasi eadem quaestio apud Iuliani Prognosticon II, 31 (PL 96, 492 B-C; CCL 115, 68s), quod tamen non est fons. Forsitan et hic invenire iuvabit Glossam Magistri m Lucam! Quod valet etiam pro capp. sequentibus. — Num. 2: Verba Augustini iam in Glossa Magistri in Ps. 108, 9 (PL 191, 990 C-991 A). LIBER IV. DIST. L. CAP. IV. ET V. 5 557 tormenta apud inferos pateretur, levavit oculos ad Abraham, et inter alia dixit: Habeo enim quinque fratres: ut testetur illis, ne et ipsi veniant in hunc locum tormentorum. Habent enim mortui curam de vivis: quos sciunt vivere, quia nec in locis poenarum vident eos, ubi dives sine fratribus erat; nec in requie beatorum, ubi Lazarum et Abraham, quamvis longe, agnoscebat. Non tamen ideo consequens est eos scire quae circa suos caros aguntur hic, vel laeta, vel tristia ». Cap. 4 (287). Quomodo accipienda sunt quae de Lazaro et divite leguntur. — Au­ 10 15 gustinus, super Genesim *. Si quis autem quaerat quomodo inteiligatur quod de Lazaro et divite legitur i, audiat Augustini responsum dicentis 1 2: « Si quis putat animas corpore exutas locis corporalibus conti­ neri, cum sint sine corpore, non deerunt qui faveant, et divitem sitientem in loco fuisse corporali contendant, ipsamque animam corpoream praepa­ rasse linguam, et stillam de Lazari digito cupisse. Sed melius est dubitare de occultis quam litigare de incertis. Divitem in supplicio, pauperem in refrigerio esse non dubito. Sed quomodo inteiligatur lingua divitis, di­ gitus Lazari, flamma inferni, sinus Abrahae et huiusmodi, vix a man­ suetis, a contentiosis nunquam invenitur ». Cap. 5 (288). 20 1. Si se vident boni et mali. Quaeri etiam solet utrum vicissim se vi­ deant illi qui sunt in inferno et illi qui sunt in gloria. — Sicut Sancti 3 5 beatorum] bonorum M, sanctorum NV. || quamvis] a add. TX. 6 suos caros trp. ACNTV. II suos om. L. caros, om. WX. 9-10 Augustinus super Genesim om. NRVW. 17 divitis interi. OR, om. ABCMNW. 17-18 digitus add. marg. TW, add. interi. OR, om. ABCMNWX. 18 Lazari] Lazarus A, add. marg. TW, om. X, vel divitis add. BC. inferni) infernus Λ. 1 Luc. 16, 22-31. 237). 2 De Genesi ad lilt., VIII, c. 5, n. 9 (PL 34, 376; CSEL 28-1, 3 Ita Gregorius, In Evang., hom. 40, n. 8: «Credendum vero est quod ante retributionem extremi iudicii iniusti in requie quosdam iustos conspiciunt... iusti vero in tormentis semper intuentur iniustos » (PL 76, 1308 D - 1309 A); inde Beda, In Lucain 16, 27-28 (PL 92, 536 B-C; CCL 120, 305); et Glossa ordin. in Luc. 16, 23: Vidit Abraharn (apud Lyranum, V, 167c). Cap. 4. Cf. Iuliani Prognosticon II, 4 (PL 96, 477; CCL 115, 45s). Fons autem Magistri est Glossa ordin. in Gen. 2, 8 (apud Lyranum, I, f. 36c). Cap. 5. Quaestio ponitur a luliano, lib. II, 32 (PL 96, 492 D; CCL 115, 69). Responsio 558 liber iv. dist. l. cap. vi. tradunt, et boni malos, et mali bonos vident usque ad indicium; post iudicium vero boni videbunt malos, sed non mali bonos. — Gregorius, super Lucam *. Unde Gregorius1: «Infideles in imo positi, ante diem iudicii fideles super se in requie attendunt, quorum gaudia post contemplari non possunt ». 5 Cap. 6 (289). 1. De chaos inter bonos et malos. Sed cum sancti malos in tormentis videant, nonne aliqua compassione erga eos moventur? Nonne eos de tormentis liberari cupiunt? — Recole illud evangelicum, quod Abraham diviti respondit2: Inter nos et vos chaos magnum firmatum est, ut hi qui 10 volunt hinc ad vos transire, non possint, neque inde hic transmeare. Quid est illud chaos inter bonos et malos, nisi hinc iustitia, inde iniquitas, quae nullatenus sociari valent? Adeo enim sancti Dei iustitiae addicti sunt, ut nulla compassione ad reprobos transire valeant, nulla pro eis inter sanctos fiat intercessio. 15 2. Quomodo ergo inde volunt aliqui transire ad illos, sed non pos­ sunt? Quia si iustitia Dei admitteret, non fieret eis molesta liberatio il­ lorum? Vel ita dicuntur velle ct non posse non quia velint et non possint, sed quia etsi vellent, non possent eos iuvare? — Gregorius, super Lucam ♦. De hoc ita Gregorius ait 3; « Sicut reprobi a poenis ad gloriam 20 sanctorum transire volunt et non possunt, ita iusti per misericordiam mente ire volunt ad positos in tormentis ut cos liberent, sed non possunt; quia iustorum animae, etsi in naturae suae bonitate misericordiam habent, 16 ergo om. LM. rum] eorum LTVW. volunt aliqui trp. NTW. 19 Rubrica om. RVW. 17 iustitia Dei trp. BCX. 17-18 illo­ ■» In Evang., hom. 40, n. 7 (PL 76, 1308 A-B); inde Beda, In Lucam 16,26 (PL 92, 535 D - 536 A. CCL 120, 3O4s); ct Glossa ordin. in h.l. (V, 168a). « In Evang., hom. 40, n. 2 (PL 76, 1303 C). 2 Luc. 16, 26. dependet, ut videtur, non solum ab hoc capitulo sed etiam a cap. 24 (486 B-D; 60s). Cf. etiam Glossa ordin. in Luc. 16, 27-28 (apud Lyranum, V, I67c), quam fortasse inter fontes enume­ rare oportet. Cap. 6, η. I: Cf. Glossa Lombardi in Ps. 33, 17 (PL 191, 343 D), ubi quasi omnia sumun­ tur ex Glossa media Gilbert! (ed. D. ct 0. Van den Eynde - A. Rijmersdael, in Gerhohi Pracp. Retchersl. Opera inedita, II-l, Romae 1956,299 et 301). — Num. 2: Auctoritas, ex Glossa ordin. in Luc. 16, 26 (V, I68a). I LIBER IV. DIST. L. CAP. VII. 559 iam tunc auctoris sui iustitiae coniunctae tanta rectitudine constringuntur, ut nulla ad reprobos compassione moveantur». Cap. Ί (290). 5 10 1. Quod visa impiorum poena non minuit beatorum gloriam. Postremo quaeritur an visa poena reproborum decoloret gloriam beatorum, an beatitudini eorum proficiat. — Gregorius, super *Lucam . De hoc ita Gre­ gorius ait i; « Apud animum iustorum non fuscat beatitudinem aspecta poena reproborum, quia ubi iam compassio miseriae non erit, minuere beatorum laetitiam non valebit. Et licet iustis sua gaudia sufficiant, ad maiorem tamen gloriam vident poenas malorum, quas per gratiam eva­ serunt. Quia qui Dei claritatem vident, nihil in creatura agitur quod vi­ dere non possint ». 2. Hieronymus, super Isaiam * : « Non 2 est autem mirandum si sancti 15 20 iam immortales reprobos videant mentis intelligentia, cum Prophetae adhuc mortales videre haec omnia meruerunt ». Egredientur enim « electi, non loco, sed intelligentia, vel visione manifesta, ad videndum» impio­ rum cruciatus; quos videntes non dolore afficientur, sed laetitia «satia­ buntur, agentes gratias de sua liberatione, visa impiorum ineffabili cala­ mitate ». — Unde Isaias, impiorum tormenta describens et ex eorum vi­ sione laetitiam bonorum exprimens, ait 3; Egredientur, electi scilicet, et videbunt cadavera virorum qui praevaricati sunt in me. Vermis eorum non 1 constringuntur] constringentur LMVWX, quod corr. W< rum BM elenchus capp. 5-6 beatitudini eorum (rp. BCMNX. i Ibid., n. 8 (PL 76, 1309 A-B). 4 beatorum] bono­ 6 Rubrica om. RVW. 2 Potius Glossa ordiri, in Isai. 66, 24: et vide­ bunt: « Non mirum si sancti... meruerunt »; egredientur: « Electi, quasi ad videndum, non loco, sed intelligentia vel visione manifesta »; ad satietatem: « Satiabuntur quoque de beatitudine sua, agentes gratias, visa impiorum ineffabili poena » (apud Lyranum, IV, 108c). Hieron. in h.l. tantum habet: « Egredientur autem non loco, sed intelligentia» (PL 24 (1845], 676 C; CCL 73 A, 797). 3 Isai. 66, 24. Cap. 7, n. 1: Quaestio discutitur apud lulianum, II, 32 (PL 96, 492 D - 493 C; CCL 115, 69s), ubi etiam textus Gregorii; quem tamen citat Magister ut invenitur in Glossa ordin. in Luc. 16, 26 (apud Lyranum, V, 168a). — Num. 2: non sine influxu luliani, in lib. 111,51 (PL 96, 521 A-B; CCL 115, 118), ubi in parte referuntur verba Isaiae; verba autem «Hieronymi» sumuntur ex Glossa in Isaiam 66, 24 (apud Lyranum, IV, 108v). 560 LIBER IV. DIST. L. CAP. VII. morietur, et ignis non exstinguetur, et erunt usque ad satietatem visionis omni carni, id est electis 1. Laetabitur enim iustus cum viderit vindictam. Explicit liber quartus. Haec de pedibus Sedentis super solium excelsum, quos Séraphin duabus velis velabant 2, scriptori, etsi non auditori, commemorasse suffi- 5 cit, qui a facie exorsus Sedentis, per media ad pedes usque Via3 duce pervenit. 3 Explicit liber quartus BCM2*W, 1 sententiarum add. MW. om. atii. || quartus] Exultativa operis clausula add. T. 7 pervenit] Explicit liber quartus magistri Petri add. ΑΧ. 1 Glossa interlin. in h.l.: et erunt: «reprobi electis» (108v), ubi et scq. verba Ps. 57, 11. 2 Rcsp. Isal. 6, 1-2; et Glossa Interlin. in h.l.: duabus velabant faciem eius: «quae ante mundum fuerunt»; duabus velabant pedes eius: «post haec quae futura sunt»; et duabus volabant: «me­ dia aperiendo» (apud Lyranum, IV, I6v); ex Hieron. in h.l.: «Faciem enim ct pedes eius operiunt, quia ct praeterita ante mundum, et futura post mundum scire non possumus; sed media tantum, quae in sex diebus facta sunt, contemplamur» (PL 24, 94 A; CCL 73, 86). J Rcsp. loan. 14, 6: Ego sum via. Nota quasi compendium Sententiarum: facies Dei (Lib. I), media (II), Via duce (III) ad pedes Sedentis (IV), cui honor et gloria in saecula! INDICES I. Bibliothecae et Codices Manuscript!. II. Auctoritates citatae a Magistro. HI. Auctores et Scripta. IV. Index doctrinalis. V. Index generalis. Lomb. II. I. - BIBLIOTHECAE ET CODICES MANUSCRIPTI Ambiensl, Bibl. Civit., cod. 231 (=- A): 264, 501. Clm 18190 (= M): 401, 501. — Clm 22288: 429, 536. Assisii, Bibl. Comm., cod. 103: 501. Montis Casini, Bibl. Abbatiae CLH: 323, 548. Bambergae, Bibl. Status, cod. Pair. 128 (= b): Neapoli, Bibl. Nat., cod. VII. C. 14 (= n): 261, 429, 444, 483. 46, 76, 88, 165, 261, 273, 315, 321, 401, 462, Berolino, Bibl. Status, cod. theol. latin. 112: 84. Brugis, Bibi. Civit., cod. 184 (= B): 429, 501. Bruxellis, Bibl. Regia, cod. 1535 (11.580) (= C): 429, 501. 536. Parishs, Bibl. Mazarin., cod. lai. 757 [= L): 273, 401, 501. — Cod. lai. 1708: 47. — Bibl. Nat., Cod. lai. 648 [Glossa Magistri Cameraci, Bibl. Munie., cod. 561: 37. in Apostolum]: 81, 314. — Cod. lat. 673 Cantabrigiac, Bibl. Collegii Ss. Trinitatis, cod. [eadem Glossa·, continuatur in Cod. lat. B. 5. 6: 80. 6S/]: 314. — Cod. lat. 3014 (= N): 401, 501. Florentiae, Bibl. Laurent., cod. V. d. 11 (= 1) — Codd. lat. 3016-17: 273. — Cod. lat. [Glossa ordin. in Epist. S. Pauli]: 104, 114, 3020: 148. — Cod. lat. 3021: 273. — Cod. 115, 117, 118, 123, 125, 141, 142, 143 (bis), 144 (bis), 145, 167, 180, 181, 182, 207, 221, lat. 3022 (= 0): 401, 501. — Cod. lat. 3025: 148 , 273. — Cod. lat. 3027 A: 148. 229, 234, 257, 260, 262, 266, 283, 288, 307, — Cod. lat. 3028: 148. — Cod. lat. 3230: 308, 309, 381, 382, 442, 448, 479, 485, 508, 511, 512, 516 (bis), 517 (ter), 532, 541, 552. 37. — Cod. lat. 14423 (= p) [Glossa psPetri Pictav.]: 46,76,88, 165,261, 273,315, — Cod. VI/. d. 9 [Glossa Gilbert! in Psal­ 401, 444, 462. — Cod. lat. 17464: 273, 501. mos]: 69, 193. — Cod. X//. d. 2 [Glossa — Cod. lat. 17990: 37. — Cod. lat. 18108 Gilberti in Epist. S. Pauli]: 286. — Cod. [Petrus Manducator in Sent. (?)): 74, 153. XV//. 4 [Glossa ordin. in Psalmos]: 69, 71, — Bibl. S. Genovefae, Cod. 166: 415, 496. 82, 112, 116, 119, 150, 151, 171, 193, Trccis, Bibl. Civit., Cod. J (=T): 148,501,— 211 (bis), 212, 213, 228, 236, 238, 327, 343, Cod. 964 [Qç. Odonis Suession.]: 37, 47, 74. 346, 358 (bis), 364, 365, 372, 384, 478, 511, Valentianac, Bibl. Civit., cod. 186 (= X): 512, 513, 529, 530 (ter), 532 , 535 , 540. — 429, 501. Cod. XX///. 5 (= in) [Glossa ordin. in Civit. Vaticanae, cod. Vat. lat. 144 (= x) Epist. S. Pauli]: 104, 114, 115, 117, 118, [Glossa Magistri in Apostolum]: 75,81, 238, 120, 123, 125, 141, 143 (bis), 144 (bis), 145, 266 , 267, 280, 314 , 419, 511, 528, 548. — 167, 180, 181, 182, 207, 221, 229, 234, 260, Cod. Vat. lat. 688 (= V): 54, 165, 501. — 262, 266, 283, 286, 307, 308, 309, 381, 382, 442, 448, 485, 506, 510, 511, 512, 516 (bis) Cod. Vat. lat. 691 (= W): 54, 148, 242,501. — Cod. Vat. lot. 695 (— z) [Glossa Lom­ 517 (ter), 532, 541, 552. bardi in Apostolum]: 75, 81, 121, 128, 156s, Leningrad (Pctropoli), Publichnaia biblioteka, 222, 238, 266, 267, 280, 314, 418, 419, 447, Londinii, Bibl. Musaei Brit., Harley 1762: 37. 511, 528, 548. — Vat. lat. 4361: 420, 437. — Cod. Vat. Chigi A. VIU. 248: 84. — Monachii, Bibl. Status, lat. (Clm) 7972: 86. — Cod. Vatic. Palat. 586: 456. cod. F. v. /., n. 4: 323, 548. II. - AUCTORITATES CITATAE A MAGISTRO • = inauthentica Ideo flevit Petrus quia culpa... 346s. j- = sub alterius nomine Illud autem mirabile est... 324. ? = auctoritas dubia •In Christo semel oblata... 309. ?In omni matrimonio coniunctio... 440. AMBROSI ASTER ♦Multorum caritas inordinata... 174. •Nihil falsi putandum est... 305. Alioquin si disceditis ab invicem... 488. Non Deus factus est... 78s. Cum nos Salvatorem natum confiteamur... 40. Non est enim panis iste... 308. Decreverat Deus in mysterio... 116. •Non ideo erit magnus... 91s. -J-Dictum est a Domino... 367. Donate invicem sl alter... peccet... 386. Non potest quisquam iustificari... 344. Ficta [simulata] caritas est... 181. Gratia Dei in baptismo... 260. Nunc consideremus... baptismi... 246. Haec vera poenitentia est... 318. Panis est in altari usitatus... 295. Ideo non subdit de viro... 469. Poenitentia semel usurpata... 321. In Ipso raptu eorum... 515. Prima consolatio est... 328. Probemus creaturam non esse... 78. Informe puerperium animam... 445s. Non est imputandum matrimonium... 486. Primae nuptiae tantum a Domino... 509. Quibusdam gratia data est... 182. Quid et quantum humilitas... 112. Tantum fuit peccatum nostrum... 117. AMBROSIUS AHud est quod assumpsit... 63. Ante benedictionem alia species... 295. Aufer argumentum ubi fides quaeritur... 136. Christus filius est non per adoptionem... 76. Civitas Dei, illa lerusalem... 190. Clamat homo separatione... 131. •Confessio a morte animam liberat... 344. Deus perfectionem naturae assumpsit... 86. Dixit Sara ad Abraham... 458. Dominus par ius et solvendi... 356. •Ficta caritas est, quae in adversitate... 181. Generalis ista est fides... 135. Hts autem sanctificationibus... 190. Numquid dicto factus est Christus... 79. •Panem istum quem sumimus... 298. Quia imposuit ea Deus... 234. Quidam negaverunt se scire Spiritum... 243. Quod ex aliquo est... 40. [Sapientia] in inferno... 138. Scriptum est: Pater, si possibile... 96, 108. Sermone Christi hoc conficitur Sacram... 282. ♦Si causa procreandorum filiorum... 455. Sl ordinem quaerimus... 294. Si quoties effunditur sanguis... 310. Si tantum valuit sermo Eliae... 294. Suscepit tristitiam meam... 97. Tolerabilius est mentem virginem... 461. Ubi non est plenum baptismi sacramentum... 246. Venialis est culpa... 345. Ventrem meum doleo... 256. AUGUSTINUS A parvulo recens nato... 252. •Absit ut Christus sic senserit... 133. INDEX II : AUCTORITATES Absit ut Deus temporaliter... 186. Cum fateamur Christum natum... 39. Accepit utique Ecclesia hoc donum... 209. Cum Filius sit et Deus et homo... 61. Ad omnia scienda sufficit Deo... 528. Cum humilitatis causa mentiris... 385. •Adhuc instant perfidi... 322. Cum illam creaturam... 38. Adulterii malum vincit fornicationem... 481s. Cum legitur Verbum caro factum... 50s. ?Agite poenitentiam qualis agitur... 344. Cum non dicamus, quamvis miris... 520. Agnoscamus geminam substantiam... 51. Cum veraciter ad Deum converso... 360. Alia sunt quae creduntur... 142. Cur igitur non dicantur paria... 204. 565 Aliquando eousque pervenit... crudelitas 445. Aliud est non habere aliquid... 411. De quotidianis ct brevibus... 341. Aliud est Verbum, aliud homo... 61. Debent sibi coniugati non solum... 452. Aliud videtur, aliud intelligitur... 299. •Defleat quoniam offendens in uno... 338. Angelis qui sunt apud Deum... 527. Deus F. Deo Patri natura est aequalis 65. Antiquis iustis non fuit peccatum... 458. Deus Filius semetipsum exinanivit... 57. Apparet, cum primum acceperunt discipuli... Deus gloriae crucifixus... 140. 283. Dicit Deus: Dimitte et dim. tibi... 387. Approbare falsa pro veris... 94. Dicitur creatura quidquid fecit... 78. Arbitror Spiritum S. bis datum... 164. •Dictum est a Domino... 367s. •Dicunt haeretici Filium non... 70. Baptismi vicem aliquando... 255. Distat ab aeternorum contemplatione... 199. Baptismus talis est... 263. Distat sapientia a scientia... 199. Beata Maria proposuit se servaturam... 439. Donec saeculum finiatur... 291. Boni doctores recte medici... 365. Duo timores hic insinuantur... 193s. •Bonus accipit sacramentum... 289 Eadem fides Mediatoris... 154. Caeli non indigent misericordia... 535. Ecclesiae caritas quae per Spiritum... 359. Caritas est fons proprius... 180. Erga sanctos omnes viae Dei... 530. Caritas quae deseri potest... 180. ♦Est satisfactio poenitentiae... 329. Certum habemus quia Christus... 308s. Etiam scipso Christus minor... 44. Cetera hominum omnis caro peccati est... 35. Etsi sint peccata quotidiana... 308. Christiano cum uxore sua aliquando... 454. Ex quo instituta est circumcisio... 236. Christus lesus Deus de Deo est... 51. Excepta S. Virgine Maria... 33. Christus in passione... 108. Christus una persona est geminae subst... 63. Fidem ipsam videt quisque... 145. Clarissima disputatio tua... 204. Fides quam qui habent... 145. Coepit aliquis credere diem... 194. Fides sine dilectione inanis... 143. Coniugalis concubitus generandi... 446. Frustra nonnulli aeternam... 530. •Consideret qualitatem criminis... 337. ?Frustrat claves Ecclesiae... 362. •Continue dolendum est... 320. Fundamentum est Christus... 143. Corpus Christi dicimus... 297. Fuso enim sanguine sine culpa... 119. •Credendum est quod in verbo... 282. Credimus ut cognoscamus... 146. Gratia Dei nobis in homine Christo... 52. Cum adhuc est aliquid... 166. Cum baptizat malus... 264. Habuit aliquando Dei Filius... 80. Cum coepisset gentibus Evangelium... 486. Haec [lamina] signif. fiduciam... 366. Cum ergo Levi et Christus... 35. Hoc erit incendium sanctis quod... 541. •Cum esset per seipsum... 58. •Hoc est quod dicimus... 292. 566 INDICES Hoc mysterium pacis... 285. Misericordia hic... 529s, 531. Homo quicumque ita gratia... 52. •Modis omnibus approbare... 53. Homines falso iurant... 219. Monet ergo quod est lucrandi... 485. Hominis liberatio in utroque sexu... 83. Mors quam timent homines... 130. Morte quippe sua... 119. Iam donum Spiritus S. habet... 346. Multae mansiones in una vita... 552. Ideo ista dicuntur sacramenta... 306. Multi indigne accipiunt... 288. Idolatria ct quaelibet superstitio... 487. Multis modis habitum dicimus... 56. Ignis aeternus cuiusmodi sit... 520. Ignorantia et difficultas... 95. Nam qui discordat a Christo... 286. Illa fides sana est... 153. Ne nubat femina nisi suae religionis... 484. Ille homo ut a Verbo assumptus... 51. In actione poenitentiae... 375. Nec erit turpis nec difficilis... 471. Nec est putandum quod XII Apostolis... 538. In coniugali vinculo... 479. Nemo aufert animam Christi... 129. In nostro corpore inest sensus... 84. In principio erat Verbum... 77. Nemo invitus bene facit... 194. Nemo sane mentions judicandus... 216. In rebus per tempus ortis... 81. Nemo tollit peccata nisi Christus... 359. •In specie panis et vini... 295. In tantum hominum iniquitas... 323. Neque negandum est defunct, animas... 523. •Inanis est poenitentia... 317. Nihil est aliud credere... 274s. Incomprehensibilis est dilectio... 185. Indignantur mariti si audiant... 469. Nihil iniquius est quam dimittere... 468. Nihil invenit diabolus in Christo... 120. Indigne quis sumens corpus... 289. •Nihil rationabilius quam ut sanguinis... 300. Induunt homines Christum... 254. Infirmos in se praesignans... 99. Non ait in mensuram corporis... 517. Iniurla est pro martyre... orare... 525. •Non dimisit Patrem Christus... 139. Non est contra praeceptum Dei iuratio... 221. Intellexistis spiritualiter?... 291. •Intra catholicam Ecclesiam... 311. Invisibilis sanctificatio... 258. •Ipsum quidem et non ipsum... 292. Ira Dei et in indicio erit... 555. Israelitae non furtum fecerunt... 211. Ita sane factum, ut ibi sit... 58. •Iteratur quotidie haec oblatio... 310. ludaels omnibus communia... 252. ?ludicet se ipsum homo... 348. luramentum faciendum est... 221. lustus quamvis cupiat... 459. Laus fidei est... 150. Legitur quod Esdras propheta... 486. Manet inter vivos... vinculum... 443. Manifestum est ita voluisse... 454. Manifestum est Salomonem... 461. Ministerium dedit Christus... 266. Mirum est, cum capessendae... 549. Nihil aliud intelligo inquinationem... 234. Non corpus sentit, sed anima... 93. Non est enim mediator... 123. •Non esset Dei hom. mediator... 31. Non perit Deo terrena materies... 517. Non sunt igitur audiendi... 30. Non tamen eandem Trinitatem natam... 27. Non video utr. recte dicatur... 66. Non vitiis ct peccatis, sed humanis... 96. Norunt fideles quomodo... 306. Nos sumus filii gratiae... 76. Nulli ambigendum est... 287. Nulli sacramento fac. iniuria... 279, 411. Nullus debitae gravioris poenae... 345. •Nullus exspectet quando peccare... 372. Numquid dicturi sumus Patrem... 38. Obiciuntur lacob quatuor uxores... 458. Occurrit de abortivis fetibus q°... 522. Omne nuptiarum bonum impletum... 440. Omnes homines aeque diligendi... 172s. Omnibus quaestionibus de hac re... 510. INDEX 11 : AUCTORITATES 567 Omnino in genere suo nuptiae bonae... 449. Quicumque non percepto... lavacro... 255. Omnis forma, omnis compago... 208. Quid enim mentes nostras... 125. ?Omnis quia iam s. voluntatis... 253. Quid est Christum manducare?... 286. Orationibus s. Eccl. et sacrificio... 524. Quid est Deum scire... 152. Quid natura humana in Christo... 51. Parvulum etsi nondum fides... 259. Quid noverat loan. Baptista... 265. Per hanc fidem justificatur... 143. Quod David iuramentum... 226. Per quod docemur... cavendum... 288. Quod Deo pari consensu... 414. Per Verbum... animarum resurrectio... 544. Quod sanis officium, aegrotis... 417. Perfecta caritas haec est... 177. Quod tibi durum videtur... 471. •Pium est credere, et nostra fides... 331. Quod Unigenitus est aequalis... 75. ?Poenitentes, poenitentes... 335. Quos baptizavit ludas... 264. Pompa funeris, agmina exseq... 525. •Quotidie eucharistiam accipere... 310. Post hanc vitam incredibile... 380. Post istius sane corporis mortem... 380. Radicata est caritas?... 181. Post resurrectionem... iudicio... 547s. •Recolite nomen et advertite... 312. •Postquam nos credere... 250. Rectissime dimittitur si viro... 488. Poterat praeceptum non furandi... 228. Remissionem peccatorum vel per se... 366. Poterat utique Deus hominem... 81. Respice ad munera Ecclesiae... 148. Prima haeresis facta est... 290. Resurgent sanctorum corpora... 518. Proximum omnem hominem... 164. Puteus est profunditas iniq... 345. •Sacerdos, cui omnis offertur... 369. •Sacerdotes possunt confitentibus... 360. Quae [caritas] si desit... 148. Sacramentum gratiae dat Deus... 360. Quaeret aliquis an ullus dolor... 556. Sane qui scelerate vivunt... 329. Quaeri solet utr. illi quos vivos... 514. Sciendum quia in Christo... 71. •Quaeris quid sit maius... 257. Sciri aliquid et non diligi... 152. Qualis caritas finis praecepti? 159. Secundas nuptias omnino licitas... 508. •Quam servilem formam a solo Filio... 31. Secundum verba apostolica... 453. Quam Veritas scripsit in corde... 212. Sed non est in hoc diutius... 38. Quamvis caute ct salubriter... 321. Si dicat vir: Continere iam volo... 453. •Quamvis unum baptisma... 269. •Si in haeresi quacumque... 264. Quando Christus manducatur... 306. Si infidelitas fornicatio est... 487. Quantum distat Deus... 108. Si inter bonos ministros... 263s. Quare non addit de muliere... 469. Si nec illi nubere conceditur... 470. Quatuor diligenda sunt... 168. Si quaeritur, ipsa Incarnatio... 58. •Quem poenitet omnino pocnitcat... 349. Si quem movet, quid opus sit... 553. •Quemadmodum secundum deitatem... 54. •Si quis dixerit... Filium... 135. Qui arbiter suae voluntatis... 328. •Si quis dixerit atque crediderit... 48. Qui dum in carne mortali... 127. Si quis non habens caritatem... 333. Qui ergo amat homines... 164. ?Si quis positus in ult. necess... 371. Qui exigit jurationem... 227. Si quis putat animas corpore... 557. Qui fidelis est, in eo... 63. Si te totum intelligas... 169. •Qui vult confiteri peccata... 351. Quia forma Dei formam servi... 63. Si totum ludicre et mimice... 273. ♦Quia radix omnium malorum... 183. Sic condita est mens humana... 165. Quicumque ab illa perditionis... 519. Sic Deo iungi potuit h. natura... 54. Si uxorem quis habeat sterilem... 467. INDICES 568 •Sicut Adam peccante, qui in lumbis... 35. Idem salutiferae curationis... 236. Sicut ergo Pater genuit... 25. Non enim dubitari licet... 313. Sicut non augetur numerus... 56. Non par debet esse fructus... 337. Sicut non est impar meritum... 459. Orat transire calicem... 107. •Sicut per Spiritum vera caro... 295. Qui nunc per evangelium... 239. Sicut sanctius est mori fame... 462. •Quinque modis flagella... 326. Solet quaeri cum masculus... 444. Revertar... Timendus est... 387. Spiritualiter intclligite... 291. Si quid nos incautius... 226. •Sunt plures quos poenitet... 334. Sive haereticus, sive schismaticus... 269. Sunt tres peccati differentiae... 336. Supplet omnipotentis benignitas... 258. FULGENTIUS Talis fuit (erat) illa susceptio... 60, 136. (sub nomine Augustini) fTempus acquirendi vitam aeternam... 517. Tempus quod inter hominis mortem... 523. Collata est potentia novo modo... 33. Timor Domini est magnum praesidium... 192. Cum de Christo audis... 44. Totam magnitudinem... possidet caritas... 205. TTres sunt actiones poenitentiae... 340. Dei Filius, cum sit Deus... 58. Deus unigenitus dum conciperetur... 42. Tunc valere inc. ad salutem... 254. Firmissime tene... non carnem... 31. Firmissime tene parvulos... 259. Ubi caritas est... 202. Hic Deus humanam naturam... 42. Una causa sola esse potest... 453. Illa autem Virgo singulari gratia... 34. Una persona est Christus... 140. Ille sell. Deus factus est... 75. Una persona est Deus ct homo... 291. Natura aeterna atque divina... 67. Unctio invisibilis caritas... 181. Nec divinitas Christi aliena est... 43. Unus panis... Eccl. dicitur... 285. Non aliud fuit... exinanitio... 58. Usque adeo manent inter viventes... 443. Pater Deus de sua natura... 68. Ut Christus resurr. clarificaretur... 112. Ut non facile dimittatur uxor... 470. Ut quid paras dentem et ventrem?... 287. Quam servilem formam... 31. Reconciliati sumus per solum Filium... 27. Tempus acquirendi vitam aeternam... 517. Utrumque sacramentum est... 279. Trinitas nos sibi reconciliavit... 44. Utrumque unus, sed aliud... 51. Uxor legitima societate... 491. GENNADIUS Verbo baptisma consecratur... 243. •Veritatem dicit Deo pocnitens... 384. Veruintamen hoc interest... 56s. Virtute divina fiet, ut cuique... 513. Virtutes quae sunt in animo... 203. (Vide diam FULGENTIUS]. fDeus hominem assumpsit... 66. Non Pater carnem assumpsit... 25. Nullum catechumenum, quamvis... 258. GREGORIUS MAGNUS BEDA Coaequalibus quotidiana et levia... 353. Columnae ante quas appensum... 189. Angelo nuntiante et Spiritu adveniente... 31. Apparentia non habent fidem... 145. Apud animum iustorum non fuscat... 559. Duae sunt partes [iudicii]... 538. Duo sunt timores Domini... 191. •Eodem momento et in caelum... 299. 569 INDEX II : AUCTORITATES •Est quidem in peccatoribus... 288. Qui Spiritum S. nesciebant... 242s. Ex dictis cvangelicls constat... 387. Quicumque uxori debitum... 455. Fides non habet meritum... 299. Quis ignoret sub alta dispensatione... 460. Hoc nobis maxime considerandum... 333. Quod ex Deo non est... 208. Illi soli habent... ligandi... 366. Quod genus humanum diluvio... 326. In sanctorum cordibus... 181. Rem novam loquor, immo non novam... 470. Infideles in imo positi... 558. Sapiens iudicio amat coniugem... 447. •luxta hominis naturam... 85. Semina paulatim formantur... 446. •Maledicam benedictionibus vestris... 313. Semper aliquid operis facito... 235. •Multi dum plus vitam sacerdotum... 368. Si quando videris inter multa... 331. Non autem in utero Virginis... 31. •Sic confitemur in Christo... 28. Per fidem venit ad opera... 157. Sunt lavacra gentilium... 252. •Putant quidam communionem... 31 Is. •Usuras quaerere... 211. Quaedam culpae in hoc saeculo... 379. Ut veritatem probaret assumpti... 99. Qui admissa plangit... 317. Verbum est Deus, non caro assumpta. 63. Qui in expositione... 315. Qui indignos ligat vel solvit... 357. HILARIUS Quia nisi prius fides teneatur... 148. Quis fidelium habere dubium... 298s. Christum non ambigimus... 52. Quod apud nos valet aqua... 237. Cum haec passionum genera... 102. Quomodo misericordias in aeternum... 513. Cum non aliud sit filius hominis... 62. ?Si quis vero sua coniuge... 451. Dominus dicens: Clarifica... 76. Sicut reprobi a poenis ad gloriam... 558. Esse in forma Dei... 44. Sunt qui dicunt religionis gratia... 426. Exstiterunt plures qui... 314. ?Vir cum propria coniuge... 450. Quomodo Dei F. natus ex Maria... 58. Si passio honorificatura... 110. HIERONYMUS Unigenitus Deus hominem... 100. Videamus an ille passionis ordo... 101. •Connubia legitima carent... 455. Cum mulier unam carnem... 470. 1OANNES CHRYSOSTOMUS De Christo lesu scriptum est... 76. Dupliciter intelligitur caro Christi... 285. ♦Est enim confessio testimonium... 355. Ego nunc libera voce exclamo... 509. Fides in anima nostra... 148. •Habent eandem iudic. potestatem... 367. •Non potest quisquam gratiam... 344. lusiurandum tres habet comites... 218. Non tibi dico ut te prodeas... 347. ?Mensurain temporis in agenda poenit... 376. Nunc autem si recorderis... 353. Nihil ludae profuit... 335. •Peccata tua dicito ut deleas... 347. •Non est mirandum si sancti... 559. •Perfecta poenitentia cogit... 336. •Nos ita dicimus hominem... 97. •Permisit fieri mala ne... 461. Oblivioni tradentur priora mala... 513. Sciendum quod hic quidam... 324. Omnes virtutes sibi haerent... 202. ♦Sicut crudelis et iniquus est... 470. •Passus est Filius Dei... 44. Talis mihi crede... 323. •Peracto iudicio, ampliorem gloriam... 553. Praecepit Dominus uxorem non dimitti... 468. 1OANNES DAMASCENUS Quaerat hic aliquis si fidelis... 327. Qui dicit se in Christum credere... 242. Cum unam hominum naturam... 28. Qui peccator est, plangat... 345. Duae sunt naturae Christi... 70. 570 INDICES Duas Christi nativitates... 68. Non est observandum sacramentum... 225. Eadem est natura in singula... 45. Post iudicium sol laboris sui... 547. Et unam naturam Dei Verbi... 46. ♦Romanus Pontifex non hominem... 265. In D.N.I.C. duas naturas... 53. In humanatione Dei Verbi... 45. Incarnatum est igitur Verbum... 37. LEO PAPA Incarnatus est igitur Christus... 53. Inconversc ct inaltcrabilitcr... 61s. Dominus noster in se suscepit... 93s. Non hominem dcificatum... 65. His qui tempore necessitatis... 377. Omnia quae in nostra natura... 29. Multiplex misericordia Dei... 349. Post concessum s. Virginis... 32. Nemo est desperandus... 371. Sciendum quidem quod deitatis... 28. Quamvis plenitudo fidei... 350. Totus est Christus Deus... 139. Tempora poenitudinis habita... 376s. Unam hypostasim Filii Dei... 54. Unitum est carni per medium... 29. Verbum autem et quod commune... 46. OR1GENES fConnubia legitima carent... 455. ISIDORUS Exiit quis a veritate... 363. Haec potestas soli Petro... 366s. Constat baptisma solis sacerdotibus... 268. Omnia quae Dei sunt, Christus... 534. In malis promissis... 225. Pollutionem quae ex concup. motu... 36. Non esset Dei hom. mediator... 31. Si nos aliqua culpa mortalis... 322. HI. - AUCTORES ET SCRIPTA Abaelardus, v. Petrus Abaelardus. (PL 180 , 857-968), 111, 50 et 54: 412; De Acta Sanctorum (17 iulii): 425. sacramentis corporis et sanguinis Domini Actus Apost. 7,5.· 246; 1,9-12: 545; 7, 26: 396; 2, 4: 164; 2, 31: 138; 2, 38: 245 , 340; 3, (PL 180, 839-854), I, c. 5: 53; III, 5; 311; ΙΠ, 72; 412. 21: 539; 4, 12: 154; 5, 27-29: 119; 6, 3: Amalarius Metensis, De eccl. officiis (PL 105, 402; 6, 5: 402; 6, 6: 402; 8, 2: 402; 8, 12: 985-1242), 111, 35: 307. Amann, É., art. Pénitence (DThC): 352; Réor­ 245; 8, 13-24: 259; 8, 14-17: 403; 8, 16-17: 242; 8, 18-24: 413; 8, 20: 39; 9, 4: 242; dinations (DThC): 408. 70, 4(Ol.o.): 156; 70, 22: 157; 70, 38: 246; Ambrosiaster, In Epist. S. Pauli (PL 17 (1845], 70, 44-48: 259; 72, 23: 326; 75, 9: 151, 330; 45ss; CSEL 81-1, 81-11), in Rom. 4, 10-11: 75, 70; 234; 75, 28: 205; 18, 18: 395; 79, 2: 238; 4, 11: 239; 5, 74; 116; 6, 4: 248; 8, 243; 79, 2-6: 242; 79, 5: 245; 27 , 23-24: 3: 32, 36; 9, 11-13: 182; 77, 29; 260; 74, 5; 395. 142; falso citatur in rubricis Magistri: 181. Aggaeus 7, 6 (Hier, et Gl.o.): 331. — In I Cor. 7, 3-4: 452 (bis); 7, 5; 455; 7, Alanus ab Insulis, Liber poenilentialis (ed. J. 70; 509; 7, 77; 469; 7, 74; 488; 7, 75; 486, Longcrc): 376. 489, 491;; 7, 40; 393; 77, 26: 300, 307; 77, Albcricus Remensis, magister: 96. 27; 308; 75, 52; 516; 75, 53: 515. — In Alcuinus, In Epist. ad Hebr. 9, 15: 117; 9, 11 Cor. 2, 7; 318; 6, 6: 181. — In Gal. 6, 27: 105; 70, 5: 233, 234. 10: 173. — In Eph. 4, 4; 145; 4, 32: 386. Alcuinus, pseudo-, Liber de divinis officiis, c. 13: — In Phil. 2, 9; 112, 115. — In I Thess. 4, 376; c. 40: 298. Cf. Rcmigius Altissiodo- 75; 511; 4, 16: 515. — In 1 Tim. 5, 3: 393. rcnsis. In Hebr.: cf. Alcuinus (supra). Alexander episcopus Alexandriae: 273. Alexander de Hales: originem dedit Distinctio­ nibus: 23, 315; et initium Dist. I tertii libri: — Quaestiones Vet. et Novi Test. (PL 35, 2213ss; CSEL 50), q. 11: 367; q. 23: 446; q. 44: 40; q. 127: 454. 23; et initium Dist. XII eiusdem: 80; Dist. Ambrosius (S.), Apologia David (PL 14 [1845], XVI eiusdem: 100; Glossa deest in IV, d. 42: 851ss; CSEL 32-2, 299ss), c. 7, n. 38: 324. 501; cius Glossa in libr. I et IV: 501; Summa — De Abraham (PL 14, 4l9ss; CSEL 32-1, tlteol. III, n. 313: 222. Alexander Papa II (I061-I073): in Concilio 50Iss), I, c. 4: 458; c. 9: 484. Lateran. 1063: 415; Epist. (1063) De pa­ — De Cain et Abel (PL 14, 315ss; CSEL 32-1, 339ss), 11,4; 359. rentelae gradibus: 500; Epist. 38 seu 92: — De excessu fratris (PL 16 [1845], 1289ss; 493; Epist. 112 (Landulfo in Corsica): 426. CSEL 73, 207ss), I, 57; 188. Alexander Pp. HI (1159-1181): auctor Sen­ — De fide (PL 16 [1845] 527ss), L. I c. 13: tentiae Rotandi Bandinelli: 72; doctrinam Lombardi opposuit (1170 et 1177): 73 (vide 136; c. 14: 78, 79 (bis); c. 16: 79; c. 79; 76, 78. — Lib. 11 c. 5: 96, 108, 110; c. 6: 109; infra sub v. Rotandus). Algerus Leodiensis, De misericordia et iustitia c. 7: 97, 109; c. 8: 97. Citatur uti lib. Ill De Trinitate: 96, 108. INDICES 572 — De incarnationis dom. sacramento (PL 16 Anacletus papa, Epist. 1 (spuria), c. 2: 311. [1845], 817ss; CSEL 79,223ss), c. 5: 79 (ter), Anciaux, P., La théologie du sacr. de pénitence: 134, 135, 138; c. 6: 63, 138; c. 7: 86. — De institutione virginis (PL 16, 305ss), c. 6: 423. — De mysteriis (PL 16 [1845], 389ss; CSEL 73, 315, 318, 321, 342, 346, 355 , 386, 389. Anselmus Cantuariensis, Proslogion (PL 158, 223ss; ed, F. S. Schmidt, I, 93ss): c. 11: 536. — Pseudo-Anselmus, Epist. de coena Domini (Ansclnti Laudunensis): 300, 302. 87ss), c. 8: 280; c. 9: 294, 295, 298. — De obitu Valentiniani (PL 16 [1845], 1357ss; Anselmus Laudunensis (f 1II7), Glossa in Matth.: 190. Liber Pancrisis, n. 27 (bis): CSEL 73, 327ss), nn. 29-30: 256. — De officiis (PL 16 [1845], 23ss), Lib. I, c. 50: 288; n. 64: 346; n. 71: 172; n. 73: 177, 180; n. 92: 543. Aliae sententiae: η. 130: 490; — De paradiso (PL 14 [1845], 275ss; CSEL η. 186: 66. — Scholae eius: η. 370: 253; 32 , 265ss), c. 3: 188; c. 14: 344, 345; falso η. 425: 202; nn. 432-33: 172; η. 501: 551; citatur, 356. η. 504: 527; η. 511: 208. — Tr. de novissi­ — De patriarchis, falso citatur: 440. mis: 510. — Tr. de matrimonio, vide sub — De poenitentia (PL 16 [1845], 465ss; CSEL Sententiae Magistri A. (ed. I I. J. F. Rein­ 73, 117ss), I, c. 2: 356; II, c. 10: 317; c. 11: 321 (bis). — De sacramentis (PL 16 [1845], 417ss; CSEL 73, 13ss), 111, c. 2: 188; IV, c. 3: 281; c. 4: 295; cc. 4-5: 282; c. 6: 310; V, c. 4: 308; VI, c. 1: 300; falso citatur (pro De mysteriis): 294. — De Spiritu sancto (PL 16 [I845], 703ss; hardt), Anselmus Lucensis, Collectio (cf. PL 149, 525 D): 385. Apiarii Causa (c. 419-424) (CCL 149, 117-48), 416. Apoc. 1, 7: 542; 2, 12: ll 2; 5, 5: 117; 17, 15: 302; 20, 9: 520; 20, 12: 512; 21, 1: 546. Apologia de Verbo incarnato (anon. saec. XII), CSEL 79, Iss), 1, c. 3: 243, 245, 246; c. 4: 191; c. 13: 247; c. 16: 190 (bis); 11, c. 5: 40; Arius, 78. c. 12: 191; c. 13: 191; III, c. 18: 359; falso citatur: 63 , 86. Athanasius puer, 273. Athanasius (S.), citatur a loan. Damasceno, — De Trinitate: cf. De fide. — De virginibus (PL 16, 187ss), II, c. /. 461, 462; falso citatur pro De instil, virg.: 423. 49. 46; falso citatur: 132. Attila, invasor (an. 452), 482. Augustinus, Ad Felicianum (cf. Sermo 351), 340. — Epistola 26 ad Irenaeum (PL 16 [1845], — Ad lanuarium, falso citatur, 310. 876ss; CSEL 82, Iss), n. 16: 359. — Expositio evang. see. Lucam (PL 15 [1845], — Ad lulianum, v. De bono viduitatis. 1527ss; CSEL 32-111; CCL 14, Iss), 1, 15: 272; 3, 21-22: 248; 5, 3: 359; 6: 20: 188; 6, 22: 359; 7. 19: 156; 8, 21: 176; 22,62: 346; 23, 46: 130; falso citatur: 91. — Expositio de psalmo 118 (PL 15 [1845], 1197ss; CSEL 62, Iss), sermo 4: 171; sermo 10: 151; sermo 18: 328; sermo 22: 318. — Falso citatur: 108, 130, 158, 173, 305, 309, 359. Ambrosius, pseudo-, De lapsu virginis con­ secratae (PL 16 [1845], 367), c. 4 sermo 25, n. 1: 316, 344. Amos 2, 1 (Cil.o.): 140; 4, 7: 327. 462; — Ad neophytos, falso nominatur, 274. — Ad Pollentium, v. De adulter, coniugiis. — Ad Prosperum ct Hilarem, v. De praedest. sanctorum. — Ad Valerium contra lulianum, v. De nuptiis et concupisc. — Confessiones (PL 32 , 659ss; CSEL 33), Lib. 1 c. 12: 193. — L. VII1 c. 3: 430 — L. X cc. 42-43: 124. — Contra Academicos (PL 32, 905ss; CSEL 63,3ss), L. I, cc. 6-7: 198. — L. 11, cc. 10-11: 92. — L. Ill, c. 13: 92. — Contra adversarium Legis ct Prophetarum (PL 42, 603ss), II, c. 9: 232. INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA — Contra Crescentium grammaticum, v. Contra Cresconium. — Contra Cresconium (PL 43, 445ss; CSEL 51, 325ss), L. Ill, C. 6: 263. 573 L. I, c. 12: 525. — L. X, c. 1: 68; c. 5: 232. — L. XIII, c. 7: 255. — L. XV, c. 16: 493. — L. XIX, c. 4: 106. — L. XX, c. 14: 513; c. 16: 520; c. 18: 540, 541; c. 20: 510, — Contra epistolam Parmeniani (PL 43, 33ss; 514. — L. XXI, cc. 2-5: 519; c. 3: 519; CSEL 51, 19ss), Lib. II, c. 13: 279,391,410, 411. c. 10: 520; c. 26: 380, 382. — L. XXII, — Contra Faustum Manictiaeum (PL 43, 207ss; c. 15: 517; c. 24: 188; c. 30: 513. — Falso citatur: 551s. CSEL 25, 25Iss), L. XX, c. 21: 68; L. — De continentia (PL 40, 349ss; CSEL 41, XXII, cc. 47-48: 458; c. 51: 460; cc. 51-58: 438. — Contra lulianum opus imperfectum (PL 45, 1049ss), II, c. 84: 359. — Contra lulianum Pelagianum (PL 44, 64Iss; CSEL 85-1), III, c. 16: 449. 141 ss), c. 6: 345; c. 8: 106. — De correptione et gratia (PL 44, 915ss), c. 7: 154. — De diversis qq. 83 (PL 40, 1 Iss; CCL 44 A, Iss), q. 11: 83; q. 62: 258; q. 66: 36, 105; q. 67: 78; q. 73: 56, 57. — Contra Maximinum (PL 42, 743ss), L. I, — De doctrina Christiana (PL 34, 15ss; CSEL c. 5: ll4. — L. II, c. 2: 114; c. 10: 63; 80, Iss; CCL 32, Iss): L. I, c. 22: 164, 165, c. 20: 140. — Falso citatur: 58. 166; c. 23: 167, 168 (bis); c. 24: 168; c. 25: — Contra mendacium (PL 40, 517; CSEL 41, 469ss), c. 10: 218; c. 12: 215. 165, 168; c. 26: 163, 168, 169; c. 27: 171; c. 28: I72s; c. 30: 169, 170; c. 35: 206; c. 38: — De adulterinis coniugiis (PL 40, 451ss; 158; c. 39: 158; c. 40: 159. — L. II, c. 1: CSEL 41, 347ss), L. I c. 2: 453; c. 13: 485; 233. — L. 111, c. 31: 83. Falso citatur: 205. c. 17: 487; c. 18: 485, 486, 490; c. 20: 486; c. 21: 484, 485. — L. ll c. 6: 471; c. 8: 469; — De dono perseverantiae (PL 45,993ss), c. 24: 63. c. 9: 471. — Falso citatur: 481. — De fide et operibus (PL 40, 197ss; CSEL 41, — De agone Christiano (PL 40, 289ss; CSEL 41, 101 ss), c. 2: 119; c. 18: 30. 35ss), c. 16: 143, 381, 382, 488, 491. — De Genesi ad litteram (PL 34, 245ss; CSEL — De baptismo contra Donal istas (PL 43, !07ss; 28, Iss), L. IV, c. 2: 401. — L. VI, c. 13: CSEL 51, I45ss), L. 1, c. 1: 279; c. 12: 253, 258. — L. VIII, c. 5: 557. — L. IX, c. 3: 254, 387. — L. III, c. 10: 411. — L. IV, 417; c. 7: 417, 442, 448; c. 10: 417. — L. X, c. 22: 255; c. 24: 258, 274; c. 25: 256. — c. 12: 106; c. 19: 35; c. 20: 35 (bis). — L. V, c. 8: 289; c. 14: 266; c. 21: 360 , 366; L. XII, c. 24: 93; c. 33: 521; c. 35: 553. — c. 24: 254; cc. 27-28: 252. — L. VI, cc. 4-5: Falso citatur: 458, 520. 360. — L. VII, c. 53: 273. — De baptismo parvulorum falso citatur: 229. — De bono coniugali (PL 40, 373ss; CSEL 41, 187ss), c. 5: 444; c. 6: 446, 452; c. 7: 452; — De gratia novi Testamenti, cf. Epist. 140 ad Honoratum. — De haeresibus (PL 42, 2lss; CCL 46, 286ss), c. 25: 419. c. 8: 48ls; c. 10: 448; c. 11: 449, 481; c. 13: — De libero arbitrio (PL 32, 1221ss; CSEL 74, 458; c. 14: 472; c. 15: 459; c. 16: 459, 462; 3ss; CCL 29 , 209ss), L. III, c. 18: 94. —· De mendacio (PL 40,487ss; CSEL 4l, 413ss), c. 14: 214; c. 21: 2I5. c. 18: 421; c. 21: 421, 459; c. 22: 457, 459; c. 25: 458. — Falso citatur: 424, 440, 443, 452. — De bono viduitatis (PL 40, 431ss; CSEL 41, 305SS), c. 4: 508; c. 9: 479; c. 12: 508. — De catechizandis rudibus (PL 40, 309ss; CCL 46, I21SS), c. 26: 295. — De civitate Dei (PL 41; CSEL 40; CCL 47-48), — De natura et gratia (PL 44, 247ss; CSEL 60, 233ss), c. 33: 89; c. 36: 33. — De nuptiis ct concupiscentiis (PL 44, 413ss; CSEL 42, 209ss), L. I, c. 10: 4-13, 472; c. 11: 424, 440 (bis), 443; c. 14: 449 (bis); c. 15: 445; c. 16: 417. — L. II, c. 11: 154 , 236. 574 INDICES — De octo Dulcitii quaestionibus (PL 40, 147»; 5, 8: 192; 6, 5: 556; 6, 8: 555; 7, 5: 224; CCL 44A, 251ss), quaest. 3, n. 3: 515. 7, 14: 111; 9, 1: 532; 77, 3: 164; 27, 1-2: — De patientia (PL 40,591ss; CSEL 41, 663ss), 308; 27, 3: 98; 22, 2: 238; 24, 10: 535; 25, Π, n. 2: 171; 29, 3: 124; 29, II, n. 9: 382; c. 23: 333; c. 26: 333. — De peccatorum meritis et remissione et de 31, 1: 358; 31, 4, II, n. 15: 343; 32, 1, II, baptismo parvulorum (PL 44, 109ss; CSEL n. 2: 108; 32, 5: 535; 37, 2: 380, 381; 44, 60,3ss), L. II c. 24: 32; c. 30: 119; c. 31: 120. 8: 374; 48, 15, II, n. 2: 130; 49, 3: 541; — De perfectione iustitiae hominis (PL 44, 49, 5: 540; 50, 13: 346; 54, 12: 211; 54, 291»; CSEL 42, 3»), c. 8: 166 (bis). — De praedestinatione sanctorum 22: 290; 57, 1: 2I2; 58, 6: 374; 60, 8: 535; 44, 64, 5: 48; 67, 14: 396; 67, 32-33: 143; 68, 959»), c. 2: 148 (in nota); c. 7: 157; c. 15: 16: 345; 70, 17: 344; 73, 1: 229, 236; 77, 5l, 65. 1: 252; 80, 10: 80; 80, 16: 381; 83, 8: 188; (PL — De sancta virginitate (PL 40, 397»; CSEL 4I, 235»), c. 4: 439; c. 26: 548, 551. 87, 4: 93, 95 , 96; 87, 11: 365; 90, 7: 538; 93, 15: 96, 98, 99, 108; 94, 1: 315; 98, 5. — De sermone Domini in monte (PL 34,1229»; 69, 71, 291, 292; 100, 1: 529; 101, 24: 150; CCL 35, 1»), L. I c. 2: 336; c. 14: 470; 102, 2: 388; 103, 3: 148, 180, 232, 251; c. 15: 176; c. 16: 468, 469, 485, 487 (bis); 104, 37: 211; 108, 15: 556; 118, 73: 151; c. 17: 221, 222,223,224; c. 18: 467. — L. 11, 118, 151: 530, 536; 727, 7; 193; 130, 2: 134; c. 6: 66 (in nota 4). 135, 4: 534; 135, 9: 199 (bis); 137, 2: 535; — De symbolo ad catech. (PL 40, 627»; CCL 46, 185ss), c. 1: 276. — De Trinitate (PL 42, 8l9ss; CCL 50-50Λ), 146, 3: 231; 147, 1: 453; 149, 8: 453. — Falso citatur In Ps. 54: 291; in Ps. 122: 380 (bis); in Ps. 146: 453. L. I c. 1: 43; c. 4: 27; c. 6: 68, 77, 78; c. 7: — Enchidirion (PL 40, 23lss, et quidem see. 44, 63, 65; c. 10: 61; c. 13: 60, 77, 136, 139, capitulationcm huius editionis; CCL 46, 140. — L. Il c. 5: 24, 31. — L. Ill c. 4: 49ss), c. 2: 69; c. 8: 141, 146, 147, 160; c. 9: 297. — L. IV cc. 2-3: 93; c. 5: 36; c. 13: 141; c. 17: 217; c. 18: 215, 2I6; c. 19: 217; 119; c. 20: 25; c. 21: 57s. — L. V c. 16: c. 20: 217; c. 21: 217; c. 22: 214, 215, 2l6s; 186. — L. VI, c. 4: 203. — L. VIII, c. 4: c. 35: 51; c. 36: 51; c. 37: 39; c. 38: 26, 38, 152 (bis); c. 6: 164 (bis); c. 7: 167; c. 8: 39, 40, 51; c. 39: 39; c. 40: 39; c. 41: 39; 163, 174s. — L. IX c. 1: 151. — L. XII, c. 43: 252; c. 53: 118; c. 55: 515, 516; c. 65: c. 14: 199. — L. XIII c. Z. 145, 146; c. 2: 375; c. 68: 382 (bis); c. 69: 380; c. 70: 318; 142, 145, 151; c. 4: 549; c. 5: 550; c. 6: c. 71: 341; c. 72: 329; c. 73: 178, 329; c. 74: 550; c. 7: 551; c. 3; 550; c. 10: 125; c. 11: 178; c. 75: 329 , 330; cc. 76-77: 330; c. 84: 26, 126; c. 12: 126; c. 13: 125s; c. 14: I26s; 510; c. 85: 522; c. 86: 522; c. 87: 522; c. 88: c. 16: 123; c. 17: 52, 54; c. 18: 34, 81; c. 19: 517; c. 89: 518; cc. 90-91: 518; c. 92: 519; 50, 81, 199, 200; c. 20: 551. — L. XIV c. 1: c. 109: 523; c. 110: 523; c. 111: 547s; c. 112: 198 (bis), 201; c. 9; 188 (bis); c. 12: 201; 530; c. 773; 531; c. 727; 206. c. 14: 165. — L. XV, c. 13: 528. — Falso citatur: 31, 41, 45 , 54 , 92. — Dc unico baptismo (PL 43, 595»; CSEL 53, 3»), C. 11: 257, 263; c. 13: 270. — De utilitate credendi (PL 42, 65; CSEL 25-1, 3»), c. 1: 314. — De virginibus (revera Dc bono coniugali)·. 457, 458, 459. — Enarrationes in Psalmos (PL 36-37; CCL 38-40), ps. Z, Z 66 (in nota); 5, 7: 213; — Epistolae ad Galatas expositio (PL 35, 2105- 2148; CSEL 84 , 53-141), in 7, 20: 221; in 3, 20: 123, 124; in 6, 10: 173, 175. — Epistolae ad Romanos inchoata expositio (PL 35, 2087ss; CSEL 84, 143-81), num. 4: 58. — Epistolae (PL 33; CSEL 34 , 44 , 57 , 58), ep. 23 ad Maximinum, n. 2: 269; ep. 47 ad Publicolam: 225; ep. 54 ad lanuarium: 283, 349; ep. 55 ad lanuarium: 232; ep. 93 INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA 575 ad Vincentium: 249; ep. 98 ad Bonifaciurn — Retractationes (PL 32,583ss; CSEL 36), L. I, episc.: 233, 259, 273, 274, 293, 309; ep. 105 c. 9: 94; c. 19: 66, 176. — L. II, c. 18: 256. ad Donat istas: 233; ep. 127 ad Armentarium et Paulinam: 453; ep. 130 ad Probam: 527; — Sermones (PL 38-39; CCL 41; PLS 2, 900ss; cf. etiam P.P. Verbraken, Études critiques ep. 137 ad Volusianum: 93; ep. 138 ad sur les sermons authentiques de saint Augu­ Marcellinum: 232; ep. 140 ad Honoratum: stin, 1976), s. 9: 206, 229; s. 71 (de blasphe- 56, 107, 511, 512, 528; ep. 145 ad Anasta­ mia Sp. S): 209, 286; s. 83: 387; s. 98: 336; sium: 206, 229; ep. 153 ad Macedonium: s. 130: 120; s. 144: 143; s. 152: 35; s. 159: 321, 323 , 336; ep. 167 ad Hieronymum: 525; s. 172: 510, 524 , 525 (bis); s. 180: 202 , 204s; ep. 187 ad Dardanum: 84 , 270, 219, 223, 224, 227; s. 181 (De verbis apostoli 271, 291; ep. 190 ad Optatum: 153, 154; 29): 385; s. 225: 439; s. 229 (De sacramentis ep. 193 ad Mercatorem: 514, 515; ep. 238 fidelium; dub.): 285, 287; s. 233: 135; s. 263 ad Pascentium: 92; ep. 262 ad Ediciam: (cf. PLS 2, 592s): 120; s. 265: 164; s. 272: 440, 453; ep. 265 ad Seleucianam: 340. — 285 , 299 , 306; s. 291: 439; s. 293: 124; Falso citatur quaedam Epistola [supposi­ s. 308: 227, 228; S. 332: 452; s. 344: 107; ticia] ad Irenaeum: 292. s. 350 (dub): 205; s. 351 (liber de poenitentia; propositionum ex valde dubb.): 253,328,340,342, 348; s. 392 epistola ad Romanos (PL 35, 2063ss; CSEL (inter dubios): 344 , 362; s. 393 (inter du­ 84, Iss), n. 66: 48 (in nota). bios): 335, 371; fragmentum sermonis De — Expositio quarumdam — In Ioan. (PL 35, 1379ss; CCL 36), tr. 1: resurrectione Domini: 118; fragm. De bono 207, 208; tr. 5: 263 , 264 , 265 , 266; tr. 6: nuptiarum: 446 (cf. Verbraken, 40); Sermo 148, 264 , 288, 290; tr. 9: 148; tr. 12: 119; Mai 129: 286, 287, 288, 294. — Locus non tr. 19: 542, 543, 544 (bis), 545; tr. 21: 542; inventus: 448. tr. 22: 544; tr. 23: 544; tr. 25: 287; tr. 26: 284, 285 , 286 , 287, 308; tr. 27: 291; tr. 29: — Soliloquia (PL 32, 869ss), L. I c. 10: 421; falso citatur: 317, 421. 143; tr. 30: 291; tr. 40: 24, 146; tr. 44: 104; — Loci falso citati: 41 (Syagrius); 129 et 133 tr. 47: 133; tr. 49: 523; tr. 50: 291; tr. 62: (Vigilius); 180 (Paulinus Aquil.); 183 (Cae­ 288, 303; tr. 65: 165, 167; tr. 67: 548, 552; sarius Arelat.); 222; 238; 249; 252; 257; 275; tr. 69: 61; tr. 72: 267; tr. 74: 75; tr. 78: 51, 282 (Paschasius); 289; 284 , 292 , 293, 295 70, 138; tr. 79: 149; tr. 80: 243; tr. 82 (Lanfranci sunt); 299 et 310 (Paschasius); 76 (bis); tr. 83: 202; tr. 104: 112; tr. 105: 311 (Algerius); 312; 325; 329 (Gennadius); 80, 8l; tr. 106: 80; tr. 110: 122, 185; tr. 111: 387 (Haymo); 427 (ps.-Chrysostomus); 455 543; tr. 121: 359; tr. 123: 107. — Falso ci­ (Maximus vel Caesarius); 469. tatur: 36, 291. Augustinus, pseudo —, — In 1 loan. (PL 35, 1977ss), tr. 3: 181; tr. 5: — De fide ad Petrum, v. Fulgentius. 177; tr. 7: 128; tr. 8: 181; tr. 9: 194 (ter), 195, — De vera et falsa poenitentia (PL 40, 1113- 196; tr. 10: 143, 144; aenigmatice citatur: 184. 1130), de auctore, v. p. 320. — C. 5: 322; c. 8: 320; c. 9: 334; c. 10: 334, 349, 351, 360; 1321ss), c. 11: 352; c. 12: 352; c. 13: 320; c. 14: — Quaest. Evangeliorum L. 11,7. 39: 149, 150. (PL 35, — Quaestiones in Heptat. (PL 34, 547ss; CSEL 28-11, 3ss; CCL 33, 379ss), L. I q. 61: 69. — L. II q. 39: 211; q. 71: 207, 210 (bis), 212 228; q. 80: 445; q. 94: 69; q. 120: 366. — L. III, q. 68: 214, 217; q. 84: 232, 258, 268. — L. IV, q. 33: 234; q. 59: 454. — L. V, Q. 27: 461. 331, 337; c. 15: 338s; c. 17: 372 (ter); c. 18: 373, 374; c. 19: 320; c. 20: 369, 370. — Dialogus qq. 65 ad Orosium (PL 40, 733ss), q. 59: 269. — Hypognosticon (PL 45, 161 Is), L. V, c. 1: 384. — Quaestiones Vel. et Novi Testamenti, v. Ambrosiaster. 576 INDICES — Sermones (PL 39, etc.), Sermo 233, de fide: 48; s. 238: 54; s. 246 (de verbis Domini, PLS 4, 2221), in 5, 31: 460; in 9, 4: 326; in 16, 19: 356; in 24, 29: 546. 58): 70; s. 270 (Cacsarii Arelat. sermo 182)·. — In Psalmos, v. Manegoldus Lautenbach. 183; sermo de mysterio bapt.: 250. Bellamy, J., art. Baptême dans ΓÉglise latine (DThC): 243. Aurelius episcopus, in Concil. Carthag. II (390), 378. Benedictus Levita Moguntiae (post 847), Ca­ pitularium collectio (PL 97, 698ss), I, c. 7: Barré, H., art. Haymon d'Auxerre (DSpirit.): 387. Baruch 3, 38: 58, 96. Basilius (S.), Regula fusius tractata: 426; ei attribuuntur verba Damasceni in Glossa primitiva Magistri in Rom. 1, 3: 6I; quae­ 504. — L. II, cc. 55 et 91: 463; c. 95: 473; c. 130: 492; add. Ill, c. 54: 474; add. IV, c. 88: 479, 480. Berengarius Turonensis: 290, 295. — Confessio eius: 305 , 306s. Bernardus Claraevall. (S.), Epistolae (PL dam verba ci attr. ab Alex, papa II: 426. Batlle, C. M. (ed.), Pelagii I pp. Epistulae: 431. cp. 174 ad canonicos Lugden.: 32; ep. 190 Bcda (S.), De tabernaculo (PL 91, 393ss; CCL errorum Abaelardi: 306. 119 A, Iss, ubi non divid. in capitula), Lib. I, c. 4: 286; c. 9: 399. — L. 11, c. 6: 399; c. 8: 189. — Historia ecclesiastica (PL 95, 21ss), L. I, resp. V: 494; resp. VIII: 450. — Homeliarum evangelii libri duo (PL 94, 182, 67ss; ed. Cisterc. VII [epp. 1-180]), ad Innoc. Il seu Tr. contra quaedam capp. Biblia sacra iuxta latinam vulgalarn versionem: 188. Bibliotheca Casinensis, Fiorileg. Ill (1877): 548. Blatt, F., Ministerium-mysterium: 401. Bliemetzriedcr, F., Anselms von Laon system. Sentenzen: 172. 9ss; CCL 122, Iss), L. 1, hom. 1 (seu 3): Blume, C., Analecta hymnica: 80. 91; hom. 2 (4): 272; hom. 10 (11)·. 236, 239; horn. 12 (19): 85. — L. 11, hom. 4 (10): Boehmcr, H., ed. tractat. De scismaticis: 312. 313; hom. 12 (18): 269; horn. 16 (seu L. I, (PL 64, 1337ss; ed. N. M. HSring), c. 3: hom. 20): 356, 367; hom. 17 (13): 538; hom. 20 (23): 226. 48 , 72; c. 4: 28. Boethius, Liber contra Eutychen et Nestorium Bonaventura (S.), et initium Dist. XII tertii — In Cantica Canticorum (PL 91, 1065ss): 174. libri: 80; et initium Dist. XVI tertii libri: — In epist. lacobi (PL 93, 9ss), in 2, 19: 143; in 5, 16: 352. Bonifacius Papa, falso ei attribuitur cap. Gra­ — In Lucam (PL92,301ss; CCL 120, Iss), in 1, 13-15: 272; in 1, 23: 455; in 1, 34: 435; in Bonnin Aguilô, {Vision beatifica... padres?: 523. 1, 41: 272; in 3, 8: 337; In 3, 21: 248; in 7, 111: 477 , 503. Brady, 1., Petrus Manducator and the oral Teachings of Peter Lombard: 73, 74, 88, 153, 19: 156; in 8, 19: 176; in 11, 24-26: 387; in 15, 8-9: 24; in 16, 26: 558; in 16, 27-28: 557; in 21, 33: 540. — In Marcum (PL 92, 131ss; CCL 120, 427ss), in 1, 10: 248; in 5, 41: 353; in 13, 31: 540; in 14, 35-36: 107; in 14, 38: 108. — In Parabolas (PL 91, 937), scii, in Prov. 1, 7: 191, 193. Bcdj, pseudo-, In loan. (PL 92 , 633ss), in 1, 33: 181; In 3, 4: 269. — In Maith. (PL 92, 9ss; saltem dubium, 100. tiani: 415. Brackmann, A., ed. Germania Pontificia 11 et 173, 237 , 263 , 288. — The Dist. of P. Lombard’s Book of Sen­ tences: 80. Brechter, S., Die Quellen zur Angelsachsemission: 450. Breuning, W., Die hypost. Union: 49. Breviarium Hipponense (an. 397-401] (CCL 149 , 28ss): n. 1, b: 416; n. 30: 378; n. 34: 378. 577 INDEX Ill : AUCTORES ET SCRIPTA Browe, P., Das Beichtgehcimniss: 385. — Die Lclzte Ôlung: 390. Brundage, J. A., The Crusader's Wife revisited: 482. n. 241); dein C. de Clercq, Concilia Galliae A. 511 - A. 695 (CCL 148 A). — Concilium Agathense (an. 506), nn. 16-17: 415. Burcliardus Wormaticnsis, Decreturn XII, c. 13: 227; XIX, c. 5: 466. Buytaert, E., The Anonym. Capitula Haeresum P. Abaelardi...: 72. — Agripincnse (?): 494. — Apanense: v. infra, Concil. Epaonensis. — Arelatense (an. 314), c. 11 (10): 466. — Arelatense (an. 524), n. 1: 415. — Aurelianense (an. 538), c. 11 (10): 497; Caesarius Arelatensis (S.), et Concilium (an. 524): 415. — Sermones (CCL 103-104), sermo 1: 415; s. 63: 335; s. 182: 183; s. 188: 455. falso citatur a Gratiano: 466, 496. — Avernense (an. 535), cf. Concil. Claremon- tanum. — Bencventan. (an. 1091), c. 1: 405. Camelot, Th., Credere Deo, credere Deum: 143. Canon Romanus: 312. — Bracarense III seu IV (an. 675), c. 1: 303; Canones in causa Apiarii (c. 390), c. 25: 476. — Cabillonense II (an. 813), c. 30: 474; c. 31: Cantica 2, 4: 171, 173 (Gl.o.); 8, 6: 181. Capitulare Compendiense (757), c. 15: 504. — Vermeriensc (753), c. 6: 473; c. 12: 466. — Wormatiense, c. 3: 477. Caprioli A., Alte origini della « definizionc · di sacramento...: 232. C. 2: 301. 503. — Cartilagineuse 11 (an. 390), c. 1: 476; c. 3: 378. — Cartilagineuse IV (an. 398), cui ascribitur quoddam documentum disciplinare, nn. 99100: 268; falso citatur: 274. Carpino, F., Una difficoltà contre la confes­ sione...: 346. — Carthaginense V, falso citatur, 268. Cassiodorus, In Psalterium seu Expositio psal­ — Compendiense (an. 757), c. 11: 429; c. 20: morum (PL 70, 9ss; CCL 97-98), ps. 18, — Claremontanum (an. 535), c. 6: 484. 464. 13: 384; 21, 3: 109; 22, 2: 238; 31, 2: 358; — Constantinop. II (an. 553), c. 9: 69. 31, 5: 343; 49, 3-5: 532; 50, 16: 530; 56, — Constantinop. Ill (an. 680-681), sess. 18, divisio: 64; 67, 34: 511; 98, 5: 69; 700, 1: definitio: 109; falso citatur: 476. 530; 702, 8: 533; 118, 62: 512; 727, in — Epaonense (an. 517), falso citatur: 379. prologum et v. 7; 193; 138, 6: 90. — Florentinum (an. 1439), Decretum pro Ar- Chartularium Univ. Paris.: 73. Chromatius Aquilciensis, fragmentum: 344. Cicero, M. T., Hortensius: 189, 550. menis: 301. — Hilerdense (Lerida, an. 546), citatur sub nomine Verdensis: 456. Clemens papa (pseudo-), Epist. I (ad lacobum): 481; Epist. II (ad lacobum): 394. — Lateranense minus (an. 1060), n. 5: 414. Collectio S. Gcnovejae (cf. Codices): 415 , 496. — Lateranense II (an. 1139), c. 22: 335. Colossenses (Ad) 7, 72.· 395; 7, 13-14: 116; 2, 3: — Lugdunense, falso citatur: 492. 91; 2, 9: 39, 84, 2, 74: 117, 119; 2, 16-17: 205; 2, 18: 86; 3, 9-10: 251. Concilia, cf. Conciliorum oecumenicorum Decreta (Bononiae 1973); Denzinger-Schonmetzcr [DS], Enchiridion symbolorum etc. (ed. 32, 1963); necnon et C. Munier, Concilia Africae (CCL 149), et eius Concilia Galliae A. 314 - A. 506 (CCL 148) unacum J. Gaudemet, Conciles gaulois du IVe siicle (SC Lomb. 11. — Lateranense minus (an. 1063), c. 1: 415. — Maguntinum (847/8), c. 26: 376; falso cita­ tur: 466, 502. — Maticense, falso citatur: 496. — Meldensc, bis falso citatur: 489 , 496; cf. Concil. Triburiense (an. 895). — Neocaesariensc (in Ponto, c. 314-319), c. 7: 509; c. 11: 415 (in nota). — Nicaenum II (an. 787), c. 20: 426; actio quarta: 226. 37 INDICES 578 — Placentinum (an. 1095), 385; ce. 3-4: 414. 11, 29: 283 (Gl.i.), 286, 288, 308, 412; 11, — Quinlsextum in Trullo (an. 692), c. 6: 476. 34: 412; 12, 8: 198; 12, 11: I9l; 13, 1: — Remense, falso citatur: 454. 180 (Gl.o.); 13, 2: 144 (Gl.o. et i.), 372; — Romanum (an. 1059), c. 11: 492. 13, 3: 147, 333; 13, 7: 333; 13, 8: 158, 180, — Salegunstadt (an. 1022), c. 3: 456. 183, 191; 13, 8-10: 158, 182, 183; 13, 9: — Senonense (an. 1140/1141): 72, 366. 166; 13, 10: 161, 166; 13, 12: 161, 199,549; — Toletanum I 13, 13: 147, 158; 15, 10: 538; 15, 22: 514; 15, 24: 541 (Gl.o.); 15, 26: 121; 15, 28: (an. 400/405), Symbolum n. 5: 48; n. 6: 135. — Toletanum VI (an. 638), c. 1: 42, 45. 552 (Gl.o.); 15, 31: 221; 15,36; 514; 15, 41: — Toletanum VIII, falso citatur pro Concilio 548; 15, 44: 518, 553; 15, 51: 515 (Gl.i.); VI: 42. — Toletanum XI (an. 675), nn. 43-44: 43, 45. — Toletanum falso citatum: 430. 15, 52: 511 (Gl. Flori, o. et Mag.), 514, 516 (Gl.i.), 537; 16, 5: 219; 16, 28: 552. Corinthios II (ad) 1, 11: 203; 1, 15-23: 219 — Triburiense (an. 895), c. 39: 489; c. 40: 472; (Gl. Mag.); 3, 6: 229 (Gl.o. et Mag.); 3, c. 41: 430; c. 48: 506,507; falso citatur: 429, 18: 395; 5, 5: 376; 5, 10: 524; 5, 14: 484; 474. 5, 15: 105; 5, 19: 123; 6, 1: 262; 6, 6: 181 — Troianum (an. 1093), c. 1: 499. (Gl.o.); 6, 7: 404; 11, 14: 438; 11, 28: 308 — Troslcianum (an. 909), c. 8: 430. (Gl.i.); 11,31: 221; 12, 7: 326; 72, 17: 288; — Verdense, falso citatur pro C. Hilerdcnsi: 456. 12, 21: 340s, 342 (Gl. Mag.); 13, 4: 87, 140. Corpus iuris civilis (ed. Berolini 1904-1906). — Venncriense (an. 753), c. 12: 466; c. 21: 454; — Codex V, tit. 4, lex 19: 494; V, 17, 10: 463. falso citatur: 504s. — Digestae seu Pandectae, D. 23, I, 7: 437. — D. 23, 2, 4: 475. Conditor alme siderum (Analecta hymnica t. 51, 47): 80. — Novellae 74, 5: 432. Confessio Berengarii, 305. Crehan, J., The Seven Orders o/ Christ: 393. Consistorium Remense (an. 1148), 100. Cum omnia sacramenta (tract.), ed. F. Blie- Corinthios 1 (ad) 1, 12: 266 (Gl.o.); 1, 13: 87; metzriedcr: 458. 1, 24: 33; 2, 8; 140; 2, 10-11: 90 (bis); 2, Cyprianus (S.), Epistolae (PL 4, 224ss; CSEL 12; 90; 3, 7: 265; 3, 11: 142 (Gl.o. et Mag.), 3-III), ep. 63 ad Caecilium, n. 13: 301, 302; 149; 3, 12: 380, 381 (Gl.o.), 382; 3, 13: n. 17: 302; ep. 64 ad Epictetum, n. 4: 409; 380; 3, 15: 380 (Gl. Mag.), 527; 4, 4: 329; ep. 69 ad Magnum, n. 1: 409; ep. 70 ad 4, 5: 512; 5, 5: 362 (Gl. Mag.); 5, 7: 33; lanuarium, n. 1: 270; n. 3: 409; ep. 73 ad 6 , 2: 538 (Gl. Mag.); 6, 9-10: 318; 6, 16: lubaianum, n. 2: 409; n. 22: 255. 426; 6, 19: 271; 7, 1: 418; 7, 2: 441; 7. 3-4: Cyrillus Alex. (S.), citatur a loan. Damasc.,46. 451; 7, 4: 426; 7, 5: 422, 453, 503; 7, 6: 418, 442, 447 (Gl.o. ct Mag.), 448 (interi.), 458; 7, 7: 175; 7, 10: 468, 469, 509 (Ambr.); 7, 11: 469; 7, 12-13: 484 (Gl. Mag.), 485 (interi, et Mag.), 491; 7, 14: 449, 488 (Gl.o.); Damasus Pp., pseudo-, Tomus seu Epist. IV, n. xiv: 135. Daniel 4, 6: 110; 7, 9-70: 512. David, M., Parjure et mensonge... Gratien: 218. 7, 15: 486, 489, 491; 7, 25. 485; 7, 28: 449; 7, 36: 419, 449; 7, 39: 436, 466, 484 (Aug.), de Billy, Jacques, ed. loan. Chrysost.: 427. 508, 7, 40: 508 (Gl.o.); 8, 4: 207 (Gl.o.); 10, 1-4: 281; 10, 4: 238, 290; 10, 6: 234; 10, De Clerck, D. E., Quest, de sotériologie...: 118. 11: 234 , 460; 10, 13: 227; 10, 16: 306; 10, de Aldama, J., El Simbolo Toledano l: 48. Decretum Gratiam (ed. Aem. Friedberg; adhi­ 17: 285; 11,3: 451, 454, 464, 469; 11,20-29: 283, 284; 11, 23-25. 403; 11,24: 307 (Gl.i.); 11,25: 288 (Gl.o.); 11,27: 288, 308 (Gl.o ); de Blic, J., Pour l'histoire... des dons...: 190. Decretales pscudo-lsidori (PL 130, Iss): 42. betur in libro 111, d. 31, c. 7 [p. 180], et deinceps): Dist. XXI, dicta ante c. 1: § 1: INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA 579 404; § 3: 398, 404, 405, 407; c. 1, ad ini­ 423; dictum post c. 2: 434; c. 3 439; c. 3 § 1: tium: 395; §§ 1-8: 406; § 9: 407; § 10: 403; 422; cc. 5, 6, 9: 423; cc. 12, 14, 15: 428; § 11: 407; § 12: 403; § 13: 401; § 14: 400; cc. 16, 17: 420; cc. 19, 21-24, 26: 425s; § 15: 397; § 16: 407; § 17: 399; § 18: 398; dictum post c. 26: 425, 427; cc. 27-28: 425; § 19: 395s. — Dist. XXIII, c. 4: 394. — dictum post c. 28: 427, 463; dictum post c. 29: Dist. XXV, c. 1, ante § 1: 404; § 2: 398; 430s; c. 30 ct dictum: 466; post c. 39: 420, § 3: 399; § 5: 397; § 6: 400; § 7: 401; § 8: 440. — Causa XXVIII, q. 1, c. 4: 488, 491; 403; c. 4: 379, 383. — Dist. XXXI, c. 10: c. 5: 487; § 1: 487; c. 8: 485; c. 9: 486; § 6: 476. — Dist. XXXI1, c. 7: 476; c. 13: 484; §§ 6-7: 485; dictum post c. 14: 486; 476; dictum ante c. 14 et ipsum c. 14: 475, 476. — Dist. XXXIV, c. 20 cum dicto: cc. 15, 17: 484; dictum post c. 17: 490, 491; q. 2, c. 1: 488. — Causa XXIX, q. I §§ 2-5: 431. — Dist. LX, c. 4: 405. — Dist. XCV, 437; q. 2, dictum ante c. 1: 473; dictum ante cc. 1-2: 277. c. 4, et cc. 4-5: 473; dictum ante c. 7, et c. 7: — Causa l, q. I, cc. 17-18: 408; c. 46: 264; 474; c. 8: 474. — Causa XXX, q. 1, dictum dictum post c. 58: 273; c. 59: 264; cc. 61-63: ante c. 1: 502; cc. 1-2: 504; tituli ad cc. 3-4: 409; cc. 68-69: 410; c. 70 § 1: 409; c. 72: 502; c. 3: 503; c. 4: 503; c. 5: 502; c. 7: 408; c. 73: 408; dictum post c. 74: 408, 410; 503; dictum ante c. 8, et c. 8: 501, 502; c. 76: 313, 369; c. 77: 311; c. 84: 311, 313, dictum post c. 10: 505; c. 13: 508; q. 2, 368, 371; c. 96: 367; c. 96, dictum post (vel dictum ante c. 1: 475; q. 3, dicturn ante c. 1, ante c. 97): 410; c. 97, §§ 1-3: 410; §§ 1 et 7: et c. 1: 505; dictum ad c. 4, et ipsum c. 4: 279; §§ 6-8: 410; dictum post. c. 97:41 Is; dicta 506; cc. 5 et 7: 506; q. 4, dictum ante c. 4, ante et post c. 107: 414; c. 108: 413; c. 110, • l cc. 4-5: 507; dictum post c. 5, et c. 6: 508; dictum, et c. 111: 415. — Causa I, q. 3, q. 5, c. 1: 433; c. 9: 432; dicta ad cc. 9 et 11: c. 7: 414. — Causa 11, q. 2, dictum post c. 2: 433. — Causa XXXI, q. 1, cc. 7, 2, 4, et 489. — Causa IX, q. 2, c. 1: 385. — Causa dicta post c. 2 et ante c. 4: 472; q. 2, c. 1: XI, q. 3, c. 60: 356. — Causa XIV, q. 6, 436. — Causa XXXII, q. 7, cc. 7-2: 470; c. 1: 336. — Causa XXII, Q. I, 7 Pars: cc. 7-8: 471; c. 10 et dictum: 470. — Causa 221; c. 2: 221; c. 5: 221; c. 8: 222; c. 11 et XXXII, q. 2, dictum post c. 2: 417; c. 3: dictum ante: 223; dictum (III Pars) post 45Is; c. 4: 455; c. 5 et dictum: 444; cc. 7-10: c. 14: 221; dictum post c. 16: 222, 224; 445; q. 4, dictum ante c. 1: 45T, dictum Quaestio II: 213; c. 2: 218; dictum post c. 2, post c. 2: 456, 457, 461; c. 3: 458; c. 5: 447; ct c. 3: 219; dictum post c. 3: 220; c. 4 § 1: c. 6: 459; c. 7: 458; c. 8: 462; c. 14: 447; 216; § 2: 214, 217; § 3: 215; c. 5: 221; c. 6: q. 5, cc 7-2.· 461; c. 8, 9, 11: 462; c. 18: 467; 217, 221; dictum ante c.. 8: 217; c. 8: 214, q. 6, dictum ante c. 1, et ipsum c. 1: 468; 215; c. 9: 384; cc. 9-10: 440; c. 12: 2I6; cc. 4-5: 468; q. 7, cc. 3, -7, 6: 469s; dictum c. 14: 221; c. 16: 215; Quaestio IV, c. 2: et c. 11: 481; c. 16: 481; c. 17: 469; dictum 225; cc. 3-4: 226; c. 5: 225; c. 6: 225s; р. c. 18: 469; c. 27: 466; c. 22: 466; c. 23: c. 13: 225; dictum in fine Q. IV: 2I8; Quae­ 466; c. 28: 443. — Causa XXXIII, q. 1, stio V: c. 5: 227; c. 6: 227; c 9: 227; c. 10: с. 7: 463; c. 2: 463 , 464; c. 3 et dicta ante 224. — Causa XXIV, q. 3, c. 7: 363. — et post: 464; c. 4: 46; q. 2, c. 5: 477; c. 6 Causa XXV, q. 10, c. 2 ct c. 3: 498. — Causa ct dicta: 477; q. 4, c. 7: 455; c. 2: 454; XXVI, q. 6, c. 1: 378; c. 2: 378; c. 5: 377; cc. 4-5: 454; c. 7: 450, 451; cc. 70-77. 456; c. 10: 377; c. 11: 378; c. 12: 377; c. 14: c. 77: 453s; q. 5, c. 1: 452; c. 4: 440; cc. 5-6: 377; quaest. 7, c. 1-2: 376. — Causa XXVII, 453; cc. 70-77.· 453; cc. 19-20: 468; c. 23: q. I, ante c. 1: 490; c. 2: 479; §§ 2-3: 480; 468. — Causa XXXIV, qq. 1-2, dictum c. 7: 480; c. 10: 480; dictum § 1 post c. 43: 481; quaest. 2, dictum ante c. 1: 422s; c. 1-2: ct c. 1: 482; c. 7: 471. — Causa XXXV, qq. 2-3, cc. 7, 3, 7, 13, 14: 496; c. 72. 497; 580 INDICES cc. 16, 17, 19: 491; dictum post c. 19: 496; 263; c. 26: 263, 264; c. 27: 264; c. 29: 269; c. 20: 494; dictum post c. 21: 492; quaest. 4, c. 31: 272; c. 32: 279; c. 32, § 2: 254; c. 33: dictum ante c. 1 et ipsum 1: 493; quaest. 5, 273; c. 34: 255; c. 41, § 1: 254; §§ 3-4: 360; c. 1: 492; c. 2 § 10: 493; c. 3: 495; c. 4: 493; § 6: 253, 387; c. 42: 254; c. 54: 276; c. 62: c. 5: 500; c. 6: 494; q. 6, c. 1: 499; c. 3: 276; c. 73: 275; cc. 74-75: 274; cc. 76-77: 499; c. 4· 499; q. 10, c. 1: 497. — Causa 274; cc. 79-80: 249; c. 83: 244; c. 86: 272; XXXVI, q. I, dictum post c. 2: 500. c. 108: 269; c. 112: 269; c. 113: 272; c. 120: — De poenitentia, d. I, ante c. 1: 342, 346; 277; c. 131: 287; c. 140: 359; c. 141: 359. — cc. 31-32: 347; dicta post cc. 34 ct 35: 343; d. 5, c. 1: 278; c. 3: 278; c. 5: 278; cc. 6-7: 279. dictum ante c. 38: 342, 344; c. 40: 336; c. 42: de Ghellinck, los., Eucharistie au XIIe s. 345; c. 44: 344; c. 47: 345, 356; c. 49: 349; c. 51: 359; c. 51 §§ 1-2: 356; c. 60 § 3: 345; (DThC), 307. — Le mouvement thiol, (ed. 2), 232, 240. c. 63: 342; c. 66: 345; c. 81: 340; c. 84: — Le traité de Pierre Lombard sur les sept 375; cc. 84-85: 348; c. 86: 376; dicta post c. 87: 344; post c. 87 § 1: 347, 353; § 3: ordres..., 393, 394 , 399, 401, 403, 404. — Pierre Lombard (DThC), 312, 404. 342; §§ 4-6: 345; § 5: 316; § 13: 337; c. 88: — Un chapitre... déj. des sacrements, 232. 349, 351, 360; c. 89: 350. — d. 2, c. 2: 180; Dekkers, E., Clavis Patrum: 132, 135 , 253. cc. 3, 4, 6: 181; c. 7: 180; c. 8 et 11: 181; de Montclos, J., Lanfranc et Bérenger...: 290, c. 13 et dicta antecedentia: 183; c. 15: 183; c. 21: 336. - d. 3. c. 1: 316; c. 2: 317; 292, 305. Denifle, H. - Chatelain, E., Chartularium Univ. cc. 4-5: 320; c. 6: 316; c. 10: 335; cc. 11, 12, 14: 317; c. 18: 318; c. 21: 318; c. 22: Paris.: Ί3. Denzlnger, H. - Schonmetzer, A., Enchiridion 321, 388; dictum ante c. 23: 320, 322; cc. 23, symbolorum [sub siglo DS[, ed. 32 (1963), 24, 26, 28, 32-33: 322; c. 38: 335; diet, 31, 42, 43, 69, 72, 109, 135, 142, 245, 305, post c. 39: 325; c. 40: 327; c. 41: 327, et dictum post: 328; c. 42: 334; el dictum post: 326; c. 43 et dictum: 325 , 327; c. 44: 327, 328, 331; cc. 45-46: 331. — d. 4, c. 1: 386; 349. De scismaticis (anon. c. 1164-68), 312. De septem sacram. Ecclesiae (ed. H. Weisweiler), 24Is. cc. 2-6: 387; cc. 15-16: 333; c. 19 et dictum: 332; c. 49 332. — d. 5, c. 1, §§ 1-2: 337; Deusdedit (S.), Papa (an. 615-618), Epist. (spuria) ad Gordianum Spalcnsis ep.: 504. §§ 2-9: 338; c. 6: 339; c. 8: 335. — d. 6, Deuteronomium 4, 24: 132; 5, 6-21: 206 (Gl.o.); c. 1. § 7: 352; §§ 2-3: 369; c. 2-3: 385. — d. 7, cc. 1-6: 371s; c. 6, §§ 2-3: 374. 5, 7-8: 207; 5, 11: 208-209 (Gl.o.); 5, 12: 208 (Gl.o.); 5, 76: 173, 209 (Gl.o. et i.); — De consecratione: d. 2, cc. 2-3: 302; c. 7: 301; c. 7 § 1: 302; c. 10: 310; c. 13: 310; 5, 17: 210; 5, 18: 210; 5, 19: 210 (Gl.l.); 5, 20: 212;5, 21: 228; 6, 5: 162, 166; 7, c. 14: 310; c. 16: 310; c. 22: 307; c. 32: 233, 3-4: 484; 7, 14: 457; 70, 3: 286; 72, 23: 300; 77, 17: 461 (Gl.o.); 77, 20: 461; 27, 77-72. 441; 22, 24-25: 429; 23, 21: 222; 24, 1: 460; 24, 1-4: 470; 25, 5-70: 457; 32, 22: 325. Dhanis, É., Quelques anciennes formules...: 240. 284; c. 33: 233; c. 34: 284; c. 35: 281, 296; c. 56: 287; c. 41: 295; c. 42: 305; c. 43: 299; c. 44: 290; c. 45: 282 , 291; cc. 46-47: 287; c. 48: 53, 292 , 293; cc. 51-52: 308; c. 53: 309; c. 55: 295; c. 56: 308; c. 58, § 2 306; c. 60: 297; c. 69, §§ 2-3: 294; c. 70: 306; c. 72: 282 , 295; c. 72, § 7: 310; § 2: 299; c. 73: 298; § 4: 299, 310; c. 74: 298; cc. 77-78: 306; c. 78: 301. — d. 4, c. 4: 344; c. 6: 236; c. S. 270; cc. 12 el 16: 273; cc. 19-20: 268; c. 23: 264; c. 24: 245; c. 25: Dietrich, I., cd. tr. De scismaticis: 3I2. Dionysius Exiguus, Codex canonum eccl., c. 51: 509. Doelgcr, Fr. J., Ita missa est...: 312. Donus, ep. Messinae (an. 595), 495. Dreves, G. M., Analecta hymnica: 80. INDEX 111 : AUCTORES ET SCRIPTA Eberhardus episc. Bamberg., defendit P. Lombardum, 71. 581 14, 20-30: 281; 76, 4: 280; 76, 18: 301; 76, 20: 281; 20, 2: 208 (Gl.o.); 20, 2-3: Xfl Ecclesiastes 5, 3: 478. (Gl.o.); 20, 3-4: 207; 20, 3-17: 206 (Gl.o.); Ecclesiasticus 1, 16: 194, 197; 17, 26: 343, 345; 20, 4: W1-, 20, 7: 208 (Gl.i.); 20, 8: 208, 18, 20: 554; 23, 29: 528; 30, 24: 330; 31, 209; 20, 12: 173 , 209 (Gl.o. et i.); 20, 13: 10: 83. 210; 20, 14: 210 (Gl.o. et i.); 20, 14-15: Editores Collegii S. Bonaven., Proleg. ad to­ mum I, 60 * ss: 69, 109. 228 (Gl.o.); 20, 15: 210 (Gl.i.); 20, 16: 212 (Gl.i. ct o.); 20, 17: 223 (Gl.i.); 27, 22-23: Editores Maurini, et quidam textus Ambr.: 110. 445 (Aug.); 27 , 23: 446; 23, 26: 457; 25, Egbertus Eborac., Excerptiones (PL 89 , 379- 10: 286; 25, 31: 113 (Gl.o.); 25, 37-38: 400), n. 124: 473. 399 (Gl.o.); 26, 3: 189 (Gl.o.); 26, 20: 399 Enchiridion Symbolorum, c/. Denzinger. (Gl.o.); cc. 28-29: 404; 28, 38: 366 (Gl.i.); Englhardt, G., Die Entwicklung der dogm. 28, 41: 268; 29, 24: 268; 30, 30: 268; 32, Glaubenspsychologie: 141, 150. Ephesios (Ad) 1, 4: 186; 1, 5 (Gl. Hier.): 31-32: 324; 34, 16: 484 , 486; 37, 1: 286. Exsuperius, ep. Tolosae (an. 405), 468. 76; 1, 10: 24; 1, 13-14: 376; 1, 22-23: 108; Ezechiel 3. 20: 333; 5, 1: 395; 13, 19: 369, 370; 2, 3: 75, 126 , 358; 3, 4: 266; 3, 9: 232; 16, 4: 252 (Gl.o.); 18, 8: 211 (Gl.o.); 18, 3, 17: 143; 4, 3: 333, 411; 4, 5: 144 (Gl.o.); 24: 320; 33, 12: 343, 372, 377; 33, 15: 343, 4, 10: 86; 4, 13: 516 (Haymo), 517 (Gl.i.); 372, 373; 44, 25: 173 (Gl.o.). 4, 22-24: 251, 254, 316; 4, 25 (Aug., Mag.): 171, 173; 4, 30: 262 (Gl.i.); 5, 2: 128, 404; 5, 5: 487; 5, 14: 357; 5, 23: 455, 464; 5, 25: 421, 447 (Hier.); 5, 28: 421; 5, 29: 168; 5, 31-32: 419. Esdras 1,2, 43: 400; 8, 17 et 20: 400; 10, 11: Fabianus Pp. (an. 236-250), capp. spuria ei attributa: 310, 415, 465 , 497, 499. Fantini, C., II trattato ps-agost. «De vera et jalsa poenitentia ·: 320. 484; 10, 10-11: 486. — Esdras II, 3, 26: Felix ep. Messinae, epist. spuria ad Greg. Ma­ gnum: 494s. 400. Ferrandus Carthag. diae., Breviatio can., n. 16: Eugcnius Papa II, in synodo Hom. (a. 826), c. 36: 427. Eusebius Papa, falso cit. (cf. PL 6, 27 B): 277, 425. Eusebius Emisenus, cf. Eusebius Gallicanus. Eusebius Gallicanus, Homiliae (CCL I0I-101 A; PLS 3, 545ss), Hom. XVII, seu VI de 476. Finkenzcllcr, J., art. Sakrament, dogmcngesch. (LThK), 232. Florus diaconus Lugdunensis (saec. IX), 34, 56, 8l, 217. — De causa fidei (PL 119 , 80-94), n. 5: 307 Pascha, n. 1: 282; n. 2: 296; n. 4: 301. — (nota). — De expositione missae (ibid., 15-72): 299. Horn. XXIX (seu XXV111) de Pentecoste: — Epistola... de corpore Domini tripartito 278. (ibid., 71-80), n. 4: 307 (nota). — Expositio epistolarum b. Pauli (inter Ven. Eusebius Vercellensis, De Trinitate (PL 62, 237ss, sub nomine Vigilii Thapscnsis; CCL 9, Iss, sub nomine proprio), lib. VI: 132. Bedae opera VI, Coloniae Agrippinae 1688, 31SS): in Rom. 7, 9: 222; 7, 17: 149s; 5, 5: Eutychiani, 108. 163; 5, 8-10: 122s; 6, 4: 259; 70, 8: 243; Evaristus Papa, capita spuria, 433s. in I Cor. 7, 13: 263; 3, 12-13: 382; 3, 15: Evodius ep., De fide contra Manichaeos (PL 42, 380, 381; 7, 6: 446 , 448; 70, 5: 252s; 77, 1139ss; CSEL 25-11, 95Iss); c. 22: 58; c. 26: 18-20: 283; 77, 29: 289; 75, 28: 55Is; 75, 57; 515; 75, 52: 511, 512; In II Cor. 7, 58. Exodus 1, 15-21: 213; cc. 7-77; 325; 77, 2: 211 (Gl.o.); 72, 13s: 281; 72, 35-36: 211; 77; 204; 5, 4: 107; in Gal. 5, 77; 106; in Eph. 2, 3: 104; 4, 5: 142; 4, 13: 517; 4, 582 INDICES 25: 171; in Phil. 2, 7: 56 (bis); 2, 9: 112, 18-20: 34;, 16, 2: 458; 16, 2-4: 457; 17, 114; 3, 15: 151; ·/, 6: 527, 528 (bis); in 10-11: 238 (Gl.o.); 17, 10-12: 237; 17, 11: Coloss. 2, 9: 84; in I Thess. 4, 12: 524, 525 238; 17, 12: 238, 239; 17, 14: 239; 17, (bis); 4, 15: 523; 4, 16: 514s; in I Tim. 1, 23-27: 237 (Gl.o.); 19, 31-36: 457, 459; 5 ct 8: 205; 5, 12: 478, 479; in Hebr. 2, 21, 4: 238; 25, 22-25: 271; 17, 19-24: 218; 14: 120; 7, 10: 34; 11, 1: 149; 12, 4: 525; 29, 16-34: 460; 29, 17-18: 441; 29, 24-25: locus non inventus; 217; error Fiori in ru­ 438; 30, 1-23: 457; 42, 15-16: 223. brica: 229. Fulgentius Ruspensis, De fide ad Petrum (PL Gennadius, De viris inlustribus (PL 58, 1059ss), c. 72: 26. 40, 753ss; CCL 91 A, 71 Iss), c. 2, n. 10: — Liber sive diffinitio eccl. dogm. (PL 42, 58,68; n. 11: 68, 137; n. 14: 43, 67, 75; n. 15: 121 Iss; ed. 2, PL 58, 979ss), c. 2: 25, 29, 33; n. 17: 33, 34, 42; n. 19: 44; n. 22: 404; 66; c. 52 (alibi c. 22): 269; c. 53 (c. 23): 310; n. 23: 27, 44 (bis). — C. 3, n. 38: 554; n. 41: c. 74 (alibi c. 41): 258. 258; n. 43: 264. — C. 18, n. 59: 31, 45. — Georgius episc. Ostiensis, 464. C. 27, n. 70: 259; falso cit. in Glossa in Gcrhohus praepos. Reichersbergensis, De gloria Rom. 1, 3: 25. — De incarnatione Filii Dei (PL 65, 573ss; CCL 91, 312ss), n. 21: 31. — Epist. 14 (ad Ferrandum diaconum) (PL 65, 394ss; CCL 91, 387ss), n. 22: 31; n. 29: 91. — Sermo 4, de Epiphania (PL 65, 732ss; CCL 91 A, 911SS), nn. 6, 8: 80. — Sermo quidam: 91; verius, Epist. 14, η. 29. et honore [rectius, De glorificatione] Filii hominis (PL 194, I073ss), c. 18, n. 5: 168. — Epist. XV H, ad Alex. pp. Ill (PL 193, 564 B-570 A): 168. — Doctrinam oppu­ gnat Sent., III, d. 9, nn. 5-6: 71. Gerlandus Chrysopolitanus (fi. 1140) [cf. HLF XII, 275ssJ, 288. Geyer, B., Die Siebenzahl der Sakramente: 239s; Verfasser und Abfassungszeit der sog. Galatas (Ad) 1, 20: 221; 1, 30: 221; 2, 14: 270; 2, 16: 234; 2, 20: 128; 3, 13: 119; 3, 19-20: 122; 3, 20: 23, 123 (Gl.o.); 3, 26: 75; 3, 27: 253, 254; 4, 4: 24, 40, 79, 461; 4, 4-5: 23; 4, 5: 116; 5, 2: 250; 5, 6: 142, Summa sent.: 94, 154. Gilbcrtus Porretanus, ep. Pictaviensis, eius modus loquendi de natura humana Christi: 28; et secunda opinio de Incarnatione: 52; de adoratione humanitatis Christi: 69s; de 143 (Gl.o.), 146, 147, 488, 524; 5, 17: 106, I66. — Expositio in Boethii librum Contra Eutychen Gandulphus Bononiae, Sent, libri quatuor (ed. et Nestorium (ed. N. M. Haring, The Com­ I. De Walter, Vindobonae I924), 273, 466. mentaries on Boethius by Gilbert of Poitiers, Gassô, P. M., ed. Pelagii I pp. Epistulae, 431. Toronto 1966 , 233-364), c. HI: 72, 73; Gaudel, A., art. Le sacrifice de la messe (DThC): c. IV: 28, 42. — Glossatura in epist. Pauli (cod. Florent., 308; art. Messe dans l'église latine (DThC): 307. effectu baptismi: 252; opponitur: 41. Laurent. Pl. XVI. 33), in Rom. 5, 8: 125; Gaudemet, J., Droit canonique et droit romain: 437. 5, 19: 153; in I Cor. 11, 29: 286, 3I0; in Geerard, M., Clavis Patrum graecorum II: 427. 2, 5: 122. — Glossatura in Psalmos (cod. Flor., Laurent. Geneclius, in Condi. Carthag. II (a. 390): 378. Genesis 1, 28: 417 , 418, 441; 1, 31: 185, 535; 2, 8: 557 (Gl.o.); 2, 17: 389; 2, 23: 416; 2, 24: 389, 4I6, 4I9, 457, 495, 498, 507; 3, 6: 117; 3, 9-13: 354; 3, 23: 117; 3, 24 112, 117; 4, 9: 354; 4, 19: 457; 8, 11-12: 261; 9, 1: 417, 418, 449; 14, 18: 281; 14, Phil. 2, 9: 114; in Col. 2, 9: 84; in I Tim. PI. VII. d. 9), in Ps. 6, 6: 556; in Ps. 17: 558; in Ps. 73, 1: 229; in Ps. 98, 5: in Ps. 127, 1: 193. Glorieux, P., L’orthodoxie de 111 Sentences: — Le Contra IV Labyrinth, v. Gualter. S. Victore. 33, 69; 72. de 583 INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA Glossa anonym. Bamberg, in I. IV, d. 31, c. 2, n. 5: 444. Glunz, H. H., History o/ the Vulgate; 174. — Regula pastoralis (PL 77, 13ss), L. Ill, c. 30: 317; falso citatur: 471. — Sacramentarium Gregorianum (PL 78 , 25ss; Goffridus Ridclli, dux Caietani, 436. ed. L. C. Mohlberg), Praef. dom. V post Gordianus, episc. Spalensis (Hyspalensis), 504. Theophan.: 307; Postcomm, in IV Temp. Gratianus, v. Decretum Gratiani. Sept.: 290. Gregorius Magnus (S.), Dialogi (PL 77, 149ss), — Loci falso citati: pro Beda: 85; pro Gra­ Lib. II c. 23: 366. — Lib. Ill c. 31: 408. tiano, 332; pro Hieron., 313, 368, 371; pro — Lib. IV c. 6: 145; c. 29: 520; c. 39: Isidoro: 311; pro Lanfranco: 284, 288, 289, 379,383; c. 58: 298 (sub rubrica: in homilia 290; pro Remigio: 299,310; a Remigio: 298; paschali)·, c. 60: 387; falso citatur: 288. ei ascribitur Glossa super Exodum: 113; et — Epistolae (PL 77, 441-1328; MGH Epist. I-II; PLS IV, 1536-75), Reg. I, epist. 40 decreta spuria: 428 (cf. L. Machielsen). Gregorius Pp. II (S.) (PL 89 , 453-534), (MGH 38), ad Felicem ep. Messinae: 495; Epist. 1: 491, 496; Epist. 16, n. 1: 491; epist. 43 (41), ad Leandrum: 249; epist. 66 epist. spuria, 479, 480; forsitan citatur. (64), ad Felicem: 495. — Reg. II, ep. 5 385. (9), ad eundem: 495; ep. 46 (45), ad Ioan. Ravennat.: 411; falso citatur: 463. — Reg. IV, ep. 9, ad lanuarium ep.: 277. — Reg. VI, ep. 9 (8), ad Donum ep. Messinae an. 595: 495. — Reg. Vil, ep. 23 (20): 425. — Reg. XI, ep. 45 (27): 426; ep. 50 (30): Gregorius Pp. III (S.) (PL 89, 557-598), Epist. 1: 491, 496; epist. spuria, 479 , 480. Gregorius Pp. VH (S.), in Concilio Romano V, 339. Gregorius Nazianz., Epist. 101 (PG 37, 175194), 66. 426; ep. 64, ad Augustinum (inauthentica, Grillmeier, H., Fulgentius von Ruspe: 257. quamvis antiqua): 450,451,494; ep. 67 (52): Gualterus de Mauretania, de dolore Christi: 31. — XIV, epp. 16-17, a Felice ep. Messi- 96; de tribus gradibus caritatis: 177; citat nac et resp.; utraque spuria: 494. — Duae Leonem papam: 93; fons remotus Lom­ auctoritates spuriae (sacc. XI): 495 , 497. bardi (in III, d. 15, c. 1): 92. — Homiliae XL in Evangelia (PL 76, 10751312), hom. 6, η. 1: 156; hom. 7, n. 3: 30; hom. 20, n. 8: 337; hom. 26, η. 1: 299; nn. 4-5: 366; n. 5: 357; n. 8: 145; hom. 34, n. 6: 24; n. 15: 317; hom. 40, n. 2: 558; n. 7: 558; n. S: 557, 559; falso citatur: 366. — De saaarnento coniugii, cf. infra, Summa sent., lib. VIL — De Trinitate (PL 209, 575-95), c. 5: 26, 37. — Epist. ad Hugonem (PL 186, 1052 B - 1054 B), de scientia Christi, 89. — Homiliae in Ezcchielem (PL 76, 785-1072; Gualterus de S. Victore, Contra quatuor la­ CCL 142), Lib. I, hom. 1, n. 5: 156; hom.5, byrinthos Franciae (ed. P. Glorieux, Archives n. 77: 181; hom. 6, n. 8: 113; hom. 10, n. 14: d’histoire doctr. et lift, du Moyen Age 19 315; n. 23: 327; hom. 11, n. 21: 333. — [1953] 187-334). — L. I, cc. 1-2 (contra L. 11, hom. 3, nn. 4-5: 183 (in nota); hom. 4, Lib. III, d. 6-7): 49, 50, 51. — L. Il, c. 3 n. 13: 148; hom. 5, n. 2: 154; hom. 7, n. 9: (contra Lib. III, d. 6-7): 49. — L. Ill, c. 1 157; hom. 10, n. 17: 158. — Moralia sive Expisitio in lob (PL 75,515-76, (contra L. III, d. 6-7): 49; (contra L. IV, d. 12, c. 3): 306. — L. IV, c. 13 (contra 782), Lib. IV, c. 3: 237; c. 36: 513 (uti L. III, d. 2, c. 2): 29. — Prima addita­ Super Ps. 83). — L. IX, c. 34: 374. — L. X, menta (contra L. Ill, d. 22, c. 1-3): 135, c. 21: 181. — L. XVII, c. 29: 546. — 136, 137, 139. — Addit, posteriora (contra L. XVI11, c. 22: 325; c. 52: 31. — L. XXVI, L. III, d. 13): 88. c. 27: 538s; c. 28: 539. — L. XXVII, c. 10: 203. Guido monachus, auctor epist. Paschali pp. I attributae: 414. 584 INDICES Guillclmus dc Campellis, De sacramento al­ (Aug., Mag.); 9, 11-14: 404; 9, 13: 233s taris (PL 163, 1037ss), 303; de verbo ‘homo (GI.L); 9, 15: 122; 9, 27: 104 (Gl.o.); 9, dominicus’, 66; de defectibus susceptis a 27-28: 104 (Gl.i. et Mag.); 9, 28: 308; 10, Christo, 104s. Guillelmus de S. Theodorico, Disputatio adv. 1: 205; 10, 1-4: 233; 10, 5: 234 (Gl.o.); P. Abaelardum (PL 180, 249-282), c. 8: 145, 146 (versio Aug.); 77, 6: 153, 157; 13, 4: 417. 72; c. 9: 305. — Epist. ad Gaudfridum et Bernardum (ep. 326 inter epp. S. Bernardi, 10, 26: 324; 10, 29: 262; 70, 31: 374; 11,1: PL 182, 531 A - 533 A), η. 3: 306. — Tract, Heribertus de Bosham, eius Biblia, et divisio Cantic. cantic.: 174. de sacramento altaris (PL 180, 341-366): Hermannus, Sententiae (PL 178, 1695ss), c. 27: 280. 130. Hermes, Pastor (PG 2, 891ss), II, mand. 4, Habacuc 3, 11: 547. Haltigarus episc. Cameracensis, Liber poenilentialis (PL 105 , 653ss), L. 6: 376, 379. Hiring, N. M., A Brief Historical Comment: 265. — A Study in the Sacramentology of Alger of Liège: 292 , 293, 297 , 311. — Berenger's Definitions of Sacramentum: 232. — Character, Signum und Signaculum: 232, 243 , 405. c. 1: 471; Simii. V, 1: 318. Hesychius, In Levit. (PG 93, 787ss), in 2, 2: 183; in 9, 23: 368; in 16, 10: 131. Hieronymus (S.), Adversus lovinianutn (PL 23 [1845], 21 Iss): 1, n. 49: 447; II, n. 4: 460. — De exodo, in vigilia Paschae (PL 40, 1201 ss; CCL 88, 537ss): 455. — Dialogi contra Pelagianos libri III (PL 23 [1845], 495ss): L. I, nn. 18-19: 203. — Sprachlogische u. phil. Voraussetzungen...: 28. — Epistolae (PL 22, 325ss; CSEL 54-56), ep. 3 — The Augustinian Axiom: · Nullo sacra­ mento...»: 268 , 279 , 390. chium, n. 18: 509; ep. 55 ad Amandum presbyt., n. 4: 470; ep. 59 ad Marcellam, — The Case of Gilbert de la Porrie: 49, 52, 59, 68, 73, 80. n. 3: 515; ep. 66 ad Pammachium, n. 3: — The Commentaries on Boethius by Gilbert...: 28, 42, 48, 72. 260; ep. 72 ad Vitalem, n. 2: 522; ep. 77 -- The Eulogium ad Alex. Pp III...: Tl, 49, 52, 55. philum: 142; ep. 121 ad Algasiam, c. 4: — The « Sententiae Magistri A. ·....■ 420, 489. Haymo Altissiodorensis, Glossa in Romanos (PL 117, 361ss; sub nomine Haymonis Demetriadem, n. 9: 315; falso citatur: 211. — In Ezech. (PL 25 [1845] I5ss; CCL 75, Iss), 76, 4: 252; 18, 8: 211; 26, 19: 208; 44, 25: Halberst.), 1, 3-4: 40; 5, 4: 159; 11, 35-36: 157; 14, 5: 249. — In l Cor. 15, 24: 541; 173. — In Icremiam (PL 24 [1845], 679ss; CSEL 15, 51: 515; 15, 52: 516. — In Ephes. 4, 59; CCL 74), 7, 5: 271, 272; 4, 2: 218; 31, 22: 85. — In Isaiam (PL 24, 17ss; CCL 73 A), 6, 1-2: 560; 76, 77: 202; 56, 1: 202; 60, 19: 547; 65, 16: 513; 66, 24: 559. — In Prophetas minores (PL 25 [1845], 815ss; CCL 76-76 A), In Aggaeum 7, 6: 331; 2, 15: 409. — In Amos 2, 1: 140; 5, 22: 409. — In loelem 1, 13: 345; 2, 28: 242; 3, 2: 13: 516. — In I Thess. 4, 15: 511. — In Hebr. (PL 68 , 685ss; PLS 4, 1207; Clavis n. 902), 12, 19: 511. — Homiliae de tempore (PL 118, 1 Iss), hom. 137: 387. Hebraeos (Ad) 2, 9 117 (GI.L), 121; 2, 11: 120 (Gl.o.), 5, 7: 192, 197; 5, 9: 116; 6, 1: 332 (Gl. Mag.); 6, 1-2: 257 (Gl.o. et Mag.); 7, 9-10 34 (Gl.o.); 7, 27: 308; 8, 6. 235 ad Rufinum, n. 6: 180; ep. 48 ad Pamma- 188; ep. 69 ad Oceanum, n. 6: 242; nn. 6-7: ad Oceanum, n. 3: 467s; ep. 82 ad Theo- 446; ep. 125 ad Rusticum: 235; ep. 130 ad 545. — In Malach. 2, 2: 371 (bis); 2, 3: INDEX III : AUCTORES ET SCR1PT/X 313 (sub nomine Greg.); falso citatur; 345. — In Nahum 1, 9: 325 , 326 , 327. — In Osee 2, 16: 314; 6, 1: 553 (falso cit. pro Glossa ordin.); 6, 7: 409; 9, 4: 413. — hi Matth. (PL 26 [1845], 15ss; CCL 77, Iss), 7, 18: 442; 5, 28: 98; 5, 33: 222; 77, 3: 156; 16, 19: 361; 19, 9: 470; 24, 29: 546; 26, 1: 98; 26, 26: 283; 26, 37: 99; 27, 5: 335; falso citatur: 367 , 455. 585 Holbock, F.,Der euchar. und der rnystische Leib Christi: 232. Hoste, A., ed. fragmenta Chromatii, 344. Hugo de S. Victore, De Beatae Mariae virgini­ tate (PL 176, 857ss), 439. — De grammatica (ed. J. Leclercq, AHDLMA 14, 1945, 263ss), 397. — De sacramentis Christianae fidei (PL 176, 173ss), Lib. I, pars 6, c. 35: 435. — Pars 7, — hi Quatuor epist. Paulinas (PL 26, 307ss): c. 12: 4I7. — Pars 8, cc. 4-10: 125; cc. 12-13: ad Galat. 6, 10: 173; ad Ephesios 1, 5: 76; 240. — Pars 9, c. 1: 231; c. 2: 232, 233; 1, 7: 285; 4, 5: 270; 5, 25: 447. c. 3: 234; c. 5: 235,237. — Pars 10, c. 7: — Liber interpretat, hebr. nominum (PL 23, 77Iss), 395. 155. — Pars 11, c. 4: 231. — Pars 12, cc. 5-8: 206; c. 7: 210, 213, 218, 228; c. 10: Hieronymus, pseudo-, Breviarium in psalmos 229. — Lib. II, pars 1, c. 1: 24; c. 2: 24, (PL 26 [1845], 821ss; PLS 2, 74; 4, 1387), 25; c. 3: 26; c. 4: 25, 26, 62; c. 5: 34; c. 6: in Ps. 31, 2: 358. 111, 113, 115; c. 7: 31, 95, 96; c. 8: 37, 40, — Epist. 9 (· Cogitis me ») Pasch. Radberti: 63. 439; c. 9: 41, 50; c. 10: 130; c. 11: 50, 130, — Epist. 38, revera Euscb. Gallic. Hom. XVII 133, 134, 136, 137, 139. — Pars 3, cc. 1-3: (q.v.): 282. — Exposit. cath. fidei; Pelagii est Libellus fidei: 27. 395; cc. 1-14: 393; c. 5: 393; c. 7: 397 (bis); c. 8: 398; c. 9: 399; c. 10: 400; c. 11: 401, 402; c. 12: 403, 404; c. 13: 405. — Pars 6, — hi Marc. 14, 18; Bcdae est: 108. c. 2: 243, 244, 245; c. 4: 247, 248; c. 6: 241, — Alia: 260; 307 (Gregorii est); 376; 425 (de 242; cc. 7, 9, 10: 262s; c. 13: 272. — Pars 7, Macario). c. 5: 279. — Pars 8, cc. 1-4: 280; c. 3: 105, Hilarius (S.), papa (461-468), falso citatur: 301. 303; c. 4: 303; cc. 6-7: 290; c. 9: 296 , 298; Hilarius Pictav. (S.), axioma eius: Ex causis c. 10: 307; c. 14: 408. — Pars IO, cc. 1-2: assumenda est intelligentia dictorum: 99 413; c. 3: 408, 4I0, 413. — Pars II, c. 1: (cf. tom. I, pp. 614b, 6I9b). 416; c. 2: 416; c. 3: 417, 418; c. 4: 435s, — De synodis (PL 10, 479ss), n. 49: 102. 499; c. 5: 431, 432, 433, 439; c. 6: 422, 433, — De Trinitate (ibid., 25ss), Lib. II, n. 3: 435; c. 8: 443; c. 9: 448, 449; c. 10: 456-59, 314. — L. Ill, n. 11: 76. — L. V, n. 37: 497; c. 12: 478; c. 13: 484; c. 14: 491, 494; 75. — L. VII, n. 38: 314. — L. IX, n. 40: c. 15: 496; c. 16: 502, 503, 507; c. 17: 501. 62. — L. X, n. 22, 58; n. 23: 100; n. 25: — Pars 12, cc. 3-1: 478. — Pars 13, c. 2: 59; nn. 26-28: 101; nn. 29-30: 110; n. 35: 190; c. 4: 191; c. 5: 196; cc. 6-12: 162; c. 7: 102; n. 36: 103; n. 37: 103, 111; n. 38: 111; 168; c. 9: 165; c. 11: 180, 182. — Pars 14: n. 39: Ill; n. 57: 52. — L. XII, n. 6: 44. 315; c. 1: 352; c. 2: 316; c. 3: 373; c. 5: Hincmarus Remensis, De divortio Hlotharii et 373 (bis); c. 8: 364; c. 9: 386; cc. 15 et 17: Tcbergae (PL 125 , 623-772), interrog. V: 517. — Pars 15, c. 1: 390; c. 2: 391; c. 3: 477. — Epistola 22 (PL 126, 132 C - 153 C), 391, 392. — Pars 16, c. 8: 525; c. 11: 5'21. 151. — Interpretatur verba Leonis Pp. I, 420 (sub nom. Aug.). — Pars 17, c. 77.· 510; c. 28: 540. — Lib. Ill, Hodl, L., Der TranssubstantiationsbegrifJ: 296. — De Verbo incarnato, Collatio H (PL I77, — Die Confessio Berengarii von 1059: 304. pars 3, c. 12: 407. 318 D-320 B): 47, 50. — Die Gcschichte der schol. Literatur: 267, — Miscellanea I (PL 177, 469ss), tit. 18: 154. 355 , 357, 366. — Die theolog. Auseinan- Hugo de S. Victore, pseudo-, Quaestiones super dersetzung: 357. epist. Pauli (PL 175, 431ss), 311. 586 INDICES Humbcrtus cpisc. Silvae Candidae, Responsio 110; 13, 34: 165, 167; 13, 37: 97; 14, 1: in libellum Nicetae, an. 1054 (PL 143, 70; 14, 2: 548, 552; 14, 6: 560; 14, 12: 261 983ss), n. 32: 476. (Gl.o.); 14, 21: 289 (nota); 14, 29: 149; 14, 30: 120; 75, 73: 162, 177; 16, 15: 109; lacobus 2, 10: 205 , 338; 2, 13: 529; 2, 19: 77, 1: 76, 161; 77, 3: 549; 77, 24: 543 143; 2, 23: 143 (Gl.o.); 5, 14-15: 391; 5, 15: (Gl.o.); 78, 4-6: 101; 79, 26: 176; 79, 34: 352 (Gl.o.); 5, 16: 337, 348 , 352 (Gl.i.). 249, 281; 79, 37: 542; 20, 22: 164; 20, 23: lercmias 7, 5: 271 (Gl.o.); 4, 19: 256; 10, 12: 351, 357, 359, 360; 20, 28: 145; 20, 29: 534 (Gl.o.); 17, 18: 325 , 326; 31, 22: 84 149; 27, 78; 107 (Gl.o. et L); 27 , 25: 354. I loannis 7, 8: 33; 2, 27: 181 (Aug.); 3, 1: 165; (Gl.o.). Innocentius Papa I (402 [401?]-417), Episto­ 3, 9: 177 (Aug.); 4, 8: 163; 4, 12-16: 181 lae (PL 20, 463ss; Clovis Patrum lat., (Aug.); 4, 16: 163; 4, 17: 194; 4, 18: 191, nn. 1641-43; DS, nn. 211-219): Epist. 2 194 (bis); 4, 20: 163. ad Victricem, c. 9: 489; c. 13: 480, 481; loannes pp. VII (a. 872-882), Epistolae (PL c. 14: 480; Epist. 6: ad Exsuperium episc. 126 , 651ss), epist. 226 ad Anselmum Le- Tolosanum, c. 4: 468; Epist. 17 ad Rufum mov.: 503. etc., c. 3: 413; cc. 3-4: 408s; c. 5: 415; Epist. 24 ad Alexandrum, c. 3: 408. — Cap. Incertum: 498. Innocentius II, in Concilio Laterano II (an. 1139), c. 2: 335. loanncs 1, 1: 43, 77; 7, 3: 77, 208; 7, 9: 399; loannes Cassianus, Cantationes (PL 49, 477s; CSEL 13, Iss), Coni. 1 c. 14: 521. loannes Chrysostornus, Ad Theodorum lapsum, I (PG 47, 277SS), 323, 548. — De cruce el latrone I (PG 49, 399ss; ed. Vc- netiis I583), 545. 7, 12: 75; 7, 14: 31, 38, 42, 43, 46, 50, 52, — Homiliae in ep. ad Hebraeos (PG 63, 9ss), 58, 61, 62, 77, 79, 102, 134, 200 (bis); 7, 16: 75, 84 (Gl.o.), 188; 7, 17: 24, 240; 7, 25: horn. 16: 117; hom. 17: 309; hom. 20: 320; 240; 7, 29: 359; 7 , 32: 265; 7, 33: 181, 246, 264 , 265; 2, 2-10: 419; 2, 15: 396; 2, 19: 36; 2, 20: 36 (Gl.o.); 3, 5: 39, 239, 247, 248, 256, 258, 271; 3, 13: 140; 3, 14-15: 1I9 (Gl.i.); 3, 18: 539; 3, 22: 247, 248; 3, 23: horn. 21: 148; horn. 31: 347, 353. — Homil. « Provida mente » (ed. Paris. 1570; Venetiis 1583), 336. — In Psalmuni 50 (PG 55,575ss; recensio inter­ polata, sec. Clavem Patrum Graecorum, n. 4545), hom. 1: 427; hom. 2: 347. 241; 3, 31: 105 (Gl.o.); 3, 34: 83 , 84 , 90; — Falso citatur; cf. Chromatius. 3, 36: 358, 53I; 4, 2: 247; 5, 21: 544 (Gl.o.); 5, 22: 544; 5, 27: 543 (Gl.o.), 544 (Gl.o.); loannes Chrysostornus, pseudo, In Matthaeum, opus imperfectum (PG 56, 61Iss), hom. 5, 28: 511 (bis); 5, 28-29: 511, 545; 5, 40: 3: 355; hom. 32: 423, 461, 470; hom. 44: 165; 6, 31-33: 134; 6, 38: 107; 6, 41: 280; 6, 48: 303; 6, 51: 298, 303, 455; 6, 52: 298; 223. loannes Cornubiensis, Eulogium ad Alexandrum 6, 54: 285; <5, 54-55: 291; 6, 56: 285; 6, Papam tertium (ed. N. M. Hitring, Mediaeval 57: 287; 6, 58: 306; 6, 61: 291; 6, 62-64: 304; 6, 64 291; 6, 67: 182, 291; 7, 23: 334; ü, 7: 370; 8, 11: 320; 8, 12: 399; 8, 25: «O; 8, 34: 121; 8, 36: 116; 8, 58: 80; 9, 3: 326; 9, 21: 274; 10, 9: 396; 10, 17: 129; Studies 13 [1951] 257-300), in Sent. Lom­ 10, 17-18: 133s (Gl.o.); 77, 14: 357, 360; 11, 25: 257; 77, 33: 352; 77 , 39-44: 337; 11, 44. 343, 361; 77, 57.· 368; 12, 8: 291, 292; 12, 24 303; 12, 27: 86 , 97 (bis); 13, ,ss 250; 13, 4-5: 400; 13, 27: 110; 13, 31: bardi, III, d. 2, c. 1: 27; in dist. 6-7: 49; in d. 6, c. 3: 52; in d. 6, c. 4: 55; in d. 7, c. 1, n. 4: 60. loannes Damascenus, De fide orthodoxa (ed. E. M. Buytaert, 1955), falso citatur in ed. secunda Sentent. (1916) ob neglectum ru­ bricarum: 93s; quaedam verba quandoque ei imponuntur ob eandem rationem: 29. — L. Ill, c. 2: 32 , 35 , 65; c. 3: 28, 54, 61; INDEX III : AUCTORES ET SCRIPT,\ c. 4: '28, 53, 60; c. 6: 29, 45; c. 7: 37, 53, 68, 139; c. 8: 70. 587 [1963], 43-50; de dubia genuinitatc), In Exod., c. 29, n. 3: 208; n. 77: 210. loannes Diaconus (fl. 870), Sancti Gregorii Ma­ — Sentent. libri III (PL 83 , 537ss), L. I, gni vita (PL 75, 59ss), L. 11, nn. 37-38: 494. c. 22: 261, 270; c. 27: 542 , 544. — L. 11, loannes de Jerusalem (a. 785), 226. c. 6: 319; c. 76: 317; c. 31: 225, 221. loannes Mediocris (Chrysostornus latinus), 336. — Synonymorum libri // (PL 83, 827ss). L. I, loannes praepositus, Epist. ad Philipp, de n. 77: 317, 319. — L. Il, n. 7: 462; n. 53: Harveng, 100. 215; n. 58: 225. loannes saccharins Eccl. Romanae (a. 757), 464. — Falso citatur: 265, 423, 492, 496. loannes Scotus Eriugena, In loan. (PL 122, Isidorus, pseudo-, Epist. ad Leudefredum episc. 297ss), in 3, 31: 105. (PL 83 , 893ss), n. 3: 399; n. 4: 398; n. 6: lob 1, 12-22: 326; 7, 14: 155 (Gl.o.); 9, 33: 122; 70, 73: 110; 22, 17: 110; 26,11: 546 (Gl.i.); 28, 13-14: 138; 28, 28: 69 (in nota), 199; 37, 33-34: 344; 36, 6: 539; 42, 2: 110. loel 2, 1: 512; 2, 11: 512; 2, 13: 337; 2, 28: 242 (Gl.o.); 2, 37: 546; 3, 2: 545 (Hier, et Gl.o.). 397; n, 7: 400; n. 8: 401; n. 9: 403. — Decretales Pseudo-Isidorianae (PL 130, Iss), 278, 318, 394 , 481. Iulianus Pomerius (sub nomine Prosperi), De vita contemplativa (PL 59, 4l5ss), c. 7, nn. 2-3: 347s. Iulianus ep. Toletanus, Prognosticon futuri sae­ Iordanes, princeps Capuae (a. 1078-1091), 436. culi (PL 96 , 453ss; CCL 115, 17ss), L. II, losue 2, 3-6: 213; 5, 14: 511; 20, 6: 118. c. 4: 557; c. 9: 523; c. 11: 552; c. 15: 521; Isaias 7, 76: 317; 3, 14: 539; 6, 1-2: 560 (Gl.i.); c. 17: 520; c. 19: 379; c. 24: 558; c. 31: 556; 7, 9: 151 (LXX); 8, 4: 86; 77, 7-3: 191; c. 32: 522 , 557 , 559. — L. Ill, cc. 2, 4: 11, 2: 87; 77, 2-3: 190; 26, 10: 542 , 543; 545; c. 7: 544; c. 8: 542; c. 9: 542 , 543; 26, 18: 316; 26, 19: 510; 30, 75 (LXX): cc. 11-13: 537; c. 16: 515; c. 20: 516; c. 22: 377; 30, 26: 546 (Gl.o. et i.), 547; 40, 20: 517; cc. 27-28: 521; cc. 29, 31, 32: 517; 286; 41, 14: 122; 43, 25: 359; 43, 26: 344 c. 35: 540; c. 36: 512; c. 40: 519; c. 41: (LXX); 46, 8: 212; 49, 7: 122; 49, 26: 122; 520; c. 43: 520; C. 49: 540; c. 51: 559; 52, 11: 400; 53, 4: 96; 56, 7: 202 (Gl.i.; c. 57: 513. Hier.); 58, 1: 397; 60. 76: 122; 60, 19: 547 Iullus Papa I (a. 337-352), octo capitula spuria (Gl.o. et i.); 67, 7: 397; 63, 76: 122; 65, 7: (cf. Clavis Patrum, n. 1627; PLS 1, 191s), 546; 65, 76: 513 (Hier.); 65. 17-18: 513; 66, 301, 302, 303, 377, 428, 496 (bis), 497. 22: 546; 66, 24: 559s (Gl.o. et i.). lulius Paulus, iurista, Libri quinque Senten­ Isidorus Hispalensis ep. (S.), De eccl. officiis tiarum (ed. Kriiger et al., Collectio libro­ (PL 83, 737SS), L. Il, c. 14: 399; c. 25: 268, 274. rum iuris anteiustiniani, II), tit. 20, c. 4: 465. — De ordine creaturarum (PL 83, 9l3ss), c. 5: 546, 547. Ius Romanum, Digesta 23, 1, leges 7, II, 12: — Etymologiae (PL 82 , 73ss), L. VI, c. 19, — Novellae LXXIV, 5: 432. 437. nn. 38-42: 311. — L. VII, c. 12, nn. 1-3: 396; nn. 4-13: 406; n. 15: 407; nn. 16-17: Ivo Carnutensis (S.), Decretum (PL 161, 47 B - 403; nn. 18-19: 407; nn. 20-21: 403; n. 22: 502; P. XII: 213; c. 34: 224; c. 35: 224s; 401; n. 23: 400; nn. 24-25: 397; nn. 26-28: c. 70: 227. 1022 C), Pars VIII, c. 23: 436; P. IX, c. 82: 407; nn. 29-30: 399; n. 31: 398; n. 32: 396. — Epistolae (PL 162, 1 Iss), cp. 287: 303. — L. IX, c. 6, nn. 23-29: 492; n. 29: 493; c. 7, n. 9: 424; nn. 17-18: 500. — Panorrnia (PL 161, 104lss), L. I, c. 737: — Quaest. de Vct. et Nov. Testamento (PL 83, 411. — L. VI, cc. 11-12: 437. — L. VII, 201ss; cd. R. E. McNally, Traditio 19 c. 66. 502. — L. VIII, c. 108: 227; c. 112: 53. — L. III, cc. 29, 32: 415; cc. 76, 78: 588 INDICES 227, cc. 115-116 223s; c. 117: 225; cc. 124- — Nebenfragen: res und sacr... Taufe...: 261. 134: 213. — 'Potestas auctoritatis, ministerii...’: 266. — Sermones (PL 162, 505ss), Sermo II (De excellentia sacrorum ordinum etc.): 393-403 (passim). — Das Problem: · Utrum Christus... in triduo mortis·: 29, 130. — Problèmes relatifs aux premières Gloses...: 429, 444. Jorisscn, H., Die Entfaltung der Transsubstantiationslehre: 296. — Die spekulativ-theol. Erôrterung der hyp. Josi, E., art. Alessio, santo (Bibl. Ss.), 425. Jungmann, J. A., Missarum solemnia *, — Das Sacramentum in voto: 255 , 342 , 345. 312. — Von der •Eucharistie * zur < Messe·, 312. — Zur Bedeutungsgeschichle... Missa, 312. Vereinigung: 41. — Die Stellungnahnie... zum Adoptianismus: 72. — Die Stellungnahnie... ob Christus ein Geschôpf sei: 77. Kehr, P. I·., Italia Pontificia, V: 463,506; VI-1: 414, 506; VI-2: 499; Vll-1: 376; VIII: 425, 436, 500. Kurzlnger, J., Zur Deutung der Johannestaufe: 241. — Die Sterblichkeit Christi: 100, 103, 105. — Die Strcitfrage v. Wiederaufleben d. Siinden: 388. — Die Summa des cod. lat. 109... von Zwettl...: 252. — Die Tilgung der lasslichen Siinde: 379. Landgraf, A. M., Die Ansichi.. zur Taufjorni: 244. — Die Unsiindbarkeil Christi: 82, 105. — Das Axiom · Non alium modum possibi­ lem...·: 125. 128. — Untersuchung zum Christologischen Streit...: Dûs Axiom tVerbum assumpsit carnem ..·: 29, 36. - Bei trage... zur Terminologie... Intention: 313. — Die Beslimmung des Verdienstgrades 177. — Commentarius Porretanus in I ep. ad Cor.: 286. I Cor. Ill, 10-17 bei den lat. Vatern.: 379. — Definition... der Luge... Fruhscholastik: 215. Zur erôffnenden Frage... Taufritus: 274. — Die.. Frage Quid sum it mus: 314. — Zur Frage von der Unwiederholbarkeit...: 269. (ilaube und Week bei... Cornelius: 156. — Kindertaule und Glaube 255, 262. — Die knechtische Furcht: 192. — Der Kult der menschl. Natur Christi... 68, 69. — Die Lehre wm Eptskopat als Ordo 406. — Zur Lehre ivn der Konsekrationsgewalt... 311. Die Ltnderung der Hdllenstrafen...: 529. - Die Mittterschaft Christi. V22. Dir Nadilassung der tdsslichen Sunde. 341, 379. 384. — Die Unterscheidung zwischen Hinreichen...: 49. — Unverlierbarkeit... der Caritas: 180. — Das Verdienst Christi: 111, 113, 114. — Der vcrfolgte Fcind und... Versprechen...: 213. — Die Wirkung der Taufe im Fictus...: 252, 260. — Die Wirkungen der Beschneidung: 236. — Das Wissen der Seele Christi: 84. — Zwei Gelehrte aus der Umgebung des P. Lom­ bardus: 438, 536. Landulphus VI [VI1] princeps Capuae (a. 1062), 426. Lanfrancus Cantuar., De corpore et sanguine Domini (PL 150, 407ss; non semel cit. ut August, in hbro Sent. Prosperi), c. 10: 53, 292 , 297; c. 13: 295; c. 14: 293; c. 15: 309; c. 18: 292; c. 20: 282, 284 (sub nom. Greg.), 289 , 290. Lc Bachelet, X., art. Hilaire, S. (DThC), 100. Lebon. J., La christologie de Timothée Aelure: 26. Le Bras, 0., art. Mariage (DThC), 433. — art. Penitentiels (DThC), 385. INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA Leclercq, J., ed. De grammatica Hugonis S. Vict-, 397. 589 Lucas 1, 15: 29, 271; 7 , 23: 455 (Gl.o.); 1, 32: 91 (Gl.o.); 1, 34: 434s (Beda), 435 (Gl.l.); — L'amour des lettres ct le désir de Dieu: 162. 1, 35: 32; I, 38: 32; 1, 41: 271; 1, 44: 271; — Or igène au xiie siècle: 162. 2, 40: 84, 86; 2, 52: 85 (Gl.o.), 86; 3, 3-16: Lefebvre, C., La notion d'équité chez P. Lom­ 240; 3, 8: 337 (Beda et Gl.o.); 3, 16: 240; bard: 532. 3, 21: 248 (Gl.o.); 3, 21-23: 416; 3, 22: 27; Leo Magnus (S.), Epistolae (PL 54, 593ss), 4, 18: 397; 4, 23: 398; 4, 34: 143; 5,4: 356; ep. 16 ad episcopos Siciliae, cc. 5-6: 273; 5, 14: 361; 6, 13: 404; 6, 27: 170, 174, 176, (sub nomine Aug.; cf. DS n. 299 in fine); ep. SO, c. 2: 410; ep. 1OS 178, 6, 31: 212; 6, 37: 387; 7, 12-15: 337, 352; 7, 19: 156 (Gl.o.); 8, 2: 334; 8, 8: 332; ad Theodorum, c. 2: 349; cc. 4-5: 377; ep. 156 8, 20: 176 (Gl.o.); 8, 21: 176; 8, 30: 334; ad Anatholium, c. 5: 410; ep. 159 ad Nice- 8, 33: 398; 8, 51-54: 352; 9, 1-2: 2ΑΊ-, 10, 1: tum, cc. 1-4: 482; c. 6: 376; ep. 166 ad 404; 10, 20: 182; 10, 27: 174; 10, 30-37: Neonen (in nota): 269; ep. 167 ad Rusticum, 170; 10, 33-34: 23, 231; 10, 36-37: 170; 11, inq. 3: 476; inq. 4: 420; inq. 7: 371; inq. 22: 119; 11, 26: 387; 11, 41: 329, 330; 11, 16-17: 272; ep. 168, c. 2: 350; falso cit.: 472. 42: 330; 12: 10: 379; 14, 7: 99; 14, 26: I76; — Sermones (PL 54, 141ss; CCL 138-138 A), 15, 8: 24 (Gl.o.); 15, 9: 24; 16, 9: 525; ep. 35, c. 3: 31 s. 38, n. 4: 142; s. 63, c. 4: 93. 16, 18: 419; 16, 19-22: 525; 16, 22: 521; Leo pp. IX, 476; cf. Humbertus. 16, 22-31: 557; 16, 23: 556, 557 (Gl.o.); Lepin, M., L'idée du sacrifice: 308. 16, 24: 521; 16, 26: 558 (Gl.o.); 16, 27-28: Leviticus 2, 2: 183 (Gl.o.); 9, 23: 368 (Gl.o.); 556 , 558 (Gl.o.); 77, 14: 343, 349, 351; 11, 31: 364; cc. 13-14: 234; 14, 2: 361; 14, 77, 75.· 343; 79, 41: 97; 20, 36: 553; 2-4: 349; 16, 7-8: I3l (Gl.o.); 16, 8-10: 27, 18: 517; 27, 27: 546; 22, 7ss: 250; 22, 131; 16, 10: 131 (Gl.o.); 16, 22: 132; 17, 11: 79-20.· 281, 403; 22, 32: 86, 111; 22, 42: 300; 18, 6-18: 460; 19, 11: 213 (Gl.o.), 108, 110; 22, 57: 101; 22, 56-60: 119; 22, 217 (Gl.o.); 19, 18: 162; 21, 12-13: 258 62: 347; 23, 15: 126; 23, 41-13: 373; 23, 42: (Gl.o.); 21, 13: 267 (Gl.o.); 21, 15: 268; 377; 23, 43: 255 , 375, 377; 24, 16: 305. 24, 10: 363 (Gl.o.); 24, 14: 327; 25, 29: 322 (Gl.o.; vel Lombardi?). Macarius, Patriarcha Antioch, damnatus in Lio, H., Estne obligatio iustitiae...: 187. Concilio oecum. VI (a. 680-81), 109; Ma­ Longère, J., ed. Liber poenitenlialis Alani ab carius Romanus, eremita, 425; duo Sancti orientales, 425. Insulis: 376. Lottin, O., Psychologie el morale aux XIIe et XIIIe siècles (tom. I-VI): — La connexion des vertus chez S. Thomas: 202. — La doctrine d’Anselme de Laon sur les dons: 190. Maccarone, M., « Vicarius Christi»..., 404. Machielsen, L., Les spurii de S. Grégoire: 428, 463 , 464 , 466, 491, 495, 496, 497. Madoz, J., Le symbole du XIe Concile de To­ lède: 43. — Les dons du S-Esprit au xiie siècle...: 190. Magister A., cf. Ansclmus Lauduncnsis. — Les vertus cardinales et leur ramifications...: Malachias 7, 2-3: 187; 7, 72: 271; 2, 2: 313, 187. 369, 371 (Hier.); 2, 3: 313 (Gl.l.); 3, 6: 86. « Liber Pancrisis »: 288; du · Liber Pan- Manegoldus Lautenbachensis, mag. (fl. post 1084), in Psalmos (PL 93, 477ss, ubi ut crisis »; 172, 346; d’authenticité plausible: pscudo-Bcdae), in ps. 118, 121: 536; in 66, 490; La soi-disant · Lettre... sur la cène »; Apostolum, 300; quod aqua in calice po­ 300; Guill. de Champeaux, de passibilitate pulum significet, 302. — Les écrits d’Anselme de Laon... en dehors du Christi: 104; de perceptione Eucharistiae: 303; L’école d’Anselme: 202 , 253, 346. Marcus 7, 4-8: 240; 7, 7: 29 (Gl.o.), 30; 1, 8: 246; 7, 9: 248; 7, 10: 248 (Gl.o.); 3, 11-12: 590 INDICES 143; 4, 8: 332; 4, 26-27: 183; 5, 6-7: 143; 19, 28: 538 (Gl.o.); 20, 7.ιρ: 54g. 21, 9: 5, 9: 334; 5, 37-42: 352; 5, 41: 353 (Gl.o.); 154; 27, 25: 241, 266; 22, 13: 357, 554, 555; 6, 7: 247; 7, 32-37: 334; 7, 34: 398; 10, 11: 22, 36-40: 162; 22, 37: 165 (Gl.i.), 166; 419; 11, 9: 154; 12, 30-31: 174, 176; 12, 22, 37-39: 164, 174; 22, 39: 165, 169, 179; 31: 179; 14, 7: 291, 292; 14, 12ss: 250; 14, 22, 40: 205, 206; 23, 2: 264; 23, 9: ΑΊ3\ 23, 22-24: 281, 403; 14, 33: 96, 97; 14, 34: 15. 39; 23, 26: 330; 24, 29: 546 (Gl.o. ct i.); 99; 14, 35: 107, 108; 14, 36-38: 107; 14, 24, 30: 545 , 546; 24, 31: 540, 541; 24, 35: 36: 110; 14, 38: 108 (Gl.o.); 14, 66-72: 540 (Gl.o. et i.); 25, 6: 511; 25, 29: 260; 119; 14, 72: 347; 16, 6: 97; 16, 9: 398; 16, 25, 30: 554 , 555 (Gl.o.); 25, 34: 537, 541; 15: 78. 25, 35: 539 , 541; 25, 41: 520, 537, 541; Marot, H., art. Eusèbe pape (DHGE), 425. 25, 42: 537, 539 , 541; 25, 46: 531, 532; Martin, R.-M., l-e péché originel d'après Gilbert: 153. 26, 10-13: 526; 26, 11: 291, 292; 26, 17ss: — cd. Tractatus de sacramentis Petri Manducatoris, 273. 294; 26, 26-28: 281, 282 , 403, 405; 26, Martini, P. C., Arnbrosiaster: de auctore, ope­ ribus, theologia: 70. 26, 38: 96, 103, 111; 26, 39: 96, 98 (bis), Matthaeus 1, 2: 147 (Gl.i.); 1, 18: 40, 442 403; 26, 42: 111; 26, 48: 128; 26, 75: 347; (Gl.o.); 1, 20: 429; 1, 25: 79; 3, 2: 316 27, 5: 335 (Gl.o.); 27, 18: 128; 27, 35: 97; (Gl.o.); 3, 5-11: 240; 3, 6: 241, 355 (Gl.o.); 27, 46: 131; 27, 50: 134; 28, 18: 115; 28, 3,8: 329,337 (Gl.o.); 3,11: 240 (Gl.i. et o.), 19: 247, 248, 264 ; 28, 29: 244. 241; 3, 12: 532, 541; 3, 15: 117; 3, 16: 248; 250; 26, 25: 128; 26, 26: 283 (Gl.o.), 290, 28: 119; 26, 33-35: 103; 26, 37: 99 (Gl.o.); 99, 105, 107, 108, 110, 111; 26, 41: 103, Maximus Confessor (S.), Capitula de caritate 4, 2: 86; 4, 17: 3I6; 5, 3: 525; 5, 3-12: 205; non 5, 8: 152, 543; 5, 21-22: 2I0; 5, 27-28: 228; 162. 5, 28: 98 (Gl.o.); 5, 29-30: 488; 5, 31: 460 (Gl.o.); 5, 32: 419, 468 , 487 , 503; 5, 34: 221, 223 (Gl.o.); 5, 34-36: 222 (Gl.o.); 5, 37: 221, 222 (Gl.o.); 5, 44: 170, 174, 176, 178; 5, 45: 323; 6, 8: 528; 6, 9: 341; 6, 12: 178: 341, 447; 6, 13: 222; 6, 14-15: 179; 7, 6: 394; 7, 12: 212 (Gl.i.); 7, 23: 180; 8, 4: 361; 8, 12: 554 , 555 (Gl.o.); 8, 16: 398; 8, 24: 99; 9, 4: 326 (Gl.o.); 9, 12: 23; 9, 19: 169; 9, 23-25: 337; 9, 24-25: 352; 70, 5: 247; 70, 18: 119; 70, 26: 512; 70, 28: 193; 11,3: 156 (Gl.o.); 77, 30: 402; 72, 27: 398; 72, 29: 119 (Gl.i.), 120; 72, 32: 379 (Gl.o.); 13, 8: 332; 13, 39: 532; 13, 40-41: 541; 13, 41-42. 540; 13, 43: 519; 13, 49: 532; 13, 49-50 540; 14, 7-11: 225; 15, 14: 351, 385; 15, 27: 388; 76, 19: 356 (Gl.o. et i ), 361 (Gl.o.), 366, 367, 471; 16, 23: 101; 18, 11: 105; 18, 15-17: 362; 18, 18: 344 , 351, 359 , 360 , 363; 18, 23-25: 253; 18, 32-33: 386, 387; 18, 32-35: 328; 18, 34: 386, 387 , 541 (Gl.i.); 19, 5: 498, 507; 19, 6: 474, 495. 503; 79, S 460; 79, 9: 419, 468; inveniuntur inter fontes Magistri, Maximus ep. Taurin., Sermones (PL 57, 221ss; CCL 23, 2ss), hom. 53 seu Sermo 76, n. 2: 347. Maximus Taurin., pseudo-, Sermo de mysterio baptismi: 250. Mclchiadcs papa, pseudo-, Epist. 11 ad Hispart. episcopos (PL 130, 240), 278. Mercier, P. (ed.), XIV Homélies du IXe siècle (SC 161), sermo Vil η. 1: 3I6. Meyvacrt, P., Bede's Text of the Libellus Re­ sponsionum...: 450. — Les « Responsiones » de S. Grégoire...: 450. Miano, V., Il commento alie lettere di S. Paolo di G. Porretano: 114, 122. Michel, A., Mitigation des peines de la vie future: 529. — Sacraments (DThC): 240. Miltiades papa, v. Mclchiadcs. Mohrmann, C., Credere in Deum: 143. — Missa: 312. Mombritius, B., Vitae sanctorum: 425. Morin, G., animadv. in Sermonem 393 Aug. ascriptum, 335. INDEX Hl : AUCTORES ET SCRIPTA 591 Nahum 1, 9: 325, 326, 327, 388. 96, 105, 152, 177, 180, 192, Natalini, V., Relazione ontolog. della grazia...: 257, 263, 268, 303, 420, 422, 424, 431, 430, 278. 478. Nicolaus Papa I, Epistolae et decreta (PL 119, 769ss), ep. 26 ad Carolum vel — Walter von Mortagne und Petrus Lombar­ Albinum dus...: 89, 92, 94, 97, 125, 393, 424, 425, (spuria): 477; ep. 50 (seu 148) ad Carol. 431, 437, 442, 443, 449, 456, 458, 470, 473, Calvum: 427; ep. 66 ad Rodulfum, c. 6: 478, 482, 483, 487, 488, 491, 499, 501, 505, 477; ep. 97 ad consulta Bulgarorutn, c. 2: 506s. 505; c. 3: 423; c. 48: 456; ep. 130: 503, 507; ep. 157 (spuria): 465. — Cap. spurium de aetate ordinandorum, 415. Nicolaus Papa II, Ep. 8-9 seu decreta Con­ cilii Romani a. 1059: 492; et Confessio Berengarii: 305; Decretum contra simoniacos (a. 1060), n. 5: 414. Palmer, P., The Theology of Res et Sacramen­ tum: 389. I Paralip. 21, 1-14: 324; 2, 17: 324; 23, 5: 396. — II Paralip. 4, 9: 403 (Gl.o.). Paschalis Papa I (a. 817-824), Epist. 5 (spuria) ad archiep. Mediolan.: 414. Numeri 3, 5-10: 401; 4, 5-16: 401; 5, 8: 404; Paschalis Papa 11 (a. 1099-1118), Epist. 414 6, 5: 395; 6, 18: 395; 6, 27: 362 , 368; 8, ad Bonum seniorem, η. 1: 506; η. 2: 507. 24: 401; 12, 10: 326; 15, 35: 327; 19, 11-12: Paschasius Papa male citatur: 414. 234; 19, 22: 270, 364; 21, 9: 119; 22, 28: Paschasius Radbertus [sub nomine HieronymiJ, 271; 23, 19: 86; 30, 16: 454; 32, 25, 28: 118. Ad Paulam et Eustochiam (PL 30 [1846], 122ss; ed. 1962 A. Ripberger), n. 12 (vel Odo Suession. (Ursicampi), magister Parisius 75): 63. Lombardo coaetaneus, opinio sua de for­ — De corpore et sanguine Domini [sub no­ matione dominici corporis, 36; quaestio de mine Augustini] (PL 120, 1259ss; CCL-CM potestate baptismi, 267; opponit quandam 16, Iss), c. 4: 295, 299; c. 9: 310; c. 11: 300 solutionem Lombardi, 483; falso cit. a cl. (in nota); c. 12: 311; c. 13: 300; c. 15: 282; Landgraf, 536. c. 17: 301. Omnebene, Magister (fl. Bononiae c. 1150), 392. Paulinus Aquileiensis, Liber exhortationis [sub Origcnes, Horn, in Exodum (PG 12, 297ss; nomine Augustini] (PL 40, 1047ss; PL 99, GCS 29), hom. 8: 207. — Horn, in Levit. (PG 12 , 405ss; GCS 29), hom. 14: 363; hom. 15: 322. — Horn, in Num. (PG 12, 585ss; GCS 30), hom. 6: 455. — Horn, in leremiarn (PG 13, 255ss; GCS 6), hom. 8: 534. — Horn, in Cantica (PG 13, 37ss; GCS 33), hom. 2: 173. — Horn, in Matthaeum (PG 13, 829ss; GCS 38), hom. 12: 366. — In Epist. ad Rom. (PG 14. 833ss), in 1, 3: 59; in 8, 3: 36. Osce 2, 16: 314 (Gl.o.); 6, 1: 553 (Gl.o.). Ott, Ludwig, Hat Magister Rufinus die Sert- tenzen des Petrus Lombardus beniitzt? 43Is. — Unlcrsuchungen zur theol. Bricfliteratur der Fruhscholastik: 34 , 72 , 84 , 89, 92 , 93, 94, 197ss), c. 7: 180. Pelagius Papa I (a. 555-561), Epistolae (ed. Gassô ct Batlie), ep. 144: 431. Pelagius (hacresiarchus), De fide Trinitatis (fragmentum), 70. — Libellus fidei ad Innocentium paparn (edd. notantur in tom. I, p. 196, η. I), n. 4: 27, 40; n. 5: 44, 97. Petit, L., Jean de Jérusalem (DThC), 226. I Petri 1, 18-19: 125; 2, 9: 395; 2, 24: 121 (Gl.i.); 3, 18: 308, 359; 4, 1: 135; 5, 10: 554. II Petri 2, 22: 98, 317 , 388 , 480; 3, 10: 540 (Gl.i.), 541 (Gl.o.). Petrus Abaelardus, de accidentibus Euchari­ stiae, 305; schola eius ct caritas, 180. — Confessio fidei · Universis» (PL 178, IO5ss), 366. 592 INDICES — In Epistolam ad Romanos (PL 178, 783ss; d. 33, c. 5: 98; d. 35 c. 2, n. 1: 208; d. 36, CCL-CM 11, 39ss), I (in 3, 4), 82s; 11 (in 3, c. 1: 222; d. 37 c. I, n. 2: 208; d. 40 cap. un., η. 6: 193; η. 11: 128. 26), 257; (in 5, 19), 386. — Ethica (PL 178, 633ss), c. 26: 366. — Glossa in Psalmos (PL 191, 55ss), in Ps. 1, — Sic ct non (PL 178, 1329ss), c. 66: 53; c. 73: 5 (adjectus posterior): 538; 5, 5: 82; 5, 86; c. 80: 100; c. 117: 53; C. 137: 202; c. 151: 7: 213; 5, 8: 192; 6, 6: 556; 6, 8: 555; 7, 347. — Theologia « Scholarium · [sen Introductio ad 5: 224; 7, 14: 111; 9 (in titulum): 532; 11, 3: 171; 14, 2: 187s; 18, 6: 104; 18, 8: 228; theologiam] (PL 178, 979ss; recensio brevior, 18, 10: 196; 18, 13: 384; 20, 6: 542; 21, 3: in CCL-CM 12, 401ss), L. I, c. 1 (seu 109 (redactio publica); 21, 7: 106, 109 nn. 13-14 in textu breviori); 162. — c. 2 utrobique redactio secunda); 24, 7: 535; (seu η. 18): 147. 24, 10: 537; 24, 13: 535; 27, 7: 112; 29, 3: — Capitula haeresum Petri Abaelardi (ed. E. 124; 31, 1-2: 358; 31, 5: 343; 32, 1: 108; Buytaert, Antonianum 43, 1968, 4l9ss; ct 32, 2: 206; 32, 5: 535; 33, 17: 558; 34, 13: in CCL-CM 12, 473ss), c. 5: 72 116; 48, 6: 130; 49, 3: 540; 49, 3-5: 532; Petrus Lombardus, archidiaconus Paris.: 85; 49, 5: 540; 50, 13: 346; 50, 16: 530; 54, alter Berengarius (sec. Gualt. de S. Victore): 12: 2IO; 56, 4: 537; 57, 1: 212; 73, 1: 229; 306; prima lectio Sententiarum: 87; bis 75, 12: 478; 77. 8: 143; 87, 4: 93, 95, 96; tradidit Sent.: 47; in quattuor libros divi­ 87, 11: 365; 88, 2: 513; 93, 15: 96, 99, 108; sas: 23, 231, 560; quos dein in capitula di­ 98, 5: 69, 71; 100, 1: 529, 530; 101, 24: visit: 23, 265; quaedam verba quae abra­ 150; 702, 8: 533; 703, 2: 251; 104, 37: 211; serat postea apposuit: 76; traditio oralis, 108, 9: 556; 777, 4: 533; 118, 27: 171; teste Manducatore: 237; traditio oralis de 118, 62: 512; 118, 73: 151; 118, 76: 151; reditu peccatorum quantum ad reatum: 118, 96: 142; 118, 113: 176; 118, 137: 327; 388; et de tertia opinione circa Incarnatio­ nem: 55; opinionem mutavit de adoratione 118, 151: 529; 118, 169: 318; 130, 2: 134; humanitatis Christi: 60s; opinio eius utrum 733, 1: 163; 735, 4: 534; 735, 9: 199; 138, 6: 90; 140, 2: 371; 146, 3: 23, 231; 149, Christus inquantum est homo sit aliquid: 6: 538. 73; de sapientia divina: 88; de profectu — Glossa in b. Pauli Epistolas (PL I91-192), sensus Christi: 87; lectio publica Glossae in primitiva in Rom. 7, 3 (cf. Prolegomena), Psalmos: 97s, 538; textum L. III d. 13, n. 8 correxit: 88; Inter libros eius opera S. Hi- n. 1: 59 , 64; n. 2: 41; n. 3: 57, n. 4: 62; larii et Pelagii solum post a. 1148: 44; in manu habuit Enchiridion Augustini: 215; 51, 61, 137; n. 13: 67; nn. 14-21: 41; nn. 16- et Decretum Gratiani (a. 1154): 180. 26, 44; n. 21: 44; n. 22: 77; n. 24: 51, 61s; n. 8: 54; n. 9: 60; n. 10: 61; nn. 11-12: 44, 17: 67; n. 18: 44, 65; n. 19: 44 , 58; n. 20: — Sententiae, L. I, d. I, c. 3: 38; d. 5, c. 1: n. 25: 76; n. 26: 65; n. 27: 74; n. 28: 72, 74; 43; d. 8, cc. 4-8: 533; d. 10: 184; d. 10, c. 2: n. 29: 74; n. 31: 48; n. 32: 80, 81; n. 33: 80; 209; d 15, cc. 2 et 4: 24; d. 17: 148, 184; n. 34: 40; 7, 4: 75; 7, 9: 221, 223; 7, 17: dist. 17-18. 38; d. 19, c. 2: 533; d. 30, c. 1: 141, 142, 144 (bis), 147, 149, 160; 2, 5-6: 553, 554; 3, 25: 118; 3, 26: 121, 161; 4, 10-11: 238; 4, 11: 236, 237, 239; 4, 24: 238; 186; d. 31, c. 6: 38, 209; d. 38 c. 1. n. 2: 528; d. 48, c. 1: 107, 108; c. 2: 107, 128. — L II, d. II, c. 2 91; d. 18, c. 2: 435; d. 19, 5, 4: 159; 5, 5: 163; 5, 8: 117, 125, 185; c 2 95, d. 20, c. 5: 94; d. 22. c. 5: 94, 432, 5, 9: 81; 5, 70: 122, 128; 5, 14-15: 116; 5, 446, d. 24. c. 1: 95; cc. 3-5: 107; cc. 4-5: 19: 153, 155; 6, 3: 118; 6, 4: 116, 118, 259; 6, 5: 118, 251; 6, 6: 93, 121; 6, 6-8: 118; 107; d. 25, c. 3: 83; C. 6: 105; dd. 26-27 262; d. 26 c. 4, n. 4. 148; d. 29, 30; c. 13 c. 5 112; d 30, c. 7: 104; d. 32, c. 1: 121; 3, 3: 35; 8, 10: 95; 8, 11: 105; 8, 15: 193; 3, 16 209; 3, 19. 78; 3, 23: 121; 3, 32: 128; INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA 593 9, 23: 182; 10, 8: 243; 11, 29: 260; 11, 33: 2, 14: 82, 120; 2, 14-15: 125; 5, 7; 197; 5, 532; 11, 35-36: 156; 12, 3: 75; 13, 8: 167; 9: 128; 6, 1: 332; 6, 2: 257; 7, 70; 34; 8 6: 13, 9: 165, 206; 13, 9-10: 164; 13, 10: 165, 235; 8, 6-7: 229; 9, 13: 233 , 234; 9, 15: 202; 14, 5: 142. — In 1 Cor. 1, 12: 266; 1, 117; 9, 25: 128; 9, 27-28: 104; 70, 1-6: 13: 263, 267; 2, 8: 60, 129, 133, 138, 140; 308; 70, 3: 309; 70, 26-27: 324; 70, 31: 3, 10-15: 379; 3, 11: 142; 3, 12: 381, 382; 373; 77, 7; 146, 147, 148, 149; 77, 6: 153; 72, 4: 525; 72, 19: 511. 3, 15: 380, 383; 4, 1: 401; 5, 5: 362; 6, 2: 538; 7, 1: tractatus primitivus De coniugio — Sermones (cf. Prolegom. ad tom. 1, *99 ss), (cf. Prolegomena): 416ss; n. 1: 421; n. 2: Sermo 4 (De natali), 24 , 25, 120, 125; 422; n. 3: 419; n. 4: 422; n. 5: 441; n. 6: Sermo 7 (in Circumcisione), 237; Sermo 16 462; n. 7: 442; n. 8: 442s; n. 9: 443; n. 10: (in ramis palmarum), 125, 203 , 327; Sermo 446; 7, 2: 418; 7, 3: 451; 7, 6: 418, 447, 448; 18 (in Annuntiatione), 25, 32 , 67, 125; 7, 10-11: 469; 7, 12: 485, 487; 7, 12-15: Sermo 19 (in Coena Domini), 168, 171; 484s; 7, 13: 487; 7, 14: 488; 7, 15: 488, 489; Sermo 22 (in Parasceve), 131. 7, 39: 509; 7, 40: 508; 8, 4: 207; 10, 5: 252; — Opera probabilia (nondum inventa), In 10, 16: 294 , 306; 10, 17: 285 , 287; 11, 10: Exodum: 280. — In Levilicum: 258, 267, 313; 11, 18-20: 283; 11, 19: 314; 11, 25: 322, 363. — In leremiam: 534. — In 283, 307; post 77, 25: tractatus primitivus Cantic.: 173. — In Matth.: 355. — In De sacramento altaris (fons L. IV, dist. 8-13): Lucam: 346, 556. — In loannem: 280, 280 (cf. Prolegomena); n. 1: 281; nn. 7, 3: 289. 283; n. 4: 299; nn. 5-10: 284; n. 9: 232; Petrus Manducator, decanus Magistri et suus n. 10: 286; n. 12: 301; n. 13: 288; n. 15: 294; n. 16: 296; nn. 17-21: 288; nn. 24-26: successor in scholis S. Mariae, testimonia reliquit de textu ct mente Lombardi: in 296; n. 26: 304; nn. 27-30: 304; n. 29: 305; L. Ill d. 5 c. 2, n. 2: 46; in dist. 10 c. 1, n. 31: 301; n. 32: 303; n. 34: 302; n. 36: n. 3: 73; ibid., n. 5: 74; in dist. 13 nn. 7-8: 307; 77, 26: 288; 77, 27: 308; 77, 29: 286, 87s; in dist. 25 c. I, n. 2: 153; in dist. 29 310; 72, 1-17: 190; 72, 8: 199; 13, 1: 148; c. 2, n. 5: 173s; in L. IV d. 1, c. 8: 237; 13, 2: 144; 13, 8: 182; 13, 10: 183; 13, 13: in dist. 4 c. 7, n. 5: 262; in dist. 6 c. 5, n. 2: 158, 159, 381; 15, 28: 551; 15, 30: 221; 15, 41: 548, 551; 15, 51: 515. — In 11 Cor. 7, 273; in dist. 14 c. 3, n. 1: 318. — Falso ei attribuitur opinio Magistri Manegoldi 77; 203; 7, 15-23: 219; 7, 77; 215; 7, 20: Lautenbachensis, 536. 30; 2, 7; 318; 3, 6: 229; 5, 4: 107; 72, 15: Petrus Pictavicnsis, Sententiarum libri V (PL 177; 72, 27; 340, 342; 13, 4: 60. — In Galat. 2, 20: 128; 3, 13: 206; 3, 20: 123s; 211, 789ss), L. IV, c. 7: 29. Petrus Pictav., pseudo-, Summa divinae pa­ 4, 4-5: 23; 5, 2: 250; 5, 6: 142, 143; 5, 17: ginae (codd. supra, p. 2), glossa in 111, d. 5, 106 (GI. Mag.); 6, 10: 173. — In Eph. 2, 3 104; 4, 4: 209; 4, 5: 142, 144; 4, 13: 516s; c. 2 n. 2: 46; d. 10 c. 2: 76; d. 13 nn. 7-8: 4, 23: 171; 4, 32: 386; 5, 3: 419; 6, 2: 206, 87; d. 27 c. 5: 165. — In IV, d. 4, c. 7 η. 1: 209. — In Phil. 2, 7; 56s; 2, 9: 112, 114; 261; d. 6, c. 5 n. 2: 273; d. 12, c. 2 n. 2: 304; d. 13, c. 2 n. 3: 315; d. 14 c. 4: 321; 3, 15: 151, 166; 3, 18: 183; 4, 6: 527, 528. — d. 24, c. 10 n. 2: 401; d. 27, c. 9 n. 7: 429; In Coi. 2, 3: 50, 200; 2, 9: 84; 2, 14: 118; d. 31, c. 2 n. 5: 444; d. 34 c. 1: 462; d. 46, 2, 75; 119. — In 1 Thcss. 4, 12: 524, 525; 4, 15: 511, 523; 4, 16: 5I4, 515; 5, 2: 512. c. 5 n. 4: 536. Philippenses (Ad) 1,8: 221, 223; 7, 23: 98, 99, — In I Tim. 7, 5: 159, 162, 168, 171, 173, 107, 177; 7 , 23-24: 459; 2, 6-7: 44 , 58, 65, 205 (bis); 7, 8: 205; 2, 3: 146; 2, 5: 23, 122, 123; 5, 12: 478, 479. — In II Tim. 4, 1: 112; 2, 7: 31, 38, 42 , 56, 59, 140; 2, 8: 112, 116; 2, 9: 112, 114 (Gl.o. et i.), 115; 515. — In Hebr. 7, 5: 114; 7, 77; 541; 2, 15: 199; 4, 6: 521; 4, 7: 185. INDICES 594 Philippus de Harvcng, abbas Bonae Spei (f 1183), Epistolae (PL 203, Iss), 100. 345; 73, 1: 229 (GL Glib, ct Lomb.), 236 (Gl.o.); 73, 23: 555; 75, 12: 478 (Gl.o.); Pinckaers, S., Les origines de la definition de 76, 10: 126 , 328, 531; 77, 5: 298; 77, 8: l’espérance: 159. Pitra, J. B., cd. Quaest. Mag. Odonis Suession.: 143 (Gl. Lomb.); 77, 25: 280; 77, 35: 122; 37. Pius Papa I (a. 140-155), capitula spuria, 318, 477. Poenitentiarium summorum Pontificum (cd. H. J. Schmitz), cap. 105: 385. Porrctanl, 252. Portalié, E., Adoptionisme au xiie siècle (DThC), 72. 80, 10: 80; 87, 4: 93 , 96; 87, 6: 132; 87, 11: 365 (Gl.o. ct Lomb.); 88, 2: 5I3 (Gl.o.); 90, 16: 289 (in nota); 96, 3: 540; 98, 5: 69 (Gl.o. ct i.), 71 (Gl.o.); 100, 1: 529 (Gl.o.), 530 (Cass.); 101, 14: 24; 101, 25: 150 (Gl.o. et L); 102, 2: 388 (Aug.); 702, 8: 533 (Cass, ct Lomb.); 103, 2: 251 (Gl. Lomb.); 703, 24: 24; 104, 37: 211 (Gl.o.); 108, 7: 335; 770, 70: 194, 197; 111, 4: 350, Poschman, Die abendland. Kirchenbusse: 315; Busse und Letzte Ôlung: 315. 374, 533 (Gl. Lomb.); 114, 5: 350, 374; Principe, W. H., William of Auxerre's Theology 118, 75: 151 of the Hypostatic Union: 49. 118, 62: 512 (Gl.o.); 118, 73: 151 (Gl.o.); (Gl.o.); 118, 96: 142 (Gl. Lomb.); 118, 121: 536 (Manegold.); 118, Prosper Aquitanus (S.), Sententiae ex Augustino 137: 327 (Gl.o.), 328 (Ambr.); 118, 151: delibatae (PL 45, 1859ss; 51, 427ss), n. 172: 530 (Gl.o.); 127, 1: 193 (Gl.o.); 729, 1: 345; 193; n. 341: 286; n. 362: 552; falso citatur 735, 4: 534; 138, 6: 90; 140, 2: 372 (Gl.o.); pro Lanfranco: 53, 295 , 297; pro luliano Pomerio: 347. 143, 9: 206; 146, 3: 23, 231 (Gl.o.); 147, 5: Proverbia 1, 7: 191 (Gl.o.), 194, 197; 5, 17-18: 364 (Gl.o. et L); 148, 5: 79 , 294; 149, 6: 538 (Gl. Lomb.). 180; 5, 22: 120; 9, 10: 197; 18, 3: 345; 18, 17 (LXX): 337; 18, 22: 470; 26, 11: 317, 388, 480. Psalm! 5,5 (Gl.l. et Lomb.): 82; 5, 7: 213 (Gl.o.), 217; 6, 5: 556 (Aug.); 7, 14: 111; 9, titulus: 532 (Gl.o.); 10, 6: 164, 165, 169; 11,3: 171 (Gl.o.); 18, 6: 104 (Gl. Lomb.), 135; 18, 8: 228 (Gl.o. et Lomb.); 18, 10: 191, 193, 194; 18, 13: 329 , 384 (Gl.o.); 18, 15: 122; 21, 3: 97 (Gl. Lomb.), 98, 109; 22, 2: 238 (Gl.i.); 22, 5: 28!y, 24, 7: 535 (Gl.o.); 24, 10: 530, 535 (Aug.); 24, 13: 536; 26, 13: 209; 27, 7: 112; 30, 2: 161 ; 30, 20: 531; 30, 21: 527; 31, 1-2: 358 (Gl.o.); 31, 5: 343, 346, 358; 31, 23: 539; 32, 5: 535; 34, 13: 116 (Gl.l.); 34, 14: 170; 35, 7: 532; 36, 5: 347; 37, 10: 375; 40, 11: 161; 49, 3: 540 (Gl.o. ct Lomb.); 49, 5: 540; 49, 14: 222; 50, 8: 384; 50, 11: 358; 50, 13: 346 (Gl.l.); 50, 16: 530 (Gl.o.); 50, 19: 343, 358, 375, 465; 54, 12: 211 (Gl.o.); 57, 1: 212 (Gl.o.); 57, 77: 560; 61, 9: 337; 64, 5: 48 (Aug.); 64. 12: 24; 64, 34. 511 (Gl.o.); 67, 34: 545; 68. 5: 119 (Gl.l.), 121; 68, 6: 384; 68, 16: Quaestiones super epistolas Pauli (PL 175, 431- 634), dependent a Glossa Lombardi, 311. Rabanus Maurus, De clericorum institutione (PL 107, 293ss), L. I c. 25: 276; c. 30: 278, 279. — Epist. ad Heribaldum seu Poenitentiale (PL 110, 467ss), c. 20: 502; c. 29: 463; falso ci­ tatur a Gratiano, 386. Raynaldus, filius Goffridi ducis Caietani, 436. Recapitulatio ordinationis officialium ecclesiae (CCL 148, 181SS), n. 97: 396. Reglstri Eccl. Carlhag. excerpta (CCL 149, I82ss), n. 43: 378. 1 Regum 9, 2: 182; 16, 7: 377; 27, 4: 455; 25, 22-25: 226; 25, 42-44: 461. — Ii Regum 5, 13: 461; 72, 73: 324; 24, 10-15: 324; 24, 17: 324. — III Regum 77, 7-3. 461; 17, 10-16: 155. — IV Regum 7, 14: 294; 5, 20-27: 413. Reinhardt, H. J. F., Die Ehelehre der Schule des Anselm von Laon: 420, 456, 472; quoad canones, v. infra sub verbo Sententiae Ma­ gistri A. INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA Remigius celebratione De Altissiodorensis, missae (Maxima Bibi. Patrum XVI, 952ss; PL 101, 1175ss), 298 (sub nom. Oreg.), 299 595 Sacramentarium Gelasianum (PL 74,1055ss; ed. C. Mohlberg): 395. Sacramentarium Gregorianum (PL 78, 9ss; ed. C. Mohlberg): 307. (ut Greg.), 310, 376 (in nota). Remigius Altiss., pseudo-, In Genesim (PL 131, Salomonis ep. S. Constantiae (a. 858-867): 503. 51ss), 238. Richardus Cenomanus (du Mans), O.F.M., er­ Saltet, L., Les réordinations: 408. ronee dicitur edidisse Glossam Magistri in Santiago Otero, H., La actividad sapiencial de Christo...: 84, 85, 86. — Gualterio de Mortagne (f 1174) y las contro­ Apostolum, 105. Riggio, G., Liturgia c pastorale della Confir- versias...: 89. — El · nihilianismo » cristologico...: 49. mazione: 277. Rijmersdael, A., ed. (unacum D. Van den Sapientia 7 , 5: 253; 7, 11: 217; 7, 14: 535; 7, Eynde) Gerhohi Praep. Reichersl. Opera 15: 189; 3, 8: 537; 4, 8-9: 403; 5, 3: 554; inedita: 558. 6, 24: 232; 8, 7: 188; 8, 20: 36; 9, 15: 553; Rivière, J., Le dogme de Rédemption: la 77, 25: 185. Schmitz, H. J., Die Bussbücher...: 385. 118. — « Muscipula diaboli ·. Origine...: 120. 186 , 649ss), Robertus Pullus, Sentent. (PL Schmoll, P., Die Busslehre der Frühscholastik: 315. Schomnetzcr, A., curam praestitit ed. XXXII Lib. 1 c. 13: 536. Rolandus Bandinclli, Sentent, (ed. A. M. Gietl), 72, 162, 321, 386, 392. Enchiridion symbolorum: v. sub nomine H. 9 Denziger. Romanos (Ad) 7, 3: 40, 59 (Origcnes); 7, 4: Schupp, loannes, Die Gnadenlehre des Petrus 59, 65, 74, 76; 7, 9: 221 (Gl.o.), 223; 7, 17: Lombardus: 118, 152, 180, 187, 192, 202, 141 (Gl.o.); 7, 25: 70; 7, 28: 555; 2, 1: 369, 235 , 261, 357, 386. 468; 2, 5: 525; 2, 15-16: 537; 3, 20: 234; 3, 22: 118; 3, 25: 118 (Gl.i.); 3, 26: 121; 4, 3: 143 (Gl. Lomb.); 4, 11: 239 (Gl. Lomb.); 4, 11-12: 236 (Gl. Lomb.), 239 Sententiae [pseudo-] Anselmi (ed. F. Blie- metzrieder): 456. Sententiae Atrcbatenses (ed. 0. Lottin, Psych, et morale, V, 403ss): 173, 174. (Gl. Lomb.); 4, 24: 238; 5, 5: 359; 5, 8: Sententiae divinae paginae (ed. F. Bliemetzrie- 118, 125 (Gl.o.); 5, 9: 118, 126 (Gl.o.); der, BGPTMA XVIII, Heft 2-3): 256. 5, 10: 122; 5, 12: 34; 6, 2-11: 251; 6, 3-4: Sententiae divinitatis (cd. B. Geyer, BGPTMA 254; 6, 6: 121; 6, 9: 308; 6, 19: 464; 7, 23: VII, Heft 2-3): 386. 166, 417; 8, 3: 35 , 59, 87; 8, 10: 95 (Gl. Sententiae Florianenses (ed. H. Ostlender, Flo- Lomb.), 103, 417; 8, 15: 75, 76, 193, 209; rilegium patristicum 19), n. 41: 130, 132; 8, 20: 78, 208; 8, 23: 121; 8, 24: 160; 8, 30: n. 44: 130. 309; 8, 32: 118, 128; 9, 11-13: 271; 9, 13: Sententiae Hermanni (PL 178, 1695ss): c. 2: 187; 9, 16: 262; 9, 23: 182 (Gl.o.), 531; 70, 147; c. 27: 130; c. 29: 304; c. 31: 162, 456; C. 32: 162. 3: 201; 70, 70: 256; 70, 14: 157; 70, 17: 151, 152; 77, 16: 53; 77, 29: 260 (Gl. Sententiae Magistri A. (ed. H. J. F. Reinhardt, Lomb.); 77, 33: 86, 532 (Gl.o.); 12,3: 141, Die Ehelehre der Schule des Anselm von 322; 13, 8: 167 (Gl.o.); 13, 9: 164, 165, Laon, BGPTMA, NF Bd. 14, 167-244): 420, 167; 13, 10: 202, 205; 14, 5: I42 (Gl.o.), 472; cc. 7-8: 437; c. 45: 458; c. 105: 465; 249 (Haymo); 14, 23: 486, 490. c. 111: 443; c. 136: 456; c. 144: 436; c. 210: 502; c. 217: 494. Rufinus Aquileiensis, Historia eccl. (PL 2l, 461ss), L. I c. 14: 273. — Historia monachorum cc. 28-29: 425. (PL 21, 387ss), Sententiae Parisienses (ed. A. M. Landgraf): 130. Sergius Papa, falso citatur, 307. Sextus Pythagoricus, Sententiae, η. 222: 447. INDICES 596 Sijen, G. P., La possibilité du Chris! chez Phi­ lippe de Harveng: 100. 467; c. 3: 446, 449, 450; c. 4: 419 , 442, 443; Simon, Magister (fl. 1145-1160), Tract, de sa­ cramentis (cd. H. Weisweiler, Mauretania) c. 1: 416, 441; c. 2: 417, 419, Louvain 1937): 241, 392. Simon, M., La glose de l'épitre aux Romains...: 125. Staerk, A.,Milleilungen ans den latein. Hand- schri/ten zu St. Petersburg: 323, 548. Statuta Ecclesiae antiqua (CCL 148,162ss), c. 37: c. 5: 456, 457, 460, 461; c. 6: 422, 423, 433, 436, 437; c. 7: 422, 432; c. 8: 483, 484, 486, 490, 491; c. 9: 482, 483; c. 10: 434, 439, 479, 480, 481; c. 11: 491, 492 , 497, 498; c. 12: 501, 502, 505; c. 13: 47Is, 505, 506s; c. 14: 473, 474; c. 15: 475; c. 16: 465; c. 18: 425, 443; c. 19: 467, 468, 469, 470, 471; c. 20: 484, 487, 488, 503, 504, 505; c. 21: 508, 509. 268; c. 41: 268; c. 91: 404; c. 92. 402; c. 93: Summula Prima rerum origo: I72. 400; c. 94: 399; c. 95: 398; c. 96: 397; c. 97: 396. Syagrius seu ps-August., Sermo 238 (PL 39, Stenger, P., The Episcopacy as an Ordo: 406. Stcphanus Papa II (a. 754): 480. Strabus, Walafridus, in Gcn. 17, 10-11: 238. Cf. J. de Blic, RTAM 16 (1949) 13; et tomum 1, p. 329s. Summa sententiarum (PL 171, IO67ss; 176, 41ss), Lib. 1 c. 1: 146s; c. 2: 145, 146, 147 (bis), 149, 150 (bis), 159 (bis); c. 3: 152, 153 (bis), 154, 155, 156; c. 14: I25; 2185SS): 41. Symbolum Quicumque (Athanasii): 142, 145, 153. Symbolum Constantinopolitanum: 93. Symbolum Toletanum 1 (a. 400), DS 188ss; hic n. 196: 135. Symbolum Concil. Toletani VI (a. 638), DS 491: 42, 55. Symmachus Papa (a. 498-514), falso citatur: 502. c. 15: 24,25 (bis), 41,47, 48,60,61, 62 (bis); Synodus Romanus (a. 826): 427. c. 16: 31 (bis), 34 , 36 , 37 , 84 (bis), 85, 91 (bis); c. 17: 92 , 93 , 94 , 96 , 97 , 99, 105, Synodus Sextus, cf. Concilium Constantinop. HI. 109; c. IS: 62, 75, 77, 82, 113, 125, 160, 162; c. 19: 130 (bis), 132 (bis), 136, 138. — Teetaert, A., La confession aux laïques...: 351. Lib. Ill c.5: 213;c. 17: 190,191, 192,196. — Tertullianus, De paenitentia (PL 1, 1223 [1335]; CSEL 76, I29ss; CCL 1, 321ss), n. 4: 315. Theodorus Cantuariensis, Poenitentiale falso Lib. IV c. 1: 231, 232 , 233 , 234 (bis), 235, 236 (ter), 237, 239, 240; c. 3: 208, 209, 237; cc. 3-6: 206; c. 4: 209, 210, 211; c. 5: 216, 218 (bis); c. 6: 228; c. 7: 172, 174, 175, 176; cc. 7-S- 162; c. 8: 184, 186. — Lib. V c. 1: 240, 241, 242, 248; c. 2: 243, 250, 251 (bis); C. 3: 244, 245; c. 4: 243, 244, 249; c. 5: 251, 252, 254, 255, 256, 257; c. 6: 259; c. 7: 235, cit.: 376. Theophilus, Vita s. Macarii Romani (PL 73, 415ss), c. 18: 425. Thessaloniccnses 1 (Ad) 4, 12: 510 (G!.!.); 4, 14-16: 510; 4, 15: 511 (GLo.); 4, 16: 541, 297, 304; c. 5 290, 294, 296, 298; c. 6. 301; c. 7: 53, 293; C. S: 304; c. 9: 291, 292, 302, 307; c. 10: 315 (bis), 316 , 336 , 347; c. 11: 343, 355, 359, 361, 374; c. 12: 319, 321 (bis); c. 13: 327 , 386 , 388; c. 14: 356, 363, 365, 545; 5, 2: 512 (Gl.i. et Lomb.). Tichonius, regula prima: 83. Timotheum I (Ad) 1,5: 159, 163 , 205; 2, 5: 23 , 31, 66, 80, 122, 154; 3, 1-7: 404, 405; 3, 2: 509; 3, 8-12: 402; 3, 8-13: 405; 3, 10: 402; 5, 11-12: 479; 6, 10: 183; 6, 16: 555. Timotheum 11 (Ad) 2, 8: 266; 2, 25-26: 120; 2, 26: 121; 3, 5: 269; 4, 1: 516 (Gl.i.). Timotheus archicp. Alexandriae et Timothiani: 26. 369; c 15: 390, 391 (bis), 392. — Lib. VII (scii. De saaamento coniugii Gualteri de Titum (Ad) 1,5: 405; 1 5-9: 404,405; 1,15: 330. Tobias 3, 25: 527; 4, 16: 212; 12, 12: 5Z1. 258; c. 8 263, 265, 268; c. 9 271, 272; c. 10: 248; c. 11: 261, 274; c. 12: 270, 271; c. 13: 275. — Lib. VI c. 1: ΖΠ (bis), 278; c. 2: 280; cc. 2-9 280; C. 3: 284; c. 4: 282, 296, INDEX III : AUCTORES ET SCRIPTA Tomus Damasi Pp (alibi ut Epist. 4) (PL 13, 358s; 56,686ss; DS, nn. 152-180; hic n. 166), n. 14: 135. Urbanus I (a. 220-230), Epist. (spuria) ad omnes Christianos (PG 10, 135ss), c. 7: 278. Urbanus 11 (a. 1088-1099), in Concilio Troiano (a. 1093), c. 1: 499; in Concilio Placentino (a. 1095), cc. 3-4: 414. — Epistolae (PL 151, 283ss), ep. 96: 436; ep. 123: 499; ep. 271: 506, 508. van Buchum, L. A., L’homélie pseudo-eusé- bienne...: 277. Van den Eynde, D., et O, necnon et A. Rijmer- sdael, Gerhohi Praep. Reicherst. Opera ine­ dita: 558. Van den Eyndc, D., Essai chronologique... P. Lombard: 192. — Les définitions des sacrements: 232, 240, 389. — Nouvelles précisions chronologiques... xii siè­ cle: 280. — L'oeuvre lift, de Geroch...: 71, 229, 556. — William of St. Thierry and the Author of the 597 c. 11: 61; c. 12: 61; c. 14: 129, 133, 139; c. 16: 139. Vitalis presbyter Brisciensls: 506. Weisweiler, H., Die ait. schol. Gesamtdarstellung der Théologie: 172. — Maître Simon et son groupe « De sacramen­ tis »: 240, 315, 393. — Eine neue friihe Glosse zum vierten Buch...: 429. — Sakrament als Symbol...: 232. — Das Sakrament der Firmung...: 277. — Das Sakrament der Letz. Ôlung... Frühscholastik: 390, 391, 392. — La « Summa sent. · source de P. Lombard: 416. Wicki, N., Das · Prognosticon... * als Quellenwerk des Petrus Lombardus: 510. Wilmart, A., Les ordres du Christ: 393. Wurm, H., Decretales selectae... Rom. Pontifi­ cum...: 468 , 480. — Studien und Texte zur Deaetalensammlung...: 489. Xiberta, B. M., Enchiridion de Verbo incarnato: 66, 109. Summa Sententiarum: 251, 280, 284. Vernet, F., Eucharistie du IXe à la fin du XIe siècle (DThC): 307. Vighetti, 0., 1 sacramenti della penitenza e dcll’ordine... S. Innocenzo I: 408. Vigilius Thapsensis, Adversus Eutychetcm (PL 62, 95ss), L. V, n. 15: 124. — Contra Felicianum Arianum de unitate Tri­ nitatis (inter opera Aug., PL 42, 1157ss), Zacharias 14, 7: 546 (Gl.i.). Zacharias Papa (a. 741-752), Epistolae et De­ creta (PL 89, 917ss), Epist. 6 (7) ad Bo- nifacium: 272; epist. 11 ad Bonifacium: 244; epist. spuria (saec. XI): 495; decreta spuria: 466, 473, 493. Zeimentz, H., Ehe nach der Lehre der Früh- scholastik: 420. IV. - INDEX DOCTRINALIS Abortus, quando homicidium (Aug.) 445s, 522. rium spirituale, ex parte illarum quae voto Abraham, minor Melchisedech cui decimas continentiae adstringuntur 480s. solvit 34; primus habuit mandatum cir­ Adultus, suae voluntatis arbiter (Aug.?) 253 cumcisionis 237; et ancilla Sarae (Ambr.) 328; poeniteat adultos veteris vitae an­ 458; cius castitas laudatur (Aug.) 459; sinus tequam accedant ad sacramentum fidelium Abrahae 236. [scii, baptismum) (ps-Aug.) 253, quia sine Absolutio unius peccati, ceteris tacitis, non valet 325. fide et poenitudine non recipiunt gratiam remissionis (Lomb.) 253; si iam fidem et /Accidentia Eucharistiae, quae et ubi fundan­ caritatem habent, quid eis conferat ba­ tur 304; sunt sine subiecto, et non fundan­ ptismus 260; in baptismo gratiam operan­ tur in aCre 305. tem et cooperantem percipiunt 262; et sa­ Acolythus graece, latine ceroferarius 399; cius cramentum et rem suscipiunt 252; pars fidei ordinem sibi constituit Ecclesia 399 , 405. in eorum iustificatione 257; si moriuntur Actio qua bene utimur rebus, scientiae depu­ cum desiderio baptismi, an valeat 257s; in tatur (Aug.) 199; distat a contemplatione resurrectione omnes resurgent in eadem (Aug.) 199. aetate 512, 518, in statura vero diversa Actus exteriores, et gradus virtutum 204; actus 518. interiores, et aequalitas virtutum theologi­ carum 158. Adventus Christi ad iudicium an nocte media 512. Adam, ct formatio Evae ex costa cius 416; pec­ Aedificare aurum, argentum, lapides pretiosos, quid sit 382. cato obligavit genus humanum (Aug.) 81; plus peccavit quia omni bono abundavit (Ps-Aug.) 338; utrum extra genus Adae incarnatio possibilis 81. Aequalitas fidei, spei, caritatis ct operis in hac vita 158s; paritas aliarum virtutum 202ss. Aetas Christi in qua mortuus 517; aetas aequa­ Adoptio non dicitur dc Christo 74ss; sed de nobis 76. lis in resurgentium 516 (Haymo), 518s; scii, Adoratio unica deitatis ct humanitatis in cultu — Aetas canonica ordinandorum 415s; con­ trahentium matrimonium 475. Affectus ct effectus in ordine diligendi 172s, 175; affectus naturalis in Petro 107; af­ fectus duplex, mentis et sensualitatis 107. Affinitas ubi invenitur 501; gradus eius 495s; variae traditiones 496ss. Verbi incarnati 68-71. Cf. Dulia, Latria. Adulter omnis ardentior amator uxoris (Sextus Pythag.) 447. Adulterium, quid 483, 500; crimen (Aug.) 452; grande malum 48Is; non cassat matrimo­ nium, sed Fidem 443s, 469; an liceat adul­ teris postea inire matrimonium inter se 429, 47Is; adulter non valet adulteram dimit­ tere ct e converso 468s; adulteris infligitur poena non nubendi 429; an liceat marito interficere uxorem adulteram 477. Adulte­ iuvenilis, c. triginta annos 517 (Aug.), 518s. /Agnitio de visis est 145s, 148. Alexius (S.) sponsam deseruit 425. Aliquid, utrum Christus secundum quod homo sit 72ss. Alligamenta sacramentorum 231. 599 INDEX IV : DOCTRINA Alter... aliter: non alter Christus ex Patre, alter ex Virgine, sed aliter (Ambr.) 79. 134; non deposita in morte 132; an beatior post mortem ! I3s. Alieni in iudicio, qui (Aug.) 180. Antistes primus in ordine Ecclesiae 403. Amare (seipsum, alios) in Deo vel propter Deurn (Aug.) 164; amare proximum quia Apostasia unius coniugis non dissolvit coniu­ gium 490. iustus vel ut iustus sit (Aug.) 164. Apostoli ordinarunt episcopos, presbyteros et Amentia non dissolvit matrimonium 564s. diaconos 405; cum Christo judicabunt tri­ Amici, inimici, et meritum caritatis 177ss. bus Israel 538. Amor bonorum pereuntium purgandus post hanc vitam 380. Apostolicus, i.c. Summus Pontifex qua vica­ rius et successor Petri 404. Angeli gratia confirmati, peccare non possunt Apparentia, ct virtus fidei 149s. 83; abundantissime possident dona Spiritus Aptitudo moriendi in Christo, in nobis 103s. (Ambr.) 190; quid cognoscunt 91; proximi Aqua, quare in aqua tantum fit baptismus 248s; nostri sunt 170; unde diligendi 169s; Dei vim regenerativam aquae susceperunt in nuntii 528; offerunt Deo orationes et vota baptismo Christi 248; unde virtus nisi fa­ nostra 527, 528; non adsunt quando haere­ ciente verbo? (Aug.) 243; benedicitur in ticus vel simoniacus Eucharistiam celebrat baptismo pro reverentia tantum et decore 313; ministerium eorum in iudicio 540s. 392; quare miscetur vino ad Eucharistiam Anima vita corporis, Deus vita animae 343s; quomodo differt a spiritu 30; quando corpori datur et homo incipit in utero vivere 446 301; an ad validitatem 302. Arbiter seu mediator Christus, ad reconcilian­ dum homines Deo 122. (Ambrosiaster), 522 (Aug.); corporis simi­ Arbitrium liberum, in Christo 82s. litudinem habet (Aug.) 521; corpore uti­ Arca Domini typus Ecclesiae 286. tur velut instrumento 93; anima polluta Archiepiscopus princeps episcoporum (Isid.) peccato 364; est persona quando per se est 406. 48; anima separata non aequalis angelis in Arca ventilabitur in iudicio 532. cognitione Dei (Aug.) 553; cius habitacu­ Arianorum baptismus agnoscitur, non autem lum post mortem et ante resurrectionem ordinatio (Innoc. I) 408; eorum clerici non (Aug.) 523; praegustat quae sibi in iudicio suscipiendi tanquam ordinati 408. generali reservantur (Cassianus) 521; adhuc Armaria Apostolicae Sedis 504. ei inest appetitus corpus administrandi qui Arrha dilectionis Dei mors Christi 118. impedit cognitionem plenam divinitatis Assumptio humanitatis clarificatur 30,48s, 132. (Aug.) 553; an anima damnata igne mate­ Auctor et minister quomodo differunt 267. riali cremetur (Iulianus) 520s; si habeat Auditus fidei interior, non exterior 151. notitiam eorum quae hic fiunt (Aug.) 556; post resurrectionem corporis perfec­ Balsamum in confectione chrismatis 390. tum habebit naturae suae modum (Aug.) Baptismus loannis 240-243; in aqua sola 240, 553. Anima Christi dignior omni creaturae 90; in et in nomine Venturi (Hier.) 242; in poeni­ tentiam, non in remissionem 241; praepa­ ad baptismum Christi 240, 241; nullo aequatur Creatori (Gualt.) 89; ra­ ravit tionalis ct intellectus capax (Ambr.) 87; sa­ piens sapientia gratuita 87, 89; libera a quodammodo sacramentum 24Is; qui bapti­ carnali concupiscentia 106; quando infusa baptismo Christi 242. zat! sunt a loanne iterum postea baptizati 36s; medium unionis in incarnatione 29, Baptismus Christi 240-276, primum sacramen­ 130; passibilis, sed facta impassibilis merito humilitatis 112; repleta fuit doloribus (Aug.) 96; ca recedente mortua est caro Christi tum novae gratiae 240; prima tabula post naufragium 316; sacramentum communius et perfectius circumcisioni 238; causa 251. INDICES 600 — Quid sit 243; quando institutus 247 (opi­ sti gerit 368; pertinet ad decorem et solcmni- niones), 248 (Mag.); quare 251; quare in tatem coniugii 433; benedictio boni Chri­ stiani 368. aqua 248; signatur in aqua de latere Christi 249; consistit in verbo et elemento 243; Bigamia in Veteri Testamento 461. forma ante passionem Christi 247s; forma Bona nostra ex Dei dilectione proveniunt 186; seu verbum nunc 244, 245s, 269; forma tu­ bona patriae in Christo fuerunt 161; bona tior 247; quae si corrupte prolata 272; non futura, obiectum spei 160; bona coniugii repetitur 264s, 269; baptismi potestas sibi non adsunt omni coniugio 443s. a Christo retenta 265s. Bonitas Dei manifestatur in operibus eius 534s. — Ministri 268; munus Dei baptismus, non ministri 264ss, 268; Trinitas interius ho­ Caecitas summa, esse extra Deum 555. minem baptizat 248; unde aeque datur a Caelum aperuit hostia Salvatoris, non bapti­ bono vel a malo 263s; valide baptizant smus 251; caelum beatorum, mansiones di­ haeretici versae (Chrys.) 548; quale caelum peribit vel schismatici (Aug.) 263s; Ariani 408; unde non sunt iterum bapti­ zandi qui ab haereticis redeunt ad Eccle­ siam 410s; sed salutem non habebit eorum in iudicio 540. Caerimonialia veteris Legis magis signa quam sacramenta 233s. baptismus (Fulg.) 264; laicis fidelibus, si Caminus ignis, infernus 541. necesse fuerit, libere conceditur 268 , 504. Canones — Tempus, scii, celebrandus in sabbato Pa­ schae vel Pentecostes 273s. — Effectus seu res, interior munditia 251; et sanctificatio 257; abolet peccata, gratiam confert et virtutes praestat vel auget 238; fidelem facit (Aug.) 259; quia baptizati ve­ tustati peccati moriuntur 254; et fiunt filii Dei Patris et matris Ecclesiae (Aug.) 39; qui effectus in parvulis 262; in iam iustificatis 260. Ecclesiae mensuram temporis in agenda poenitentia magis in arbitrio sa­ cerdotis relinquunt 376. Cantor 407. Capillus non periturus in resurrectione (Aug.) 517. Captivitas, quaestio de viris (sponsis) qui re­ deunt post longam captivitatem 482. Caritas 162-187; Spiritus Sanctus est caritas 148, 163; unctio invisibilis (Aug.) 181; radix (mater, fons) omnium bonorum 159, 180 — Baptismus desiderii 255s, 257s; baptismus (Aug.), 183, 205s; causa et mater omnium sanguinis 255,257; pro ludo 272s; baptismus hi utero, impossibilis 270s. virtutum (Ambr., Hier., Leo) 142, 148, 152, 202 , 203; excellentius munus (Aug.) 148; Béatitude naturaliter appetitur in hac vita a rationali creatura 549 , 551, 556; sed non omnes sciunt quae sit et ubi sit (Aug.) — Maior fide et spe quia permanet (Greg.) 549s; an possideatur post mortem ct ante ex fide et spe 158s; causa est virtutis fidei resurrectionem 523; si maior sit post iudi­ 148; auget timorem sanctum (Beda) 191; pellit timorem (Aug.) 194. cium quam interim 552s; par gaudium erit in dispari claritate (Aug.) 552. Beatus quis vere (Aug.) 550s; beati in gloria nullas in se malae voluntatis reliquias ha­ bebunt (Fulg.) 554; fidem et spem non habent, sed credunt et sperant l60s; vi­ dent claritatem Dei, unde ct omnia alia videre possunt 559; an videant malos in inferno et eorum cruciatus 557ss. Benedictio sacerdotis valet, quia figuram Chri­ tota Lex in ea pendet 205. 158; et non evacuatur 182, 183s; non oritur — Caritas una, praecepta duo (Aug.) 162, 164; sed alterum in altero 167; unde dicitur ge­ mina 163s; eadem qua diligitur Deus et proximus 163. — Gradus quatuor caritatis in via 177; per­ fectam soli perfecti habent 183; in bonis tolerat omnia (Aug.) 333; sine caritate nihil prosunt opera bona (Aug.) 333; et re­ deunt peccata dimissa 253 , 387; utrum INDEX IV : DOCTRINA amitti possit 180-183; caritas inordinata (Origenes) 173s; caritas angetur et imple­ tur in vita futura 166, 184; in singulis bea­ tis perfecta 552. — Caritas Christi super terram tanta qua 601 Chirographa omnium culparum sanguine Christi deleta (Aug.) 119. Chrisma oleo et balsamo conficitur 390; eius usus 390; non licet sacerdoti id conficere 378. maior esse non valet 162, quia iuxta mo­ Christus, nomen personae (Dam.) 62; Filius dum patriae 184; unde nostra instructio Dei nomine et proprietate (Hil.) 76; prae­ et exemplar 118, 162. destinatus 74; opiniones hic 60, 65; gratia Caro concupiscit quia anima carnaliter concu­ et natura, non adoptione 74ss; non unus piscit (Aug.) 106, 166; caro omnium resur­ de multis filiis (Ambr.) 79; unus est, Deus rectura (Aug.) 510. et homo (Dam.) 70; una persona, Deus Caro Christi eiusdem naturae ac omnium ho­ et homo 51 (Aug.), 63 (Aug.), 291; una minum (Fulg.) 33; sine vitio vel peccato persona, duae substantiae 28 (ps-Hicr.), concepta et nata 33; obnoxia peccato in 63 (Aug.); idem Filius Dei et filius hominis Maria ante unionem ad Verbum 34; simul 25,39 (Aug.), 51; Deus perfectus, homo per­ concepta cx sanguinibus Virginis (Dam.) fectus 29 (Dam.), 31 (Leo); est omnia quae 33, mundata 32s, et assumpta et castifi- Dei sunt (Orig.) 534; omnem potestatem cata 30, 33, 36; unde venit Verbum ad cor­ habuit 115; quasi gigas (Ambr.) 135; homo pus immaculatum 36, excellentiae singula­ recens, aeternus Deus (Aug.) 80; homo verus ris 34, quod non concupiscebat contra spi­ et plenus (Fulg.) 58; non dicitur homo dei- ritum vel contra Deum 106. Vim rcgenera- ficatus 65, nec homo dominicus 65s; non tivam contulit aquis in baptismo eius 248. totum ex partibus 62 (Dam.), 63s; non di­ Adoratur in una hypostasi Verbi (Dam.) visus (Ambr.) 87; sed una hypostasis in 70; non divisa a deitate in morte Christi duabus naturis (Dam.) 53s, unione substan­ 130-134. tiali et vera (Dam., Aug.) 54; quaestio utr. Caro et sanguis Christi res contenta ct signi­ persona simplex facta sit composita (opi­ ficata in Eucharistia 284; seu sacramentum nio secunda) 52ss; an persona secundum et res 285; invisibiliter 292; invisibilis, intel- quod homo 72ss. ligibilis, spiritualis 293; caro pro salute cor­ — Homo factus est 40; an coeperit vel semper poris offertur, sanguis pro anima nostra fuerit 80; natus est de Spiritu Sancto ex (Ps-Ambr.) 300; hominem interiorem reficit Maria Virgine 38s, 51 (Aug.); ex semine ct saginat 285. David 41; non est filius Spiritus 39; creatura Caro Christi mystica, res ct non sacramentum in Eucharistia 285. Castitas caclibum melior quam illa nuptiarum (Aug.) 460. Catechismus seu quaestiones ante Baptismum 274s; catechizarc, instruere de symbolo et rudimentis fidei 276. secundum hominem 79; perfectus vir in utero Virginis 85; quomodo dicitur factus, quomodo natus 40s, 78s, humanatus 64 (Cass.); quomodo bis genitus, bis natus 67s. Puer ille creavit stellas 80. — Quid de statibus hominis accepit 105; ani­ mam rationalem et intellectus capacem su­ Catechumenus, an ei morienti sufficiat deside­ scepit (Ambr.) 87; quos defectus hominis rium baptismi 257ss; catechismus in prae­ assumpsit 92-103; suscepit de nostro ut de paratione neophytorum 275ss; eorum unctio suo tribueret 93; defectus nostros voluntate in baptismo 390. miserationis suscepit 95; sed sapientiam et Catenae captivorum, vincula peccatorum no­ gratiam habuit ab ipsa conceptione 84s; strorum (Aug.) 120. Chaos inter bonos et malos, Abraham et divi­ quomodo sensus eius humanus proficiebat tem 558. 88s; utrum proficere potuerit in sapientia, gratia et aetate 84-89; eius scientia et sa- 602 INDICES picntia an par cum Deo 89ss; geminam sa­ Circumcisio 236-239; sacramentum Veteris Le­ pientiam habuit (Ambr.) 86s; ignorantiam gis 236; imperfectum 238; signaculum iusti­ non habuit 94; eius impeccabilitas 82s, 105; tiae fidei 236; fidei Abrahae 238; valebat ad potentiam non habuit sine mensura 91; purgationem originalis peccati 236, 237; dolorem et passionem revera sensit 96s, quare in dic octavo 238s; quando amisit quia passibilis secundum naturam suam hu­ vim suam 250; cur mutata per baptismum — Caput, in quo plenitudo gratiae 84, iam ab 238s. Circumstantiae Incarnatione 113; caritatem habuit tantam Aug.) 337s. manam 135; cf. etiam s.v. Passibilitas. peccati considerandae (ps- qua maior esse non valet 162; fidem virtu­ Civitas, symbolum vitae moralis (Greg.) 327s; tem et spem non habuit sed cognitionem civitas Dei caelestis laetificatur donis Spi­ quamvis credidit et speravit 160s; ita ut ritus (Ambr.) 190; post resurrectionem et pro resurrectione oraverit 161; scientiam et iudiciuin duae solae civitates, una Christi, sapientiam habuit plenarie 200; dona Spi­ altera diaboli (Aug.) 547s. ritus Sancti habuit sine mensura 90, 191s; Claves 355-363; Petro traditae 355s; spirituales virtutes cardinales plenissime in eo 188; sunt 356; duae: scientia discernendi et po­ et timor castus quo prae omnibus Deum re­ tentia iudicandi 356; quando dantur et veritus est 197; qualem timorem poenae quibus 365; quae pars Dei 357s, 363; usus habuit 98ss, 106-109, 198; quare oravit in earum 356s, 363; non omnes sacerdotes ha­ passione 109; quomodo derelictus in cruce 131. bent elavem seu scientiam discernendi 365; — Samaritanus et medicus 23, totum hominem utrum omnes alteram habeant, scii, pote­ statem ligandi et solvendi 366. sanavit in sabbato 334 (ps-Aug.); apertio Clerici, id est sortiti 395s. lateris eius Baptismum ct Eucharistiam demonstrat 281; Christus est qui baptizat 264; quia sibi retinuit tam potestatem Ba­ Cognatio carnalis ut impedimentum matrimo­ ptismi quam poenitentiae 265 , 266s, 357s; invisibilis sacerdos in Eucharistia 282, 296, integer sub utraque specie 292 , 296 , 300; ibi est fons ct origo totius gratiae 280; fons vitae 133 (Vigilius); sacerdos et iudex, peccata dimittit 359 (Ambr.); et in Cana Galilaeae miraculo nuptias commendavit 419; exhibuit in se omnes Ordines 393s; ostiarii 396; lectoris 397; exorcistae 398; acolythi 399, subdiaconi 400; diaconi 402s; presbyteri in ara crucis 404. — Vicit, unde aditum gloriae aperuit 116; ct regnat cum Patre 540 (Greg.), exaltatus propter suam humiliationem 112; indicatu­ rus vivos ct mortuos 515s, quia filius ho­ minis est 543, 544 (Aug.); et quidem in forma servi 542 , 543s; terribilis impiis ct mitis iustis 544. Christum induamur ad vitae sanctificationem 254; quia scientiam ct sapientiam de eo habemus, qui Deus est et homo 200. nii 463, 491s; qui sunt cognati 491; qui non (Alex. 11) 500; cognatio spiritualis ut impe­ dimentum 501. Cognitio et fides 151; cognitio aenigmatica et specularis in hac vita 161; cognitio Dei ex parte animae separatae non est eadem ac angelorum (Aug.) 553; cognitio sanctorum amplior post iudiciuin 552. Cohabitatio 434. matrimonium non facit 409, Coitus non facit matrimonium sed voluntas (Ps-Chrys.) 423; post lapsum Adae malus, nisi excusetur per bona coniugii 417; cul­ pam non habet quando adsunt tria bona coniugii 446s; quando habet culpam venia­ lem 446; quibus temporibus non poscendus 454s. Cf. Copula. Columnae veli tabernaculi, et virtutes cardina­ les 189. Commater ct compater sibi iungi nequeunt 502; nec filio (filiae) spirituali 502; si vir et uxor simul possint tenere puerum 508; alius casus 5O6s; diligendi 505. I INDEX IV : DOCTRINA Commemoratio mortuorum in missa (Aug.) 524. Communio eucharistica, an quotidiana 310. Communio laica tantum tribuenda clericis hae­ reticis conversis (Innoc. I) 409. 603 virtus huius sacramenti 278; utrum possit iterari 279. Coniugium 416-509; tract, primitivus, in 1 Cor. 7, 1, apud Prolegomena; quaedam infra sub Matrimonium, et Nuptiae. Compassio, an beati compassione moveantur erga damnatos 558. — Institutum ante peccatum, ad sacramentum ct ad officium 240, 416; ante sanis, ad offi­ Compromit Lex manum et non animum, Evan­ gelium et manum et animum 228. cium; post aegrotis, ad remedium 416; ante peccatum, sub praecepto 418; postea se­ Concentor (Isid.) 407. cundum indulgentiam, ut res bona, 418s, Conceptio virginalis Christi, quomodo facta 32s. 459; sub diversis legibus pro varietate tem­ Concubitus, v. Copula. porum 456s; licet ab exordio inter duos Concupiscentia carnis, quid et quomodo 106; tantum 457s; illis sanctis officiosum erat, poena peccati, sed non semper peccatum non libidinosum (Aug.) 459. 450; prohibita in ultimis duobus praeceptis — Inter fideles, sacrum signum coniunctionis Decalogi (Aug.) 228; et concubitus (Aug.) Christi ct Ecclesiae 420, 440; signum spiri­ 446. tualis coniunctionis et dilectionis animo­ Conditio (servitus) an valeat coniugium divi­ rum 421; ubi plus valet sanctitas quam fe­ cunditas 421; in conjunctione spirituali et dere 473. Confessio Christi in martyrio valet ad dimit­ corporali 440s; definitur 422; quae ad ne­ tenda peccata in non-baptizato (Aug.) 255. cessitatem pertinent, quae ad decorum 433s. Confessio sacramentalis 342-355; donum Spi­ — Bonum triplex, fides, proles, sacramentum ritus est (Aug.) 346; ad quid valeat 355; 440, 442; excusant coitum 446s; bonum (ps-Chrysost.) 355; an prolis 444s; non habetur hoc bonum in sit conditio remissionis peccatorum 344s; coniugio infidelium 490; causa principalis, quam necessaria conditio saltem graviorum (Beda) 353; procreatio prolis 441; secunda, vitatio for­ oportet nicationis 418, 441; causae minus honestae exprimi 384; venialia sufficit generaliter 441; malus finis vel causae minus honestae confiteri 384; tutius et perfectius tam ve­ non contaminant sacramentum 442. omnia criminalia semel saltem nialia quam mortalia sacerdoti confiteri — Contractus seu consensus liber oportet a confitentis coactione 436s; communis consensus verbis (Ps-Aug.) 384; veritas ipsa est, ut quod es de praesenti expressus 441; incipit esse ab dicas (Aug.) 385; Deus tamen ad cor respi­ ipsa desponsatione 423s; quidam dicunt cit quando peccator nequit ad sacerdotem quod non contrahitur ante copulam 424; pervenire (Ps-Aug.) 351s, ita ut si votum quae sunt personae legitimae 462s; idem sit in corde, praestatur remissio 346. ius viget inter virum et mulierem 467s; 353; Deus diligit veritatem — Confessio non dividenda per diversos sa­ qui clanculo nubunt sunt quasi adulteri et cerdotes 339; qualis minister quaerendus fornicatores 434; impedimentum cultus di- (Ps-Aug.) 351s, 370, 385; an valeat confes­ sparis 484s; utrum adulterium antecedens sio socio vel proximo facta cum deest sa­ sit impedimentum 47Is; non dissolvitur con­ cerdos et urget periculum 351ss. iugium apostasia unius coniugis 490; neque — Confessio peccatoris non publicetur populi auribus (Leo Magnus) 350. — Confessio soli Deo fieri sufficit secundum quandam opinionem 346-350. Confirmatio 276-279; utrum dignior baptismo, ct quomodo 278s; forma 276; minister 277; religionis gratia seu ob propositum vitae melioris ex parte unius 425ss; sanctiora ta­ men sunt pari voto continentiae 440; con­ iugium negatur illis qui interfecerunt uxo­ res suas 477; usus immoderatus coniugii nostri temporis 457. 604 INDICES — Coniugium Mariae et loseph 439-441; per­ lis 424; solus sufficit 424, 431, 433, 434, 435; fectum in sanctitate 440; ibi triplex bonum cuius rei sit 434s; quomodo exprimitur 435; (Aug.) 421, 440; et causae speciales 442. consensus occultus validus, sed deest ho­ — Coniugium inter infideles esse monstratur nestus contractus quia non potest testibus 484ss; negatur a quibusdam 490; legitimum tamen est sed non ratum (quia sine fide) probari 434; impeditur errore conditionis vel personae 437s; consentire probatur qui 490s. evidenter non contradicit 437; consensus Coniux vocatur ex prima desponsationis fide (Aug.) 424; quod negatur a quibusdam 424; solutio dependet ab interpretatione et consensu de praesenti 428; interpretatio Augustini 444s; conjugati pares in solvendo debito 451s; neuter habet potestatem sui Mariae et loseph 439. Consilia evangelica, et electorum ordo in iudi- cio (Greg.) 539. Consuetudo maritalis ante Legem 460; sub Lege 460s; consuetudo diversa non officit ecclesiae (Greg.) 249. corporis 452; Ita unus continentiam profi­ Contemplatio ct actio, uti sapientia ct scientia teri nequit sine alterius consensu 425ss; 199. Contemptus visibilis sacramenti, impedimen­ quid si de fonte filium suum susciperent 502; nequeunt continentiam profiteri sine alterius consensu 425; reconcilientur post adulterium et poenitentiam 470s. Connubiuin, coniugium ubi prolis generatio non quaeritur (Aug.) 444. Consanguinitas usque ad septimum gradum, tum (Aug.) 259. Continentia coniugalis vinculum non rumpit (Aug.) 443; sed non licet uni continentiam profiteri sine alterius consensu (Greg.) 426, 452s; meritum continentiae vidualis (Aug.) 479; lex continentiae quoad ministros alta­ impedimentum matrimonii 491-499; di­ versimode tamen computantur gradus 492s; Contritio, confessio, satisfactio 336; contritio quid si ignoranter coniuncti sint consangui­ in corde poenitentis (ps-Chrys.) 336; opi­ nei 498s; quibus testificantibus talia con- nio quod in sola contritione peccatum di­ iugia dirimenda sint 499; v. etiam Cogna­ tio carnalis. mittitur 342s; unde quaeritur, cum in con­ Conscientia accusabit vel excusabit hominem In ludldo 513 (Aug.), 537. quid valeat confessio 355; contritiones ho­ Consecratio eucharistica, quae fit Christi ser­ vicem baptismi implere potest 255. Controversia frustra habetur in verbis cum de mone (Ambr.), 282, 295, substantias mutat 294s; non fit nisi operante Spiritu Dei (Aug.) 297; post consecrationem non est ibi substantia nisi corpus Christi et san­ guis 298; opiniones quaedam reiciendae 298; in multis locis illud corpus consecratur, nec sunt tamen multa corpora Christi (Greg. seu Reinig.) 299; consecratio Arianorum sacrilega (Greg. M.) 409. Consecratio puellarum ab episcopo fit, vel a presbytero episcopo consulto 378. Consensus coniugalis 431-439; an consensus de futuro faciat coniugium 43ls; consensus coactus coniugium non facit (Urb. II) 436; consensus de praesenti, causa efficiens ma­ trimonii 422s; id est voluntarius et marita­ ris 476. tritione iam deletum sit peccatum, ad minis sacramentis alligantur 23; contritio rebus constat 92. Conversio elementorum in Eucharistia 282, 294-299; qualis sit 296, 301. Conversio moralis quando supplet baptismum (Aug.) 255; non differenda (Aug.) 349; con­ versio in fine vix vel raro iusta (ps-Aug.) 372. Copula carnalis an de essentia matrimonii 420; matrimonium non facit 434; copula spiri­ tualis et corporalis 420; concubitus, quis inculpabilis 448; non fit sine concupiscentia (Aug.) 440; concubitus illicitus prohibetur sexto mandato (Aug.) 210. Cornelius centurio, eius fides 156ss; sanctificatus ante baptismum 259. 605 INDEX IV : DOCTRINA Corona clericorum 395. Cultus dispar, impedimentum ad matrimonium Corpus Christi, quot diebus formatum 36s; as­ 463 , 483ss. sumptum mediante anima 29 (cf. Caro Cupiditas rerum saecularium 382. Christi); ciarificatum propter humiliatio­ Cyprianus (S.) nolebat cognoscere baptismum nem ct passionem 112; quale dedit Christus ab haereticis vel schismaticis datum 269s. in coena, quale nunc 303; immortale et impassibile 304, 305; non per partes di­ Daemones corpora afiria habent (Aug.) 520; scerptum 291; in omni altari et ubicumque utrum post iudicium hominibus praesint celebratur 292, verbo caelesti conficitur de ad torquendum 541s; iuramentum per dae­ substantia panis 296s; a bonis et a malis monia factum, an accipi debeat 224. sumitur 288. Damnati an sentiant misericordiam Dei in Corpus humanum, diligendum 168; eius est aliqua poenarum mitigatione 529ss; an difficilis et gravis administratio 553; sed nunc habeant notitiam eorum quae hic quod hic animae fuit sarcinae, post resur­ fiunt (Aug.) 556; eorum mala omnibus nota rectionem ei erit gloriae (Aug.) 553; quid erunt in iudicio 514; eorum corpora post resurget in iudicio (Aug.), 517, 518s; in resurrectionem non consumentur 519; nul­ qua aetate et statura, 516, 518s; non ani­ lam habebunt requiem, nullam bonam vo­ male sed spirituale (Aug.) 553; sine defecti­ luntatem (Fulg.) 554; nullum lumen ve­ bus in sanctis 518; sed different in claritate ritatis 554. 548s; sicut ct mali differenter in inferno David temere iuravit, sed pietate non imple­ vit 226; pluries poenitentiam egit 324; in punientur 548. Corrigia calceamenti solvi, quid 29s. eo humilitas eminuit 203; quare Christus Corruptio homini inolevit tamquam esset na­ factus dicitur ex semine cius 41. turalis 198; corruptio mentis praecedit cor­ Debitum conjugale 417, 441, 446, 449, 451ss; (Isid.) 462; corruptio casus ubi homo nunquam poscere debet 483. omnis in resurrectione communi ab electis Decalogus 206-228; uti decachordum psalte­ ruptionem carnis rium (Aug.) 206. abscindetur 238. Creatura, an Christus sit 77s; est omnis sub­ stantia quae Deus non est (Aug.) 77; di­ citur quidquid Pater fecit per Filium (Aug.) 78; unde Christus ut homo assumptus 79; creatura in Deo esse non potest 79; in nullo aequatur Creatori (Gualt.) 89; omnis Deceptio qualis evacuat consensum coniugalem 438; illa Liac 438. Decimatio Levi in Abraham, non autem Christi 34s. Decor et honestas debita coniugii legitimi (psEvaristus) 433. creatura vanitati subiecta 78; omnia autem Decus conjugale (Aug.) 449. diligit Deus quae fecit 185. Defectus hominis quos assumpsit Christus 92- Credere nihil aliud est quam fidem habere 103; illos suscepit quos ei conveniebat susci­ cognoscamus pere ct nobis expediebat 95; et quidem mi­ (Aug.) 146; credere et intelligere 151; cre­ serationis voluntate 93, 95; vel ad osten­ dere in mysterio 155, 158; credere Deum, sionem verae humanitatis vel ad impletio- credere Deo, credere in Deum 143s, 193s; nem sui operis 95; dolores sensit et timuit credere invenitur in beatis, sine fide 160s; 96, 97; error quorundam in hac materia credere naturaliter praecedit sperare 147; corrigitur 96-100. (Aug.) 274s; credimus ut credentes, maiores et simplices 154s. Crimina omnia simul eicicnda (ps-Aug.) 334; Defuncti, qualiter suffragia cis prosint 524s. Delectatio carnis non omnis peccatum est 450. quibusdam semel tantum poenitentiae lo­ Deletio peccatorum, nostra reconciliatio 123. cus conceditur (Orig.) 322; crimina in ba­ Denarius operariorum, ut vita aeterna 548. ptismo solvuntur, non coniugia 489. Desponsatio diversimode intelligitur 428, 430. Lo.mb. II. 39 606 INDICES Deus, cui nihil accidit (Ambr.) 79; in co crea­ potest baptizare (Isid.) 268; septem diaconi tura cssc non potest (Ambr.) 79; sua per­ in omni matrice ecclesia 402; diaconatus im­ fectione omnia scit (Aug.) 528; scit men­ pedit matrimonium 475s. suras omnium rerum, etiam suppliciorum (Hier.) 327; inspector non modo temporis Dicta, ex causa assumenda est intelligentia di­ ctorum (Hil.) 99. sed ct cordis 377; testis conscientiae 227; Dictiones, cf. Locutiones. iudicabit sed non apparebit in ultimo iudi- Dies Domini, ut adventus Christi ad iudicium cio 543s; semper iudicat secundum verita­ 512; quare magnus dicitur 546; erit conti­ tem 361. nua post iudicium 546, quia Deus erit lu­ — Dilectio Dei, divina usia 184; exsuperat men suis in perpetuum (Hier.) 547; sol et omnem sensum humanum 185; diligit omnia luna in ordine stabunt (Isid.) 547. quae fecit 185; dilectio secundum essen­ Digama legitima in Ecclesia (Hier.) 509. tiam, secundum efficientiam 186; quaedam Dignitas vel officium in Ecclesia 368, 405s. opera pertinent ad misericordiam, alia ad Dilectio, opus fidei (Aug.) 144; dilectio Dei et bonitatem eius 534s; dementia in omni proximi, plenitudo omnium Scripturarum opere eius 537; universae viae suae, mise­ (Aug.) 206; virtuti mortis comparatur, quia ricordia ct veritas 535ss. mentem a dilectione mundi occidit (Greg.) — Omnes creaturas suas diligit 185; in nobis 181; una est, in uno Spiritu, et gemina pro­ amat quod fecit, odit quod fecimus (Aug.) pter duo dilecta 163, 164, et duo praecepta 185; animam interlus purgat et debitum 163, 167; in quibus omne genus rerum dili­ mortis aeternae solvit 363; pietas erga ho­ gendarum capiuntur (Aug.) 169. mines (Chrys.) 323; versus peccatores (Casslod.) 343; nunquam respuit poenitentiam — Quae sunt diligenda caritate 167; quatuor: (Chrys.) 323; hominem Interius mundat et Christus, secundum quod homo, ut proxi­ solvit 358s, 360; hic misericordiam exhibet, illic severitatem 382s; potentiam suam non alligavit sacramentis 235 , 258; summum mus et sicut nos (Aug.) 170; angeli ut bonum, bcatitudo et vita omnium in gloria — Proximus totus diligendus, in anima et 549. — Diligendus Deus, quomodo 165s; propter se ct omni homine amplius (Aug.) 164, 172; plus quam nos 170; diligi non potest sine proximo (Aug.) 167. Deus, nos, proximus, corpus (Aug.) 168; proximi benefici 170; haec est caritas ordi­ nata 171. corpore 168; in natura et virtute 176; in Deo et propter Deum 164ss; utrum omnes homines pariter diligendi 172ss; dilectio inimicorum 174, 176, est magnae virtutis — Scire Deum, quid et quomodo (Aug.) 152; 179; dilectio mundana non est vera dilectio 167. cognitio Dei in patria an differat in ipsis Dimissio peccatorum, si fit in sola contritione, beatis (Aug.) 551. — Mirabiliter atque Incffabiliter artifex (Aug.) 518; auctor Christianorum coniugiorum (Ambrosiastcr) 489. Diabolus, quomodo ab eo nos redemit Christus 118ss; iustitla Christi superatur, non po­ tentia 125ss; nunquam meruit potestatem habere super hominem 127; exsufflatur in baptismo 276; te inveniat occupatum (Hier.) 235. Diaconus 401ss; levita vocatur 401; vestimenta 402; origo apostolica ordinis 402; quando ante confessionem 342s; opinio quod non fit sine confessione 344s; dimissio uxoris (mariti) ob quas causas legitima 468s, 4844.88. Disciplina poenitentiae non servatur eodem modo in omnibus ecclesiis 322. Discretio et scientia requiruntur in sacerdotibus 365s; clavis discretionis in modis ligandi et solvendi (Orig.) 363. Dispensatio Dei quoad matrimonium, pro va­ rietate temporum 456; Gregorii erga An­ glos 494s INDEX IV : DOCTRINA 607 Dissimilitudo in anima cx peccato 364, sibi constituit subdiaconos et acolythos Dives mortuus, eius anima in igne tenetur 405; de ingressu ecclesiae post coitum 450; (lui. Toi.) 521; ante scii, iudicium (Aug.) ecclesia caelestis semper intercedit pro fi­ 556; divitiae quendam carnalem affectum delibus 527. generant 382. Eclipsis solis et lunae ante iudicium 546. Divinitas sine gaudio videri non potest 542; Electi, an in iudicio habituri memoriam prae­ quomodo plenitudo habitat in Christo 84; cedentium malorum 513; an eorum peccata an divisa a carne in morte Christi I30ss. iam deleta tunc omnibus prodeant 514; duo Divortium sub Lege antiqua 460. ordines eorum in iudicio 539; liberabuntur Doctores diversa sentiunt de requisitis ad re­ ab omni miseria 531; different inter se in missionem peccatorum 342; circa ordinatos ab haereticis 408. Dolor quomodo sentitur 93; dolor carnalis vin­ gloria 548. Eleemosyna, quid sit et quis ordo eius 330; diversa genera 329s; dimittere, eleemosyna culi non est natura sed poena (Aug.) 94 maior (Aug.) 330; erga animam propriam dolor corporis non potest esse sine anima (Aug.) 330; pondus poenitentiae potest sub­ (Aug.) 96; dolor (contritio) et poenitentia levare 376; eleemosynae frustra dantur a vera 320; mensura doloris magis valet quam sceleratis (Aug.) 329. temporis in poenitentia 376; dolor interior quandoque sufficit ad vindictam peccati, ut apparet in latrone 375. — Dolor Christi obscure tractatur ab Hilario lOOss. Elongatio a Deo, ex peccato 364; in inferno 555. Emendatio vera et falsa 336. Emundatio exterior in Vet. Test. 234. Episcopus nomen dignitatis et officii 406; spe­ Dona Spiritus Sancti 190-201; virtutes sunt culator interpretatur (Isid.) 406; claves in (Ambr.) 190; sine mensura ea habuit Chri­ Ecclesia ministrat 348, 349; minister con­ stus 90; eius sapientia et scientia 198-200; firmationis 277; consultandus ante recon­ in angelis abundantissime 190; non sunt ciliationem poenitentis 378; episcopatus desitura in futuro 190. ordo quadripartitus 406; talis discretio a Dubitatio, an Christus dubitaverit affectu hu­ mano (Ambr.) 110; dubium Ioan. Baptistae gentilibus introducta (Isid.) 407; episcopa­ et fides eius 155s; dubium utrum quis fuerit Error et ignorantia 217s; proprium erroris, pro baptizatus 259. Dulia secundum quosdam duas species vel modos habet 69. tus, impedimentum matrimonii 476. vero approbare falsum (Aug.) 218; errores quorundam de vera poenitentia 324s; qua­ druplex in consensu coniugali 437s; quales excludunt consensum 438, 473s; quales non Ecclesia Christo copulatur voluntate et natura 438s. 420; personam Ecclesiae gerebat Christus Erubescentia partem habet remissionis peccati in passione (Aug.) 98; Spiritum Sanctum (ps-Aug.) 349; gravis poena peccati (ps- pignus accepit, sine quo non remittuntur Chrys.) 355. Eruditio, ut causa institutionis sacramentorum peccata (Aug.) 376; fides Ecclesiae parvulis non sufficit sine sacramento Baptismi 259; eius unitas significata et non contenta in 235. Eucharistia 280-315; euch. graece, latine bona Eucharistia 284s; unitas Ecclesiae succurrit gratia 280, 312; excellentius in sacramentis peccatori (ps-Aug.) 352; caritas Ecclesiae novae Legis 283; mysterium 312; myste­ peccata dimittit (Aug.) 359; gladium non rium fidei 292, 297,310; mysterium unitatis habet nisi spiritualem 477; eius orationes et pacis 284, 285 , 286; vinculum unitatis mortuos adiuvant (Aug.) 524 , 525; eccle­ Ecclesiae 285; medicina 310, 349; panis sia primitiva duos solos ordines habuit 405; angelorum 280; sacramentum salutis 310; 608 INDICES manna caeleste iam preaefiguratum in Vet. Test. 280; viaticum 281; medicamentum 78s. Fallere, intentio fallendi et mendacium 215; 349. — Institutio 281s; in memoriam passionis 307; ut mysterium unitatis 285; in aug­ mentum Factus, quomodo Christus factus dici potest caritatis 310; in medicinam infirmitatis 310; et refectionem spiritua­ non mentitur qui falsum dicit quod putat verum (Aug.) 216. Fames et sitis in Christo 93. Feminae, quod remedium contra peccatum ori­ ginale habuerint ante Christum 237. lem 280. — Sacramentum, quia aliud videtur, et aliud intelligitur (Aug.) 306; materia et forma 282; quare sub alia specie 299s; quare sub duplici specie 300s; materia, panis de fru­ Fetus destructio, crimen (Aug.) 445s; aborti­ vus, an resurgat (Aug.) 521s. Fictio in susceptione baptismi 252s, 262, 331; fictio voti virginitatis 480. mento et vinum 302s; forma, verba Christi Fides antiquorum in V. Test. 152ss; valebat 282; in verbo Creatoris ct virtute Spiritus ut remedium contra peccatum originale 237; Sancti (Alger, sub nomine Aug.) 311; de quae credere eis sufficiebat 155s; eadem fides modo conversionis 290ss, 296ss; quid sa­ Mediatoris ac nostra 154; fides patrum apud cramentum et quid (gemina) res 284; sa­ inferos 161; fides Cornelii centurionis 156ss. cramentum tantum, sacramentum et res, Fides Christiana 141-159; tribus modis acci­ et res tantum 285; an proprie dicatur sa­ pitur 142; hic ut virtus operans per di­ crificium vel immolatio 308s; sacrificium, lectionem qua creduntur quae non videntur quasi sacrum factum (ps-Greg. seu Isid.) 141 (Aug.), 142, 145s (Aug.), 148 (Chrys.); 312; accidentia ubi fundentur 304; duo modi manducandi 286s. haec laus fidei (Aug.) 149, 150; describi­ — Virtus, remissio venalium ct perfectio vir­ et justificat impios 143; ut fundamentum tutis 289 (Lanfr.), 309; in baptismo mun­ vitae Christianae 142s; et omnium virtu­ damur, per Eucharistiam in bono consum­ tum (praeter caritatem) ct bonorum ope­ mamur 280; valet ad tuitionem animae rum 147s; substantia rerum sperandarum ct corporis (Ambrosiastcr) 300; quas con­ 147; argumentum non apparentium 145, ditiones postulat in celebrante 313s; in fi­ 146, 149; non de subiectis exteriori visioni delibus 339; a ieiunis sumi oportet 283; an vel auditui 151. tur 146s; operatur per dilectionem 142, 143; (Greg.?), 455 (Hier.); — virtus theologica quae differt a credere nemo carnem Christi manducat nisi prius 160s; et a spe 160; quam praecedit in actu adoret (Gl.) 71. 147, quia substat sperandis 147; et a cari­ post coitum 451 Euscbia, bonus cultus 69. tate, quae fidei causa est 148; quomodo fi­ Eutychiani unam dicunt in Christo volunta­ tem 108. des praecedit caritatem (Greg.) 148; sine Ex aliquo esse, quomodo intelligitur (Ambr.) (Aug.); et inanis 143; est tamen donum 40. Excommunicatio, modus ligandi et solvendi Dei 144; cum caritate virtus est qua non visa creduntur 142, et fundamentum vir­ 362; excommunicat! an conficiant Euchari­ tutum et operum 147s; quomodo quandoque stiam 311ss. Exemplum vitae in ministris Christi 407. Exhibitio operum caritatis: ordo eius 174s. Exinanitio, formae servilis, id est naturae hu­ manae, susceptio (Fulg.) 58. Exorcismus ante baptismum, quid 275s; exor­ cista 398. caritate vero informis est 142, 144, 147 vicem baptismi implet 255s, in justificatione adulti 257, per fidem mortis Christi 118s; quomodo videtur (Aug.) 145s. — fides etiam dicitur id quod creditur 142; eius mensura minima 153; quae una est quia idem iubemur credere 144s; fides re­ rum (Aug.) 149s; fides magna, quid 152s; INDEX IV : DOCTRINA 609 non quaerit argumenta (Ainbr.) 136; fides delis 486 , 487, per quam dimitti potest simplicium I54s; fides non habet meritum vir vel uxor 488. cui ratio praebet experimentum (Greg.) Fortitudo, ut virtus cardinalis 187, in per­ 188; plenissime 299; non omnes habent fidem qua ad bea- ferendis molestiis (Aug.) titudinem pervenitur (Aug.) 551; ubi fides in Christo 188; eius usus in futuro 189; ut et spes evacuabuntur 183. donum Spiritus 190; in Christo 191. — fides coniugalis, ut bonum nuptiale 442; Fractio et partitio in Eucharistia 304-307; sustineat molestias (Aug.) 470; deest con­ utrum vera sit, opiniones 304s; non in iugio ubi adulterium 443. substantia corporis, sed in sacramento, in Fideles, qui vocantur (Aug.) 145; vocantur forma panis 305, in specie visibili 306; ut propter fidei sacramentum 259; fidelis fi­ repraesentatio passionis et mortis Christi dem videt in corde suo (Aug.) 145; fide­ 307. lis non fit immortalis in baptismo 261; non coniungatur infideli 486; in Vet. Test, non potuerunt infideles ducere uxo­ res 484. Filius, Sapientia Patris 24; a Patre est 25, non Fratrissa, uxor fratris 500. Fraus de conditione status alterius, an dirimat matrimonium 473s. Frigiditas naturae excludit matrimonium 463; an frigidi sint separandi 463s. factus nec creatus 77s; Patri homousios Fructus digni poenitentiae (ps-Aug.) 337ss. (Dam.) 33, eiusdem substantiae cum Patre Fundamentum virtutum et operum, fides 147s. (Aug.) 77, qui eum misit in mundum 23; Furiosi matrimonium contrahere non valent quae missio est ipsa incarnatio 24, qua 465; furor tamen non solvit matrimonium ipse solus accepit hominem in unitatem et iam initum 465s. singularitatem sui 43, 46; quare 24ss; unde Furtum quomodo intelligitur in septimo man­ Filius natura Patri aequalis, habitu minor dato 210; an furtum commiserint ludaei (Aug.) 65; Filius natura, non adoptione spoliando Aegyptios 211. 74ss; nullo modo filius Spiritus Sancti 38ss; Filius Virginis natura ct gratia 75. Gaudium habent bonae animae post mortem Filii Dei nos sumus adoptione et gratia 75s. et ante resurrectionem (Aug.) 523; maius Filii (filiae) spirituales, qui sint 501s. post resurrectionem et ultimum iudicium Finis praecepti, dilectio Dei et proximi (Aug.) 523, 552; an gaudium dispar sit in caelo 163. Flagella contingunt quinque modis (ps-Beda) 326. Flamines, archiflamincs... gradus sacerdotum gentilium (Isid.) 407. Fomes peccati, quomodo purgatur in Maria 32; in nobis debilitatur in baptismo 260. (Aug.) 55Is. Gehenna, stagnum ignis corporei (Aug.) 520. Gentiles (pagani) quandam hierarchiam ha­ buerunt (Isid.) 407. Genus humanum, drachma decima perdita 24; unum est quia totum ab Adam 416. Forma naturam significat vel naturalem ple­ Gladius Ecclesiae spiritualis tantum (Nie. I) 477. nitudinem (Fulg.) 44; forma Dei, quid 44, Gloria caelestis, gradus et diversitas claritatis 58 (Hil.); forma servi, natura humana in 548s; non minuitur visione poenae impio­ Christo 42, qua meruit gloriam 112; forma rum 559. et intentio servandae in sacramentis 273; Glos, soror viri 500. forma panis in Eucharistia frangitur ct in partes dividitur 305. Gradus consanguinitatis seu cognationis 492s. Fornicatio quid sit 500; crimen (Aug.) 452; fornicatio (adulterium) non dissolvit ma­ trimonium 469; fornicatio in corde infi­ Gratia non sic abundavit in Lege ut in Evan­ gelic 229; hominem liberat a miseria ut possit surgere (Aug.) 94; quibusdam dati solum in usum (Ambrosiaster) 182: inha- INDICES 610 bilans, qua Christum induimus 254; invisi­ quinti mandati; secundum spiritum etiam bilis, formam visibilem attinet in sacra­ voluntas 210; quando sit in puerperio 445s. mentis 232; est virtus eorum (Aug.) 252; Homo ex anima et corpore constituitur 28 homini donari posset etiam absque sacra­ (Dam.), 169 (Aug.); eandem rationem na­ mentis 235; operans et cooperans an detur turae omnes suscipiunt (Dam.) 28; nomine in baptismo parvulorum 262s; gratia collata regis et imagine insignitus 24; mortalitas in perceptione ordinum 394 , 405; gratia seu aptitudo moriendi ei inerat etiam ante dignis transfunditur etiam per ministros peccatum 103; nunc defectus naturalis 104; indignos (ps-Aug.; Ambrosiaster) 367s. status quatuor hominis 105; homo repara­ Gratia in Christo est Spiritus ut Dei Donum tur per gratiam Mediatoris 23; curatus a 231; 39; gratia unionis 76; gratia illa quodam Samaritano modo naturalis, qua nullum possit admit­ (Aug.) 52; homo novus in baptismo 251; tere peccatum (Aug.) 39; plenitudo gratiae an unus alium excellat in virtutibus 203s; in Christo 84; quomodo ergo proficiebat quomodo sapiens fit 201; omnis homo pro­ 85s; gratia singularis in .Maria 33s. ximus noster 170; an omnes pariter dili­ Gutta aquae sicut in camino ignis, ita peccatum absumitur in perfectis 382. gratia fit Christianus gendi 172ss; an omnes velint esse beati 549s. Homo Christus lesus, quomodo intelligitur 48s; Habitus (Phil. 2, 7), in tertia opinione de homo coepit esse Deus persona Verbi Incarnatione 55; habitus quatuor species (Hugo) 50s; Christus non debet dici homo distinguuntur (Aug.) 56s; see. hominis ha­ deificatus vel homo dominicus 65s; homo bitum repertus Christus (Hil.) 58. assumptus non potest aequari divinae Haeresls prima, in discipulis qui abierunt retro (Aug.) 290s; de praesentia Christi in Eucha­ substantiae (Cass.) 90; quare homo dicitur ristia 290ss; haeresls non habet claves, nec veros sacerdotes (Ambr.) 356; haeresis im­ Humanatio Dei Verbi (Dam.) 45s; humanatus pedimentum inatr. christ. (Ambr.) 484. Humanitas quandoque significat unam natu­ Deus et e converso 136. Deus (Cass.) 64, non homo deificatus 65. Haeretici quid sint 314; caput habent vulne­ ram omnium hominum 28; proprie anima ratum (Innoc. I) 408; in Ecclesia non sunt (Cyp.) 409; oblationes eorum contaminatae et corpus intelligi debet 27s, seu tota na­ et pollutae (Cyp.; Hier.) 409; testimonia tas tantum 28; totam Christus assumpsit, quod non possunt sacramenta valide mi­ ut totam curaret et sanctificaret 27; proinde auctoritates quod possunt adoranda quia divinitati unita 68-71. Humilitas eminuit in David 203; humilitas nistrare 409s; IIOss; eorum baptismus 268s; qui recedit ab Ecclesia ius dandi baptismum non amit­ tit (Aug.) 4lOs; qui ab Ecclesia praecisi, maledicti in benedictionibus eorum (Grat.) 369; an conficiant Eucharistiam 311-314, 412; an possint tradere sacros ordines 408413; quidam eorum unicam poenitentiam admittunt (ps-Aug.) 322; quid eis prodesset pati pro Christo (Aug.) 333. Hereditas rerum usque ad septimum gradum (ps-Greg.) 496. Herodes incaute luravit et scelere implevit 255. Hircus apopompeius, Christus 131. Homicidium prohibetur secundum litteram tura hominis 29, 47; non quaedam proprie­ consummatissima 117; humilitas passionis meruit exaltationem Christi 112; Christi humilitas seu humiliatio hominis, ut causa institutionis sacramentorum 234s; humili­ tas in opere ut pars fructiferae poenitentiae (ps-Chrys.) 336. Hypocrisis vel superbia peccatoris veniam prae­ cludit 354. Hypostasis ut persona divina (Dam.) 45; una unita humanae naturae in humanatione Dei Verbi 45; unde duae naturae, una hypostasis ex utrisque composita (Dam.) 53. seu in duabus naturis 54. INDEX IV : DOCTRINA lacobus patriarcha, fortasse baptizatus in utero 271; utrum mentitus sit fallendo pa­ trem 218; eius uxores 438, 458. Janitrices, uxores duorum fratrum 500. 611 quae non tenentur) 242; impositio in Con­ firmatione 264. Impotentia, v. Frigiditas. Incarnatio 23-68; sacramentum quod Deus su­ Idiomata corporis et animae in Christo (Dam.) scepit (Ambr.) 79; operatione Patris et Filii 29. Idolatria et noxia superstitio fornicatio est ct Spiritus Sancti 26, 27, 38; missio Filii in forma hominis 24; quare Spiritui Sancto attribuitur 37s; quare Filius mittitur et non (Aug.) 487. Idolum, nihil est in mundo (Orig., Aug.) alia persona 24ss; utrum Pater vel Spiritus potuerit incarnari 26. 207s. leiunium ante Bapt. et Confirm. 279; ante Eucharistiam 283. (Aug.) 81; quam Christus homo non me­ ieremias sanctificatus in utero 271. qualis 373; — Summa gratia est in rebus per tempus ortis ruit (Aug.) 51; quod Verbum totam natu­ emendatorius ram humanam 27, passibilem 97, seu simul (Aug.) 381; ignis aeternus qualis ct ubi sit, animam ct carnem assumpsit 30s; id est nemo scit (Aug.) 520; animam Divitis te­ proprie in hypostasi Filii divina natura nuit (lui. Tol.) 521; cruciaturus impios in humanam sibi univit 45; non autem per­ aeternum (Aug.) 381; ignis in iudicio, quan­ sonam hominis 47; ita ut una hypostasis tum ascendet (Aug.) 540; purgabit quidquid sit in Christo (Dam.) 53, 54, et unitas per­ purgandum 541. sonae 63, geminae substantiae (Aug.) 63, Ignis purgatorii, Ignorantia, poena hominis 94; vincibilis et in­ ex duabus et in duabus naturis (Dam.) vincibilis 94; an peccatum 94s; ignorantia, 62; sine augmento numeri personarum et fides amorque 152; et error (Aug.) 217s; (Aug.) 56; unde unum Filium dicimus, non aliquam excusationem praebet de peccato duos neque duos Christos (Gennad.) 25. 483; non invenitur in Christo 94. Immersio baptismatis, quoties fieri debet 249; triplex, ut sacramentum triduanae sepul­ turae (Greg.) 249s; ubi obligat 250; unus — Quaestio perplexa de unione 41-46; unde oriuntur tres opiniones doctorum 49-64. Incestus, quid sit 500; malum maximum 481s; quid censent canones 466. baptismus reputatur (Hier.) 270; immersio Incontinentia, malum eius 448; excipitur ho­ pro ludo non videtur esse baptismus 272s. nestate nuptiarum (Aug.) 417; an causa Immundi corde, qui (Aug.) 330. Immunitas peccati prout fuit in primo statu hominis, a Christo accepta 105. excusans concubitus (Aug.) 444s. Incorruptio resurgentium in iudicio finali 516. Indignus quis sumat Eucharistiam (Aug.) 308. Impassibilitas Christi, praemium passionis 112. Induere Christum, quid 254. Impeccabilitas Christi 82s. Indulgentia accipitur diversis modis 418s; Impedimenta matrimonii 462-507 (quasi pas­ alia concessionis, alia permissionis 447; ma­ sim); an frigidi 463ss; furiosi dum in amen­ ritalis (S. Pauli), quomodo accipienda 447s; tia sunt 465s; an adulteri 471s; conditio remedium habet, non praemium 418. legalis, servilis 473ss; ordines 475ss; vota Inferi, an iusti apud inferos habuerint fidem 478ss; cultus dispar 483; consanguinitas seu ct spem 161; Christus homo ibi fuit see. cognatio 491ss; cognatio spiritualis 501. Imperfecti, qui aedificant lignum, foenuni, sti­ animam 137, ubi lumen vitae aeternae fun­ debat (Ambr.) 138. pulam 382. Impoenitens qui moritur, omnino moritur et aeternaliter cruciatur (ps-Aug.) 374. Infernus, stagnum ignis et sulphuris520, sub Impositio manuum loco Baptismi, quibusdam possint nulla tormenta quae novimus com­ facta qui credebant in Trinitate [inter loca parari (Aug.) 531; ibi stimulus poenitudinis, terra (Isid.) 547; ubi diversae mansiones (Chrys.) 548; ct poena tam grandis ut ei INDICES 612 sed nulla correctio voluntatis (Fuig.) 554; non consumit corpora damnatorum (Aug.) spoliaverunt Aegyptios 21 Is; eorum libe­ ratio, et nostra 281. 519; an aliquando poenae mitigentur 529-32; ludaeus utrum loquatur mendacium dicendo si mali Ibi peccant 553s. Infidelis, qui non habet fidem (Aug.) 145; si Christum esse Deum 216; ludaeorum opus, passio Christi 128s. conversus ad fidem, an uxorem (maritum) ludas, nihil ei profuit egisse poenitentiam infidelem debeat relinquere (Aug.) 485s; (Hier.) 335. conlugium verum inter illos 485s; quod Index ecclesiasticus et spiritualis qualis esse quidam negant 490; legitimum est, sed non debeat (ps-Aug.) 369; discretionem habeat ratum 490s; an omnis actio infidelium sit 370; non careat munere scientiae 370. peccatum 490; infidelitas religiosa, fornica­ tio mentis (Aug.) 487. Informatio virtutum per caritatem 142. ludex vivorum et mortuorum, Christus in forma servi 542; an in forma gloriosa an in infirma 543. Ingratitudo peccatoris qua denuo fit reus 388. Judicium occultum Dei, in hac vita (Aug.) 532. Inimici diligendi see. praeceptum 170, 174, 176; Indicium ultimum 510-516, 532, 537-545; in quid meriti cos diligere 177-80; inimicus de­ valle losaphat 545; Christus index vivorum putandus non est qui veniam rogat (Aug.) et mortuorum 515s, 540, quia Pater omne 178$. indicium dedit Filio 544; in forma servi Iniuria non facienda sacramento, quomodo intelligatur 393. Iniuste ne alii facias, quod tibi non vis 212. apparebit et indicabit 542 , 543s; forma Dei non videbitur ibi 543. — Ordines in indicio (Greg.) 538s; qui indica­ Innocentia poenitentiae remedio reparari po­ test 315s. bunt cum Christo 539s; Apostoli et omnes Intellectus seu intelligentia ut donum Spiritus bri aperientur 512, et abscondita cordium perfecti 538; qui indicandi erunt 538ss; li­ dist. a scientia et a sapientia 200; et a dono manifestabuntur 5l2s; naturali intellectus 201; intellectus spiri­ area, quo boni a malis dividentur 532, 541, tualis et carnalis verborum Christi 290ss. post sententiam iudicis 532; sine misericor­ Intentio diversa diversa facta facit (Aug.) 129; intentio celebrandi requiritur in sacramentis dia illi qui non fecit misericordiam 531; an 273; Intentio recta in baptizante 245ss; in­ tentio baptizandi, ad validitatem 272ss; in­ tentio conficiendi Eucharistiam 313s; in­ tentio fallendi, in mendacio 215. Intercessio sanctorum 527-529. Intinctio (euchar.) an liceat 303. loannes Baptista sanctificatus in utero 271; illic exsultavit sed non credidit (Aug.) 271; mysterium incarnationis investigare non erat sufficiens 29s; an dubitasset de morte Christi ct descensu ad inferos 155s. lob, in eo patientia eminuit 203. locus, genus mendacii 213. losaphat interpretatur Indicium Domini 545. loscph (S), consensus eius in conlugium 439, quod perfectum in sanctitate fuit 440; de­ fensor et testis castitatis Mariae 442. Israclitae an furtum commiserint quando indicium tunc ventilabitur haeretico tolerabilius qui pro Christo passus sit 333. — An maior sit beatitudo sanctorum post iudicium 552s. comites (Hier.) 218s; quando faciendum (Aug.) 221; Domino reddendum 222; quod fit per luramentum 218-227; tres habet exsecrationem, gravissimum 224; incaute factum,an observandum 225s; coactum 227; dolosum 227; quod fit per falsos deos, an validum 224s. lurare, iuratio, iuxta secundum praeceptum 208; an sit malum 221; fortior illa quae fit per Deum 223; utrum liceat iurare per creaturas 222s; non sit iuratio habitualis uti multi faciunt quia sic labitur quis in periurium (Aug.) 221; iurare temere, vehe­ menter peccare 226; an peccet qui cogit alterum iurare 227. INDEX IV : DOCTRIN/X Jus matrimonii idem viget inter virum et mu­ 613 Lector, lectoratus, secundus gradus cleri 397; quidam miseranter pronuntiant 397. lierem 467s. Ius ordinandi et consecrandi an detrahatur Legalia, signa et quodammodo sacramenta 233; illis qui praecisi sint et damnati ab Eccle­ magis signa quam sacramenta 233; in ser­ sia 412. vitutem, non in justificationem 234; omnia Justificatio nostra de potestate diaboli, res terminata in Christi morte 250. sacramenti Baptismi 251, humilitatis cru­ Leges coniugii pro varietate temporum 456ss; cis iustitiâ 127, 201; per fidem in sanguine in novo Test, lex nuptiarum reducitur ad Christi et passione 119, et per contritio­ primam institutionem (Aug.) 461; leges nem 260; ut fides incipiat per dilectionem poenitentiae, finis carum 375. operari (Aug.) 143; ipsa enim dilectio opus Lenocinium, ut causa dimittendi uxorem (Aug.) fidei dicitur (Aug.) 144; unde non ex ope­ 488. ribus Legis 234, 237; exemplum Cornelii Leprosi centurionis 156ss. mundati in via, figurae peccatoris mundati 343, 361. Iustitia Dei, qua ipse iustus est et quam dat Levi, quomodo decimatus in Abraham 34s; homini cum iustificat impium (Aug.) 201; de eo Le vitae exorti sunt 401, et cum eo qua distributor vel index meritorum insi­ decimati in Abraham 34; unde Levitae nuatur (Orig.) 534; qua superat diabolum seu diaconi Novi Testamenti 401. (Aug.) 125ss; eius iustitia et misericordia, Levir, frater mariti 500. non duae res sed una 532s. Lex naturae dilectionis nostrae, qua id quod Iustitia ut virtus cardinalis 187ss; usus eius 188, sumus et quod infra nos est diligimus (Aug.) •189; in subveniendo miseris (Aug.) 188; erga 169; lex naturalis et scripta (Vet. Test.) eos qui, in captivitatem ducti, in patriam neminem iuvat ad salutem 240; lex natu­ revertuntur (Leo M.) 482s. ralis «Quod tibi non vis...» 212. Lex Vetus, licet bona, littera occidens 229; Lacrymac lavant delictum (Ambr.) 347, 353s; quomodo distat ab Evangelio 228s; signa (ps- habuit et non proprie sacramenta 233s; sint spongiae peccatorum tuorum Chrys.) 347. quid mundavit (Aug.) 234. Laici fideles, quando baptizare possunt 268; Liber vitae, ubi quaedam nomina deleta 182; an sufficiat confiteri laico, saltem cum decst libri in indicio, conscientiae singulorum 512. sacerdos 351; si decst, confiteatur proximo Liberatio nostra per passionem et mortem 351 (ps-Aug.), 353 (Bcda); etiam graviora Christi 116; an alio modo possibilis 125; cum decst sacerdos ct urget periculum memoratur in Eucharistia (Ambr.) 307. (Lomb.) 353. Lamina aurea in fronte sacerdotis Vet. Test. 366. Lapides pretiosi, bona opera 381. Latria utrum ct qualis humanitati Christi exhibeatur 68-71. Latro in cruce dum passus est, credidit (Aug.) 255; retractatio Aug. de hoc exemplo 256; latro non dedit baptizatis peccandi et per­ severandi auctoritatem (ps-Aug.) 373. Lazarus intus suscitatus antequam foras vivus prodiit, exemplum remissionis pecc. nostro­ rum 343, 357; Lazarus ct Dives, mens Augustini 556, 557. Libido mentiendi fallendique (Aug.) 214; li­ bido crudelis (Aug.) 445. Ligare et solvere, qui possunt (error Abaelardi) 366; sententia Magistri 367. Lignum, focnum, stipula res saeculares signi­ ficant 382; quid sit aedificare talia (Aug.) 380, 381. Littera Legis sensum carnalem, littera Evangclli intelligcntiam exprimit spiritualem 210; quomodo distat littera Legis ab illa Evangclii 229. Locutiones difficiles de Incarnatione ct de Christo 42ss, quia quid, secundum quid ct propter quid intclligi debent (Aug.) 77, 140; I INDICES 614 dc Christo assumpto 48s; Deus factus homo, variae praemiorum dignitates (Aug) 552; Deus est homo, etc. 49ss; non congrue di­ in gehenna (Chrys.) 548; ut duae civitates citur homo deificatus (Dam.) 65; nec homo (Aug.) 548. dominicus 65s; Deus passus et mortuus 134, Mansuetudo eminuit in Moyse 203. 135; totus ubique 138s; aliae 140; locutio­ Manus (manuum) impositio, in confirmatione nes tropicae non faciunt argumentationem 278; in reconciliatione poenitentis 378; in 80. exorcismo 398; in ordinatione diaconorum Luna obscurabitur in iudicio 546; lucebit po­ stea, sed stabiliter permanebit 547. 402; in ordinatione presbyt. 404 (nota 1); non in reconciliatione presbyteri haeretici (Aug.) 411; alias uti reconciliatio haereti­ Macula corporalis non est causa dimittendi corum 269, 409 (Innoc. I), 411 (Aug.). uxorem (maritum) 467; macula animae seu Maria Virgo mundata ab omni peccati conta­ dissimilitudo a Deo solo purgatur 364; ma­ gio 32, 33; ex tunc ab omni peccato immu­ cula peccati, mala voluntas 364; macula et nis 33s; et singulari gratia praeventa et foetor In corde rei 355. repleta 33, 34; in virginitate manere pro­ Maleficium coitum impediens 465. posuerat et disposuerat (Beda) 434, 435, Mali fidem habere possunt etsi caritate carent 439 (Aug.); quam virginitatem commisit (Aug.) 144; Corpus Christi sumunt, sed divinae dispositioni (Aug.) 439; et sic con­ tantum sacrainentaliter 288; in inferno, sensit in coniugalem societatem ex fami­ supplicia aeterna sine mitigatione (Aug.) liari Dei consilio 439; sic et loseph 439; ita 530; si in Inferno peccare possunt 553s; an videant bonos in gloria 557s; non videbunt ut verum fuit coniugium 434; perfectum, in sanctitate, non in significatione 440; |#r- divinitatem Christi in iudicio (Isid.) 542; fecturn etiam see. triplex bonum coniugii In quali corpore resurgent (Aug.) 519. 440; et ob alias causas speciales quas habuit Malignitas odii et voluntatis, ut exteriores tenebrae in mentibus reproborum 555. 442; unde coniuges vere fuerunt, mente non carne (Aug.) 440. Malum quomodo sentit anima (Aug.) 93; mala — Unde gratia, non concupiscentia Christum prosunt bonis ad salutem (Aug.) 288s; ma­ concepit 35, novo more generandi 33, cre­ lum incontinentiae quando fit veniale 448; dendo, non concumbendo, Christum conce­ an electi in iudicio malorum praecedentium pit (Aug.) 82; qui dum conciperetur, veri­ memoriam habituri sint 513. tatem carnis accepit ex Virgine, et cum Mandata duo caritatis 162, sed alterum in al­ tero 167; quomodo praecepta decem De­ nasceretur, integritatem virginitatis serva­ vit in Matre (Fulg.) 42. calogi ad duo mandata caritatis referuntur Martyr, iniuria est pro martyre orare (Aug.) 205, 206; seu ad duas tabulas 206; illa 525; martyrium implet vicem baptismi 255. primae tabulae ad Deum pertinent 209; illa secundae ad dilectionem proximi 209, ubi ad quintum (seu secundum) superaddi- Matrimonium 416-509; plurima sub Coniu­ gium, quaedam sub Nuptiae; in Veteri Te­ stamento, non cum alienigenis seu genti­ tio fit in Evangelio 210. V. Praecepta. libus 484; quae ad necessitatem et quae Mandata caerimonialia quare cessaverunt ve­ ad decorem pertinent 433s; voluntas verbis lut umbra 205. expressa de praesenti legitimum facit ma­ Manducatio eucharistica fit sine fractione Chri­ trimonium 434; actas contrahentium 475; sti 306; spiritualis, in Christo manere et habere ipsum in nobis (Aug ) 286 , 287. Manna in deserto, figura Eucharistiae 280; quod si sine permixtione sexuum quid figurat solis renatis praestari debet 281. Mansiones in domo Patris 547ss; in caelo, ut de unione Christi et Ecclesiae 421; non est ratum quod sine Dei devotione est (Ambrosiastcr) 489; impedimenta votorum 478s; separatio duplex inter coniuges 442s. INDEX IV : DOCTRINA 615 Mediator Dei et hominum, solus Christus 122; substantia panis ministerio sacerdotis fit quia idem Deus, idem homo (Leo M.) 31; corpus et substantia vini fit sanguis Christi nos Deo reconciliat impletione obedientiac 296s; minister indignus potest remittere vel 123; per mortem suarn 124; nulla salus sub retinere peccatum, sed non digne vel recte utroque Testamento sine fide mediatoris 367; ministri Ecclesiae reges esse debent, 153s. ut se et alios regant 395; praecellere debent Melchisedech decimas accepit Abrahae, qui sic minor se manifestavit 34; ritum Euchari­ stiae Melchisedech ostendit, ubi panem ct vinum Abrahae obtulit 281. sanctitate vitae 407. Miseria hominis et misericordia Dei plena est terra (Aug.) 535. Misericordia Dei multiplex (Leo M.) 349; ubi­ Mendacium 212-218; quid sit mendacium (Aug.) que (ps-Aug.) 352; Deus misericors in na­ 215; prohibetur 212; triplex genus (Aug.) tura, miserator in exhibitione 533; quae 213; octo genera (Aug.) 214; omne genus, opera Dei pertinent ad misericordiam, quae peccatum (Aug.) 215, 216; omne genus fu­ ad iustitiam 532-537; misericordia hic, iudi­ giendum (Isid.) 215; quia non est a Deo cium in futuro (Aug.) 529-535. 215; etiam si alicui prodest, semper pec­ Misericordia nemini neganda (Aug.) 170; mi­ catum (Aug.) 217; quando veniale 213, 214; sericordia in poenitentiis imponendis, prae­ quando damnabile 214; mendacium ioci, an sertim morientibus 376. peccatum 217; in lacob videtur non esse mendacium sed mysterium (Aug.) 218. Mens humana nunquam sui non meminit, intelligit, diligit (Aug.) 165. Mentiri, loqui contra quod animo sentit quis (Mag.) 215; non convenit perfectis (Aug.) 213. Meritum omne hic comparatur quo possit post Missa, quid nomen significat 312 (ps-Aug,), 408; an proprie dicitur sacrificium vel immolatio 308. Missio divina, in Incarnatione 24s; missio Spi­ ritus, sed non in carne 25; bis datur Spi­ ritus 164. Mitigatio poenarum damnatorum, possibilis (Aug.) 531. hanc vitam quispiam gravari vel relevari Modus diligendi seipsum, proximum, Deum (Aug.) 524; in hac vita tantum 524 (Aug.), 164ss; modus vivendi hic, et eius effectus 554 (Fulg.); an augeatur per unam virtutem post mortem (Aug.) 523s. magis quam per aliam 203; per nullam ple­ nius caritate 203; an maius habeat dilectio inimicorum 177-180; Deus iudex et distri­ butor meritorum 533. Monstra (humana) resurrectura, sed potius correcta natura (Aug.) 522. Morientes, non eis abneganda est poenitentia (Leo M.; ps-lulius) 377. Meritum Christi 111-118; non meruit eius na­ Mors, separatio animae a carne (Aug.) 130, tura humana assumi in unitatem personae 132, 134; defectus generalis 103; corpus Filii (Aug.) 51s; quid sibi meruit, quid non solum aptitudinem moriendi, sed etiam membris 112; haec meruit ab ipsa conce­ necessitatem habet I03s; semper humano ptione 113; proficit quotidie in membris 113; quomodo datur ei nomen super omne affectui odiosa 107. nomen 114; et omnis potestas 115. Mctropolita praeminet provinciae 406; nunc — Mors spiritualis, separatio animae a Deo (Aug.) 130; triplex in peccato (Aug.) 336s; mors perpetua damnatorum (Aug.) 531. archiepiscopus vocatur 407. Ministerium officii, non bonum meritum, gra­ Mors Christi 130-139; nostra redemptio 118ss; separatio ad tempus carnis et animae, sed tiam aliis transfundit (Ambrosiaster) 367s; unde ministri impares non conferunt ba­ ptismum imparem (Aug.) 263s; quia po­ testatem Christus sibi retinuit (Aug.) 265s; neutrius a Verbo 131, 133; an fuerit in Christo necessitas moriendi 103s. Mortui resurgent 510; mortuus sine fide et sa­ cramentis, an ei prosint suffragia (Aug.) INDICES 616 524s; mortui curam habent de vivis, etsi sunt 508, sed carent gloria (Ambrosiaster) probabiliter nesciunt quae hic aguntur 557. 509; v. Coniugium, et Matrimonium. Mulier quare de latere viri formata 435; ad quem usum facta 416; quod remedium vel justificationem habuerunt ante Christum 237; necessitate cogente, potest baptizare Obedientia Christi meruit gloriam corporis et impassibilitatem animae 113. 268; in matrimonio, nec ancilla nec domina Oblivio Dei in damnatis, ex doloribus tormen­ torum 555. 435; quaedam viros suos recipere noluerunt Obstetrices Hebraeorum, qualiter mentitae sunt post captivitatem (Leo M.) 482s. Mus quid sumit? 314. Muscipula, crux Christi (Aug.) 120. Mysterium fidei in Eucharistia 297 (Lanfr.), 310 (Rcmig.); mysterium divinum 294; my­ sterium Christi (Greg. M.) 299; mysterium pacis et unitatis (Aug.) 285. 213s. Odium falsum qui habet erga animam suam, non est misericors sed crudelis (Aug.) 330. Officium precum [oratio fidelium] ad diaco­ num pertinet (Isid.) 402. Oleum, in ordinatione presbyteri 404; oleum infirmorum in Unctione extrema 390; v. Chrisma. Nativitas gemina Christi 67s; una ex Patre Opera bona sola quae fiunt per dilectionem ante saecula, una in ultimis, propter nos Dei (Aug.) 143s; quomodo Deus operatur (Dam.) 68; in hac, quomodo dicitur natus in eis et nos 267; tria, ieiunium, eleemosynae, Christus de Spiritu Sancto 38ss. orationes, invigilant contra peccatum (Aug.) Natura divina utrum assumpserit naturam hu­ 341; mortuos sepelire et sepulcra construere manam 41-46; inconverse et inalterabiliter (Aug.) 525; illa sine caritate facta, ad quid uniuntur in Christo (Dam.) 61s; natura di­ prosunt 332s; ante peccatum facta, poeni­ vina qua nihil melius et amabilius (Aug.) tentia reviviscunt et remunerantur 319, 189, incommutabilis manet in Incarnatione 332; opera iusta et peccata non possunt si­ 44s; an debeat dici caro facta 45 , 46 , 67; natura humana, anima et corpus 27, vera mul fieri 332; opera bona et mala revoca­ et incommutabilis humanitas 45, assumi­ prosunt peccatori nisi ad mitiorem poenam tur a Verbo, ut toti mihi salutem gratifi­ 333s; opera mortua, quae 332. buntur in indicio (Aug.) 513; illa bona nihil cet (Dam.) 29, et membra simus Unigeniti (Aug.) 185. Opera Dei quomodo quaedam dicuntur mi­ Nazaraei, id est sancti, tonsuram observabant 395. Opera Legis imposita in servitutem, non in Neophytus, quis 276; neophyti unguntur in baptismo 390. Opus iustitiae et opus misericordiae, cx parte Nomen super omne nomen Christo homini da­ tum 114, ut cum ipsa forma servi nomi­ netur unigenitus Filius Dei, 114, 115; no­ men, non nomina, in invocatione Trinitatis 247; quaedam nomina scripta in libro vitae ct postea deleta 182. Nox media in ludicio (Aug.) 512; nox cessabit post ludicium 546s. Nuptiae, bonae in genere suo (Aug.) 449; non celebrandae quibusdam temporibus 456; pnmae solae benedictione Dei celebrantur 392s, secundae et successivae legitimae sericordiae, quaedam iustitiae 533s. justificationem (Gl.o.) 234. sacerdotis in poenitentia 362. Orarium, id est stola diaconi 402. Oratio Christi, an semper impleta 105ss; ora­ tio Ecclesiae mortuos adiuvat (Aug.) 524, 525; oratio quotidiana satisfacit peccatis levibus (Aug.) 341. Ordo 393-416; definitio ordinis 405; quare di­ cuntur sacramenta 405; duo tantum sacri dicuntur 405; quales impediunt matrimo­ nium 463,475s; aetas canonica 415s; septem gradus 393, 394, qui exemplo lesu Christi monstrantur 393s, qui eos observandos Ec­ clesiae reliquit 394; septem etiam propter 617 INDEX IV : DOCTRINA septiformem gratiam Spiritus Sancti 394; tantum peccato originali moriuntur (Aug.) qui ordinatione conferuntur 394; ordinatio 252, et fideles fiunt fidei sacramento (Aug.) ostiarii 396; lectoris 397; exorcistae 398; aco­ 259, ubi suscipiunt sacramentum et rem lythi 399; subdiaconi 400; diaconi 402; sa­ 25ls, et gratiam operantem et cooperan- cerdotis 404; qui sunt candidati digni (ps- tem in munere, non in usu 262s. Clem.) 394; qui indigni 394. Passibilitas et Passio Christi 92-105, 111-118; — Ordinatio an valide fiat ab haereticis 408- sacerdos, hostia et pretium reconciliationis 413; ordinati ab haereticis caput habent 128, Christus vere passus est, non putative vulneratum (Innoc. I) 408s; non iteratur si (Pelagius) 44, 97; quia voluntarie passibi- ordinatus venit ad unitatem (Aug.) 410, litatem suscepit 103s, nec pati timebat 411; non recte dat qui ab unitate recedit, (Aug.) 99; ut homo turbabatur, flebat, sed tamen dat (Aug.) 411; ordinatio a simo- crucifigebatur (Ambr.) 97; ut homo habuit niacis facta, an valida 413s; ordinatio vio­ tristitiam, lenta an valeat 415. (Ambr.) 97; oratio eius in agonia potius quam meo suscepit affectu Ordo diligendi: quid prius, quid post 171ss; pro nobis (Hil.) HOs; an ibi dubitaverit ordo resurrectionis 510; ordines quatuor in 110; distinguere oportet inter passionem et ultimo iudicio (Greg.) 538ss. propassionem 98s; in passione personam ge­ Ostiarius 396s. rebat Ecclesiae (Aug.) 98; spiritum emisit, non amisit (Ambr.) 134; inferno non clau­ Pacta nuptialia quaedam de futuro, quaedam debatur (Ambr.) 138; utrum homo fuerit de praesenti 430; pactio coniugalis sola in triduo mortis 135s; Christus sibi meruit facit coniugium (Ambr.) 423, 428. impassibilitatis et immortalitatis gloriam Panis ct vinum prae ceteris cibis hominem 112; potuit tamen haec assequi sine merito sustentant et laetificant 285; quae Melchi- passionis, quia per passionem nil sibi meruit sedech Abrahae obtulit 281; materia sunt quod non ante per virtutes meruerit 116; Eucharistiae 281; species eorum sacramen­ eius passio ct mors nobis sunt forma virtu­ tum 284 , 285; signum rei sacrae, unitatis tis ct causa liberationis 116; Christus, in Ecclesiae 284, et pacis 285. qua aetate mortuus 517. Papa, pater patrum 404. Passio martyrii implet vicem baptismi 255. Paradisus, ibi esset thorus immaculatus et Pater a nullo alio est, unde missus non est nuptiae honorabiles 417. Parentela, ut affinitas (ps-Greg.) 495; gradus eius 491ss. Parentes, honorandi ct amandi ante alios 173, 175; cis debita reverentia exhibeatur et ne­ 24s; tres rationes hic 24ss; utrum potuerit incarnari 26; operatio Trinitatis in incar­ natione 26; vox Patris in baptismo Christi 27; pater hominis Christi non est Spiritus Sanctus (Aug.) 38s. cessaria ministrentur 209; quaestio de pa­ Pater noster (oratio dominica) delet minima rentibus malis 175s. et quotidiana peccata (Aug.) 341. Patientia Dei super peccatores (Aug.) 323; patientia eminuit in lob 203. Paritas coniugum in debito solvendo 45Is. Partes seu fractiones Eucharistiae quid signi­ ficent (ps-Scrgius) 307. Parvuli in Vet. Test, qui moriebantur ante circumcisionem non salvabantur (Beda) 239; ita ct nunc illi defuncti ante bapti­ smum 239, ct numero infidelium adseribuntur 259; nondum possunt uti libero arbi­ trio 340; unde sine fide aliena non acci­ piunt remissionem in baptismo 253, ubi Patriarcha, summus patrum (Isid.) 406; pa­ triarcha romanus summus omnium 406. Patrini in baptismo respondent pro parvulo, non pro seipsis 274; non respondent pro adultis 274; fides eorum parvulis prodest ad remissionem peccati originalis (Aug.?) 340. Peccator in quantum talis, non diligendus INDICES 618 (Aug.) 172; quomodo omnium reus (ps- quaedam cremabilia aedificia (Aug.) 380, Aug.) 338; quid debet facere ad veniam quae humanae fragilitati, parva sed cre­ (Hier.) 345; eleemosynam sibi primo faciat bra, subrepunt (Aug.) 341; quae multipli­ 331; est dupliciter ligatus 355s, 357; se- cata nos gravare possunt sicut unum pec­ ipsum ligare ct solvere non potest 354; etsi catum grande (Aug.) 341; quae sit satisfactio solutus apud Deum, in facie Ecclesiae non sufficiens 34Is; quaedam post hanc vitam solutus habetur nisi per iudicium sacerdotis in igne emendatorio delenda et purganda (Hier.) 361; ponat se in iudicio et potestate 380, 383. sacerdotis (ps-Aug.) 338; unitas Ecclesiae Perfecti non cogitant placere mundo 382, quia succurrit peccatori (ps-Aug.) 352; quid facit aedificant aurum, argentum, lapides pre­ peccator ingratus qui ad vomitum redit tiosos 382; perfectorum est diligere inimi­ 388. cos et benefacere eis 178s; eis non convenit Peccatum nullum potest admitti in Christo (Aug.) 39; gratia vincitur a B.V. Maria mentiri (Aug.) 213; perfectio caritatis autem in altera vita attingitur 166. (Aug.) 33; peccato moritur omnis qui ba­ Periurium 218-227; mendacium iuramento fir­ ptismum suscipit (Aug.) 252; peccatorum matum 218; an semper mendacium 218ss; remissio fit in Spiritu Sancto (Aug.) 209, sententia verior 219s; quando fit 220; per- 359, 360; dimittuntur a Deo per contritio­ iurus an sit qui non facit quod incaute nem cordis 355; et per poenitentiam, etiam iuravit 226; periurium prohibetur octavo frequenter 322s; an redeant cum replican­ praecepto 212. tur 253, 319, 386ss; utrum aliqua remittan­ tur post hanc vitam 379. Persona, definitur (Boethius) 48, 72; una per­ sona quilibet homo, anima et caro (Aug.) — Peccatum grave, mors animae 343; pec­ 51; personae legitimae ad contrahendum ma­ cata in corde, in facto, in consuetudine (Aug.), quasi tres mortes 336; contume­ trimonium 462s. Persona Christi 41-59; utrum persona divina liam facit Spiritui peccatum grave ct eum personam humanam assumpserit vel na­ fugat 262; hominem reddit indignum Sa­ cramento altaris 308; et incapacem operum turam 41-46; quod non accepit personam iustorum 332; animam maculat 364; non omnia peccata parta (Aug.) 2O4s; adulte­ rium, grave 214; sed contra naturam in ma­ see. quosdam 52ss; quod non composita 55, trimonio, pessimum (Aug.) 481s. — Peccatum lingua cordis apud ludicem iugitcr confiteri debemus 353; primum Deo, dein sacerdoti, et, si ipse defuerit, etiam socio 353; corporali praesentia confitenda 349, sacerdoti pandimus peccata graviora 353, saltem semel in confessione 384; pec­ cata occulta confessione secreta ct satisfa­ ctione occulta purgantur 352,353; confessio generalis delet peccata mortalia quorum intelligentia non habetur 384; peccata pu­ blica publico egent remedio (Gl.o.; Beda) Peccatum veniale confiteri possumus proximo (Beda) 352s; sed perfectius est exprimere tale in confessione 384; venialia sunt quasi 47ss; quod persona Christi composita sit 63; persona una Filii Dei et filii hominis 91, 92; an persona tertia in Trinitate, Christus homo 72. Petitiones nostrae angelis et sanctis innote­ scunt in Verbo 527. Petrus apostolus, architectus Ecclesiae (Aug.) 158; symbolum unitatis fidei et societatis Ecclesiae (Beda) 367; quomodo ductus ad mortem 107. Philosophia taceat, quia fidei sacramentum a philosophicis argumentis est liberum (Ambr.) 136; philosophi quomodo definiunt sapientiam (Aug.) 198; physici dicunt diebus 46 formam humani corporis perfici 36. Pictas Dei nunquam spernit poenitentiam etiam brevi tempore gestam (Chrysost.} 323; pietas ut Dei cultus 69, 199. Piscatoribus creditur (Ambr.) 136. 9 INDEX IV : DOCTRINA 619 Planctus exterior et interior (Ambrosiastcr) ad finem vitae 373; age dum sanus es 372; 260s. Plebs Christiana sub ductu ct exemplo san­ melior sera quam nulla 373. ctorum pastorum 407. Plenitudo sapientiae et gratiae in Christo 84s; plenitudo temporis, quid 23s. — Poenitentia exterior, sacramentum 315- 390; iam fuit sicut coniugium ante tempus gratiae, etiam a primordio generis humani 389; quid sit sacramentum, quid res 389s; Pluvia, symbolum divinae misericordiae 328. tria observanda: contritio, confessio, sa­ Poena peccatorum nostrorum quomodo Chri­ tisfactio 336s; an sine confessione dimitta­ stus portavit super lignum 93, 121s; poena tur peccatum 342; argumenta et auctori­ peccati erat in Christo sed non culpa pec­ tates probantes in sola contritione peccata cati 35; an sine sensu poenae (opinio Hi- dimitti 343; aliae, quod sine confessione larii) 100-103; poenalitas et poena tem­ non dimittuntur 344s; primam sententiam poralis remanet in nobis post baptismum defendit Magister 345s; confessio oris autem 261; vetustas nostra dupla 93; poena tem­ et exterior satisfactio requiritur saltem in poralis peccati 121, 355; aut homo punit voto 346, et in actu si tempus et opportu­ aut Deus (Aug.) 374. nitas se offert 348ss, quia Christus hanc — Poena post mortem, si poenitudo in hac potestatem praepositis Ecclesiae tradidit vita non sufficit in vindictam peccati 374, (Leo papa) 349, ut nemo poeniteret in oc­ 383; poena aeterna, an mitigatio aliquando culto (ps-Aug.) 349, sed quod erubescens detur 529-532; poena inferni omnibus da­ pro Christo ex dono Spiritus 345, fiat di­ mnatis communis (Aug.) 531; tam grandis gnus misericordia 350; et sic poenitentia ut ei possint nulla tormenta quae novimus spem vitae reparat (Leo) 349; non est ne­ comparare (Aug.) 531. ganda tempore necessitatis et periculi (Leo) Poeniteris non potest digne poenitere quem 377; nec monentibus (ps-Iulius) 377. non sustineat unitas Ecclesiae (ps-Aug.) — Poenitentia imposita seu satisfactio, pro 352; non vere poenitet qui confessionis vo­ qualitate peccati imponenda (Leo M.) 376; tum non habet 327, nec desiderat et requi­ vel iuxta arbitrium sacerdotis intelligentis rit sacerdotis iudicium 351; quia poenitere (ps-Hier.) 376; non tam consideranda men­ est poenam tenere, ut semper puniat in se sura temporis quam doloris (Aug.) 375; ulciscendo quod commisit peccando (ps- moribundis innotescenda, non imponenda Aug.) 320; solus Deus autem eum solvit et (ps-Theod.) 376. illuminat 358; poenitentibus morituris sa­ — Poenitentia interior seu virtus mentis 316- tisfactio innotescenda, non imponenda 376; 324; fructuosa in hac vita tantum (Fulg.) poenitens morte praeventus, an eius oblatio recipienda 378s. 554; sed perdurat in vitam aeternam 374; (Hier.) 315, qua post lapsum resurgimus timore concipitur 316; quid sit 316 (psAmbr.), 317 (Greg.), 318 (Ambrosiaster), 320 (ps-Aug.), 344 (ps-Ambr.); definitio Ma­ 316; sacramentum est (exterior) ct virtus gistri 318; partes eius 319; tres sunt (ps- (interior) 316, 374, 389, 390; dicitur a pu­ Chrys.) 336; fructifera poenitentia opus Dei (ps-Aug.) 372; et donum Spiritus Sancti (Aug.) 346; quia sine caritate in nobis non potest esse illa vera poenitentia (Aug.) 333, quae conatur ducere ad baptismi puritatem (ps-Aug.) 334, et ad priora bona 332, exci­ dendo causas peccatorum (ps-Aug.) 329, et reparando spem vitae (Leo M.) 349; tempus poenitentiae, usque ad extremum Poenitentia, secunda tabula post baptismum niendo 316; quid sit secundum quosdam 317s; vera poenitentia, cessare a peccato (Ambrosiastcr) 318; est poenam tenere, ut semper puniat in se ulciscendo (ps-Aug.) 320; tribus modis agitur: ante baptismum, post, et quotidie 340; fructifera, in corde contritione, in ore confessione, in opere hu­ militate (ps-Chrys.)336; periculosum differre INDICES 620 articulum vitae 371; quia Deus nunquam eam sibi retinuit 265s; quid sit haec po­ spernit poenitentiam (Chrys.) 323; sed pe­ testas 266s; potestas dimittendi ct reti­ riculosum est ad mortem protrahere poe­ nendi peccata, quomodo Ecclesiae et sa­ nitentiae remedium (ps-Aug.) 372; age ergo cerdoti concessa 359ss; an omnes sacer­ poenitentiam dum sanus es 372, faciendo dotes habeant potestatem ligandi et sol­ fructus dignos poenitentiae secundum qua­ vendi 366s;, an dependeat ex moribus sa­ litatem et quantitatem culpae 337. cerdotum 366; opinio Magistri 367; potestas — Poenitentia solemnis 321 s; de gravioribus judiciaria in Ecclesia (Beda, sub nomine scilicet criminibus (Orig.) 322; quae unica Hier.) 367; potestas spiritualis et officium est secundum morem Ecclesiae 321; quando traditur in ordinatione 405. expedit (Aug.?) 348s; non servatur in qui­ Praecentor (Isid.) 407. busdam ecclesiis 332. Praecepta decem 206-229, tamquam decem Poenitentiae minister 348-371; soli Deo con­ chordae psalterii caritate tangenda sunt fiteri non sufficit 351; Deus ipse poeniten- 229; omnia ad duo mandata caritatis per­ tem solvit et illuminat 358; sed sacerdoti­ tinent, per caritatem implentur et ad ca­ bus confiteri oportet quia per illos claves ritatem tamquam finem referuntur 205; ministrantur (Aug.?) 348, ct Indulgentia tria, in prima tabula, pertinent ad cogni­ obtinetur (Leo M.) 349; sicut praecepit tionem et dilectionem Trinitatis; alia se­ Deus in Lege 349; sic spes vitae reparatur ptem, in secunda, ad dilectionem proximi (Leo M.) 349; sacerdos quaeratur qui sa­ (Aug.) 206 , 209; primum pertinet ad Pa­ piens et discretus 352, sciat ligare et solvere trem, secundum ad Filium, tertium ad 351, ac iudicare de crimine 355; qui tunc Spiritum Sanctum 209; quartum (primum ligat vel solvit 356ss, usu clavium 361ss secundae tabulae) 209; quintum, sextum, (v. Claves), ct gratiam transfundit pro suae septimum 210s; octavum, cum tract, de dignitatis officio 367, non pro suis meritis mendacio, periurio et iuramento, 212-227; 368; qualis debeat esse qui aliorum iudex nonum et decimum 228; quomodo differunt constituitur 369ss. sextum et nonum, septimum et decimum Poenitere est poenam tenere, ut semper pu­ niat in se ulciscendo, quod commisit pec­ cando (ps-Aug.) 320. 228. Praeceptum caritatis unum, licet duo 167; quare datur 166s; praeceptum speciale dili­ Polygamia 457ss; ante Legem apud patriar­ gendi nos et corpus nostrum non datur ches 457-460; ubi nec crimen fuit vel pec­ 168s; praecepta moralia omnia ad carita­ tem referuntur 205. catum (Aug.) 457; sub Lege 460ss. Pompae funeris, solatia vivorum, non adiuto- ria mortuorum (Aug.) 525. Praedestinatio Christi, secundum sententiam secundam incarnationis 60; secundum ter­ Pontifex princeps sacerdotum (Isid.) 406; pon­ tiam sententiam 65; quod persona Filii est tifex summus, vicarius et successor Petri praedestinata secundum hominem assum­ 404; pontifices vicem gerunt Apostolorum ptum, et natura humana praedestinata ut 404. Verbo personaliter uniretur 76s. Populus Del peculiaris, in Vet. Test. 457; populus Christianus in aqua vino mixta intelligitur 30Is. Potentia divina, una in tribus personis 246s; potentia Christi minor quam eius scientia 91; in quo sublecto 92. Potestas quando omnis Christo data est 115; potestas baptismi soli Christo pertinet, quia Praelatio omnis cessabit post indicium (Haymo) 541s. Praemia iustorum ut mansiones diversae (Chrys.) 548. Praeputium, quare in hoc circumcisio fiebat 238. Praesentia Christi eucharistica testimoniis con­ vincitur 294ss. INDEX IV : DOCTRINA Praesumptio, sperare aliquid sine meritis 159. Preces nostrae quomodo innotescunt apud Deum (Aug.) 528. Puerperium (et abortus) quando ad homici­ dium pertinet 445s. Punitio temporalis non semper liberat a fla­ Presbyter graece, senior latine (Isid.) 403; vir­ gellis post hanc vitam 325; aut homo pu­ tutibus praecellat 403; an possit confir­ nit aut Deus 374; homo punit poenitendo mare 277; chrisma conficere ei non licet 374. 378; non reconciliet inconsulto episcopo Purgatorium 371-374; 379-383; 523-525; 526s; 377s; consecrare virgines, quando ei com­ ignis etsi non aeternus, miro modo gravis petit 378; v. etiam Sacerdos. (ps-Aug.) 373, 380 (Aug.); quo purgandus Pretium nostrae reconciliationis, Christus 128. qui distulit conversionem 373; quanto du­ Primitia nostrae massae (Dam.) 35. rat purgatio (Aug.) 380; qua quaedam ve­ Profectus Christi in sapientia et gratia 84-89. nialia delentur tardius citiusve 380; qui­ Prolis procuratio ut causa finalis contrahendi bus suffragiis iuvantur defuncti 523ss. matrimonii 441; inter bona principalia con­ iugii 442. Promissio, aliud promittere, longe aliud fa­ cere 432. Propassio et passio, quomodo differunt 98s; qui defectus in Christo secundum propas­ sionem 98. Propinquitas, quid et gradus eius 49lss. < 621 Proprietas in Christo, qui Filius est nomine et proprietate (Hil.) 76. Proximus quid 170s; et quibus modis dicitur Quaternitas in Deo excluditur quia unus est Christus (Aug.) 51. Raab, qualiter mentita est 213s. Rachel 438, 457, 458. Rapina septimo (quarto see. tabulae) mandato prohibetur 210. Raptor sponsae alterius publica poenitentia mulctetur et sine spe coniugii maneat (Cone. Trosl.) 430; quid sit raptus 500. 171; omnis homo (Aug.) 164; homo, an­ Raptus in ultimo iudicio, simul mors erit vi­ gelus, Christus 170; qui erga alios exstitit misericors, vel qui indiget officio misericor­ diae (Aug.) 170; diligi non potest sine Deo vorum et eorum resurrectio (Ambrosiaster) Ratio seminalis in Abraham 34s. (Aug.) 167; diligendus in bono et propter Rebaptizare haereticum peccatum est; catho­ Deum 164; proximus totus, id est anima licum, scelus (Aug.) 269; error Cypriani hic, et corpus, an diligendus 168; an omnes ex ignorantia 269s. Receptacida diversa animarum post mortem homines pariter diligendi I72ss. Proximitas spiritualis 505, seu spiritualis ger­ manitas 501-508; inter compatres et filios spirituales 501; sacerdotem et baptizatuin 501; sacerdotem et poenitentem 50ls; ut impedimentum ad coniugium inter compatrem et filiam 501-505; vel inter filios natu­ rales ct spirituales eiusdem viri etc. 505ss. Prudentia, ut virtus cardinalis 187-189; in praecavendis insidiis 188; an In futuro 189; prudentia Dei (Orig.) 534. Psalmista (ordo) 397. Pudicitia non est vera infidelis cum fideli (Aug.) 486. Pudor confessionis perfecto timore solvitur (ps-Chrys.) 355. Lomb. II. 515; forsitan sine morte (Aug.) 515. (Aug.) 523. Reconciliatio humani generis, opus Trinitatis per Verbi incarnationem (Fulg.) 27, 44, et mortem eius 122s; reconciliatio poenitentium absque sacerdotali iudicio institu­ tioni ecclesiasticae repugnat 354; non fiat inconsulto episcopo 378; post publicum cri­ men fit ante introitum ecclesiae 378; recon­ ciliatio coniugii post adulteria, non fiat sine poenitentia 471. Redemptio seu reparatio ct liberatio hominis 24, in utroque sexu 83, a poena aeterna et culpa 121, quare per Filium 24ss, redem­ ptorem ct mediatorem 122s, et quidem per passionem et mortem eius, etiamsi Deus 40 INDICES 622 alio modo homines Uberare potuisset 125; unde proprie Filius dicitur redemptor 122. Regeneratio fit per baptismum ct etiam per de confirmatione et de ordine nihil traditur a Magistro. Res fit quando innotescit (tropa) 115. poenitentiam ct sanguinem quia in his Restitutio, ut pars poenitentiae 336. etiam datur virtus baptismi, id est sancti­ Resurrectio Christi circumcidit a peccatis ani­ ficatio 257. mam in eum credentis 238. Religionis habitum coniugati sumere vel con­ Resurrectio mortuorum 510-523; eos Christus tinentiam profiteri non possunt sine com­ suscitaturus secundum suam humanitatem muni consensu 425-428; religio non-chri- 544, in ictu oculi 514; quid resurget de stlana seu cultus dispar, impedimentum corpore nostro (Aug.) 517; quomodo 518s; coniugii 483-487. aetas et statura resurgentium 516, 518s; re­ Remissio peccatorum non dabatur in baptismo surrectio etiam fetorum abortivorum 522 et loannis 240,242; extra Ecclesiam non remit­ monstrorum 522; quid opus spiritibus de­ tuntur peccata (Aug.) 375s; munus Dei functorum corpora sua, quaestio difficilis est et donum Spiritus 346, 355, qui eius (Aug.) 553. auctor est 266; proprie In Spiritu Sancto fit 209; Deus ministris Ecclesiae potentiam dat Reverentia, mixta cum sublectione dilectio 192; in Christo 192, 197. creatam 267; quaestio de potestate sacer­ dotis 357s; quod solus Deus hominem in­ Sabbatum aeternum 209. terius mundat et solvit 358s; et tamen Ec­ Sacerdos, id est sacrum dans 403; id est sacer clesiae ct sacerdotibus contulit potestatem dux 403; v. etiam Presbyter; officium 403s; ligandi ct solvendi 359s; a quibus digne et ordinatio 404; vicem Christi in Ecclesia recte flat 367; remissio In Unctione extrema 391. gerit 325; vicem discipulorum 404; sacer­ Reordinatio, quaestio si ordinati ab haereticis cedat pro delictis poenitentium (Leo M.) debeant reordinari, immo si haeretici pos­ 350; scientia eminere debet et discretione sint tradere sacros ordines 408-413. 365; plures vita et scientia indigni sunt dotes medici animarum 365; precator ac­ Reprobi, si eos Deus ab aeterno dilexit 187; in quali corpore resurgent 519, ad supplicia 365; cis continentia indicitur 461; qui vita aeterna 530; quorum duo ordines erunt in ludicio (Greg.) 538s. vel iudicare 370s; prius se iudicet quam alios Res et signa, quomodo distinguuntur (Aug.) iudex ecclesiasticus 369, qui alios ligat ct 231; sacramentum ut signum sacrae rei 232, tudine rerum proprie sacramenta non di­ solvit 370; vita mala sacerdotis fideles non laedit si bona faciunt quae ille dicit (Grcg.) 368; sacerdos indignus gratiam transfundit cerentur 233; omnis rei signum est cuius hominibus per ministerium suum (Ambro- causa est 261; res sacramenti aliquando siaster) 367s; an condemnentur qui absque clave scientiae ct forma bonae vitae alios praesumunt ligare vel solvere 369; veros sacerdotes non habet haeresis (Ambr.) 356. — Minister baptismi (Isid.) 268; cius opera in peccatores 36Is; Deus sacerdotibus concessit potestatem ligandi et solvendi 351, 357ss, 367; quomodo solvit vel ligat, quae pars cius 359-362; quid remittit pocnitenti in confessione 355s; eius iudicium in confes­ sione peccatorum 346; non omnes habent 233 , 261; quid sit signum 233; sine simili­ praecedit sacramentum, aliquando longe post sequitur 26ls; rem non suscipiunt qui sine fide vel ficte accedunt ad sacramen­ tum 252; alii suscipiunt rem et non sacra­ mentum 251, 255; cuius rei baptismus iam iusto datus 261; res contenta et significata, res significata et non contenta in Euchari­ stia 284s; quid sit sacramentum et res in actione poenitentiae 389; in unctione extre­ ma 391; signum sacrae rei in coniugio 433; et scientia caret, non praesumat benedicere alligat (ps-Aug.) 370; qualis debeat esse INDEX IV : DOCTRINA 623 elavem seu scientiam discernendi 365; quid 419; quod efficit id quod figurat 233, 236; si sacerdos sit indiscretus in poenam iniun- signum gratiae Dei et forma invisibilis gendo 375; qualis quaerendus ad confessio­ gratiae 232, 233; sacrum secretum, sacrum nem peccatorum (ps-Aug.) 351; an sacerdos signans, et sacrum signatum 232; consistit proprius eligi debeat ad confitendum pec­ in verbis et rebus 235, verbo et elementis cata 385s; tutius et perfectius tam venialia 243; quam mortalia sacerdoti confiteri 353. Christi (Paschasius) 311; dist. sacramen­ conficiuntur sacramenta in verbis — Sacerdotes Vet. Test, uxorati 457. tum ct res 251 (v. Res); totus fructus visi­ Sacerdotium, quanta dignitas officii et ordinis bilium sacramentorum ex invisibili gratia (Ambrosiaster) 368; multi recipiunt qui per Spiritum (Aug.) 268, 360. vita ct scientia eo indigni sunt 365; extra — Forma sacramenti baptismi 244-247, 269; Ecclesiam, non ratum (Leo M.) 410; im­ confirmationis 279; Eucharistiae 282 , 284; pedimentum matrimonii 475s; maritus vi­ coniugii 419ss. duae et bigamus prohibetur sacerdos fieri 431. — Virtus sacramentorum, gratia (Aug.) 252; Sacramcntalia, catcchismus et exorcismus dici Eucharistiae 309; poenitentiae 316, 389s; debent magis quam sacramenta 276. Sacramentum fidei petitur in baptismo 274; et lavacro regenerationis acceptum (Aug.) virtus baptismi 253; confirmationis 278; ordinis 405; coniugii 421; sacramenta con­ fecta ab haereticis praecisis, an valida: quatuor opiniones 41 Iss. non amittit etiam apostata — Iteratio sacramentorum 268ss, 279, 391ss; (Aug.) 443. — Sacramentum-fidelitas, ut nulli sacramento facienda est iniuria (Aug.) bonum principale matrimonii 442, et signum 279, 411. 443; quod rei sacrae seu coniunctionis Christi et Eccle­ siae 443; inseparabiliter coniugio adhae­ ret 444. — Sacramentum incarnationis (Ambr.) 79. — Sacramentum seu iuramen­ tum 225, 227. Sacramenta Veteris Testamenti res sacras si­ gnabant et promittebant 235s; id est, sacrifi­ cia, oblationes, circumcisio 236; terminata omnia in morte Christi 283; sacramenta Christianorum anteriora quam Judaeorum (Ambr.) 281. Sacramenta Novae Legis 231-509; instituta gratia significandi et sanctificandi 233; si­ gnificant et dant salutem 236; remedia contra vulnera peccatorum 231; in eis iu­ stitia ct salus 240; quia efficiunt in electis quod figurant 252; alia remedium et gra­ tiam conferunt, alia in remedium tantum sunt, alia gratia et virtute nos fulciunt 239s; sunt invisibilis gratiae visibilis forma 232, 269, 284; triplici cx causa instituta 234s; quarc non instituta mox post lapsum 240; quae sunt 239. — Quid sit sacramentum 231-236; sensu pro­ prio, sacrae rei signum 232 (Aug.), 389, Sacrificia carnalia Veteris Test, magis signa quam sacramenta 233s; ad quid valebant (Greg.) 237. Sacrificium Ecclesiae duobus constat, sacra­ mento et re sacramenti (Lanfr.) 53, 292s; extra Ecclesiam sacrificia vera non sunt (Leo Μ.) 410; sacrificium in ara crucis com­ memoratur et repraesentatur in Eucharistia 308; sacrificium est et dicitur quod agitur in altari 309; offertur etiam in suffragium defunctorum (Aug.) 524. Sacrilegium septimo mandato prohibitum 210; tribus modis committitur 210s; haeretici sacrilegi non sunt in Ecclesia (Cypr.) 409; sacrilega eorum consecratio 410. Sacrum, quidquid mancipatum cultui divino 211. Salomon quasi origo officii exorcistae 398; Sa­ lomon praeceptum Legis transivit de nu­ mero ct qualitate uxorum 461. Salus nunquam sine fide Mediatoris 153s. Samaritanus vulnerato appropians, Christus 231. Sanatio peccatorum, nunquam nisi de omni­ bus (ps-Aug.) 334. INDICES 624 Sancti acceperunt de plenitudine Christi se­ cundum similitudinem, non secundum es­ bus peccatis 34Is; satisfactio falsa (Greg. VII) 339. sentiam 84; an et quomodo intclligant quae Scabellum pedum Dei, humanitas Christi 69ss; foris aguntur 527ss; quomodo audiunt pre­ quae adoranda an latria vel dulia 69s; una ce·» nostras et intercedunt pro nobis 527ss; adoratione cum Verbo 70s. non possunt adiuvare damnatos 558; nihil Scientia ut donum naturae 201; scientia lit­ volunt praeter quod in Dei voluntate co­ terarum requiritur in lectoribus 397; scien­ gnoscunt 529; cum Christo indicabunt na­ tia discernendi augetur et fit clavis in pro­ tiones 537, cum auctoritate et potestate motione ad sacerdotium 365s; relatio inter 538; post iudicium gaudium maius et co­ scientiam et fidem 150s; scientia aenigma- gnitio amplior 552; sancti Veteris Test, tica et specularis hic, per speciem illic 161. (Hier.) — Donum Spiritus 201, qua bene utimur tem­ 460. Sanctificatio invisibilis ct interior, finis sacra­ poralibus rebus et prudenter versamur in menti 259; potest esse sine visibili sacra­ lis (lob) 199; ad quid valet 200; quomodo mento 258s; septem in donis Spiritus Sancti differt a sapientia 198s; et ab intellectu 190; sanctificatio in utero leremiac et loannls Baptistae 271; sanctificatio perfecta, In coniugio 453 (Aug.). — Scientia Christi, utrum aequalis Deo 89ss; eiusdem meriti cum Christianis Sanguis Christi, redemptio nostra 118, a pec­ hoc mundo (Aug.) 199; est abstinere a ma­ sententia Magistri 90; scientia divina re­ rum et precum nostrarum (Aug.) 528. cato et a diabolo 119s; sanguis dicitur sedes Secretum sacrum, ut sacramentum 232. animae 300. Secundum, multiplicem habet rationem 73. Sapientia aeterna, nec in tempore nec in loco Semen Dei creatura est (Aug.) 462; Spiritus est (Ambr.) 138; Deus in Sapientia sua non fuit Virgini « pro semine » (Pelag.) 40. mundum condidit et in eadem restauravit 24; Sapientia cius, Christus (Orig.) 534; Senatores populi Dei, illi qui studebant im­ sapientia Christi 84-91; sapientia et gratia plere quod ad perfectionem consulitur (Greg.) 539. in eo a conceptione 84s; gemina: genita et Sensus quinque hominis, praesertim in capite creata 86s; gratuita seu per gratiam collata (Aug.) 84; sensus animae sunt, non carnis, 87, 89; an aequetur Creatori 89ss. quia anima sentit per corpus (Aug.) 93; Sapientia, ut donum 197-201; distinguitur ab sensus poenae, an verus in Christo (Hila­ intellectu et scientia 198 , 200; initium, ti­ rius) lOOss; sensus (conscientia) humanus mor 197; proprie est de aeternis 200; unde non est sapientia philosophorum 198, sed ct divinus in Christo (Ambr.) 86s; sensus pictas (lob) 199, qua mens erigitur ad contemplationem et delectationem veritatis 88s; sensus reprobus malorum (Aug.) 555; sensus, non sermo fit crimen (Hil.) 314. Separatio inter coniuges, corporalis possibilis ob diversas causas, sacramcntalis impossibi­ lis 443s; non fit quia alter insidiose filium de fonte levavit 502. aeternae 201. Satisfactio, pars essentialis poenitentiae ta­ cere fructus dignos 337, peccatorum causas excidere (Genn.)329, vitam moresque corri­ gere (Aug.) 329; non fit sine conversione 331; non fit pro uno peccato dum perdurat quis in altero (Grat.) 331; exterior dimit­ titur in baptismo (Ambrosiastcr) 260s; non imponitur nisi vere pocnitenti 362; non est condigna quando quis non perseverat 388, quae pro venialibus, quae pro graviori­ humanus quomodo proficiebat in Christo Sepultura pretiosa nihil prodest impio (Aug.) 525. Servitus ct matrimonium 473ss; an valeat con­ iugium dividere 473; an sit coniugium inter servum unius et ancillam alterius 474. Sexus muliebris, an Incarnatio possibilis in eo 83. INDEX IV : DOCTRINA Sigillum confessionis innuitur a Leone Magno 350; ex parte sacerdotis 385. 625 habere (ps-Bcda) 181; Donum Dei 39, donis suis laetificat civitatem Dei (Ambr.) 190. Signa 231-234; signum sacrae rei, sacramen­ — Auctor dominicae incarnationis (Ambr.) 40; tum 232, 233, 284, 389, 391, 419, 443; quid Christum fecit in quantum homo est (Aug.) sit signum et quomodo differat a sacra­ 40; non tamen pater hominis Christi 38s; mento 233; haeresis quod corpus Christi quia operatio erat totius Trinitatis 26, 38; est in altari tantum in sacramento, id est mundavit et praeparavit carnem Virginis in signo 290. Signa legalia Vet. Test, quomodo sacramenta 32; purgans Mariam et potentiam deitatis dicuntur 233s, 24Is. Similitudo (in primo praecepto) see. Origenem 207. Simonia unde dicitur et quid sit 413; tripartita Verbi receptivam praeparans et generativam (Dam.) 32; ita ut Virgo singulari gratia praeventa atque repleta 34, novo more generandi (Fulg.) 33, fide 82 conceperit de Spiritu Sancto 37-40, 51, 82. distinctio 414; simoniacus an possit con­ — Non datus Christo ad mensuram 84; prae ficere Eucharistiam 312s; an simoniaci va­ omnibus Spiritum Dei habuit 90, quia Spi­ lide consecrent vel ordinent alios 413s. ritus super eum descendit et mansit 181; Simplices, fides eorum 154s. dona Spiritus Christus habuit sine mensura Societas coniugalis, quamobrem mulier for­ 90, et plenitudinem charismatum 113, sa­ mata fuit de latere viri 435. pientiae et intelligentlac 87; Spiritus, si­ Societas ecclesiastica, unitas in Christo 285,286. gnum speciale Filii Dei agnoscendi (Beda) Socius, an confiteatur socio si sacerdos defue­ rit 353. 181; quare non incarnatus est 25. Sol visibilis, analogia incarnationis (Aug.) 30; — Bis datur Ecclesiae, semel in terra, semel quomodo obscurabitur in iudicio 546; post de coelo 164; non mittitur in came 25; dona eius, v. Dona Spiritus; gratiam baptismi iudicium septempliciter lucebit (Isaias) 546; subministrat (ps-lsid.) 265, ubi renati su­ cius officium cessabit (Hier.) 547; sed sta­ biliter permanebit 547. mus ex aqua ct Spiritu Sancto 239, 246, 247, 257; non fuit datus in baptismo loan- Species visibilis in sacramentis hominem con­ nls 240, 242; accipitur ad robur in Confir­ ducit ad invisibilia 235; species panis, sa­ matione 278; quomodo eius operatio distin­ guitur in his sacramentis (Rabanus) 279; chrismate fit Confirmatio 276, quia in ea principaliter Paraditus datur 390; per Spiritum corpus Christi ct sanguis conse­ cratur (Pasch.) 295, qui ibi invisibiliter operatur (Aug.) 297; ubi Spiritus non est, oblatio sacrificari non potest (Cyp.) 409; in Spiritu Sancto fit remissio peccatorum (Aug.) 209, 359, 360; septem Ordines pro­ pter septiformem gratiam Spiritus 394; non datur ordinatis ab haereticis 408,409 (Cyp.); unctio interior infirmorum 391; matrimo­ nium figurat unionem Christi et Ecclesiae quae est in caritate 421, 440, 449; Spiritus Sancti praesentia non datur in amplexibus coniugalibus 455s. cramentum carnis visibilis 293; panis et vini, sacramentum et non res 285; remanent post consecrationem 296, unde aliud vide­ tur, aliud intelligitur 299. Spes, quid sit 159; oblectum cius 160; quomodo differt a fide 160; fides substat sperandis 147; spes patrum apud inferos 161. Spiritus in homine, ut pars animae superior 30; unde medium in Incarnatione 30; spiri­ tus intelligentlac et spiritus sapientiae, dona Spiritus 201; quid faciunt in homine 201; pars eorum in anima Christi 87s. Spiritus Sanctus, caritas ct donum Patris et Filii 38, 148, dilectio 163, qui procedit ex vitae fonte (Ambr.) 190, quia ipse est amor et connexio vel communitas Patris et Filii 209; mansit semper In Domino et ma­ net in sanctis ut vitam ct virtutes possint Sponsalia, sicut desponsatio, diversimode di­ cuntur 430; proprie, solemnia pacta nuptia- INDICES 626 lia 430; ante septennium contrahi non pos­ sunt 475. Taciturnitas peccati nascitur ex superbia cor­ dis 354. Sponsio in baptismo, quid significat 275. Tatiani haeretici nuptias detestaverunt 419. Sponsus (-a) et coniux, an idem significent 425- Temperantia 187ss; hic in coercendis delecta­ 430; sponsi, non autem coniugati, monaste­ tionibus pravis (Aug.) 188; vocatur etiam rium eligere possunt sine communi con­ sobrietas 188; alias servatur in caelis (Beda) sensu 427; ita et sponsa 425; sponsae quae­ 189. dam coniuges sunt ante commixtionem 428s; quare non mox traditur sponsa (Aug.) 430; quae sponsa sit vidua mortuo sponso, quae non 430s. Templum Dei sumus sanctificatione baptismi (Aug.) 271. Tempus gratiae et plenitudinis, ab adventu Salvatoris 24; tempora servanda in bapti­ Status hominis quatuor 105. smo 273s; quando non sint celebrandae Stcphanus (S.), maximus levita 405. nuptiae 456. Stultorum vota frangenda 478. Tenebrae interiores et maculae peccatoris in Stuprum, quid sit 500. Suaviloquium et mendacium (Aug.) 214. hac vita 357, 364 , 555; a quibus nisi libe­ Subdlaconus 400; cius ordinem sibi constituit exteriores 357; quare sic dicuntur 555; quid Ecclesia 405; subdiaconatus, impedimen­ tum matrimonii 475s. retur proicietur in vita futura in tenebras sint 555, 556. Tentatio diaboli vincitur morte Christi 119. Sublectum accidentium Eucharistiae, an sit3O4. Testamentum Vetus, qualis fides antiquorum Substantia divina una 43, et infecta 78; non 152ss; purificationem exteriorem tantum eam genuit Maria 43. — Substantia gemina obtulit 234. Christi (Aug.) 51; an tres in Christo 52ss; Testimonium falsum prohibetur 212; Deum Eucharistiae non alia quam testem adhibere, quid 223s; testes quales substantia Christi 304; substantia elementorum muta­ requiruntur ad dirimenda coniugia 499. tur in Eucharistia 296s; substantia omnis Theologi quomodo distinguunt inter sapientiam quae Deus non est, creatura est (Aug.) 77. Succentor (Isid.) 407. Suffragia defunctorum 523-529; mortuos adju­ et scientiam 198ss. Theosebia, ut pietas, bonus cultus, Dei cultus, in cognitione et dilectione 69, 199. vant 524, 521) (Aug.); quaestio de duobus Thomas Apostolus mente credebat, non sen­ aeque bonis qui suffragiis indigent 526; qui­ sibus (Aug.) 149. Timor et dolor Christi in passione bus suffragiis iuvabuntur mediocriter boni (Aug., qui in fine mundi reperientur 526s; suffra­ Ambr.) 96s; sententia Hilarii HOs; timor gium Sanctorum pro nobis 528s. castus in eo I97s. Superabundantia ut usura (Hier.) 211. Timor Domini 191-198; Beda duos timores Superbia Adae, omnium ruina 117, et humili­ distinguit, servilem ct amicalem 191; Au­ tas Christi 116s; species superbiae se velle gustinus et Cassiodorus quatuor, munda­ num sive humanum, servilem, initialem, castum 192s; qui reapse non opponuntur iustum videri 354; alia, celare peccatum 384. Superstitio noxia et idolatria fornicatio est (Aug.) 487. Supplicium temporale quibusdam est initium poenae aeternae 325; supplicia post hanc vitam (Hier.) 327. Symbolum in baptismo, quid sit vel significet 276. Tabula prima, baptismus; secunda, poeniten­ tia (Hier.) 315s. inter se 193; his timoribus opponitur timor poenae humanus seu naturalis et effectus peccati 104, 193, 198; qui non sufficit ad actum bonum faciendum 206; timor poe­ nae quodammodo in Christo 198. — Servilis, principium sapientiae (Beda) 191; qua ratione 197; non remanet veniente ca­ ritate 194-196; non erat in Christo 198. — Initialis, non ex toto servilis nec ex toto INDEX IV : castus 196s, quia non sine timore 194; initium est sapientiae 197; non erat in Christo 198. — Castus vel filialis sive amicalis 191, 193, DOCTRINA 627 Ubiquitas Verbi et circumscriptio carnis as­ sumptae (Dam.) 37; in triduo mortis et postea 137s; monitum Augustini 140. 195; locum praeparat caritati 195, et tunc Unctio extrema, scii, infirmorum 390-393; illa pellitur foras 194, 196; facit securitatem in scilicet quae fit in extremis oleo per epi­ animo 192, 196; quia quanto diligimus, scopum consecrato 390, 392; illa sanctifi- tanto minus timemus 196; reapse perma­ ficatio pertinet ad virtutem sacramenti 392; net in saeculum saeculi 191, quia alium instituta ab Apostolis 391, duplici ex causa usum seu officium habebit in futuro 192; 391; sacramentum et res 391; an iterari faciet nos tunc revereri possit 391s; in omni pene Ecclesia saepe Deum 197; in Christo erat 192, 197. repetitur 393; alia genera unctionum 390. Tonsura ecclesiastica 395. Unio Verbi et carnis 27-49; inexplicabilis 29; Tormenta malorum post mortem et ante re­ surrectionem 523. tionali essentia (anima) 29; non destruitur Totus et non totum, Christus 138s; totus, hypostaseos repraesentativus; totum, natu­ rae (Dam.) 139. una res 128s. Incarnatio. tenta in Eucharistia 284, quae est myste­ rium pacis et unitatis nostrae (Aug.) 285, Traditio parentum pertinet ad decorem et soiemnitatem coniugii 433. Patrum in morte Christi 130-134, 137; v. Christus; Unitas Ecclesiae res significata et non con­ Traditio Christi in passione, quadruplex sed Traditio tres sententiae 49-66; facta mediante ra­ de suffragiis 286; unitas Ecclesiae succurrit peccatori (ps-Aug.) 352. mortuorum (Aug.) 524. Usura, quid 211 (Aug.; Hier.); prohibetur sub septimo praecepto 211. Triduum mortis Christi, utrum tunc Christus Uxorum pluralitas in Vet. Test. 457-459; uxor fuerit homo 135s; ubi Christus erat (Ambr.) 138. an possit dimitti ob fornicationem 469; non Trigamia legitima in Ecclesia (Hier.) 509. facile dimittatur (Aug.) 470; uxorcida agat poenitentiam 477. Trinitas Ss. tota operata est incarnationem Filii 26, 31, 38 (Aug.), 43 (C. Tolct.), 45 Vallis losaphat ut locus iudicii 545. (Fulg.), quia sicut inseparabilis et indivisa Vates significationem habet multiplicem (Isid.) est unitas substantiae trium 27, ita et ope­ 407. ratio 26, 27 , 38; eius mysterium innotuit Venena sterilitatis, ad vitandum generationem in Baptismo Christi 248; invocatur in ba­ operatur per sc in Baptismo (Ambr.) 247; prolis 445. Venia non datur nisi pro omnibus peccatis 325; dimidia non datur (ps-Aug.) 334; sine hu­ etiam quando una persona nominatur (Ambr.) 246s, vel nomina corrupte profe­ militate sperari non licet 354; venia con­ iugalis, quid (Aug) 449; veniale fit per runtur 272. Tristitia Christi in passione, vera 98ss; doctrina obscura Hilarii 100-103; cius doctrina dc confessionem quod criminale erat in ope­ ptismo, ad validitatem 244; invisibiliter timore Christi 110s. Tropus quo res fieri dicitur quando innotescit 115; tropus Augustini quo solent res signi­ ficantes rerum sortiri vocabula quas signi­ ficant 293. Tubae vox in adventu Iudicis 511, ut quoddam signum evidens et praeclarum iudicii (Aug.) 511. I ratione (ps-Aug.) 349. Verbum et elementum in Baptismo 243s; sa­ cramenta consistunt in verbis et rebus 235; an verba corrupta invalidum reddant ba­ ptismum 272; verba sunt instituta ut per ea in alterius notitiam suas cogitationes homines ferant (Aug.) 216. Verbum Dei, verus Dei Filius (Aug.) 50s; aequalis Patri 75; in Verbo angeli et sancti intelligunt quae foris aguntur 527; angeli INDICES 628 audiunt per Verbum quid sibi faciendum, excellentia (Aug.) 479; duplex, mentis et quid nuntiandum (Aug.) 528; petitiones carnis (Ambr.) 461s. nostrae sanctis innotescunt in Verbo Dei Virtus omnis exordium habet et profectum et 527, 528; Verbum, Virtus Altissimi, obum­ perfectionem 183; omnis patitur detrimen­ bravit Mariam et copulavit sibi carnem ani­ tum ab uno vitio (ps-Aug.) 338; connexae matam (Dam.) 33; omnia in nostra natura et pares sunt in quocumque sunt (Aug.) 202, assumpsit (Dam.) 29, carnem et animam 203; qui habet unam habet omnes (Aug.) simul 30s, unitum carni per medium intel­ 204; quomodo magis vel minus haberi dici lectum (Dam.) 29; per spiritum animam possunt (Aug.) 204s. suscepit et per animam corpus (Aug.) 30; Virtutes cardinales 187-189; quare sic nomi­ naturam accepit, sed non personam ho­ nantur 188; usus seu finis earum 188s; an minis 47s; mox ut venit in uterum Verbum ct quomodo habeantur in vita futura 189; caro factum est (Greg. M.) 31; totum in­ hae virtutes in Christo fuerunt et sunt 188. incircumscriptum Virtutes theologicae (ut parum post Lombar- (Dam.) 37; non assumpsit culpam cuius dum vocantur) 141-184; v. Fides, Spes, assumpsit poenam (ps-Aug.) 105; homini Caritas, Dilectio. Visus (Visio) interior ct exterior, et fides 151; carnatum et totum unitum etiam in morte 137s; unde et in forma servi glorificata indicabit 542, 543 (Aug.). et caritas (Aug.) 163. Vita beata, quam omnes quaerunt sed non Verecundia, magna poena (ps-Aug.) 350. omnes recte intclligunt quid sit (Aug.) 549s; Veritas, ut fortitudo (Sap. 8, 7) 188; verum ille beate vivit qui vivit ut vult nec male quando tacere licet 213; verum et falsum aliquid vult (Aug.) 550s; vita nova impos­ loqui (Aug.) 216. sibilis nisi poeniteat quis veteris vitae Veritas carnis Christi accipitur ex Virgine (Aug.) 328, 340; vita aeterna, videre vitam, (Fulg.) 42; veritas carnis ct animae in cognoscere Deum in specie 549. Vitatio fornicationis, causa finalis secunda con­ Christo (Leo M.) 31; veritas naturae divi­ nae ct humanae in Christo (Genn.) 25. Vetustas nostra dupla, poenae et culpae 93. iugii 441. Vitium pro natura inolevit (Aug.) 104. Viae Domini universae, misericordia et veri­ Vivi et mortui in iudicio 480ss. tas 530-537; misericordia et veritas (Aug.) Voluntates in Christo 106-109; voluntas eius 530; misericordia ct pictas (Cassiod.) 530, 53ls; ut duo adventus Christi Domini (Aug.) 535; ut viae quibus ad Dominum ascendimus (Aug.) 535. perfecta ex quo fuit homo 113; voluntas Viduitas casta, meritum eius (Aug.) 479; si duplex hominis, affectus rationis et af­ fectus sensualitatis 106; non quid faciat homo, sed qua voluntate considerandum 129; voluntas mala in damnatis 553s. vidua vovet viduitatem, nubere velle damnabile est (Aug.) 479s; si viduae apostataverunt, quid faciendum (Greg.) 480. Votum, quid sit ct eius species 478; votum Vinculum conjugale inter vivos manet semper Ecclesiae excludit matrimonium 463, 478, 480s; votum continentiae in matrimonio mutuum debet esse 435, 453 , 454; votum (Aug.) 443; vinculum pacis in Eucharistia (Aug.) 285. Virgines Christianae, quid ab cis expetitur (Aug.) 479s. Virginitas Mariae, eam servavit Filius 42; Ma­ riae ct Joseph 439s; loannis ct castitas Abrahac (Aug.) 459; virginitas Christiana, privatum continentiae an impedimentum matrimonii 478; votum solemne in facie virginitatis Mariae in corde, non in ore (Aug.) 439. Vox magna in iudicio qua resurgent omnes mortui 541, cuius vox erit 511; Ecce spon­ sus venit, exite obviam ei 511. INDEX GENERALIS TEXTUS TERTII LIBRI Sigla codicum....................................................................................... Capitula tertii libri............................................................................. Capitula quarti libri............................................................................. Incipit Liber tertius: De Incarnatione Verbi............................... Distinctio I : Quare Filius solus carnem assumpsit . . » II : Quare totam humanam naturam accepit . » III : De carne assumpta.................................... » IV : Quare Spiritui Sancto tribuatur incarnatio . » V : Si persona vel natura personam vel naturam » » » » » » » » » t n . v n ft •V assumpsit............................................ 41 VI : De intelligentia quarumdamlocutionum; tres sententias ponit........................ 49 VII : Quomodo intelligantur hae sententiae . . VIII : De gemina nativitate Christi................... IX: De adoratione humanitatisChristi ... X : Quod ut homo non sit persona vel adoptivus XI : Quomodo nec creatura nec factus dicitur . XII: Aliae quaestiones: an homo ille semper fuerit; an potuerit peccare......................... XIII : De sapientia et gratia Christi .... XIV: De scientia et potentia animae eius . . XV : De hominis defectibus quos assumpsit Chri­ stus in humana natura.............................. XVI : Utrum necessitas patiendi ct moriendi in Christo fuerit............................................. XVII : De voluntatibus Christi................................ XVIII : De merito Christi........................................ XIX: Qualiter redemit nos per mortem ... XX : Quare isto modo nos liberavit .... 2 3 11 23 23 27 31 37 59 67 68 72 77 80 84 89 92 103 105 111 118 125 INDEX GENERALIS 630 Distinctio » » » » » » » » » » » » » » » » » » • XXI : Utrum in morte anima vel caro sit sepa­ rata a Verbo....... XXII: Quod ubicumque secundum hominem est, ibi homo est.............................................. XXIII : Quid sit fides............................................... XXIV: Quod fides proprie non apparentium est . XXV : De fide antiquorum et simplicium ... XXVI : De spe, quid sit et de quibus .... XXVII : De caritate et de modo diligendi ... XXVIII: De dilectione proximi................................ XXIX: De ordine diligendi..................................... XXX : Si melius sit diligere inimicos quam ami­ cos ................................................................. 130 135 141 149 152 159 162 168 171 177 180 184 187 190 198 XXXI : Si caritas semel habita amittatur . . . XXXII : De dilectione qua Deus diligit nos ... XXXIII : De virtutibus cardinalibus ..................... XXXIV : De septem donis Spiritus Sancti ... XXXV : De sapientia, scientia, intellectu.... XXXVI : De connexione virtutum.................. 202 XXXVII : De decem praeceptis............................ 206 XXXVIII : De mendacio...................................... 213 XXXIX: De periurio......................................................... 218 XL : De ultimis praeceptis..................................... 228 TEXTUS QUARTI LIBRI Incipit Liber quartus : De Doctrina Signorum.................................... 231 Distinctio I : Quid sit sacramentum, quid signum; quae Legis Veteris............................................ 231 • II : De sacramentis Novae Legis, de baptismo loannis............................................................ 239 • III : De baptismo et formaeius.............................. 243 » IV : De suscipientibus............................................... 251 • V : De qualitate ministrorum................................ 263 • VI : Quibus liceat baptizare...................................... 268 • VII : De sacramento confirmationis .... 276 • VIII : De sacramento altaris..................................... 280 • IX:De manducantibus........................................... 286 631 INDEX GENERALIS Distinctio » X : Quod verum corpus Christi est in altari . 290 XI : De modo conversionis in corpus et sangui­ nem Christi................................................. 296 » » XI1 : De accidentibus et fractione et de sacrificio 304 XIII : Utrum haeretici vel excommunicat! confi­ cere queant................................................311 » » XIV : De poenitentia, quid sit......................... 315 » » » XVI : De tribus observandis in poenitentia . . 336 XVII : De necessitate et valore confessionis . . 342 XV : De integritate et satisfactione poenitentiae XVI11 : De remissione quam praestat sacerdos usu clavium...............................................355 » » XIX: Quando hae claves dantur et quibus . » XXI : De remissione post hanc vitam; de confes­ sione generali..............................................379 » XXII : Si peccata demissa redeant.....................386 » » XXIII : De sacramento unctionis......................... 390 » » » » » » » » »> » » » » » » » » » » 324 . 365 XX: De poenitentia in fine..................................... 371 De ordinibus ecclesiasticis......................... 393 De ordinatis ab haereticis et a simoniacis . 408 De sacramento coniugii.............................. 416 Quae sint consideranda in coniugio . . . 421 Adhuc de consensu agitur............................... 431 Coactio excludit consensum.......................... 436 Qui errores evacuant consensum . . . 437 De tribus bonis coniugii............................... 442 De solutione carnalis debiti......................... 451 De diversis legibus coniugii......................... 456 De personis legitimis, de frigidis ct de fu­ riosis ................................................................. 462 XXXV : De iurc viri et mulieris................................... 467 XXXVI : An servitus valeat coniugium dividere . . 473 XXXVII: In quo ordine nequeat fieri coniugium . . 475 XXXVIII: De impedimento votorum............................... 478 XXXIX: De dispari cultu........................................ 483 XL: De consanguinitate................................... 491 XLI : De affinitate.............................................495 XLII : De spirituali cognatione......................... 501 XLIII : De conditione resurrectionis et iudicii . . 510 XXIV: XXV : XXVI : XXVII: XXVIII : XXIX: XXX : XXXI : XXXII : XXXIII : XXXIV: 632 INDEX GENERALIS Distinctio » » XL1V : De resurgentibus.....................................516 XLV : De diversis receptaculis animarum ante re­ surrectionem 523 XLVl : De iustitia et misericordia Dei 529 .... » » » XLVll : De ordine iudicii..................................... 537 XLVIII : De forma iudicis et de loco iudicii . . . XL1X: Post resurrectionem duae civitates, Christi » et diaboli............................. 547 L : De statu reproborum in inferno .... 542 553 INDICES I. Bibliothecae et codicesmanuscript!................................................. 563 II. Auctoritates citataea Magistro...................................................... 564 III. Auctores et Scripta ....................................................................... 571 IV. Index doctrinalis............................................................................ 598 V. Index generalis.................................................................................629 NIHIL OBSTAT Cryptaferratae, Χ1Π0 Calendas Augusti 1980 Fr. Bertrandus G. Buyot O.P. Fr. Clemens Schmitt, O.F.M. Cens, deputati EX PARTE NOSTRA IMPRIMI POTEST Romae, die 18 Maii 1981 Fr. Ioannes Vaughn Minister Glis O.F.M. IMPRIMATUR Tusculi, die 18 Mail 1981 f Aloysius Liverzani Episcopus Finito di stamp-· I. ‘ 0G088 Santa Maria - AS3.U b