RR. PATHUM SOCIETATIS JESU

THEOLOGIA
DOGMATICA

POLEMICA, SCHOLASTICA ET MORALIS
PH.ELECTIOMBLS PUBLICIS

IN ALMA UNIVERSITATE WIRCEBI RGENSI
ACCOMMODATA.

EDITIO ALTERA

OPERA ET STUDIO PATRUM EJUSDEM SOCIETATIS.

TOMUS TERTIUS.
DE BEATITUDI.NE. DE ACTIBUS III MANIS. DE LEGIBUS.

DE JUBE ET JUSTITIA.

SUMPTIBUS JULIEN, LANIER ET SOCIORUM
6. VIA DICTA DE BUSSY.

1852.

TRACTATUS

DE BEATITUDINE
ACTIBUS HUMANIS ET LEGIBUS

'/.L

AUCTORE R. P. IGNATIO NEUBAUER S. J.
SS. THEOLOG1Æ DOCTORE EJISDEMQUE
ET SACRARUM SCRIPTI RARUM IN ALMA UNIVERSITATE

AVIRCEBIRGFASI

PROFESSO BE

PUBLICO

Ei

ί­

ο B 01 NA II I O.

£3 Z.

1;
i ·■·.·.·

> -

·

DE BEAT1TUD1NE.

CAPUT I.
DE NATURA BEATITUDINIS.

ARTICULUS I.
IN QUO CONSISTAT BEATITUDO HOMINIS?

1. Nota. Beatiludo sumi potest vel pro statu omnium bonorum aggrega­
tione perfecto; et sub hac ratione vocatur in Scriptura Regnum calorum,
Matth. 25. 1. Vita aterna, ibid. v. -46. Gloria, Luc. 24. 26: vel pro summa
quadam perfectione hominis, qua conjungitur optimo ac summo Bono; et
sub hac ratione Christus Matth. 5. 8. dicit beatos mundo corde, quoniam Deum
videbunt. Sub duplici hac acceptione SS. PP. et etiam Theologi ac Philoso­
phi eamdem definiunt. Dividitur autem 1°. in Essentialem, quæ secluso
quovis alio facit simpliciter beatum ; et in Accidentalem seu integralem , quæ
superaddit accidentia et complementum beatiludinis. 2°. Utraque in Λαturalem, quæ est perfecta possessio summi boni per actus ordinis natura­
lis; et in Supernaturalem, quæ est perfecta possessio summi boni per actus
præstantissimos, excedentes debitum, vires et exigentiam naturæ creatae; de
hac agit Theologus, et de illa Ethicus. 3°. In Objectivant, quæ est ipsum objec­
tum beatificans; et in Formalem, quæ est ipsa illius objecti possessio: utra­
que constituit bcatitudinem adœquatam et totalem, quæ est perfecta satietas.
De utraque hic qiiæritur in quo consistat.

2. Dico J. Beatiludo Objectiva Essentialis est solus Deus.
Prob. Solus Deus est 1 °. Finis ultimus hominis: nam Deus dicit Apoc. 1. v. 8.
Ego sum α et w, principium et finis; unde S. Aug. L. 1. Conf. c. 1. Fecisti
nos ad te Domine, et inquietum est cor nostrum, donec requiescat in te. 2°. Sum­
mum bonum : Ps. 72. v. 25. et 26. Quid mihi est in calo, et a te quid volui
super terram?... Deus cordis mei, et pars mea Deus in aternum. Ps. 143. v. 15.
Beatus populus cujus Dominus Decs ejus; unde Christus Mare. 10. 18. Nemo
bonus, nisi solus Deus. 3°. Perfecte satialivum hominis. Gen. 15. 1. Ego ero
merces tua magna nimis. Ps. 16. v. 15, Satiabor cum apparuerit gloria tua.
Ps. 102. v. 5. Qui replet in bonis desiderium tuum; unde S. Cvpr. Serin, de
ii.

1

’

9
M

ιέ

in.uni

dim..

Asccns. Erit Dus omnia in omnibus, et illius gravent ia omnes ani nue ct cor­
poris implebit appetitus.
Itaque vera hominis bealitudo nequeunt esse bona creata: nam Divitia· in
vita sunt irritamenta malorum; curam servandi, augendi sitim, metum
amittendi, pedissequos habent; in morte ridentibus siepe et ingratis hœredibus spolia cedunt. Honores pendent ab opinione hominum instabili et fal­
laci; sæpe in ignominiam desinunt, ac cum vita veluti fumus evanescunt.
Voluptates corporis sunt communes cum brutis, enervant corpus, rationem
opprimunt, et in fœdissima tlagilia præcipilant. Potentia seu Dominatus nun­
quam est sine comitatu curarum ac limorum; sæpc protegit malos, nocet
bonis; sæpe viam sternit Principi ad ruinam. Denique l irtiLs dunlaxat via
est ad veram felicitatem, quas præmium est vil lulis; proin ne in hac qui­
dem, minus in illis, animus hominis quiescit.

3. Dico Π. Bealitudo Formalis consistit initiative in visione Dei, perfective
in amore. Dei, completive in gaudio, quiete el pace animi.
Prob. prim. part. Joann. 17. 3. dicitur: Hœcest vita œterna, ut cognoscant
te solum Deum rerum. 1*. Joann. 3.2: Similes ei erimus, quia videbimus eum
sicutiest. i*.Cor. 13. 12: Videmus nunc per speculum in œnigmate, tunc autem
facie ad faciem. Matth. 18. 10: Angeli eorum semper vident faciem Patris
mei, qui in ccelis est.
/
Consentiunt SS. PP:Iren. L. 4. c. 37, Ctrill. Alex.L. 3. cont. Julian., Hier.
in Psal. 89, Aug. L. 1. Retract, c. 1 L et plui es alii apud Suarez hic. Adde clau­
sulam Concil. FrancoF. ad Episc. Ilisp. Prœdicamus Deum verum et vivum ac
vere Filium Dei, ut ad ejus beatissimam visionem pervenire mereamur, in qua
est vera bealitudo et beata celem itas.
Conf. Visio est prima et præcipua operatio creatura? intellectualis circa
bcatitudinem: immediate attingit ipsum finem ultimum: facit objectum
præsens beato, et eidem conjungit : facit beatum intentionaliter similem Deo;
per quæ habet potestatem beatus utendi quasi Deo pro suo arbitrio, ct illo
fruendi, et sic recte dici potest consequi summum bonum.
Prob, secund, part. Bealitudo formalis perfecta est consecutio summi Boni
et Finis ultimi, ut bonum cl finis est: atqui perfectus amor amicitiae Dei est
talis consecutio ; ergo.
Conf. Perfecta unio cum Deo habetur per amorem, tum quia juxta Dionys.
de Hier. Cad. c. 7. Amor transformat amatum in amantem : tum quia per
amorem objecto adhæremus, juxta illud vulgatum : Amor intrat, ubi cognitio
/&M>slal: ergo, cum amor in patria maneat juxta illud Γ'. Cor. 13. 8. Charitas nunquam excidit; cl cum bealitudo formalis conjunctionem beati cum
Deo involvat; bealitudo in amore amicitiæ etiam statuenda est. Huc faciunt
omnes Scriptura? textus qui de gaudio Beatorum afferuntur: item verba Pa­
trum et Conciliorum dc Fruitione.
Prob. teri. pari. Malth. 23. 21. dicitur : Intra m gaudium Domini tui.
Joann. 13. II : Gaudium meum in vobis sil, et gaudium vestrum impleatur.
Id. 16.22: Gaudium restrain nemo tollet a vobis. Ps. 4. v. 19. In pace in id ipsum
dormiam et requiescam. Sap. 3. 3: Illi autem sunt in pace. Eccli. ii. 14: Cor­
pora ipsorum in pace segulla sunt, et nomen eorum vicit in generationem.
iP.Thess.S. 16. Ipse autem Dominus pacis det vobis pacem sempiternam.

CAP. I. hE *ΑΤυηΛ BEA ι ΓΠ’DINIS·

Consentiunt SS. PP. pnecipue Aug. qui !.. de mor. Eccl. c. 3. ait : Quid
csl aliud, quod dicimus frui, nisi prœslo habere quod diligis? cl L. 1. de
Doclr. Christ, c. 33 : Illo frueris, quo efficieris beatus ; et L. 8. de Civ. c. 9.
Et ipsi, qui res non amandas amant, non se beatos esse putant amando, sed
fruendo. Porro Ecclesia apprecatur defunctis requiem ælcrnam. Denique frui­
tio ab omnibus dicitur bealitudo formalis.
Conf. Gaudium, delectatio ct pax animi cslactus foiTnalilcrquietans omnia
animi desideria, ultimo perficiens beatum, ac demum ultima perfectio,
propter quam intenduntur visio ct amor.
4. Observa I. Objectum praesentis bcatitudinis est Deus secundum essen­
tiam et attributa et ideas, simulque secundum personalitates: narn de essen­
tia bcatitudinis est ut sit: 1°. Intuitiva Dei, ut est in sc; 1*. Joann. 3. 2.
qualis non esset, si videretur tantum essentia, aut sine ideis vel attributis,
aut sine personalitatibus; cum essentia non sil sine illis, quippe simplicis­
sima; et 2°. Perfecte satiativa, qualis itidem non esset, quia intellectus beati
non quiclaretur, sed rationabiliter desideraret videre totam substantiam et
modum personalem subsistendi, maxime cum fecunditas et communicabilitas sit de essentia naturæ divinæ; ergo Deus secundum se totum est objec­
tum bcatitudinis.
5. Observa. II. Quæslio de essentia Bcatitudinis Formalis inter disceptatio­
nes scholasticas olim nonnullis fuit de celeberrimis una; cum vero plus spe­
culationis præ seferat, quam utilitatis, hanc Scholasticorum subtilitatem reli­
quimus, contenti iis actibus, quibus perfecta ct adaequata satietas animas
bealæperfici videtur. Quae vero contra bcatitudinem objectivam opponi solent,
ca fere omnia discutit ac dissolvit Ethica hodie cultior ct copiosior. Objectio­
nes pariter nullas subjecimus dc essentia bcatitudinis formalis, eo quod lis
hæc, teste Suaresio, plus habeat nominis quam rei.

ARTICULUS II.
UNDE ET QUALIS SIT TUM VISIO, TUM AMOR BEATIFICUS?

6. Nola. Ad visionem Dei Intuitivam Deus ipse concurrit in ratione objecti,
per se præsens, ct beneficio luminis gloria?, attemperatus nostro intellectui.
Auxilium illud supcrnaturale, quo intellectus creatus juvatur ct elevatur^
vocatur lumen gloria·, tum quia idem præstat respectu intellectus beati,
quod lumen corporale respectu oculorum; tum quia sic indicatur a Scriptura,
Ps. 3.3. 10. Apud te est fons vita·, et in lumine tuo videbimus lumen: tum
quia sub hoc nomine venit in Cone. Vienn. Definitur autem: qualitas intel­
lectualis supernaturalis intellectum elevans ad visionem Dei intuitivam.
Verum sicut intellectus in ratione potentiæ, ita Deus in ratione objecti est
improportionatusintellectui creato; hinc quærilur an, sicut ex parte intel­
lectus lumen gloriœ, ita ex parte objecti species ejus vicaria requiratur?
Demum a Scholasticis hic inquiritur utrum Beati ament necessario Deum
quoad exercitium, ut naturaliter saltem ab eo amore cessare non possint? De
singulis nonnisi necessaria delibabimus.

’4

■41
·

»5

DE DEXTIIÜDINE.

CAP. II. DE AFFECT. BEATITUDINIS.

7. Dico I. De potentia ordinaria intellectus indiget lumine gloria1 ad visio­
nem Dei.
Prob. tum ex Ps. 33. cit. quem S. Aug. aliique PP. de auxilio ejusmodi su­
pernatural! exponunt: tum ex Cone. Viex.x. ubi Ci.eme.xs V. contra BeguarDOsetBEGi iNAS ita definit: .Vos Sacro approbante Concilio sectam ipsam cum
prœmissis erroribus damnamus et reprobamus omnino; inter eorum vero
errores a Pontifice recensetur quintus: quodquœlibet natura intellectualis in
se ipsa naturaliter beata est: quodque anima non indiget lumine gloriœ ipsam
elevante ad Deum videndum, et beate fruendum; hæc enim referuntur in Clemen tinis c. ad nostrum tit. de hœret.
de potentia ordinaria; non enim vacat disceptare an lumen gloriæ
possit absolute suppleri per specialem concui-sum omnipotentiae Div. extrinsece elevantis, in quo Nostri contra Thomistas nullam impossibilitatem depre­
hendunt.

*

.c» è

8. Dico II. In visione Dei inluitiva datur species expressa, non item im­
pressa, objecti vicaria.
Prob. prim. part. Intellectus videndo Deum, vere cognoscit acintelligit, et
cognoscendo similis fit objecto; ergo non minus visio Dei intuiliva debet esse
forma ab intellectu producta Deum repræsentans, quam quæcumque alia cog­
nitio cujusvis objecti : ita communius TT. ctSS. PP. Aug. L. 9. de Trin. c. 7.
et 11. Anselm. in Monolog, c. 31. D. Thom. p. l.q.27. a. 1. et q. 1. de writ.
a. 2. etc.
Prob, secund, part. Deus per suam immensitatem intellectui est maxime
præsens, et intimior nostro intimo, ut ait S. Aug. : est ex parte sua tanquam
summa veritas persese maxime intelligibilis : ex parte potentiæ, per lumen
gloriœ tollit omnem incapacitatem : neque impeditus est tanquam omnino
independens; nec impedit visionem tanquam omnia ad illam necessaria libe­
ralissime donans; adeo ut intellectui beato non solum possibilis, sed et ne­
cessaria sit Dei visio; ergo de facto non datur species impressa, sine cujus
interventu sicut Angelus Angelum et scipsum intuitive cognoscit, ita intel­
lectus hominis elevatus Deum.

illum. 4°. Actus ipse, vel potius suspensio actus, non potest voluntati proponi
sub aliqua ratione commodi et boni in positis circumstantiis; ergo voluntas
non potest eamdem eligere, et sic omittere amorem.
Conf. Ja. Cor. 13. 8. dicitur : Char itas nunquam excidit : et Apoc. 4. 8.
Beati requiem non habent, sed die ac nocte clamant, Sanctus, Sanctus; ubi
primum intelligi potest de exercitio, cum ea, quæ dicuntur excidere, intelligi debeant de cessatione usus ct exercitii : secundum autem explicatur a
S. Aug. L. till. de. Civ. Dei. c. ult. Deus sine [me videbitur, sine fastidio ama­
bitur, sine fatigatione laudabitur; ergo.

10. Observa. Intellectus concurrit active ad eliciendam visionem Dei : hæc
enim est vera intellectio, ac proin vitalis operatio, qua ille fit formaliter
intelligens. Ad htec liberum hominis arbitrium ad actus supernaturales
active se habet, uti constat ex Conc. Turn. Sess. G. c. a. el can. 4.; ergo et
intellectus ad visionem supernaturalem. An intellectus respectu visionis
debeat dici causa instrumentons vel principalis, quaestio de nomine est :
melius autem tum intellectus, tum lumen gloriae respectu visionis dici pos­
sunt causa principalis partialis.

CAPUT II.
DE AFFECTIONIBUS BEATITUDINIS.

ARTICULUS I.
DE AFFECTIONIBUS BEATITUDINIS QUOAD STATUM.

§ Unicus.

9. Dico. III. Beati necessario amant Deum, a quo amore cessare naturaliter
non possunt.
Prob. Posita visione beatifica, adsunt omnia principia quæ sufficiunt ad
necessitatem amoris inferendam : nam 1°. objectum est bonum infinitum;
ergo si bonum, quo perfectius est, eo fortius movet ad sui amorem, Deus
tanquam bonum infinite perfectum summed necessario movebit.2°. Cogniti'osive applicatio objecti est maxima quæ potest requiri , tum quia per visionem
bonitas objecti, ut est in se, fil præsens; tum quia tanta necessitate fit præ­
sens, ut voluntas intellectum non possit divertere ab eo judicio; tum quia
vi visionis bealificæ exceditur omne judicium et opinio falsa ac contraria.
3°. Potentia sixe voluntas, quamvis sit libera respcclu mediorum, tamen est
determinata ad finem ultimum amandum ; ergo cum Deus sit finis ultimus,
et ut talis dare cognoscatur, ferri in eum voluntatem necesse est, cum ista
inclinatio ad finem ultimum, diam ut supernaturalem. dici possit connatui alis, quatenus, suppositp visione d charilale, voluntas est proper tiona ta ad

ft

_____________________________

An Statui Beatifico propria sit ac essentialis Perpetuitas?
II. Xota. OniGEXES, sicut de pœnarum aeternitate, ita de bealitudinis per­
petuitate, erroris accusatur? Est autem hæc articulus fidei expressus in Sym­
bolo per vitam œternam : et quod ælernitas hic stricte sumatur, constat
tum ex intelligenlia Ecclesi.e, et sensu omnium PP.; tum ex aliis Scripturae
locis, e. g. Apoc. 3. 12. Qui .vicerit, faciam illum columnam in templo Dei
mei, et foras non egredietur amplius. la. Thess. 4. 1G. Sic semper cum Domino
erimus. Ia. Petr. 1. 4. Hæreditas incorruptibilis; et c.
4. Immarcessibilis
gloriœ corona. Porro ut hæc thesis etiam ratione stabiliatur, quaeritur ulte­
rius : utrum de ratione ct essentia verae bealitudinis sit ælernitas, ita, ut
vera beatiludo non sil, si non sit æterna?

42. Dico. Vera Beatiludo debet esse æterna.
Prob. Bcalitudo, qua tab's, debet esse sufficiens ad satiandum appetitum

1
Λ* «

G

DE DEATITVDINK.

hominis et excludendam anxietatem seu timorem, qui tristitiam ingerere
possit : atqui nisi bcalitudo foret perpetua, non satiaret appetitum humanum,
cujus perpetua capacitas et conatus, inseparabiliter se conjungendi cum
ultimo fine, revera satiari nequii per operationem temporalem et desituram:
neque excluderet tristitiam de amittenda olim sua bealitudinc, cum beatus
proprie tristari posset de beatitudinis amissione, sicut damnatus posset se
solari, si spem haberet, e pœnis aliquando evadendi ; ergo.
Conf. ex S. Aug. qui !.. 13. de Trin. c. 8. sic ratiocinatur : Si quem beata
vita deserit, aut nolentem deserit procul dubio, aut volentem, aut neutrum. Si
nolentem quomodo beata cita est, quæ ita est in voluntate, ut non sit in potes­
tate?..... Si autem volentem deserit, etiam sic quomodo beata erat, quam
perire voluit, qui habebat ? restat, ut dicant neutrum esse in animo beati ; id
est, eum deseri a beata cita, cum per mortem deserit tota cita, nec nolle, nec
velle, ad ulrumque enim parato etæquo corde consistere. Sed nec ista beata est
vita, quia talis est, ut quem beatum facit, amore ejus indigna sit. Unde demum
concludit ; Nullo modo igitur esse poterit vita veraciter beata, nisi fuerit sem­
piterna.

>

•i
V, .>

13. Obj. I. Nullum ens creatum est ex essentia sua perpetuum; ergo nec
. bcalitudo.
R. D. A. Nullum ens creatum spectatum entitative est essentialiter, hoc
est, naturaliter exigitive perpetuum T. .1. Spectatum secundum certam
rationem, quæ involvit ætemitatem Λ*. .1. Bcalitudo formalis non quidem
secundum entilatcm suorum actuum, sed tamen secundum propriam ratio­
nem beatitudinis, exigit semper esse; perinde autem est, an perpetuitas
dicatur ingredi conceptum essentialem beatitudinis, an vero se tantum
habeat instar proprietatis metaphysics·. Bcalitudo, quatenus est possessio
summi boni perfecte satiantis appetitum rationalem aniinæ vel Angeli
immortalis, non quidem requirit ut operatio, in qua consistit, ex natura et
ab intrinseco semper existai : sed sufficit quod semper sit extitura, sive hoc
habeatur ab intrinseco, sive ab extrinscco, nempe Dei decreto, volentis eam
semper conservare ; si tamen non esset semper extitura, jam non esset per­
fecte satiativa, nec vera bcalitudo.
Inst. 1. Visio et Amor beatificus hodie sunt iidem actus, sive postea amit­
tendi, sive in æternum conservandi : atqui in æternum conservandi hodie
beatificant; ergo etiam postea amittendi.
R. D. .1/. Sunt iidem actus physice et entitative, sive in ratione actuum
attingentium C. M. Morali ter ct in ratione actuum beatificantium .V. M.
Neque hic inquirimus an bcalitudo habeat suam perpetuitatem a visione
Dei : quamvis enim concedatur, visionem ex natura sua non esse indestructibilem, salva tamen manet thesis nostra, quam ex natura beatitudinis deriva­
mus. Esse beatum ex suo conceptu formali dicit perpetuitatem, ct ideo nomine
beati, ct beatitudinis in actu secundo, significantur visio et amor inamissi­
biles; proin qui solum aliquo tempore Deum videret, vere boatus non foret
etiamsi errore deceptus putaret bcatiludinein fore ælernam : Non enim
minus nescientes error, quam scientes timor beatos essenon sinit. S. Aug. L. 11.
de Cio. Dei c. 11.

CAP. 11. DE AFFECT. BEATITUDINIS.

Inst. 2 Dr.rs potest visionem tollere, ct animam annihilare ; ergo nec ipsa
bcalitudo exigit semper esse.
B. I). I. Potest Dei s absolute et anlecedenlcr annihilare animam, ut sic
ainiihilata nunquam fuisset beata C. A. Consequenter et ex supposito quod
ælernam bcatiludinein decreverit, quale decretum importat denominatio
vere ac perfecte beati .V. A. Vel enim talis scivisset suam beatitiidinem non
fore adernam, vel non, vel erronee id existirnassct? si primum, anxietas men­
tis: si secundum, ignorantia : si tertium, error intellectus impedivisset læatiludinem ; neque reipsa unquam possedisset quod animum potest vere
saliare: cum ad bcatiludinein non sufficiat beatum non esse anxium ex
errore, ignorantia aut inadvcrlenlia, sed requiratur ut anxietas excludatur
ex perfectione visionis.
14. Obj. II. Quod actu non est, non satiat aut beatificat : sed perpetuitas
actu non est; ergo nec satiat aut beatificat.
B. 1). M. Quod actu non est, nec objective et intentionalitcr, nec formaliter
et real iter, non saliat C. M. Quod quidem formaliter et realiler tanquam suc­
cessivum actu non est, sed est tamen actu objective et intentional i 1er , non
saliat .V. J/. Quatenus nempe beatus certus est de bealitudinc semper futura,
animus acquiescere potest. Pro quolibet instanti datur perpetuitas activa et
causalis, id est, decretum Dei de visione et amore beatifico semper conservan­
dis, quod in quolibet instanti physice existit : et hæc perpetuitas est de
ratione beatitudinis formalis in actu secundo ; hæc quippe primo et perfectis­
simo radicat satietatem, cxcludilque anxietatem de amittenda beatitudinc;
atque sic bcalitudo, quæ dicitur vita æterna, est tota simul in quolibet ins­
tanti, adeoque Dei aeternitatem magis æmulalur.
Inst. 1. Potest quis satiari cibo, esse contentus dignitate et potestate regia,
quamvis sciat non semper adfulurum cibum, vel dignitatem duraturam;
ergo a pari.
B. Tr. Λ. Quia hæc satietas perfecta dici nequit. Λ'. C. Nam prædicta bona
desiderantur tanquam particularia ct ad aliquod tantum tempus ; e contra
bcalitudo desideratur tanquam finis ultimus, ct pro statu ac capacitate
animae immortalis, semperque satiari appetentis.
Inst. 2. Quamvis beatus sciat se amissurum esse bealitudincm, tamen est
quietus : tum quia maximum gaudium absorbet omnem tristitiam; tum
quia beatus magis amat Deum quam se; ergo.
B. .V. Λ. Nam 1° maximum gaudium absorbet quidem tristitiam de amis­
sione boni inferioris, non vero summi boni; proin appetitus non esset salia­
tus ex perfectione possessionis. 2° Quamvis beatus magis amet Deum quam
se, et amorem sui referat etiam ad Deum, tamen de essentia beatitudinis etiam
est, ut sit bonum appetenti; unde appetitus etiam concupiscenliæ satiari
debet ; hic autem semper manet naturalis appetitus felicitatis æternæ.
Inst. 3. Licet CnmsTus pateretur tristitiam et dolores in via, tamen man­
sit beatus; ergo etiam qui tristaretur de admittenda beatitudinc.
B. .V. C. Videns Deum non est anxius, si aliquod bonum sibi connaturaliter debitum denegetur ad tempus; præsertim si hoc ad Dei amati majorem
gloriam, ct majorem sui bealitudincm accidentalem fiat, de reliquo autem

8

DF. BEATITUbINR,

retineat totam essentiam beatitudinis, quemadmodum fuit iuCiuusio; sccu&
vero habet, si ipsa beatitude denegatur in æternum, ut in casu posito fieret.
Inst. 4 Ad beatitudinem proprie talem non requiritur, ut beatus possideat
Dei « omni modo ; ergo nec ut omni tempore.
R. -V. C. Quia modus possidendi comprehensivus est impossibilis creaturoi·:
alius modus perfectior tantum versatur circa exlrinseca Dei, non ejus essen­
tiam et personalitates, ac proin abesse potest ab essentia beatitudinis forma­
lis; tempus autem beatitudinis versatur circa ipsam essentiam beatitudinis,
quæ aliquando non haberetur ; atque hinc appetitum non satiaret, nequç
tristitiam excluderet.
Qu.ep.es I. .in ad Beatitudinem requiratur etiam Securitas de perpetuitate?'

r·

lu. R. Aff. Prob. Beatitudo vera et perfecta est possessio summi boni,,
naturalis desiderii perfecte satiativa, hoc est; non ex errore, ignorantia et
inadvertentia, sed cx perfectione ipsius possessionis: atqui talis non est, quænon includit certitudinem de perpetuitate, quia naturali desiderio volumus
semper habere bonum nos satians; hoc autem non satiat, nisi sciamus, illud
nos semper habituros, et ita quiescamus; ergo.
Conf. 1°. ex communi sensu SS. PP. et TT. Aug. L. 10. de Civ. Dei. c. 30.
ait : Beatorum vita beatissima esse non pet-st, nisi de sua fuerit œternitalecertissima..... non enim beata erit, nisi secura. D. Thom. 1.2. q. 5. a. 4.
Oportet, inquit,quod desiderium hominis quietet, et omne malum excludat....
rcquirituç igitur ad veram beatitudinem, quod homo certam habeat opinionem,
bonum, quod habet, nunquam se amissurum.
Conf. 2°. Perpetuitas objectiva est de ratione beatitudinis; ergo et formalis
sive ejus cognitio, quia sine hac aeque parum ac sine illa perfecte satiaretur
appetitus rationalis.
Si ais 1. Cognitio certa de perpetuitate beatitudinis supponit hanc jam
constitutam; ergo
w non est de essentia illius,
R. D. A. Constitutam adæquate.V. A. Inadéquate C. Λ. Inadæquate possi­
detur Deis per actum intellectus directe tendentem in Deüm; ut adæquate
possideatur, debet vel adjungi actus reflexus certificans de duratione hujus
possessionis, vel saltem prior actus debet etiam considerari secundum aliam
tcndenliam in illam ducationem.
Si ais 2. Objectum hujus cognitionis, nempe visionis perpetuitas, est quid
creatum; ergo nequit ullo modo constituere beatitudinem.
R. .Y, A. et C. Nam objectum hujus cognitionis nec est visio, nCc ejus
duratioseorsiifisumpta, sed Deus ut semper possidendus: quia per cognitio­
nem hanc attingitur Deus ut finis qui, et possessio aeterna ut finis quo.
Si ais 3. Si visio beatifica représentai suam perpetuitatem, est essentia­
liter indestructibilis : sed hoc repugnat dominio in creaturas; ergo.
R. D. )l. Si repnesentet perpetuitatem sui ipsius in individuo, vel se ipsam
in individuo indestruclibilem C. 3f. Si tantum quoad speciem i ndest ruet ibilem aliquam disjunctive visionem .V, .1/.Neque hoc repugnat dominio Dei,
ex cujus decreto id oritur.
St ais 4. De facto beatus siipernaturaliter, si halieret certitudinem de
adorna felicitate naturali, adhuc satiaretur ejus desiderium naturale beati-

1

' -<:J

9 ..

I

!

t

CAP· II. DE AFFECT

9

BEATÏTÜDTMS.

tudinis; ergo non requiritur certitudo de perpetuitate beatitudinis supernaturalis.
·
R. in homine elevato et elevationem suarn cognoscente est appetitus non
tantum objective natural^, sed etiam objective supernaturalis, qui subjective
naturalis dici potest hoc sensu, quod talis appetitus necessario oriatur in
homine elevato, suæque elevationis conscio; hic autem appetitus saliari
nequit, neque excludi tristitia inde secutura, nisi habeatur perpetuitas etiam
hujus beatitudinis supernaturalis et certitudo de eadem. Unde etiam disparitas habetur respectu Unionis Hypostatica, et perfectioris visionis, quia ad
has non datur ille appetitus subjective naturalis.

Qu.eres II. Unde statui Beatorum obveniat Impeccabilitas ?

>

I
I

IG. R. 7. Beati sunt omnino impeccabiles; est unanimis TT. omnium con­
tra Origenem.
Prob. ex Scriptura et Symb. fidei, ubi Beatitudo dicitur vita œterna et
hœreditas incorrupt ibitis,incontaminata, immarcescibilis: sed talis non foret,
si non excluderet, uti omne malum poena omnemque miseriam, ita et
malum culpa, tanquam miseriam et malum summum, novumque reatum
pœnæ, qui dedecet statum beatificum ; ergo. Hinc Apoc. 21.27. dicitur : Non
intrabit in eam aliquid coinquinatum, aut abominationem faciens ct mendacium.
Si ais : Job. 4. 18. dicitur : Ecce qui serviunt ei non sunt stabiles, et in An­
gelis suis reperit pravitatem. Dan. 10. 13. referuntur discordiae et pugnae inter
Angelos variis regnis praesidentes.
R. 1°. Praeterquam quod haec verba Job. 4. sint Eliphazi, ad quem Deus
Job. 42. 7. dicit,, quod non sit locutus rectum ut Job; intelligcnda sunt de
Angelis, dum erant in via, non autem dum sunt in termino. 2°. Praeter­
quam quod per Angelum resistentem Gabrieli a quibusdam intelligatur
Cyrus, ab aliis Angeli mali; etiam boni possunt dici pugnare inter se, dum
diversa pro regnis sibi commissis a Deo petunt, vel Deum consulunt, quod
sine peccato fieri potest.

17. R. II. Impeccabilitas haec oritur a visione ct amore beatifico.
Prob. prim. part. Visio beatifica tollit indifferentiam objeclivam et poten­
tiam proximam ad peccandum, quia clarissime simul ct efficacissime propo­
nit summum bonum, eminenter omne bonum continens ita, ut evidenter
etiam appareat, quod omne ens creatum habeat bonitatem tantum partici­
patam, et respectu voluntatis bonitatem solum catenas, quatenus ordinatur
ad Decm : ac proinde quod hoc ordine sublato nullam habeat bonitatem vel
appejjbilitatem respectu voluntatis; ergo stante tali cogitatione non potest
apparere eligibile vel amabile aliquod bonum creatum contra Deum, aut
praeler ordinem ad Deum.
Prob, secund, part. Amor constans ac perpetuus Dei repugnat actuali pec­
cato, quia amor est conversio ad Deum, peccatum autem aversio a Deo; ergo.
Si ais 1. Beati retinent libertatem ad actus praeceptos ; ergo non sunt oninino impeccabiles.
R. D. 4. Ad actus praeceptos quoad circumstantias et modum C. .1. Quoad

I
___
■bfesfelMhSfeMter v - ·· ·’

10

DE beatitvdine.

substantiam .V. .1. Beati exercere possunt varios actus, et ex diveinis moti vis;
de cætero autem non sunt magis liberi ad actus prawptos, quam ad umo­
rem beatificum. quia non sunt in statu merendi ; ita Suarez.
Si ais 2. Quamvis Christus per scientiam beatam cognoverit actus suos
futuros; quia tamen libere illos elicuit, non poterant esse directi a visione
beatifica; ergo tunc saltem perstitit indillerentia.
11. Sicut Beatus videndo Deum necessariojudical,eumesse summum bonum:
ita etiam necessario judicat, nihil creatum esse bonum, nisi per ordinem ad
Deum, et secundum hanc rationem visio necessario dirigit Beatum, qui alias
haberet assensum et dissensum simul circa idem pnvdicatuui de eodem sub­
jecto. Hoc autem non habetur a visione Christi quoad actus ejus liberos: cum
enim possit esse libera electio inter duosaclus bonos, vel actum et omissionem
non peccaminosam, etiam stante visione Dei; ex hac saltem non oriuntur
judicia opposita, quorum alterum diceret, hunc actum esse futurum, alterum,
hunc actum posse eligi vel omitti ; quanquam nec judicia haec opposita dici
possint, cum praescientia et rei futurilio non tollant liber tatem. Plura in Tr.
de Dicarnatione.
ARTICULIS II.
DE AFFECTIONIBUS BEATITUDINIS QUOAD SUBJECTUM.

s
An Homines Beati habituri sint Corpora?

18. Nota. Resurrectio est humani corporis ad vitam, quam morte ami­
serat, revocatio ; de hac est articulus fidei expressus in Symbolo Apostol.
Credo carnis resurrectionem, in Symb. Constant. Eocpccto resurrectionem mor­
tuorum, in Symb. Alban. Jd cujus adventum omnes homines resurgere habent
cum corporibus suis. Equidem homo non possidet Df.um per corpus, nec
corpus aliquid confert, ut homo Deum per amorem, visionem et gaudium
melius possideat : atque ideo coipus quamvis ad essentiam hominis, non
item ad essentiam beatitudinis spectat; tamen quia, ut homo sit, corpus
requiritur, spectans ad statum connaturalem animæ, hinc etiam corpus
requiritur, ut habeatur status omnium bonorum aggregatione perfectus.
Errores hac in re sunt triplicis generis : Γ1. VV. Philosophorum et Sadduc.EORUM,item Mamch.eobum, Albigensium et Socinianorum, qui negabant resur­
rectionem : contra hos omni fere ætale egerunt SS. PP. Justinus, Athanas. ,
Iren.eus, Tertull., August, etc. 2°*. eorum, qui negabant, idem numero
corpus resurrecturum, quos inter sunt Origenes, Armem, novi Manicilei,
Calvinus, quamvis Reformati hunc errorem non defendant. 3“. illorum, qui
nec faleri audent, nec negare resurrectionem, ut Coccius, Anabaptiste etc.
19. Dico. Futura est Resurrectio omnium mortuorum in eodem corpore.
Erob. prim.part. Matth.22.29. etc. Christus ad Sadduceos, Erratis, inquit,
nescientes Scripturas, neque virtutem Dei: in resurrectione enim neque nubent,
neque nubentur. De resurrectione autem mortuorum non legist is, quod dictum
est a Deo dicente vobis : Ego sum Deus Abraham et Deus Isaac et Deus Jacob ;

CAP. H. DE RESURRECT. CORPORUM.

il

non est Deus mortuorum, sed viventium. Ubi duo adverte: 1°. Quod Christus
contra Saudcc.eos agat tantum ex libris Moysis, quia, ut ait Hier., alias
Scripturas non admittebant. 2°. Quod ha*c ratiocinatio Christi immediate pro­
bet immortalitatem anima·, quam alias Sadduc.ei negabant; sed tamen me­
diate etiam ostendat resurrectionem: nam anima Abrah.e non est Abraiiam:
mortuus est Abraiiam, et non vivit; cum ergo Deus sit tamen Dei s Abrah.e
viventis, necesseesl Abraiiam, iterum resurgere, et vivere inætcrnum.Luc.20.
39. additur huic textui: omnes enim vivunt ci.
Prob, secund, part. Dan. 12. 2. Multi de. his, qui dormiunt in terree pul v ere»
evigilabunt, alii in vitam œternam, alii in opprobrium ; quod autem per το
mulli, prout S. Aug. L. 20. de Civ. c. 23. notat, hie intelligatur zb omnes, cons­
tat ex aliis textibus: nam Joann. 5. 28. et 29. dicit Christus: Venit hora, in
qua omnes, qui in monumentis sunt, audient vocem Filii Dei, et procedent, qui
bona fecerunt, in resurrectionem vitee; qui vero mala egerunt, in resurrectio­
nem judicii. la. Cor. 15. 51. Mysterium vobis dico : omnes quidem resurgemus,
sed non omnes immutabimur.
Prob. tert. part. Job. 19. 28. et 26. dicitur: Scio, quod Redemptor meus
vivit : et in novissimo die de terra surrecturus sum , et rursum circumdabor
pelle mea, et in carne mea videbo Deum meum. la. Cor. 15. 53. Oportet enim
corruptibile hoc induere incorruptionem, et mortale hoc induere immortalita­
tem junde definitum in Conc. Lat. IV. Cap. 1. Omnes mortales cum suis pro­
priis corporibus resurgent, quæ nunc gestant.
Conf. ratione Theol. eSS. PP. deprompta : Si resurrectio mortuorum non
sit futura; ergo ideo, quia Deus vel non potest, vel non vult suscitare mor­
tuos: neutrum dici potest; non 'primum : qui enim omnia fecit ex nihilo,
poterit carnem corruptam iterum restituere: non secundum, quia imprimis
resurrectio non est contra ullius creatura exigentiam, imo juxta connatura­
lem animæ inclinationem : deinde non est indigna Deo, sed ejus bonitati,
sapientiæ et juslitiæ congruens, utpote cui convenit, partem hominis, quæ
merito vel demerito est cooperata, etiam præmiis aut poenis sociari, quod
sine resurrectione sæpe non fieret: denique non videtur neganda carni, quæ
Sacramentis delibata et Corpore Christi pasta, aliisque gratiis pluribus allecta
jam sæpe fuit.
20. Obj. conlr. prim. part. 1° Caro et sanguis regnum Dei possidere non
possunt, la. Cor. 15. 50. ; ergo corpora non resurgent. 2°. Psal. 77. 39. Deus
dicitur, Israelites non perdidisse, quia caro sunt, spiritus vadens et non
rediens. 3°. Psal. 113.17. Non mortui laudabunt te, Domine, neque omnes,
qui descendunt in infernum, hoc est, in scpulchrum. 4°. Eccles. 3. 19. ait Salo­
mon : Unus interitus est hominum et jumentorum, etœqua utriusque conditio;
ergo.
R. ad 1. D. A. Caro et sanguis, hoc est, opera carnalia C. À. Hoc est, cor­
pus hominis Subd. Non potest possidere regnum Dei, percipiendo bealitudincni essentialem C. A. Resurgendo ad gloriam accidentalem .V. Λ. Alioqui
et Caro Christi excludenda erit a resurrectione et gloria, ait Tertull.
R. ad 2. D. A. Et per hunc spiritum inlelligitur anima vel corpus hominis
.V. .1. Spiritus vitalis, vel vita corporalis, quæ non continuo occidit, et rur-

12

de resurrect, corporum.

DE BEATITÜDINE.

sus statiin oritur, ut sol et sidera C. .1. Sensus igitur est, Deum populo sno
pepercisse ob infirmitatem naturæ in malum prôna-, et ob vitæ temporalis
brevitatem, quæ floris ad instar brevi compendio ad mortem tendit.
R. ad 3. D. Non laudabunt Deum ritu publico et palam C. Nullo modo A’.
Primum quia post mortem non contingit, rogat Psaltes, ut Dei s justis suis
in hoc seculo benedicat, et vitam prolonget, quo id coram hominibus præstare queant.
R. ad V D. Unus est interitus quoad necessitatem moriendi C. Quoad
omnia, animæ substantiam et allectiones. .V. Adde, Salomonem non in pro­
pria persona, sed impiorum ore, et secundum carnalium judicium loqui,
quo sensu etiam Paulus F. Cor. IS. 32. ait : Manducemus et bibamus: cras
enim moriemur.
Inst. I. Scriptura intelligi potest de resurrectione spirituali, de qua 1®. Chris­
tus, Joan. 5. locutus est. teste S. Aug, Tract. 22. in Joann. 2°. Christus
Maith. 22. 30. dicit : In resurrectione erunt sicut Angeli Dei, qui corpora non
habent. 3°. Paulus F. Cor. 15. 44. ait: Seminatur corpus spirituale; ergo.
R. ad I. D. Christus locutus est tantum de resurrectione spirituali A’.
Etiam de corporali C. Dum Christus Joann. 5. 25. dicit. Venit hora, et nunc
est, quando murtui audient vocem Filii Dei, et qui audierint, vivent: de spiri­
tuali recte inlelligitur a S. Aug. ; sed v. 28. aperte agit de corporali resur­
rectione, ut Augustinus 1. c. expresse ait. .-Id 2. D. Erunt sicut Angeli quoad
naturam A’. Quoad modum agendi, praesertim ibidem expressum C. Ad 3. D.
Surget corpus spirituale, hoc est, immateriale .V. Hoc est, gloriosum et
immortalitate donatum C. UniversimSociNiANi hæc objicientes idem respon­
sum merentur, quod Christus dedit Sadducæis: Erratis nescientes Scriptu­
ras, neque virtutem Dei.
Insl. 2. Nulla est ratio, cur resurgat corpus : nam 1°. anima non indi­
get corpore ad beatiludinem, imo perfectior videtur status animae sepa­
rata; . cum in hoc statu sit magis conformis Deo et Angelis, magis pura et
libera in suis actionibus. 2°. Remuneratio vel pœna debetur animæ operanti,
non corpori utpote instrumento, sicut cl nunc anima sola est in purgatorio ;
ago.
R. ad 1. D. Anima non indiget corpore ad beatiludinem essentialem C.
Integraliter perfectam et ad statum suum connaturalem .V. Status animæ
separatæ est perfectior cæteris paribus, et magis Deo conformis secundum
quid, non simpliciter : nam simpliciter loquendo perfectior et magis conna­
tural is est status animæ beata* cum corpore conjuncta;, et etiam magis con­
gruit cum Deo, quia tunc habet, quidquid su:e naturæ conditio requirit.
Denique magis est libera per se , non per accidens, cum Deus etiam per
beatiludinem tribuat, ne corpus ulla ratione animam impediat.
R. ad 2. D. Debetur animæ, quæ tamen ex natura sua exigit corpus C.
Qua? id naturaliter non requirit A'. Corpus non est instrumentum purum,
siquidem anima non sil spiritus assistens, sed vera corporis forma, ut ÇoNci
I.AT. definit ; hinc licet resurrectio corporis referatur ad beatiludinem
accidentalem, speciali tamen articulo nobis credenda proponitur, ac proin
non est levis momenti. Quod purgatorium spectat, illa pœna adhuc perlinet
ad viam; quando autem perfecta erit remuneratio vel pœna, anima iterum
unietur corpori.

J3

21. Obj. conlr. secund, part. Saltem non omnes resurgent : nam 1°. in Sym­
bolo dicitur Christus judicaturus vivoset mortuos. 2°. Ubi F. Cor. 15. 54. Vul­
gata legit ; Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur ; graecum
habet : Non omnes quidem dormiemus, omnes tamen, immutabimur. 3°. Mor­
tui, qui in Christo sunt, resurgent primi: deinde nos, qui vivimus, qui relin­
quimur, simul rapiemur cum illis in nubibus obviam Christo. F. Thess. 4. 15.
et 16. ; ergo.
R. ad i. I). Jntclligcndo per vivos, vel bonos et justos , vel qui proxime
ante judicium in vivis erant, vel vivos non comparative ad tempus judicii,
sed ad tempus professionis fidei C. Intelligcndo nunquam mortuos et carne
exutos iY. Prima explicatio eslS. Aug. etS. Hier. : sed quia non videtur hic
esse sermo de vita gratiæ et morte opposita,admittit S. Aug. etiam secundam,
quam et D. Thomas sustinet ; tertia est Suaresii.
R. ad 2. S. Hier, testatur , in mullis Exemplaribus Græcis legi : Omnes
quidem dormiemus : cl juxta Vulgatam hunc locum legerunt Amur., Aug.,
Fulg., cl alii ; unde nova illa lectio corrigenda est.
R. ad 3. D. Simul rapiemur obviam, ita tamen, ut vel in ipso raptu mori­
turi simus, et in loco judicii resuscitandi, vel ante mortui rapiamur resuscitati, et vivi occurramus C. Nunquam mortui .V. Posterior D. Thom.e videtur
praeferenda priori senlcntiæ Scoti : tum quia Apostolus loquitur de raptu
corporum gloriose immutatorum, et addit : Rapiemur cum illis,... et sic
semper cum Domino erimus : tum quia adsunt variæ causæ mortis in illa
extrema calamitate, quæ judicium praecedet ; ratio autem, cm Apostolus
aliter loquatur de ultimis hominibus, est, quia inter eorum mortem et
resurrectionem brevissimum tempus intercedet, ac prope integra manebunt
corpora, unde adhuc velat vici dicuntur venturi ad judicium.
Insl. 1°. Aon resurgent impii in judicio, Ps. 1.5. 2° Christus, ut ait Apost.
1. c. est causa et exemplar nostrae resurrectionis, cui impii et infideles non
conformantur. 3° Nulla apparet ratio, cur infideles resurgant ; ergo.
R. ad 1. D. non resurgent impii ad vitam et immortalitatem corporis A’.
Ad beatiludinem, ad potestatem cum justis, aut vires eis nocendi C. Sensum
hunc Psalmi esse, probat contextus, quia additur : neque peccatores in 'con­
cilio justorum; et praecedit : non sic impii, non sic, sed tanquam pulvis, quem
projicit ventus a facie terree.
R. ad. 2. D. Christus est exemplar nostrae resurrectionis spiritualis C.
Corporalis Subd. Resurrectionis peccatorum ct ad damnationem A*. Jus­
torum et ad beatiludinem C. De hac praecipue loqui Apostolum, patet ex eo,
quod hic ct alibi loquatur de resurrectione tanquam objecto spei, quale pec­
catorum resurrectio non est : quæ quidem physice est vita, sed mortem
secundam adjunctam habet.
R. ad 3. .V. praeter jam dicta potest osse ratio : quia per peccatum introivit
mors, Christus autem delevit peccatum et vicit mortem; unde omnes resus*
citare debet a morte naturali, ut ostendat virtutem et victoriam suam.
22. Obj. cont. tert. part. Apost. F. Cor. 15. postquam quæsivisset. v. 35. :
Quomodo resurgunt mortui? qualive corpore venient? v. 37. ait : Quod semi­
nas, non corpus, quod futurum est, seminas, sed nudum granum; ergo non
in eodem corpore resurgent.
'
R. D. C. Non in eodem corpore quoad substantiam A’. C. Quoad quali-

MBi

DE UEAUH 1'IXE
CAP. IL DE IMÆQÜALITATE BEATITUD.

talcs C. C. Apost. hanc similitudinem non inlelligit quoad omnia, sed tan­
tum quoad hoc, quod corpus resurgens sit diversum quoad qualitates, ut
ipse exprimit dicens v. 12. etc. : Seminatur in corruptione, surget in\ ineorruptione : seminatur in ignobilitate, surget in gloria etc.
Inst. 1. Non potest eadem esse caro, quæ surrectura est. 1°. Tum quia in
Beatis erit dotibus ornata, tum quia beati infantes resurgent in statura per­
fecta, tum quia in anthropophaga humanis duntaxat carnibus nutrito, vel in
hominibus ab eo devoratis caro deesse debet; 2°. Ad hæc opus non est, res­
titui eamdem carnem, cum omnis materia sit ejusdem speciei.
11. ad 1. D. Non potest eadem esse caro substantia .V. qualitate vel quan­
titate. C. Jd 2. D. Opus non est, ad hominem pracise constituendum C. Ad
veritatem resurrectionis et ostensionem a irtulis Christi habendam .V. Si enim
non resurgit idem corpus, non est resurrectio, sed novi corporis assumptio.
Christus etiam venit, instaurare lapsum, et restituere in integrum : cum
ergo quoad naturam labatur corpus, anima maneat; ut redintegretur status
hominis, corpus restituendum est.
Inst. 2. Explicari non potest, quo modo et secundum quæ idem numero
corpus resurgat; ergo.
R. A'. .1. Nam. 1°. Erit idem corpus quoad substantiam. 2°. Verum corpus
humanum omnibus organis et membris ad integritatem hominis spectan­
tibus instructum, quia sicut Deus condidit hominem sine defectu, ita repa­
rabit sine defectu ; nude qui, dum viverent, vel carebant membris, vel ultra
consuetum abundabant, sine defectu et excessu resurgent. 3°. Prater acci­
dentia cuivis propria, ut sunt, complexio, figura, vultus etc., manebit etiam
diversitas sexus : hæc enim est naturalis; et quod natura est quam ipse
fecit, non mutabit Deus, sed reparabit. 4°. Quoad ætalem et corporis magni­
tudinem omnes resurgent in statura et vigore ætatis juvenilis, in qua con­
ditus est Adam, et Christus mortuus : neque erit pigmæus aut gigas.
Inst. 3. Nam : 1°. Ephes. L 13. dicitur : Omnes occurremus in virum per­
fectum^. ad hæc sexuum diversitas oculis objecta non videtur decere statum,
in quo est summa puritas : 3°. denique nullus est futurus usus hujus diver­
sitatis; ergo.
R. ad 1. In Scriptura sæpe etiam vir pro fæmina(quia pro homine) ponitur:
dcin verba hæc non sunt intelligcuda de corporum resurrectione, sed de ædificatione Corporis Christi, quæ tit per fidein ac charitalem, et constituitur
ex Christo lanquam capite, et Ecclesia ut membris; hanc utramque respon­
sionem habet S. Aug. L. 22. de Civ. c. 18. Ad 2. Si in statu innocentiæ nudi­
tatem non erjibescebant primi parentes, quia ab eo aberat libido incentiva
mali : hæc multo magis aberit a statu gloriæ. .1(7 3. Diversitas sexus saltem
perlinet ad integritatem, et commendat sapientiam divinam ; unde et potentiæ nulritivæ quoad organa aderunt, quamvis non sint futura carum operationes ad reparationem vel ad augmentum ulterius.

13

An omnes fruantur Deatitudine æquali?

23. Nota. Jovixiam error fuit, quod conservantis baptismi gratiam æqualc
inco lo pramiiim habituri sint, ortus ex eo qiiod doceret virtutes et vitia
omnia inter se æqualia esse. Hunc errorem simul cl fontem erroris condem­
nat Co.xcii.ium tum ΙΊ.011. in Dccr. Unionis : tum Tru>. Scss. G. can, 32.
Lutherds eumdem rcsuscitavit errorem, sed ex diverso principio itidem
falso, quod nempe omnes homines justi fiant non per propriam, sed per
Christi justitiam, quæ æqualiler imputatur omnibus, qui credunt. Nos erro­
rem duntaxat impugnantes dicimus, quod bealitudo non tantum quoad
accidentalia, sed etiam secundum visionem sit inæqualis ratione modi, dum
alter clare, alter clarius essentiam divinam cognoscit.

24. Dico. Beati frumitur beatiludinc inæquali pro meritorum diversitate.
Est de fide.
Prob. Christus Joan. 14. 2. ait : In domo Patris mei mansiones multee sunt;
in quem locum Greg. L. 4. mor. c. 31. Quia in hac vita est discretio operum,
erit in illa procul dubio discretio dignitatum, ut, quo hic alius alium merito
superat, illic alius alium retributione transcendat ; unde in Evangelic Veritas
dicit : In domo Patris etc. S. Paul. la. Cor. 15. 41. et 42. ait: Alia claritas
solis, alia claritas lunœ, et alia claritas stellarum : stella enim differt a stella
in claritate, sic et resurrectio mortuorum : sed et gloriæ corporis respondebit
gloria animæ ; ergo si ex hoc textu sapiitur inæqualitas gloriæ in corpore,
sequitur etiam inæqualitas gloriæ in anima. Id ibidem c. 3. 8. ait Apost :
Unusquisque autem propriam mercedem accipiet secundum suum laborem, h.
c. meritum; ex quo sic : merita bona sunt mensura gloriæ in coelo justis
retribuendae : sed in hac vila merita sunt inaequalia; ergo.
Conf. Gratia sanctificans in hac vita inaequaliter participatur a justis;
ergo et lumen gloriæ, et sic gloria, inæquali 1er : quia sicut gratia est semen,
sic etiam est mensura luminis gloriæ. Atqui a solo lumine gloriæ inæquali
physice ac proxime habetur inæqualitas visionis; ergo.
25. Objic. I. Maith. 20. 10. operariis, qui inæquali tempore laborarunt,
æqualis merces rependitur, scii, singulis denarius diurnus : hic autem dena­
rius est figura beatitudinis ; ergo.
R. 1). min. Denarius est figura beatitudinis ratione duralionisæternæ, quæ
æqualis futura est in omnibus Sanctis C. min. Ratione intensionis seu perfec­
tionis .V. min. Denarius, inquit S. Aug. Serin. 59. de Verb. Dom., est cita
œlerna, et in vita aderna omnes (equates erunt : quamvis enim meritorum
diversitate, fulgebunt alius magis, alius minus; quod tamen ad vitam œternam pertinet, æqualis erit omnibus: non enim alteri erit longius, alteri bre­
vius, quod pariter sempiternum est. Alii respondent.operarios fuisse in inercede aequales, quia, qui serius vocali sunt, fervore ac diligentia brevitatem
temporis compensarunt, juxta illud Sap. 4. 13. Consummatus in brevi exple­
vit tempora mulla. Adde, alium osse scopum parabolic, qui præcipue spectari
debet, quia, ut notat S. Ghrys. hom. Τό. in MatthA. c. Christus parabolam

1(J

DE BEATITUDINE/

dixit, el in parabolis non oportet nimia in singulis verbis cura perangi. Sic
unus Beatorum non invidebit alteri, non murmurabit, ut operarii illi Evan­
gelic! : omnes enim perfecte beati perfecte frunnlur et saliantur summo
bono, perfecte Deum amant 'et proximum, perfecte in voluntate Dei, <[ua
statuta est inæqualis retributio pro inaequalitate meritorum, conquiescunt.

►;

♦

26. Objic. II. Beati videbunt Deum, sicuti est; ergo œqualiler.
R. D. .1. Siculi est, hoc sensu, quod videant essentiam, attributa et per­
sonalitates C. .1. lloc sensu, quod videant omni claritate, qua videri potest,
et quæ major ac major esse potest in infinitum .V. .1.
Insl. 1. Si unus esset altero beatior, unus majori bono fruerelur, quam
alter: atqui hoc non, quia omnes finiuntur summo bono; ergo unus non
est altero beatior; ergo beati non sunt inaequaliter beati.
R. V. .V. quia béatitude adæquate non habetur a solo objecto, quod idem
est quoad omnes beatos, sed abactu possidendi objectum, qui cum possit
esse perfectior intensive et quoad claritatem, nec non extensive quoad plures gradus cognoscibililatis in attributis, unus altero poterit esse beatior.
lust. 2. Damnati quoad pœnam damni sunt æquales ; ergo et Beati quoad
piæmium visionis, maxime cum teste S. Aug. unus rem unam non possit
plus altero intelligere.
R. Tr. J. Quia juxta quosdam, damnati, qui gravius peccarunt, gravius
etiam affligentur pœna damni. .V. C. Quia pœna damni pnccise consistit in
privatione visionis, quæ privatio incapax intentionis est: visio autem tanquam positiva illius capax est. S. Aug. autem non negat plus, si appellet
super modum intellectionis ejusque perfectionem, sed tantum si appellet
super ipsam entitatem, quæ supponitur realiter et formaliter eadem ac indi­
visibilis.
Insl. 3. Sequeretur: 1°. eurn. qui non videt clarissime Deum, non saliari :
quia superest aliquid illi appetendum. 2°. Eumdem alteri posse invidere heatitudinem : atqui in utroque casu nequitiem esset vere beatus ; ergo.
R..V. utramque Sequelam. Nam 1. etiam juxta D. Thom. p. 1. q. 12. a. 6.
Ubi est major charitas, ibi est majus desiderium, cl desiderium quodammodo
facit desiderantem aptum et paratum ad susceptionem desiderati; ergo cum
in minus beato sil minor charitas ac meritum, etiam minus erit desiderium
et capacitas, Deo fruendi perfectiore modo. Deinde, quia Beati plus diligunt
Deum, quam se, conformant se voluntati divinæ, qua statutum minoribus
meritis visionem minus perfectam tribui. 2. S. Aug. L. 22. de Cio. c. 30. ita
loquitur : Id etiam beata illa civitas magnum in se bonum videbit, quod nulli
superioris ullus inferior invidebit, sicut nunc non incident Archangelis Angeli
cœleri; tamque nollet esse unusquisque, quod non accepit,.... quam nec in cor­
pore vult oculus esse, qui est digitus.

17

CAP. II. I>E SCIEMUS BEATORUM.

ARTICULOS III.
i>E AFFECTIONIBUS BEATITUDINIS QUOAD PERFECTIONES.

In et quibus ■Scientiis, prœter Visionem, illustretur Intellectus Beatorum?

27. Vota. Quæ pneter Deum a Beatis videntur, alia ordinem naturæ spectant,
ut sunt creatura; cxislenlcs, rerum naturalium causæ, species, vires, pro­
prietates: alia dispositionem gratiæ attinent, nempe omnia fidei mysteria,
quorum in hac vita nonnisi obscura, ibidem clara erit notitia : alia quæ
proprium cujusvis statum concernunt; sic beati Pontifices vident, quæ ad
Ecclesiae regimen; Reges, quæ ad regnorum statum pertinent etc. Commu­
nior TT. sententia asserit, creaturas a Beatis cognosci in Verbo, h. e. in
essentia divina, cui per analogiam tribuitur nomen Verbi, eo quod sit manifes­
tati va rerum a se distinctarum; et quidem formaliter, quod fit, quando
eodem et indistincto actu, scii, per ipsam visionem beatificam Dei, cognos­
cuntur in essentia Dei , tanquam in motivo formali, et ut medio cognito,
quod inducat in cognitionem creaturarum. Quod Beati etiam cognoscant
necessitates et preces clientum suorum, negarunt Jovixiaxus ac Vigilantius,
et negant recentiores H.eretici quos inter Calvix. L. 3. Instit. c. 20. §. 2i.
impie et scurriliter scripsit: Quis eousque longas illis aures revelarit, quæ ad
voces nostras porrigantur? oculos etiam tam perspicaces, qui necessitatibus
nostris advigilent? Sed unanimis est Catholicorum contraria sententia.
28. Dico I. Beati cognoscunt multas creaturas et rerum eventus, non
tamen omnes possibiles, aut in certa temporis differentia existentes.
Prob. prim. part. Beati vivunt statum omnium bonorum aggregatione
perfectum, et vident Deum omnia scientem , seu pervium Divinitatis specu­
lum, ut loquitur C. Sexoxexse ; ergo.
Prob, secund, part. Beati de facto ignorant ultimum diem, affirmante
Christo Matth. 24. 36. De die autem illa et hora nemo scit etc. Item Angeli beati
nonstatim ac semper cognoverunt mysteriorum circumstantias, uti tempus
Incarnationis, quod palet ex Ephes. 3. 8. et 10. Quin res possibiles omnes
cognosci a Bealis posse negant, qui statuunt Infinitum creatum actu impli­
care; ergo. Proin datur quidem in Beatis quædam ignorantia negativa, non
privativa; nam carentia perfectionis debilæ non convenit statui beato: minus
error, qui est malum intellectus.
29. Dico II. In Beatis datur Scientia infusa, quin et naturalis, seu acquisita.
Prob. prim. part. Scientia infusa tam habitualis, quam actualis nec involvit
repugnantiam, nec difficultatem: ac præterea conveniens est perfectioni sta­
tus beatifici, in quo maxime perficitur potentia etiam intellectiva. Habitualis
videtur consistere in speciebus repraesentantibus quidditatem et circumstan­
tias rerum. Actualis fit per revelationem vel illuminationem, sive a Deo, sive
a Christo, sive ab aliis Bealis sanctioribus. Neque liæc scientia superflua est
præsente visione, cum ipsi SS. PP. duplicem in Angelis et Bealis cognitio­
nem statuant, matutinam , qua cognoscunt res creatas formaliter in Verbo,
ii.

2

L'Î’. RKVIIHDIXE

et vespertinam, qua cognoscunt easdem directe in propria sua specie el ge­
nere.
Prob, secund. pari. Quia ad statum Beatorum perlinet, res naturales per­
fecte cognoscere; dicitur autem hœc scientia. 1°. Naturalis, quia lueres non
exigunt cognosci. neque etiam cognoscuntur per scientiam supernaturalem,
nisi quatenus forte proximam quamdam cum supernatmalibus connexionem
habent. 2”. Acquisita, tum quia ha*e scientia quoad multa objecta potest a
Beatis in vita labore et experientia esse acquisita, et manere in cœlo: tum
quia virtute naturali saltem simpliciter acquiri potest; unde licet a Deo
Beatis infundatur, est nonnisi per accidens infusa.
30. Dico III. In Beatis non quidem Fides manet, sed tamen virtutes aliœ
intellectuales et dona Spiritus S.
Prob. prim. part .Sicut actus, ita habitus Fidei est proprius vice, quapropter
Apost. ait 1*. Cor. 13.10. et 12. Cum venerit, quod perfectum est, evacuabi­
tur, quod ex parte est :..... Videmus nunc per speculum in anigmate, tunc
autem facie ad faciem etc. Idem tenent unanimiter SS. PP. et TT. omnes ex
hac ratione, quia fides nostra obscura est. et credimus, quod non videmus.
Prob, secund. part. Aliæ virtutes connectuntur cum charitate , et Beatus
eorum actus saltem aliquos, aut alio modo exercere potest.

31. Dico IV. Beati in cœlo cognoscunt necessitates et preces suorum
clientum.
Prob. prim. part. Ex 2. Mach. 13. 12. etc. ubi Judas vidit Ονιλμ et Jere­
miah defunctos orare pro necessitate populi Judaici, quam proinde illi scive­
runt. Apoc. 6. 10. Beati noverunt, impunitos esse sui persecutores; ergo et
necessitatem suorum clientum agnoscunt.
Prob, secund, part. Ex Apoc. 5. 8., ubi preces sub metaphora odoramen­
torum Deo offerunt, et v. 11. ad has preces dicunt : Arnen; quod utrumque
sine habitu nolitiæ facere non possent.
Conf. Utrumque ex eo, tum quod aliunde constet, Sanctos pro nobis in­
tercedere : tum quod utrumque spectet ad statum beatificum, ubi consti­
tuti etiam sunt ad gubernandos et regendos fideles, ut docent Bellarm. et
plures PP.
Si ais l". Scriptura variis in locis docet, solum Deum nosse cogitationes
cordium, inter quas referri debent preces in corde profusæ; 2°. sæpius etiam
defunctis denegat notitiam eorum, quæ fiunt in tenvi; 3°. Job. 1i. 21. Sive
nobiles fuerint filii ejus, sive ignobiles, non intelligel ; 4°. Isa. 63. 16. dicit
Propheta Jud.eorum nomine : Abraham nescivit nos, et Israel ignoravit nos;
ergo.
Π. ad 1. D. .1. Solus Deus cognoscit cogitationes et secreta cordium natu­
raliter, et virtute propria C. .1. Solus Deus cognoscit, ut non manifestet
etiam Beatis, sicut hoc fecit quibusdam Sanctis in terra .V. A.
R. ad 2. D. Denegat notitiam rerum terrestrium per media naturalia
comparatam C. Notitiam per media supernaturalia, scii, illustrationem,
revelationem divinam, aut visionem beatificam comparatam .V.
R. 3. ad illud Jobi. Et ibi sermo est de Sanctis .V. De reprobis C. Greg.
L. 12. Mur. c. 1 L in h. 1. ait : Qui intus omnipotentis Dei claritatem vident,

-r

CAI». 11. DE SCIE5TIIS BEATORUM.

19

nullo modo credendum esi, quia foris sil aliquid, quod ignorent. Sed carnales
quique, quia amorem praecipuum /iliis impendunt, hoc eos beatus Job nescire
postmodern asserit, quod hic. vehementer amaverunt : ut, sive nobiles, sive
ignobiles sint /ilii, nesciant, quorum eos semper cura fatigabat.
R. i. ad illud Isai.e. 1). cum S. Hier. Nescivit Abraham cognitione appro­
bationis, Ii. c., non cognoscit filios, quos a Deo suo intelligit non amari C.
Nescivit cognitione notitia', quasi plane nihil de nobis sciret .V. Eodem modo
explicare etiam debent adversarii verba Christi ad reprobos et Virgines
fatuas; Nunquam novi vos Mallh. 7. 2.3. ole : Nescio vos Mat th. 25. 12. Adde
exS. Aug., quod Abraham,Israel aliique PP. necdum beati erant, ct hinc illis
non debebatur notitia hæc ratione status, ratione cujus tamen Beati actiones
ad se spectantes cognoscunt.
Si eus 2°. S. Aug. L. de cura pro mortuis c. 1.3. putabat, matrem suam
esse beatam, et tamen probat, mortuos non scire, quid agant viventes, cum
ea nunquam ad se consolandum veniret ; el L. de cera Jlelig. c. 55. ait : Quis­
quis Angelorum vel hominum diligit Deum, certus sum, quod etiam me diligat:
quisquis in illo manet, et potest humanas preces sentire, in illo me exaudit. :
sed his verbis videtur dubitare, utrum omnes Sancti possint humanas preces
audire; ergo.
R. ad 1. S. Aug, exemplo matris suae tantum probare intendit, «jtiod, quam­
vis sæpe cognoscant preces nostras, et nos adjuvent, tamen proplerea non
sciant omnia nostra, neque intersint assidue rebus nostris, et quidem more
humano nobiscum agendo ct conversando.
R. ad 2. Dicit quidem S. Aug.; non omnem, qui in Deo manet, exaudire
preces, sed non dicit, quod omnis, qui iu Deo manet, jam sit beatus, cum,
qui in terris manet in charitate, etiam in Deo manere dicitur la. Joan. 4. 16.
Si ais 3°. S. Greg. Naz. in fine Orat, in Gorgon, ait: Quod si quid cos quo­
que, qui tibi a nobis habentur, honores curas, atque hoc preemii sanctis ani­
mabas divinitus contingit, ut ista sentiant.... sed hæc locutio dubitare vide­
tur, an Sancti sciant preces; ergo.
R. N. min. zbquod... siquoque hic non est signum dubitantis, Sed affirman­
tis, uti illud Pauli ad Philem. v. 17. Si habes me socium,suscipe illum. Sanctos
videre, quid lue agatur, Greg. Naz. passim affirmat, praesertim in Orat, in
Athan.

Quibus Virtutibus cl l’rœrogalivis, prœler Charilatcm, ornetur Voluntas
Beatorum ?

32. Nola. Utrum omnes habitus supcrnalurales ct naturales virtutum, qui
sunt in voluntate Viatorum, maneant in voluntate Beatorum? an Beati ha­
beant complementum omnium desideriorum? quæ sint doles cl aureolæ
Beatorum? triplex quaestio est, quæ concernit beatitudinem hominis acci­
dentalem ; de singulis pauca. Est autem Dos Beatorum, perpetuus animae vel
corporis ornatus, vitæ sufficiens, in ælerna beatitmline jugiter perseverans
vel in modum illius, quod sponsæ assignatur: cujus metaphor® funda­
mentum habetur 2*. Cor. 11. 2. ct Apoc. 21. 2. Awieola? Beatorum quoad
nomen dicuntur coronce, quia dantur in præmiuni xictoiiæ, auic.c ob pie

I
I
I

•I
i
H

a)

DE BEATÎTUDINE.

tium, minores respectu connue magna’, sive bealiludinis et glori® essentia­
lis; quoad rem sunt gaudium accidentale de singulari quadam victoria
perceptum a Beatis, et in corpus speciali fulgore redundans.
1

J

33. Dicol. Omnes habitus virtutum, qui sunt in voluntate Viatorum, ma­
nent in voluntate Beatorum quoad entitatem et substantiam, licet non quoad
omnes actus et habitudinem ad eos.
Prob. prim. part. Quia omnes virtutes respiciunt honestum ut sic, et affi­
ciunt voluntatem ad tale bonum, ac de se augent virtutem recte operandi
circa illud; ergo cum hoc ad perfectionem voluntatis speciet, neque etiam
includat imperfectionem perfectioni bealiludinis repugnantem, statui Beato­
rum concedendum est.
Prob. secund, part. Quia omnis virtus, etiam spes e. g. et pernitentia, incli­
nat voluntatem ad amandum bonum honestum, ut illud vel desideret volun­
tas. si eo adhuc careat, vel ut de illo gaudeat, si illud jam possideat ; ergo
omnis virtus potest habere actum, scii, amoris et gaudii, in Beatis.
Prob. tert. part. Quia aliqui actus virtutum includunt vel supponunt im­
perfectionem ex parte objecti, scii, absentiam alicujus boni, vel præsenliam
alicujus mali; ergo virtutes non possunt haberi in Beatis quoad omnes
earum actus, vel habitudinem ad illos.
34. Dico II. Beali habent complementum omnium suorum desideriorum,
et quidem quoad objectum essentialiter beatificum semper formaliter: quoad
objecta alia non quidem semper formaliter, sed radicaliter et fundamenta­
liter.
Prob. prim. part. Quia beatitudo habet rationem ultimi termini et perfect®
satietatis; ergo debet afferre complementum omnium desideriorum.
Prob. secund, part. Quia Beatus perfecte statim et perpetuo possidet tum
intellectu, tum voluntate Deum; ergo habet complementum desideriorum
quoad objectum essentialiter beatificum.
Prob. tert.part. Quia beatis animabus ante resurrectionem corporum adhuc
deest illa perfectio, quæ ex conjunctione ad corpus in illas redundabit ; ergo
non semper earum desiderium formaliter est completum quoad objecta accidentaliter beatifica.
Prob. quart, part. Partira quia certi sunt, tempore a providentia Dei prædefinito, objecta illa accidentalitcr beatifica sibi obventura: partira quia Bea­
torum desiderium de his objectis tantum est efficax et absolutum respective
ad tempus et modum, quo ipsis Deus ea est concessurus, cum eorum deside­
ria sint juxta mensuram voluntatis divinæ, et illi subordinate. Desideria
Beatorum de rebus, quæ nunquam fient, v. g. de salute amici, qui non
salvabitur, non suut absoluta et efficacia, sed simplices quidam affectus Dei
voluntati ac providentiæsubordinati, quam magis cupiunt in omnibus impleri.

33. Dico III. Dotes animæ beali sunt 1res, Visio, Comprehensio, Delectatio.
Visio hæc non est formalis beatitudo. sed terminus fidei satians beatum ex
hoc, quod jam clare videat ea, quæ in via cognovit obscure per fidem. Com­
prehensio non est cognitio Dei adæquata, sed terminus spei, satians beatum
quod bonum desideratum jam teneat juxta illud Apost. : sic currite,

CAP. II. DE DOTIBUS BEATORUM.

21

ut comprehendatis 1*. Cor, 9. 24. Delectatio est terminus amoris, satians bea­
tura ex eo, quod summo bono, ad quod in via tendebat, jarn uniatur, el in
illo conquiescat.
Prob. Quia hæc correspondent tribus virtutibus Theologicis, et pertinent
ad triplicem primariam circa Deum operationem.

30. Dico IV. Dotes corporis beati sunt quatuor, Impossibilitas, Subtilitas,
Agilitas et Claritas.
Prob. Ex unanimi omnium consensu,et ex P.Cor. 15. 42. Intelligitur autem
per Impossibilitatem non incapacitas sensationis aut receptionis etiam con­
venientis et perfect i væ, sed dispositiva resistentia cuilibet contrario : per
Subtilitatem vis penetrandi, sive jus, quo Deus tenetur ad libitum beati effi­
cere illam penetrationem, quamvis ejus corpus maneat quantitativum cum
debito partium situ et extensione ad locum sibi convenientem : per Agilitatem
virtus facillime et celerrime movendi corpora de loco in locum : per Claritatem
eximia lux el splendor cum diaphaneitate, cum proprio tamen colore con­
sistens, et pro libitu beati resplendens vel obtectus.
37. Dico F. Aureola assignatur triplex, sicut triplex est hostis. la. est Mar­
tyrum qui mundum, h. e. tyrannos vicerunt contemptu mortis, quæ est
malum maximum, quod homines inferre possunt; de his Apoc. 7. 9. dicitur:
Amicti stolis albis, et palmee in manibus eorum. 2a. est Virginum, qui et quæ
carnis oblectationes vicerunt, integra corporis et animi puritate servata; de
his Apoc. 14.3. et 4. Cantabant quasi canticum novum, et nemo poterat dicere
canticum, nisi etc.. Hi sequuntur Agnum. 3a. est Doctorum, qui fidei et morum
dogmata tradendo, prædicando, salutariter monendo etc. diabolum expule­
runt ex hominum cordibus, tanquam affectato suo regno ; de his Dan. 12. 3.
Qui ad justitiam erudiunt multos, fulgebunt quasi stellce in perpetuas aeter­
nitates.
ARTICULUS IV.
DE AFFECTIONIBUS BEATI TÜD1NIS QUOAD TEMPUS.

§ I-

.-In Beatitudinem antecedat Regnum Ciiiliastarum.
38. Nota 1. Cuii.iast.e docuerunt, justos post generalem resurrectionem
cum Christo regnaturos in terris per mille annos, priusquam ad visionem
Dei in cocio recipiantur. Duplex erat Millenariorum classis: ia. eorum, qui
prope Hierosolymam cum religione Judæorum magnificentius restauratam
Beatos omnibus epularum, nuptiarum ct libidinum voluptatibus finituros
per mille annos dicebant ; horum auctor erat Cerinthus Simonis Magi disci­
pulus, qui legis etiam Mosaic® ceremonias, sacrificia et phecepta restituenda
esse asserebat: asseclas habuit Marcionitas et Apollin aristas. 2a. classis est
eorum, qui dixerunt, delicias, quibus Beali essent fruit uri per mille annos,
vel esse innoxias et concessas, vel spirituales duntaxat ; horum auctor fuit
See. 11. Papias Episc. Hierapol. discipulus Joannis Presbyteri Ephesini, quem

22

DE BEATlïl’DlNE.

ipse in suis scriptis distinguit a Joanne Ajmjst., vir admodum mediocris qui­
dem ingenii, ut eum Etskb. !.. 3. Hist. c. ult. vocat; sed ob antiquitatem
tamen suam et studium Traditionum, quas collegit libris .3. de Interpreta­
tione. Oraculorum Dominicorum inscriptis, primis Ecclesia' Patiubus erat in
veneratione, et etiamnum Marly elogio 22. Febr. ceu Sanctus insertus legi­
tur: hunc secuti sunt S. Just., S. Iren.. Tertull., Lactant., et Severus
Suunt.; et iu eodem errore aliquando se fuisse testatur S. Aug.
39. Nola 2. Contra utramque classem iisdem etiam temporibus scripsere
viri doctissimi et sanctissimi. Dionvs. Alex., Oiug., Hier., et alii. Error pri­
mer classis rejectus quidem fuit ab omnibus ut bæresis: secunda* autem clas­
sis toleratus est aliquandiu, tum ob auctoritatem patronorum, tum quia bac
ratione magis recedebatur ab errore Oiugenistarum, qui negabant resurrec­
tionem fieri cum membris humanis ; unde, etiam sibi caule incedendum
fuisse scribit S. Hier. Præf. iuL. 18. in Isa., ne. dum in resurrectione contra
Orige.nistas assereret omnia in corpore humano fore membra, etiam usum
corum more Millenariorum videretur adslruere. Ibi vero Apollinaris inter
cæteros errores pertinacius hunc defenderet, etiam una cum aliis ejus hæresibus a Da maso damnatus est. Videbatur ab eo tempore hic error quasi sepultus, donec sub Sec. XV11. finem Pietist.e quidam cum resuscitarent, ex quo­
rum numero pluies an. 1693. et 94. in Pensylvaniam secesserunt, regnum
hoc millenarium sub plena conscientiae libertate jam fundaturi.
40. Dico. Regnum Chiliastarüm est fictitinm.
Prob. I. Regnum Christi non est terrenum, nec certo numero definitum,
ut habetur ex Script. Regnum meum non est de hoc mundo Joann. 18. 36. Re­
gni ejus non erit finis Luc. I. 33. et hoc tanqnam certum suo Symbolo in­
seruit C. Constant. 1. adversus Apoi.linarjstas.
Prob. II. Post resurrectionem universalem non erunt pro justis voluptates
corporeæ, quia in resurrectione neque nubent, neque nubentur Matth. 22. 30.
Regnum Dei non est esca et potus Rom. 14. 17.; ergo.
Prob. III. Post judicium ultimum sententia Judicis in reprobos : Ile in
ignem œternum, dabitur statim execution! ; ergo et sententia injustos : Venite
benedicti Patris mei, possidete regnum Matth. 23. 34.. præsertim cum F.
Thessal. 4. 13. et 16. legatur : Mortui... resurgent primi : deinde nos, qui
vivimus,... simul rapiemur cum illis in nubibus obviam Christo in aera, et
sic semper cum Domino erimus.
4L Objic. I. Apoc. 20. aperte statuitur Regnum Christi cum Beatis per
mille annos : nam 1°. dicitur diabolus ligatus per mille annos. 2°. Fore
duplicem resurrectionem, primam justorum, qui regnabunt per mille annos,
alteram impiorum, quæ consequetur hoc intervallum. 3°. Dicit Joannes, se
vidisse animas decollatorum per mille annos regnasse cum Christo, cæteros
vero inortuos non vixisse; ergo.
R. 1. Tr. A. N. C. Millenarii suum regnum statuunt post resurrectionem
et judicium : S. Joannes autem regnum illud statuit ante adventum AntiChiusti, quia ibid, dicitur : Cum consummati fuerint mille anni, solvetur
Satanas : et ante resurrectionem, quia hæc modo ibidem dicitur futura post
persecutionem Anti-Christi; ergo aperte convellit errorem Chiliastarvm.

|

*

cap. ii. de hrc.no millenario.

23

R. 2. /). A. Statuitur regnum Ghhisti in animabus Rc.alorum per justifi­
cationem C. .1. Eliam in corporibus per glorificationem .V. J. Item : statui­
tur regnum per mille annos, το mille annos sumendo pro indeterminato
numero annorum, qui ab adventu Christi in mundum usqitcad ejus adven­
tum in judicium decurrent C. Sumendo pro determinato annorum numero,
et determinate .V. Atque hæc responsio convenit singulis probationibus ad­
jectis; nam
Ad 1. Diabolus ligatus est quoad libertatem Christianis nocendi toto hoc
tempore, quia Christus venit in primo adventu, ut dissolvat opera diaboli
F. Joan. 3. 8., et ut Princeps mundi ejiciatur foras. Joan. 12. 31.
Ad 2. Duplex est etiam animarum justarum resurrectio : prima per jus­
tificationem, altera per glorificationem; et ita explicat Aug. L. 20. de Cio. c. 7.
Vel duplex est ita, ut prima sit glorificatio animæ solius, secunda animæ et
corporis simul, uti explicat S. Amur.
Ad 3. Cæteri mortui non vixerunt, sed habuerunt duplicem etiam mor­
tem duplici resurrectioni Beatorum mox explicatae oppositam.
Inst. Apoc. 21. 3. dicit Christus : Ecce nova facio omnia, quod intelligendum de Hierosolyma, Lege et Sacrificiis Mosaicis ad mentem Chiliastarum restaurandis; ergo.
R. 'V. Λ. Hæc enim triplici sensu a PP. et Interpr. vel de anima, vel de
Ecclesia, vel de cœlesti gloria rcclc ac vere explicantur.
42. Objic. II. Si non admittatur Regnum Chiuiastarum, stare nequit veri­
tas verborum et promissionum Christi, qui Matth. 26. 29. ait : Non bibam
amodo de hoc genimine vitis usque in diem illum, cum illud bibam vobiscum
novum in regno Patris mei; item Luc. 22. 29. et 30. Ego dispono vobis, sicut
disposuit mihi Paler meus, regnum, ut edatis et bibatis super mensam meam
in regno Patris mei. Denique Matth. 19. 29. Omnis, qui reliquerit patrem,
aut matrem, aut uxorem, centuplum accipiet, et vitam œlernam possidebit,
quæ omnia sine deliciis corporalibus nequeunt intelligi ; ergo.
R. D. Λ. Stare nequit veritas verborum et promissionum Christi metaphorica, eaque primario intenta .V. A. Litteralis, et quæ non intendebatur,
Tr. J. 1“ quidem textus secundum litteram explicari potest cuin S. Chrys.
in 1. c. de tempore illo, quo Christus post resurrectionem adhuc versatus est
cum discipulis bibens et manducans; 2l,s ad litteram intelligi nequit, cum
alias regnum Dei nihil esset, nisi esca et potus, contra rationem et Scriptu­
ram : neque etiam 3US quia ut S. Hier, in 1. c. ait : Si in caderis digna sit
repromissio, in uxoribus apparet turpitudo, ut qui unam pro Domino dimi­
serit, centum recipiat in futuro. Dein impossibile est, centum patres aut
matres accipere. In sensu autem mclaphorico lus et 2US significat abundan­
tiam gaudiorum tum animæ tum corporis Beaturum : 3US significat tum
spiritualia bona, tum etiam corporalia beneficia ex mutua charitate obve­
nientia in hac etiam vita illis, qui terrenis remmtiarint ; promittitur enim
centuplum in pnesenti vita, ut ex eodem textu apud Mare. 10. 30. Luc. 18.30.
constat.
Inst. Si plane rejiciatur Regnum Millenariorum; ergo nulla erit auctori­
tas Traditionis et Patrum; siquidemS. Just., S. Iren., Tertull., et alii pri­
morum Seculorum Patres regnum illud admiserint.

21

DE BEATITUDINE.

R. D. seq. Nulla erit auctoritas Traditionis generalis, cl Patrum unanimi­
ter conspirantium, eaque ab Ecclesia continuata ac proposita .V. seq. Tradi­
tionis particularis, Patrum contrarie sentientium et poslinotlum rejecta ab
Ecclesia C. Seq. Auctoritas Patrum non facit locum Theologicum, nisi sit
unanimis aut ab Ecclesi v recepta, qualis non est illa Millenariorum.

43. Observa. 1. Quod Papias regnum illud et alias etiam parabolas exoticas,
relationes item fabulosas suis libris inseruerit, ortum habet ex mediocritate
ejus ingenii: cum enim quacumque demum ipsi acoævis quondam cum
Apostolo quopiam aut discipulo Christi hominibus dicerentur, sine ullo exa­
mine admitteret, et figuratas locutiones non secundum sensum, sed ad litte­
ram acciperet, nihil pronius erat, quam ut eum in errorem prœcipitaretur.
S. Justin. per Apocalypsin S. Joan, male intellectam inductus est in hanc,
sententiam, ita tamen, ut Millenarios hæreticos blasphcmiæ argueret, Chris­
tianos vero aliter sentire diceret, neque inde unionem fidei Catholica' cum
illis abrumperet. S. Iren.ecm duplex ratio in camdcm sententiam impulit :
Ie*. Auctoritas quorumdam VV. et presertim Papi.e, qui illam ceu Apostolicam traditionem vendiderat : 2°. Quod a Marcionitis aliisque Hæieticis volue­
rit quam longissime abire.
Quod Tertullianus in Montanismum lapsus regnum Millen, admitteret,
haud mirum est, cum illud esset ex Montanistarum revelationibus una.
Magis mirum est, Severum Sulp. potuisse fieri Chiliastam, cum de S. Martini
ad cadum ascensu pervisum etiam factus sit certior, et ad Aurelium Diae.
data epistola id confirmant. Libri autem 1res Dialogorum ab eo editi, in
quibus prodictum errorem asserit, non æquali a Catholicis plausu excepti
sunt, quin et a Gelasio P. inter apocryphos rejecti.
44. Observa II. Dogmatis Catholici assertores semper numero plures fuere:
neque enim facta est nova revelatio, sed per continuam et non interruptam
traditionem Acritas ad nos usque propagata est; PP. tamen illi et Scripto­
res VV. non sunt hæreseos arguendi : tum quia veritas Catholica non ita, ac
modo, in luce posita , neque ultimo Ecclesle judicio erat definita; neque ab
illis error oppositus curn pertinacia propugnabatur. Qui autem, ut ait S. Aug.,
sententiam suam quantumvis falsam atque perversam nulla pertinaci animo­
sitate defendunt,... quœrunt autem cautasollicitudine veritatem, corrigi parati,
cum invenerint, nequaquam sunt inter luercticos reputandi.

.4n Justorum animæ ante Resurrectionem universalem admittantur
ad visionem Df.i?

43. Nota. Quæstio hic est precise de animabus justorum sive ante, sive
post mortem ab omni macula et pœna solutis: an slatim post mortem, aut
saltem ante extremum judicium obtineant beatitudinem essentialem? Nega­
runt id Tertull., Vigilant., Armem et Gr.eci etiam tempore C. Flor. ; quin
et inter Catholicos Latinos acriter de eo disceptabatur Sec. xiv. et tempore
Joannis XXII., qui mortuus est anno 1334. Eumdcm errorem adoptarunt

CAP. II. DE VISIONE DEI ANTE RESURRECTIONEM.

2.3

Llthi r. Pradecl in Gen. el Calvin. L. 4. Inst. c. 20.
23. Dicebant autem
prodicti omnes, animas justorum ad extremum usque judicii diem interim
vel iiiM/m Abhaile, h. e. loco nec ca.desti, nec infero, sed intermedio;‘vel in
locorefrigerii, vel subtus aram Dei considere, quiescere, dormire. Affirma­
tivam vero sententiam, quam scriptis prius illustraverat, tandem definivit
Bened. XII. an. 1336. promulgata Constitutione, quæ incipit: Benedictus
Dei s. Idipsuni postea prostiterunt C. Flor. Sess. ull. in Decreto Unionis, et
C. Tini). Sess. 25.
46. Dico. Animæ justorum, quibus nihil expiandum superest, statim ac
corpore solutae sunt, Deum in coelo vident.
Prob. /. Ex Script. 1°. Christus Luc. 23. 43. promisit latroni : Hodie mecum
eris in paradiso: sed animæ latronis non promisit, nec illa intravit in para­
disum terrestrem, qui non convenit animalius, sed cœlestern sive beatificam
visionem, qua ab initio fruebatur anima Christi ; ergo. 2°. Paulus 21. Cor. 5.
1. ait : Scimus, quia si terrestris domus nostra hujus habitationis dissolvatur,
quod œdi/ïcalionem ex Deo habemus, domum non manufactam, œternam in
cadis : atqui tam Grœci, quam Latini per domum terrestrem hujus habitatio­
nis inlelligunt corpus de terra sumptum, et per aedificationem cjcDeo gloriam
per visionem intuitivam Dei, cum Apost. ibidem etiam dicat v. 4: Qui sumus
in hoc tabernaculo (scii, corpore) ingemiscimus gravati... et v. 8. Audemus
autem et bonam voluntatem habemus magis peregrinari a corpore, et praesentes
esse ad Dominum ; item c. 4. 16. Sed licet is, qui foris est, noster homo corrum­
patur, tamen is, qui intus est, renovatur. Denique ad Philipp. 1. 23. Deside­
rium habens dissolvi et esse cum Christo. Ex altera vero parte beatitudo bene
dicitur domus juxta Joan. 14. 2. In Domo Patris mei mansiones multee sunt:
Luc. 16. 9. Utrecipiant vos in aeterna tabernacula; Ergo cum Apostolus inter
dissolutionem corporis et ingressum in beatitudinem non ponat moram in­
termediam, animæ slatim consequuntur visionem Dei. 3°. Parabola de Epu­
lone Lue. 16. 23. significat impiorum animas statim torqueri ; ergo cum Deus
non sil pronior ad poenas, quam præmia, animas piorum statim admittet ad
gloriam.
Prob. II. Ex Tradit. Ecclesle: hanc declarant 1°. preces publicœ, de qui­
bus Coelestinus P. in epist. 1. ad Episcopos Gallice ait: Legem credendi lex
statuit supplicandi ; jam vero antiquiss. Codex Gelasianus in festo SS. Perpetu.e et Felicitatis habet: Qucesumus, ut, sicut illis gloriam contulisti, nobis
indulgentiam largiaris; in festo autem SS. Gervasii et Protasi i: Ut quos coe­
lesti gloria sublimasti : item antiqua oratio in festo S. Gregoru M. : Deus, qui
animæ famuli tui ceternœ beatitudinis prœmia contulisti etc.
2°. Martyres et acta Martyrum, quorum spes recte dicitur fuisse fides Chris­
tianorum; jam vero Ecclesia Smyrnt.nsis de obitu Polycarpi ita ait: Pertole­
rantium devicto injusto preeside, immortalitatis corona recepta, cum omnibus
Apostolis, omnibusque justis exultans Deum glorificat. Arietor Synchronus de
S. Symphorosa et septem ejus filiis, qui circa annum 120. passi sunt, ait:
Elegerunt magis decollari, quam vinci: passi mortem inter Angelos cum Rege
œternovila fruuntur incœlis. S. Methodius in Sec. 111. apudPiiOTiuM ita loqui­
tur: ΙΊιιχα hac brevique vita dissoluta habebimus ad Deum habitationem ante
resurrectionem.

I

.'<1
:
j

I
Λ

26

DE BKAÏITL'DIKE.

3°. SS. PP. testimonia ; Sec. 1. S. Cleaiens ep. I. ad Cor., S. Ignat. cp. ad
Rom.c. 3.6.7., Derails in !.. 3. similitudine W. Soc. n. S. Pui.vcahp. ep. ad
Philipp., Athknag. in Apoloy., Cails Presbyter Ecel. lùmi. apud Emu. L. 3.
Hist.c. 28. Sec. ni. Cleai. Alex. !.. S. Slrom., Origen. !.. 6. eontr. Celsiai,
et L. 2. de Principiis, c. 12., S. Dionys. Alex, opusc. eontr. S. Iren. et 2.
libris cont. Nepotem agyptii apud Euseil, Cvvn. de exhort. martyr, in pra'f.
et c. 12. it. !.. de mortalitate. Sec. iv. omnes fere Scriplores celebres tum ex
professo, turn ineidenter idem defendunt ant definiunt.
Conf. Ex Conciliis. Lucan n. 11. sub Greg. X. in professione fidei: Florenti­
num in Decreto fidei : Tridentimm Sess. 23. de Invocatione SS. id ipsum diserte
affirmant.
w

47. Obj. I. Sancti non accipiunt mereedem in fine vitæ, sed mundi ; ergo.
Prob. A. Maith. 20. 8. el 9. Denarius operariis redditur ad vesperam: atqui
denarius beatitudinem, et vespera finem mundi significat ; ergo.
R. D. .1. Non accipiunt mereedem nequidem incompletam, sive beatiludinem animæ in fine vitæ temporalis .V. J. Non accipiunt quidem mereedem
completam, sive beatitudinem corporis et animæ in fine vite temporalis, sed
in fine mundi, accipiunt tamen incompletam C. .1. Ad Prob. D. M. Denarius,
qui datur omnibus simul operariis, datur ad vesperam C. M. Qui datur sin­
gulis seorsim Subd. Denarius completus C. Incompletus N. Completa quidem
merces dabitur omnibus aperte sub tempus judicii, ut innuit parabola ; hoc
tamen non prohibet, quo minus jam incompleta detur singulis sub particu­
lare cujuslibet judicium. Ad hæc scopus parabolæ præserlim attendendus est,
non autem omnes circumstanti® : alioqui etiam murmurare, ct habere ocu­
lum nequam Beatis tribui deberet.
Inst. 1. Hebr. 11.39. et 40. dicitur de Patriarchis V. T. : Ili omnes testimo­
nio fidei probati, non acceperunt repromissiones.... ut non sine nobis consum­
marentur; ergo repromissionem et bealitudincm accipient omnes simul in
fine mundi.
R. D. .-i. Non acceperunt repromissiones, per has intelligendo Incarnatio­
nem Christi C. .1. Intelligendo beatitudinem Subd. Non acceperunt nequidem
incompletam post adventum et resurrectionem Christi .V. Completam et per­
fectam C. Unde et dicitur: Ut non sine nobis consummarentur.
Inst. 2. P. Joann. 3. 2. dicitur: Scimus, quoniam cum apparuerit (Chris­
tus in 2° adventu), similes ei erimus, quoniam videbimus eum, sicutiest; ergo
ante resurrectionem generalem anima non recipit ullam bealitudincm.
R. A'. C. Sed sequitur tantum, gloriam Beatorum non esse manifestandam
coram omnibus, nisi in die judicii: cum enim antecedents* dixerat S. Joan­
nes v. 2. : Nondum apparuit, quid erimus: postea subjungens, cum apparue­
rit, non significat, cum apparuerit Christus, sed eum apparuerit, quid eri­
mus. Corn vero manifestatum fuerit quid erimus, similes Christo erimus
in oculis totius mundi, quoad externam etiam gloriam corporis, quæ cv eo
nascetur, quod videbimus eum, sicuti est ; unde patet, hunc textum similem
esse illi ad Coloss. c. 3. 3. et 4. Mortui estis, et vita vestra abscondita est cum
Christo in Deo: cum Christus apparuerit, vita vestra; tunc et vos apparebi­
tis cum ipso in gloria.
Inst. 3. ArosT. P. Cor. 15. 32. dicit, nullam fore mereedem justorum, si

CAP. II. DE VISIONE DEI ANTE HESURRECTIONEAf.

27

mortui non resurgunt: et 2. Madi. 12. 14. dicitur, superfluum et vanum esse,
orare pro mortuis, si non esset spes resurrectionis ; atqui neutrum teneret,
si aniinæ præmiarentur ante resurrectionem corporis; ergo.
R. 1). min. Neutrum teneret formalitcr et absolute C. min. Ex hypothesi et
illative .V. min. Qui in V. T. negabant resurrectionem corporum, plerumque
etiam negabant immortalitatem animæ, volebantque, hanc simul cum cor­
pore perire, dicentes : Manducemus et bibamus, cras enim muriemur, ut re­
fert A post. 1. c. v. 32. in qua impiorum hypothesi evidenter infert Aposto­
lus : Si anima simul cum corpore pereat, neque hoc resurgat; ergo justi
frustra laborant etc. Data autem immortalitate animæ, si corpus non resur­
gat, adhuc tenet illatio Apostoli, quia si corpus, quod est particeps latioris
et molestiæ, non sit particeps praemii ; etiam anima non erit, cum sil eadem
utriusque ratio, et ex sorte unius propter connexionem animæ cum corpore
sol's alterius colligatur. Eadem est responsio ad secundum: qui tamen textus
explicari etiam potest de spe resurrectionis ab igne purgatorii ad vitam
beatam. Eodem modo explica S. Chrys., cujus hom. 39. in ep. 1. Cor. hic
opponi solet.
Inst. 4. Apoc. G. 4. animæ Martyrum dicuntur delitescere subtus altare, et
v. 11. jubentur requiescere adhuc tempus modicum, donec compleantur con­
servi commet fratres eorum; ergo necdum vident Délai.
R. D. A. Hoc ipsum tamen altare fuit in cœlo, et interim animabus datæ
jam fuerunt slolœ albœ, ut habetur ibid. v. 11. ac cædem etiam auimæ
Apoc. 7. 9. et 10. dicuntur stantes ante thronum concinere laudem Dei C. A.
Et nihil de his convenit animabus Martyrum .V. A. Petebant quidem animæ
Martyrum per postulatam vindictam resurrectionem corporum, et sic beati­
tudinem completam; habent tamen jam incompletam, scii, animæ, quæ per
concentum laudis divin® et stolam albam significatur; unde S. Bern. Senn. 3.
in Festo SS. 00. Accipiunt jam singulas stolas, sed non vestiuntur duplicibus,
donec et nos vestiamur. Quæ de altari Thymiamatis, sub quo animæ, et de
altari Holocausti, sub quo corpora sunt sepulta, dicuntur, sensum allegoricum spectant.
Nimirum sicut ANiAi.Eanle Christum dicebantur esso in promptuariis seu
cellis, h. e. in limbo, expectantes Christum et beatam resurrectionem : ita
post Christum dicuntur esse sub altari Thymiamatis, h. e. in coelo, exspec­
tantes unionem cum corpore, ut illo vestitæ super altare quasi eleventur ad
perfectam gloriam et consummatam bealitudincm. Erat altare Thymiamatis,
altare Oraculi, sive Sancti Sanctorum, quod est proprie locus Sacerdotum,
quales sunt hæ animæ Beatorum, Apocal. 20. G. Quippe erat Sanctura Sanc­
torum solius Dei habitaculum, in quod nonnisi summus Pontifex, ctduntaxat semel in anno ingrediebatur; Pontifex vero Christum repræsenlat, non
Sanctos.
Corpora Sanctorum dicuntur esse sub altari Holocaustorum, h. c. in terra:
nam hoc altare erat in atrio, quod terram denotat ; unde sub illo corpora
terrena Martyrum sepulta dicuntur; et quidem sub altari vehit abscondi,
tegi ct latere, donec in resurrectione glorioso corpore donate se suamque
gloriam ac lauream Martyrii universo orbi palam ostentent.
Inst. 5. Uniuscujusque opus, quale sit, ignis probabit la. Cor. 3. 13. ; ergo

28

DE BEATITUDINE.

omnes probandi sunt igne conflagrationis, quæ præccdet judicii diem, ac
proin ante hoc tempus nemo admittitur ad visionem Dei.
R. /). C. Omnes, quos conflagratio reperiet in corporibus agentes, illo igne
probandi sunt C. Omnes omnino, qui jam antea carne exuti, et igne purga­
torio purgati sunt, adeo ut eousque in purgatione maneant .V. Hanc enim
opinionem repugnare traditioni Ecclesias, patet ex ep. 52. Cypriani, Consti­
tutione Bexed. XII., CC. Flor, et Tiun. et communi Cathulicorumsen.su, sibi
persuadentium, animas in purgatorio juvari et liberari posse sacrificiis et piis
operibus viventium.

48. Obj. II. Ecclesia orat pro defunctis etiam Sanetis, Patriarchis, Apos­
tolis et Martyribus, ut constat ex VV. liturgiis SS. Manci, Basilii, Curysostomi, Epiphanu et aliorum ; ergo credidit Ecclesia, animas separatas nec­
dum frui visione Dei.
R. D. .4. Orat pro Sanctis, ut eorum gloria in nobis ct imitatio augeatur,
prout ait Bellarm. C. -i. ut inde levamen aliquod accipiant .V. .4. Sic enim
oratio habet in Missa: Suscipe S. Trinitas hanc oblationem, quam tibi offeri­
mus in memoriam..... Jesu Christi, et in honorem Sanctorum, ut illis pro­
ficiat ad honorem, nobis autem ad salutem, et illi intercedere pro nubis dig­
nentur in cadis, quorum memoriam agimus in terris.
Inst. 1. Cap. cum Martha- de celebr. Missæ, antiqua oratio in festo S. Leo­
nis erat; annue nobis, Domine, ut animæ famuli lui Leonis hœc prosit oblatio.
Item in Ecclesia summa Aquisgran. singulis annis adhuc dicitur Missa de
Requiem pro anima Caroli M., qui tamen in Marty rologi is apud Bullan­
dum 28. Jan. inscriptus est catalogo Sanctorum.
R. I). .4. Et luee oratio fuit statim post mortem S. Leonis scripta et in
anniversariis adhibita, quando nondum celebrabantur festa Confessorum C.A.
Fuit etiam semper retenta, nec mutata .V. .1. Mutatam illam orationis for­
mam, quamvis, quando mutata sit, nescire se, scribit idem Innoc. III. L. 5.
ep. 131. Idem quoad primam partem dicendum est de S. Caroi.o M., et
faciendum esset quoad secundam partem; cur autem id necdum factum sit,
definire non licet, nisi forte dicatur ex eo accidisse, quod Cai.oi.ls M. non a
legitimo, sed a Pseudo-Pontilice, Paschali 111., in Sanctorum catalogum ritu
solemni relatus fuerit, quamvis de ejus sanctitate ob silentium sequentium
Pontificum legitimorum et ejus cultum publicum per Galliam, Belgium et
Germaniam propagatum dubitandi non sil locus.
Insl. 2. Ecclesia orat pro omnibus defunctis, ut Deus animas liberet a poenis
inferni, et de profundo lacu, ne absorbeat eas tartarus; ergo judicat, adhuc
suspensam esse sortem illorum.
R. D. .4. Orat pro omnibus in sensu accommodo C. .1. Absoluto Subd. Eadem
ratione et intentione .V. Diversa C. Ecclesia sic orat, quia exhibet defunc­
tos, quasi tum actu obirent, essentque in periculo subeundi judicii : sicut per
annum exhibet mysteria Christi, quasi tum peragerentur.
J‘I

49. Obj. III. SS. IT. videntur contrarii ; ergo. Prob. .1. de S. Hilario, qui
Sanctos fore in regno Christi docet usque ad diem judicii, turn vero admit­
tendos ad regnum Patris : sed in regno Christi negat concedi iis v isionein Dei :
nam 1°. in Ps. 138. dicit ; Ilumanœ ista teæ necessitatis, ut sepultis corporibus

CAP. II. 1>E VISIONE DEI ANTE RESURRECTIONEM.

29

ad inferos animæ descendant : 2°. hi Ps. 120, 8. docet. Exeuntes dc corpore ad
introitum illum regni cadestis per custodiam Domini Fideles omnes reservabun­
tur, in sinu scilicet interim Abrahæ collocati {quo adire impios interjectum
chaos inhibet), quousque introeundi rursum in regnum cadorum tempus adve­
niat. 3°. In Ps. 62. dicit, Sanctos illos desiderare conspectum Dei, cumque
obtenturos post judicium : Tradet, inquit L. I I. de Trin. Christus Deo Patri
regnum, et tunc quos regnum Deo tradiderit, Deum videbunt; ergo.
R. .V. .1/. Nani regnum illud Christi in Ps. 57. vocat requiem adernam,
sedem ac regnum beatorum, terram viventium, ibique dicit, animas in Dei
susceptione requiescere : et in Ps. 65. ait; Martyres in coelestis domicilii
habitationem introierunt.
R. Ad 1. Prub. Vel S. Doctor loquitur de Sanctis V. T. : vel cum Tertlll.
existimavit, quod omnes animæ ad inferos descendant, sicut Christus, ut ait,
ad consummationem veri hominis id non recusavit; sed ut Christus statim,
ita ipsæ plene purgate in cœlum ascendant.
R. Jd2. et 3. Prob. Sancti Dei conspectum desiderant, non quod eo caruerint; sed ut eo simul omnes fruantur complete beati etiam ratione corporis :
hinc ait, Sanctos in secundum regnum rursus introire, quod supponit, cos
jam ante fuisse ingressos, et sinum Abrahæ in N. T. esse ipsum coelum.
Insl. 1. S. Ambr. 1°. L. deôono mortis c. 10. docet, animas in certis qui­
busdam habitaculis et promptuariis usque ad diem judicii detineri, ut tum
omnes simul coronam accipiant. 2°. L. 2. de Abel et Cain c. 2. habet: Solvi­
tur corpore anima, et post finem vitæ hujus adhuc tamen futuri judicii ambi­
guo suspenditur ; ergo.
R. iV. C. Ad. 1. S. Doctor quidem receptacula subterranea probat ex 4.
Esdræî. respectu justorum V. T.; at post Christum mansiones justorum dicit
esse in ccelis; omnibus autem dicit expectarimercedcmnon essentialiter tan­
tum, sed etiam integraliter completam, animæ et corpori publice dandam,
quæ proprie corona dicitur. Mentem suam declarat c. 11. ejusdem libri,
item in ep. 16. in qua scribit, Acoleum defunctum esse possessorem civitatis
œternæ, quæ in cœlo est, omnia jam ipsi esse aperta, et videre facie ad faciem.
-4d 2. D. Anima suspenditur ambiguo diei judicii extremi, quam et ipsi
Sancti nesciunt C. Suspenditur ambiguo suæ beatitudinis Ύ.
Inst. 2. S. Aug. 1°. c. 209. Enchir. et alibi diserte asserit, animas ad
resurrectionem usque contineri abditis receptaculis, et sinu Abrahæ. 2°. Ne­
gat, animas beatitudine jam frui, quia Tr. 49. in Joann, dicit : Promissa est
resurrectio carnis, mortis consumptio, vita œterna cum Angelis: hoc omnes
simul accepturi sumus. 3°. Idem in Ps. 43. sic loquitur : Illa visio facie ad
faciem liberatis in resurrectione servatur ; ergo.
R. ad 1. S. Aug. de sinu Abrahæ dubitat, eumque distinguit a cœlo, sed
modo ancipiti, nec constanter : nani multis aliis in locis sinum Abrahæ con­
fundit cum regno coelorum; proin quamvis do loco animarum anceps, de
felicitate tamen certus fuit. Ad 2. Non negat, animas jam frui beatitudine
incompleta, sed completa; atque in eo ponit discrepantiam inter beatiludi­
nem hominum et Angelorum, quod Angeli tanquam spiritus statim ab initio
completam beatiludinem acceperint. Jd 3. I). Illa visio quoad certum per­
fectionis gradum in resurrectione servatur (’.Quoad substantiam Λ. S. Aug.
videtur sensisse, homines resumpto corpore habituros esse intensiorem bea-

30

OE UEATITUIHNE.

titudinenl, cum, ut L. 12. de lien. c. 35. ait, anima sine corpore non possit
substantiam Dei sic videro, ut Angeli rident, ob naturalem incllnnlioiieni
ad suum corpus. S. Thomas in hunc locum Aug. dicit, bealitudmem fore
extensive majorem, eum gaudium etiam sit refundendum in corpus.
Inst. 3. S. Bern. I ’. Serin, i. in festo SS. ÛÛ. Inierim sub Christi huma­
nitate feli·· Hcr Sancti quiescunt , in quam nimirum desiderant etiam Angeli
ipsi prospicere, donec reniai tempus, quando non jam sub altari collocentur,
sed eaaltentur super altare, (h. e., videant etiam Divinitatem.) 2°. Item
Scnn. 3. in end. Festo dicit : Jam multi in atriis stant, e.rpectunles, donec
recipiant corpora sua... in illam enim beatissimam ordinarie domum non
intrabunt sine corporibus suis ; ergo.
R. ad I. i). Sub humanitate Christi, eamque intuentur secundum se præcise spectata ru V. 11 subsistentem in Verbo, sive ejus etiam Divinitatem,
visione scii, simpliciter intuitiva, non tamen completa et consummata C.
HæcS. Doctoris menss.it liquet ex Serui. 2. de S. Mvi.acii. in quo dicit : /’m»senli vividius est supplicare Majestati, nec jam in fide ambulas, sed in specie
regnas. Serni. 2. de S. Vier, ait : Jam cados ingressus... vere nunc revelata
facie speculatur gloriam Dei... beata visio, qua in eamdem imaginem transfor­
matur. Ad 2. I). Iu atriis a coelo distinctis, cl Dei m primum post resurrec­
tionem visuras esse .V. In atriis, quæ sunt ipsum cadum, in quo post resur­
rectionem Deum videbunt risione perfecta et consummata, quæ ipsi dicitur
domus Dei C. Atque hinc subdit 1. c. Neque prœstari decet integram bealitudinein, donec sil homo integer, cui debetur.
Inst. t. S. Curts. hom. 42. in Malth. docet, justos statim a morte deferri
in sinum Auraii.e, quem dicit, non esse in ceelu; ergo non est certa traditio,
cum tot SS. PP. dubie saltem loquantur.
R. .V. C. S. Chris. videtur quidem dubius fuisse de loco, in quo persiste­
rent anima· justorum usque ad diem judicii, non tamen de earum beatiludine : dicit enim hom. 3. in ep. a<l Philip. Justi sive hic, sive in futuro
seculo fuerint, cum Urge sunt, illic tamen magis ac propius, non per accessum
ac /idem, sed facie ad faciem. Dein tametsi Patres hic fuissem dubii , primo
attendenda est Traditio Ecclcsiæ Horn., ut Iren. L. 3. emit. hier, ait : hanc
autem circa hoc punctum salis exploratam fuisse, constat ex Greg. AI., qui
L. 4. Dial. c. 25. ex professo id probat, et in Ps. i. pœnilcutiali ait; Healitudo cl animabus Sanctorum ante resurrectionem tribuitur, cl corporibus
nihilominus post judicium conferetur. Non est opus, claram et apertam sem­
per traditionem viguisse apud omnes PP., quia interdum insistitur fun­
damento, licet clara connexio non appareat, dum veniente ælate magis
elucescat.

50. Obj. IV. Judicium bonorum cl malorum futurum est in novissimo
dic; ergo et præmia ac punire eousque differentur : quia alias frustra futu­
rum esset judicium, si jam reddita essent præmia.
R. 1). A. Judicium generale et palam sumendum erit in novissimo die
C. J. Particulare, in quo singulis reddatur secundum opera corum .V. A.
Neque judicium generale futui uni frustraneum erit, quia cedet ad manifes­
tandam Di i justitiam et misericordiam, clarificandum (ilium hominis, lau­
dem bonorum et ignominiam malorum, judicandum totum hominem.

CAP II. DE VISIONE HEI ANTE RESURRECTIONEM.

31

Inst. I. Anima Christi ante resurrectionem suam non ascendit ad cmiiirn,
sed prius descendit ad infernum ; ergo et omnes Sancti post mortem in in­
ferno erunt usque ad resurrectionem : siquidem Christi requies, resurrectio
et ascensio fuerit exemplum noslne.
R. I). .1. Non ascendit ad cadum corporeum C. Ad cadum formaliter tale,
scii, bealitiidiucm essentialem A’. Deinde .V. ('. ob apertu rn discrimen inter
Sanctos Γ. T.ct .V. 7'., quorum primis cadum clausum, secundis cadum aper­
tum per Christi passionem fuisse, scribit Arc. L. 20. de Civ. c. 19. Denique
GmiisTi requies, resurrectio et ascensio est exemplar nostne quantum ad
corpus, quod quiescet in sepulchre, resurget cl ascendet ad gloriam; non
(plautum ad animam : nam Christi Anima non descendit ad inferos, ut
nobis dani illuc demonstraret, sed ut inde Patres educeret.
Inst. 2. Videtur fieri injuria corpori, si anima prius, qnam corpus, prae­
mietur; cum tamen ulrumque ad meritum concurrat.
It. .V. A. Turn quia corpus et anima faciunt tantum imum suppositum,
unde corpus lauquam pars ex se non intelligens non habet jus contra ani­
mam, quod kedatur : tum quia anima proprie et principaliter est causa
meriti : tum quia anima separata est capax glori®, non item corpus sepa­
ratum.
Inst. 3. Dromones non punientur ante diem judicii, ut colligitur ex
Matth. 8. 29. Lue. 8. 31. et ex doctrina Patrum; ergo nec impii punientur;
nec boni praemiabuntur ante diem judicii.
R. A'. A. Vide dicta superius. Id quidem verum manet, dæmonibus tem­
pore judicii adhuc majora imminere tormenta per futuram in inferno deten­
tionem perpetuam, quia tunc non poterunt amplius nocere hominibus, atque
eorum fraudes et imbecillitas patebunt.
QuÆRES.Jn Joannes XXII. tenuerit, animas hominum ante judicium extremum
non, videre intuitive Deum.

51. R. I. Joannes Papa nihil in hac materia definivit ; testantur hoc : 1°. TT.
Parisicnses, qui a Philippo Valesio Rego Franci® ad discutiendam hanc de
animabus Beatorum controversiam congregati, in sua censoria animad­
versione anno 1333. edita ita scribunt : Quidquid in hac materia Joann. XXII.
dixit, non asserendo seu opinando protulit, sed solummodo recitando. 2°. Tes­
tatur hoc Bene». XII. in Consi, sua cit. 3°. Testatur id ipse Joannes, tum in
cpisl. ad Philippum Franciw Regem data, ubi dicit, se mulla ex Patribus
attulisse pro ista sententia, nihil autem de suo dixisse : tum in Consistorio
publico coram Cardinalibus habito, ut referi Pfolom.eus Lucencis L. 24. hiat.
Eccl. c. 42. quamvis huic Papæ inimice favens.

52. R. 11. Non constanter, nec revera tenuit hanc sententiam contrariam;
lnra. constat ex ejus verbis, qu® pridie mortis su® protulit, et Bene». XII. su;c
Constitutioni inseruit : Fatemur et credimus, quod animae purgakv, separata;
a corporibus sunt incudo, cadorum regno et paradiso, el cum Christo in con­
sortio Angelorum congregata.', et vident Deum ac divinam essentiam facie ad
faciem clare, in quantum status et conditio compatitur anima· separata·.
2um. colligitur tum ex dictis supra, tum ex ejus factis: nam l '. misit pro-

32

E»*

’’ · : -

UE HEATITL'DINE.

fessionem fidei ad Armenos et Persas, in qua ponit verba Concilii Lugdun.:
Credimus illorum aninuis, qui post baptisma susceptum nullam omnino pec­
cati maculam incurrerunt: illas ctiain, quæpost contractam peccati maculam
vel in suis manentes corporibus, vel iisdem eæuta· sunt purgata.·, mox in
cadum recipi ; quibus eum dicuntur animæ in cœlo esse, et pro usu illius
temporis significatur animas videre Dei m , Joannes revera Catholicum
dogma tenuit. 2\ In Canonizatione S. Thom.e Aquin., S. Ludovici Tolo­
sani, el S. Tiiom-E Herfordiensis idem dicit, eorum animas in cœlo ino­
rari etc.
Si ais 1°. Joannes P. pro sententia opposita scripsit librum: voluit libere de
hac re disputari: id ipsum etiam petiit a Rege Franciæ; ergo tenuit illam
sententiam.
R. D. J. El hæc agendi ratio eo tendit, ut veritas vel potius certitudo ma­
gis innotesceret propter Graecorum dissensionem C. Secus .V. Dein librum
illum scripsit ante Pontificatum; insuper apud Regem Francia· protestatus
est, non misisse se Gerardum General. FF. min., et alios, ut hanc sententiam
prædicarent. Denique ex his plus non infertur, quam quod senteutiæ oppo­
sitae aliquando faverit.
Si ais 2?. Ockamus, Mvrsiltos, Gerson, Adri anus VI., et Calvin, testantur
suis scriptis, Joannem errasse, imo errorem definivisse; ergo.
Ockam. ct Marsil. Ludovico Bavaro Imperatori a Joanne XXII. excommu­
nicato et deposito fuere mancipati, adhæseruut Autipapæ Nicolao V. ab Im­
peratore intruse, et multa ex professo tum contra Pontificem , tum contra
Pontificiam Sedem impudenter et erronee scripserunt. Gersonem (quem Cal­
vinus ineptissime dicit Joannis synchronum , cum tamen hic obierit an. 1334.
juxta historicos omnes, Gerson autem modo natus sil an. 1363. juxta TiuTHEM. de Scriptoribus Eccles. niinWtorsan credulitas Ockajio et Marsilio
adhibita perduxit ad illum errorem Joanni affigendum. De Adriano P. ait
Emin. Gotti T. L. Ferœ Eccles, c. 11. §. 1. n. G. : Dicendus est is ita scrip­
sisse, cum adhuc esset Theologus Lovan., et ejus opera, suscepto jam Pontifificatu, sub ejus tunc Pontificis nomine iterum fuerunt impressa. Calvinum
nequidquam moramur, cujus hic. quinque mendacia detegit Bellarm. de
Sanet. Beat. c. 2.
Si ais 3°. Joannes P. in ti ibus concionibus publice hunc errorem docuit, ut
refert Raxnaldusauctor coævus ad an. 1331. : vetuit etiam, nequis gradum
Magisterii consequeretur in Acad. Paris., ni sacramento se obstrinxisset
ad illud dogma defendendum, ut refert Ockamus : jussit adeo incarccrari et
vexari eos, qui contrarium docuerunt ac prædicarunt; ergo.
R. .V. .1. Nam 1°. Raynaldus id solum testatur, quod jusserit Pontifex , ut
Magistri Paris, quæstionem in utramque partem agitarent, et neutrum pro
fidei dogmate ante proponerent, quam a Sede Apost. fuerit hoc dogma decla­
ratum.2°. Ockamus, ut dictum, non meretur fidem. 3°. Aon jussit, incarccrari
eos, qui precise contrarium docuerunt, sed qui illud ceti dogma fidei ante
Ecclesiae definitionem prædicarent, et contra sentienteshæreseos arguerent.
Sinis i". Philippus Yalesius. graves minas intentavit Joanni, nisi revocaret sententiam : atque is in duabus Declarationibus fidei expresse illam
revocavit, prout refert Petrus deAlliaco; ergo Pontifex erravit.
R. -V. .1. nam 1". Petrus de Alliaco 70. annis vixit post Joannem, ac proin

CAP. II. DE PURGATORIO ET EJUS POENIS.

33

I
t

deceptus inde videtur, quod minas intentatas Gerardo, qui sententiam de
dilatione visionis bealificæ usque ad generale judicium publice prædicaverat
Parisiis non sine multorum offensione et scandalo, in ipsum Pontificem
detorserit : harum enim minarum millam faciunt mentionem Scriptores
cornu, neque de illis conqueritur Joannes in epist. ad Philippum Hcgein, sed
tantum de minis intentatis contra Religiosos; et DD. Parisienscs snpra relati
videntur contrarium insinuare. 2°. Non revocavit absolute, sed condilionate,
si scilicet aliquid contrarium fidei dixerit; nihil autem ex privato etiam sensu
suo dixerat asserens, sed ambigens, paratus, si quid contra veritatem dixisset,
corrigere, imo actu corrigens; adeoque nullum ex ejus dictis et factis pnejudiciuin Cathednu Apost. sequitur. Id tamen fatendum est, Joannem P. plus
æquo in erroneam illam sententiam propendisse, nec usum esse ea provi­
dentia, ut everteret malignam expositionem; quanquam si morte pneventus
non fuisset, re penitius discussa veritatem procul dubio definiisset, uti testa­
tur Bened. XII. ejus successor.
§ III.

Λη justorum animæ nondum plene purgatœ inPurgatorii panis detineantur?
53. Nota. Cum status gratiæ sanctificantis compatiatur reatum pœnæ tem­
poralis et culpæ venialis, possunt aniinæ justorum decedere vel sine utroque
reatu; quo casu eas statim admitti ad visionem Dei, supra probatum est ; vel
cum alterutro, aut etiam utroque; quo casu non quidem damnari poterunt,
quia juxta omnes certum est ac de fide, animas justorum, h. e. in statu gratiæ
sanctificantis decedentes ab inferno liberas esse; sed nec gloriam statim adire,
quia Apoc. 21. 27. Nihil coinquinatum intrabit in regnum coelorum ; attamen
cum illis jus ad gloriam maneat, quæ differri, non autem frustrari potest,
quæritur, an detur Purgatorium, id est, locus ct status in altero seculo a
loco ct statu tam beatitudinis, quam damnationis distinctus, in quo animæ
justæ reatum aliquem temporalem habentes, satispatiendo solvant debitum
residuum jusi i tiæ divinæ? Præter veteres hæreticos, Aerium, AValdenses, Apostolicos etc. Purgatorium, uti et suffragia pro mortuis respuit Lutiierus, asse­
rens, animas solum purgari in vita et in morte : Calvin. L. 3. Inst. c. 5. § 6.
dicit, Purgatorium exitiale Satance commentum, quod Christi crucem evacuat,
quod contumeliam misericordia? Dei non ferendam irrogat, quod fidem nos­
tram labefacit et evertit.

54. Dico. Datur Purgatorium, in quo animæ justæ nondum plene puigatæ
salispaliuntui·.
Prob. I. ex I'. T. 2. Mach. 12. 4G. dicitur: Sancta ergo et salubris est cogi­
tatio, pro defunctis exorare, ut a peccatis solvantur. Horum verborum sensus
non est,qupd Judas jusserit orare pro mortuis, ut resurgant ; sed iste : Judas
religiose cogitans de futura resurrectione, ac proin de immortalitate animæ,
at formidans, ne animæ interfectorum propter peccatum aliquod in alio
seculo puniantur, jussit pro iis orationes offerri et sacrificia, ut a peccatis sol­
vantur. Ideo autem\. 13. cl44. simul memorantur resurrectio mortuorum,
atque animæ immortalitas, quia cum anima sit pars hominis et quidem ceu
n.

i

31

OE HEATITL’WNE.

forma corporis, non est verisimile, quod Deus soluerit animam perpetuo
vivere sine corpore. Hinc Christus Matth. '2*2. ut probaret resurrectionem
contra Sadduca'os, <7/0, inquit, sum Deus Abraham, el Deus Isaac, et Deus
Jacob, ac subjungit : non est Deus inortuoruin, sed viventium ; inde vero non
potuisset inferre, ergo mortui resurgunt, nisi supponatur, quteslionem de
resurrectione corporum cl immortalitate animarum pro una eadoniqUe
accipi : posset namque alias negari consequentia, quia Deus esset Deus viden­
tium, siquidem animæ vivant, quamvis corpora non resurgant. V. num. 60.
Inst. 3.
Chrvs. hom. 32. in Matth. ususestTob. I. 18. ad stabiliendam hanc ve­
ritatem: Panem tuum et vinum tuum super sepulturam justi constitue, et noli
exeo manducare et bibere cum peccatoribus. Origen, hom. 25. in .Vum., A.ubros. in Ps. 36. el 118. adducunt Ps. 65. 1*2. Transivimus per ignenict aquam,
et eduxisti nos in refrigerium, intelligentes per aquam Baptismum, per
ignem Purgatorium. An;. L. 20. de Civ. c. 25. illud Isa. 4. i. Lavabit Do­
minus sordes filiorum et filiarum Sion, et sanguinem emundabit dc medio
eorum spiritu judicii et spiritu combustionis, dc Purgatorio explicat.
Prob. //. £x.V. T. 1°. Matth. 12.32. ait Christus: Qui autem dixerit ver­
bum contra Spiritum S., non remittetur ei, neque in hoc secuto, neque in
futuro; ergo peccata quædam in futuro seculo remitti possunt per suffragia
Ecclesiæ: ita inferunt S. Aug. L. 12. de Civ. c. 2i. et L. 6. in Julian, c. 5.,
Greg. P. L. 4. Dial. c. 39., Beda in c. 3. Marci, Bern. hom. 66. in Cantic.,
qui hoc uno textu usus est contra præsentem hæresin sui temporis. 2°. Lue.
12. 58. et Matth. 5. 25. et 26. Esto consentiens adversario tuo cito, dum es
cum eo in via, ne forte tradat te adversarius judici, et judex tradat te ministro,
et mittaris in carcerem. .4men dico libi, non exies inde, donec reddas novissi­
mum quadrantem; intelligitur autem per viam vita, per adversarium lex
Dei vel conscientia, per judicem Christus, per ministros Angeli boni vel
mali, per carcerem infernus, in quo tamen aliæ mansiones sunt pro damnatis,
aliæ pro purgandis, per quadrantem ultimum peccata minuta; ex quo loco
Purgatorium inferunt Tertull. L. de animae. 17., Cypr. L. 4. ep. 2., Orig.
hom. 35. in Luc., Hier, in c. 5. Matth. 3°. Item 1*. Cor. 3. 12. etc. SZ quis
super fundamentum hoc superœdificat aurum, argentum, lapides pretiosos,
ligna, fimum, stipulam : uniuscujusque opus manifestum erit: dies enim
Domini declarabit, quia in igne revelabitur, et uniuscujusque opus, quale sit,
ignis probabit. Si cujus opus manserit, quod supercedifica vit, mercedem ac­
cipiet; si cujus opus arserit, detrimentum patietur : ipse tamen salvus erit, sic
tamen, quasi per ignem.
Inielliguntur hic per fundamentum Christus, per œdificantes Apostoli, vel
ii, qui fidem Christi deferunt ad populos Evangelii ignaros; per aurum,
argentum et lapides pretiosos doctrina utilis utiliter et cum bono exemplo
proposita; per ligna, fimum et stipulam doctrina curiosa, inutilis cl sine
fructu proposita; per diem Domini dies judicii vel particularis, vel ut plerique volunt, universalis, ut sensus sit : salvus erit, ut illi, qui per ignem
transierunt; ex quo, cum duntaxat manifestatur publice in extremo judicio,
neutiquam sequitur, quod nullus Sanctus ingredi possit incœliun ante diem
extremi judicii, id quod damnatum a Cone. Flor. ; per ignem opus proban­
tem severum Dei judicium omnia examinans, non vero ignis purgans et aftli-

>. *

CAI·. II. I»E PURGATORIO ΕΓ EJUS POENIS.

gens, tum quia opera igne materiali examinari non possunt, et Apostolus
aperte distinguens inter operacl operantes, hos dicit perigncm,h. e. Purgatorii
transire, et illa per ignem, h. e. judicii probari: tmn quia sequeretur, omnes
etiam sanctissimos transire et salvari per ignem Purgatorii, cum per ignem,
de quo hic sermo est, omnes probentur: tmn quia judicium Dei rectissime
vocatur ignis, ulpote purissimum, celerrimum, eflicacissirnum, et maxime
penelrativmn, Ban. 7. Malach. 3. llebr. 42.; tandem per ignem, per quem
transiens salvus erit, ignis Purgatorii. Hoc loco utuntur Ambr., Hier.; Aug.,
Greg. Μ.
Denique P. Cor. 15. 2(1. Quid facient, qui baptizantur pro mortuis, si
omnino mortui non resurgunt? ut quid baptizantur pro illis? Intelligitur hic
baptismus lacrgmarum et pœnitenliœ per orationes, jejunia et eleemosynas,
ita ut sensus sil : quid facient, qui orant, jejunant, et affligunt se pro mor­
tuis, si mortui non resurgunt? ita exponunt Ephrem in suo Testam., Petrus
Clu.niac. contra Petrobrus., Dionys., Hugo et alii in hunc locum.

55. Obj. 1. Ex verbis Christi Matth. 12. 32. non sequitur : peccatum in
Spiritum S. non remittitur in futuro seculo; ergo quædam alia remittuntur
in altero seculo, cum ex negatione non sequatur affirmatio.
R. I). A. Non sequitur secundum leges dialcclicæ C. J. Secundum leges
prudentia· .V. J. Inepta esset divisio a Christo facta, si alterutrum membrum
non subsisteret, sive si nullum daretur peccatum in futuro scculo remissibile;
sicut inepte quis diceret : neque in hoc seculo nubam, neque in futuro,
quia in futuro nullæ erunt nuptiæ. Adde, quod, cmn dixisset Christus
Joann. 18. 36. Regnum meum non est de hoc mundo, Pilatus intulit v. 37.
Ergo Rex es tu? quam illationem Christus approbavit, et non respondit,
affirmationem ex negatione non recte sequi.
Inst. 1. Potuisset Christus dicere : Hoc peccatum nec in hoc seculo, nec in
inferno remittetur, quin tamen hinc colligere possemus peccata remitti in
inferno; ergo a pari.
R. A'. C. primum enim fuisset ineptum, tum quia opponeretur tempus
loco, scii, seculum inferno; tum quia constat, non fieri remissionem in
inferno; horum autem neutrum dc secundo dici potest.
Insl. 2. τδ neque in hoc scculo, neque in futuro, significat idem, ac in inter­
num, juxta illud Marci 3. 29. : Aon habet remissionem in œlernum : atqui
τδ œlernum significat hic tantum tempus præsentis vilæ, sicut Petrus dixit
Christo Joan. 13. 8. Aon lavabis mihi pedes in œlernum; ergo.
R. Tr. M. Quia Marcus fuit compendiator Matth ei, pro in ille ex hoc lanquam copiosiore potius explicari debet. Adhæc Christus id dixit, vel ut habet
Mallhiuus, vel ut habet Marcus, vel ut habet ulerque? si primum et ultimum,
habetur intentum : si secundum, quod probabile non est; ergo Matthæus
duce Spiritu S. exposuit verba Christi, et si non inepte exposuit, indicavit,
aliqua peccata dimitti in futuro seculo. Atque sic recte SS. Patres ex hoc
modo loquendi, neque in hoc, neque in futuro seculo, inferebant, esse pec­
cata post hanc vitam remittenda. iY. m. et parti. τδ in œlernum apud Mar­
cum ut sumatur proprie, debet sumi et pro hoc et pro futuro seculo ; quod
autem τδ in œlernum a Petro prolatum sic sumi non possit, habetur ex eo,

λ*

kl·
Îr1V»

•·Υ

*

36

DI. BEATiTUDlAE.

quia in fututo .v. ulo non Liantur pedes, el/>· luilam phrasi hcbraica pas­
sim durali* mem longi temporis sonat.
Inst. 3. Ciuhvh'· hic liquitur de remissione culpa.·; ergo nihil exin pro*
kdnr pro remissione pœnæ in Purgatorio.
R. /). J. IXK|nitur de remissione culpa' peccati venialis C. Tantum de
remissione culpa·, el non simul de remissione pœnæ peccati mortalis .V. Sen­
sus Christi est hic : peccatum in Spiritum S. nec quoad culpam, nec quoad
pœuain, nec in hoc. nec in futuro secuto remittetur, cum e contra alia pec­
cata vel remittantur in hoc seculo quoad culpam et pœnam saltem ælernam simul, vel in futuro remittantur quoad culpam et pœnam simul, ut
sunt venialia, vel in futuro tantum remittantur quoad pœnam, ut mortalia.
lost. I. Christi s hic comparat alia jæccata mortalia cum peccato gra­
viore in Spiritum S.; ergo si negaret peccatum in Spiritum S. remitti in
futuro, assereret alia minora quidem, sed tamen mortalia ibidem remitti :
atqui hoc etiam juxta nos esi falsum; ergo.
R. D. seq. Assereret peccata licet minora, sed tamen mortalia ibidem remitti
quoad pœnam, el sic compleri quoad remissionem C. Quoad culpam A*.
Inst.
Chustcs dun taxat dicere vult, quod blasphcinia in Spiritum S.
in hoc judicio, el in novissimo non remittatur; et Luc. 12. 10. solummodo
dicitur, quod non remittatur : sed ita nulla fit mentio Purgatorii ; ergo.
R.dd 1. T. J/. V. m. nam quinam erunt, quibus hic non est remissum,
ct in judicio remittetur? nonne illi, qui aut venialium purgatione indige­
bunt, aut solius jHinæ debitores erunt? qui enim hinc cum injustitia dece­
dunt, certe in judicio non absolventur. Ad 2. Lucas mo Io loquendi apud
Hebræos usitato solum indicat, quod blasphcinia in Spiritum S. difficulter
remittatur.
.'/>. 06j. II. Eccles. 11. 3. dicitur : St ceciderit lignum ad Ai/strum aut ad
Aquilonem, in quocumque loco ceciderit, ibi erit ; non igitur datur locus
tertius, seu Purgatorium.
R. i’. Sensus litteralis agit dc morte hominis, et est hic : Sicut lignum
aliquando cadit, et ibi manet ac putrescit, ubi cecidit: sic homines neces­
sario moriuntur, ct si mortui fuerint, per se nunquam resurgent; unde
textus hic contra nr»stram qiueslionem nihil probat.
Π. 2·. Etiamsi textus intelligcndus sil dc altera vita, nihil nobis officit :
nam J. per hoc non evertitur limbus Patrum, qui ante Christi m pie de­
functi sunt, nec ad infernum tamen aut cœltim devenerunt; ergo nec ever­
titur Purgatorium. 2. Etiam qui sunt in Purgatorio, pertinent ad co lum, quo
purgati ascendent; ergo post mortem non erit nisi duplex status perpetuo
mansurus.
Insl. i. In Scriptura duo tantum ordines hominum reperiuntur, quorum
uni dicet Christi s Malth. 23. 34. : l>nite benedicti, alteri v. 44. : ftp male­
dicti; item Marci 1G. 16. : Qui crediderit el baptizato* fuerit, salvus erit,
qui vero non crediderit, condemnabitur; ergo.
R. D. A. Duo tantum ordines sunt in extremo judicio C. A. Slatim post
mortem Suivi. Perpetuo mansuri C. Ncquidem ad tempos ab aditu felici­
tatis suspendendi .V.
Inst. 2. Post tidelium mortem slatim erit premium, merces et gloria :

1Λ

«.

η

I

•

CAP. II. DE PURGATORIO ET EJUS POENIS.

J7

nam. Ps. I2G. 2. et 3. dicitur ; Cum dederit dilectis suis somnum, rc.ee hfpredilas Domini. 2* Cor.
I. Si terrestris domus nostra hujus habitationis
dissolvatur : habemus domum mm manufaclam, adernam in cadis. Denique
(,'HHlsris latroni extrema lima converso dixit Luc. 23. 43. Hodie mucum eris
in paradiso; ergo.
M
R. .V. .1. Hoc enim nec in primo, nec in secundo textu asseritur, cum
post mortem possit esse hscreditas Domini, et habitatio œterna in cœlis, quin
slatim a Beatis adeatur. Primus autern spectat etiam ad resurrectionem gene­
ralem : secundus tantum probare intendit, cœhitn non patere antemor­
tem : tertius vero recenset privilegium paucorum, quo nec legem facit pro
omnibus, nec etiam similitudinem operum et meritorum apud omnes reperit,
Insl. 3. Apoc. 14. 13. dicitur : Beati mortui, qui in Domino moriuntur ;
amodo jam dicit spiritus, ut requiescant a laboribus suis : opera enim illorum
sequuntur illos; ergo justi omnes slatim post mortem praemiantur.
R. .V. C. Nam vel amodo non designat tempus a morte, sed a fine judicii
extremi, ut textus hujus capitis exigit, et S. Anselmus advertit: vel textus
loquitur de viris omnino perfectis, ac praesertim Martyribus, non autem de
omnibus justis, ut exponit Richard, a S. Vict. D. Thomas id explicat de labo­
ribus hujus vitae, a quibus justi quiescunt post hanc vitam, nondum tamen
apœnis, donec plene purgentur, ubi opera eorum sive retributio sequetur
illos.
Insl. 4. Peccatoribus conversis nihil restat solvendum, Ezech. 18. 8. Cum
aversus fuerit impius ab impietate sua, omnium iniquitatum ejus non recor­
dabor : nec cum peccato decedentibus aliquid proderit, ut intelligitur ex
Eccles. 9. 10. Quodcumque facere potest manus tua, instanter operare, quia
nec opus, nec ratio, nec sapientia, nec scientia erunt apud inferos.
R. Λ'. utnimque. Per primum textum tantum intelligitur reconciliatio
hominis cum Deo, et remissio pœnæ ætern®, non autem omnis etiam pœnæ
temporalis; curn David etiam post remissum sibi peccatum a Deo castigatus
fuerit. Per secundum solum innuitur , non esse in altera vita locum merendi,
quod ultro concedimus, cum animæ in Purgatorio non mereantur, sed
satispalianlur.

57. Obj. III. S. Cypr. ad Demetriad. ait : Quando isthinc excessum erit,
nullus jam pœnitentiœ locus est, nullus satisfactionis effectus ; ergo.
IL D. .1. .Nulla erit poenitentia, nulla satisfactio, qua impetretur remissio
culpae, ct quidem mortalis C. A. Qua remittatur poena, aut fiat satispassio
pro culpa veniali .V. .1. Primum hic negasse S. Cyprianum, constat ex con­
textu. Idem respondetur ad textum Ciiiiysost. horn. 2. de Laz.i ubi de Epu­
lone in peccato mortali mortuo loquitur; nec non ad textum Ambrosii L. de
bono mortis, c. 2. ex simili ratione, quae patet ex contextu.
lost. /. S. Hier, in c. 9. Λ mos ita habet : Quando anima vinculis corpo­
reis laxata, volandi, quo velit, habuerit libertatem, aut ad inferna ducetur....
aut certe ad cadeslia sublevabitur : ergo.
R. S. Pater loquitur hic de solutione anirnæ per meditationem, non per
mortem, prout clarum est ex subnexis. Si tamen quis inlelligat de solutione
per mortem, coelum aut infernum dicimus futurum esse locum perpetuæ

98

DE BEATITUDINE.

mansionis pro animabus, per quern non excluditur Purgatorium tempo­
rarium.
Inst. 2. Theoputl. in c. 8. Matth. scribit: Anima egressa in mundo non
errat : justorum enim anima? in manu Dei sunt; peccatorum tero et ipsœhinc
abducuntur ut anima Dicitis.
R. Tantum définit, animas mortuorum non vagari super terrain, ut diemones. Quamvis autem duo assignet animarum receptacula, per hoc non
excluditur Purgatorium : tum quia non loquitur exclusive, turn quia Purga­
torium ad alterutrum referri potest, cum anima? purgandæ revera sint in
manu Dei, et Purgatoriumetiam dici possit inferni pal's, vel corte locus inferno
vicinus.
Insl. 3. S. Aug. ep. 80. ad Hesych. ait : In quo quemque invenerit suus novis­
simus dies,in hoc eum comprehendet mundi dies novissimus: quoniam qualis in
die isto moritur, talis in die illo judicabitur. Item ep. 54. ad Macedon, dicit,
post hanc vitam non esse locum murum corrigendorum. Demum L. llypoynostiti cum dixisset, primum locum esse coelum, secundum gehennam;
subjungit : tertium penitus ignoramus, imo nec esse in scripturis Sacris inve­
nimus.
R. ad 1. D. Ita ut per illam aequalitatem intelligatur, non crescere merita
vel demerita post mortem, et hic judicium fore ad gloriam vel gehennam C.
Ut intelligatur, nihil satispaliendum pro restantibus debitis, el statim omnes
admittendos ad gloriam .V. Ad 2. D. Non esse locum morum corrigendorum
perconveisionein C.Per satispassionem ct remissionem pœnarum A'. .k/3. D.
Nescimus tertium locum in sensu Pelagiano C. In catholico, intelligendo pro
lirabo Patrum aut Purgatorio .V. Pelagiam negantes peccatum originale
statuebant pro parvulis non baptizatis locum aliquem tertium perpetuum
bcatitudinis naturalis a cœlcsli gloria et gehenna distinctum; et hunc
duntaxat negat Aug.; si tamen hic liber sit Augustini, de quo plurimi
dubitant.
Inst. 4. Chrysost. Tiieopiiyl. et Euthym. illa Christi verba Matth. 5. et
Luc. 12. esto consentiens adversario tuo... explicant de judicio humano;
et S. Aug. per novissimum quadrantem intelligit pœnas geheimæ ita, ut
illud, donec reddas, significet aeternitatem, sicut dum dicitur Matth. 1. non
cognoscebat eam, donec peperit, h. e. nunquam cognovit; et juxta illud
Ps. 109. sede a dextris meis, donec ponam...; ergo exinde nihil probatur.
R. -V. C. Unus est Chrysostomus, qui lilteraliter explicat de judicio hu­
mano : reliqui omnes SS. PP. dicunt esse parabolam , tum quia Christus
non tam serio solet instruere humanam prudentiam ; saepe testatur ipse,
filios hujus seculi prudentiores esse tiliis lucis : tum quia Christus non tam
assertive diceret, amen dieu tibi, non exies inde, donec reddas novissimum
quadrantem, cum non raro fiat, reos vel alterius favore liberari, vel perse
fugere, ac nihil solvere. S. Augusti μ exempla non admodum urgent, tum
quia non videtur recte dici posse, donec solvas ultimum quadrantem, nisi
aliquando futurus sil finis solutionis : tum quia ex eo, non cognoscebat eam,
donec peperit, non quidem licet inferre; ergo postea cognovit eam, bene
autem ; ergo illa aliquando paritura erat, sicut ex illo, sede a dextris meis,
donec ponam, ne inepte dicatur, donec, recte infertur, ergo aliquando ponen­
tur omnes inimici Christi sub pedibus ejus.

...

CAP. II. DE PL'nC.ATOBIO ET RJÜ9 POENIS.

39

inst. M Maith.
Sermo csl dc anwre inimicorum et dc condonandis
injuriis, quæ cadunt sub grave præccplmn; adeoque non de peccatis venia­
libus, ant pmiia temporali Purgatorii inde qiiidquam evincitur.
It. Christus ea verba bis protulit, diversis occasionibus oblatis; hinc quam­
vis expositio S. Ciikvsosto.mi, quam etiam hic sequuntur Theophyl. etEuthymiiis, ad textum el contextum Matthæi ulrumquc tolerari possit; tamen
eadem verba Lue. 12. prolata iidem nobiscum exponunt. At Luc. 17. Chris­
tus loquitur de judicio futuro, sint lumbi vestri praecincti... vigilate, quia,
qua hora non putatis, filius hominis veniet... cum ergo vadis cum adversario
luo... ac si parabola ducta ab iis, quæ homines facere solent, diceret : uti
debitores omnem dant operam, liberandi se a creditore, antequam ad judi­
cium veniatur : ita et vos...
Adde scopum et fundamentum parabolic : non enim sumpta est similitudo
ab homicida, vel adultero, vel proditore, qui ad triremes, perpetuos carce­
res, mortem condemnantur, sed a debitore (\ui, nonob crimen, sed debitum
pecuniarium, conjicitur in carcerem, donec solvat: solent autem, ut expe­
rientia testatur, ordinario homine^ ejusmodi post aliquod tempus egredi,
et a poena liberari.
Inst. 5. S. CmiYSOSTOMUS et alii PP. græci in illo Apostoli P. Cor. 3. per
Fundamentum non Christum intelligunt, sed veram fidem; τδ salvus erit,
ita explicant : nunquam penitus consumetur, sed quasi per ignem, quia
semper ardebit; alii ignem conflagrationis, alii ignem tribulationis, alii
ignem judicii divini volunt esse illum, quem nos Purgatorii ignem conten­
dimus ab Apostolo assertum; ergo ex his non fit solida probatio.
R. Si per Fundamentum inlelligitur vera fides , sequitur omnes fideles
salvari, qui fuit error Origenis. Si per ignem intelligitur aeternus modo a
græcis exposito, solutio est nimis dura, coacta, et contra communem usum
Scripluræ S., quæ nomen salutis semper accipit in bonam partem, prout
demonstrarunt PP. Latini in C. Flor, ante lam. Sess. Porro Apostolus dicit,
per ignem, quod transitum, non in igne, quod mansionem denotat. Neque
intelligi potest ignis conflagrationis, quia alias nemo coinquinatus peccatis
venialibus posset ad coelum pervenire ante judicium extremum : neque ignis
tribulationis, quia alias etiam, qui aedificant aurum, salvarentur quasi per
ignem; adde, quod dies Domini in Scripturis dicatur tempus alterius vitæ,
cum tempus præsens dicatur dies nostra, et quod tempus vitæ præsenlis non
declaret opus uniuscujusque, quale sit, cum tribulationes et bonis et malis
communes sint : neque ignis judici ? divini, contra Luth, et Calv., tum quia
Apostolus loquitur dc poena proprie dicta ζημιωθησέται, mulclabitur, quod
apud græcos perfrequens est ζημιούσΟαι Οανάτω, morte mulctari, tura quia
transitum per ignem opponit mercedi, tum quia sequeretur omnes salvari
quasi per ignem.
Nec obstat, quod in eodem textu diversimode accipiatur ignis: hæc enim
non tam æquivocatio, quam elegans allusio est hoc sensu: Dies Domini de­
clarabitur per ignem conflagrationis: eadem dies declarabit per ignem judicii
uniuscujusque opus : ct sicut dies Domini, sicut opera per ignem manifesta­
buntur, ita etiam operarii, qui purgatione egebunt, per quemdam ignem
scilicet Purgatorii purgati salvabuntur.

5tr*->

I

4
>
4

s^·
w,

40

DE BEATITUDINF..

58. Obj. IV. Christus abunde ριυ nobis satisfecit, ipse solus liberator et
redemptor noster; ergo remissa culpa nihil satisfactionis praestandum
restat.
R, D. .1. Satisfecit, ita tamen, ut hæc satisfactio debeat nobis applicari per
Sacramenta, vel opera meritoria C. .1. Ita ut illa omnibus conveniant sine
propria vel aliena applicatione .V. J. Hinc Hau. 4. 24. dicitur: Peccata tua
eleemosynis redime ; Phil. 2. 12. Cum metu et tremore salutem vestram opera­
mini; proin una est satisfactio, el quidem nostra, sed quro habeat meritum
per gratiam, quæ impetrata nobis est per Christi satisfactionem; hæc ergo
non excluditur, sed per Sacramenta vel bona opera applicari debet.
Inst. I. In baptismo remittitur omnis el culpa et pœna; ergo etiam in
Sacramento pœnitentiœ.
R. Tr. J. Quia quamvis per baptismum tollatur praeter culpam omnis
pœna futuri seculi, sive Inferni el Purgatorii, tamen temporalis hujus vit®
non aufert, quales sunt morbi et mors, aliaque vilæ incommoda. 1). C. Ergo
etiam in Sacramento pœnitentiæ adæquale et integraliter sumpto, etiam
secundum satisfactionem C. Essentialiter dunlaxat sumpto, secundum abso­
lutionem praecise .V, Quippe baptismus est Sacramentum regenerationis,
quod operatur plenariam hominis renovationem, unde pcenas proprie tales,
prioris status ultrices habere non debet, quamvis pœnalitales adhuc relin­
qui possint, utpole quæ etiam in statu natur® purae locum haberent. Sed
pœnilentia est Sacramentum reconciliationis, quæ nec exigit esse omnino
gratuita et liberalis, nec excludit satisfactionem in hac, nec satispassionem
in altera vita, praesertim cum hoc Sacramentum dicatur aSS. PP. baptismus
laboriosus.
Inst. 2. Pœna est propter culpam ; ergo sublata culpa cessat pœna.
R. /). .1. Pœnaest propter culpam, h. e. nulla infligeretur pœna, si nulla
praecessisset culpa C. .1. h. e. non manet pœna, nisi maneat etiam ctdpa
A’. A. Numquid Num. 20. 12. culpa infidelitatis remissa, .Moyses et Aaron
puniti sunt morte et exclusione a terra promissa? numquid 2. Reg. 12. 14.
peccato adulterii, et 2. Reg. 24. 13. peccato superbi® remisso, Davidi pœnæ
temporales subenndæ erant?
Inst.3. Decedentes in peccato mortali statim puniuntur; ergo decedentes
in gratia el charilate statim praemiantur. Prob. C. Charitas se habet ad prae­
mium, sicut peccatum ad supplicium ; ergo.
R. .Y. C. et .1. prob. .Nam bonum ex integra causa, malum ex quolibet de­
fectu; stare autem potest cum charilate peccatum veniale, aut debitum
pœnæ temporalis, cui charitas non opponitur, et quod tamen perfectionem
boni, adeoque consecutionem praemii ad tempus impedit; nullum autem
mortale habet adjunctum aliquod bonum, per quod non sit ultimum malo­
rum, et cum quo nihil stat, quod in altera vita mercatur praemium.
Inst. 4. Nullus est locus, in quo post hanc vitam praemientur opera bona
malorum; ergo nec Ecus, in quo puniantur opera mala bonorum, cum Dels
semper sil pronior ad praemiandum, quam ad puniendum.
R. .V. C. Quia bona opera malorum vel in peccato fiunt, ct sunt mortua :
vel per peccatum mortale subsequens mortificantur, adeoque nihil merentur
post hanc vitam; neque illis tum datur praemium, licet Deus in hac vita
concedat illis mercedem aliquam, non tamen stabili ct certa lege promissam.

CAP. 11. DE SUFFRAGIIS PRO DEFUNCTIS.

41

Sed opera mala justorum vere merentur pœnam, quæ cum non semper tota
solvatur in hac vita, solvi debet in altera, quia divinæ justitiæ jura frustrari
et olidi non possunt. Quod autem Deus, licet pronior ad praemiandum, ita
disponat, inde est, quia scilicet mortuus in mortali nihil habet, unde possit
Deo gratus esse, proin statim puniendus est : mortuus vero in gratia gratus
quidem Deo est in ordine ad vitam ®teniam,sed propter venialia,aut poenam
justitiæ divinæ debitam, nonnisi his expiatis obtinendam.
Inst. 3. Purgatorium statuitur partirai ad remissionem cnlp® venialis,
partim ad satisfaciendum pro pœna : atqui neutrum habet locum post hanc
vitam : culpa enim nec per actum meritorium, nec per poenitentiam
remitti, nec satisfactio, cum sil pariter meritoria, poni ni futuro seculo
potest ; ergo.
R. ad 1. Juxta probabiliorem culpa venialis remittitur sub ingressum
Purgatorii per actus charitalis et palicntiæ elicitos ab anima : qui quamvis
non sint meritorii nov® grati® aut glori®, tamen sunt impetratorii vehi®,
et vidualis pœnilentia dici possunt, ut Vasq. . Bellar, et alii v.ohmt. Ad 2.
Animæ in Purgatorio rectius dicuntur satispali, quam satisfacere ; illud vero
nihil aliud est, quam patiendo solvere debitum, et expiare, quod per modum
pœnæ sustinendum erat.
§IV.
.In justorum animæ in Purgatorio detentee Fidelium suffragiis juvari
possint ?
4

59. Dico. Justorum animæ in altera vita viventium suffragiis juvantur.
Prob. I. ex Script. 2. Mach. 12. 4G., dum SS. Paginæ narrassent, Judah
Machab.eum in Jerusalem misisse 12,000 drachmas argenti in sacrificia pro
militibus mortuis expendendas, subdit : Sancta ergo et salubris est cogitatio,
pro defunctis exorare, ut a peccatis solvantur. Ex quo constat : 1°. Mortuos
post hanc vitam posse solvi a peccatis : 2°. Sacrificia et orationes vivorum
prodesse defunctis : 3°. Non expiari semper in morte omnes peccatorum
reliquias, ut dixit Luther. 4°. Posse hominem mori pie ac sancte, et tamen
habere debitum aliquod solvendum.
Conf. P. Cor. 12. 25. dicitur, inter membra unius corporis esse commu­
nionem meritorum, eaque a se mutuo juvari, quotiescumque egent: unde
profitemur inSymb. Apost. Sanctorum Communionem : atqui omnes fideles
sunt unum corpus, et unaeademque quoad substantiam Ecclesia est in ter­
ris militans, patiens in Purgatorio, et in cœlo triumphans , licet quoad sta­
tum sit diversa; ergo sicut viventes Sanctorum precibus, ita defuncti viven­
tium suffragiis sublevari possunt.
Prob. IL ex Trad. Ecclesiœ, quæ semper solita est orare pro defunctis; ita
testatur S. DioxYS.de Eccles. Hier. c. ult. Antistes precibus a divina Beni­
gnitate contendit, ut omnia peccata, quæ humana fragilitate imbecilli! aleque
admissa sunt, ei, qui excessit e vita, remittat, et eum in lucem ac regionem
vivorum deducat. Idem asserit S. Chrys. L. 6. de Sacerd. et hom. 41. in ep.
P. Cor., Tertull. L. de coron, mil. c. 3. Oblationes pro defunctis annua die
facimus. S. Ambr. pro fratre suo, et defunctis Imperatoribus solemnes ad
Deum supplicationes, ac Missa) Sacrificium obtulisse legitur. S. Aug. L. 9.

<

I

:

42

de beatitvdine.

confess. c. 13. testatur, matrem suam Moxicam vehementer rogasse, ut sui
post obitum memoria fieret in sacrificiis, ej usque votis satisfactum, cum pro
ea oblatum est Sacramentum pretii nostri. L. de cura pro mort. c. I. et
Serm. 17. de verb. Apost. dicit, hanc doctrinam contineri in libris Machab.,
traditam esse a Patribi s, et universæ Ecclesi.e auctoritate firmatam.
Prob. 111. Ex publicis fidei professionibus et definitionibus Conciliorum,
maxime Flor. Sess. ult. in Decr. de Purg., cui G nec i subscripserunt : et
Trio. Sess. 25. in Decr. de Purg. cl Profess. Fidei.

irio

60. Obj. L Libri Machab. non sunt canonici : Auctor ipse in fine veniam
erratorum petit : demum illatio hæc : sancta «γ/ο et salubris est cogitatio etc.
non videtur convenire historico; ergo ex hoc loco nihil probatur.
R. .V. J. Nam 1°. S. Avg. L. 18. de Cie. c. 36. ait : Libros Machab. non
Jcd.ei, sed Ecclesia pro canonicis habet. Primum est, quia hi libri scripti
sunt post mortem Esdrae, cui canon librorum sacrorum apudjudæos tribui­
tur. Secundum autem constat ex epist. 3. Ixxoc. 1. ad Eccsup. scripta an. 405.,
ex Coxc. Carthag. sub Ai r. HI. an. 397. cui interfuit S. Arc., eumdemque
canonem recenset L. 2. de Doctr. Christ. c. 8., ex Decr. Gelasii in Coxc. Rom.
an. 494. 2°. Auctor horum librorum in fine veniam petit elocutionis, sicut
etiam Pavi.cs excusat sui sermonis imperitiam. 3°. Non insolitum historicis,
quædam ex robus gestis colligere : quamvis autem in græco desit το ergo,
hoc tamen sensum non mutat. V. P. Widenhof. hic.
fnst. I. S. Avg. L. 2. cont. Epist. Gaidextu. c. 23. ait, librum Machab.
quidem utilem esse, sed sobrie, h. e. caute legendum : et S. Hier. ep. lia.
scribit: Machabceorum libros Ecclesia quidem legit, sed eos inter canonicas
Scripturas non habet, testaturque, quod Laodices a Syxodvs in catalogo libro­
rum SS. eos omiserit ; ergo.
R. Ad 1. Sobrie legendus est liber Machab. ob exempla seipsos occidentium
sicut Genesisob incessum Ji de et Lonu,quæ non sunt imitanda; non vero ob
errores ibi contentos. Ad 2. Exiu sequitur, quod ipsi concedimus, hos LLbros
non esse proto sed deuterocanonicos. utpote de quibus ante definitionem
Ecclesiæ etiam a DD. et Episcopis dubitatum est. Laodic. Syxodvs celebrata
est an. 356., et sic ante primam declarationem Innoc. 1. dubitare sine errore
licuit; id vero nunc post Coxc. Flor, et Trid. non licet. S. Hier, illud e
sensu Judæorum alionimve locutus videtur : alias sibi in Prologo altero con­
tradiceret.
Inst. 2. Milites 1. c. obierunt in peccato mortali, quia, ut dicitur v. 40.,
contra expressam prohibitionem Dei Dent. 7. 25. inventa apud illos sunt
donaria idolorum, «piam ob causam etiam corruerunt; ergo ex hoc loco vel
nihil, vel nimium probatur.
R. 1°. Ibid. v. 45. dicitur de iis, qui occubuerim t, quod cum pietate dor­
mitionem acceperint: ergo forte vel excusabantur a mortali per ignoran­
tiam legis, qua aut nullum, aut veniale tantum peccatum istud factum exis­
timarunt; vel ignorantiam facti, qua spolia ista esse donaria idolorum
nesciverunt : vel si graviter peccaverunt, aut omnes aut aliqui ante poeni­
tentiam egerunt, quam in pugna illa pro patriis legibus cum pietate suscepta
obierunt.
R. 2°. Tr. .1. Λ’. C. Hoc saltem ex historia constat, commune tum fidelium

tl
CAP. II. HE VERO ΙΓ.ΝΕ PURGATORII.

43

dogma ct persuasionem consuetudine firmatam fuisse, pie defunctos fidelium
sacrificiis juvari posse, quod hic sufficit.
Inst. 3. !.. c. supponitur, Jldam credidisse, quod defunctorum animæ non
sint glorificanda?, nisi in generali resurrectione, cum dicat v. 43, et 44. Bene
et religiose cogitans de resurrectione mortuorum; nisi enim, qui ceciderunt,
resurrecturos speraret, superfluum videretur, et vanum, orare pro mcrrluis :
sed hoc adversatur nostras sententire ; ergo.
R. .V. .1/. Si enim hoc sensisset, non curasse!, pro mortuis orari, ut a
peccatis solvantur ; de resurrectione autem hic loquitur, quia conjungere
immortalitatem animæ cum resurrectione solebant Pharisæi, sicut utrum­
que negabant Sadducæi; unde hoc est argumentum Scriptoris sacri : Si
mortui non resurgerent, animæ non essent immortales, sed cum corpore
perirent, et frustra oraretur pro illis : atqui existant adhuc post mortem,
utpote immortales ; ergo pium et salubre est, pro iis orare, ut a peccatis
solutæ accipiant requiem, aliquando gloriam refusuræ in corpora sibi rur­
sus unienda.
Inst. 4. Scriptura hic non profert legem, sed solum hominis exemplum,
quod imitari non tenemur ; ergo.
R. Nostra argumentatio non est hæc : Orarunt pro defunctis ; ergo erant in
Purgatorio, sed ista : Orarunt viri sancti ct prudentes pro defunctis ; ergo
existimarunt posse fieri, ut illi essent in Purgatorio. Item : Laudatur in Scrip­
turis oratio pro defunctis; ergo agnoscitur, Purgatorium esse in altera vita.
Gl. Obj. II. Scriptura variis in locis docet, quod respiciantur duntaxat
merita cnjuslibcl propria, nec juvetur quis post mortem alieno merito : Sic
2‘. Cor. o. 10. Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut referat
unusquisque propria corporis, prout gessit, sive bonum, sive malum. Gal. 6. 5.
etS.Unusquisque onus suum portabit... quæ seminaverit homo,hæc et metet etc.,
ergo peccata et pœnæ post mortem non remittuntur ob aliorum preces.
R. .Y. C. Sicut per hæc non excluditur oratio ct auxilium a merito alieno
inter viventes, sic neque post mortem; quin, ut S. Aug. Enchir. c. 110. in
primum textum ait, hoc ipsum meritum sibi fidelis, cum in corpore viveret,
comparavit, ut ista (nempe bona opera pro mortuis) ei possent prodesse.

Qu.eres. An justorum Animæ purgentur vero Igne ?
62. Xota. Dari Purgatorium, et animas in Purgatorio detentas fidelium
suffragiis juvari posse, dogma fidei est. Quis autem vel ubi sit ille locus Pur­
gatorii, quod ve pœnarum genus ibi sustineant animæ justæ, quæ sit men­
sura, quis modus, quæ duratio, quis minister hujus pœnæ, Ecclesia non
definivit. Græci in Coxc. Flor: olim dissidebant a Latinis, quod hi tenerent,
animas in Purgatorio torqueri igne corporeo : illis vero Purgatorium nonnisi
obscurus et luctuosus career esset. Inde orta quaestio est, utrum animæ in
Purgatorio torqueantur igne reali, an alio modo , aut solum patiantur poe­
nam damni ?

63. R. 1. Purgantur vero igne; ita PP. et TT. Latini omnes in Conc.
Flor., estque certa. Prob, ex 1*. Cor. 3. 13. et ex SS. PP. supra relatis. Ac-

4

Γ/νΖ

&&&
■
V -i

1
·;
q

LZ r

α

44

cedunt Avg. in Psal. 37. 1. It in Ime vita purges me, et lalem me reddas, cui
jam emendatorio igne opus non sit... Dicitur enim : //w autem salvus erit,
sic tamen, quasi per ignem: et quia dicitur : Salvus erit : contemnitur ille
ignis. Ita plane quamvis salvi per ignem ; gravior tamen erit ille ignis, quam
quidquid potest homo pali in hac vita. Ambros. in P. Corinth. 3. 15. Cum
Pavus dicit : Sic tamen, quasi per ignem : ostendit quidem illum salvum
futurum, sed panas ignis passurum, ut per ignem purgatus fiat salvus, et non,
sicut perfidi œlemo igne, in perpetuum torqueatur.
Greg. L. 4. Dial. e. 39. De quibusdam levibus culpis esse ante judicium
purgatorius ignis credendus est, pro eo, quod Peritum dicit : Quia si quis in
Sancto Spiritu blasphemiam dixerit, neque in hoc seeulo remittetur ei, neque
in futuro. In qua sententia datur intelligi, quasdam culpas in hoc seeulo,
quasdam vero in futuro posse laxari. Hilar, in Psal. 118. 20. An, cum ex
omni otioso verbo rationem sumus preest ituri, diem judicii concupiscimus, in
quo nobis est ille indefessus ignis obeundus, in quo subeunda sunt gravia illa
expiandae a peccatis anima supplicia ? Cypr. ep. 52. ad Antonianum : Aliud
est ad veniam stare, aliud ad gloriam pervenire : aliud missum in carcerem
non exire inde, donec solvat novissimum quadrantem, aliud stat i m fidei et
virtutis accipere mercedem : aliud pro peccatis longo tempore emendatum
cruciari, et purgari diu igne, aliud peccata omnia passione purgasse. Similia
habet Origenes hom. 6. in Exod., Ambros. in Psal. 36., Basil, in c. 9. Isaiœ.
Si ais 1°. Græci Apostolvm loqui dicunt de damnatis ita, ut comburenda
sint prava opera, ipse autem homo mansurus salvus, hoc est non comburen­
dus aut in nihilum redigendus, juxta S. Chrys. hom. in P. Cor. 3. 15.
R. Sed Latini recte opposuerunt, salvum fleri, in Scriptura semper sumi
in bonam partem pro conservatione vitæ aut boni, quod desiderari et amitti
potest; dein non dicere Apostolvm, salvabitur in igne, sed per ignem, scii,
per quem est transiturus, et non in eo mansurus.
Si ais 2°. Apost. dicit : quasi per ignem; ergo non purgantur vero igne.
R. Apost. non vult esse quasi ignem : sed quod homo salvus liat, sicut is,
qui prius debet transire per ignem : sic etiam Joan. 1. IL dum dicitur :
Vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti, Christls non dicitur quasi
unigenitus, sed gloria ejus talis dicitur, qualis decet unigenitum. Cæterum
non est definitum, quod verus ignis sit in Purgatorio, et PP. Cosc. Flor.
contenti fuerunt, quod Gn eci admitterent locum Purgatorii obscurum, ac
plenum moerore, animasque ibi detentas juvari Ecclesiae suffragiis; atta­
men postea Gr.eci videntur consensisse Latims etiam quoad ignem Purga­
torii his verbis : Quod vero de igne purgatorio dicitis, hoc etiam suscipimus.

V

li

64. R. II. Patiuntur pœnam damni, et sensus, quæ non tantum in tristitia
aut pœna medicinali, sed in vindicatione consistit.
Prob. I. Anima post mortem hominis est in termino viæ, et statu, quo per
se apta est accipere beatitudinern; ergo dilatio visionis in hoc statu est
pœna. Porro hæc pœna infligitur propter ipsam culpam immediate, et non
tantum quasi indirecte ideo, quia anima debet exsolvere pœnam sensus,
cum qua visio ordinarie non stat.
Prob. II. Quia homo peccans non solum meretur carere bono gratuito,
sed et pœnam sentire judicis offensi ; illa vero tristitia est tantum de carentia
,:’Ί

i·

DF. BF.ATITVDINE.

«P ·*

.

CU\ IL DE VE KO IGSE PI KGATOPJL

boni gratiiiti : et medicinalis pœna ad corrigendas pravas animi affectione^
non satisfacit judici; ergo pœna sensus consistit in vindicatione, quia exinde
constat, cur non tantum orationes et merita, sed etiam opera satisfactoria,
Sacrilicium missu' et Indulgentiis animabus in Purgatorio prosint.
S» ais 1°. In peccato est aversio a Beo, cl conversio ad creaturas : prima
corresponde! pœna damni, secunda pœna sensus : atqui remissa culpa
remittitur aversio ; ergo et pœna damni.
B. .V. m. Nam remittitur deordinatio tam aversionis, quam conversio­
nis; pro utraque tamen reservatur pœna temporalis.
Si ais 2°. Animæ in Purgatorio amant Dei m, et ideo se conformant vo­
luntati divinæ; proin non tristantur de carentia visionis.
II. A', ull. seq. Hæc conformatio cum voluntate divina facit quidem, ut
patienter ferant pœnam, non impedit tamen tristitiam circa ipsum objec­
tum, quia norunt voluntatem Dei antecedentem esse, ut slalim obtineant
visionem : consequentem autem tantum cl propter hominis culpam esse,
quod differatur visio; unde tristantur, non tamen immoderate ob certitu­
dinem de beatiludine.
b
/ ■·

w.ir
f'' ’* " : *

M·

■HEM

'4

DE ACTIBUS HUMANIS.

CAPUT I.
DE

V0LUNTAR1ETATE

ACTUUM

HUMANORUM.

ARTICULUS I.
QUID ET QUOTUPLEX SIT VOLUNTARIUM?

65. Notai. Equidem Actuum Humanorum Volunt arietat em, Libertatem et
Moralitatem Ethica delibat, at non ex fontibus Theologicis ; et delibat duntaxat, ut ad sublimiores disciplinas Philosophum præparet. Nos, praetermissis
maximam partem philosophicis, eapræprimis discutiemus, ac copiosius qui­
dem, quae sunt fori Theologici. Circa actus Humanos ut Voluntarios, Vis,
Metus, Passio, Ignorantia præcipuæ considerationis sunt: circa eosdem ut
Liberos, Coactio, Necessitas, Indifferentia, ac præsertim doctrina S. Augus­
tini et D. Thom.e disquirenda: denique circa Actus Humanos ut Morales, prin­
cipia potissimum extrinscca Moralilatis asserenda sunt ita, ut cumprimis
dogmata stabiliantur, confutentur errores circa liberum hominis arbitrium,
ct pro actionibus humanis Luta praxis subministretur.
66. Nota II. Actus Humanus in sensu theologico est operatio ab homine humanomodo, id est, ex deliberata voluntate procedens; nam quæ fiunt in homine
necessario, ut respiratio, sunt actus Naturales : quæ fiunt ab homine sine
advertentia et deliberatione, ut frictio capillorum inter studendum, actus
Hominis dicuntur. Ad actum Moralem insuper requiritur ut fiat cum adver­
tentia ad regulam honestatis, cui si conformis est, dicitur bonus ; si diilbrmis, malus; si nec contra, nec juxta præccptum vel consilium est, actus
dicitur indifferens. Actus vero procedit a voluntate vel immediate, ut amor
et odium; et dicitur elicitus, ac simul imperans, si non in seipso sistat, sed
alium adhuc actum imperet : vel mediate tantum, scilicet mediante im­
perio voluntatis, procedit a voluntate, ut intellectio vel ambulatio, ct impe­
ratus dicitur : ipsi tamen actus voluntatis, e. g. dum voluntas sibi imperat
amorem Dei super omnia, sæpe sunt imperati. De Voluntarii notione ac divi­
sione jam dicendum.

.|8

67.1. Actus Theologice Voluntarius est. qui procedit a voluntate cum cogni­
tione linis ct circumstantiarum. Hæc definitio convenit omni Voluntario, sive
sit necessarium, ut amor Dei in patria, qui summe voluntarius est, quamvis
a voluntate Beatorum necessario procedat; sive liberum sit, ut idem amor
in via : omne proin liberum est voluntarium, non contra. SS. PP. et TT.
si quando utrumque confundunt, liberum minus stricte accipiunt pro im­
munitate a coactione, non vero pro libertate indifferentiae. Convenit soli
voluntario; quia non convenit violento quod provenit ab extrinseco, renitenle voluntate, quodque convenit rebus etiam inanimalis; nec spontaneo,
quod brutis etiam commune, ab appetitu sensitivo provenire potest.
Dixi 1°. ut procedat a voluntate, illius scilicet. cui voluntarius est; hinc si
furtum ab alio fieri desideras, desiderium hoc est tibi voluntarium, ac imputabilcad culpam; non item furtum, si nec physice, nec moraliter in illud
influas. 2°. Cum cognitione finis et circumstantiarum, quæ perlinent ad
actum; hinc filius occidens patrem, quem invincibiliter putat esse, feram,
non peccat: si sciat esse hominem, at ignoret esse patrem, dunlaxat homi­
cidii, si vero patrem esse sciat, etiam parricidii reus est. Dormientium quo­
que et semi-donnientium actiones vel simpliciter involuntariae, vel nonnisi
serai-voluntariæ sunt, prout vel nulla, vel semi-plena in iis advertentia est.
Involuntarium igitur est omne id, quod fit aut sine propensione voluntatis,
aut sine cognitione intellectus.

••’il·

DE VOLUNTAHIO.

DE ACTIBUS HUMANIS.

68. IL Præcipua Voluntarii divisio est : 1°. in Voluntarium simpliciter seu
purum, quod Gt ex pleno voluntatis consensu sine repugnantia; et secun­
dum cpüd, quod adjunctam habet repugnantiam in contrarium, ut projectio
mercium in mare ex metu naufragii. 2°. In Voluntarium in se, sive expres­
sum, quod immediate inseipso volitum est; sic e. g. volita est conflagratio
ædium, si ignem subjicias, ut conflagrent; et in Voluntarium in causa, seu
implicitum, quod volitum est in alio ita, ut saltem potuerit praevideri ceu
causa talis effectus; sic volita est conflagratio domus, in cujus tectum stra­
mineum, ad trajiciendos passeres, sclopelum explodis. 3°. In Directum seu
Formale, quoti procedit a voluntate, ut est agens, eliciens, vel imperans
actum; et Indirectum seu Interprelativum, quod procedit a voluntate, ut
omittente actum, quem potest, aut etiam debet ponere; ut proin omissio
sit vel culpabilis, e. g. non corripere filium, quem pater videt delinquentem;
vel non culpabilis, e. g. dic feciali studiis xacare, dum dicitur Missa: ita
S. Thom. 1.2. q. 76. a. 3.4°. In Actuale, quod actu existit, et quidem expresse,
Virtuale, quod existit saltem in aliqua sui virtute, vel elfeclu ; et Habituale,
quod nec in se, nec in suo elfecluperseverat, necdum tamen est retractatum.
De Involuntario eodem fere modo loquendum.
G9. Observa. Effectus ut sil voluntarius in causa ct imputabilis, requiri­
tur : 1". Ut operans advertat, aut possit advertere, hunc effectum ex hac
causa esse secuturum : nam sicut nihil volitum, ita nihil voluntarium, quin
praecognitum ; hinc qui ante ebrietatem inculpabiliter non advertit pericu­
lum pejerandi, ejus perjuria non censentur moraliter voluntaria in plena
ebrietate. 2". IT hunc effectum impedire possit, non ponendo, vel auferendo
causam ; secus enim uti causa non est imputabilis, ita nec effectus : peccat

49

ergo contra cbarilalcin, quamvis homicida non sil, quia non peccat contra
justitiam, qui alterius occisionem impedire potest, nec tamen impedit. 3ft. Ut
hunc effectum teneatur impedire; unde non peccat Sacerdos, dum occasione
confessionis motus inordinatos invitus patitur, quos nec intendit secundum
se, neque in alio quod sit prohibitum eo fine, ne effectus sequatur, qui solum
hic permittitur, cl non moraliter procuratur. Aliud est de motibus inho­
nestis, qui ex lectione obscœnoruin graviter prohibita proveniunt.

ARTICULUS II.
AN VIS, METUS, PASSIO TOLLANT VOLUNTARIETATEM?

70. Nota. Vis, seu Violentia est impetus contra inclinationem voluntatis
illatus : vis absoluta dicitur, cui simpliciter resisti non potest : vis secundum
quid, cui non potest resisti absque magna difficultate. Vis absoluta inferri
nunquam potest voluntati, quoad actus internos et elicitos : nam ut ait
S. Anselmus L. de lib. arbil. c. o. Non potest invitus velle, quia non potest
velle, nolens velle; potest,quoad actus externos et imperatos, uti probat expe­
rientia. Ad violentum autem non sufficit, habere se mere negative, cum
alias justificatio parvulorum violenta esset; sed requiritur habere se contra­
rie, per actualem aut virtualcm reluetantiam.
Metus est mentis trepidatio, instantis vel futuri periculi causa; præcipue
lue notandus est metus impellens, qui voluntatem movet ad agendum; v. g4
metus naufragii movens mercatorem ad ejiciendas merces, unde actio ejus­
modi ex metu fieri dicitur : ct metus retrahens, seu concomitans, qui volun­
tatem potius retrahit ab agendo; e. g. furem a furando, ita ut talis actio
dicatur fieri cum metu.
Passio seu concupiscent ia esi motus appetitus sensitivi prosequens bonum,
aut fugiens malum sensibile. Antecedens dicitur, quæ deliberatum voluntatis
consensum praecedit, eumque allicit, ut cum, visa forma eleganti, voluntas
subito eam desiderat : Consequens, quæ oritur ex praevio voluntatis actu, ut
cum, ex desiderio, amore vel odio voluntatis, etiam in appetitu sensitivo exci­
tatur passio : Concomitans, quæ ita sequitur voluntatis consensum, ut sit
causa ardentioris motus ejusdem voluntatis. Passio gravis dicitur, quæ
rationem turbat : gravissima, quæ rationis ac libertatis usum penitus tollit.
71. Dico I. Vis absoluta tollit, vis secundum quid dunlaxat minuit volun­
tarium.
Prob. prim. part. Quia actio, quæ fit per absolutam coactionem, fit volun­
tate omni eo modo, quo potest, rcnitenle ; sed talis actio est penitus involun­
taria; ergo. Hinc si puella, cui vis infertur, interius et exterius pro viribus
resistat nullo modo consentiens, non peccat, quamvis corpore violetur.
Prob, secund, part. Quia si voluntas minus resistit quam potest, manet ali­
qua ratio voluntarii, major aut minor juxta proportionem resistenliæ : sed
ubi infertur vis secundum quid, voluntas non resistit, quantum potest, cum
possit plus resistere; ergo. Hinc si dicta puella tantum interius, non item
exterius repugnando, clamando, reluctetur, culpa non vacat : uti et, si tan­
tum exterius, non interius renitatur, cum hoc ipso consensus sit voluntarius.
4
II.

;··

...

"VAi

1

50

-·.

DE ACTIBUS UUMAXÎS;

72. Dico II. Metus naturalis non tollit, ordinarie tamen imminuit volun­
tarium.’
Prob. prim. part. Metus naturalis neque ex parte mentis tollit cognitionem,
uti patet in mcivatore.qui licet suarum mercium pretium, vilæ periculum,et
ipsam actionem projiciendi merces cognoscat, merces tamen in mare pro­
jicit ex metu naufragii : neque tollit electionem ex parte voluntatis, cum
mercator libere eligat actionem projiciendi merces, plus vitam amans (piam
merces; ergo.
Prob. secund. jHirt. Quia,quod ex metu iit, est minus liberum, et ordinarie
connexum cum aliqua voluntatis repugnantia ; hinc peccatum ex metu fac­
tum tanto est minus, quantogra\ior magisque injustus fuit metus: ac propterea in Coxc. Nic. mitior in eos pana statuta fuit, qui metu mortis, quam in
eos. qui sponte deliquerant ; vix tamen unquam metus peccatum mortale
mutat in veniale, siquidem detur cognitio cl electio ad mortale sufficiens.
Dixi Mus naturalis: nam qui ex timore supernatural! geheimæ peccatum
evitat, juxta Coxc. Trid. voluntatem peccandi excludere potest, ut proin ejus
actio præceptum implens ex hoc metu, nequidem secundum quid involunta­
ria sit; quippe servare mandata Dei. tum per se, tum etiam abstrahendo a
periculo gehennæ, bonum est : sed projectio mercium in se mala, et nonnisi
mercatori alias morituro bona est.

■■

73. Dico III. Passio non tollit voluntarium: Antecedens tamen minuit; sed
Coucomitans illud auget.
Prob. prim. part. Passio non tollit propensionem voluntatis, nec advertentiam rationis ; hinc in Scriptura et SS. PP. commendatur dominium passio­
num ; leges Civ. el Can. plecluut flagitia, e. g. homicidia, quamvis ex pas­
sione perpetrata; ergo passio non tollit vdhintarietatem actus.
Prob. secund. part. Quia sicut ad voluntarium perlectum requiritur incli­
natio voluntatis, ita quoque cognitio finis et circumstantiarum: sed passio an­
tecedens et vehemens cognitionem hanc, e. g. de turpitudine peccati, de gravi­
tate ofi'ensæ divinæ, imminuit, aut etiam impedit ; ergo. Hinc concupiscentia
minuit peccatum, quia minuit libertatem et indifferentiam ad utrumlibet:
cum intellectum ex una parte multo intensius applicet ad motiva allicientia
objecti concupiti, ex altera vero parte avertat a motivis retrahentibus rite
pensandis, ut proinde, juxta sensum communem, facilius veniam mercatur
peccans ex vehementi passione, quam ex mera rnalitia.
Prob. tert. part. Quia facit ut voluntas,caeleris paribus, majore inclinatione
feratur in objectum, cum teste experientia unusquisque leniatur a concupis­
centia sua abstractus et illectus ; Jacob. 1. 11. Ex illa igitur colligitur intensio
voluntatis prœviæ, quæ in semelipsa, sponte ac prævidens, magis ac magis
inflammatur, unde S. Thom. 1.2. q. 77. a. G. ait : Quanto aliquis majori libi­
dine vel concupiscentia peccat, tanto magis peccat ; ergo.

I

74. Observa I. Quæ fiunt ex metu, fiunt cum aliqua repugnantia, non abso­
luta. sed conditionata, quæ nou impedit quo minus mens sciens ac volens
eligat illud, quod sibi sub aliquo respectu repugnat ; hinc actio ex rnetu potest
esse, sicut nioraliter mala, ita et moraliter bona: cum displicentia illa non
tendat in actionem ut bonam aut pneceptam, sed tantum ut difficilem : hæc

-.'W

1>E VI, METU, PASSIONE.

vero repugnantia, si per observationem præceplf vincitur, auget rncritum.
Contractus ex metu initi valent de jure natune, quamvis a jure positivo hinc
inde reprobentur; ergo sunt voluntarii. Blasphemia, mendacium, fornicatio,
et quœcumque alia intrinsece mala ex nullo metu possunt fieri licita, quia lex
naturalis negativa semper obligat; nisi malum imminens, quod raro tamen
evenit, hominem omnino perturbaret, tolleretque omnem advertentiam. Qui
ex metu non implet præceptum aliquod humanum, v. g. de jejunio, vel divi­
num, v. g. de confessione materialiter integra, vel etiam naturale affirma­
tivum, v. g. de restitutione rei alienæ, excusatur a culpa, non quia actio est
involuntaria, nec propter defectum libertatis: sed quia lex per se non obligat
cum tanto incommodo aut periculo, e. g. valetudinis in primo, vitæ in se­
cundo, famæin tertio casu; nisi per accidens concurrat lex naturalis universim prohibens scandalum etc.
73. Observa II. Peccatum malitiœ ex plena libertate, sine ignorantia et
passione commissum, est gravius peccato quod ex infirmitate seu passione pro­
cedit; non quia hoc minus voluntarium, sed quia minus liberum est: nam
concupiscentia minuit quidem indifferentiam voluntatis, quam statim et sine
discursuin suum objectum trahit; sed non ideo minuit propensionem volun­
tatis adeoque nec voluntarium, cum propensio voluntatis plerumque eo sit
major, quo in objectum fertur avidius.
Motus primo-primi, qui sine omni advertentia ad bonitatem vel malitiam
moralem exsurgunt,ut si graviter offensus continuo exardescas in iram, sicut
libertatis, ita cidpæ expertes sunt, juxta prop, damnatam Baii 75. : Motus
pravi concupiscentia; sunt pro statu hominis vitiati prohibiti præcepto: Non
concupisces. Cum ergo concupiscentia, prout testatur experientia, rationem
omnino perturbare possit, imo sæpe etiam omnem rationem pervertat, juxta
illud Apost. ad Rom. 7. 15. Aon enim, quod volo bonum, hoc ago; sed quod
odi malum, illud facio: cum autem, ubi concupiscentia rationem omnino
perturbat, aut pervertit, nulla esse possit deliberatio aut advertentia ad bo­
num et malum; quomodo asserere potest Recentior aliquis, quod actus illi
voluntatis adhuc siut liberi, tametsi concupiscentia adeo vehemens sit et ro­
busta, ut omnem rationem perturbet, nec supernœ gratia; lumen affulgeat?
Motus primo-secundi, qui fiunt cum scmi-plcna advertentia ad malitiam,
peccata sunt tantum venialia, quamvis in materia gravi. Motus secundo-secundi, qui fiunt cum advertentia plene deliberata, in re gravi, peccata sunt
certo mortalia, licet passionis vehementia nonnihil ea diminuat.

I»E At: nuts 111 MAMS.

ARTICULIS 111.
\A IGXORAMIA roi l.A r \OI.VMARIM A I EM ?

Quid el Quoluplex sit Ignorantia?
76. Xola. Ignorantia est carentia scienliæ seu cognitionis, vel debita*,
qualis estjuriinn scientia in judice, ct dicitur ignorantia privativa, vel alioqui non debibe, qualis est juriinn scientia in rustico, et dicitur nescientia,
aut ignorantia negativa : si vero etiam juncta sit errori, vocatur ignorantia
prave? dispositionis vel pravi habitus. Prælerea multiplex est Ignorantia,
tum ratione subjecti, tum ratione objecti, tum ratione actionis quæ Iit ex
ignorantia: quamvis autem ad præsens institutum cumprimis faciat divisio
ignorantiæ in vincibilem et invincibilem ; de singulis tamen ea prælibabimus, quorum notitia conducit ad quæstiones hac de re Dogmaticas ct Polcmicas adversus H.ereticos veteres et recenliores.

!

77. 1. Ignorantia ratione subjecti alia est invincibilis, quæ morali diligentia
vinci nequii : hæc datur in homine, quando vel plane non cogitat de re, ad
quam obligatur, vel saltem non cognoscit obligationem inquirendi, vel hac
etiam cognita, tamen in rei notitiam, omni adhibito medio, venire non
potest. Alia vincibilis, quæ vinci moraliter potest ac debet. I nde hæc culpa­
bilis, illa vero inculpabilis dicitur.
Ubi adverte : 1°. circa cogitationem de obligatione, id intelligendum esse
de homine timorato : sunt enim quidam salutis ita incurii, qui plane non
cogitant de sua obligatione, quæ sane ignorantia, utpote ex incuria, infli­
gentia et nimia effusione in temporalia proveniens, invincibilis non est;
cum sicut negligentia hæc vinci poterit, ita et hæc inadvertentia ; est ergo
volita indirecte in negligentia. 2°. Circa diligentiam moralem, quæ summa
esse non debet, sed mediocris saltem et seria, qualem homines timorati in
simili negotio adhibere solent; quanta vero diligentia requiratur, ut igno­
rantia reddatur omnino invincibilis, judicio prudcntuiu est definiendum,
pensata qualitate præcepti, personarum et actionum : major quippe requi­
ritur in re gravi, quam levi, in homine docto, quam rudi, in re alteri
damnosa etc.
Hæc autem diligentia potest omitti. P. Si quis, ut liberius peccet, aut excu­
sationem pnetexere possit, data opera non vult scire, quod scire ct facere
tenetur; ct vocatur ignorantia affectata. Si quis nullam aut vix ullam dili­
gentiam adhibet in veritate indaganda, et dicitur crassa, seu supina. 3°. Si
quis diligentiam quidem adhibeat, non vero sufficientem, dicitur ignorantia
simplex, absolute vincibilis et levis.
·

78. 11. Ignorantia ratione objecti, alia est juris, qua ignoratur Ica vel præcepium, ut si quis nesciat invalide contrahi matrimonium cunialïine; alia
facti, qua ignoratur factum, ut si quis legem sciens, ignoret eam, cum qua

DE IGNORANTIA.

53

iniit matrimonium, esse affinem ; alia pœnœ, quæ versa In r circa pepnarn,
nt si percussor Clerici nesciat huic percussioni annexam esse excommunica­
tionem. Alia est juris positivi, alia naturalis.
79. III. Ignorantia ratione actionis alia est antecedens, quæ nullo modo
est volita, ct tamen est causa volendi id quod alias non vellemus; ut si quis
trajiciat hominem, quem invincibiliter putat esse feram, non occisurus,
nisi ignorasset esse hominem : alia concomitans, quæ comitatur actionem
ita ut actio fieret, quamvis abesset ignorantia, ut si quis ratus se feram occi­
dere, occidit hostem diu ad necem quæsiturn, vel maxime occisurus etiarn,
si illum cognovisset; in primoco.su ignorantia saltem negative influit, remo­
vendo prohibens ; in secundo nequidein negative , sed tantum removet
notitiam inimici, quæ occisionem potius promovisset : alia consequeris, quæ
directe vel indirecte volita et vincibilis est.

S n.
Quæ sit Doctrina SS. Augustini et Hieronymi de Ignorantia?
SO. Nota. Circa ignorantiam variarunt Pelagiam : qui primum scientiam
legis tribuebant omnibus, etiam feeminis, ut patet ex Hieron. epist. ad Ctesipii. et L. 1. Dial, advers. Pelag. Deinde admiserunt, dari ignorantiam, ut
constat ex Conc. Diospol. et S. Aug. plurimis in locis. Aliquando ignorantiam
sive juris, sive facti vincibilem, modo non sit crassa et affectata, excusabant
a peccato; Aug. L. de gest. Pelag. c. 39. Aliquando dicebant peccatum; idem
L. G. cont. Julian, e. 1. et L. de nat. et grat. c. 17. Invincibilem autem igno­
rantiam adeo eximebant ab omni specie peccati, ut eam stare etiam dixerint
cum perfectione justitiae, et perfectam ignorantiam etiam justitiam voca­
rent, ut patet ex S. Aug. L. 3. cont. Julian, c. 19.

81. I. Contra hos errores S. Augustinus, maxime vero occasione textus
Pauli: Velle quidem mihi adjacet, perficere autem non invenio; distinguit
inter facere justitiam et perficere justitiam; ad quam distinctionem expli­
candam, adducit pro utroque duo praecepta negativa, et duo affirmativa:
negativorum unum est, post concupiscentias tuas non eas; et qui hoc implet,
facit justitiam : alterum est, non concupisces; et qui hoc implet, perficit
justitiam; implet autem primum, qui non consentit, sed resistit concupis­
centi® : secundum implet, qui non sentit, et ne habet quidem concupiscen­
tiam. Affirmativorum alterum est deamando Deo, alterum de amando Deocj?
toto corde, tota mente, tota anima : quod postremum explicatur a S. Augus­
tino, dum in mente non est ignorantia, in corde non est concupiscentia, in
anima nulla repugnantia, ita L. de spir. ctlit. c. 36. L. de nat. etgr. c. 62.
Tr. 41. in Joan, et L. deperf. justit. c. 11.
82. 11. SS. Augustinus et Hieronymus, quamvis pluribus in locis ignoran­
tiam sive facti sive juris excusarent a peccato formali, seu contra actionem
justiliæ; sine ullo tamen discrimine vincibilis aut invincibilis, omnem igno­
rantiam docebant esse peccatum materiale, seu contra perfectionem justiliæ,
atque hinc, ob ignorantias sive juris sive facti in vita humana occurrentes,

*

M

DE ACTIBUS HUMANIS.

negabant hominem esse posse sine peccato, et habere perfectionem justiliæ.
Ignorantiam omnem esse peccatum, asseruit S» Augustinus !.. 1. de pecc. mer.
c. 36. .In nullum est ignorantia mulum, et ideo purgandum? L. de. gcst.
relay, c. 18. Cum in Lege sacrificia pro ignorantia, sicut pro peccato offe­
rantur. S. Hier. L. 1. Dial. adv. Pelag. Nunc mihi latissima Scripturarum
spatia peragranda sunt, ut doceam, errorem et ignorantiam esse peccatum.
Et !.. 2. ibid. Critobulus ait : Da testimonium Novi Instrumenti, ubi error et
ignorantia el impossibilitas mandati teneatur incrimine. Respondit Atticus:
I num proferam, cui certe contradicere non poteris : producto autem loco
Pauli ad Roman. 7.15. de motu concupiscentia·, locum illum ad ignorantiam
reducit: Quod enim operor, non cognosco.
83. 111. Omnem speciem ignorantia?, sive juris sive facti, vincibilem vel
invincibilem, esse peccata ejusmodi, juxta hos PP. declaratur exemplis, qu®
tanquara ignorantia peccata afferunt. Augustinus quidem refert plerumque
ignorantias infantium: Hieronymus sub finem Dial. 1. adv. Pelag. ignoran­
tiam Jacobi putantis Josenium mortuum, Samuelis errantis et nescientis des­
tinatum e filiis Isai ad regnum, Jonath e nescientis mandatum patris, com­
mittentis homicidium casuale, populi ignorantis peccatum Achan, Aule non
agnoscentis uxorem Jeroboam. Ratio assertorum erat 1°. quia in Scriptura
ignorantia etiam dicitur peccatum, et proca sacrificium iit : 2°. Quia repu­
gnat pneceplo affirmativo, diligendi Deum ex tota mente, quod exigit plene
perfecteque cognosci Deum, ut dilectio Dei huic cognitioni commensurelur;
juxta Aug. L. de spir. et lit. c. 36. 3°. Quia est defectus quidam a justitia ori­
ginaria et perfectione justiliæ, ad quam conari debemus, et Pelagiani puta­
bant pertingere hominem posse in hac vita.

84. IV. Ex hac doctrina inferebant Lutiierus et Calvinus, omnem ignoran­
tiam, sicut et concupiscentiam, esse peccatum formale et culpam ; errore
orto ex distinctione non adhibita inter peccatum contra actionem et perfec­
tionem justiliæ. Jansenius autem distinctione facta inter ignorantiam invin­
cibilem juris naturalis et juris positivi, priorem culpæ subjecit, posteriorem
ab ea exemit, eo quod prior haberet ortum suum ex peccato originali, non
item posterior. Sed aberravit etiam hic a mente SS. Doctorum, omnem om­
nino ignorantiam sine facto discrimine subjicientium peccato duntaxat mate­
riali, et contra perfectionem justiliæ; nec tenet ratio, quia ignorantia juris
positivi etiam oritur ex peccato originali : quia enim peccavimus, obscurata
est mens nostra, et voluntas infirmata; ut mens sciret quid agendum sit, et
voluntas ad agendum urgeretur, lex postmodum erat ferenda a legislatore,
qui tanquam communitatis mens est, et minis ac poenis actio urgenda; unde
sicut lex positiva, sic cl ignorantia legis a peccato originali deducitur.
§111.
Λη Ignorantia Vincibilis excuset a peccato?

85. Nota. Sicut omne voluntarium supponit cognitionem sub ea ratione,
sub qua est voluntarium, ita peccatum etiam ex ignorantia vincibili, ut sit
voluntarium, requirit aliquam advertentium ad legem Dei, vel malitiam ob-

de ignorantia vincibili.

;k>

jecli,saltem ita ut formidet ac suspicetur operans,suam actionem esse malam,
et tamen negligat ulterius indagare veritatem. Sauc nec malitia actionis
potest esse voluntaria, si desit omnis cognitio malifiæ; nec ignorantia xincibilis ab invicibili reipsa differt, si nulla iitrinque advertentia requiratur;
ut ergo ignorantia theologice vincibilis ac culpabilis sit, debet dari potentia
proxima illam vincendi ac deponendi : hæc autem dari non potest sine ulla
advertentia ad legem Dei, vel ad malitiam objecti, cum nullus detur finis
aut motivum prudens in veritatem indagandi. Ha contra Gallos et Belgas
quosdam rigidiores sentiebat communis Veterum doctrina; inde

86. Dico. Ignorantia Vincibilis non excusat simpliciter a peccato.
Prob. Qui vult causam, quam potest ac debet impedire, Mill in illa effec­
tum ejusdem : sed qui peccat ex ignorantia vincibili, vult causam peccati,
scilicet ignorantiam, quam potest ac debet impedire seu deponere; ergo vult
peccatum. Hinc illa Davidis ad Deum supplicatio : Ignorantias meas ne memi­
neris, Domine. Psal. 24. 7.
Dixi : non simpliciter excusat, quia operans ex tali ignorantia sic affectus
esse supponitur, ut hac seclusa non ageret : aut saltem quia, quod fit ex igno­
rantia, modo non sit affectata, est tantum in causa voluntarium, et ordinarie
secundum quid involuntarium, proin magis venia dignum. Si vero igno­
rantia sil affectata, potius adauget peccatum, dicente ad Deum peccatore :
Recede a nobis : scientiam viarum tuarum nolumus, Job. 21. 14. nam ideo
affectatur ignorantia, ut peccari possit liberius; itaque actio mala, quæ ar­
dentius quærilur, magis fit voluntaria, majusque peccatum.
Si ais 1°. Si vincibilis ignorantia non excusat a peccato, ergo qui judicat
esse praeceptum, quod est reipsa prohibitum, e. g. mentiri ad servandam
vitam innocentis, peccat, tum mentiendo, cum ignorantia vincibilis non
excuset a peccato, tum non mentiendo, quia agit contra conscientiam : atqui
lioc dici non potest ; ergo.
R. .V. min. Nam mentiendo, voluntarie facit aliquid in sc illicitum, et non
mentiendo, amplectitur malum qua tale cognitum; hinc deponi debet error,
aut saltem per dolorem retractari ignorantia, si deponi non amplius possit,
et sic evadet invincibilis. Itidem peccat, qui ita judicat aliquid esse licitum,
quod est prohibitum, e. g. serviliter operari die festo : non item, qui aut
judicat aliquid esse præccptum, quod revera tantum est licitum, e. g. vovere
castitatem, aut illud tantum esse licitum, quod tamen est præccptum, e. g.
jejunare in feriis 4. temporum : nam in primo nulli se periculo peccandi
exponit vovens, et in secundo nullam legem violat jejunans.
Si ais 2°. Ad peccatum ex ignorantia vincibili saltem non requiritur ad­
vertentia ad objecti malitiam, vel ad legem Dei : 1°. Quia sufficit cognitio de
commodo vel incommodo actionis : 2°. Ignorantia redditur vincibilis praecise
per peccatum grave præcedens : 3°. Peccari contra legem potest, quin actualiler de illa cogitetur, uti patet in eo qui, ob neglectum Sacrum aut concio­
nem, ignorans esse diem jejunii, carnes comedit : 4°. Quia sæpe deponi
potest ignorantia, si modo melius inquireretur ; ergo per hoc satis est cul­
pabilis, quamvis praedicta advertentia non detur.
R. .V. A. Nam ex 1°. sequitur nullam dari ignorantiam invincibilem, cum
semper cl in omni actione cognoscatur utilitas aut deleclabilitas actionis·

56

DE ACTIBUS’HUMANIS.

ergo ut sil (heologict vtùcibilis, cognosci etiam debet malitia objecti, aut legis
prohibentis existent ia. Neque obstat hæc a Sorbona dampata propositio : Nun­
quam peccatur, nisi praevia peccati cognitione actus illustretur, et ejus vitandi
desiderio exstimuletur: loquitur enim de clara et actuali cognitione et adver­
tentia ; nec nos terret censura ultra Sequanam non fulminans. Ex 2°. sequi­
tur, quod nullus peccafor licite operari possit juxta sententiam minus tutam,
licet probabilissimam, quod in propositione tertia damnavit Alex. VIII.
3**. D. Quin actnaliter cogitetur de lege, quando actus ponitur Tr. Quando
ignorantia fuit voluntarie admissa .V. Si modo antecedenter adverteris igno­
rantiam et obligationem inquirendi, id jam sufficit ad culpam. tum. I). Deponi
potest proxime .V. Remote et absolute C. Sed si hoc vel illud occurreret, si
specialiter Deis illustraret, si hæ vel illæ circumstanliæ forent, quadibet
ignorantia vinci posset ; hoc ergo non sufficit ad ignorantiam in sensu morali
et theologico vincibilem : alioqui Sacerdos, qui nec habet, nec habere potest
Breviarium, adhuc peccabit non recitando Breviarium, quod saltem absolute
et in aliis circumstantiis, in quibus illud ad manus esset, recitare posset.
Si ais 3°. Jcd.ei occidendo Apostolos putabant obsequium se prœstare Deo;
neutiquam ergo ad malitiam objecti advertebant : et tamen peccarunt ex
ignorantia vincibili. Ad hæc si ad ignorantiam invincibilem requiritur adver­
tentia, omnis ignorantia Dei esset vincibilis : id quod Alex. VIR. damnavit :
vel enim infidelis advertit obligationem inquirendi, et jam non ignorat
Deum, de quo actu cogitat ; vel non advertit, et ignorantia est invincibilis.
Domum nulla essent peccata occulta, cum omne peccatum etiam ex igno­
rantia fiat cum advertentia.
R. Ad lum. D. Putabant, vincibiliter ac culpabiliter, se obsequium prae­
stare Deo C. Invincibiliter ac inculpabiliter .V. Ex tot ac tantis Apostolorum
prodigiis, ex tam eximia vitæ ac doctrinæ sanctitate, deponi facile poterat
ignorantia Jud.eorum , et cognosci Apostolorum injusta occisio. Ad 2ura. D.
Non ignorat Deum, de quo actu cogitat, affirmando existentiam Dei C. Solum
quomodocumque Deum repraesentando .V. Cogitas de numero stellarum pari
vel impari, adhuc tamen ignoras sintne pares vel impares numero. Atta­
men ut ignorantia sit vincibilis, sufficere potest simplex objecti repraesenta­
tio in ethnico, v. g. hæc: si est Deus, vult a me inquiri : facit enim infide­
lem sic illustratum vincibiliter ac culpabiliter Deum ignorare, si negligat eum
inquirere. Ad 3nm. I). Nulla forent peccata occulta, hoc est, quæ sine omni
advertentia commissa sint C. Peccata occulta, hoc est, quæ cum sufficienti
quidem advertentia commissa, nostram dein memoriam fugiunt ,V. Nec
mirum actus internos, quorum plura millia in dies elicit mens nostra, plerosque memoria postmodum excidere, cum id non raro actionibus externis
sat crassis eveniat.

§ IV.

.-In Ignorantia Invincibilis excuset a peccato?
87. Nota I. Dari ignorantiam facti et juris positivi, saltem circa ea quæ
in hac providentia non sunt medium necessarium ad salutem ; eamque, si
invincibilis et antecedens sit, excusare a peccato formali, ipsi etiam Heteronoxi facile admittunt: negant vero Luth.. Calv., Baius, Sinnichius, Janse-

’

DE IGNORAHWA INVINCIBILI.

57

et pluies alii horum sequacce, vel quoçl dari possit, vel quod a peccato
excuso! ignorantia juris naturalis, eo quod hæc, licetinse invincibilis, vinci­
bilis tamen fuerit ac voluntaria in radice, id est, in peccato originali, cujus sit
pœna. Sed communis PP. acTT. sententia est, dari posse hanc ignorantiam,
non quidem quoad prima et universalissima principia, aut conclusiones
eorum proximas, sed saltem quoad magis remotas ; id quod satis patet, tum in
pueris et rudibus, qui peccata subin gravissima committunt contra legem
naturalem, quin suspicentur malum, donec a confessario moneantur; tum
in viris doctissimis ac sanctissimis, qui scope circa ea quæ sint jure naturali
præcepta vel prohibita, assertiones contradictorias tradiderunt. Sane ab
Alex. VII. et Innoc. XI. damnatæ sunt complures propositiones tanquam juri
naturali contraria», quamvis antehac a magni nominis DD. tradite ceu juri
naturali conformes.
mus,

88. Nota II. Circa quæstionem hanc, uti et sequentes de libertate arbitrii,
damnatæ sunt Propositiones :
1°. A Pio V., Greg. XIII. et Urbano VIII. inter Baianas: 39. Quod voluntarie
fit; etiamsi necessario fiat, libere tamen /it: 4G. Ad rationem et definitionem
peccati non pertinet voluntarium : G6. Sola violentia repugnat libertati homi­
nis naturali: G7. Ilomo peccat etiam damnabiliter in eo quod necessario facit :
68. Infidelitas pure negativa, in iis quibus Christus non est prœdicatus, pec­
catum est.
2°. Ab Innoc. X. et Alex. VII. tertia Jansenh. Ad merendum et demerendum
in statu naturœ lapsœ non requiritur in homine libertas a necessitate, sed
sufficit libertas a coactione.
3°. Ab Alex. VIII. hæc ordine la. In statu naturœ lapsœ ad peccatum mor­
tale et demeritum sufficit illa libertas, qua voluntarium ac liberum fuit in
causa sua, peccato originali, et voluntate Adami peccantis: et 2\ Tametsi
detur ignorantia invincibilis juris naturalis, hæc in statu naturœ lapsœ ope­
rantem ex ipsa non excusat a peccato formali. His praenotatis
89. Dico I. Ignorantia invincibilis Juris positivi Divini, excusat a peccato.
Prob. 1°. Ex Christi verbis Joann. 15. 22. Si non venissem, et locutus fuis­
sem eis, peccatum, infidelitatis, non haberent : nunc autem excusationem non
habent; in quæ verba S. Aug. Tr. 89. in Joan, scribit, Jud.eos , si Christus
non venisset, excusationem habituros fuisse, non de omni peccato suo, sed
de hoc peccato, quo in Christum non crediderunt.
2°. Ex Prop. G8. Baii damnata.
3°. Ex ratione : quia, ut malitia actus sit imputabitis, debet esse volun­
taria, juxta Prop. 4G. Baii damnatam : atqui malitia actus ex ignorantia
invincibili procedentis non potest dici voluntaria', tum quia nihil est voti­
tum, quin praecognitum, tum quia laborans ignorantia invincibili incul­
pabiliter caret illa notitia; ergo imputari ad peccatum non potest. Atque in
his ipse Jansenius fere nobiscum sentit. Dari autem ejusmodi ignorantiam
posse, tenet hodie opinio communissima, cum ipsi docti de quibusdam
legibus divinis adhuc controvertant, mulli non habeant occasionem omnia
ista præcepta discendi, multi obscuriora salis penetrare non possint etc.

&SSŒ&
38

I

DE ACTIBUS HUMANIS.
DE IGNORANTIA INVINCIBILI.

90. Dicoll. Ignorantia invincibilis etiam Jutis Nat. excusai a peccato.
Proh. 1°. Gentiles ad Rom. I. 21. dicuntur inexcusabiles, quia cum cogno­
vissent Deu.m, non sicut Deum ylorificavermit : ergo si forte invincibiliter Deum
non cognovissent, fuissent a culpa excusabiles. Ita infert Angelicus Doom
Leet. 7. in hunc locum, 2’. Ex Propp. I. cl2. ab Alex. VIII. item ex Propp,
46. et 68. a Pio V. damnatis. 3°. Ex Conc. Trld. verbis : Deus impossibilia non
jubet : quæ autem Deis juxta Jansemim præcipil, quamvis invincibiliter
ignorata, physice vitari non possunt. 4°. Ex Aug. in quo plurimum, at perpe­
ram confidunt Jansemani : nam L. 2. de anim. c. 12. inquit : Dicere, pec­
care sine voluntate, magnum deliramentum est, et peccati reum teneri quem­
quam, (plia non fecit, quod facere mm putuit, summœ iniquitatis est. L. de
ver. Relig. c. 11. ait : Usque adeo peccatum voluntarium est malum, ut nullo
modo sit peccatum, si non sit voluntarium t et hoc quidem manifestum est,
ut nulla hinc Doctorum paucitas, nulla indoctorum turba dissentiat. !.. 3. de
lib. arbit. c. 17. Aon est, cui recte imputetur peccatum, nisi volenti, ct c. 18.
Quis peccat in eo, quod nullo modo caveri potest ? et. c. 18. Aon libi deputa­
tur ad culpam, quod invitus ignoras, sed quod negligis quivrere, quod ignoras.
Tr. 89. in Joan. eos. qui nihil unquam audierunt de Christo,legem positivam
Divinam invincibiliter ignorantes excusat a culpa, quia nec contempserunt,
nec restiterunt voci Christi, sed sincere dicere possunt : non vidimus, non
audivimus. Verum qui legem naturalem invincibiliter ignoratam violant,
nec ipsi legem contempserunt, quam inviti ignorant ; ergo juxta Aug. igno­
rantia invincibilis juris naturalis pariter a peccato excusat.
Conf. 1°. Omne peccatum formale debet esse voluntarium, vel in se, vel
saltem in causa peccanti libera, cum sine voluntario non possit esse liberum,
nec sine libero peccatum; hinc recte ait S. Thom. 1. 2. q. 76. a. 3. Ignoran­
tia, quæ est causa actus, quia causal involuntarium, de se habet, quod
excuset a peccato, eo quod voluntarium est de ratione peccati : quod autem
est invincibiliter ignoratum, non est voluntarium; ergo. 2°. Rudis invinci­
biliter putans, sibi mentiendum esse ad servandam innocentis vitam, pec­
caret necessario, quia si non mentiatur, agit contra conscientiam : si men­
tiatur, contra legem naturalem, quamvis omnino ignoratam : atqui hoc dici
non potest, ex Propp. 67. Baii, el 3. Ja.mse.nh ; ergo. 3°. Motus omnes indeli)>erati concupiscentia·, etiam qui nulla data causa in somno exsurgunt,
imputabiles erunt ad peccatum, quia in peccato originali nobis voluntarii.
4°. Deus in pœnam peccati originalis privans necessaria cognitione legis,
juxta Jansenium fieret tyrannus, cum nihilominus juberet vitare ea, quæ
nullo modo cognita vitare ceu prohibita, possibile non est. Demum, quæ
de ignorantia invincibili antecedenti dicta sunt, eadem cum proportione
concomitanti accommoda.
91. Obj. I. ex Script. Jud.ei Christum crucifigendo gravissime peccaverunt;
attamen P. Cor. 2. <8. ait Apostolus : S» cognovissent, nunquam Dominum
gloria crucifixissent, ergo ignorantia invincibilis non excusat a peccato.
Conf. Ji n.Ei ignorabant invincibiliter concupiscentiam esse peccatum, el pec­
carunt tamen concupiscendo; ergo.
R. I). /1. Gravissime peccaverunt, quamvis invincibiliter ignorarent Chris­
tum esse Messiam A'. Quia illorum ignorantia fuit vincibilis ac culpabilis C.

39

Joan. ΰ. 46. dixit Christus Jlo.eis :Si crederetis Moysi, crederetis forsitan et
mihi : de me enim ille scripsit ; facile igitur poterant ,h o.ei ex Prophetis et
miraculis Christum cognoscere. Id vero Apostolus intendit, quod Dominum
gloriæ non crucitixissent, si eum clare cognovissent. Ad Conf. dico, Aposto­
lum ad Rom. 7. nec verbulo innuere ignorantiam invincibilem : Quis enim
ignoret, homicidium, adulterium, furtum, et omnem concupiscentiam esse
nudum, ait S. Hier, cpisl. 151.
lust. J. Psal. 24. 7. oral David : Delicta juventutis meœ et ignorantias
meas ne memineris, Domine! Proverb. 14. 22. dicitur: Errant, qui operan­
tur malum ; unde etiam omnis peccans dicitur ignorans. Luc. 23 . 34. ait
Christus : Pater ! dimitte illis, non enim sciunt, quid faciunt. J*. Tim. 1. 13.
dicit Apostolus : Misericordiam Dei consecutus sum, quia ignorans feci.
I.uc. 12. 48. dicitur: Servus, qui non cognovit voluntatem domini sui, et
digna plagis fecit, vapulabit paucis ; ergo ignorantia invincibilis non excu­
sat a peccato.
R. I. Adversus haec et alia hujusmodi objecta urget fere semper illaretorsio dc ignorantia juris etiam positivi, et invincibili quidem.
R. 2. Ad 1. A’. C. Nam David homo fuit, et ex illorum numero, de quibus
Jacob. 3.2.: In multis offendimus omnes; ergo sicut per delicta juventutis
in Davide non intclliguntur tantum facta ante septennium : ita et per igno­
rantias, non tantum invincibiles, sed vel maxime vincibiles circa dicta et
facta suorum filiorum, Ammonis, AbsaloniscI Adoniædenotantur, quæ cadere
in virum secundum cor Dei non minus poterant, ac peccata quædam gravia.
Mtl2. D. Errant, qui operantur iniquitatem, semper practice per hoc, quod
ita operantur, ac si nescirent, quid facto opus sit C. Errant semper formali­
ter ac speculative ita, ut ignorent aut non advertant ad legis obligationem,
el malitiam objecti Ar. Nam sæpe vident meliora, probantque, et deteriora
sequuntur. Ad 3. et 4. R. Crucifixorum Christi ac Pauli ignorantia fuit vin­
cibilis, adeoque peccatum. Ad 5. D. Servus ignorans vapulabit paucis res­
pective, quia mitius punietur, quam qui majorem de voluntate domini sui
cognitionem, atque plus talentorum habuit ct neglexit C. Absolute paucis
A’. Quippe servi illius ignorantia fuit vincibilis, de qua S. Aug. L. de grat.
et lib. c. 3. Nec ideo confugiendum est ad ignorantias tenebras, ut in eis quis­
que requirat excusationem : aliud enim est, nescisse, aliud scire noluisse;
voluntas quippe in coarguitur, de quo dicitur Psalm. 35. 4. Noluit inlelligere, ut bene ageret; paucis tamen vapulabit, quia peccans ex ignorantia
etiam vincibili non affectata, minus voluntarie peccat, quam peccans
scienter et ex mera malitia.
Inst. 2. Gen. 20. 3. Deus occidere voluit Abimelech, quia tulit Saram, quam
tamen invincibiliter ignorabat, esse uxorem Abraile. t.Reg. 14. 44. Jo.nathas damnatur ad mortem ob pauxillum mellis gustatum contra praeceptum
pati is ignoratum. In Lege Mos. offerebantur sacrificia pro ignorantia populi,
de qua dicitur Num. 13. 25. Quoniam non sponte peccaverunt ; ergo igno­
rantia etiam invincibilis non excusat a peccato.
R. 1. Redit hicrctorsio dc ignorantia facti ct juris positivi.
R. 2. A'. C. Nam 1°. Abimelechi factum vocal S. Aug. quanlulumcumqiie
peccatum : non enim salis inquisivit, an Sara sit uxor Abraile, ut yuIIAbulens. ; vel ut explicat Menocihus, quia tulit invitam, non attentando adulte-

fc/Xè v v λ *

60

J

BF. ACTIBUS HUMANIS,
DE IGNORANTIA INVINCIBILI.

rium, a quo eum excusat Deus ipse v. 6. Scio, quod simplici corde feceris
Adde, quod ignorantia hav non fuerit juris, cum non ignoraret adulterium
esse illicitum, sed facti, quia ignorabat Saram esse conjugatam. 2®. Jonkthas. ut ostendit Cornel, a lap., injuste condemnatus est propter transgres­
sionem pracopti humani, quod ignorabat. 3°. Sacrificia præcepta propter
ignorantias, itidem de ignorantia vincibili explicat S. Aug. L. de nat. et grat.
C. 17. Aliud est, inquit, non curasse scire,quæ negligent"? peccata per Sacrificia
qucedam Lsgis videbantur expiari. Erat praterea ignorantia ceremoniarum,
adeoque juris positivi, quæ juxta ipsum Jansenium vincibilis esse debuit.

92. Obj. 11. ex S. Aug. L. 1. oper. imperf. n. i7. ail : Tertium vero genus,
ubipcccatumipsum est, et poena peccati, potest inlelligi in eo, qui dicit : Quod
nolo malum, hoc ago: ad hoc etiam pertinent omnia, quæ per ignorantiam,
cum aguntur mala, non putantur mala, rei etiam putantur bona. n. 106. ait :
Xecesse est, ut peccet, a quo ignoratur justitia, numquid ideo, cum justi­
tiam cognoverit, non sunt ei remittenda peccata, quæ ignorantia necessitate
commisit.... Non est igitur impunitatis securitas in necessitate peccandi;
ergo nulla ignorantia excusat a peccato.
R. 1°. Quando S. Aug. dicit, per ignorantiam peccari: aut loquitur de
ignorantia vincibili, ct quidem non semper juris naturalis, sed positivi, imo
facti, quia in exemplum adducit Davtoem, Paulum, Jud.eos Christo et Apos­
tolis infensos, servum voluntatem Domini ignorantem; vel quia omnem
ignorantiam, nullo facto discrimine vincibilis et invincibilis, contra Pela­
giam» docebat, esse peccatum, de peccato improprie dicto et materiali intelligendus est : sic enim L. 3. de lib. arbit. illud a formali distinguit, formale
peccatum dicens illud, quod libera voluntate, et a sciente committitur:
materiale, quod de peccato libera voluntatis, scilicet Adami, originem ducit,
tanquam ejus supplicium, ita ut tanquam effectus causæ suæ nomen sor­
tiatur.
R. 2°. ad 1. Sicut indeliberati motus concupiscenti® significati per illud
Apostoli, quod nolo malum, hoc ago, sunt tantum improprie peccata ex dictis,
ita etiam illa, quæ cum aguntur mala, non putantur mala, sed bona, peccata
sunt tantum materialia, quæadviliatæ natura infelicitatem, non ad vitiosæ
voluntatis reatum pertinent. Ad 2.1). Nfccesse est. ut peccet, a quo ignoratur
justitia ignorantia invincibili .V. Vincibili, affectata, vel crassaSubd. Necesse
est necessitate consequente et morali C. antecedente ct physica .V. Cognita
autem justitia procul dubio sunt ei dimittenda peccata, quæ vitiosæ illius
ignoranti® necessitate commisit ; ac proinde non est impunitatis securitas
in morali ct consequente necessitate peccandi. De hac necessitate L. I. oper.
imperf. idem dicit : Peccatis de ignorantia vel affectuum necessitate venien­
tibus, quæ jam non solum peccata, verum etiam pænœ sunt peccatorum , ple­
num est genus humanum : quippe loquitur de necessitate peccandi orta ex
rebelli concupiscentia, prava consuetudine, perturbatis animi affectibus, et
ignorantia crassa, quæ non est physica et insuperabilis , sed moralis , quæ
superari potest ac debet.
Inst. I. S. Aug. in LL. Confess, deflet plura peccata infantiœ: et L. de nat.
et grat. c. 1i. Pelagum redarguit dicentem, ideo culpandam esse ignoran­
tiam, quia id homo nescit negligentiu sua, quod adhibita diligentia scire

61

debuisset i ergo quamlibet ignorantiam docet esse peccatum, et culpam pro­
prio diclain.
It. V. C. Nam 1". infanliæ peccata deflet, tanquam opera vere adversan­
tia legi naturali, non tamen imputabilia ad culpam proprie talem , cum ibi­
dem dicat: Tunc ergo reprehendenda faciebam, sed quia reprehendentem intelligt re non poteram, nec mos reprehendi me, nec ratio sinebat.
2". Pelagium idcirco redarguit, quia illa etiam ignorantia culpanda est,
qua homo scienda nescit citra negligentiam, ex necessitate ignorantiae, curn
et hæc sit defectus quidam a justitia originaria et perfectione justitiœ, ad
quam juxta Pelagium homo in hac vita conari debet, et pertingere potest.
Dicit ergo omnem ignorantiam esse culpam seu peccatum metaphorice, qua­
tenus est effectus et poena peccati originalis: quo sensu etiam concupiscen­
tiam cum Apostolo peccatum appellat. Eadem ratione explica S. Aug.
ep. 105. dicentem : Si quis bonum putaverit esse, quod malum est, et fecerit
hoc putando, utique peccat, et ea sunt omnia peccata ignoranlice, quando quis
bene fieri putat, quod male fit. Nempe peccat materialiter, ponens actionem
reipsa discrepantem a recta justitiæ regula: non formaliter, cum non agat
ex vitio voluntatis, sed ex insuperabili mentis errore.
Inst. 2. S. Aug. L. 1. Retract, c. 15. docet ea, quæ cel a nescientibus vel a
coactis perpetrantur, non omnino posse committi sine voluntate. L. de grat. et
lib. arb. c. 3. ait : Sed et illa ignorantia, quæ non est eorum, qui scire nolunt,
sed eorum, qui tanquam simpliciter nesciunt , neminem sic excusat, ut sem­
piterno igne non ardeat, si propterea non credidit, quia non audivit omnino
quid crederet. Et in ep. ad Si.xtum : Inexcusabilis est omnis peccator vel reatu
originis, vel additamento etiam proprios voluntatis, sive qui novit, sive qui
ignorat; ergo neca culpa proprie dicta excusat invincibilis ignorantia.
R. .Y. C. Ad 1. 1). Quæ a nescientibus perpetrantur, non possunt com­
mitti sine voluntate facti C. Sine voluntate peccati .V. Ita subtiliter exponit
S. Aug. eodem L. c. 15. dicens: Qui nesciens peccavit, non incongruenter
nolens peccasse dici potest, quamvis ct ipse, quod nesciens fecit, volens tamen
fecit, ita nec ipsius esse potuit sine voluntate peccatum... quod si noluisset,
non fecisset, non coactus est facere; quia voluit, ergo fecit, etiamsi non quia
voluit, peccavit, nesciens peccatum esse, quod fecit : ita nec tale peccatum sine
voluntate esse potuit, sed voluntate facti, non voluntate peccati; sunt ergo
talia peccata solum materialia, non formalia.
Ad 2. R. S. Aug. ibidem loqui dc ignorantia crassa, quæ est vcluti media
inter affectatam et invincibilem; alii quippe nesciunt, quia nolunt scire,
cum possint, ct est ignorantia affectata: alii, quia non possunt, cum velint,
ct est ignorantia invincibilis: alii quasi simpliciter nesciunt, quia non qui­
dem renuunt scire, sed neque congruis mediis procurant scientiam , quam
tamen, si lumen rationis non extinxisscnl, aut luce superna, quæ illuminat
omnes homines, bene usi fuissent, vel gratiam suppliciter postulassent,
ctiarn acquisiyisscnt ; vel si dc ignorantia invincibili loquitur, solum vult,
quod hæc infideles non excuset a peccato originali ct damnatione : qui licet
forsan minus sint cruciandi, semper tamen arsuri sunt, videlicet ob peccata
contra legem naturalem scriptam in cordibus singulorum.
Ad 3. R. similiter, uti et ad subjuncta ibid, yerba : Ignorantia in eis,
qui scire noluerunt, sine dubitatione peccatum est : in eis autem, qui non po-

ΒδΗίίΜΜ

1

DE ACTIBLS IIVMANK.

1

tuerunt, pæna peccati; ergo in utrisque non est justa excusatio, sed justa
damnatio : ibi enim probat ex cp. ad Rom. c. 2. gentes ignorantes invinci­
biliter legem Evangelieam juste damnari propter originale et actualia pec­
catarum ex ignorantia invincibili facta,sed contra legem naturalem, respectu
quorum non est justa iliis excusatio, quamvis sit respectu juris positivi in­
vincibiliter ignorati; hincTr. 89. in Joan, ubi quierit, an gentes, quibus Evan­
gelium non est praedicatum,excusationem habeant peccato suo? ita reponit :
.·!</ hæc inquisita pro meo captu Domino donante respondeo, habere illos excu­
sationem, non de omni peccato suo, sed de hoc peccato suo, quo in Christum non
crediderunt, ad quos non venit, et quibus non est locutus.
Inst. 3. S. Air.. L. de gestis Pelag. c. 18. refert, damnatam esse in Syx.
Diosp. hanc Prop. : Oblivio el ignorantia non subjacent peccato, quoniam non
secundum voluntatem eveniunt. sed secundum necessitatem; ergo oblivio et
ignorantia etiam invincibilis, scilicet quæ secundum necessitatem evenit, sub­
jacent peccato.
R. D. C. Subjacent originali C. actuali .V. Egit quippe Syxodus contra CocLEST1LM et Pelagiaxos, qui negabant peccatum originale, adeoque etiam quod
ignorantia sit effectus vel pœna talis peccati : quo sensu ignorantiam non
subjacere peccati», idem est, ac illam non provenire ex peccato originali.
Testatur idipsuniS. Avg. dum L. de dono persev. c. 11. de Pelagiaxis ait :
Dicunt ignorantiam et difficultatem {concupiscentiam ) sine quibus nullus
nascitur, primordia, non supplicia esse naturæ.

■•A

. ''''ira-ea

93. Obj. III. ex Ratione. Sola ignorantia juris naturalis, non vcro ilia juris
positivi, est pœna peccati originalis; quia sola ignorantia juris naturalis est
talis pœna, cui erat opposita scientia statui connatural! justitiæ originalis
debita; ergo hæc sola non excusat a peccato, sed quod cx ea fit, peccatum
est, sicut ipsa est pœna peccati.
R. 1. .V. M. Falso contendit Jaxsenics, SS. Aug. et Hier. agere contra Pelagiaxos de sola ignorantia juris naturalis, cum pleraque ignorantia* juris posi­
tivi et facti exempla proferat; imo ipse Jaxsexius L. 6. de stat. nat. laps. c. 5.
ait, non audivisse Evangelium Christi, satis esse, ut excusationem habeant
Gentiles de sua infidelitate : sed ignorantia Evangelii in infidelibus, qui
nihil de Christo audiverunt, est pœna peccati originalis, juxta ipsum Jaxsemlm, qui L. 9. de grat. Chr. c. 3. et o. dicit, illam ignorantiam esse effec­
tum reprobationis, factæ ex judicio Dei punientis gentes propter peccatum
originale. Idem affirmat S. Avg. ep. 103. et D. Thom. 2. 2. q. 10. a. I.
R. 2. D. prob. Illa sola ignorantia est pœna peccati originis, cui opposita
erat scientia tantum absolute debita statui justitiæ originis .V. Quæ fuit de­
bita pro omni hypothesi statui illi non repugnante, supposita purificatione
conditionis C. Potuisset Devs homini pro illo statu vel imponere praecepta
solum naturalia, vel etiam positiva, quale fuit praeceptum non comedendi de
fructu vetito : in primo casu, solius juris naturalis, in secundo casu, juris
etiam positivi tunc obligantis scientia statui illi debita fuisset; unde, ex
modo arguendi Jaxsexii, ct hujus et illius ignorantia est pœna peccati ori­
ginalis.
Inst. 1. Quæ fiunt ex ignorantia invincibilis juris naturalis, sunt volunta­
ria iu causa, scii, in peccato Adami; ergo sunt formaliter peccaminosa,sicut

>0.

de ignorantia

INVÎNÇIBH.I.

b3

e. g. homicidiiim in ebrietate commissum, quando homo cum prævisionc
homicidii libere inebriatur.
K. 1". llelorq. Ergo quod ex tali ignorantia fit, etsi sit pœna peccati non
est tamen novum peccatum formale, sicut tale homicidium in ebrietate com­
missum, cum non mimis in eo deficiat libertas formalis et actualis, ac in
tali homicidio.
II. 2°. /V. C. Eliam amentia, furor, phrenesis sunt pœna peccati originalis,
ipso leste Jaxsenio L. de stat. nat. pur. c. 11., ct tamen a peccato excusant.
Motus item indcliberati concupiscentiæ tam sunt voluntarii ac liberi in Adamo,
(piam ignorantia invincibilis; eos tamen peccata formalia nerno Catholico­
rum dicet,docente Coxc. Trid. Sess. a. in Decr. depecc.orig., concupiscentiam
nocere non valere non consentientibus ; ergo idem de ignorantia dicen­
dum est.
Inst. 2. Ignorantia invincibilis non excusat a pœna ; e. g. in fure ; ergo
nec a culpa.
R. D. A. Ignorantia invincibilis culpæ non excusat a pœna, cum omnis
pœna proprie dicta supponat culpam .V. Ignorantia invincibilis solius pœnæ
non excusat a pœnaC. Siquidem pœna non sit admodum graviset exorbitans.
De ratione pœnæ non est, ut sit ita voluntaria et libera, sicut peccatum for­
male: ac præterca notum est omnibus, violatorem legis juste puniri ; itaque
qui libere violat legem, eo ipso poenam meretur, in eamque consentit. Rcg. 1.3.
Jur. in 6. Ignorantia facti excusat, juris non excusat, de jure manifesto lo­
quitur, cujus ignorantia in foro externo probari debet ; pro foro autem in­
terno non excusat sola ignorantia pœnæ, nec ignorantia crassa culpæ, aut a
peccato, aut a pœna ordinaria : si tamen solum statuta sit in illos qui temere
ac scienter legem violant, ignorantia crassa juris aut facti excusat a pœna:
ignorantia vincibilis, sed leviter culpabilis, ex æquitale postulat mitigari
poenam: tandem invincibilis tam juris quam facti excusat ab omni pœna.
Inst. 3. Si ignorantia invincibilis excusat a peccato; ergo melior est con­
ditio ignorantis quam cognoscentis, cum hic formaliter, ille tantum mate­
rialiter peccet: hoc dici non potest; ergo vel non excusat a peccato, vel non
datur ignorantia invincibilis juris naturalis; maxime cum Deus 1°. necessa­
rio obliget ad ea quæ sunt juris naturalis : 2°. Cum hæc ignorantia vinci
possit per orationem et gratiam Dei : 3°. Cum veteres TT. omnes unanimi
earn consensu negarint.
R. D. M. Conditio ignorantis esset melior secundum quid, sicut melior est
juxta Jaxsexium, quatenus si non a toto, saltem a tanto excusat C. Absolute
melior .V. Est enim illa ignorantia error et causa deordinationis.
Porro 1°. Deus per legem naturalem necessario obligat remote ac conditio­
nale, nisi cognitio legis invincibiliter deficiat circa conclusiones aliquas obscuriores: tota vero lex naturalis, aut prima et primaria ejus præcepta, cx qui­
bus pendet salus hominis, ignorari non possunt, quia Deus nec provide
Wgubernaret naturam rationalem z. nec obtineret finem intentum ✓, scilicet
manifestationem perfectionum divinarum.
2°. Deus nemini denegat gratiam cognoscendi illas leges, quarum obser­
vatio necessaria est ad salutem: non tamen inquirentibus et orantibus promisit aut notitiam cujusvis legis positivæ, aut naturalis. Sane D. Thom.,
Boxav. et alii non salis oraverint, cum tot perseverent controversia?.

01

de actibus humanis.

3°. Veteres hanc doctrinam haud satis accurate discussam deduxerunt
brevissime ex illo principio: Deis facienti quod est in se, non deerit, quod
tamen unice procedit de iis, quorum notitia absolute necessaria est ad salu­
tem. D. Thomas, cum i. 2. q. 76. a. 2. dicat: Patet, quud nulla ignorantia
invincibilis est peccatum; lavet Recentiorum sententia?, uti plures alii ex
antiquis. Ad hæc plures Veterum sententiæad morum doctrinam perlinentes
hodie sunt antiquata?.

CAPUT IL
DE LIBERTATE ACTUUM HUMANORUM.

&

ARTICULUS 1.

Quæ immunitas requiratur et sufficiat ad libertatem arbitrii?
9-1. Nota. Libertas a SS. PP., maxime Augustino, triplex assignatur: Li­
bertas a necessitate, seu libertas naturœ, de qua P. Cor. 7,37. Libellas a pec­
cato, sive libertas gratiœ, de qua Rom. 6. 18. Libertas a miseria, seu libertas
glorice, de qua Rom. 8. 21. Libertas gratiœ solis justis, libertas gratiœ solis
beatis convenit : nobis de libertate naturœ sermo est, quæ omnibus com­
munis, ad merendum et demerendum requiritur. Hæc subdividitur : in
libertatem a coactione seu sponlaneitatis, quæ est potentia agendi sine omni
vi extrinseca et ad agendum cogente : convenit omni sponte, quamvis ne­
cessario, agenti; uti patet in generatione divina Filii, amore Beatorum,
actionibus infantium ct brutorum; et in libertatem a necessitate, seu elec­
tionis, indifferentiœ, arbitrii, quæ est potentia, positis omnibus ad agendum
requisitis, agendi, non agendi, agendi oppositum; unde libertas \el contra­
dictionis vel contrarietatis vocatur. Datur vero etiam libertas ad extrema
disparata . e. g. ad orandum, vel studendum. His addi potest tum libertas
ab inclinatione, seu aequilibrii, quæ est potentia agendi, non solum sine coac­
tione et necessitate absoluta, sed etiam sine necessitate infirmitatis vel con­
cupiscentias, qualis fuit in statu innocentiæ: tum libertas ab obligatione, seu
exemptionis a lege servitutis ; quæ eo major est, quo suavior est v. g. Lex
gratae, quam Lex vetus. Necessitas libertati opposita, non minus ac illa,
multiplex est : Necessitas Coactionis, Inclinationis, Antecedens ct Absoluta,
Consequens et Condilionata, Specificationis, Exercitii, Physica, Moralis.

95. Dico. Ad libertatem arbitrii non sufficit immunitas a coactione, sed
requiritur immunitas a necessitate.
Prob. 1. ex Script. Vera libertas arbitrii requirit dominium agentis in suos
actus: Sub te erit appetitus eji<>, et tu dominaberis illius; Gen. L 7. Non

DE Ι.ΠίΕΗΤΑΤΕ ACTlT.M HUMANORUM.

6?>

■

96. Obj. I. Juxta SS. PP. liberum dicitur id, quod non cogitur: Aug. L. de
duab.anim. c. 10. : Voluntasest animi motus, cogente nullo, ad aliquid vel non
amittendum vel adipiscendum. Damasc. L. 2. orlh. /id. c. 12. I irtutis nomen ob­
tinere i. n potest, quod quis per vim aut invitus efficit. Ansel. L. 2. cur Deus
Homo c. 10. Improprie dicitur necessitas, ubi nec coactio ulla est, nec prohi­
bitio. Bern. L. de grat. et lib. arbit. de libertate ait : Est habitus animi liber
hui, siquidem non cogitur, non extorquetur: est quippe voluntatis, non neces*

.-

habens necessitatem, potestatem autem habens sua· voluntatis ; Is. Cor. 7. 37.
hincdammitiu sunt aPioV, Grec.. MIL cl Ιπβαν. MIL Βλπ propositiones 39,
9», 66. et ad merendum ac demerendum requirit indifferentiam activam:
llealus..... qui potuit transgredi, ct non est transgressus, facere mala, et non
fecit ; ideo stabilita sunt bona illius in Domino; Eccli. 31. 10. ct 11. ubi
ratio meriti non præcise ex eo repetitur, quod quis non transgrediatur man­
data, sed quod non transgrediatur, emu posset transgredi ; h inc damnalæ
sunt propositiones, Βλπ 67·, el 3a Jaxsexii ; ergo.
H.ExSS. /7’. Jusux. in Apol. ad Sexati m ail : Nihil esset in illis laudc
dignum, nisi facultatem haberent qua se in utramque partem converterent.
Glem. Alex. L. L Strom, cire. lin. Id est in potestate nostra, cujus ex æqiio
sumus donum, el ejus quod ei adversatur, ut philosophari vel non, el credere
tel noncredere. Hier. L. 2. cont. Jos in. Liberi arbitrii nos condidit Deus, nec
ad virtutem, nec ad vitia necessitate trahimur: alioquin ubi necessitas, nec
damnatio, nec corona est. Aug. !.. de spir. et lit. c. 31. Hoc quisque habere in
potestate dicitur, quod, si vult, facit, si non vult, non facit. Juxta eumd. L. de
ijrat. Christ, c. 47. conciliatio libertatis cum gratia ita est difficilis, ut,
quando assentur Dei gratia, liberum arbitrium putetur auferri: quæ tamen
difficultas prope nulla esset, si libertas in sola immunitate « coactione con­
sisteret. Damasc. L. 2. de orlh. /id. c. 26. In nostra potestate sunt ea, quæ
liberum est nobis vel facere vel non facere.
1). Tno.M. 1. p. q. 82. a. 1. ad 3. Sumus domini nostrorum actuum, se­
cundum quod possumus hoc vel illud eligere; et q. 83. a. 3. Ex hoc liberi
arbitrii esse dicimur, quod possumus unum recipere, alio recusato, quod est
eligere, et L. 1. coni. gent. c. 68. Dominium, quod habet voluntas supra suos
actus, per quod in ejus potestate est velle vel non velle, excludit determinatio­
nem virtutis ad unum, et violentiam causa? exterius agentis, et q. 6. de malo
a. un. Quidam posuerunt quod voluntas hominis ex necessitate movetur ad
aliquid eligendum ; nec tamen ponebant quod voluntas cogeretur;... hæc au­
tem opinio est hœretica: tollit enim rationem meriti et demeriti. Atque hic sen­
sus communis fuit omnium fere PP. ac TT. ante tempora Baii ct Jansexii ;
ergo.
Conf. 1°. Ex Coxc. Tihd. quod Sess. 6. can. 5. anathematizat Lcthbrum et
Calvinum docentes, liberum arbitrium, post Ad.e peccatum, amissum et
extinctum esse: sed illi hæresiarchæ non negabant libertatem a coactione,
quam potius prædicabant, Litu. L. de lib. atbit. cICalv. L. 2. de eod. ;ergo
negabant illam a necessitate. 2n. Ex ratione: meritum debet esse actio nostra,
quam possimus dare, tanquam pretium pro præmio: demeritum autem est
essentialiter peccatum impulabilc ad culpam et poenam; ergo ad utrumqud
requiritur libertas indifferentia·.

'.· -J

Μ»

:î

ία; ACTIUUS HUMANIS.

silalis. S. Thom. q. in. depol. a. 2. ad 2. ail : Naturalis necessitas, secundum
quam voluntas aliquid e.v necessitate relie dicitur, ut felicitatem, libertati vo­
luntatis mm repugnat:... liberius enim voluntatis violentia· eel coactioni oppo­
nitur. El in 2. Disk 25. q. un. a. I. Liberum dicitur ex co quod cogi non
potest.
K. I. I Uro concedimus, quod PP. el TT. ante Bah el Jansenii exortos erro­
res inter necessitatem el coactionem, liberum et non coactum, voluntarium,
spontaneum ac liberum non accurate distinxerint; sæpe pro eodem sumendo
utrumque, cl in sensu latiori ac vulgari ; verum tunc per coactionem intel­
lexerunt quamcumque necessitatem etiam non violentam, per voluntarium
et spontaneum intellexerunt id quod est a voluntate sui ipsius delerminativa per electionem; per voluntatem autem potentiam electivam ex propria
determinatione.
K. 2. D. Illud dicitur liberum, quod non cogitur, nec coactione absoluta
et stricte tali seu violentia al> exlrinscco, nec coactione conditional! et minus
stride tali, seu necessitate etiam intrinseca et antecedente C. Quod non
cogitur tantum coactione stride tali .V. Kalio responsionis liquet ex allatis
supra probationibus : et veritas ejusdem constat etiam ex aliis locutionibus
PP. etTT. De Aug., Damasc..Thom., vide n.95. S. Ansel. per coactionem intelligil necessitatem antecedentem , et solum vult quod necessitas consequens
non sit proprie necessitas, quia ipsam facit ipsa voluntatis libertas, quæ,
prius (piam sil, eam cavere potest, ut ait L. de concord, q. 1. S. Beiln. L. de
gral. et lib. arbit. ait : Aliud est voluntarius consensus, aliud naturalis appe­
titus.... hunc communem habentes cum bestiis, consensus voluntarius nos
discernit : est enim habitus animi liber sui; ergo cum bestia? sint libera? a
coactione, libertas nos ab illis discernens debet excludere necessitatem ; patet
id magis, quia eod. L c. docet : Ubi necessitas est, ibi libertas non est : ubi
libertas non est, nec est meritum. Item: Ubi necessitas, jam non voluntas;
ergo.
Inst. Docent SS. PP. libera esse, quæcumque sponte fiunt : atqui etiam
necessaria sponte fiunt ; ergo. Prob. Maj. S. Prosp. i. de gral. et lib. arbitr.
c. 19. Liberum arbitrium est rei sibi placitae spontaneus appetitus. Damasc.
L. 3. de [id. c. i i. Arbitrii libertas nihil aliud est, quam voluntas: h. e. animi
motus, cogente nullo. Ansel. de lib. arbitr. c. 2. Per suum arbitrium pecca­
vit, quod sic liberum erat, ut nulla re alia cogi posset ad peccandum : et ideo
juste reprehenditur, quia cum haberet hanc arbitrii libertatem, non aliqua re
cogente, non aliqua necessitate, sed sponte peccavit. Bern. scito. 81. in Cant.
Homo, interveniente peccato, patitur quamdam vim, sed a voluntate, non a
natura; ut ne. sic quidem ingenita libertate privetur: quod enim voluntarium,
et liberum. S. Tiiom. I. 2. q. G. a. 2. ad 3. Laws et vituperium consequuntur
actum voluntarium secundum perfectam rationem voluntarii; ergo.
R. D. M. Quæcumque sponte üunt, spontanei late perfecta, libera esse
docent .V. Quæcumque sponte fiunt sponlaneitatc imperfecta C. Spontanea
imperfecta sunt, quæ nullam supponunt deliberationem, et hinc ex electione
non fiunt; dicuntur tamen spontanea, quia cum voluntate fiunt. Spontanea
perfecta sunt, qu e supponunt deliberationem, et ex electione fumi, et hinc
a principio scipsum per electionem determinante ; quæ necessitatem omnem
antecedentem excludunt. Distinctio hæc probalui ex eo quod Prosper de

bi. I.IHl.RTATE ACTUUM III MANORUM.

Ahajio, Anm.l. de eodem et de Angelis loquantur, quibus tamen, tanquam
in statu iimoccntiæ constitutis, Jansenii s concedit libertatem a necessitate
requiri ad liberum eorum arbitrium. Damasc. hanc ipsam distinctionem in
spontaneo affert L. 2. de orthodoxa /idc c. 24. D. Thom. spontaneitatem
necessitati opponit q. G. de Malo. a. un. Plura vide apud Moraines in AntiJansenio.

97. Obj. II. Quod Iit, cum uilniiiiis, est nobis liberum : atqui etiam volun­
tarium necessarium fit cum volumus; ergo est liberum ; hinc, juxta Scotistas, Pater et Filius libere producunt Spiritum S. et Deus ab æterno et de facto
est liber vere in operatione ad extra, quin possit unquam deliberare aut se
determinare in tempore.
II. 1). M. Quod lit, cum volumus, et quod etiam possumus non velle, est
nobis liberum C. Quod fit, cum volumus, et actu tantum possumus velle N.
Liberum debet esse in nostra potestate electiva et active indifferente ad
agendum et non agendum: debet licii, movente seipsam voluntate, h. e.
per propriam ex sua electione determinationem; unde 1°. Spiratio activa
non est libera et spontanea, ita ut hæc Scotistarum locutio neque Wiceeffo,
Luthero ac Calvino , neque Jansenio patrocinclur , quia illi liberum non
sumunt in propria significatione, sed quatenus coincidit cum voluntario,
prout advertit Jo. Puteanus. 2". Deus de facto est liber, h. e. actu exercet liber­
tatem, sive est in exercitio libertatis : non vero hoc sensu, quod sit in potentia
ad libertatem, aut quod habeat actum primum proximum libertatis ita ut
se necdum determinavit : nam indifferentia quidem requiritur ad actum pri*
mum proximum libertatis constituendum ; non vero manet adhuc indiffe­
rentia in ipso actu secundo, seu exercitio libertatis. 3°. Deus non potest
deliberare formaliter, per inquisitionem mediorum et comparationem cum
fine; sed eminenter, per simplicem actum eligendo inedia propter finem.
Aon se determinat in tempore, ab æterno jamdum determinatus, non ex
necessitate natura?, aut alia antecedente; sed ex libera determinatione pro­
pria, ct necessitate saltem per rationem consequente.
Inst. Amor beatificus in Beatis, quantumvis necessarius, liber tamen est
libertate arbitrii, quia esset alias similis modo agendi irrationalium : est
autem actus humanus, et fit ex prævia cognitione perfectissima; ergo.
R. A.J. Modus agendi in brutis oritur ab imperfectione cognitionis, et
ex solo instinctu naturali : in Beatis vero ex perfectione cognitionis, ct ex
objecti excellentia incluctabilitcr moxenlc voluntatem : hæc autem cognitio,
hoc ipso quod sit perfectissima, non indifferenter objectum proponit volun­
tati, sed eam determinat et rapit. Demum actus humanus proprie dici non
potest, cum juxta D. 1 hom. I. 2. q. 1. a. 1. actiones Hlœ proprie vocantur hu­
mana?, quarum homo est dominus... et quæ cum voluntate deliberata procedunt.
98. Obj. III. Juxta 1). Thom. i ii 3. Disl. 18. q. un. a. 2. ad 5. actus charitatis in Christo, queis dilexit Deum, lautum a coactione erant liberi, et
tamen meritorii ; ergo ad merendum et demerendum non requiritur liber­
tas a necessitate.
II. Verba D. Thom.e de libero Christi arbitrio : Si etiam esset determinatum
ad unum numero, sicut ad Deum diligendum, quod non facere non potest;

m

■ ;· ■... ■ .s
aaSiMM

Λ

68

DE ACTI DUS niMAXIS.

tamrn c.r /«oc mm amittit libertatem, neque rationem taudis sire meriti, quia
in illud non coacte, sed sponte tendit, et ita est (ictus sui dominus; ila exponi
possunt : Tametsi l'.ntUMVs necessario Deum dilexisset, quoad exercitium,
libere lamen dilexisset ac meritorie, quia sponte, h. e. magna inclinatione,
et actu valde intenso, cum potuisset minus intensos elicere; certo alio sensu
Christus non magis actus sui dominus luisset, ac bruta suorum ; Christus
ergo liber non fuit in peccando et non peccando, sed lamen ad ea omnia,
quæ ila volebat. ut sine indecentia posset eadem omittere, ct vel agere, vel
non agere, vel etiam ex diversis objectis unum præ alio eligere. I ide Tr. de.
Ineam. Alibi per voluntarium perfectum simul intelligil liberum, quando
nempe, ut oil.aliquis deliberans de fine potest in finem moveri, rei non moccri.
Inst. 1. Ad rationem meriti ct demeriti, quamvis requiratur immunitas
a necessitate absoluta, non tamen a necessitate relativa ad intensiorem vel
gratia·, vel concupiscentia? motum requiritur; presertim cum. quod Iit ex
concupiscentia nécessitante, in voluntate peccantis Ad.e sal liberum fuerit,
adcuqueimputabile ad peccatum; ergo.
It. Y. I. ôuæcumque necessitas antecedens tollit indifferentiam ad utrum­
libet eo instanti, quo lit bonum vel malum : et hanc immunitatem a quavis
necessitate antecedente tum absoluta, tum relativa, Scriptura et SS. PP.
requirunt ad libertatem arbitrii; hinc damnata propositio 3a. Jaxsemi lanquam Irrretica. quamvis solam necessitatem relativam assereret : damnata
item ab Alex. A III. prop. 1*. de libertate peccati in sua causa, scilicet in
voluntate Adami aut in peccato originali, maxime cum hoc per baptismum
omnino deletum sil: proinde sicut omne peccatum esse liberum, ita per­
sonale personaliter esse liberum debet.
Inst. 2. Peccata sæpe fiunt sine advertentia v. g. in consuetudinariis :
in hac vita nequeunt vitari omnia peccata saltem venialia : damnati Deum
oderunt necessario, et tamen peccant : demum systema libertatis hactenus
assertæ est merum commentum philosophicum; ergo ad peccatum omni­
moda immunitas a necessitate necessaria non est.
R. Consuetudinarii, tametsi careanl indilVcrcntia propensionis, non
tamen arbitrii : consuetudo prava difficultatem, at nullam necessitatem sal­
tem physicam imponit. Neque ad peccata venialia quisque physice necessitatur. Necessitas peccandi in damnatis potius est moralis; attamen novae
pœnæ reos non facit. Denique non commentum, sed unanimis Philosopho­
rum sensus, adeoque vox naluneest. nostra libertatis definitio ; igitur Cal­
vis. et Jasse*. inique illam criminantur.

99. Observa. Liberum arbitrium abstracte sumptum, prout a Deo, Bea­
tis, et homine viatore præsciuditur, adæquate constituitur per indifferen­
tiam contradictionis, seu potentiam agendi ct non agendi : nam, ut ait
S. Axsel. de lib. arbitr. c. I.si potentia peccandi et non peccandi esset ejus
definitio, nec Decs, nec Angelus, qui peccare nequeunt, liberum haberent arbi­
trium, quod nefas est dicere. Ad hæc definitio ista convenit omnibus liberis
in quocumque statu. Liberum arbitrium contrade sumptum, prout reperitur
in statu puri hominis vialmis, adæquate constituitur per libertatem contra­
dictionis et conlrarivlatis, · ihccl ad Inuum et malum, quia sic explicatur
in Script., in LC.. et a SS. PP. Certum es! juxta omnes, de ratione liber-

t

—

60

DE LIBERTATE ACTUUM HUMANORUM.

tatis conlractim sumptæ esse potentium non peccandi, ergo et potentiam
peccandi, quia libertas circa unum e contradictoriis involvit libertatem
circa alterum, ut salva sit utriusque optio; unde S. Thomas ait : Si operari
est in potestate, nostra, oportet etiam, quod non operari sit in potestate nostra,
ct c converso.
AKTIGLLIa Η.
QL’.E INDIFFERENTIA REQUIRATUR ET SUFFICIAT AD LIBERTATEM ARBITRII ?

100. Xota. Libertas arbitrii remota dicitur actus primus libertatis incom­
pletus, sive facultas se determinandi, si ponantur requisita; hæc est libertas
radicalis, et intrinseca voluntati. Libertas proxima est actus primus liber­
tatis completus et indifferens, qui voluntatem constituit proxime potentem
agere et non agere; hæc est denominatio partini intrinseca, quia dicit li­
bertatem radicalem, partini e.vlrinseca, quia dicit indifferentiam objectivam, concursum Dei, ct similia voluntati oxtrinseca. Est autem indifferentia
triplex : objectiva seu judicii, quæ est repræsentalio objecti sub diversa ra­
tione boni et mali : passiva seu subjectiva, quæ est potentia receptiva, inde­
terminata ad unum potius quam alium actum recipiendum : activa sive
principii, qnæ potentia est indifferens ad agendum, non agendum, hoc vel
ejus oppositum agendum. Demum prœrequisita ad libertatem, quæ tempore
vel natura prius poni debent quam voluntas agat, sunt ipsa potentia seu
voluntas, cognitio indifferenter proponens objectum, concursus Dei paratus,
ct remotio omnis impedimenti per ipsum actum secundum inauferibilis.

101. Dico I. Ad libertatem arbitrii non sufficit indifferentia aut objectiva,
aut subjectiva, sed activa requiritur.
Prob. P. P. Stante indifferentia objectiva, potest homo cogi, potest Deus
voluntati immittere qualitatem quæ ad unam partem necessitet. potest sub­
trahere concursum suum ad unam partem : sed in his casibus non habe­
retur liberum arbitrium ; ergo indifferentia judicii sola non sufficit. Conf.
Sequeretur : 1°. Gratiani necessitanlcm Hæreticorum et victricem Jaxsexu
non obessc libero arbitrio, cum etiam in harum consortio stare queat indif­
ferentia objectiva. 2°. Frustra egisse Patres et CC. adversus eversores liber­
tatis, cum nullus horum indifferentiam objectivant negarit.
Prob. IP. P. Damnatum est a Trid. Sess. 6. can. 4., quod liberum arbitrium
mere passive se habeat; ergo constitui debet in potentia non mere passiva,
sed activa ct electiva, quæ actus habeat in sua potestate. Conf. Sequeretur
voluntatem esse liberam ad gratiam primam, quia ad hanc recipiendam est
indifferens; sola ergo capacitas ct indifferentia subjectiva, recipiendi formam
vel actum, non sufficit ad libertatem.
Prob. IIP. P. Quia liberum arbitrium, juxta omnes, habet veram causalitatcm : ad hanc vero nec sufficit mera causalilas materialis, uti dictum :
nec efficiens quomodocumque, cum alias non esset differentia inter actum
necessarium et liberum ; ergo causalitas efficiens electiva, seu elective activa,
ct active indifferens. Conf. Trid. 1. c. docens liberum arbitrium non se ha­
bere mere passive, et ut quoddam inanime, non tantum excludit potentiam

*
nH i
il·
H
I

I

Γ

»

4

ΛΛ '

Jf£

’

-

mero receptivam. sed etiam potentiam activam quidem, at non electivam:
ergo requiritur indifferentia activa, et quidem electiva.
Dixi : Nec objectiva, nec subjectiva sufficit : utrumque enim requiri
constat; cum 1°. actio indifferens non possit haberi sine cogitatione, prævia
indifferente : 2°. si voluntas esset determinata ad unum actum virlualiter
recipiendum, non posset elicere aut recipere alium. De indifferentia pro­
pensionis nihil hic additum, quia non requiritur ad essentiam liberi arbi­
trii, cui accidentalis est, et tum adesse, tum abesse potest.
Si ais 1°. D. Thom. p. 1. q. 83. a. 1. ait: Judicium rationis ad diversa se
habet, et non est determinatum ad unum : et pro tanto necesse est quod homo sil
liberi arbitrii, ex hoc ipso quod rationalis est. Idem dicit, voluntatem non
posse accessitari, dum ei objectum indifferenter proponitur.
R. 1°. D. Ob judicium rationis indifferens homo est libor radicaliter C.
Formaliter .V. Illud quidem requiritur necessario ad libertatem, at non suf­
ficit. 2°. D. Non potest necessilari ex parte objecti, dum hoc indifferenter
proponitur C. Aliunde, et ex parte subjecti .V. Nam stante cognitione indif­
férente necessitati posset, si daretur gratia vel concupiscentia dominans in
sensu Calvini aut Jansenii.
Si ais 2°. Objectum non potest amari libere, nisi proponatur ut libere
amabile; ergo nec potest amari necessario, nisi proponatur ut necessario
amabile.
R. Disp. est : quia libertas est bonum voluntatis : hoc autem cum sit ex
integra causa, ad eam habendam requiritur indifferentia tum ex parte ob­
jecti, tum ex parte subjecti ; quia vero necessitas est malum voluntatis, et
hoc habetur ex quolibet defectu, illa etiam oritur ex sola absentia indiffe­
rentias vel ex parte objecti, vel ex parte subjecti. Adde, quod operans stante
quidem objecti indifferentia, sed aliunde necessitalus, non possit dici agere
ex, sed tantum cum indifferentia objectiva, quia ista indifferentia operan­
tem non dirigit ad agendum, nec ipse se determinat.
102. Dico II. Ad libertatem indifferentiæ aelivæ requiritur etiam potestas
non agendi in sensu composito requisitorum.
Prob. 1°. Trid. Sess. 6. can. 4. cont. Litu, et C.vlv. definit, liberum arbi­
trium constitutum cum ultimo complemento ad bene operandum ita libere
agere, ut a Deo motum et excitatum possit dissentire, si velit: atqui hoc intelligi debet de sensu composito, non quidem, ac si simul componi possint actio
et non actio; sed quod positis omnibus ad agendum requisitis absolute
antecedentibus, sive quæ habere vel non habere, non sit in hominis potes­
tate, tam possit componi non actio, quam actio; ergo. Min. patet: quia Tam.
damnat H.ereticos, qui non negabant hominem posse male agere in sensu
diviso gratiæ, sive si ea abesset. 2°. Eadem Sess. cap. 5., ubi explicat con­
cordiam libertatis cum gratia, docet, quod tangente Deo cor hominis per
Spiritus S. illuminationem, homo inspirationem illam possit abjicere, et
can. L quod possit dissentire; Conc. vcioSenon. an. 1528. sub Cee w. VII. in
Gallia celebratum in Decretis fidei docet, quod homo possit resistere : atqui
abjicere, dissentire, resistere dicunt sensum compositum; ergo. Min. con­
stat; quia abjicere est, rem habitam dimittere, aut oblatam respuere : dissen­
tire est. non consentire excitationi reipsa existenti. cum non dissentiamus

DF. UBERTATE ACTUUM HUMANORUM.

71

ei, qua? non est : resistere est, excitationi praesenti consensum negare, uti
dicimur resistere tcntalionibiis, concupiscentiis, etc.
Conf. Causa libera, deficiente potentia conjungendi carentiam actus cum
omnibus requisitis ad agendum, non differt a causa necessaria, quia et hæc
potest conjungere carentiam actus in sensu diviso, h. e., deficiente aliquo ad
agendum requisito, v. g. oculus non videre sublato lumine, ita quidem, ut
hoc ipsum tunc impossibile sit; ergo, ut differat, major causce liberae potestas
esse debet. Profecto si definitio libertatis intclligatur in sensu diviso, et
Christus ct Beati erunt ad peccandum liberi, cum habeant potestatem pec­
candi in sensu diviso unionis hypostatica·, ct visionis beatificae : cæcus erit
liber ad videndum, captivus ad fugiendum, claudus ad ambulandum etc.
Si ais: Pleraque ad actionem prærequisita non possunt componi cum non
actione, nempe decretum Dei de concursu suo ad actionem, praedefinitio
actuum bonorum, gratia efficax , determinatio voluntatis, qua ipsa se deter­
minat; ergo.
R. .V. J. Nam 1°. Per decretum Dei omnipotentia offertur creaturae indif­
ferenter ad utrnmlibel; concursus vero in actu secundo non est unum ex
prærequisitis. 2°. Neque prædefinitio, neque scientia media, qua illa nititur,
prærcquiruntur ad actum primum libertatis, cum voluntas proxime possit
agere per auxilium gratiæ datum etiam sine illa scientia, et prædefinitione : hæc quippe requiritur ex parte Dei, ut specialem affectum testetur
erga electos: illa, ut auxilium conferat modo sapientissime ac Deo digno.
3°. Gratia efficax, ut infallibiliter efficax, non est simpliciter antecedens et
prærequisita, sed consequens liberum voluntatis consensum conditionate
futurum. 4°. Neque se tenet ex parte actus primi determinatio voluntatis,
cum voluntas agendo, et per ipsam suam actionem se determinet, non vero
per aliquid praevium incomponibile cum omissione actus.
103. Observa. Equidem indifferentia judicii necessario requiritur ad liber­
tatem, atque cum Deus auctor naturæ exigentiis creaturarum ordinarie sese
accommodet, ubi judicium indifferens datur, cætera item requisita dantur
ad libertatem; attamen in hac indifferentia sola ncutiquam consistit, neque
cum illa indispensabiliter libertas connectitur : id hactenus probatum. An
praeter cognitionem indifferentem requiratur judicium, seu imperium prac­
tician, quo intellectus voluntatem detenninet, hoc vel illud, hic et nunc eli­
gendum esse: alii negant, alii cum Thomistis affirmant; at contra est : vel
hoc judicium prae licum est voluntati liberum, vel non? si est; ergo sine
praevio judicio practice jam potest aliud eligere voluntas, vel fit processus in
infinitum: si non est; ergo tollitur libertas, quia voluntas praecise a cogni­
tione, sicut appetitus sensitivus a phantasmate, determinata, nec mediate,
nec immediate potest contrarium eligere.
-

DE ACTIBUS HUMANIS.

•

70

72

PF. ACTIBUS HUMANIS.

ARTICULUS ΠΙ.
QUI SINT ERRORES PR EClPU'l CIRCA UBERTATEM ARBITRII?

101. .Votu. Errores circa libertatem arbitrii tam fuere multiplices , ut
prope necessarium videatur, in diversas classes eos discernere, quo magis ex
ordine confutentur hæreses, ac orthodoxa veritas inclarescat magis. Itaque
classis 1*. referet illos tnm Gentilium, tum 11 ereticori m geueralim; 2* PelaCianorum specialim; 3*. Jansemi cumprimis errores.
Errores Gentilium et H.ereticorvm generat itn.

105.1. Libertatem Arbitrii, sine respectu ad statum naturæ lapsæ, negarunt
Stoici ex Fato, Astrologi judiciarii, Planetarii et Genethliaci ex certo positu
ac influxu astrorum, Maxicilei ex duplici anima ita, ut hominem ferri ne­
cessario dicerent in bonum, si anima bona, in malum, si mala prævaleat:
non quidem necessitate coactionis, sed inclinationis seu determinationis ad
unum.

106. Π. Pro statu natura* lapsæ circa camdem errabant Pelagiam, qui,
cum libertatem arbitrii nimium extollerent, necessitatem gratiae negarunt:
V.icleffus haud multum discrepans a Manicileis, cujus propositio 27, omnia
de necessitate absoluta eveniunt, damnata est in Coxc. Constantiens. Sess. 8.;
Li-TiiERVS, qui in assert, art. 36. et L. de Serro arbitrio ait, liberum arbitrium
esse figmentum in rebus et titulum sine re : Calvinus in Antidoto Coxc. Trid.
ait : qui illud, liberum arbitrium, dixerit esse titulum sine re, Christum habet
auctorem et Augustinum ; similia habet !.. 1. Inst. c. 45., L. 2. c. 3. § 7. et 11.,
aliique post hos Novatores. Lutherus tamen, Melancrton et Confessio August.
libertatem indilîerentiæ admisere quoad actiones civiles et politicas.

107. 111. Jovixiaxus. Florus, aliique Monachi Adrumetini non quidem aperte
negarunt libertatem arbitrii, eam tamen interimi efficacia gratiæ docue­
runt; itidem Bails cujus propositiones 79 a Pio V, Jansexius cujus propositio­
nes 5 ab Ixxoc. X, Alex. VII. Clem. XI. Quesnellus cujus propositiones 101
aCi.F.M. XI. damnatæ sunt.

Errores Pelagianorum.
108. 1. Negarunt Pelagiam, libertatem arbilrii siare posse cum necessitate
gratiæ prævenïentis : dixerunt, liberum arbitrium post Ad.e peccatum pares
habere viros, sive ad bonum, sive ad malum; indifferentiam ad malum per­
tinere ad naturam libertatis, prout hæc Deo. Angelis et hominibus convenit.
I

109. II. Inter praecipuos illorum errores erat hic, hominem in hac vita per
proprias vires suas posse sine omni peccato esse; qui error refertur a Paulino
accusatore Celestii a. 6. et a Paul. Orosio in Actis Coxc. Cartiiag. an. 112,
Hier, in præf. L. 4. in /erem., Aug. L. de Dono persev. c. 2, L. 3. ad Honif.
c. 8., L. 3. cont. Julian, c. I, de hær. n.88. Unde patet, errasse Quesnellum,

ERRORES ÜE LIBERTATE HUMANA.

73

dum a Leonis opera Torn. 2. Diss. 3. scripsit, hunc errorem esse duntaxat
rumusculum, et quæstionem minus gravem. Potitis enim est radix reliquo­
rum, ut agnoscit ipse Jansexius Tom. 1. L. G. c. 18. et PP. Boned. in edit. oper.
S. Hier.: nani cum Pelagii s in ipsa natura potestatem non peccandi assere­
ret, inde conclusit, in homine non esse infirmitatem naturæ, qua debilita­
retur post lapsum Ai»a.mi; ideoque Adam non esse lapsum, nec existere
peccatum originale, ac domum gratiam homini non esse necessariam.
110. 111. Hic error uno nomine vocatur Impeccantia, et distinguitur ab
hnpeccabilitale, qui error erat Jovimam: quia posse non peccare, seu potes­
tas non peccandi aliud est, quam non posse peccare, seu impotentia peccandi,
quod Juvlmaxus tribuebat homini post baptismum, sive gratiam sanctifican­
tem receptam, quam inamissibilem statuit. Erravit ergo Jansexius Tom. 1.
L. L c. 19. scribens, inter hæc non bene distinxisse S. Hieronymum. Conti­
net autem hic error in se plus, quam exprimat ; nempe hominem non tantum
posse abstinere ab omni peccato, et a consensu in peccatum, sed 1°. carere
etiam omni sensu peccati, c.xtinguere omnem concupiscentiam, et immunem fieri ab omni tentatione interna, motu et inclinatione inordinata ; 2°. adi­
pisci perfectionem justitiae, seu justitiam perficere atque exercere ita per­
fecte, ut nihil lateat, quod secundum justitiam agendum sit, et ita agat, ut
sine difficultate et contrario animi motu totum peragatur.
111. IV. Primum convenit cum apathia Stoicorum ; unde et Hier, in præf.
L. 4. in Jerem. dixit: Ilæresis Pytiiagor.e et Zenonisά~αθείας ζαί dvapLccpTTj—
snidest, impossibilitatis et impeccantiae... coepit reviviscere. Et in epist.
ad Ctesiph. Philosophi, Palriarchæ Ilœreticorum, Ecclesiæ puritatem perversa
maculaverunt doctrina, ut nesciant illud dictum de humana fragilitate... Video
aliam legem etc. Aug. postquam L. 2. cont. Julian c. 8. recitasset ex Ambro­
sio (L. de Esau sive de fuga seculi c. 1.) concupiscentiae motus varios turbare
animam ; sic alloquitur Pelagianos: Hæc si vos non patimini, ignoscite, non
vobis credimus, sed in his potius S. Ambrosii verbis speculum quoddam... com­
munis humana? infirmitatis agnoscimus. Vobis autem etiamsi credamus, et
dicamus : orate pro nobis, ut nec nos ista patiamur; ita vos invenimus elatos
cl alta sapientes, ut respondeatis nobis, non solum ista vos non pati, verum
etiam in hominis esse potestate, ne ista patiatur, nec esse causam, cur ad hoc
Dei poscatur auxilium. Item ubi L. C. cont. Julian, c. 5. errori Pelagiano
opposuisset textum Sap. 9. 15. Corpus, quod corrumpitur, aggravat ani­
mam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem, Julianum
alloqueris ait: Sed tu tanquam in coelo jam inter Angelos immortaliter habi­
tans, verba mortalitatis et infirmitatis irrides.
Secundum convenit cum illa similitudine affectata Stoicorum cum Deo,
dc qua Xistus Pythagoricus ita loquitur : Libertatem arbitrii permisit homi­
nibus Deus, ut pure et sine peccato viventes similes fiant Deo. Unde Hier, in
ep. ad Clesiph. ait : quæ potest alia major esse temeritas, quam Dei sibi, non
dicam, similitudinem, sed æqualilatem vindicare, et brevi sententia omnium
Hareiicurum venena complecti, quæ de Philosophorum, et maxime Pytiiagoiue
et Zenonis, principis Stoicorum, fonte manarunt. Et S. Aug. L. de Spir. et lit.
c, 2. Putant, sine adjutorio Dei per ipsam vim voluntatis humana? justitiam

i

74

de

ACTinvs humanis.

paw* perficere. Item !.. de nal. et g rat. c. 42. Aeque illud nimis cura, utrum
fuerint hic aliqui, rei sint, qui perfectam, cui nihil addendum esset, habue­
rint, vel habeant, vel habituri sint charitalem Dei ; ipsa enim est verissima,
perfeci issi maque just ilia. V bi
112. Adverte 1°. in hujus erroris oppugnatione pium protulisse tum Hieroxvmvm. tinn Avgvsiixvm, qua* videantur repugnare nostra* Theologia*; ut
dum dicunt, dari præcepta servatu impossibilia, peccata <\r necessitate facta,
ignorantiam omnem cum peccato conjunctam, amissam libertatem. 2". Juxta
S. Ave., præceptum perfectionis justitiæ (de quo supra num. 81) potuisse
impleri in statu innocentia*, ct implendum esse in cœlo a beatis : non autem
impleri posse in præsenti x ita, cujus impotentia* causa sit peccatum origi­
nale, juxta enmdem L. I. ad Simplic. q. 1. n. 11. Sed quod perficere bonum
non sit in potestate, ad meritum pertinet originalis peccati; quamvis autem
præceptum hoc implere non possimus, tamen juste dari et sine causa a
nobis violari : juste dari, quia habet duplex objectum, mediatum sive extinctionem concupiscentia}, et immediatum, sive conatum ad extinguendam
concupiscentiam : objectum immediatum imperatur tanquam medium,
objectum mediatum ceu tinis; sine culpa tantum violari; quia violatio illius
non est peccatum formaliter, sed tantum materialiter tale, neque tam culpa,
quam defectus est.

113. V. Cum Pelagum negare non possent, in homine vigore concupis­
centiam, motus tantum voluntarios admiserunt esse peccata, involuntarios
autem nullam habere rationem mali, sed bonum esse naturae, adeoque, cum
voluntarii in nostra potestate sunt, etiam penes nos esse , non peccare et
servare perfectionem justiliæ. Contra vero Acg. statuit, omnem concupiscentiæ motum esse peccatum : tum quia Pallis ad Rom. 7. Io. etc. dicit :
A’on quod volo bonum, hoc ago, sed quod odi malum, illud facio ;... nunc autem
non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum : tum quia omnis ejus­
modi motus est contra praeceptum divinum saltem, non concupisces : tum
denique quia est contra ordinem a Deo primitus statutum , et perfectionem
originariae conditionis, sive defectus a justitia perfecta, quæ in Adamo fuit, et
futura est in sequenti vita, quo tendere, quam appetere quotidie debemus.
Sicut distinxit actionem et perfectionem justiliæ, nec non præcepta ad
actionem vel perfectionem illius spectantia, sic etiam distinxit peccata, et
lu“ quidem peccatum contra actionem justiliæ, et pïæceplum , post concu­
piscentias non eas, definivit L. de 2 anim. c. 11. Peccatum est voluntas
admittendi vel relinendi, quoti justitia velat, et unde liberum est abstinere.
contra perfectionem justitiæ. et præceptum, non concupisces, diliges
Decm ex toto corde, L. de perfect, just. c. G. Peccatum est,cum vel non est cha­
ntas, quæ esse debet, vel minor est, quam debet, sive hoc voluntate vitari pos­
sit, sive non possit. Ibidem c. 8. ait : Concupiscentia non frœnari, sed omnino
esse non debet, nec erit in illa perfectione justitiæ, ubi nullum omnino pecca>.
c
_ i in Abel justo char itas Dei adhuc erat,
quæ posset et deberet augeri, quiqnid minus erat, ex vitio erat. Unde S. Aug’
merito arguebat contra Pelagiam», impeccantiam et perfectionem justitiæ ab
iis jactatam in hac vita non dari, cum impossibile esset, hominem sive per

ERRORES DE LIBERTATE HUMANA.

TV

actionem liberam, sive per actionem saltem necessariam et peccatum mate
riale non dcllectere a perfectione justitiæ.

ί

Errores Jansenπ.
114. I. Jansenu s, ut suam hœresin de peccato sine libertate et cum neces­
sitate etiam faciendo stabiliret, aliter ac Pelagiam, processit, et cum illi nec
peccatum quidem improprium ac materiale admitterent in motibus et actio­
nibus necessariis, ipse peccatum formale, et proprium constituit corn neces­
sitate ct sola libertate a coactione. Eam in rem, quæ dixerat Augustinus
do peccato contra perfectionem justitiæ , cl quæ ille asseruerat de actione
justiliæ, transtulit ad actiones originalis innocentiæ, sive ad Adamum. Pro hae
perversione usus est, tum ex L. 1. op. imperf. n. 17. textu sequente : Adam
quippe omnino, (piando peccavit, nihil in se habebat mali, quo nolens urge­
retur ad operandum malum, et propter quod diceret : non, quod volo, facio
bonum, sed quod nolo malum, hoc ago, ac per hoc egit peccando, quod
justitiæ vetabat, et unde liberum erat abstinere. Nunc ci, (pii dicit, quod nolo
malum, hoc ago, abstinere liberum non est: tum quod Julianus nollet admittere
definitionem peccati secundo loco datam, sed primam requireret ad omne
peccatum. Docet autem Jansemus, et auctoritate S. Augustini, cujus lectioni
piares quam 20 annos se impendisse gloriatur, stabilire nititur, volunta­
tem humanam per peccatum Ad.e ita præcipitatam esse in dominatum libi­
dinum, ut in omnibus necessario sequatur vel delectationem terrestrem
concupiscentiae, vel Coelestem infusam a Deo, prout altera alteram vicerit.

I

Ilo. II. Omnem voluntatem ct volitionem ratione sui ct essentialiter esse
liberam : implicare, ut sit voluntas, et non sit libera, sicut implicat, ut
volendo non velimus, aut ut voluntas non sit voluntas : synonyma esse, velle,
et libere velle; adeoque omne velle esse liberum, quia id est liberum, quod,
cum volumus, facimus; facimus autem volitionem, cum volumus.

116. 111. Duplicem esse necessitatem juxta S. Aug., unam dominantem,
prementem instar ponderis, et simpliciter dictam, quæ operetur effectum,
voluntate quantumcumquc reni tente : alteram esse simul voluntariam, qua
scilicet necesse est, aliquid fieri non repugnante, sed immutabiliter volente
voluntate : hanc non repugnare libertati, quia non impedit, quin velimus,
eum volumus ; illam adimere libertatem, et opponi voluntati : nequit enim
fieri voluntate nostra, quod fit nobis nolentibus; cum itaque voluntas cogi
non possit quoad actus elicitos, fieri non posse, ut aliquis actus voluntatis
non sil liber.
117. IV. Indifferentiam voluntatis ad statum aliquem, non ad essentiam
liberi arbitrii perlinere : Deum, Christum, Beatos absque ulla indifferentia ad
amorem Dei, damnatos vero ad malum liberrimos esse : soli Adamo inno­
centi tribuendam libertatem indifferentiae ad bonum et malum, nobis autem
ad utrumque nihil indifferentiæ esse relictum; solam proin necessitatem
coactionis adversari esscntiæct perfecto statui liberi arbitrii, libertatem autem
a coactione ad rationem meriti et demeriti sufficere.

■Μ
r

***.”♦ 1

L9

.·

Ί

. ?

k·

* ·
»
r ♦·

-

*
0

’ P *

' «

10

DE ACTIBUS HUMANIS.

118. Observa. Ex hoc suo systemate inferebat Jansenius, gratine interiori
nunquam resisti, hanc vero gratiam nee semper dari, nec ab homine obi inert
posse, quædam præcepla justis etiam impossibilia esse, motus indeliboratos
concupiscentia? antecedentis esse peccata formalia, neque ignorantiam in­
vincibilem, neque necessitatem antecedentem a peccato excusare, Christum
denique pro solis praedestinatis mortuum esse. Convenit autem hoc systema
reipsa cum doctrina Stoicorum, qui non dixere, hominem a fato vel prrcscientia cogi, ut nolens vel invitus vellet, sed admissa immunitate a coactione
tantum negarunt libertatem a necessitate : Manicileorum, quia sicut hi duas
animas, ita Jansenius duo principia statuit,non cogentia quidem, quia intrin­
seca, sed nécessitant ia, quia determinantia ad unum : I.utheri et Calvini,
qui itidem solam indifferentiam actis am, non vero libertatem a coactione
negabant; quamvis autem voce tenus mollior ac mitior esse a ideatur neces­
sitas Jansenii. reipsa tamen non minus ferrea et brutalis est, ac illa Calvini
et Lutheri, pari proin jure a Tnin. Sess. G. can. u. fulminata.

ARTICULUS IV.
QUE SIT VERA DOCTRINA S. AUGUSTINI DE LIBERTATE ARBITRII?

>*·

119. Nota I. Id semper familiare ILereticis fuit,circa libertatem arbitrii
vindicare sibi auctoritatem Γ). Augustini, Doctoris in materia de gratia et
libero arbitrio maximi. Janseniani cumprimis cum suas in partes hæreticas
trahere adnituntur, atque adeo contra mentem ipsius S. Doctoris exorbitant,
ut Bullas Pontificias contendant esse interpretandas ad mentem S. Aug., non
veroS. Aug. ad mentem Bullarum Pontif.; hinc damnata est ab Alex. VIII.
Prop. 30. Ipse etiam Aug. in suis epist. lectoribus suorum scriptorum dat
facultatem recedendi a sua doctrina, siquidem tides, communis SS. PP. sen­
sus, aut sufficiens ratio id exigant. Attamen quia Jansenius infinitis prope
locis asserit, profiteri se doctrinam S. Aug., et quia suos libros inscripsit.
Augustinus Cornelii Jansenii Iprensis, et quia ejus Magister ac Sectatores,
Sancyranus, Arnaldvs, Quesnellus, aliique Augustini xnos sese compellant,
operæ pretium videtur, prtecipua Augustin ianœ doctrinœ capita circa
libertatem arbitrii ita sub unum quasi conspectum ponere, ut facile quivis
intelligat, quam sint cariosa et fallacibus imposturis subnixa Jansemanorum
fundamenta.
120. Nota II. Præcipua hac in re concertatio S. Augustino fuit cum Manich.eis et Pelagianis, quorum errores, quia diversis principiis insistebant,
diversis item annis impugnavit ; unde factum, ut liberum arbitrium in
duplici sensu acciperet, nempe in LL. contra Manicii.eos pro naturali facul­
tate eligendi utruinlibet positis omnibus ad agendum requisitis, quam nega­
bant illi, subjicientes hominem naturali in bene vel male agendo necessitati
animæ bonæ vel maire; in LL. contra Pelagianos pro eadem facultate in­
structa omnibus ad agendum requisitis, inter quæ est Dei gratia ad operan­
dum liene, vel abstinendum a peccato utiliter ad vitam aeternam, cujus gratue
necessitatem negabant Pelagiani. Libri autem contra Manicuæos conscripti

DOCTRINA S. AUGUSTINI DE LIBERTATE.

sunt. LL. de lib. arbitr., L. cont. aptet, Man ichad dictam Fundamentum, L.
de.'i. anim., L. cont. Fortunatum, L. cont. Adimendum, LL. 33 cont. Faus­
tum, LL. 2 de adis eum Felice, L. cont. Secundinum, L. de nat. boni, L. de
fide etc. (.outra Pelagianos, LL. 3 de pecc. merit, et remiss., L. de spir. et
lit., L. de. mit. et grat., L. de gesi. Pelag., LL. 2 de grat. Christ, et pecc. orig.,
LL. 2 de nupt. et concup., LL. 4 ad Bonif., LL. 6 cont. Julian., LL. (ioper.
imperf. cont. eumd., L. de grat. et lib. arbitr., L. de correpi, et grat., L. de
perfect, justit., L. deprœdeslin. Sand. L. de Dono persever., LL. 4. de oria,
animœ.

121. Dico L S. Augustinus etiam in statu naturælapsæ admisit liberta­
tem indifferentia:.
Prob. 1". Ex scriptis cont. Manich. L. de 2. anim. c. 14. ait : Peccatum est
voluntas, retinendi vel consequendi, quod justitia vetat, et unde liberum est
abstinere. L. 2. de actis cum Felice, c. 4. Habet unusquisque in voluntate aut
elinere, quæ bona sunt, et esse arbor bona, aut eligere, quæ mala, et esse arbor
mala, L. 2. cont. Faust, c. 5. Nos quidem sub fato stellarum nullius hominis
(jenesin ponimus, ut liberum arbitrium voluntatis, quo vel bene vel male
vivitur, propter justum judicium Dei ab omni vinculo necessitatis vindicemus.
2°. Ex scriptis cont. Pelag. L. de spir. el lit. c. 34. In omnibus misericor­
dia Dei prœvcnit nos : consentire autem vocationi Dei, vel ab ea dissentire,
sicut dixi, proprice voluntatis est. L. 1. ad Bonif. c. 13. iYos dicimus, liberum
arbitrium in omnibus esse naturaliter, nec Ad.e peccato perire potuisse : quod
Scripturarum omnium auctoritate firmatur. L. 1. op. imperf. n. 98. Ex quo
homo incipit uti voluntatis arbitrio, et peccare, et non peccare potest: sed
alterum horum non faoit, nisi adjutus ab eo, qui dixit : Sine me nihil potestis
facere : alterum vero propria voluntate. Demum L. de grat. et lib. arbitr.
c. 1. hunc a se librum fuisse conscriptum profitetur, quoniam sunt, qui sic
gratiam defendunt, ut negent liberum hominis arbitrium. Nemo autem nega­
vit, quod per se manifestum est, libertatem a coactione, sive quod voluntas
nec a gratia, nec ab alia vi cogi possit; ergo scripsit contra illos qui, ob
necessitatem et efficaciam gratiæ, negarunt libertatem indifferentiae ad juste
vivendum.
122. Obj. cum Jansenistis , Lutherum et Calvinum secutis: S. Aug. docet,
arbitrium hominis post peccatum esse peccati senum, et captivum, L. 2. de
Nupt. c. 3. et 8., L. 3. ad Bonif. c. 8., L. de Spir. et lit. c. 30. etc.; ergo
non manet liberum.
R. 1). C. Non manet liberum a servitute peccati C. A necessitate X A ser­
vitute peccati unice liberamur per gratiam Christi, ut docet Aug. pluribus
in locis; in ipsa tamen hac servitute manet libertas inditlerenliæ, sive a
necessitate. Itaque liberum arbitrium dicit esse servum servitute non quidem
opposita libertati naturali electionis et indifi’erenliæ, sed opposita libertati
gratiæ vel justiliæ; hac quippe excidimus facti servi peccati, i:cc reparare
illam possumus, nisi per gratiam Christi, dicente Christo, .loan. 8. 36. S/
vos Filius liberaverit ; tunc vere liberi eritis; hæc autem necessitas gratiæ non
Obstat libertati indifferent ice, quia cum illa stetit in Adamo et Angelis, prout
fatetur Jansen. L. 3. de stat. nat. laps. c. 2.

78

DE ACllUUS HUMANIS.

■ I

Inst. I. S. Dot.ma ait. qu id homo per peccatum originale subjectus sil I
dominatui concupiscentia·, captivitati peccati, et servituti dæmonis emu re- I
gentis, prout vult, ep. 89., Serin. 12. de tw6. J/awL, Enchir. c. 10(5. L. 3. I
de lib. arbitr. c. 10. ; ergo homo non est liber.
I
R. /). C. Non est liber libertate librationis C. Indiiïerentiæ .V. Subjacet I
dominatui concupiscentia', non quatenus per hanc necessitatin' ad peccan- |
dum, quia ubi est necessitas, nullum est peccatum ; sed quatenus frequenter
illi obedit destitutus majoribus auxiliis gratia·: unde S. Ave.. L. 2. op. ini- l
perf. ait: Ista concupiscentia, quæ non poles! esse, nisi in carne mortali, in I
eis regnat, qui desideriis ejus ad mala perpetranda consentiunt, subjacet dat- I
nioni, quia regi se ub illo permittit destitutus speciali protectione Dei dœmo- I
nem cohibentis, quam sentiunt justi. Et ep. 107. Desponde, quomodo ad de- I
clinandum a malo, et faciendum bonum, liberum habeamus arbitrium, quando I
erat sub potestate tenebrarum, unde nos si, ut ait Apostolus, Deus eruit, ipse
utique illud liberum fecit.
I
Inst. 2. Docet S. P.vtkr, per peccatum Ad.e amissum esso liberum arbi­
trium, Enchir. c. 30. Libero arbitrio male utens homo et se perdidit et
ipsum : Et episl. 107. Liberum arbitrium ad diligendum Deum primi peccati
granditate perdidimus; ergo.
■
R. D. .t. Amissum est liberum arbitrium quoad accidentia, quale erat in
statu innoccntiæ C. Quoad essentiam, et sumptum piæcisc pro facultate,quæ
positis omnibus ad agendum requisitis potest agere et non agere Λ. Amisi­
mus illud quoad potentiam agendi utiliter ad salutem, sed illud per Chris­
tum recuperavimus: item irreparabili ter quoad potentiam agendi prompte,
facile ct sine reluctatione concupiscent iæ ; non autem quoad essentiam : hinc
L. 1. ad Bonif. c. 2. ait: Quis autem nostrum dicat, quod primi hominis pec­
cato perierit liberum arbitrium de humano genere? libertas quidem periit per
peccatam, sed illa, quæ in paradiso fuit, habendi plenam cum immortalitate
justitiam. Et L. de nat. ct grat. c. 43. Quis nescit, hominem sanum et incul­
pabilem factum, et libero arbitrio, atque ad juste vivendum potestate libera
constitutum? sed nunc de illo agitur, quem semi-vivum latrones in via reli­
querunt, qui gravibus saucius confossusque vulneribus, non ita potest ad justitiœ culmen ascendere, sicut potuit inde descendere.
Inst. 3. Docet S. Aug., liberum arbitrium fuisse tantum in Adamo, in ejus
posteris autem necessitatem: L. coni. Fortunat, disput. 2. ait : Liberum vo­
luntatis arbitrium in illo homine fuisse dico, qui primus formatus est; ille sic
factus est, ut nihil omnino voluntatis ejus resisteret, si vellet Dei præcepta
servare : postquam autem libera ipse voluntate peccavit, nos in necessitatem
prœcipitati sumus. Et !.. 8. Conf. c. 3. Dum servitur libidini, facta est con­
suetudo : dum consuetudini non resistitur, facta est necessitas. L. de perf.
justit. c. i. Quia peccavit voluntas, secula est peccantem peccatum habendi dura
necessitas.
R. Ad 1. I). In Adamo tantum fuit liberum arbitrium sanum, robustum,
perfecte expeditum C. Simpliciter tale et essentiale quoad substantiam .V.
Ad 2. i). In ejus posteris est necessitas physica V. Moralis,sive magna difficultas
in resistendo peccatis C. Hanc moralem debere intelligi patet, quia necessi­
tas opponitur facilitati arbitrii in Adamo, et oritur a consuetudine.
Inst. 1. Juxta S. Aut., homo non est liber, uisi per gratiam Ciuusn libe-

II0CTRI5A S. ALGUSΓΙΜ hl. LIBERTATE

niniern, quæ scilicet confert illi libertatem; ergo sine gratia homo non habet
libertatem, cum !.. de spir. et Ut. c. 30. dicat: Ut quid ergo miseri homines
aut delibero arbitrio audent superbire, antequam liberentur, aut de. suis viri­
bus, si jam liberati sunt ? et L. 2. de nupt. c. 3. vocet Pe.lagianos, qui dicunt,
liberum quemquam esse ad agendum bonum sine adjutorio Dei. Item negat ho­
minem ante gratiam habere vires ad faciendum bonum : sic in Exposit. c. 3.
ep. ad Galatas ait : Ut populus esset non in sua potestate et viribus justus,sed
in manu Mediatoris justificantis impium; ergo nec habet libertatem, curn
liberum ab Augustino delinitur id, quod habet actum in sua potestate.
It. D.A. Non est liber a peccato sive justificatus sine gratia Christi, nec
liber ad agendum salutariter C. Non est liber a necessitate, sive ad agendum
simpliciter .V. Dupliciter gratia nos liberat : 1°. Quatenus per cam transfe­
rimur de statu captivitatis diaboli ct peccati ad statum filiorum Dei : 2°. Qua­
tenus Dei auxilio juvamur ad faciendum bonum, quod sine illo salutariter
facere non possimus, vel ad vincendas tentationes, quas quidem absolute
vincere possumus, sed sine gratia non victuri sumus; hinc Aug. L. 2. op.
iniperf. Alia est remissio peccatorum in eis, quæ male facta sunt ; alia charitas, quæ fecit liberum ad ea, quæ bene facienda sunt ; utroque modo liberat
Christus, qui et iniquitatem ignoscendo aufert, et inspirando tribuit charitalem.
Deinde libertas, quam defendimus, non stat in co, quod homo possit sine
gratia velle bonum, sicut oportet, aut vincere tentationes; sed ineo, quod posi­
tis omnibus ad agendum necessariis possit agere et non agere : sicut potentia
videndi non stat in eo, quod possit quis sine lumine videre, sed quod habeat
oculos, quibus posito lumine ct aliis necessariis videre possit; constanter
autem est tenendum, quod gratia necessaria non desit ulli hominum, sive
ante legem, sive sub loge, sive sub gratia, quotiescumque homo culpabiliter
peccat non faciendo bonum, ad quod tenetur, aut motibus ordinatis concu­
piscentia: cedendo. Per hanc vero gratiœ necessitatem non tolli liberum
arbitrium, clare asserit Aug. ep. 89. Neque enim voluntatis arbitrium ideo
tollitur, quia juvatur, sed ideo juvatur, quia non tollitur; qui enim Deo dicit :
Adjutor meus esto, confitetur se velle implere quod jussit, sed ab eo, qui jussit,
adjutorium poscere, ut possit.

123. Dico II. S. Aug. docet ad merendum ct demerendum in statu naluræ
hipsæ requiri libertatem indifl'erentiæ, sive immunitatem ab omni neces­
sitate.
Prob. 1°. Ex scriptis cont. Mamch. L. 3. de lib. arbitr. c. 1. Motus, quo
huc aut illuc voluntas convertitur, nisi esset voluntarius, atque in nostra
potestate, neque laudandus, cum ad superiora, neque culpandus homo esset,
cum ad inferiora detorquet quasi quemdam cardinem voluntatis, neque omnino
monendus esset, ut istis neglectis æterna vellet adipisci, atque ut male nollet
virere, vellet autem bene. Ibid. c. 18. Hoc brevissimum tene: quœcumque ista
causaest voluntatis, si ei non potest resisti, sine peccato ei ceditur... quis enim
peccat in eo, quod caveri non potest ?L. de 2 anim. c. 11. Peccatum est volun­
tas retinendi vel consequendi, quod justitia celat, et unde liberum est absti­
nere: qua n quam, si liberum non sil, non est voluntas ; ct c. 11. Peccati reum
teneri quemqiiam, quia non fecit, quod facere non potuit, summa1 iniquitatis

80

DE ACTI BUS HUMANIS.

·

est ct insania’ : quam ob rem Hlæanimœ, quidquid faciunt, si natura, non vo­
luntate faciunt, id est, si libero ad faciendmn et ad non faciendum motu animi
carent, si denique his abstinendi ab opere suo, potestas nulla conceditur, pec­
catum earum tenere non possumus. Item L. 2. coni. Faust. c. 5.
2°. Ex scriptis cont. Peeagiaxos : L. de nat. el grat. c. (55. postquam retu­
lisset verba Hirronymi de omni necessitate loqueulis: Liberi arbitrii nos con­
didit Revs : nec ad virtutem, nec ad vitia necessitate trahimur : alioquin ubi
necessitas est, nec damnatio, nec corona est ; sic subjungit : quis non agnoscat,
quis non toto corde suscipiat? quis aliter conditam humanam neget esse natu­
ram? L. de grat. et lib. arbilr. c. 2. Ubi ad aliquid faciendum vel non facien­
dum in divinis monitis opus voluntatis exigitur, satis liberum demonstratur
arbitrium ; nemo ergo Dei m causelur in corde suo, sed sibi imputet quisque,
cum peccat. L. 83 QQ. q. 21. Acc peccatum, nec recte factum imputari cui­
piam juste potest, qui nihil fecerit propria voluntate; est igitur peccatum ct
recte factum in libero voluntatis arbitrio. Huc etiam facit status controversi®
Augustini cum Pei.agianis.

i

12-i. Obj. S. Aug. docet, in statu natura; lapsæ etiam peccatum esse, quod
non libere iit: nam de definitione peccati, quam L. de 2 anim. c. 11. dede­
rat his verbis: Peccatum est voluntas, retinendi vel consequendi, quod justitia
vetat, et unde liberum est abstinere; postmodern L. 1. Retract, c. 15. ait, illam
solum pertinere ad peccatum Ai».e, sive in statu natura innocentis: sic enim
ait: Definitum est, quod tantummodo peccatum est, non quod etiam est poena
peccati. Item L. t. op. imperf. n. 101. Ista definitio peccati ejus est, quod
peccatum tantummodo est, non quod etiam perna peccati, qua periit libertas
non peccandi: a quo malo non liberat, nisi ille, cui non tantum dicimus:
Dimitte nobis debita nostra; verum etiam : et ne nos inferas in tentutionem,
sed libera nos a malo. Multum erras, qui vel necessitatem nullam putas esse
peccandi, vel eam non intclligis illius peccat i esse partam, quod nulla necessi­
tate commissum est.
R. .V. A. et prob. Scilicet, quod tantum ibi peccatum Adami, quamvis con­
cedam, pnecipue ibi esse definitum; patet id ex textu 1. c. ex oper. imp. qui
talis est: Tria ista discernas, et scias, aliud esse peccatum, aliud peccati pœ­
nam, aliud utrumque... habent autem tria ista etiam species suas, de quibus
nunc longum est disputare. Horum trium generum si requirantur exempla,
primi generis in Adam sine ullo modo queestionis occurrit: multa quippe sunt,
quæ agunt homines mala, aquibus eis liberum est, abstinere ; sed nulli tam libe­
rum est, quam illi fuit, qui Deo suo, a quo conditus erat rectus, nullo prorsus
vitio depravatus adsitibat. I bi vides, ct reliquis hominibus liberum esse,
abstinere, et in qua ratione Adam magis liber fuerit, quam nos; unde cons­
tat praei pne, non tamen unice, peccato Adami convenisse definitionem datam.
Porro dc aliis generibus peccatorum, doctrina; Avglstexiax.e ibidem
summa est hæc : poma peccati tantum sunt, mors, cruciatus, spoliatio bino­
rum etc. Pama peccati ft peccatum simul sunt motus concupiscentim invo­
luntarii, ignorantia, peccatum originale, (pria hæc omnia sont piriia; pec­
cati Adami. etiam peccatum originale, in nobis, cum juxta S. ArJG. nostrum
originale consistat in concupiscentia tanquam in materiali, ct iu actu Ad.e
morali ter perseverante, velutiu formali ; sunt etiam peccatum vel formale,

bOCTIUNA S. AL'GL'STlXI DK Ι.ΙΠΕΗΤΛΤΕ.

.

81

di patet in peccato originali, in concupiscentia voluntaria, in ignorantia
vincibili, vel causale, quia concupiscenti» motus involuntarii ad peccatum
inclinant. Dum vero ait, partisse libertatem non peccandi, intclligendus est
non de libertate simpliciter tali, sed ea, quæ fuit in statu innocentia;. Item,
dum ait, adesse necessitatem peccandi, intclligendus est de necessitate mo­
rali, aut consequente, non physica.
Inst. Juxta eumdem, peccandi necessitas non excusat a peccato : Γ. ait
enim L. 1. op. imperf. n. 106. Non est igitur impunitatis securitas in neces­
sitate peccandi : sed ut non obsit ista necessitas, donat ille, cui dicitur : de
necessitatibus meis erue me; item L. 3. dc lib. arbitr. c. 18. Sunt etiam
necessitate facta improbanda, ubi vult homo recte facere, et non potest. 2®. Do­
cet, quod ex ignorantia oriatur necessitas peccandi, quin tamen hæc a pec­
cato absolvat; L. 1. op. imperf. n. 105. ait : Cogitare te existimo, quid
appetendum, quid vitandum sit... (pii autem hoc sentiunt, ipsa boni appe­
tendi malique vitandi ignorantia patiuntur peccandi necessitatem : necesse
enim est ut pcccet, qui nesciendo quid facere debeat, quod non debet facit.
De quo opere malorum Decs rogatur, ubi dicitur : Delicta juventutis mccc ct
ignorantias meas ne memineris. Quod genus delictorum si non improbaret
Deus justus, non ea sibi dimitti posceret homo fidelis. 3°. Docet quod ex con­
cupiscentia seu delectatione oriatur necessitas faciendi, quin tamen per hoc
tollatur liberum arbitrium, et sic peccatum : nam in Exposite. 5. 22. epist.
ad Gal. ait: Quod amplius nos delectat, secundum illud operemur necesse est.
L. 1. ad Bonifaciumc. 3. voluntas libera est in malis, quia delectatur malis :
ibid. c. 2. Liberum arbitrium usque adeo in peccatore non periit, ut per illud
peccent maxime omnes, qui cum delectatione peccant; el amore peccati hoc eis
placet, quod eos libet.
R. ad 1. D. Necessitas physica vel antecedens non excusat a peccato Ar.
Moralis vel consequens C. De hac primus textus loquitur, cum in cod. 1.
dicat Aug. : Cum igitur et illa fateamur esse in hominibus peccata, quæ commit­
tuntur non necessitate, sed voluntate, quæ tantummodo peccata sunt; unde ab
cis liberum est abstinere. Secundum textum explicant verba sequentia : Sed
hæc omnia sunt hominum ex illa mortis damnatione venientium : nam si non
est ista pana hominis, sed natura, nulla ista peccata sunt. Hinc L. de ver.
relig.c. 11. ait : Usque adeo peccatum voluntarium est malum, ut nullo modo
sil peccatum, si non sit voluntarium.
Ad 2. R. D. Ex ignorantia invincibili oritur necessitas peccandi, quin hæc
excuset a peccato A*. Ex ignorantia vincibili Subd. Oritur necessitas moralis
et consequens C. Physica ct antecedens .V. Hinc ail S. Aug. L. 3. de lib.
arbitr. c. 19. Non tibi deputatur ad culpam quod incitus ignoras, sed quod
negligis quœrere, quod ignoras. Et c. 18. /In forte {causa peccati) fallit
incautum? Ergo caveat, ne fallatur. Jn tanta fallacia est ut caveri omnino
non possit ? si ita est, nulla peccata sunt.
Ad 3. R. D. Docet quod ex concupiscentia seu delectatione indeliberata oria­
tur necessitas faciendi, qïiæ tamen sunt libera et peccatum A'. Quod ex deli­
berata concupiscentia oriatur necessitas Subd. Antecedens A’. Consequens C.
1.. l.ad Bonif. c. 3. ait : Non itaque... omnes in peccatum velat inviti carnis
nue necessitate coguntur : sed si jam in ea celate sunt, ut propria1 mentis
utantur arbitrio, et in peccato sua voluntate relinentur, et a peccato m pcccali.

6

r

>r

id. ACIIBL, HUMANIS.

tum sua voluntate prive ipilantur. El I.. 1. Retract. e. 15. (Juanquam el hoc
peccatum, quo consentitur peccatu concupiscentiœ, nonnisi voluntate commit·
titur. Vide hic num. 12.3.

I

125. Dico HI. S. Augustinus per liberum arbitrium in statu naluræ lapso·
intellexit libertatem indifferentia}, non tantum a coactione, sed et a necessi­
tate immunem.
Prob. 1". S. Aug. defendit liberum arbitrium contra Manich eos LL. supra
cit., contra Ethnicos, L. 5. de Civ. c. 1. 9. 10. : atqui hi non negarunt libe­
rum arbitrium ob coactionem voluntati illatam, sed tantum, ob necessita­
tem, quia nempe per animam bonam vel malam, per fatum, stellarum inlluxum, aut Dei praescientiam voluntas esset determinata ad unum, el sic
vel naturaliter, vel adventitie esset nccessitala; ergo.
2°. S. Aug. agens eunt. Pelagi anos admisit eorum de libero arbitrio defini­
tionum : hoc solum improbans, quod libertatem universim sumptam, prout
Deo etiam el Christo convenit, dicant facultatem indiffercnliæ circa bonum
et malum : et hoc solum addi volens, quod sine gratiae auxilio non possimus
aliquid boni salutaris eligere aut facere : sed Pelagiam statuerunt liberum ar­
bitrium in libertate indifferentiæ, non tantum a coactione, sed etiam a neces­
sitate; ergo. Min. constat. Quia in hoc, an post Ao e lapsum manserit libertas
indifferentiæ, punctum controversial non erat inter S. Augustinum et Pelagianos, sed in eo precise, an liberum arbitrium post peccatum Adami man­
serit ita paratum et expeditum ad bene operandum, vitandumque pecca­
tum, sicut erat ante lapsum; el utrum propriis naluræ viribus sine auxilio
gratiæ, preterquam legis et doctrinæ, homo possit bene vivere, cl abstinere
a peccato, quod Pelagius affirmavit. Atque hoc ipsi adeo Jansenist.e testan­
tur, qui hanc liberi arbitrii notionem volunt esse errorem Pelagianum, et
totius Pclagianæ hæresis nidum ac fontem.
3°. S. Aug. liberum arbitrium ponit in ea libertate, de qua loquitur Eccle­
siasticus c. 13. 17. et 18. Sic enim ait L. de grat. et lib. arbitr. c. 2. Apposuit
tibi ignem et aquam, ad quode unique. volueris, extende manum : in conspectu
hominis vita et mors, et quodeumque placuerit, dabitur ei; subjungit : Eccc
apertissime videmus expressum liberum voluntatis hurnanœ arbitrium : atqui
hic manifeste exprimitur libertas indifferentiæ; ergo. Conf. ex assertionibus
prioribus, præsertim L. 2. cont. Faust, c. 3., L. 3. de lib. arbitr. e. 1., L. dc2
anim. c. 11. el 12. Dixi : in statu naluræ lapsœ : Adami enim liberum arbi­
trium positum fuisse in libertate indifferentiæ, concedunt Jansemam, el di­
serte affirmatur a S. Aug. L. 2. cont. Felic. c. 3. et 6., L. de corr. et grat.
c. 10.. L. 1. Retract, c. 15.

126. Obj. S. Aug. docet L. 3. de lib. arbitr. c. 3. L. 1. Retract. c. 22. etc.
1°. Illud esse liberum, quod csl in nostra potestate : 2°. Illud esse in nostra
potestate, quod, cum volumus, facimus, vel quod sequitur nostram volun­
tatem : atqui etiam necessaria sequuntur nostram voluntatem, et ea faci­
mus, cum volumus, cum non fiant nisi nobis volentibus, nec fiant contra
nostram voluntatem; ergo etiam possunt esse libera.
R. 1. S. Aug. explicat etiam -besse in nostra potestate, per facultatem ad
ulrumque electivam : nam L. dc nat. el grat. c. 47. ait : De odoratu autem

.-

DOCTRINA S. AÜGISTIM DE I.IUERTATE

83

quod died (Pelagiis), nonne parum attendit, non esse in nostra potestate,
potse odorari Del non posse : sed in nostra potestate esse, h. e., in libera volun­
tate, odorari vel non odorari. L. I. Retract, c. 22. Est in nostra potestate ut
tel inseri bonitate Dei, vel excidi ejus severitate mereamur. L. despir. et lit.
c. 31. Hoc quisque in potestate, habere dicitur, quod, si vult, facit : si non
vult, non facit.
R. 2°. D. Illud est in potestate nostra quacumque, quod, cum volumus,
facimus C. Est in nostra potestate electiva Subd. Quod facimus, cum volu­
mus elective, nempe ita ut illud etiam possimus non velle C. Cum simpli­
citer tantum volumus, h. c., dum actus procedit ab intrinseco cum cognitione
linis.V. E\ communi doctorum el indoctorum sensu usuque loquendi, id solum
dicimur facere cum volumus, quod possumus velle et non velle, agere ct non
agere.
Inst. 1. Docet volilionem ct voluntatem, hoc ipso quod sil volitio ct vo­
luntas, esse liberam, ut palet ex L. 3. de lib. arbitr. c. 3. ; ergo etiam voluntas
cl volilio necessaria sunt libera.
R. D. Voluntas cl volilio hoc ipso quod voluntas cl volitio sint in sensu
strictiore, scilicet elective agens, vel elicita, est libera C. Quomodocumque
agens, aut determinata .V. Aug. volitioncm hoc loco opponit necessitati, dum
ail: Miraris quomodo non sint contraria et repugnantia, ut Dei s prcescius sit
omnium futurorum, et nos non necessitate, sed voluntate peccemus; ergo vo­
luntatem hic simul sumit pro facultate indifférente. Deinde in hoc libro c. 2.
sermo etiam est de peccato primi parentis ct voluntate qua violavit manda­
tum: voluntas autem Adami fuit ab omni necessitate soluta.
Inst. 2. Docet L. 5. de civ. c. 10. duplicem esse necessitatem, alteram
quæ non est in nostra potestate, sed, etiamsi nolumus, efficit quod potest, sicut
est necessitas mortis: alteram, secundum quam dicimus, necesse esse ut ita
sil aliquid, vel ita flat : dc hac autem subdit : Nescio cur eam timeamus, ne
nobis libertatem auferat voluntatis : neque enim et vitam Dei et praescientiam
Dei sub necessitate ponimus, si dicamus necesse esse, Deum semper vicere et
cuncta prcescire ; ergo non excluditur necessitas.
R. D. Cons. Non excluditur necessitas consequens et supponens libertatis
exercitium C. Antecedens AT. Ratio est, quia praeter allata exempla addit
etiam hæc : Sicut etiam cum dicimus necesse esse ut, cum volumus, libero
velimus arbitrio, et verum procul dubio dicimus, et non ideo ipsum liberum
arbitrium necessitati subjicimus, quæ adimit libertatem; ex quo explicantur
præccdcntia : sicut enim ex supposito quod libere velimus, necessario volu­
mus, quin tamen lædatur hinc libertas nostra : sic ct ex supposito quod Deus
habeat voliliones liberas et notitias contingentes, quæ vita Dei quasi in actu
secundo sunt, necesse est eas immutabiliter habere. Item sic etiam ex sup­
posito quod nostri actus futuri sint, Deus necessario illorum praescientiam
habet, quin tamen per hoc aut libertas in Deo, aut in nobis tollatur, præser­
tim cumeod. 1. dicat : Neque enim ideo peccat homo, quia Deus illum pecca *
turum prœscivit ; qui si nolit, omnino non peccat : imo ideo non dubitatur
ipsum pecrare, cum peccat, quia ille, cujus prcescientia falli non potest, non
fatum, no:i fortunam, non aliquid aliud, sed ipsum peccaturum esse prœscivit,
qui si nolit omnino, non peccat : sed si peccare noluerit, etiam hoc ille prœscivit.
Ad hæc Aug. h. 1. voluit probare non tolli libertatem per necessitatem

81

DE ACTIBUS HUMANIS.

doctrina S. TII0MÆ DE LIBERTATE.

consequentem, el aliquo modo a nostra potestate dependentem, cum agat
contra Stoicos, qui, ut libertatem humanam tuerentur, omnem indiscriminatim necessitatem ab ea removebant, et hinc in Deo negabant præscientiam,
eo quod inde sequatur necessitas ut illa futura praevisa eveniant.

127. Observa. Libertas. Potestas, Voluntas apud S. Aug. denotant in ho­
mine lapso immunitatem ab omni tum violenta coactione, tum irresistibili
necessitate agcndi ; hinc L. 2. de .Yupt. et Concup. c. 3. Juliano, dum ait :
Siquis liberum esse in hominibus arbitrium dixerit, Cadestianus et Pelagianus
vocatur : respondet S. Aug. Aon negamus liberum hominis arbitrium... non
itaque, sicut te atque alios fallens loqueris, si quis liberum esse in hominibus
arbitrium dixerit, Cœlestianus et Pelagianus vocatur... liberum itaque in
homine arbitrium utrique dicimus... quid obtendis, ad fallendum communis
dogmatis tegmen, ut operias proprium crimen ? Admisit ergo cum Pelagianis
Augustinus hominis lapsi libertatem immunem non solum a coactione, sed
etiam ah omni invincibili determinatione, quam significat per τδ liberum
arbitrium : nam Tr. 8. in Joan, in fin., Tr. 37. ibid, in fin. ad demonstran­
dam Christi libertatem, utitur vocibus, potestas, voluntas, et utramque op­
ponit vocabulo, necessitas; proin eodem sensu voces illas adhibet, ubi de
homine lapso fit sermo, v. g. L. dc ver. Belig. c. 14. etc. Demum camdem
immunitatem arguunt juxta S. Aug. L. de fid. cont. Manich. c. 10., L. 3. de
lib. arbitr. c. 1. etc. prœceptum, laus, reprehensio et vituperatio etc.

85

logis id potissimum disquirit, au cum iis, qui se
l>. Thomas, quod homo physice priedelcrmiuetur

Thomistas dicunt, sentiat
ad actus liberos, sive hi
spectentur, prout sunt praecise actio aut omissio, sive ut sunt actio et omis­
sio salutaris. Praevie autem notanda sunt sequentia:

129. L S. Thomas Prœdelerminationis nomen nullibi usurpavit pro illa
motione, quæ est juxtaThomistas physica ct realis molio a solo Deo procedens,
causa* creates transeunter impressa, et prioritale. natures précédons ipsius ope­
rationem, per quam causa creata efficaciter excitatur ct applicatur ad opera­
tionem conformiler suce nalurcc eliciendam, prout P. Schmier in Theologia
an. 17.37, edita camdem delinit, definitione inter Salisburgenses communi ;
sedpvo Brœdefinit ione ac Prcedeslinal/one, eaque in rebus a libero arbitrionon
dependentibus, vel pro impositione necessitatis, quæ iterurn respectu volun­
tatis liberæ haberi non potest.
lura Habetur, 2. 2. q. 174. a. 1. Alio modo prcecognoscil Deus aliqua
inseipsis, cel ut flenda ab ipso, et horum est prophetia prcedestinationis, quia
secundum Damascenum, Deus praedestinat ea, quæ non sunt in nobis; vel ut
fienda per liberum arbitrium hominis, et sic est prophetia prœscientiœ, quee
polcst essebonorum et malorum.
2““ Habetur p. 1. q. 23. a. 1. ad 1. Dicendum, quod Damascenus nominat.
Prcedeterminationem, impositionem nécessitât is, sicut est in rebus naturalibus,
quee suntprœdeterminatœ ad unum; quod patet ex eo quod subdit: non enim
vult malitiam, neque compellit ad virtutem. Similia habentur Quodl. 12.
a. 3. etc.

i

5

rv i
U.1

?!t

ARTICULIS V.
QUID SENSERIT I). THOMAS DE LIBERTATE ARBITRII.

Prœcognita de Prœdetcrminatione.

128. Nuta. Inter Impedimenta libertatis merito recensentur Fatum, Fata­
lis astrorum influxus , Duplex anima Manicileorum, Gratia invincibilis JoviNiANi, aut in sensu Adrumetinorum, aut in sensu Jansenii et Quesnelli : de
singulis constat ex dictis : nimirum ubi est necessitas ad unum, quæ nec
impediri, nec excludi, nec abjici potest, non manet libertas indifferentiae, id
quod ex quarta Jansenii damnata : Semi-Pelagiani admittebant prœvenientis
gratiœ interioris necessitatem ad singulos actus, etiam ad initium fidei, et in
hoc erant hœretici, quod vellent eam gratiam esse talem, cui posset humana
voluntas resistere, vel obtemperare.; ct ex 10a. Quesnelli : Gratia est operatio
manus omnipotentis Dei, quam nihil impedire potest aut retardare ; satis patet.
Præscieutia Dei libertati non officit, utpole secundum rationem nostram pos­
terior actu. Neque obest gratia efficax, cujus infallibilitas habetur aScientia
media, cum necessitas cx gratia profluens non antecedat, sed supponat libe­
rum arbitrium, ex quo sequitur. Au Pnedetenninalio physica stet cum
libertate arbitrii, quæstio est, de qua MerAPinsicrs sal mullis disputat : Tueo-

130.11. Dum S. Thomas pluribus in locis dicit causam secundam moveri a
prima, agi, applicari, et hujus virtute agere, Thomistæ ipsi inter se discre­
pant, an per hæc verba iutelligatur prcedeterminalio, an vero tantum coope­
ratio. Antiquiores, Cajetan. 1. 2. q. 109. a. 1., Conrad. 1. 2. q. 79. a. 1.
dicunt causam primam prius agere, quatenus ea intimius ac independentius
eHeclumattingit, quamvis reipsa tantum cooperelur. Capreolus in 2. dist. 28.
q. 1. a. 3. praeviam motionem Dei sic definit: Quia actio causce secundae
pendet ab actione causce primœ, non autem e contra ; ibid, ad 22"m dicit, Deum
ad bonum velle juvare partialiter coefficiendo, et hunc esse modum communem,
quo concurrit ad cujuslibet agentis creati effectum. Becentiores volunt, per
hæc indicari auxilium quoddam transiens, prius natura vel tempore praece­
dens, et causæ secundæ impressum.
Quamvis autem quoad præmolionem ejusmodi consentiamus Rcccntioribus, necdum inde sequitur, admissam fuisse a D. Thoma Prœdelerminationçm
physicam, sive talem præmolionem, quaeex natura sua determinet volunta­
tem ad unum ita , ut repugnet partem illam determinatam non sequi: nam
potest illa præmotio, quam asserit D. Thomas, ac debet aliter explicari.

131. 111. D. Thomas q. 3. de Creat, a. 7. sic docet :
Quœritur utpum Deus operetur in operatione natures ? etvidelur quod non...
Tam Decs quam natura immediate operantur effectum... Eccli. 15. dicitur
quod fecit Deus hominem, ct reliquit eum in manu consilii sui : non autem re­
liquisset, si semper in voluntate operaretur... Prceterea voluntas est domina sui

i

;

SÛ

ΠΕ ACTIBCS ULMAXIS.

actus: hoc autem non esset, si agere non posset, nisi Deo in ipsa operante,
cum voluntas nostra non sit domina diviner operationis...
/iespondeo: dicendum, quod simpliciter concedendum est Devm operari in na­
tura et voluntate operantibus. Sed quidam hoc non intelligunt... Non ergo sic
est uitelligendum, quod Devs in omni re naturali operetur, quasi res natura­
lis nihil operetur, sed quia in ipsa natura vel voluntate operante Decs operatur,
quod quidem qualiter intelligi possit, ostendendum est.
Sciendum namque est, quod actionis alicujus rei, res alia potest dici causa
multipliciter : uno modo, quia tribuit ei virtutem operandi... et hoc modo Decs
agit omnes actiones naturœ, quia dedit rebus naturalibus virtutes, per quas
agere possunt... et alio modo, conservans virtutem dicitur facere actionem...
Tertio modo dicitur una res esse causa actionis alterius, in quantum movet
eam ad agendum; in quo non intelligitur collatio aut conservatio virtutis acti­
ver, sed applicatio virtutis ad actionem: sicut homo est causa incisionis cul­
telli ad incidendum, movenda ipsum. Et quia natura inferior agens non agit
nisi mota,... sequitur de necessitate quod Deis sit causa actionis cujuslibet rei
naturalis ut movens et applicans virtutem ad agendum... Quarto modo unum
est causa actionis alterius, sicut principale agens est causa actionis instru­
menti, ct hoc motio etiam oportet dicere, quod Decs est causa omnis rei natu­
ralis... Sic ergo Deus est causa actionis cujuslibet, in quantum dat virtutem
agendi, et in quantum conservat eam, et in quantum applicat actioni, 'et in
quantum ejus virtute omnis alia virtus agit... Sequitur quod ipse in quolibet
operante immediate operetur, non exclusa operatione voluntatis et naturœ......
.Id lum dicendum, quod tam Decs quam natura immediate operentur, licet
ordinentur secundum prius et posterius.
Ad 12°“ dicendum, quod Decs non dicitur hominem reliquisse in manu con­
silii sui, quin in voluntate operœ. Sed quia voluntati hominis dedit dominium
sui actus, ut non esset obligata ad alteram partem contradictionis. Quod qui­
dem dominium naturœ non dedit, cum per suam formam sit determinata ad
unum.
Ad 13nm dicendum, quod voluntas dicitur habere dominium sui actus non per
exclusionem causœ primœ, sed quia causa prima non ita agit in voluntate, ut
eam de. necessitate ad unum determinet, sicut determinat naturam: et ideo
determinatio actus relinquitur in potestate rationis et voluntatis.

132. IV. Ex his conficio sequentia :
1°. Incit. quæst. D. Thomas aperte disserit de act tone Dei in operatione
creaturœ : dicendum, Devm operari in natura et voluntate operantibus. De
applicatione creaturœ ad actionem: Applicat ad agendum. De Deo ceu causa
prima, et creatura ceu causa secunda : Ordinantur ut prius et posterius. De
creatura necessario movenda <jDeo: Non agit, nisi mota.
2°. Voluntas agit, sicut cultellus scindit : homo cultellum movens reprae­
sentat primum motorem, qui movet voluntatem creaturae ad agendum : vo­
luntas et cultellus sunt instrumenta, quæ non agunt nisi mota.
3'. D. Iiiomas ponit essentiale discrimen inter actionem, qua Decs movet
voluntatem, ct inter actionem, qua movet causas naturales : nam voluntas
mota potest seipsam libere determinare ad hoc vel illud : voluntati hominis
dedit dominium sui actu*, ut non ossei obligata ad alleram partem cordra-

DOCTRINA S. THOM.E DE LIBERTATE.

fil

dictionis : ct quidem dominium quod naturœ non dedit, cum per suam formam sil determinata ad unum; atque nl statim subdit: ideo determinatio
actus relinquitur in potestate rationis ct voluntatis.
4°. Apprime distinguit inter actionem, qua Dels movet voluntatem, et
inter determinationem hujus actionis, fere sicut distinguit Physici s inter
motum localem et determinationem moins; quippe motor seu causa motus
dicitur, quæ imprimit motum e. g. cultello ad incisionem ligni, vel globo ad
rotandum supra planum : hæc autem vel illa determinatio motus non est ab
eadem causa motus, sed a varia figura plani, supra quod globus volvitur, vel
astructura ligni, quod scinditur. Sic Dels ceu primus motor ponit creaturam;
hujus autem determinatio motus est a creatura.
5°. Deus sic movens ac præmovens voluntatem, quæ libera est, juxta ejus
naturam movet eam : Deus operatur in omnibus, ita tamen quod in unoquoque secundum ejus conditionem, in L. 2. Sent. dist. 25. q. un. a. 1. ad 3., ifa
nempe, ut cultellus vel globus ad hanc vel illam directionem determinentur
ab exlrinseco, voluntas seipsarn determinet ad hanc vel illam partem con­
tradictionis.
133. V. Igitur Deus, principium omnis motus et primus Motor, agit in
voluntatem per praesens objectum, quocum Deus efficienter, sicut objectum
objective, causal in voluntate perceptionem, sine qua voluntas nihil potest
agere circa objectum, aut fugiendo aut prosequendo illud : en actionem Dei
in voluntate operante Î Voluntas sic mota seipsam determinat, vel ad amo­
rem objecti, vel ad odium : en actionem creaturœ liberam ! Quamvis enim
Deus præmovcl, tamen voluntas hominis hanc praemotionem divinam libere
determinat; de utroque ex terminis ac verbis apertissimis D. Thom.e convin­
cimur: atque hæc doctrina, prout nitide hic declarat P. Daniel epist. 10.
adR. P. Alexandrum, Angelico Doctore digna, quia exacte philosophica ac
theologica : digna theologo, qui hac ratione verba 1). Thom.e clarissima sine
offusis tenebris aut violenta detorsione exponit ad mentem illius qui schola­
rum Angelus est : ita quidem, ut Dels sit primum movens, causa prima,
principalis ct universalis ; voluntas autem ad neutram partem obligata, seipsam determinans, actus sui domina, vereque libera.
I

134. Observa. Hæc D. Thom.e doctrina, quam eslassertiva divinæ Prœmolionis etiam physical in sensu hactenus explicato, tam est decisi va contra
Prcedeterminationem physicam Thomistarum, qui prætcr dictam Præmotionem Deo etiam attribuunt determinationem voluntatis humanæ ad hanc
potius quam ad illam partem ; id quod videtur aperte contradictorium menti
acdoclrinæ S. Thom.e; hinc majoris claritatis ac roboris gratia sit.
§ II.

JfrnsS. Thom.e circa libertatem Arbitrii.
135. Dico. S. Thomas nullibi docet Prædetermi nationem physicam esse aut
principium necessarium ad omne exercitium liberum voluntatis, aut esse
gratiam efficacem ad actus su per natu rales eliciendos necessariam.

88

DE ACTIUS HUMANIS.

Prob. F,v clarissimis et plane decisis is D. Thom.e verbis ac propositionibus,
quarqm

136. I* est : Prædeterminatio, sive præmotio ad unum non est universim
necessaria ad omnem actum voluntatis : nam 1. 2. q. 9. a. C. ad 3. ait
S. D. Dicentium, quod Deis movet voluntatem hominis, sicut universalis
motor ad universale objectum voluntatis, quoti est bonum, et sine hac univer­
sali motione homo non potest aliquid velle ; sed homo per rationem determinat
se ad volendum hoc vel illud, quod est vere bonum rei apparens bonum : sed
tamen interdum specialiter Dei s movet aliquos ad aliquid determinate volen­
dum, quod est bimum, sicut in his, quos movet per gratiam,
liem 1.2. q. 80. a. 1. ad 3. Dicendum, quod Dels est universale princi­
pium omnis interioris motus humani ; sed quod determinetur ad malum con­
silium voluntas humana, hoc directe quidem est ex voluntate humana, et a dia­
bolo per modum persuadentis, vel appetibilia proponentis ; ergo ex eo, quod
Deis sit causa prima et primum movens, non sequitur, Deum determinare
aut prædeterniinare; ergo cum Deus tantum interdum quosdam moveat ad
bonum determinate volendum, et non Deus, sed voluntas et diabolus deter­
minet hominem ad malum, ad neutrum datur physica prædeterminatio.
137. IP. Liberum arbitrium tollitur per qualitatem quamcumque, quæ
voluntati non subjacet quoad usum : Nam p. 1. q. 62. a. 3. ad 2. Dicendum,
quod omnis forma inclinat suum subjectum secundum modum naturœ ejus :
modus autem naturalis intellectualis naturœ est, ut libere feratur in ea quæ
vult, et ideo inclinatio gratiœ non imponit necessitatem, sed habens gratiam
potest ea non uti, et peccare. P. I. q. 83. a. 1. ad 5. Qualitates autem super­
venientes sunt sicut habitus, et passiones, secundum quas aliquis magis incli­
natur ad unum quam in alterum: tamen istœ qualitates etiam subjacent
judicio rationis : et hujusmodi etiam qualitates ei subjacent, in quantum in
nobis est, tales qualitates acquirere vel causaliter vel dispositive, vel a nobis
excludere; et sic nihil est, quod libertati arbitrii repugnet.
Q. 6. de Mal. a. un. Si dispositio, p?r quam alicui videtur aliquid bonum,
fuerit naturalis et non subjacens voluntati. ex necessitate naturali voluntas
pneeligit illud... si autem sit talis dispositio, quæ non sit naturalis, sed sub­
jacens voluntati, puta, cum aliquis disponitur per habitum et passionem ad
hoc, quod aliquid sibi videatur vel bonum vel malum, in hoc particulari non
ex necessitate movetur voluntas, quia poterit hanc dispositionem removere, ut
sibi non videatur aliquid sic; ergo e contrario, cum prædeterminatio physica
non subjaceat voluntati dicto modo, necessitabit voluntatem.

138. IIP. Non manet liberum arbitrium, si voluntas ab alio determinetur
ad unum: nam in 2. dist. 25. q. un. a. 1. ad 1. subjungitur : Unde secun­
dum hoc (secundum electionem per inquisitionem) in Deo non salvatur libe­
rum arbitrium, sed quantum ad hoc, quod determinatio sui actus non est sibi
ab alio, sed a seipso, unde ipse verissime sui operis dominus est. Q. 3. de
Malo a. 3. ad 5. Dicendum, quod, cum voluntas sit ad utrumlibet, per aliquid
determinatur ad unum, scilicet per consilium rationis : nec oportet hoc esse
per aliquod agens cxlrinsecum.

>5

I··

I

DOCTRINA S. TH0MÆ DE LIBERTATE.

80

Nec dicant Tiiomistæ i°. per hoc tantum excludi determinationem ab
agente creato : nam praeterquam quod non possit dari diiparitas, hæc habenturin 4. dist. 49, q. 1. a. 3. ad I. Dicendum, quod potentia rationalis se habet
nd opposita in his, quæ ei subsunt, et hæc sunt illa, quæ per ipsam determi­
nantur ; non autem potest in opposita illorum, quæ ei sunt ab alio determi­
nata; et ideo voluntas non potest in oppositum ejus, ad quod ex divina
impressione determinatur, scilicet in oppositum /inis ultimi. Potest autem
in oppositum eorum, quæ ipsa sibi determinat, sicut sunt ea, quæ ordinan­
tur in finem ultimum, quorum electio ad ipsam pertinet.
Nec dicant 2°. per hoc, quod voluntas moveat seipsam, non excludi, quo­
minus etiam moveatur a Deo, ut ait 1). Thom. p. 1. q. 105. a. 4. ad 3. Item
q. 3. de Malo a. 2. ad 4. ; ergo etiam voluntas libere potest determinare seip­
sam, licet determinetur a Deo. Nam quantumvis in hujus paritatis indissolubilitate triumphent PP. Schmier et Babe.xstuber ; tamen solida ulrinque dis­
palatas habetur tum ex dictis hactenus, tum ex dicendis, ubi D. Thomas
aperte negat, voluntatem ab alio, etiam a Deo determinari, quamvis alibi
dicat, eam moveri.

139. IV3. Ad liberum arbitrium necessaria est propria agentis liberi deter­
minatio: namL. 2. cont. gent. c. 47. n. 3. ait: Forma, quæ non est ab ipso
agente, per formam, causât operationem, cujus agens non est dominus. Si qua
vero fuerit forma, quæ sit ab eo, qui per ipsam operatur, etiam consequentis
operationis dominium habebit. In 2. dist. 25. q. un. a. 1. Liberum arbitrium
non invenitur in illis agentibus, quorum actiones non determinantur ab ipsis
agentibus, sed a quibusdam aliis causis prioribus. In 2. dist. 28. q. un. a. 1.
.You enim esset homo liberi arbitrii, nisi ad eum determinatio sui operis per­
tineret, ut ex proprio judicio eligeret hoc vel illud.

! 10. P. Actus liber Iit a voluntate seipsam determinante, non ah alio volun­
tatem determinante : nam in 2. dist. 39. q. l.a. I. Ipsa potentia volunta­
tis, quantum in se est, indifferens est ad plura; sed quod determinate exeat in
hunc actum vel illum, non est ab alio determinante, sed ab ipsa voluntate.
Ibid. a. 2. Ratio culpæ in actu deformi est ex hoc, quod procedit ab eo, qui
habet dominium sui actus: hoc autem est in homine secundum illam potentiam,
quæ ad plura se habet, nec ad aliquid eorum determinatur, nisi ex se ipsa,
quod tantum voluntati convenit. Q. 22. de Ferit. a. 6. ad 1. Dicendum, quod
esseanimæ non est determinatum a seipsa, sed ab alio; sed ipsa determinat
sibi suum velle ; et ideo quamvis esse sit immutabile, tamen velle est indeter­
minatum (scilicet ab alio) ac per hoc in diversa flexibile.
141. 17*. Hic actus ita iit a voluntate seipsam determinante, ut non sit a
Deo determinante : nam q. 3. de potent, a. 7. ad 13. Voluntas dicitur habere
dominium sui actus, non per exclusionem causce primee, sed quia causa prima
non ita agit in voluntate, ut eam de necessitate ad unum determinet, sicut de­
terminat naturam; et ideo determinatio actus relinquitur in potestate rationis
et voluntatis. 1. 2.q. 10. a. 4. Quia voluntas est activum principium, non de­
terminatum ad unum, sed indifferenter se habens ad multa, sic Decs movet, ut
non ex necessitate ad unum determinet, sed remaneat motus ejus contingens et
non necessarius, nisi in his, ad quæ naturaliter movetur.

90

DF. ACTIBUS HUMANIS.

Hic textus a Thomistis male sic redditur: Decs ita movet, ut ad unum de­
terminet, non tamen ex necessitate : tum quia exlrinseemn determinans
excluditur, et determinatio soli voluntati tribuitur: tum quia in 2. dist. -23.
q. un. a. 1. ad 3. habetur: Deus operatur in omnibus, ita tamen, quod in
unoquoque secundum ejus conditionem : unde in rebus naturalibus operatur
sicut ministrans virtutem agendi, et sicut determinans naturam ad talem
actionem; in libero autem arbitrio hoc modo agit, ut virtutem agendi sibi
ministret, et ipso operante liberum arbitrium agat ; sed tamen determinatio
actionis et finis in potestate liberi arbitrii constituitur: unde remanet sibi
dominium sui actus, licet non ita, sicut primo agenti.
142. 17/*. Influxus causæ primœ in effectus sive actum determinatura
causa secunda : nam q. I. de Potent, a. 4. ad 3. Dicendum, quod, licet causa
prima maxime influat in effectum, tamen ejus influentia per causam proxi­
mam determinatur et specifleatur. Q. 3. de verit. a. 9. ad 10. Dicendum,
quod causa prima plus dicitur influere, quam secunda, in quantum ejus effec­
tus est intimior et permanentior in causato, quam effectus causæ secunda;
tamen magis similatur causæ secunda, quia per eam determinatur quodam­
modo actus causa primœ ad hunc effectum.
1-43. Observa. Asserit quidem P. Schauer ex Gonet et Babf.nstuber, viros c
Societate nostra praeclaros ultro fuisse fassos, D. Thomam Prœdeterminationem
physicam docuisse; sed in hoc vel ab illis, vel cum illis insigniter deceptus
est, nam quos ille citat. Bellarminls et Palla vicinus, quos etiam Aug. le Blanc
nominat, Suarez et Conimbricenses non illam, de qua est quæstio, Præmotionem physicam determinantem, necessario cum effectu conjunctam, et inimpedibilem agnoscunt, sed superius explicatam, ut ex eorum verbis constat :
Bellarminls enim L. 4. de gral. et lib. arbitr. c. 16. ait : Hinc fit, ut voluntas
sit vere libera, et seipsa determinet, tametsi Deus illam moveat et applicet ad
opus: quoniam ipsa Dei motio in ejus potestate est, sive ut loquitur Cajetanus
in 1. q. 19. a. 8.) Dei motione voluntas nostra libere utitur.
Suaresius sic habet : Animadverto imprimis, nunquam reperiri apud
S. Thomam in cit. loc., causam primam determinare secundas ad omnes
earum actiones, multoque minus reperiri apud eum mentionem physica pradeterminationis, prasertim respectu voluntatis libera. Neque felicius idipsmn
e.x libello, Batio atque institutio studiorum inscripto, eruere nititur prædictus auctor.
ARTICULUS VI.
AN HOMO IN STATU NATUR.E LAPS E GAUDEAT LIBERTATE ARBITRII?

14-i. Nota. Jansenius non ita simpliciter, ut Luther. ct Calvin., denegat
homini lapso libertatem : sed ad hanc sufficere vult immunitatem a coac­
tione, quam, ut ah illa brutorum spontaneitate discernatur, praecedat
■
oomni indifferentia insoperabiliter determina­
tam ad unum. Itaque statuit duo actionum principia, unum, quo determi­
natur homo ad bonum, alterum , quo sollicitatur ad malum: prius dicitur

DE LIBERTATE NATURÆ LAPSÆ.

94

illi gratia victrix, posterius, concnpiscontia prædominans : si hæc concupi­
scent ia seu delectatio terrestris intensior ac victrix fuerit, voluntas horninis
in moderno statu amat cl facit malum necessario: si gratia seu delectatio
coelestis sil victrix aut relative superior, voluntas horninis necessario amat
et facit bonum. Contra hanc Ja.nsenii hieresin agendum hic explicatius, quo
fiet, nl Lutiieri ct Calvini errores, a quibus illa quoad rem vix differt, vali­
dius expugnentur.

145. Dico. Homo in statu naturæ lapsæ gaudet libertate indifferentia; ad
bonum ct malum.
'
Prob. /. ex S. Scriptura. Gen. 4. G. etc. dixit Deus ad Cainum versantem
in statu naturæ lapsæ: 1°. Quare iratus es, et concidit facies tua? 2°. Nonne
si bene egeris,recipies. 3°. Si autem male, statim in foribus peccatum aderit.
4°. Sed sub te erit appetitus ejus, et tu dominaberis illius : atqui ex 1° constat,
potuisse non irasci, si voluisset, quia de iis, quæ in hominis potestate non
sunt, non quaeritur, cur hæc faciat, v. g. cur moriatur? Ex 2° et 3° constat
imprimis idem, quia non dicitur homini : si volaveris, recipies mercedem ;
sinon, recipies poenam : deinde constat, sermonem hic esse non tantum de
rebus politicis aut indifferentibus, sed de moralibus ac pertinentibus ad salu­
tem vel damnationem. Ex 4° liquet potestas eligendi bonum vel malum, quia
dominium in peccatum, ct concupiscendi cupiditates, sine ea intelligi nequit.
Eccli. 15. 14. etc. dicitur: Deus ab initio constituit hominem, et reliepiit
eum inmanu consilii sui : adjecit mandata et prœcepla sua. Si volueris man­
data servare, conservabunt te. Apposuit tibi ignem et aquam; ad quod volueris,
porrige manum tuam : ante hominem vita et mors, quod placuerit ei, dabitur
illi; in quem textum S. Aug. L. de grat. et lib. arb. c. 2. exclamat : Ecce
apertissime videmus expressum liberum voluntatis humanœ arbitrium : atqui
in hoc textu sermo est de libertate hominis in statu naturæ lapsæ, quia 1°.
eadem fere verba dicuntur ad populum Hebræum toties jam rebellem,
Deut. 30. 19. et Jos. 24. 15. 2°. Ecclesiasticus agit hic contra peccatores, qui
sua peccata in Deum referre volebant, quos ita reprehendit v. 12. Aon dicas,
ille me implantant, ac pro ratione affert textum cit. 3°. Idem 31. 10. et 11.
laudat justum : Qui potuit transgredi, et non est transgressus, facere mala, et
non fecit ; ideo stabtlita sunt bona illius in Domino; ergo sicut hic, ita etiam
ibi de statu naturæ lapsæ loquitur. Huc quoque faciunt, Ie. Cor. 7. 37., 2a.
Cor. 9. 7. ad Philem. v. 14.
II. Ex Cone, inter quæ Braccar. I. damnavit Stoicos, Piuscillianistas, Genefliacos et Manicileos : Constant. Sess. 8. Wickleffum : Senonense in Præfat : Colontense in Enchir. : Lateran. sub Leon. X. : denique Tridentinum
Litu, et Calv., quod Sess. G. c. 1. can. 5. sic ait: Si quis liberum hominis
arbitrium post Ad.e peccatum amissum et extinctum dixerit.... anathema
id; can. 4. eodem feriuntur, qui dixerint, liberum arbirium non posse gratiæ
dissentire, si velit.
III. ExSS. PP. Quorum 25. ex Gr.ecis, totidem ex Latinis Bellarm. L. 5.
de grat. ct lib. arbitr. c. 25. el 2G. affert ; at non est necesse, hic referre
singulos, turn quod contra Novatores unus sufficiat Augustinus supra relatus,
Ium quod liTTOlici hanc osse universalem traditionem SS. Patrum fateantur
ipsi .· nam Centuriaturos Ccntur. 20. c. 4. coi. 59. postquam Justini, Jrenæi ct

92

DE ACTIBUS

humanis,

aliorum antiquissimorum sententias retulissent, sic aiunt : Eadem modo
Clemens Alex, liberum arbitrium ubique asserit, ut appareat in hujusmodi
tenebris (sic vocant liberi arbitrii assertionem) non tantum fuisse omnes ejus
seculi Doctores, verum etiam in posterioribus omnes subinde crevisse. Calvin.
autem L. 2. Inst. c. 2.
4. carpit PP. Latinos, quod semper apud ipsos
liberi arbitrii nomen existât, Gr.ecos etiam, quod illud αυτεξούσιον dixerint,
ac si potestas sui ipsius penes hominem fuisset : c. 3.§ . 10. ait, Voluntatem
Deus movet, non qualiter multis seculis traditum est, et creditum, ut nostra·
postea sit electionis, motioni aut obtemperare, aut refragari, sed etc.; ergo.
Conf. ratione : Homo post peccatum Ad.e adhuc potest mereri, et reipsa
meretur bene agendo, demeretur male agendo , uti tides docet, et fatentur
Janseniani : at sine libertate indifferentiae homo nec mereri potest bene
agendo, nec male agendo demereri, prout itidem fides docet ; ergo. Proba­
tiones alias ex ratione philosophica suppeditat Ethica, quæ et objici solita ex
eadem diluit.

i

1

.*·

146. Obj. I. S. Scriptura 11. cit., maxime Eccli. 15., loquitur de homine
integro: ubi vero Script., Conc. et PP. loquuntur de libertate hominis post
lapsum, per eam solum intclligunt mutabilitatem et verlibilitatem arbitrii,
qua modo vult malum xinccnte concupiscentia, modo bonum dominante
gratia; ergo libertas indifferentia? pro statu naturæ lapsæ inde non probatur.
R. .V. .·!. In quo apparet. Jansenistas sequi priores hæreticos, qui hæc
itidem effugia attulerunt, et quidem I"®. Calvin. L. 2. Inst. c. 5. §. 18 ,
2™. Lutuer. L. de servo arbitrio. Hinc
1°. Quoad text. cit. patet asserti falsitas ex interpretatione PP., inter quos
ex hoc textu manere liberum arbitrium post peccatum orig., asserunt 1res.
L. 4. cont. hœres. c. 71., Ciirts. Scrm. 2. de Fato, Basil, in Psal. 61. 10.,
Tertull. L. 2. cont. Mare. c. 5., Aug. etc.
2°. Ista vertibOitas voluntatis, qua possit bene vel male agere successive,
in utroque tamen subjecta necessitati illatæ vel a gratia, vel a concupiscen­
tia, non est illa libertas arbitrii, quam Script., CC. et PP. statuunt; hæc
enim Gen. 4. dicitur facultas, qua homo dominatur appetitui sive concupiscentiæ : Dcut. 30., Jos. 24., Eccli. 15. qua possit eligere bonum vel malum :
Eccli. 31. qua possit transgredi et non transgredi. CC. dicunt, hominem
posse assent ire vel dissentire, resistere gratiæ, reciperevel abjicere motionem
supernatnralem, etiam in sensu composito. Hoc ipsum SS. PP. etiam clare
exprimunt, conlitentibus Calvino et Centuriatoribus.
Inst. 1. CC. et PP. tantum loquuntur hypothetice: sic Tridentinum docens,
hominem gratia motum posse illi dissentire, non id absolute dicit, sed hypo­
thetice, si homo velit : hæc autem hypothetica non est ita explicanda , ac si
homo absolute posset dissentire, sed quia velle dissentire gratiæ et dissen­
tire sunt idem, si vellet dissentire, dissentiret : ideoque bene dicitur, homi­
nem posse dissentire, si velit, h. e., si dissentiat.
R. 1°. Hoc ipsum dixit Wickleff. teste Waldbnsi, L. 1. doctrin. /id.

IL 2°. Λτ. .1. Nam opus non oral nobis revelatione Scripturae et definitione
Conc. ut intelligcremus, hominem posse servare mandata, si servet, posse dis-

DE LJBfcnïATE NÂÏL'RÆ LAPSÆ.

93

sentire, si velit. Dein simili ratione possem dicere, Decs potest peccaro et se
odisse, si velit, Beati ab amore Dei possunt cessare, si velint.
Porro si propositio condilionata est de conditione impossibili, id , quod
dicitur possibile sub conditione, est simpliciter ct absolute impossibile; hinc
propositiones absolut®, Decs potest peccare, Beati possunt ab amore Dei ces­
sare, sunt de impossibili; ergo si in sensu composito grati® vel concupiscentiæ reipsa voluntas non posset dissentire, etiam hæc propositio absoluta
est falsa : homo potest dissentire gratiæ, homo potest resistere concupiscentiie: atqui tamen Script., CC. ct PP. hanc absolutam docent et definiunt ;
ergo illa condilionata propositio, homo potest dissentire, si velit, non est de
conditione impossibili, sed debet homo posse assenlire vel dissentire , etiam
praesente gratia vel concupiscentia.
Inst. 2. Ikerctici ante Jansenium damnati sunt ab Ecclesia , quod dicerent,
amissam et extenuatam esse libertatem ; ergo cum Jansenics cam remanere
dicat, ejus doctrina tolerari potest, cum se discernat a Calvinianis.
R. 1°. In hoc etiam Jansenislæ imitantur alios hærcticos, qui semper stu­
debant, ab antiquioribus se discernere, ut patet ex Calv. L. o. cont. Pighium.
2°. D. discernit se Janseniusu Calvino revera et proprio sensu A'. Quoad verba
tantum ac modum loquendi Tr.
Nullus haereticorum negavit liberum arbitrium , eo quod homo necessitate
coactionis determinaretur ad bonum vel malum, sed tantum, quia necessi­
tate inclinationis, vel naturalis, vel adventitiæ non posset aliter agere; hoc
ipsum autem Jansenist.e per gratiam vel concupiscentiam dominantem, per
illecebras victrices, vel coelestes, vel mundanas, docent.
Dixi, Tr., quia etiam Ldther. de sero, arbitr. et Calv. L. 2. Inst. c. 2.
7.
quamvis optaverint, nomen liberi arbitrii aboleri, tamen patiuntur illud
usurpari, dummodo nihil praeter libertatem a coactione significet; ita enim
Calv. L. 2. cont. Pigh. ait : Ego vero, quantum ad vocem pertinet, adhuc pro­
fiteor, quod in mea Institutione testatus sum, non adeo me superstitiosum esse
in verbis, ut ejus causa velim contentionem aliquam movere, modo intelligent
tiasua maneat.
Inst. 3. Haeretici veteres dixere, necessitatem esse impositam homini­
bus, bene vel male agendi, ab astris , fato, anima mala, vel aliunde, quod
videbatur excusare a peccato : Janseniani docent, necessitatem esse a con­
cupiscentia, quæ a culpa non excusat, quia eam in Adam nostra culpa con­
traximus; ergo reipsa differunt.
R. 1°. A’. C. Quia reipsa se non distinguunt ab Adrumetinis, qui per gra­
tiam dixere tolli libertatem : nec a Manichæis, quia sicut illi duas animas,
ita hi gratiam et concupiscentiam ceu principia nccessitantia statuunt : nec
a Luth, et Calv. , qui non minus affirmabant, gratiam esse donum Dei et
concupiscentiam effectum peccati orig., ac Jansenist.e. De illa necessitate
non excusante, et nobis in Adamo libera, alibi. 2° CC. et PP. non damnarunt
hærcticos veteres ex eo tantum quod necessitatem peccandi, vel bene agendi
refundebant in praescientiam Dei, Fatum, Astra etc. : sed quia volebant homi­
nes esse necessitates ad bonum vel malum, ct hinc tolli rationem meriti ac
demeriti etc.
Inst. i. Lutu, ct Calv. docent, solam gratiam agere, et voluntatem se
habere mere passive, vehit quoddam inanime : virtutes et vilia non esse in

94

■4

_ ;
I

I wiCTF

v: ; *v
»

bE ACT I Bl'S HUM AMS.

nostra potestate etc. quod ulrumque negant Jansenistæ; ergo satiS se ub illii
discernunt.
R. D. C. ut supra. Juxta D. Thom. 1.2. q. 1. a. 1. homo proprie non dici­
tur agere ut homo, nisi quando libere agit. Apost. Rom. 7. negat, se operari
motus concupiscentiae iudeliberatos, et TT. docent, gratias prævenientes,
divinas illustrationes intellectus et pias motiones voluntatis fieri a Deo in
nobis sine nobis: per quæ omnis tantum negatur concursus hominis liber,
non autem physicus: cum certum sil, et concupiscent ia» et gratiæ praeve­
nientis motus esse vitales, et sic ab homine etiam vitaliter procedere.
Jam cum Jansenistæ nihil aliud dicant, quam quod voluntas vere concur­
rendo ad actus bonos et malos agat et cooperetur tantum physice : non autem
libere, cum necessario agat : non distinguuntur ab haereticis inTiu». damnatis,
qui liberum du n taxat voluntatis concursum, non autem physicum et vitalem
ac spontaneum negabant ; sic enim ait Luth, de sere. arbitr. Necessario opera­
mur: necessario, dico, non coacte, h. e. homo cum cacat spiritu Dei , non
quidem violentia, relut raptus obtorto collo, nolens facit malum, sed sponte
et lubenti animo facit... Apertius ista habet Ciie.m.mtius in Exam. Tam. ad
Sess. G. Calv. L. 2. Inst. c. 3. §. 14. Quis ita desipii, ut hominis motionem
a jactu lapidis nihil differre autumet? neque vero simile quidquam consequi­
tur ex nostra doctrina: in naturales hominis facultates referimus approbare,
respuere, velle, nolle, eniti, resistere. Item L. 3. cont. Pigh.. hominem sic
quidem docemus agi Dei gratia, ut simul tamen agat etc. Atque eatenus etiam
concedunt, virtutes et vitia esse in nostra potestate.

147. Obj. 11. Non datur libertas et indifferentia in homine, si Deus, et
non homo, omnia disponat, agat et eligat : atqui Deus, et non homo, ita dis­
ponit omnia, uti patet ex Isa. 26. 12. Domine! omnia opera nostra operatus
es in nobis. Prov. 21. I. Cor Degis in manu Dei, quocumque coluerit, incli­
nabit illud. Jerem. IO. 23. Aon est hominis via ejus, nec viri est, ut ambu­
let, et dirigat gressus suos. Rom. 9. 1G. Aon est colentis, neque currentis,sed
miserentis Dei ; ergo.
R. .V. min. Cum Prov. 1G. 9. dicatur: Cor hominis disponit viam suam,
sed Domini est, dirigere gressus ejus : hinc ad lqra. D. Deus omnia operatur in
nubis sine nobis A’. Cum nobis ex propria electione et determinatione ope­
rantibus C.. 1 d 2am. D. Deus, quocumque voluerit,cor inclinabit, illud necessitando A’. Illud vocando et movendo, quomodo scit congruere, ut vocantem
non respuat, sed vocanti consentiat C. Ad 3n“. D. Non habet in potestate vias
suas quoad successum et exeeutionem, quia sæpe vel aliter succedunt, vel
nequeunt execution! mandari, quæ homo proposuit C. Quoad intentionem,
propositum cl electionem Subd. Homo solus, et sine auxilio Dei C. Cum Dei
auxilio A’. .Id 4"“. D. Non est volentis hominis, sed miserentis Dei, si specte­
tur operatio hominis quoad ultimam rationem discernendi C. Si spectetur
quoad seSubd. Non est solius volentis hominis C. Volentis cum gratia Dei
N. De singulis alibi plura.
Inst. 1. Captivus sub lege peccati, et arbore mala non potest agere bene:
atqui homo in statu natura lapsæ est captivus et servus peccati, Joann. 8.
3L, 2. Tim. 2. 26., et peccator est arbor mala, Maith. 7. 18. ; ergo.
R. D. M. Captivus quoad sensum et consensum, item arbor mala qua mala.

h». LlHEHIAlE XATLHÆ

!
‘
;

cl voluntaria talis perseverans non potest agere bene C. CaptivüS quoad sen­
sum taiituni, sed non quoad consensum, h. e. qui invitus experitur motus
coneupiscentiæ, aut arbor quidem quæ mala, sed tamen eligens esse bona A'.
Habet unusquisque in voluntate, scilicet cum gratia, aut eligere quæ bona
sunt, et esse arbor bona, aut eligere quæ mala sunt, et esse arbor mala;
liinc Joan. 8. 31. solum innuitur, quod peccator necessario sit subjectus
ptenis peccati, nec possit sine gratia a peccato et ejus poenis se liberare, ac
justitiam consequi. Ex 2* Tim. 2. 2G. colligitur, dæmonem a Deo permitti,
magis sa,‘vire in impios et incredulos, quia ob voluntariam caecitatem et
pravos habitus difficilius resipiscunt et tcntalionibus resistunt; non tamen
ab illo ad peccatum neccssitari. Responsio ad textum Matth. 7. 18. patet ex
dictis.
*
lust. 2. Qui malum agit etiam contra suam voluntatem, non agit libere:
atqui horno ita agit malum, quia Rom. 7. 15. Non quod volo bonum, hoc ago,
sed quod odi malum, illud facio. Ibidem, v. 23. Video aliam legem in mem­
bris meis repugnantem legi mentis meœ, et captivantem me in lege peccati, quæ
est in membris meis; ergo.
It /λ d/. Homo etiam contra voluntatem agit malum materialiter talc, et
tantum improprie peccatum C. Formale malum, et peccatum proprie tale Ar.
Sensus •1““ textus est: non sentio inclinationem ad bonum, quam vellem
habere, sed propensionem indeliberalam ad malum, quam nollem sentire;
quamvis autem indclibcralos ooncupiscentiæ motus necessario experiamur,
possumus tamen per gratiam illis non consentire; non consentientibus autem
non imputantur illi ad culpam. Sensus 2' est, hominem necessario experiri
indeliberalos motus coneupiscentiæ, et sic sub lege peccati improprie talis
captivari.

148. Obj. III. Coxc. âraus. II. can. 13. ait : Arbitrium voluntatis in primo
homine in/irmatum, nisi per gratiam baptismi non potest reparari : quod amis­
sum, nisi a quo potuit dari, non potest reddi; unde Coelestis. P. ep. 1. ad
Episc. Gall. n. 4. ait : In prœvaricatione Adæ omnes homines naturalem pos­
sibilitatem perdidisse; ergo.
R. D. .·!. Arbitrium quoad substantiam spectatum est infirmatum, ob
cæcitatem inlcllccluscl propensionem volunlatisad malum ex originali peccato
ortam, et arbitrium quoad accidentalem modum, scilicet habitus supernaturales et gratias infusas est amissum C. Arbitrium quoad substantiam non
tantum est infirmatum, sed etiam amissum A’. Patet hoc ex fine Cone, contra
Pclagianos habili. Eodem modo explica Coelestin. P. Nimirum possibilitas
Adami supernaluralis, h. e. potentia agendi salutariter, quam cum natura
condita per gratias simul datas habuit, amissa est per peccatum, non vero
naturalis, h. e. putentia agendi ex propria electione, quæ cuilibet rationali
crealuræ congenita est.
Insl. Idem Cone. can. 22. ait : Nemo habet de suo, nisi peccatum et menda­
cium : ergo.
R. Hic canon utique diversus erit a damnatis propositionibus, Baii 27.
Liberum arbitrium sine gratiæ Dei adjutorio nonnisi ad peccandum valet, et
Qiwelli 38. Peccator non est liber, nisi ad matum, sine gratia Liberatoris;
undeD. .1. Nemo desuo habet, nisi peccatum et mendacium, h. e; ex se et

—«

•

Ι.ΛΡλ.Ε.

9C»

DK ACTIBUS HUMANIS.

suis viribus relictus non valet operari aliquid utile ad salutem C. II. e. nihil
boni, nequidein naturalis, agere potest, sed semper peccat in omnibus actio­
nibus, quæ tiunl extra statum gratiæ Λ*.

i

149. Observa. Quodnam sit subjectum et objectum libertatis : euinam actui
et quomodo conveniat denominatio liberi : situe libertas actui libero essen­
tialis: utrum denique possibilis sil omissio pura libera : hæc ferme Philo­
sophi disquirunt. Est autem omissio, carentia vel non positio actus, libera,
quando actus tunc omittitur, cum proxime potuisset poni, pura, quando non
habet adjunctum ullum actum positivum, in quo ipsa vel directe sit volita,
ut cum dico : nolo audire Missam, vel indirecte, ut cum libere pono actionem
cum auditione Missæ incomponibilem, v. g. lusum cum praescientia, quod
interim tempus, audiendi sacrum, praetereat. Dicendum itaque, quod, si
detur talis omissio respectu actus praecepti, sit verum peccatum imputabile,
quia est virtuale ac interpretat i vum exercitium libertatis: nam qui positis
omnibus ad agendum requisitis abstinet ab omni actu, perinde se habet in
æstimalione prndentum, ac si positive nollet aut positive vellet non agere;
sic 'ero in æslimatione prndentum virlualilcr et interpretative suam liber­
tatem exercet, ac proin peccat.

-2

CAPIT HI.
DE MORALITATE ACTIUM HUMANORUM.

ARTICULIS I.

Unde desumenda Moralilas Actuum Humanorum?
150. Nota. Principia Moralitatis dicuntur ea, ex quibus fit, ut actus sit
bonus vel malus ; sunt autem Objectum, quod voluntas per se et primario allini
git, nonduntaxat secundum suam cntitalein physicam, sed moralem, h. c.,
secundum rationem motivam ad amorem vel odium: Circumstantia; hoc
versu comprchensæ, quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando,
quæ actui in suo esse jam constituto superaddunt accidentalem quamdam
bonitatem vel malitiam: Finis, non intrinsecus operis, utpote ab objecto
indistinctus, sed extrinsecus operantis; hic quamvis in numero circumstan­
tiarum contineatur, speciatim tamen hic respiciendus est, quia præcipue
movet in actione. Circumstantia moraliter mala, e. g. impatientia, distrac­
tio, vanitas, vel antecedenter actioni bonæ annecti potest, dum in illam influit
ut causa, vel concomitanter, dum in decursu actionem bonam depravat.
Demum moralitali actus interni superaddi potest exeeutio actus exterioris.
Inde triplex qiueslio: 1°. An objectum, circumstantia·, finis tribuant actui
moralitatem?2D. An et quomodo per circumstantiam malam depravetur
actio? 3’. An actus interni moralilas per actum externum augeatur?

DE

MORALITATE ACTI UM HUM INORUM.

151. Dico I. Moralilas actus humani tum ex objecto, tum ex circiiinstantiis, tum ex fine desumitur.
Prob. 1"“'. Actus speci lirai) lui· a tendentia, ordine et respectu ad objecta;
hinc virtutes Thcologicæ specie differunt a Moralibus, quia illæ Deum, non
auleni ista· pro objecto habent : et adulterium ab homicidio ob diversa spe­
cie objecta ; ergo etiam actus moralis in ratione bonitatis vel malitia.· prima­
rio speciticatur ab objecto moraliter bono vel malo, prout per intellectum
repraesentato. Conf. Quia alias sequeretur, actum, qui versatur circa objec­
tum intrinccse malum, ex line cxlrinseco posse fieri bonum aut meritorium,
quod falsum est. Dixi 1. primario, quia moralilas ab objecto derivata ante
aliamquamcumque actui convenit, ac semper eadem manet, quamvis alire
mutentur. 2. Jô objecto moraliter bono vel malo, quia ab objecto indiffé­
rente non specificatur actus, seda fineextrinseco, et circumstantiis. 3. Prout
per intellectum rcprrescnlato, tum quia non cognoscitur, an et quæ moralitas objecto ex se conveniat, tum quia objectum ut cognitum amatur vel
repudiatur.
Prob. 7/*“". Quia actus circa objectum indifferens, c. g. comestio aut deam­
bulatio, ex circumstantia bona vel mala potest fieri moraliter bonus vel ma­
lus: actus per circumstantiam, e. g. furtum in templo fit sacrilegium ; unde
Tiud. Sess. 14. c. u. ait, eas circumstantias in confessione explicandas esse,
quæspeciem peccati mutant: moralilas actus per circumstantias crescit ct
decrescit, ut patet in duobus minutis Vidu.e Mare. 12. 42. missis in gazophvlacium, quæ propter affectum ct paupertatem dantis maximis divitum lar­
gitionibus a Ciiiusto prjpferuntur. Atque hæc tenent, etiamsi duralio, inten­
sio,libertas major ct minor, aliæquc ejusmodi circumslantiæ, quæ se tenent
ex parte actus, reflexe non cognoscantur ac intendantur; idem est de cir­
cumstantiis personae, uti est gratia, vi cujus actus est meritorius, presby­
terium, vi cujus incontinentia presbyteri est sacrilegium, quamvis prior
nesciat, alter reflexe non cogitet.
Prob. III'1"'. Quia ex fine actus indifferens fit bonus vel malus, actus malus
pejor, actus bonus melior vel malus ; quippe finis potest esse, et est plerum­
que objectum formale, seu molivum: atqui ab hoc actus desumit moralitatem juxta commune axioma : Quidquid agunt homines, intentio judicat
omnes; ergo.
132. Dico II. Actus bonus per circumstantiam veniali 1er malam non peni­
tus depravatur·.
Prob. Talis circumstantia habet se per modum accessorii, atque in casu,
quo, dum quis praedicat, orat, jejunat ad Dei gloriam, vanitas aliqua, dis­
tractio aut tædium irrepit, non tam est circumstantia, qliam actus plane
diversus; ergo non obstat, quo minus agens honestatem actionis præcipue
intendat, ac proin ejus actio, quamvis ex parte imperfecta, utpote cujus
bonitas ex consortio circumslantiæ aut actus de se mali minuitur, non
omnino depravatur; Id quidem Patrum doefrinæ conforme, et adversum est
errori Calvtniano, vi cujus nulla moraliter loquendo est hominis actio, quæ
peccatum non sil ; ac demum suavi Dei providentiæ consentaneum, quæ pre­
tiosum a vili separans, bonorum operum paleas purgat flammis piaculari­
bus, et quod superest virtutis, pro auro mundo habet. Attamen indubium
n.

7

Me

w

> /a

.??·
r' :

98

bE AliTlBL’S HVMAXIS.

est, opus bomini, quod assumis ceu medium purum vanitatis et peccati, ex
loto vitiari : hinc si oras aut jejunas, ut videaris et lauderis ab hominibus
recepisti mercedcm tuam, vani» vanam, ut explicat D. Aug.

133. Dico III. Actus externus per se non addit noram moralilalem actui
interno voluntatis.
Prob. Voluntas sincera reputatur pro lacto, et non minus laudatur aut
damnatur, ac si quis factum exercuisset : Sic Gcn. 22. 16. dicit Decs ad Abra­
ham : quia fecisti hanc rem, et non pepercisti filio tuo unigenito propter me,
benedicam tibi; et tamen constat, Abraham lilio non intulisse mortem; unde
Chrvs. hom. 19. in Matth. Voluntas est, qua; aut remuneratur pro bono, aut
condemnatur pro malo; opera autem sunt testimonia voluntatis. Quod tamen,
juxta I). Thom, hic 1.2. q. 20. a. Λ. ad 1. mtelligendum est, si non cessetur
abactu, nisi propter impotentiam faciendi. Sic Matth. 5. 28. Omnis, qui vi­
derit mulierem, ad concupiscendam eam, jam mœchatus est eam in corde suo,
in quæ verba S. Berx. epist. 77. ait: Quid planius, quam quod voluntas pro
facto reputetur, ubi factum excludit necessitas ; et Aug. L. I. de lib. arb.c.3.
S» cui etiam non contingat facultas concumbendi cum conjugo aliena, pla­
num tamen aliquo modo fit, id eum cupere, el si potestas detur, facturum esse,
non minus reus est, quam si in ipso facto deprehenderetur ; ergo factum per
se nihil addit moralitatis, cum alias æqualis pœna vel merces voluntati sine
facto dari non posset.
Conf. 1°. Tota libertas et moralitas formalis actus externi habetur ab actu
interno; ergo actui interno novam addere nequit. 2°. Quod non est liberum,
nisi in causa, ncc est imputabile nisi in causa, et hinc nihil impulabilitatis
addit plus, quam habeat in causa : atqui actus externus non est liber, nisi
in actu interno tanquam causa ; ergo. 3°. Si voluntas ad exeeutionem per­
fecte disposita ideo solum non ponit effectum, quia illum ponere non potest,
omissio effectus est involuntaria respectu voluntatis: sed quod est penitus
involuntarium, non potest aliquid detrahere de moralitate; ergo effectus
omissio nihil detrahit de moralitate actus interni, cl hincæquale praemium
vel pœna debetur, etiam non posito elfectu.
St ais 1°. Peccatum dividitur in peccatum cordis, or iset operis; ergo opera
habent specialem malitiam: Actus externi prohibentur speciali lege, ut patet
in præceplis Decalogi G. et 9. : Satisfit quibusdam praeceptis Eccl. et Civ.,
modo actus exterior omittatur, licet ex line malo: Leges humanæ grat ius
puniunt delicta, dum sortiuntur effectum; ergo.
R. Ad I"®. I). A. Dividitur hoc sensu, quod aliud peccatum consummetur
corde, aliud opere C. Iloc sensu, quod peccata ista habeant specialem mali­
tiam. .V. Unde S. Thom. I 2. q. 72. a. 7. ad 3. Dicendum, quod peccata cor­
dis ct oris non distinguuntur a peccato operis, quando simul cum eo conjun­
guntur. Ad 2l,m. D. Actus externi secundum se praecise, el prout sejuncti ah
actibus internis prohibentur .V. Prout substant his, ct cum iis conjungun­
tur C. Actus enim externi ab internis sejuncti non habent libertatem, et sic
non cadunt sub legem. Additur etiam praeceptum 9”m. non quasi nova mali­
tia per se cxislcrel in actibus externis, quæ non est in cogitationibus, sed ne
videantur opera tantum, non autem cogitationes prava? prohiberi. Ad 3UmD.

■i +

r

Ι·Ε ΜΟΠΛΕΙΓΑΤΕ ACTUUM HUMANORUM.

99

Satisfit præceplis Ecu., ct Civ., in quantum hæc precise spectant externam
gubernationem C. In quantum etiam obligant in conscientia, cl spectant
ail gubernationem anima·,, vel intendunt salutem .V. Vide infra de Legibus.
.Id lu,u. Tr. .1. quia in casibus extraordinariis etiam quandoque attentata pu­
niuntur in foro externo, licet effectus non sil secutus. A*. C. Ab liis enim legibiisduci argumentum nequit in ordine ad legem divinam, cum iilæ sæpius
nullam statuunt delicto po nam, elfcclu non secuto, licet hic attentatus fue­
rit, el de attentatione constet. Quod vero passim puniant actus, qui sortiun­
tur elfechim, ideo Iit, quia maxime intendunt cavere damna rcalia, quæ
per actus externos inferuntur, qui sic perturbant regimen externum, el licet
non habeant malitiam formalem, quia tamen ex illo capite quamdam habent
indecentiam, puma coercendi sunt.
Si ais Ί". Actus externus est magis meritorius, quam solus internus : Hinc
martyrium reipsa subiens recipit aureolam : Christus per toleratam mortem
meritus est redemptionem generis humani el gloriam nominis, eam non
meriturus per actum tantum internum : Opus externum in satisfactione plus
meretur, quam solum internum, cum homo moriturus, habens voluntatem
satisfaciendi pro peccatis per opera poenalia, non idcirco liberatur a poenis
purgatorii, uti ille, qui per opera poenalia ante mortem satisfecit : Juxta Coxc.
Tum. ad actum externum requiritur nova specialis gratia; ergo ct in eo est
speciale meritum.
II. D. A. Est magis meritorius per se .V. Per accidens C. Ad lu,n. D. Marty­
rium subiens recipit aureolam ex privilegio ct opere quasi operato C. Ex
merito per actum externum praecise sumptum singulari .V. Vide Tract, de
Baptismo. Argumentum dcMartyrio plus probat, quam intendunt AA., nempe
actus externos esse meritorios sine omni plane actu interno, cum aureola
martyrii etiam detur SS. MM. Ixxocextibus, qui nullum actum libertatis
habebant. Ad 2um. J). Eam non meriturujs peractum internum ex defectu
valoris, qui etiam in minimo actu Christi meritorio tanquam Theandrico
erat infinitus .V. Ex defectu padi cum Deo initi C. Posita enim present i
ordinatione divina neccssefuit, ut Christus mereretur, quîà non aliter, quam
per proprium sanguinem el obedicnliam usque ad mortem debuit consum­
mari opus redemptionis noslræ et gloriæ Christi.
D. Actus externus
in satisfactione plus meretur, quam internus, quantum precise intelligitur
meritum .V. Quantum intelligitur satisfactio C. Ad satisfactionem enim, ut
talis est, requiritur < pus pœnale, sive vera poenae perpessio, quæ in solo actu
interno non occurrit eodem modo. Ad 4",n. J). Requiritur nova gratia ad
actum cxterniun physice lautum talem, ct absque iterato actu interno A'.
Cum iteratione actus interni, qui scilicet multiplicari el subin intensior
fieri debet ob difficultatem in execulione C.
Si ais 3°. lude inferri posset, non esse obligationem confitendi actum
externum malum : Item sequeretur retardatio ab execulione bonorum ope­
rum et facultas exequendi peccata externa, siquidem in primo nihil meriti,
in secundo nihil demeriti superaddi actui interno, homines crederent.
R. .k/ J0ln. .V. sct/. Nain multiplex ratio est obligationis confitendi actum
extcinuin, tum quia cum actu interno constituit unum peccatum etiam
directe per legem prohibitum, tum quia per hoc innotescit efficacia, intensio,
dtiralio, aliique gradus nialitiæ actus interni, Ium quia actus externus sepe

100

bE

actibus

m manis.

inducit censuram, onus restitutionis, et similia, atque exigit subin alia
remedia, qua' omnia scire confessarium ut judicem et medicum oportet.
Ad 2“™. .V. seq. Habet nostra sententia id, ut consoletur bonos, qui non ex
defectu voluntatis, sed facultatis non operantur bene, ita tamen serio allecti,
ut bene operarentur, si non deesset facultas; item ut terreat malos, se satis
bonos existimantes,si opera externa non faciant, aut ea elfectu aliunde, quam
ex voluntate, careant. Cæterum non retardantur per hoc bona opera : 1°. quia
qui potest exercere opus bonum, nec tamen excreet, non habet voluntatem
efficacem, sed solam velleitatem, et simplicem ac inefficacem complacen­
tiam :
quia saltem per accidens augetur moralitas, cum intendantur,
multiplicentur et prorogentur actus interni; bono exemplo, auxilio, aliavc
ratione juvetur proximus, satisfiat obligationibus etc. propter quæ actus etiam
externi imperantur et suadentur, quamvis per se non addant novàm bonita­
tem. Aeque etiam ansa datur exercendi peccata externa, cum hæc effectus
assignatis contrarios inducant, et hinc ab iis abstinere oporteat.
ISi. Observa. Ad quæstionem, utrum minuatur malitia actus mali, cum ad
flnenl bonum dirigitur, respondet Aug. L. cont. .Mendae, c. 8. Pejor est, qui
concupiscendo, quam qui miserando furatur; quippe qui furatur ad dandam
eleemosynam, habet voluntatem minus deordinatam, miniisque affectam
ad peccatum, cum pro molivo non habeat furtum propositum ut malum,
sed ut apparenter inducens speciem honesti : dein est minus volitum, cum
non sil propter se volitum. sed propter aliud, ad quod actus ultimo tendit.
Actus tamen reipsa malus, quamvis relatus in finem bonum, non desinit
esse malus, cum bonum sil ex integra causa, et malum ex quolibet defectu,
nec facienda sint mala, ut eveniant bona. Idem denique actus potest habere
plures simul bonitates aut malitias, scilicet unam ex objecto, alteram ex
line, c. g. dum quis furatur, ut se inebriet, aut eleemosynas largitur, ut
peccata sua redimat : nam ut ait D. Thom, in 1. dist. 1. q. 2. a. 1. ad 3.
Aon est inconveniens, ut aliquid propter se ametur, et tamen ad alterum
ordinetur.

y.

ARTICULES H.

I

AN OMNES ACTUS HUMANI NECESSARIO REFERRI DEBEANT AD FINEM

4

HONESTUM ?

I.*m. Nota. Dari actus in specie, h. e., ex objecto indifferentes, fere extra
controversiam est; quippe sicut dare eleemosynam ex objecto bonum, furari
ex objecto malum; ita deambulare indifferens, cl ex objecto nec bonum nec
malum est. Dari actus in individuo, h. c. ex objecto, ex fine agentis, ex
omnibus circumstantiis, et prout actu ponuntur, indifferentes, negant TT.
communius, affirmant tamen etiam non pauci. Potest autem actus sic indif­
ferens spectari vel secundum honestatem naturalem ; vel relate ad finem ulti­
mum supernaturalem : de primo in hoc, de secundo in sequente Articulo
dicendum, ita ut quæ sunt mere philosophica, Ethicis deferantur.

d’t

loti. Dico. Omnes actus humani necessario diriguntur ad //nem honeslum,

SL

IwpW: /1

DE FIXE HONESTO ACTUUM HUMANORUM,

101

adcoqiie actus humanus in individuo indifferens quoad honestatem natura­
lem non datur.
Prob. l“w. Homo humano modo agens imprimis debet agere, ex aliquo fine,
ut distinguatur a brutis agentibus: deinde agere debet ex fine honesto, quia
sic agendo recte utitur ratione, cum hic unicus finis sil rcctæ rationi con­
formis, et usus rationis, ut sil rectus, debeat esse ordinatus ad finem sua;
natur® conformem, sicut agentia naturalia ex innata inclinatione tendunt
ad finem suæ naturœ conformem; ergo si homo ex hoc, fine agat, agit ho­
neste, et actus est bonus: si non, actus est malus.
Prob. 2“*". Quicumque deliberate agit, vel cognoscit id, quod hic ct nunc
facit, esse rcctæ rationi conforme, et sic elicit actum moraliter bonum : vel
cognoscit esse rcctæ rationi difforme, et sic elicit actum moraliter malum :
vel cognoscit, illud nec osse positive conforme vel difforme, h. e., nec sibi esse
praeceptum, nec prohibitum, sed permissum: et tunc agens debet ulterius
habere finem extrhisecum; si ergo pro fine habeat honestum, actus erit
bonus: si tantum pro fine habeat jucundum et delectabile, erit malus: si
denique tantum utile, non habet finem, sed medium duntaxat, quod rursus
specificatura tine honesto vel delectabili, ad quem ordinatur.
Conf. 1. Juxta Greg. P. horn. G. in Evang. Verbum otiosum est, quod aut
utilitate rectitudinis, aut ratione justæ necessitatis caret : et L. 7. Moral,
c. 17. quod aut ratione justænecessitatis aut intentionepiœ utilitatis caret. Ex
hocS. Thom. 1.2. q. 18. a. 9. sic arguit : Verbum otiosum est malum, quia
de eo reddent homines rationem in die judicii, ut dicitur Matth. 12. : si autem
non caret, ratione justæ necessitatis aut piæ utilitatis, est bonum; ergo omne
verbum aut est bonum, aut malum; pari ergo ratione et quilibet alius actus
relest bonus vel malus.
Conf. 2. Malum esse ac inhonestum, agere propter delectationem lanquam
finem, aperte colligitur ex damnata ab Innoc. XI. Prop. 8a : Comedere et bibere
usque ad satietatem ob solam voluptatem, non est peccatum, modo non obsit va­
letudini : quia licite potest appetitus naturalis suis actibus frui; et 9a: Opus
conjugii ob solam voluptatem exercitum omni penitus caret culpa ac defectu
veniali.
137. Obj. I. Coxcilium Constantiexse damnavit prop. lGam. Joax. Huss : Divi­
sio immediata humanorum operum est, quod sint vel virtuoso, vel vitiosa. Item
damnata est hæc Baii 38a. Omnis amor crcalurœ rationalis aut vitiosa est cu­
piditas, (pia mundus diligitur, quæ a Joanne prohibetur, aut laudabilis cha­
ulas, qua per Spiritum S. in corde diffusa Deus amatur; ergo dantur actus
indifferentes, qui non sunt necessario referendi ad finem honestum.
B· ad 1. /). A. Damnavit hanc propositionem in sensu Joax. Huss C. In
sensu nostro catholico A’. Joax. Huss docebat, omnes actus esse bonos vel
malos oh rationem subjecti et agentis, ita quidem, ut omnes actus homi­
nis justi essent boni, actus peccatoris essent peccaminosi, ut ex integra
ejus propositione patet, quod merito damnatum est, cum et justi possint
venialiter peccare, et peccatores moraliter bene operari ; nos vero omnes
actus vel bonos vel malos dicimus ob rationem finis boni intenti vel non
intenti.
Ad 2. Λ'. C. Recte damnata est hæc propositio, et similes Quesxelli, quia

102

DE ACTIBUS HUMANIS.

omnes aclns dicebant vel meritorios præmii supernaturalis, vel demèrttorlos,
cl præterea omnes actus peccatoris esse peccata; quorum neutrum asseri­
mus, cum actus naturaliter lanium boni nec sint meritorii, nec etiam
peccata.
Inst. 1. Ex damnatis ab Innoc. XI. prop. 8. et 9. immerito deducitur
obligatio omnes actus humanos ordinandi ad finem positive honestum, ita
ut nunquam liceat sistere in sola delectatione : non enim damnatur qua·cumque delectatio, sed voluptas cibi et polus nimis crassa, el illa carnis
voluptas nimis sensualis ac brutis communis, quæ animum a Uro abstra­
hunt, et ad terrena deprimunt ; ergo.
1
R. .Y. .1. Nam 1°. per hasce damnatas ceu particulares saltem illa uni­
versalis de sola delectatione, tanquam fine licito, redditur falsa : 2°. quia ratio
prima· propositioni addita tanquam universalis et inferens propositionem
est damnata, habetur grave fundamentum inferendi, delectationem nun­
quam posse esse finem licitum appetitus naturalis hominis ; nimirum agens
propter delectationem tanquam finem pervertit rerum ordinem ab auctore
nature institutum, cum delectatio sil propter operationem, non autem ope­
ratio propter delectationem, prout docet Philosophes L. 10. Ethic. c. 7. et
1). Thom. 1.2. q. 4. a. 2. ad 2. cum enim delectatio rebus sit aspersa tanquam
sal et condimentum,quo dunlaxat alliceretur agens ratione ad actiones snæ
conservationi ct perfectioni utiles aut necessarias, per se duntaxat est me­
dium ad illas actiones facilius, melius, et constantius efficiendas, non autem
est fmis actionis.
Inst. 2. Delectatio moderata corporis vel animi non est mala, imo illa e.v
olfactu floris, ex auditione mustae, ex cantu avicula·, aliisque similibus est
instituta a natura, ut e. g. relaxetur animus; ergo potest sola appoti et esse
finis : alioqiiin sequeretur, quod est valde durum, debere in omnibus actio­
nibus etiam naturalibus respici aliquam necessitatem vilte, tanquam finem.
R. I). .-f.Non est mala, ut objectum, quod appetatur; est a natura insti­
tuta, ut adhibeatur tanquam medium ad finem honestum, ad quem ipsa
relaxatio animi debet referri, scilicet ad moderatam et honestam corporis et
animi curam C. Non est mala, ut finis, qui propter se appetatur ; est instituta
a natura, ut per eam relaxetur animus, et hic sistatur .Y. Item I). seq. Deberet
semper respici aliqua necessitas vel simplex seu necessitatis, vel secundum
quid seu congnientiæ C. Semper simplex seu necessitatis .Y. Ita D. Tiiom. 2.
2. q. 141. a. (>. ait : Omnia autem delectabilia, qua· in usum hominis veniunt,
ordinantur ad aliquam hujus citœ necessitatem,sicut ad finem. Ad 2"m. deinde
sic subjungit : Necessitas humana· vitœ potest attendi dupliciter, uno modo,
secundum quod dicitur necessarium illud, sine quo res nullo wndo potest
esse, sicut cibus est necessarius animali ; alio modo, secundum quod dicitur
necessarium illud, sine quo res non potest convenienter esse.
Inst. 3. SS. 1’1’. non agnoscunt hanc obligationem dirigendi omnes actus
ad honestatem : nam S. Hier. epist. 89. enarratis pluribus actionibus indif­
ferentibus subjungit : Sive enim feceris, sive non feceris, nec justitiam habe­
bis, nec injustitiam. Naz. Orat. 3. coni. Jul. ait, aliquem ex eo, quod non sil
supplicio dignus, non stalim laudem mereri, et e contra·, unde Elias ejus
interpres addit : Nota medium quemdam statum a magno hoc viro admilli.
tiKEG. P. hom. 27. in Evang. ait : Sunt nonnulli, qui diligunt proximum

103
sed per affectum cognationis et carnis, quibus tamen in hac dilectione sacra
eloquia non contradicunt. Denique, quid per verbum otiosum intelligatur,
IT. non conveniunt; ergo.
R. .V. Λ. 1’1'. enim vel loquuntur dc actibus ut sic, tam indcliberatos,
quam deliberatos includentibus, ve! si de actibus deliberatis, de his theo­
logice sumptis enuntiant: vel sl de actibus moraliter sumptis, de his ut
indifferentibus in specie, non in individuo loquebantur : ex his una expli­
catio allatis Patrum textibus revera convenit. Verbum aut actionem otiosam
non quidem omnes I’P. eodem modo accipiunt, plerique tamen sumunt
pro verbo vel actione, quæ debito fine caret; sic Hil. verbum otiosum vocat
verbum ineptum ct inutile : S. Bern. Serm. de triplici custod. Otiosum ver­
bum est, inquit, quod nullam rationabilem causam habet. Idem asserit S. Greg.
et àlii; quæ expositio tenenda est, quia alioqiiin Christus non declarasset
severitatem divini judicii : si enim intelligcrelur verbum vel actio facta ex
fme malo, aut tempore non debito, vel actio immoderata, jam participaret a
line malitiam distinctam , vel opponeretur temperantiæ, aut alii virtuti vel
obligationi.
DE FINE HONESTO AftTUIJ» HUMANORUM.

158. Obj. II. Praeceptum referendi omnes actus ad finem honestum, esset
naturale, universalissimum, et a/firmativum, imperando intentionem posi­
tivam, œquivalenter autem negativum, vetando finem non honestum : atqui
non est 1. naturale, quia alias omnibus, saltem piis ac eruditis, deberet esse
notum, quod non est : nec 2. universalissimum, cum non sit unum ex primis
principiis : nec 3°. affirmativum, quia obligaret semper el ad semper; ergo.
R. Ad 1. Hoc praeceptum est sufficienter certum, quamvis non sit omnibus
evidens, cum non sit principium primum, vel evidenter ac facile ex illis
deducibile. Jd 2. Est quidem universalissimum ratione objecti, non tamen
ratione cognitionis aut principii. Ad 3. Obligat semper ad semper, non abso­
lute, sed hypothetice, quoties nempe in ejus materia agitur, h. c. in actibus
deliberatis.
Insl. 1. Obligatio, in omni actu deliberato intendendi honestatem, est
valde gravis, imo contra persuasionem fidelium, (piorum nemo confitetur,
se actus ex objecto indifferentes non retulisse ad finem honestum; ergo.
R. Ad 1. .Y. .1. Non est gravior hæc obligatio, quam illa, nunquam pec­
candi vcnialiter: nec enim opus est facere semper reflexam et singularem
resolutionem, cum sufficiat advertere, rem v. g. esse licitam, conducere ad
vitam vel vires corporis, quia his ct similibus plerumque implicite ac virtualiter intenditur finis honestus. Præterea cum in actu deliberato sit advertentia
ad regulam morum, facile attingitur etiam modus ct moderatio praescripta
per rectam rationem.
Ad 2. .Y. J. Nam fidelium persuasioni solum repugnat, si exigatur hones­
tas quædarn insignis, vel ardua, vel reflexe aut formali 1er intenta. Quod
confessionem attinet, vel illa salis habetur, dum quis sede verbis et operi­
bus otiosis accusat; vel omittitur, cum illi actus plerumque non sint materia
certa absolutionis, quia sæpius fiunt sine deliberatione, vel cum dictamine
practice, quod sunt liciti ; vel scitur, neminem teneri ad confessionem levium
peccatorum.
Inst. 2. Ex hac. obligatione sequeretur, non dari legem permissivam : et

P.

lûl

DK ACTIBUS HUMANIS.

ad us humanos in individuo non esse liberos, ulpole non indifferentes:
utrumquc est falsum ; ergo.
R. Ad 1. D. J/. Non dari legem permissi vani circa objectum actus Μ
Circa finem non honestum C. Objecta quædam ex se nec bona nec mala
permittuntur referri ad finem honestum ; quoad finem vero non honestum
non datur lex permittens, cum lex naturalis praescribat omnibus actibus
deliberatis finem honestum.
Ad Ί. .V. .)/. Nam actus liberi sunt ac esse debent indifferentes indifferentia excludente non bonitatem vel malitiam moralem, sed necessitatem ac
determinationem.
' ’= I
Inst. 3. Potest homo eligere objectum ex se honestum , non tamen ob ho­
nestatem : ha*c autem actio non est mala,quia actus internus non contrahit
malitiam cx objecto honesto, nec bona, qnia non procedit cx molivo hones­
tatis : potest eligere objectum ex se indifferens ex tine inditlerenlc, v. g.
deambulare ad juvandam digestionem, procurandam sanitatem, relaxandum
animum, exercendam libertatem, vel quia placet, quo modo a brutis dis­
tincto operatur : demum potest facere opera supererogatoria, non quæ
cadunt sub praeceptum ; ergo non necessario agit ex line positive honesto.
R. Ad I. .V. m. Nam quidquid a voluntate eligitur, eligitur vel ut utile,
vel ut delectabile, vel ut honestum, cum voluntas rationabiliter agens debeat
habere causam eligendi : si eligitur ut utile vel delectabile, tunc vel voluntas
illud prosequitur illimilate, non habita ratione ad regulam morum, ct actus
est malus : vel limitate, non excedendo regulam morum, ct actus est bonus,
qui prosequitur honestum, quia honestum.
Ad 2. Si deambulatio fiat propter honestatem in hac moderata corporis
cura relucentem, actio morali ter bona est : si autem delectatio præcise aut
nulla honestas intendatur nequidem implicite, actio mala est. Prob. ]). Agit
modo a brutis distincto precise ratione libertatis C. Ratione finis .V. Sicut
ergo, qui agit ex vana gloria, ut fatentur omnes, non agit honeste, quia
contra præceptum non præfigendi talem finem : ita qui non agit cx fine
honesto, non agit honeste, quia contra præceptum, præfigendi llnem hones­
tum juxta illud dictamen syndereseos : quidquid agis, prudenter agas, ct
respice finem; quamvis enim per se malum non sit exercere suam libertatem,
malum tamen ct prohibitum est, velle in hoc sistere, nec usum libertatis in
aliquo fine honesto exercere.
Ad 3. I). Opera supererogatoria non cadunt sub præceptum ratione
objecti C. Ratione finis Subd. Absolute, quia nemo tenetur ad opera supe­
rerogatoria C. Ex hypothesi, quod velis ea facere .V. Hinc S. Aug. L. 4. cont.
Julian, c. 3. ait : Quidquid boni fit ab homine, ct non propter hoc fit, propter
quod fieri debere veru sapientia prœcipit, etsi officio videatur bonum, ipso
non recto fine peccatum est.
Inst. 4. Potest quis invincibiliter ignorare obligationem referendi omnes
actus ad finem honestum; aut ex probabilitate senlentiæ opposite formare
sibi dictamen praclicum, quod nulla sit obligatio: atqui sic actio erit indif­
ferens ; ergo.
R. Tr. M. Quia lumen naturale omnibus dictat, hominem debere agere
prudenter, conlbrmiter sire naluræ rationali, et finem respicere. I) m.
Actio erit indiilerens perse A. Per accidens Subd. .Speculative ct signate C>
/
IL

DE FINE HONESTO ACTI UM HUMANORUM.

105

Practice et exercite A’. Quoties ad piaxin et actionem particularem descen­
ditur, homo reipsa non agit indifferenter, sed juxta dictamen interius, licet
forte minus explicite cognitum.
l?>9. Observa. Assertioni noslne satisfit per relationem ad finem honestum,
quæ sit virtua lis ac implicita, el fere semper habetur, quandocumque actio­
nes iiidiUcren les moderate exercentur, quia moderatio ipsa indicat, quod
siibhnamen natura*, et rectam habitudinem corporis ad anima: functiones
necessariam secundum dictamen rationis, aut alium finem honestum inten­
dat agens; unde cum semper timoratiores generali intentione omnes actio­
nes suas ad honestatem referant, eainque sæpius renovent, non sequitur, eos
continuo peccare. Porro controvert!tur, utrum hic finis honestus esse possit
creatus, vel esse debeat increatus: si primum, ergo operans sistet in crea­
tura: si secundum, ergo opera infidelium erunt rnera peccata, cum hi actus
suos ad finem increatum non dirigant.
ARTICULUS HI.
AN SIT OBLIGATIO OMNES ACTES HUMANOS DIRIGENDI AD DEUM, CEE
FINEM ULTIMUM?

160. Nota I. Deus rerum ct actionum omnium finis per se et simpliciter
ultimus est, naturalis, qua auctor naturae per lumen rationis, supematuralis, qua auctor gratae per revelationem ac fidem propositus. Llerque finis,
praesertim naturalis, attingi potest vel formalitcr, explicite el sub conceptu
proprio, vel implicite ac interpretative, quatenus operans agit vel appetit
aliquid, quod ex natura sua ordinatur et refertur ad Deum, qualis est hones­
tas, quæ ex se et natura sua ad Deum, ceu regulam, finem ct fontem omnis
honestatis dirigitur. De necessaria omnium actionum relatione ad Deum ceu
finem ultimum naturalem, vix dubium est. Eamdem ordinationem ad Deum,
ceu finem supernaluralem, plerique negant necessariam ; nonnulli affirmant
ob praecepta quædam positiva, P. Cor. 10. 31. Sive ergo manducatis, sive
Libitis, sive aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facile : Item ad Coloss.3.
17. Omne, quodeumque facitis in verbo aut in opere, omnia in nomine. D. X.
J. C.,gratias agentes Deo, et Patri per ipsum; huc quoque referunt nonnulli
præceptumdivinum in S. Script, sæpe propositum: Diliges Dominum Deum
tuum ex loto corde, ex lota anima, et ex omnibus viribus tuis: sed-quia hinc
inferri posset, omnes actiones fieri debere ex charitalc sive perfecta, sive im­
perfecta, actuali vel habituali et justificante: hæc autem quæstio cum in
Tract, deVirt. Theol. Disp. V. Cap. II. Art. 1. et Π. copiose pertractetur, illam
rationem hic examinandam præterrnittinms.

161. Nola II. Ludov. Habert in Tract, de Act. Ilum. c. G. §. 7. ad hanc
qiiæslionem respondet, hominem non teneri, actuali semper intentione Deum
intendere, sed xirtuali: hac vero responsione, si una cum explicatione et
probatione spectetur: 1°. vult non sufficere illam virtualem intentionem, de
qua n. 159. diximus, sed requiri, ut antecesserit formalis et explicita inten­
tio Dru, quædeinceps in operatione per hanc intentionem coepta virtualiter
perseveret, quatenusm virtute illius intentionis operatio illa continuatur, ut

dCMÎ

PE ACTIBUS HUMANIS.

explicat c. 4. q. 4. 2°. Requirit, ut adDsiJi tanquam auctorem supernatura·
lem omnia referantur: nam in probationibus ex Script, affert textum
Matth. fi. 33. (jurerite primum regnum Dei cl justitiam ejus, et textum S. Alt..
Ergo simplici corde tantummodo propter regnum Dei debemus bonum operari
ad omnes. In probationibus ex ratione hanc ponit quartam : Dei s vitam ætcrnam nobis proponit ut mercedem bonnrum operum : atqui herus mercedem
non debet servo, qui propter ipsum non operatur ; ergo buna opera nostro ml
Deum referri debent. In o*prob., postquam posuisset, quod regula precandi sil
ligula operandi, subsurnit: atqui hoc unum in oratione petendum, nempe vita
a-terna, et media ad illam consequendam, cl quidem continuo ; ergo. Deni­
que in llesp. ad obj. requirit ad omnes nostras actiones charitalem vel sal­
tem spem vilææternæ, ex qua agatur.
Exinde autem colligitur, quod, qui intentione actuali existante, aut saltem
in virtute perseverante non refert actionem suam ad Deum tanquam tincrn
ultimum supernaturalem, violet praeceptum, el peccet. W|uantumvis pro fine
suo proximo honestatem habet, nec ulla alia ex causa actum peccaminosum
ponat. His praenotatis

1

164. Dico I. Omnes actiones humanæ debent referri ad Deum, ceu finem
ultimurn naturalem, saltem implicite ac interpretative.
Prob. prim, et secund, part. Quia hoc saltem præcepla num. 160. et
probationes num. 136. evincunt. Tertia colligitur ex num. 160.; cum enim
Deus auctor natura velit, el per lumen rationis dictet, nos agere debere
propter finem rationalem et honestum : tam infideles, quam fideles sic
agendo, exercite agunt quod Deus vult, suosqne actus referunt, mediante
fine honesto créait», ad mercatum. sive ad Deum ceu regulam primam el
ultimum finem actuum humanorum. Quod autem hæc ad Deum relatio suf­
ficiat, constat ex eo maxime, quia alias non darentur virtutes morales, quæ
formali ter el explicita tantum honestatam pro motivo habent: item plurirnæ actiones non tantum infidelium, sed et fidelium non continuo Deum
sub conceptu explicilo cogitantium peccata forent.
Si ais 1°. S. Ai g. in Psal. 63. 1. dicit : Si ideo facis, ut tu glorificeris, hoc
prohibui : si ideo, ut Deus glorificetur, hoc jussi: S. Bern. serm. 2. de divers.
Totum est vanitas... prieter id solum, quod in Deum et propter Deum, et ad
honorem Dei facis: quidquid sine Deo facis, totum est malitia. 2°. Quia
homo est creatura rationalis, debet referre omnia ad finem rationalem ;
ergo etiam, quia est servus Dei, omnia ad Deum, et quidem explicite.
3°. Agnoscere alium renim conditorem, quam Deum, est malum; ergo ct
praefigere sibi alium finem proximum, quam Deum, est malum.
It. Ad 1. S. Aug. et S. Bern, satisfit per relationem virtualcm et interpretalivam, cum non requirant absolute formalem et explicitarn. — Ad 2.
Agens rationale deliberate agit rationabiliter et cum advertentia ad ratio­
nem ; ergo eo ipso habere debet finem rationabilem sive honestum : homo
autem agens non semper agit cum advertentia ad Deum saltem sub explicilo
conceptu. — Ad 3. Disp. est : qui cognoscit alium conditorem, quam Deum,
eo ipso excludit positive Deum a ratione principii primi : e contra qui praiigitsibi honestatem actionis pro fine, non excludit Deum a ratione finis, sed
potius interpretative ad illuni fertur.

DE FIKE SUPERNATURALl ACTUUM HUMANORUM.

107

Ifi3. Dico Π. Non est pwceptmn, sed consilium, dirigere omnes actiones
ad Devii lunqnam finem ultimum supernaturalem.
/W. Hæc obligatio esset 1°. nimis difficilis, ct moraliter impossibilis,
maxime respectu infidelium, qui fidei luce non sunt imbuti. 2°. Quia non est
satis promulgata; non per legem naturalem, cum ordinatio hominis ad Deum
ecu finem supernaturalem sit homini exlrinscca; nec per pnecepturn positi­
vum : nam l“. sensus verborum 1·. Cor. 10. 31. proprius hic est : ita studiose
Dei gloriam promovete in omnibus (en consilium), ut omnino caveatis, ne
quiil facialis Dei glorire adversum, aut idolothytorum comestione vel alia re
scandalo sitis, quo Dei s vituperetur; ita Cornel, a Lap. : ratio autem sic
explicandi est contextus, in quo immediate antea dc abstinentia ab idolo­
thytis actum est, et post immediate subjungitur: sine offensione estote Judœis
el Gentibus el Ecclesia. 2°. Per verba A post. ad Coloss. 3. 17. vel significatur,
quod non propter Simonem, aulMoYSEN, aut Angelos Novatorum, sed propter
Christum omnia sint facienda, ut explicant Theodor, et Theophyl., quod
praceplum negativum est : vel significatur, omnia ct singula opera esse
referenda actu vel virtute ad gloriam Christi, quod consilium, non vero
pnecepturn esse constat, cum actus bonos facere possimus sine actuali, imo
virtuali relatione ad Christum.
Conf. Dum Paulus P. Cor. 1G. 14. ait : Omnia vestra in charitate fiant,
partira prœceplum dedit, ne quid agerent contra charitalem Christianam,
parlim consilium, ut contenderent omnes actiones elicere ex charitate, quæ
xirtus est divina a Christo infusa; non autem ita simpliciter omnia debent
esse ex charitate Dei, ut, quæ ex ea non sunt, sint peccata, id quod damna­
tum est ab Ecclesia ; ergo a pari priores textus ita sunt explicandi. Ex his
recte colligitur, sententiam Ludov. Habert videri

• ·

ill

■

IIW

W*

N 5 *- :

■

161.1. Pugnare cum doctrina communi Scholasticorum , quorum duces,
nempe Γ.Γ). Thom, in 2. dist. 41. q. 1. a. 2. ait : Fides dirigit intentionem in
finem ultimum, sed ratio naturalis vel prudentia potest dirigere, in aliquem
finem proximum : et quia ille finis proximus est ordinabilis in finem ultimum,
etiamsi actu non ordinetur; ideo in infidelibus, quorum actus per vim ratio­
nis in talem finem diriguntur, possunt dici actus esse boni, sed deficientes a
perfecta bonitate, secundum quam actus est meritorius. Jbid. Quamvis ab
infidelium actibus subtrahatur illa bonitas, secundum quam actus meritorius
dicitur; remanet tamen bonitas alia, vel virtutis politico*, vel ex circumstantia
vel ex genere : ct ideo non oportet, quod omnis eorum actus sit malus. Ibidem
ait: Infideles non semper ex infidelitatis errore finem sibi prœslituunt, sed ali­
quando ex vero et recto judicio rationis: et ideo non oportet, quod in quolibet
actu peccent. Ibid, ad 4. et in Comment, epist. ad Rom. 14. Lect. 3. similia
habet.
S. Boxav. in 2. dist. 41. a. l.q. 3. ait: Talis (scilicet non mala, sed in­
differens) actio est, quando quis facit aliquam operationem ita, quod circa
creaturam non afficitur inordinate, nec tamen illam operationem comparat ad
Deum, sed facit propter aliquem finem, qui respicit indigentiam natures... nec
ter* requirit ab homine in statu distractionis ct miseria*, quod omnia, quæ
facit, referat ad se.
3”.Scotis in 2. dist. 41. q. un. n. 4. sic habet: Non tenetur homo nec ten-

108

DE ACTIBUS HUMANIS.

Hone necessitatis, contra quam sit peccatum mortale, nec tentione minori, con­
tra quam sit peccatum veniale, referre semper actum suum in Deum actual i 1er
vel virtualiter, quia Deus non obligat nos ad hoc. Subscribunt huic sententias
Durandis in 2. dist. 38. q. 4. n. 8. et phires alii apud Fontaine in Bulla
Unig. theol. propugn. c. 7. in prop. 44. damn. Tom. 11. p. 293.
163. II. Pugnare cum sensu SS. Patrum: nam 1°. S. Hier, in c. 1. ep. ad
Gal. ait: Mulli absque fide et Eixtngelio Christi vel sapienter faciunt aliqua,
vel sancte, ut parentibus obsequantur, ut inopi manum porrigant, non oppri­
mant vicinos etc. Et inc. 22. Matth. Inter ipsos quoque Ethnicos est diversi­
tas infinita: cum sciamus, alios esse proclives ad vitia, et ruentes ad mala, alios
ob honestatem morum virtutibus deditos. Observa autem, actus ab infideli­
bus non posse ad Deum tanquam finem ultimum vel actualiter vel virtua­
liter referri, tum quia Deum verum non credunt, tum quia falsum Delm
admittunt.
2°. S. Chrys. hom. 67. ad pop. Antioch, loquitur de infidelibus, et de bonis
eorum operibus ut peccato oppositis, quæ Deus aliqua mercedc temporali
remuneretur ; unde sine cognitione Dei, et relatione ad eum potest actus esse
bonus et non peccatum ; ita Bei.larm. explicat L. 5. degrat. et lib. arbit. c. 9.
3·. S. Aug. serm. 52. de temp, hæc habet : Licita est humana charitas, qua
uxor diligitur; illicita, qua meretrix vel uxor aliena;... licitam ergo charitatem habete. Humana est, sed, ut dixi, licita est ; non solum autem ita licita
est, ut concedatur, sed ita licita est, ut, si defuerit, reprehendatur. Liceat vo­
bis, humana charitate diligere conjuges, diligere filios, diligere amicos vestros,
diligere cives vestros. Sed videtis, istam charitatem esse posse et impiorum, id
est, Paganorum, Hœreticorum, Judaeorum. Epist. 5. ad Marcellin., L. 5. de
Civ.c. 12. et 18. L. de spiret Iit. c. 27. eodem modo loquitur de virtutibus
et factis gentilium merito laudandis, quamvis Deum verum non colerent.
4°. S. Greg. P. hom. 27. in Evang. Joan, inquit; Diligunt proximos, sed
per affectum cognationis et carnis, quibus tamen in hac dilectione sacra elo­
quia non contradicunt. In quæ vçrba Bei.larm. 1. c. Certe ea dilectio nihil
peccati continet, ac per hoc bona est moraliler, siquidem sacra eloquia peccatis
omnibus contradicunt.
5°. S. Leo de oper. Miseric. corpor. serm. 7. dcQuadrag. c. 3. ait : Alia est
conditio operum coelestium, alia terrenorum ; mundana benevolentia, in iis
quos adjurai, habet finem: Christiana pictas in summum transit auctorem. Et
immediate ante dicit : quæ [humana benevolentia) utique laude sua frau­
danda non esset, si propter ipsam naturœ communionem juvando homini ab
homine prœberetur; sed quia, quod non ex fidei procedit fonte, ad prœmia
ceterna non pervenit, alia est conditio etc.
G°. S. Fllg. L. de Incarn. et gral. c. 2G. ad humanæ societatis œquitalem
reducit opera bona infidelium.
7°S. Franc. Sales. L. II. de Am. Dei c. 13. ait : Jejunare ad parcendum
sumptibus, est bonum : jejunare ad obsequium Ecclesiae, est melius: jejunare
ad placendum Deo, optimum.
IGG. 111. Pugnare cum definitionibus Summorum Pontif. Nam
Γ. Damnata est ab Alex. Vili. hæc prop. 93: Hevera peccat, qui odio ha-

DE FINE SUPERNATURAL! ACTUUM HUMANORUM.

109

bet peccatum mere ob ejus turpitudinem, el disconvenientiam cum natura, sine
ullo ad Deum offensum respectu; ergo non peccat, qui virtutem colit, vel
actum ex objecto cl circumstantiis bonum elicit, mere ob ejus honestatem,
et convenientiam cum natura, sive recta ratione.
2’. Si pneccptmn esset, omnes actus actuali vel virtual! intentione referre
ad Deum, tanquam finem ultimum et objectum su® beatitudinis; ergo actio­
nes, quo* ex hac intentione,ctad illum finem non referuntur, erunt peccata:
atqui actiones infidelium, ct virtutes etiam ethnicorum ex hac intentione, et
ad hunc finem non fuerunt relalie, cum verum Deum non cognoverint, aut
cum tanquam finem ultimum et objectum beatitudinis non habuerint, ut
palet ex eorum de beat it udi ne opinionibus, tum ex defectu cognitionis de
bcatitudine præsertim supernalurali, quæ sine prævia fide haberi nequit;
ergo actiones omnes infidelium et virtutes ethnicorum sunt peccata : sed
damnata est a Pio V. hæc Baii 2υ·: Omnia opera infidelium sunt peccata, et
philosophorum virtutes sunt vitia: ct 8a ab Alex. VU L Necesse est, infidelem
in omni opere peccare ; ergo.
3°. Si praeceptum esset, omnia referre ad Deum, et ut ait Habert in Besp.
ad Obj. L, pueeepta, quæ ultimum finem spectant, ut fides, spes, charitas,
semper et pro semper obligant ; ergo omnes nostrae actiones vel sunt amor
Dei, qui agit propter Deum, quemque Deus remunerat, vel sunt amor sui
ipsius et mundi, qui, quod ad Deum referendum est, non refert, ct propter
hoc ipsum fit malus : sed damnata est hæc Quesnelli 44*. : Non sunt nisi
duo amores, unde volitiones et actiones omnes nostra? nascuntur: amor Dei,
qui omnia agit propter Deum... et amor, quo nos ipsos ac mundum diligi­
mus etc. Ubi adverte : quamvis praecipue hic damnetur, quod omnia debeant
procedere ex charitate benevolentia? erga Deum, tamen reprobari etiam cen­
sendum est, quod omnia debeant referri ad Deum, tanquam finem supernaturalcin per fidem, spem aut charitatem, cum ct universalis propositio hæc 42a.
proscribatur : Sola gratia Christi reddit hominem aptum ad sacrificium
fidei: sine hoc nihil, nisi impuritas, nihil, nisi indignitas.

167. Obj. I. Præceptum est, quo jubemur Deum et regnum Dei quaerere :
P. enim Psal. 104. 4. dicitur: Queerite Dominum, et confirmamini ; quœrite
faciem ejus semper : in quem locum dicit S. Aug. : Est sine fine queerendus,
quia est sine fine amandus: 2°. Matth. G. 33. Quœrite ergo primum regnum
Dei et justitiam ejus, et hæc omnia adjicientur vobis : in quæ verba scribit
S. Aug. L. 2. deSerm. Dom. in montée. 25. Non dixit, deinde ista quœrite,
quamvis necessaria... ne, cum ista quœratis, illinc avertamini, aut ne duos
fines constituatis, ut et regnum Dei propter se appetatis, et ista necessaria;
sed hæc potius propter illud... ergo simplici corde tantummodo propter
regnum Dei debemus bonum operari. 3°. Denique, quod petere sine culpa, et
licite possumus, continetur in oratione Dominica, ut aitS. Cypr. Serm. de
orat, et S. Aug. ep. 121. c. 12.; sed ex eodem Aug. 1. c. ct D. Thom.
2. 2. q. 83. a. 9. sola vita ælerna, ct media ad illam petenda sunt, et
quidem continuo, juxta I.uc. c. 18. 1. Oportet semper orare et non deficere;
ergo.
R. 1. Ludov. Habert agens de necessitate charitalis Dei c. 3. §. 1» q. 2.
prob. 3. iis omnibus momentis, queis thesin præsenlem confirmat, dicit

DE ACT1BVS HVMANIS.

110

etiam confirmari necessitatem charitatis; sicut autem per hæc intendere
non potest, quod praxeptum charitatis obliget semper pro semper, ita ul,
qui ex chantale Dei non agit, eo ipso peccet, juxta num. 166.; sic neque
deberet intendere, e\ his rationibus probare pneceplum reterendi omnia ad
Devm. sedduntaxal enitendum esse hominibus, ut DEinitanquam Imemsuis
actionibus semper pnefigant. et sic melius ac meritorie agere laborent. Porro
mulli longe clariores textus ex S. Script, et SS. PP. alVerri p «sunt tum pro
charitate, tum pro spe semper exercenda, quin tamen inde probari possit,
aut fidem aut virtutes morales etiam supernaturales esse peccata, quia non
eliciuntur ex molivo spei vel charitatis.
R. 2. .Id L Per illa verba Ps. 101. incilari homines, ul serio agant,
quod agunt, non fatigentur, sed instauratis quasi viribus pergant quærere
regnum, et nunquam intermittant faciem Dei benignam , et favorem sibi
procurare. Hem. ut studeant semper proficere non tantum in Dei cogni­
tione, sed etiam in virtutibus, ita ul non existiment gradum perfectionis
hominibus, quoad vivunt, esse proscriptum, ultra quem procedere non
possint : quæ fuit hæresis Beguardorvm, ex Lori.xo. Quæ quidem omnia
cum ad statum pertineant hominis, ad singulos actus ejus non pertinere,
certum est.
R. Ad 2. Per verba Malth. 6. moneri homines, vitam ælernam præ tem­
poralibus æstimandam ct cupiendam , nec in bonis terrenis finem ultimum
esse statuendum, ut clare advertit S. Avg. , sed in Deo. Dum vero addit,
regnum Dei tantummodo quaerendum, sicut per hanc exhortationem ad
spem, non excludit charitalem, sic etiam per hoc non excludit moderatam
curam bonorum temporalium; sed tantum prohibet, ne in iis finem ulti­
mum ponamus. Quamvis autem actu vel virtute non referamus positive ad
Dei.μ actus nostros morales et honestos, tamen per hoc non excludimus
Devm, neque in honestate morali finem nostrum simpliciter ultimum poni­
mus , sed tantum præscindimus a fine ultimo; sicut autem in intellectu
proscindentium non est mendacium, sic nec in voluntate præscinden tinni
est malitia.
R. .Id 3. eodem fere modo; videndus est Corvel. A Lap. ct alii interpre­
tes: tandem per το semper orare, nisi ad hæresin Euciiitarum transire quis
velit, nec omnes actus dicet esse debere orationes, nec omnes actus, qui ora­
tiones non sunt, esse peccata.

168. Obj. II. SS. PP. Amur., Anselm.. Thom., in cil. text. n. IGO. docent,
contineri præceptum ; æ-go non dunlaxat consilium est, referre omnes actio­
nes ad Devm, ceu finem supernaturalcm.
R. SS. PP. explicari possunt de pnecepto negativo, uti supra dictum. Si quis
velit præccptmn etiam positivum, et hoc admitti potest in sensu latiore,
nimirum quod debeant ita omnia fieri, ut apta et habilia sint ad gloriam Dei
ct Christi promovendam, per quod nihil nobis contrarium evincitur. Sic vero
S. Ghrvs. ait in illud I1. Cor. 10. 31. ct 32. Omnia in gloriam Dei facite,
sine offensione eslole Jtidœis cl lient ibus rl Ecclesia· Dei. Theophvl. in euind.
loc. Simpliciter autem qummumque rem in gloriam Dei quispiam agit,
(piando neque alium scandalo quopiam lœdil, neque scipsum, ul si nihil agat,
ut
ul hominibus placeat, neque [ ravo aliquo animi affectu. Avg. couc. 2. iu

■■■
r.

Elf

DE FINE SUPERNATURAL! ACTUUM HUMANORUM,

Psal. 31. 28. Suggero remedium, unde, lota dic laudes Deum, si vis. Quidquid
cgcris, bene age, el laudasti Deum... discedis, ul reficiaris, noli inebriari, cl
laudasti DiiUM... negotia agis, nidi fraudem facere, el laudasti Deem etc. S.
Thom, ineunid. I. led. 7. Bolat io lune in gloriam Dei intclligilur vel in achi,
cel in aptiludinc referendi, quæ non est solum in bonis, sed etiam in indiffe­
rentibus.
Inst. 1. S. Arc.. L. i. coni. Julian, c. 3. ait esse peccaIurn, quidquid boni
fit ab homine, cl non propter hoc fit, propter quod fieri vera sapientia prœci/H/jantcccdcnler autem hæc promiserat: Cum ad suum non referuntur auc.
tvremdona Dei, hoc ipso male, his utentes efficiuntur injusti; ex quibus per
lutum illud caput intendit probare, virtutes ethnicorum non fuisse veras
virtutes, ac consequenter peccata : atqui hoc intclligcndum est de actibus,
qui non sunt relati ad Deum, tanquam finem supernaturalcm ; ergo.
11. .V. m. .Nam S. Alg. imprimis per finem, quem vera sapientia præcipit,
intclligil finem, quem ratio homini a Deo indita praescribit, scilicet hones­
tatem. Dein cum dicit, omnia dona referenda ad Deem, non intclligil auctorem
supernaturalcm, quia ct per honestatem virtualiter ac implicite ad auc­
torem naturalem omnia referuntur, a quo homo omnia intra limites naturo
etiam habet. Denique licet virtutes ethnicorum peccata dicat, tamen post
initium illius cap. ait : qiianlo, inquam, satius here ipsa in eis dona Dei esse
fateberis. Sub finem autem hæc habet : Scito, nos illud bonum hominum di­
cere, illam voluntatem bonam, illud opus bonum sine Dei gratia, quæ datur
per unum Mediatorem Dei et hominum, nemini posse conferri, per quod solum
homo potest ad œlernum Dei donum, regnumque perduci : omnia proin ccetera,
quæ videntur inter homines habere aliquid laudis, videantur tibi virtutes
verœ, videantur opera bona, et sine ullo facta peccato. Ex quibus constat,
S. Avg. non fuisse locutum hic universaliter et constanter, tum quia virtutes
ethnicorum adhuc Dei dona dicit, lum quia bona tantum esse negat condu­
centia ad salutem, in alio autem genere eorum bonitatem transmittit.
Insl. 2. Quamdiu homo est in via, semper debet tendere ad terminum
suum, qui est bcaliludo supernaluralis : ct liberum arbitrium ex natura sua
ordinatum est ad assequendum frncin suum ultimum; ergo ten deus ad alium
finem peccat.
R. .-Id 1. J). Debet semper ad illum tondere negative, h. c. nunquam rece­
dendo, et ab eo se avertendo C. Positive, h. c. se convertendo ad illum, et
propter illuni in omni actione operando .V. Ad 2. D. Est ordinatum ad asse­
quendum suum finem ultimum naturalem C. Supernata ralem .V. Hæc ordi­
natio non ex natura liberi arbitrii, sed ex gratuita Dei dispositione habetur,
cum illud mansisset idem prorsus intrinsece, si homo relictus fuisset in statu
naluræ puræ.
Inst. 3. Sicut homo, qua homo ct creatura rationalis, ordinatur ad Deum,
ecu primam regulam morum, et finem ultimum naturalem; ita homo, qua
elevatus ad statum gratiæ ct Dei amicus, ordinatur ad Devm, ecu auctorem et
linum ultimum supernaturalcm; ergo vel non datur obligatio referendi
omnia ad Deum, ccutincin naturalem, vel simul ceu supernaturalcm, summeqnc amabilem ex imperio aut molivo charitatis.
R. .V. C.disp. est: quia ordinatio ad bonum rationis et finem honestum
esi homini intrinseca, et lege naluræ priccepta : ordinatio veru ad finem su-

■ma■■

• ·
112

ww·;'

DE ACTIBUS HUMANTS.

pernaturalem est extrinseca, et transcendens regulam jure naturæ pnrscriptam : nam si homo, ut poterat, elevatus non fuisset ad finem siipernaliiralem,
debuisset adhuc sequi regulam honestatis, cl sie agendo egisset honeste in
online natura*; ergo nunc etiam. Dein si actio non refertur ad finem hones­
tum, erit simpliciter otiosa, qualis non foret, etiamsi non poneretur ex mo­
tive charitalis, modo referatur ad finem honestum. Denique obligatio ope­
randi semper evcharitale, non cohæret cum Decretis Summorum PP.; esset
nimis difficilis, et moraliter impossibilis, maxime respectu infidelium btc;
Vide Tr. de Virt. Theol.
169. Observa. Sententia adstruens obligationem, actiones et semper dili­
gendi ad Deum, ccn finem ultimum supernal uralem, quam sil affinis doc­
trinae H.ereticorim, inde perspicies : Calvin. L. 4. Inst. c. 1 i. g. 3. docet,,
omnes Fabricios, Scipiones, Catones in illis suis præclaris facinoribus hoc
peccasse, quod, cum fidei luce carerent, non ad eum finem ipsa retulerunt,
ad quem referre debuerunt. Juxta Luther. in ep. ad Gal. c. 4. opera extra
fidem facta, ut maxime in speciem sancta videantur, sub peccato et male­
dicto sunt; huic consentiunt Melanchton ct Kemnitius. Clarius autem Pet.
Martyr, in ep. ad Horn. 2. 24. dicens : Infidelium praclara opera, licet
quoad ipsos peccata essent, tamen ex natura sua vel genere damnari non pote­
rant humano judicio; coram Deo tamen prava fuisse, ideo non est dubium,
quod in congruum finem minime referrentur.
Baium non alia ex causa docuisse, quod omnia opera infidelium sint pec­
cata, ct virtutes Philosophorum vitia, quam ex eo, quod non referantur ad
Deum tanquam finem; patet ex ejus scriptis : nam L. 2. de virtutibus im­
piorum, cum c. 4. hanc epigraphen posuisset : quod honestatis officia, cum
in Deum non referuntur, non sint virtutes, sed vitia ; in contextu ait, virtu­
tes, quæ non ob aliud, quam propter semetipsas expetuntur, non recte a
peccato vindicari, virtutesque non esse, sed virtutum simulationes, ct vitia
virtutes imitantia. Dein probandum assumit, non esse virtutem illam, qua
Deo non servitur, quæ non propter Deum operatur. Demum c. o. sic inscri­
bit; quod virtutes impiorum, quæ in Deum non referuntur, non ideo ab
Augustino negantur esse veræ, quia non salvant, sed quia vilia sunt ct
damnant. Plura de his Cardin. Aguirre in Theol. S. Ansel. Disp. 139.
Sect. 3. et Sect. 12. P. Fontaine in Constit. Unigen. theol. propugn. ad
prop. 4L et 47.
ARTICULUS IV.
QU.E SIT REGULA 1*. ACTUUM HUMANORUM?

170» Nota 1. Regula morum est critérium boni ct mali: ejus proprietates
sunt, ut sit recta, certa, constans, universalis cl obligatoria. Alia dicitur
prima, quæ ante se nullam aliam habet, ipsi vero aliæ regulæ subord i nan­
tur; vocatur etiam objectiva, quia dirigit voluntatem humanam per modum
objecti, cui actus conformari debet; remota cl externa, tum quia inter hanc
et actum alia regulaj scilicet proxima, intercedit, tum quia non rcipsa, sed
lanium per cognitionem in homine datur. Alia vero secundo, proxima.

M·

«m

♦

ΛΛ

<2'1

f

i»E HEGUI.A 1* ΜΟΗΑΙ.Π ATIS.

formalis, et interna, quæ est propositio et applicatio regulæ objectivæ per
illuminationem et dictamen intellectus. De ulraqiie lit quæstio gemino
articulo dissolvenda.

171. Nota Π. Lex Dei ælcrna, quæ juxta D. Thomam I. 2. q. 91. a. 1. est
ordinatio divinæ voluntatis, ad quam lota I'niversi communitas gubernari
debet, dividi solet in antecedentem, qua Deus præcipit aut prohibet aliquid
fer se, h. e. secluso omni errore, ignorantia aut dubio ex parte hominis se
tenente : ct in consequentem, qua Deis præcipit aut prohibet aliquid per
accidens, h. c. ex suppositione erroris, ignoranliæ vel dubii circa legem.
Verum quia hæc distinctio legis oelernæ tanquam nova et anno primum
16D8. a P. Ant. Tbrii.lo excogitata improbatur, imo velut commentitia et
absurdorum plenissima rejicitur a Dan. Concina L. III. de Probabilismo
Diss. 8. c. 4., 1°. de lege ælcrna, ceu regula prima morum, 2°. de ejusdem
distinctione in antecedentem ct consequentem dicendum est.

172. Dico I. Lex ælcrna Dei est prima regula actuum humanorum.
Prob. Lex ælerna Dei habet omnes proprietates regulæ prima», quia est
reda, cum voluntas Dei sit indefeclibilis : certa, quia est verissima, et scripta
in cordibus nostris, omnibus innotescit : constans, utpole ælerna ct immu­
tabilis : universalis, quia se extendit ad omnes rationales creaturas, omnesque actiones: obligatoria, quia Deus est superior natura, potentia et domi­
nio, ac simul præcipit, prohibet, impellit cum coactione h. e. sub commi­
natione pœnæ etiam æternæ, nisi obediatur : prima, quia Dei ordinatio non
est ordinabilis ab alia regula, cum sit independens ab ullo priore vel ordi­
nante, vel dirigente.
Conf. Ratio peccati habetur a lege Dei : nam ad Rom. 4. Io. dicitur : Ubi
non est lex, nec prœvaricatio; unde S. Aug. L. 22. cout. Faust, c. 27. ait :
Ergo peccatum est factum, rei dictum, vel concupitum aliquod contra œternam legem; quem locum citans D. Thomas 1. 2. q. 71. a. 6. ait : Augustinus
in definitione peccati posuit duo ; unum, quod pertinet ad substantiam actus
humani, quod est quasi materiale in peccato, cum dixit, dictum, vel factum,
rei concupitum : aliud autem, quod perlinet ad rationem mali, quod est quasi
formale in peccato, cum dixit, contra legem ceternam ; ergo si una species
moralis, scilicet actio mala dicitur, quia est contra legem Dei, similiter altera,
sive actio bona erit, quæ est juxta legem Dei ; ergo lex Dei est regula prima
morum.

) :-7

vii»·

A »· ·

.pu

■

ΕΚ
?>

£

•Ù

Î. ·■
$

173. Dico II. Datur lex Dei antecedens et consequens.
Prob. Hæc legis divinæ distinctio quoad rem non est nova et inaudita,
minus conficta ex necessitate propugnandi Probabilismum , nequaquam
absurda aut indigna Deo : nam
Ie. Hic ipse m dus loquendi, quamvis in alia materia, fuit jampridem
inter TT. cl PP. receptissimus : quippe S. Cuius, hom. 1. in ep. ad Ephes.
distinguit inter voluntatem Dei primariam, et secundariam. S* Damasc.
L. 2. de Eide orlhod. c. 2Ί voluntatem Dei, salvandi omnes, aliam vocat
antecedentem, et aliam consequentem. Eamdcni divisionem adstruitS. Tho­
mas I. p. q. 19. a. G. ad I. ; eccur ergo similis distinctio legis divinæ partus
II.

8

Ε

M

111

DE REGULA i* MORALITATfS.

DE ACTIBUS IIUMANlS.

rocentior. insolens ac inauditus sil, cum ea quoad rem nil aliud inierat quam
quod communissima TT. semper tenuit, videlicet posse Deum aliqua, quæ
seclusa errore ani ignorantia prohibet, ex suppositione erroris aut ignoran­
tiæ, maxime invincibilis, permittere, aut etiam per accidens praecipere, et
vicissitn ?
2°. Non soli Probabilistic, sed et Probabilioristæ, quin et Tutioristre reipsa
agnoscunt, quod Deus secluso errore aliqua permittat, quæ supposito errore
præcipit, aut vice versa; quia si cui probabilissimum sit, aut saltem aequa­
liter probabile, hanc vel illam actionem esse licitam, Probahilistæ eum ab­
solvunt a peccato, licet forsan a parte rei talis actio sit illicita : Tutioristæ
condemnant ad formale peccatum, quamvis actio in se non sil prohibita:
idem docent Probabilioristæ in casu æqualis probabilitatis ; ergo praedicta
legis divinæ distinctio non est conficta propter solam necessitatem servandi a
ruina Probabilismum, prout inter magnos clamores oggerit Concina, qui
tamen ipseTom. VI. !.. I. de jur. nat. dicit, depositum esse absolute reddendum,
non autem in hac vel illa circumstantia, homicidium esse publica auctoritate
licitum, non privata etc. His sane verbis de immutabilitate legis naturalis eo­
dem modo loquitur, quo Terillus de distinctione legis divinæ antecedentis ct
consequentis. Adde, quod subditus
Μ
invincibiliter ignorans, rem illicitam sibi
a Superiore praeceptam esse, ad obedientiam teneatur, vel certe obediendo
non peccet, juxta ipsum Concina, I.. II. de Conscient. Diss. 1. c. 5.; ergo.
3°. Deus vi praedictae divisionis non fit auctor peccati, quia, si error est
invincibilis, mendacium e. g. permittit aut praecipit solum per accidens, ct
in iis circumstantiis, in quibus malitiam mendacii non agnoscit, aut invin­
cibiliter putat illud esse praeceptum, quem errorem Deus non tenetur impe­
dire : si error est vincibilis, homo tenetur eum deponere, et nonnisi conditionate
obligatur ad mentiendum, h. e. Deus vult, ut, si homo nolit errorem, quem
potest, deponere, reus fiat pœnæ et eulpæ non tam mentiendo, quam negligendo veritatem inquirere, quæ voluntas Deum haud dedecet; imo ulrumque infinitam Dei sapientiam et æquitatem commendare videtur ; ergo
distinctio illa legis divinæ indigna Deo non est. Singula patebunt magis cx
solutione objectionum, quas Dak. Concina sic fere depromit.

u

174. Obj. /.PosseDeumpermittere,autetiauiobligareadmcndacium,quan­
tumvis ex hypothesi erroris aut ignorantiæ, adversatur S. Script., SS. PP., ac
TT. consensui ; hinc S. Avg. L. cont. Mendae, c. 15. ait : Nihil aliud judicandus
est dicere, qui dicit, aliqua justa esse mendacia, nisi cliqua justa esse peccata,ac
per hoc aliqua justa esse, quæ injusta sunt; quo quid absurdius dici potest?...
Ea cero, quæ contra legem Dei sunt, justa esse non possunt. Dictum est autem
Deo : Lex tua veritas : ac per hoc, quod est contra veritatem, justum esse non
potest. Quis autem dubitet, contra veritatem esse omne mendacium ? Nullum igi­
tur justum esse potest mendacium: ergo. Conf. Certum est Ecclcsiæ universae
consensu, legem æternam Dei naturalem primariam immutabilem esse; ergo
legis divinæ distinctio in antecedentem ct consequentem est commentitia.
R. .V. vel D. /1. Posse Deum permittere vel obligare per se et antcccdentcr,
ad mendacium formale et cognitum qua tale, cx hypothesi erroris aut igno­
rantiæ qualiscumque, vincibilis etiam et culpabilis C. Obligare tantum per
accidens ct consequenter, ad mendacium duntaxat materiale , cl ex hypo-

■

ILS

thesi erroris aut ignorantiæ invincibilis ac inculpabilis Ar. S. Aug. uti et
S. Bern., Tertuij.. et alii PP. de uno cx praedictis sensu iiilelligcndi sunt, ac
explicandi ; alias et servus obediens hero injusta praecipienti, quæ invinci­
biliter ille putat esse justa : et uxor debitum reddens marito, quern optima
fide ac invincibiliter habet pro suo, formal iter ac proprie peccabunt, quod
nec ipse Concina affirmare audet.
Ad Conf. N. C. Nam lex naturalis semper prohibet mendacium pro iis
circumstantiis, pro quibus est intrinsece malum ac formale mendacium, id
est, cognitum ut prohibitum, adeoque objectum legis naturalis prohibentis:
et nunquam prohibet mendacium pro iis circumstantiis, pro quibus non est
formale mendacium , sed invincibiliter ignoratum ut prohibitum; ergo est
et manci immutabilis. His sane telis configere conatur Concina omnem igno­
rantiam invincibilem juris naturalis; quod intentum quam sit cariosum, ex
dictis supra de ignorantia manifestum est.
Utrum autem ejusmodi actio lege tantum consequente permissa vel prae­
cepta dici queat positive bona, nonnulli negant cum Concina; sed affirmat
communissima, siquidem dictamen reflexum actionem praecedat. Utrum ad
meritum illa sufficiat, id magis dubium videtur, cum ad meritum supernaturale requiratur actus prudenliæ sùpcrnaturalis, in tali vero actione judi­
cium saltem directum sit falsum et erroneum.
Inst. I. Ex hac distinctione legis aeternae sequeretur, mentientem pro casu
ignorantiae invincibilis nequidem peccare materialiter : non enim peccat
contra legem Dei antecedentem, quam ignorat, neque contra consequentem,
quæ mendacium hoc in casu praecipit, aut permittit : sed hic est intolerabilis
error contra communem ΤΤ. ; ergo. Maj. constat: nam docetTERTULL. L. de
Spect. c. 20. Erramus : nusquam et nunquam excusatur, quod Deus damnat :
nusquam et nunquam licet, quod semper etubique non licet... non potest aliud
esse, quod vere quidem bonum est seu malum ; ergo.
R. N. Seq. Nam talis mentions facit id, quod de se est materia legis ante­
cedentis prohibentis , et cos omnes obligantis, qui possunt ac debent suffi­
cientem habere notitiam legis ; ergo peccat saltem materialiter, quamvis a
formali eum malitia excuset ignorantia invincibilis legis antecedentis. Aliud
est in casu ignorantiæ vincibilis, pro quo ligatur quidem homo erronea con­
scientia, quatenus non licet agere contra illam, si non deponat; non vero
obligatur, quia non tenetur illam absolute sequi, quam posset ac deberet
deponere : ita Suarez et D. Thomas. Tertullianus vel loquitur in eumdem
sensum de eo, quod est per se, vel de peccato in genere, quod a formali
et materiali praescindit, vel de casu sufficientis cognitionis.
Inst. 2. Talis cx invincibili errore mentiens non cognoscit legem conse­
quentem, cum judicet, in tali casu sibi per se licitum esse mendacium; si
vero per legem consequentem ipsi sit licitum mentiri, non errat, adeoque
nullus deinceps erit invincibilis error; ergo.
R. Equidem talis judicat, sibi in hoc casu perse licitum esse mendacium,
sed judicat erronee, et sic judicando ex insuperabili mentis errore, agere se
juxta legem antecedentem . reipsa agit juxta legem consequentem, quam
saltem per judicium reflexum cognoscit. Hoc autem judicium reflexum
tametsi verum sit, tamen directum est falsum , adeoque. non cessat error,
et quidem invincibilis.

tlb

l»E ACIIlilS

IIIMaMS.

/n.s/. 3. In tali casu lev antecedens aperte contradiceret legi consequenti i
illa enim absolute prohiberet, et hæc adeo pneciperet mentiri : sed hoc est
absurdissimum ; ergo.
R. A’. tv/ D. .1/. Lex antecedens contradiceret consequenti, si illa prohi­
beret, hæc vero pneciperet mentiri pro iisdem circumstantiis C. Si pro
divêrsis .V. Lex antecedens prohibet mendacium semper et pro omnibus cir­
cumstantiis sufficientis cognitionis de malitia mendacii, ita ut mentions
etiam e\ ignorantia invincibili hac lege obligetur, sed in actu primo, ct pec­
cet contra hanc legem , sed materialiter tantum ob defectum cognitionis,
quæ est conditio necessaria tum ad peccatum formale, tum ad obligationem
legis in actu secundo. Lex consequens non prohibet, sed permittit menda­
cium contra legem antecedentem ,sed invincibiliter ignoratam, ne. operans
contra conscientiam peccet formaliter, cum omne, quod non esteæ/îde,
peccatum sit. in hoc autem nulla est contradictio.

i

175. Obj. II. Hæc legis æternæ distinctio legem divinam totamque hones­
tatem subjicit privatis hominum opinionibus, quin et erroribus; ergo non
est ferenda. Prob. .1. Ex eo, quod quis probabiliter vel probabilius, ex errore
vel ignorantia judicet, hoc esse licitum, lex Dei fit lex consequens, lex per
accidens, lex permittens, imo præcipiens illicita; honesta fiunt inhonesta,
et vicissim ; ergo.
R. .V. A et Prob. Nam prima Lex æterna semper est et manet prima regula
moralitatis : quæ sufficienter cognita et omnes et semper obligat ; cum vero ad
actualem obligationem præsupponat sui notitiam, in casu invincibilis igno­
ranti® aut erroris circa legis existenliam et obligationem Dels non vult eum
fieri reum culpæ ac pœnæ, qui ex hac ignorantia aut errore invincibili pro­
fert mendacium, ita exigente infinita Dei sapientia et æquitate; igitur a
perfectione divina, non vero ab opinionibus aut erroribus hominum pendet
legis æternæ actualis obligatio. 2°. Quam impcrlinenter huic quæstioni
immisceatur Probabilismus,ostensum supra ; attamen per subdolam exagge­
rationem identidem hic oggeritur, ut undequaque eidem confletur invidia.
3°. Sicut lex æterna et naturalis in se nunquam mutatur, semperque obligat
pro circumstantiis sufficientis suinotitiæ: ita nec ejus objectum, scilicet in­
trinsece honesta aut inhonesta, unquam mutatur pro circumstantiis suffi­
cientis cognitionis de honestate aut inhonestate actus.
Inst. Objectum legis æternæ prohibentis sunt intrinsece mala ct necessario
prohibita, quæ nunquam possunt fieri licita: hæc vero per legem Dei conse­
quentem fierent licita, imo positive honesta et meritoria, c. g. in casu, quo
quis erronee judicaret officiosum mendacium, quamvis intrinsece malum,
esse necessarium ad servandam vitam innocentis ; ergo et lex æterna, et ejus
objectum mutatur.
R. 1.D. J/. Sunt intrinsece mala radicaliter, necessario prohibita, et nun­
quam licita pro casu sufficientis notitiæ C. Mala formaliter, necessario pro­
hibita, et nunquam licita etiam pro casu invincibilis ignorantiae A'. Redit
hic illa adversus Coxci.vvm illatio, nullam ergo dari posse invincibilem igno­
rantiam, aut omnes actiones ex ignorantia etiam invincibili positas contra
legem Dei antecedentem esse formaliter peccaminosas.
R. 2. A'. in. Quamvis enim licitum esse pin tali casu dicamus mendacium

1»F. REGULA PROXIMA

MORALTTaTIS.

117

illud ofllcloRiim, indo non sequitur, qtiod ip<mn positive hone.-lnm, qiiin et
meritorium diei debeat, cum plus ad hoc, quam ad ilhid reqiiiiattir : sunt
nempe qui ad positivam honestatem ae meritum negant sufficere . qflod
actio sit precise conformis legi, sed insuper rcqiiirmil, til el aclus seciimhirn
sect materialiter sit bonus. Aiii vero non pauci, neque abs gravi fundamento
aliler sentiunt : vide num. 174.

ARTICULOS V.
QU/E SIT REGULA PROXIMA ACTUUM HUMANORUM?

§ Ι·
Prœcognila (Je Conscientia generatiin.

176. Nola. Conscientia, qua? regulam primam inoralitatis applicat, usu in
scholis recepto regula morum proxima et formalis dicitur; solent autem in ea
applicatione intervenire 1res actus intellectus, idque per modum syllogismi
formalis vel virtualis: Major proponit principium morale generale, seu legem
Dei et dicitur synderesis : Minor proponit factum, seu actionem particula­
rem, et est vel actus prudentia1, vel experientùe, vel fidei humanœ etc. Con­
clusio proponit sententiam ex duabus præmissis inter se comparatis deduc­
tam, et dicitur Conscientia.
Hæc pro divej-sitate actionis in Minori proposito? diversimode appellatur:
consequens, si proponit actionem praeteritam : antecedens, si proponit
actionem faciendam aut futuram : accusans et remordens, si deprehendit
actionem suam essedilTormem legi: testificans, si deprehendit actionem legi
conformem. Porro antecedens alia dicitur instigans et excitans, si deprehen­
dit actionem a lege praeceptam : alia revocans ct absterrens, si deprehendit pro­
hibitam : alia consulens et suadens, si deprehendit actionem pertinere ad con"
siliaEvangelica vel alia: concedens dicitur, si deprehendit actionem tantum
permissam. Nobis hic sermo est de conscientia antecedente, cujus definitionem
et divisionem, aliaque ad ejus intellectum necessaria juvat praecognoscere.
177.1. Conscientia est judicium practicum per modum conclusionis sal­
tem virtualis ex principiis moralibus generalibus deductum, ultimo dictans,
hoc esse licitum vel illicitum; ita communis. Dicitur 1°. Judicium, quia juxta
Apostolum conscientia est fides quædam seu credulitas, quæ vera aut falsa
est, ac proprie per judicium intellectus habetur. 2°. Practicum, quia dirigit
actionem humanam, instigando, revocando, suadendo, vel concedendo.
3°. Deducium ex principiis moralibus generalibus, quia applicat legem æ ter­
nam, quam semper respicit saltem mediate, ut inde bonitatem formalem
acccrsal actioni. 4°. Per modum quasi conclusionis, quia sufficit, legem
Dei habere pro causali actionis, ct sic fieri syllogismum virlualern. 5°. Dic­
tans, hoc est, per modum rcgulæ, dictaminis, ac principii dirigentis propo­
nens. 6°. Ultimo dictans, turn quia distinguitur a Syndercsi, versando circa
actionem in paiticulari cum omnibus ejus circumstantiis in ordine ad cxc-

118

de ACTIBUS HUMANIS.

cutionem, tum quia distinguitur ah aliis judiciis praecedentibus, quæ ver­
santur ciiva aliquam conditionem vel principium, ex quo actionis moralitas
dependet. 7°. Hoc esse licitum vel illicitum, quia conscientia versatur proprie
circa bonitatem et malitiam moralem actuum humanorum.

178. II. Conscientia, 1°. relate ad objectum materiale alia dicitur vera
she recta, quæ dictat licitum esse vel illicitum, quod revera tale est, ac pneterea ex lege Dei hoc etiam legitime deducit : falsa sive erronea est, quæ vel
dictat esse licitum, aut illicitum, quod reipsa tale non est, vel siquidem
revera tale sit, non tamen id legitime ex divina lege deducit. 2°. Relate ad
objectum formale dividitur in certain, quæ ex indubia lege Dei dictat, aliquid
esse licitum vel illicitum, atque sic in suis principiis omnibus talis est, ut
excludat formidinem : in probabilem, quæ ex principio aliquo, quod pru­
denter judicatur esse lex Dei, aliquid dictat esse licitum vel illicitum : in du­
biam, quæ nihil determinate judicat, sed quasi suspensa in utramque partem
sententia haeret indeterminata ; unde proprie ad conscientiam, h. e. judi­
cium practicum, non spectat, nisi reductive: in scrupulosam, quae ex nimio
timore vel anxietate, aut ex levissimis et duutaxat apparentibus principiis
judicat aliquid esse illicitum, quod tamen revera tale non est; huic oppo­
nitur temeraria, quæ ob rationes solum apparentes judicat licitum, quod re­
ipsa illicitum est.
179.111. Conscientiam requiri ad honestatem actionis humanæ, inter TT.
certum est: cum enim voluntas tanquam potentia cæca dependeat a ratione,
et dirigi ac gubernari debeat; ut voluntas recta sit, debet præcedere reda
ratio, quæ per judicium conscientise ostendat rectitudinem et honestatem
actionis; hinc Apost. ad Rom. 14.23. ait: Omne, quod non est ex fide, pecca­
tum est, h. e. omne, quod non est secundum conscientiam, peccatum est.
Quamvis enim hic textus a SS. Ave. Prosp. et Bern., sumatur de fide proprie
tali ; tamen non excludunt nostram expositionem, quæ post S. Chrys., Theod.,
Ambr., Theoph. et CEccmen. apud Cornel, a Lapide, asseritur a TT. omnibus,
et sensus litteralis est. Scilicet Apostolis hic loquitur de infirmis, h. e. erran­
tibus et scrupulosis, qui ex conscientiæ errore putabant, non licere sibi vesci
cibis lege vetitis, atque his ait: Qui autem discernit, si manducaverit, dam­
natus est, quia non ex fide; quasi diceret: qui discernit hunc cibum quasi
illicitum ab alio, si manducat id, quod discernit quasi illicitum, damnatus
est, sive peccat, quia non ex fide, id est, ex credulitate, quod id liceat, sed
contra conscientiæ dictamen manducat, cui dein generale illud principium
simili sensu subjicit : Omne, quod non est ex fide, peccatum est.
Ex quo colligitur, quod conscientia inducat obligationem, ut habetur c.
litteras 13.de reslit. spol.,c. ult. dePræscript., c. inquisitioni. 44. de sent.
Excom. ; eam tamen obligationem non inducit ex se et ratione sui, sed ra­
tione legis æternæ, quam indicat et proponit, interne suggerens et enuntians,
quid legi æternæ conforme vel difforme sit; unde S. Thom. 1.2. q. 21. a. 1. ait:
In his, qiue aguntur per voluntatem; regula proxima est ratio humana, regula
autem suprema est lex ceterna.

180. 1λ. Dictamen conscientiæ, vel potius judicium ratione objecti aliud

DE HEGL'I.A PROXIMA JlORAi.lTATIS.

119

est spéculaiivuui, quo aliquid judico sine ordine ad actionem vel praxin, e.
g. hæc res est mea, hoc opus non est servile: aliud practicum, quo aliquid
judico faciendum vel uon faciendum, v. g. hanc rem relinere possum, hoc
opus die festo facere licet : aliud remotum, quo judico de re considerata tan­
tum in seipsa objective, et nondum attentis omnibus circumstantiis, v. g,
contractum aliquem esse justum; et hoc etiam dicitur universale, quia in
genere proponit objectum : aliud proximum sive ultimum, quo post conside­
ratas omnes circumstantias etiam accidentales ultimo judico, quod actio
licita sil vel illicita, v. g. contractum hunc numero in his circumstantiis
omnibus esse justum, cl hoc etiam dicitur particulare sen practice practicum:
aliud directum, quod immediate cadit supra objectum, de quo aliquid enun­
tio, v. g. pingere die festo, probabilius licitum est : aliud reflexum, quod
cadit supra ipsum judicium directum, vel quo judico de rei veritate, prout
apparet in intellectu, v. g. licitum est, quod probabilius est licitum.
181. V. Judicium ratione sui aliud est verum vel falsum, quod est conforme
vel difforme objecto. Utrumque subdividitur in verum objectivwn, seu reale,
quod est conforme objecto, ut in re existit, et hoc est proprie verum : in
verum subjectivum, quod est conforme objecto, prout illud esse judicatur
secundum motiva rationabilia, et hoc est improprie et apparens verum, perti­
nens tantum ad probabilitatem, de qua hic non est sermo. Evidens est, quod
suamet claritate ita lucet per sese, ut aliter apparere aut percipi non possit.
Obscurum est, quod ita non lucet. Certum est, quod aliter se habere non
potest, et determinat mentem, quæ firmiter eidem adhaeret. Incertum est,
quod aliter se habere potest, neque hanc determinationem causal, sive quod
neque certo verum, neque certo falsum est. Adverte, verum, evidens et cer­
tum, quamvis subin pro eodem sumantur, tamen inter se distingui ; cum
verum proprie solum significet conformitateni actus cum istare : evidens, rei
claritudinem : certum, mentis determinationem et adhaesionem.

182. VI. Certum aliud est evidens, quod veritatem suam objectivam ita
clare repraesentat, ut intellectum necessitel ad assensum, et omne dubium
excludat: aliud inevidens, quod subdivitur in certum fide divina, quod a Deo
revelatum et ab Ecclesia ad credendum est propositum : sic certa sunt omnia,
quæ divinis litteris ac Traditione clare continentur, aut per Ecclesiam
expresse determinata sunt ; huic oppositum proprie dicitur hœreticum : in
certum theologice, quod partim ex revelatis, partim ex naturaliter certis ac
notis legitima consecutione deducitur; huic oppositum proprie dicitur erro­
neum : in certum metaphysice, quod ita essentialiter se habet, ut aliter nulla
omnino ratione esse aut concipi queat, sic certa sunt omnia metaphysica et
mathematica principia, atque ex his necessario ac evidenter deductæ con­
clusiones, item primaria legis naturalis præccpta : in certum physice, quod
idem absolute aliter esse potest, secundum ordinatam tamen potastatem et
natuiw leges ordinarias necessario et non aliter haberi potest; sic certum
est, eclipsin suo tempore futuram, et alia omnia, quæ sensibus clare perci­
piuntur, item præccpta Decalogi, Ecclesiæ, et alia tam clare ac distincte
præccpta aut prohibita, ut ignorari non possint : incertum moraliter, quod

12Û

DE ACTIBVS nVMANIS.

quidem non lanium absolute, sed etiam physice aliter se habere polest, diffi­
cillime tamen ac rarissime contingit, ut aliter se habeat.
Hoc si nullam obscuritatem aut dubium deliberatum etiam imprudens
relinquat,dicitur certum moraliter perfecte; sic certum est, Hornam existere; si potest relinquere aliquam obscuritatem et admittere dubium aliquod
saltem imprudens, dicitur certum moraliter imperfecte ; sic aliquando con­
tingit in objectis fidei, de quorum credibilitate moraliter tantum certi sumus,
Huc perlinet, quidquid omnes fere Theologici Philosophi in sua facultate con­
corditer docent, cum omnes nonnisi certis rationibus in aliquid conspirasse
praesumantur ; item quidquid ita multis gravibus rationibus innititur, licet
earum nulla sit certa et cogens, ut in contrarium nulla solida aut gravis
ratio inveniatur.
L:

183. Observa. Denique non hic tam ad judicia praevia, quam ad dictamen
ultimum attenditur, tum quia illa possunt esse speculativa, quæ ad praxin
saltem immediate nihil faciunt; tum quia si etiam sint practica, tantum
in genere loquuntur de actione, de qua ex illorum rationibus universaliter
et constanter nihil definiri potest : qua vero ratione ad ea sit advertendum,
indeque deduci possit dictamen conscientiæ ultimum, infra dicemus.

Conscientiæ Dictamen Ultimum.

•vi·’J

184. Dico L Dictamen conscientiæ ultimum non quidem objective , sed
subjective verum esse debet.
Prob. 1“®. Tum quia veritas objectiva, etiam omni diligentia adhibita,
sæpe inveniri nequit, turn quia ignorantia invincibilis, aut conscientia
invincibiliter errans excusat a peccato, imo etiam obligat ad sequendum ;
ergo. Prob. ■2'la. Quia objectum actui tribuit speciem, non prout est in se, sed
prout hic et nunc ab intellectu proponitur; ergo si proponitur ut bonum ct
praeceptum, etsi reipsa tale non sit, voluntas illud respuendo vel omittendo
peccabit ; vel si proponitur ut malum et prohibitum, esto tale non sit, volun­
tas illud amplectendo vel committendo peccabit.
Conf. 1°. Dictamen conscientiæ ultimum debet esse ethice rectum, h. e.
conforme appetitui redo, sive bene ordinato ct disposito ad implendam
omnem Dei legem : atqui nisi conformetur objecto ut per intellectum pro­
posito, ethice rectum esse nequit, cura appetitus sequatur cognitionem et
propositionem intentionalem objecti; ergo. 2°. In conscientia erronea excu­
sante a peccato, quamvis praesupponatur enor aut ignorantia invincibilis
circa judicium speculativum vel remote practicum, tamen ultimum con­
scientiæ hujus dictamen debet his principiis legitime conformari; unde hic
potest esse error circa objectum materiale, non autem formale, sive princi­
pium, ex quo judicatur hic et nunc agendum; sed hoc fieri nequit sine veri­
tate subjectiva;ergo. Inde colliges, quo pertineat illud Eccli. 37. 20. Ante
omnia opera verbum verax pracedal te, et ante actum consilium stabile ;

JW

DE REGULA PROXIMA MOKAI.ITATIS.

121

nempe vi verax verbum significat dictamen prudens, quod dirigere actiones
nostras debet.
183. Dico Ιί. Conscientiæ dictamen ultimum de honestate actionis debet
esse moraliter certum.
Prob. Nemini licet, se exponere morali periculo formaliter peccandi :
atqui operans sine certitudine de honestate actionis hic et nunc exercendæ
exponit se periculo morali formai i ter peccandi ; ergo. Maj. constat : quia in
moralibus’idem est, se exponere periculo probabili seu morali peccandi, ac
peccare. Prob. m. Quia, qui dicit : probabile est, quod reipsa peccem eliciens
hanc operationem, yel probabile tantum est, quod non peccem eliciens hanc
operationem ; is expositus est contingentia,*,quam ipsa probabilitas affert : sic
vero tutus non est a peccato, sed subit periculum peccandi; ergo. Proinde non
licet operari sine certitudine dc honestate actionis hic et nunc exercendæ.
Conf. Conscientiæ dictamen ultimum debet esse irrefragabile ac necessa­
rium, tum quia Scriptura Eccli. 37. 20. ait : Ante omnia opera verbum verax
pnccedal te, et ante actum consilium stabile; et ad Rom. 14.23. Quod non est ex
fide, peccatum est : tum quia hoc dictamen nullo modo saltem proxime depen­
det a voluntate, quam ipsam dirigere debet, et bonam vel malam facit : atqui
dictamen etiam probabilius aut probabilissimum, si non sit certum mora­
liter, non est irrefragabile ac necessarium, quia non est convincens, et pru­
denter adhuc negari potest ; ergo.

186. Obj. I. Juxta D. Thom. 2. 2. q. 70. a. 2. in actionibus humanis suf­
ficit certitudo probabilis; item damnata est ab Alex. VIII. hæc prop. 3a. Non
licet sequi opinionem vel inter probabiles probabilissimam; ergo non requi­
ritur dictamen moraliter certum.
R. D. C. Non requiritur dictamen certum reflexum .V. Directum C. Equi­
dem judicium probabile, aut saltem probabilius et probabilissimum fundare
potest judicium reflexum moraliter certum; non tamen est, aut esse potest
dictamen practicum ultimum, quia quisquis ex judicio tantum probabili aut
probabiliore, aut probabilissimo etiam operatur, agit cum formidine peccati,
seque exponit periculo formaliter peccandi. S. Thom. probabilitatem sumit
latius, prout hæc opponitur demonstrationi, ct nec ullibi majorem etiam pro­
babilitatem, quæ sit conjuncta cum gravi formidine peccati, habet pro certi­
tudine proprie dicta. Loco citato solum affirmat, ex testimonio duorum vel
trium testium, qui sint omni exceptione majores, haberi posse in judice cer­
titudinem probabilem, id est, judicium speculativum, quod accusatus sit
reus criminis; ultimum vero judicium et practicum de licita et justa talis
rei condemnatione ad poenam capitalem, quæ probationes requirit luce me­
ridiana clariores, fundat in jure divino ct humano, ex quo certum est, tali
adversus reum testimonio stari posse.
Inst. I. Juxta D. Thom. 1.2. q. 19. a. o. per accidens Geri potest, ut malum
acquirat rationem boni propter apprehensionem rationis ; ergo nequidem
requiritur judicium, minus practicum ct certum.
R. D. .!. Per apprehensionem rationis qualemcumquc .V. Per apprehen­
sionem suasi vain, quæ sil judicium saltem virtuale, præstans ofnnia quæ
pricslal formale judicium C. Patet ex contextu et aliis textibus D. Thom.®,

1Î2

DE ACTIBUS HUMANIS.

quod per apprehensionem rationis intelligal actum rationis, qui honestatem
vel licentiam actionis ita repræsentet, ut operans sine formidine, et saltem
apparenter vere judicet, hanc actionem esse licitam : quod judicium secun­
dum quid verum est, nempe quoad actionem hic et nunc licitam, quamvis
simul erroneum sit circa actionem tanquam per se licitam.
Inst. 2. Si ad licite et honeste agendum requiritur dictamen conscientiæ, el
quidem moraliter certum ; ergo scrupulosus non excusatur a peccato, et per­
plexus necessario peccat, quia neuter omnem in agendo formidinem exclu­
dit : hoc dici nequit; ergo non requiritur dictamen certum, sed sufficit pro­
babile aut probabilius.
R. .Y. J/. Non enim requiritur, ut excludatur omnis formido etiam impru­
dens, si modo prudens excludatur; cum formidine tantum imprudente
potest stare et stat judicium moraliter certum : sed judicium etiam probabi­
lius stat cum formidine prudente, quia licet mihi probabilius sit, hoc vel
illud non esse peccatum; tamen si viri graves alii ex solidis rationibus
dicant esse peccatum, habetur formido prudens, atque hæc deponi non
potest per principia directa, sed deponi debet per principia certa reflexa.
Perplexitas, si est vincibilis, potest ac debet deponi ; alias peccatur : si adbi­
bita sufticienti diligentia vinci nequit, non peccatur, quidquid perplexus
eligat, quia actio tum non est moralis ac libera. Si vero ita se resolvat:
quamvis probabile sit, me ægroto assistentem peccare negligendo Sacrum,
quia tamen probabilius judico me non peccare, assistam ægroto etiam
neglecto Sacro, idneutiquam facturus, si oppositum judicarem probabilius:
videtur excusari a peccato, quamvis agat cum formidine, eo quod servum
prudentem se exhibeat, qui conatur meliori modo obedire, et placere Legis­
latori. Porro inter duo mala, quorum alterum cognoscit minus, alterum
majus malum esse, eligere minus debet, ut, quantum potest, declinet a
malo, cum saltem ad hanc electionem satis sit liber.
Inst. 3. Qui agit, quod ipsi spectatis omnibus circumstantiis videtur pro­
babiliter vel probabilius licitum, agit prudenter, quia ex motivo gravi, et
cum dictamine, quod perse ordinatur ad dirigendos actus voluntatis; ergo
non peccat, aut nonnisi materialiter, cum fere elidatur motivum probabile
oppositum per motivum probabilius, ex quo agit.
R. D. J. Agit prudenter, si non simul adsit formido prudens, vel si hæc
deponatur per principia reflexa C. Secus .Y. Imprudenter agit, qui se expo­
nit pericido peccandi formaliter, ut facit is, qui non habet judicium cer­
tum. Dictamen probabilius, quamvis speculative, non vero semper practice
prudens est, et quamvis remote, non tamen semper proxime ordinatur ad
dirigendos actus voluntatis, quia non removet morale periculum peccandi :
neque sicut dictamen reflexum formalis peccati formidinem excludit; hinc
quiasæpe falsa sunt probabiliora veris, et quia agens juxta dictamen etiam
probabilius cognoscit, vere probabile esse, quod actio sua sit illicita, idque
ex motivo etiam comparative ad probabiliora gravi, exponit se periculo pec­
candi, non tantum materialiter, sed et formaliter, contemnendo ut scrupu­
lum, quod est prudens formido; sic quippe reipsa tendit : quiajudico hanc
actionem non esse prohibitam , eam pono, tametsi cognoscam morale peri­
culum pedandi, Dcuxque formalitcr offendendi.
Inst. 4. Qui agit juxta dictamen probabile, judicat probabiliter, non dari

DE REGULA PROXIMA MORAL1TATIS.

123

periculum peccandi; ergo licite agit, maxime cum nec debeamus, nec valea­
mus, omnes omnino peccandi occasiones in hac vita evitare, et saltem per
accidens quaudoque liceat, probabili periculo peccandi se exponere.
R. A’. C. Quia nunquam licet, ex tali judicio solum probabili sine dicta­
mine reflexo el certo operari, cum periculum non tantum probabiliter, sed
certo existai, operandi cum tali judicio in contemptum legis divinæ, et dam­
num animas spirituale : nam probabilis quidem est peccati futuri!io ex
hoc periculo, peccati autem futuri periculum quoad sui existentiam certum
est. Præterea et possumus, et debemus evitare omnem peccandi occasionem
determinatam, ubi proxime ac in præsenti timetur peccatum ita, ut ope­
ranti non supersit aliud medium evadendi formale peccatum. Qnanquam
periculo nonnisi summa cum difficultate evitabili forsan per accidens se
licet exponere, siquidem in eodem versanti alia sint media peccatum
evitandi.
Inst. 5. Potest contingere, ut quis hic et nunc probabile judicium habeat,
ex natura sua non excludens omne dubium prudens , et tamen nullum ei
incidat dubium, neque etiam reflexe cogitet, se nullum habere dubium, aut
judicium tantum probabile : atqui in hoc tamen casu prudenter quis ope­
ratur cum solo dictamine probabili; ergo talis non operatur cum dubio
practico, nec ita paratus esse concipitur, ut, etiamsi actio esset inhonesta,
tamen ageret.
R. Yel talis habet dictamen adhœsive certum : et ita vi suæ tendentiæ
excludit dubium; vel non habet: et sic fieri non potest, ut, dum habet
advertentiam ad regulam morum, et ad obligationem agendi juxta illam,
non adsit reflexio saltem exercite, quod nullum adsit dubium : post quam
reflexionem habebitur aliud dictamen reflexum adheesive certum, el sic
operatio dirigitur a dictamine moraliter certo. Quod si vero nihil ejusmodi
liat ab operante, non aget ex fide, et consequenter peccabit ex ignorantia
vincibili.
Inst. 6. Constat ab experientia, 'non fieri a nobis ejusmodi reflexiones :
nam rusticus audiens a Parocho, hoc esse licitum, id agit bona fide, quin
reflexe faciat hoc dictamen : quod Parochus dicit esse licitum, evidenter
mihi licet : atqui; ergo.
R. D. /1. Constat, non fieri a nobis reflexe et signate ejusmodi reflexiones,
et ita ut discernamus C. Plane non fieri, nequidem exercite .V. Ex modo
enim operandi intellectus nostri colligitur , eas reipsa adesse; cum adver­
tentia ad regulam morum non possit haberi sine omni reflexione, id quod
probatur ab exemplo rustici : cur enim rusticus non agit bona fide, si idem
audit a bubulco, quod a Parocho? Certe hic facit reflexionem illam ipsam,
qnam negas eum habere, quia habet motivum credendi magis Parocho,
quam bubulco. Porro signum talium reflexionum est, quod rogatus de
actione norit dare rationem desumptam ex ejusmodi reflexionibus, licet
forte hanc non ita explicare possit, sicut vir doctus.

187. Obj. II. Ad evitandum periculum formalis peccati satest, si præmissa
morali diligentia eligam, quod mihi videtur honestum: sed præmissa mo­
rali etiam diligentia non semper mihi est certum, quod agam honeste ; ergo
non requiritur dictamen certum. Conf. Dictamen directum probabile, et

•·

1Î4

DE ACTIBUS HUMANIS.

dictamen reflexum certum inter se pugnant, tum quia sunt circa idem
objectum, circa quod simul stare nequit certitudo el actualis formido, Inia
quia reflexum certum deberet fundari in directo incerto; ergo.
R. D. m. Non semper mihi est certum vi diclaminis directi el speculativi
C. Reflexi, practici et ultimi N. Si vero praemiserim omnem diligentiam
moralem, certitudo dictaminis saltem reflexi sequetur. Ad Conf. .V. I1®.
7¥οό. Nam dictamen directum objectum el actionem secundum se, die tamen
reflexum considerat actionem , prout substat dictamini directo, el in his
circumstantiis ponenda est. proin diverso modo : quod (eque parum repu­
gnat. ac mendacium in se illicitum esse licitum in circumstantiis ignoran­
tiae invincibilis. S4®. Prob. D. Dictamen reflexum deberet in directo fundari
præsuppositive, quin suam inde certitudinem desumat C. Formaliter, tanquam in suo motivo .V. Hoc enim est illud principium reflexum : In mora­
libus certo licite operatur, qui ponit actionem, quam spectatis omnibus pro­
babilius judicat esse licitam, cum certitudo physica aut metaphysica haberi
nequeat : atqui spectatis omnibus eyo judico hanc actionem probabilius esse
licitam; ubi cum dictamen directum nulla sit præmissarum, nec illius
objectum aut veritas inibi affirmetur, veritas autem conclusionis dependeat
a prœmissis ; patet non a diclamme directo, sed illo reflexo certo, vehit a
motivo formali et proximo haberi veritatem hujus conclusionis ; ergo in praxi
certo licite procedo.
Inst. 1. Qui tantum sequitur opinionem etiam probabilem, habet hoc
judicium : hoc opus non est peccatum, sicut qui peccat, habet istud : hoc
opus est peccatum ; ergo qui tantum sequitur opinionem etiam probabilem,
non peccat. Conf. Ad inhoneste operandum sufficit judicium probabile de
inhonestate actionis; ergo ad honeste operandum sufficit judicium probabile
de honestate actionis.
R. -V. vel D. A. Qui peccat, habet hoc judicium : hoc opus est peccatum,
regi
necessario
directum .V. Vel directuro vel reflexum Tr. Quia ad peccandum
sufficit, habere suspicionem vel dubium de peccato, cum talis actus jam non
sil ex fide, et talis operans sciens ac volens, se manifesto exponat periculo
violandi legem Dei hic et nunc obligantem, exercite ac æquivalenter ita se
habens, ac si diceret : sive hæc actio sit hic ct nunc illicita, sive non sit,
eam nihilominus ponam. Jam vero cum hoc judicio reflexo, aut suspicione
vel dubio de peccato potest stare aliud judicium probabile, quo dicitur :
hoc non est peccatum: atque ita etiam cum judicio probabili peccatum, quia
talis potest ac debet sibi formare hoc judicium reflexum : omnis actio elicita
ex conscientia incerta de peccato, est peccatum ; ergo.
Ad Conf. R. Disp. est: quia ad actum malum non requiritur, ut quis illud
amplectatur ut tale, sed sufficit, si scienter amplectatur quod malum est, vel
non agat ex motivo honestatis; unde etiam malum esse dicimus, operari
cum dubio praclico. Ad actum honestum requiritur, ut quis amplectatur
honestum ut tale, sive agat ex motivo honestatis. Demum hic obtinet com­
mune axioma : bonum ex integra causa, malum ex quolibet defectu.
Inst. 2. Medicus licite el prudenter agil, dando medicamenta saltem dubia,
modo probabiliter speret effectum bonum; ergo etiam qui probabiliter tan­
tum judicat, actionem esse honestam. Conf. Qui in rebus politicis agit juxta
probabiliorem, quamvis cum actuali formidine alicujus damni, licite et pru-

DK H EG i; LA PROXIMA MOIIALI TATIS.

428

dealer agit; ergo cl in moralibus licite operatur, qui agit quod est probabi­
lius licitum, quamvis cum probabili periculo peccandi.
H. P.J.Si probabiliter simul limet, ne medicamenta noceant Λ’. Si certus
est, quod non sint nocitura, et tantum probabile est, quod sint habitura bo­
num effectum, licite saltem agit in casibus desperatis, ubi deficiunt certo
efficacia C. Ad Conf.
IL Tr. A. Quia si damnum illud temporale in actionibus politicis tam
facile evitari possit, quam facile illud periculum peccandi in moralibus ordi­
narie evitatur per dictamen reflexum, nemo prudens ilii se exponet. Ar. C.
Quia damnum spirituale, quod incurritur iu secundo casu, multum præponderal cuicumque lucro temporali ; lucrum vero, quod speratur in
primo casu, censetur majus periculo damni, quod timetur, v. g. a belli duce,
quem spes vicloriæ probabilior invitat ad conflictum.
Inst. 3. Etiam dictamini reflexo subesse potest formido, periculum pec­
candi, auin et inhonestas, siquidem operans ex illo sic tendat : quamvis hæc
actio absolute possit esse prohibita, eam tamen ponam; ergo vel neque hoc$
vel etiam probabile aut probabilius sufficit.
R. D. A. Subesse potest formido, sed imprudens; periculum, sed valde
remotum, nec moraliter suspicabile; inhonestas, sed mere materialis, nec
ullo modo cognita C. Formido prudens, periculum morale et proximum,
inhonestas formalis. iV. Levis timor aut periculum valde remotum a pru­
dentibus inerilo negliguntur, cum sint circa meram et absolutam possibili­
tatem. Dein operans ex dictamine moraliter certo ita tendit : quamvis hæc
actio absolute possit esse illicita; quia tamen nec suspicari, nec timere pru­
denter possum periculum formaliter peccandi, licite in his circumstantiis
eam pono ; sic autem nec legem contemnit, nec in peccatum consentit.
188. Obj. III. Homo non potest esse certus, quod etiam in judicio reflexo
procedat sine passione; ergo non potest habere judicium moraliter certum.
R. tV. .1. Quia cxperimentaliter scire potest, quod bona fide procedat, et
advertere passionem; ea autem pressente vel aderit etiam dictamen jubens
differre electionem, vel si illud non adsit ob levitatem passionis, advertet se
posse procedere : aut si non adsit ob vehementiam passionis, non aderit suf­
ficiens deliberatio ct advertentia ad regulam morum.
Inst. 1. Si haberi potest ac debet judicium certum de honestate nostrarum
actionum ; ergo certi erimus, nos non peccare operando, ac proin etiam
certi de statu gratiæ : sed hoc adversatur Scriptüræ ct Trid. ; ergo. Conf. Ad
talide absolvendum sufficit in Confessario judicium probabile de sufficienti
dispositione pœnitentis; ergo etiam ad licite operandum, judicium probabile
de honestate actionis.
R. 1. D. seq. Certi essemus certitudine dictaminis. C. Certitudine actus
distincti ct reflectentis ad operationem positam, utpotc qui non semper
adest. N.
R. 2. .V. seq. Tum quia de gratia prima certi non sumus, tum quia ali­
quando lapsi nescimus augratiæ restituti simus, tum quia homo, quin ad­
vertat, sa*pe peccat ex temeritate et vincibili ignorantia etc. Cæterum sæpc
etiam haberi potest certitudo moralis de operationibus recte factis, cui non
obstat Coxc.Trid. quod sess. 6. cap. 9. solum ait: Cum nullus scire caleat cer~

♦K'?

126

DE ACTIBUS HUMANIS.

titudine fidei, cui non potest sutesse falsum, se gratiam Dei me cowciHum.
Nec obstat Scriptura, quæ Eccles. 9. L ait : Nescit homo, utrum amore an
odio dignus sit, tum quia hic rationem hanc t». 2. addit : eo quod universa
œque eveniant justo et impio, scilicet bona el mala pnesentis vita, ex quibus
quidem id intelligere nequit, licet id scire posset ex conscientia sua; tum
quia etiam ex conscientia sua id scire non potest quoad actus supcrnaturalcs,
et quoad amorem vel odium finale. Tandem formido etiam moralis de gratia
sanctificante nihil periculi, nihil nocumenti, nihil peccati inducit, sed potius
cautiorem reddit hominem.
Ad Conf. R. 1°. Non sufficit in Confessario ad licite absolvendum judi­
cium probabile, sed requiritur moraliter certum de licentia absolvendi pœnitentem probabiliter rite dispositum; ergo. 2®. Christus ita instituit Sacra­
mentum Poenitentia), ut ejus administratio non esset difficillima; ac proin
omnibus speciatis melius est, sacramentalem absolutionem aliquando esse
nullam, quam fere nunquam practicabilcm. Formido autem actualist peri­
culum peccandi ordinarie evitari facile potest.
Inst. 2. Dictamen conscientiæ moraliter certum potest habere annexam
formidinem saltem imprudentem; ergo non hoc sufficit, quia Canones etiam
hujus exclusionem exigunt : nam C. Inquisitioni tuœ. 44. de sent. Excom.
dicitur : quod conjux habens conscientiam ex credulitate levi ac temeraria
de impedimento dirimente possit exigere debitum , si tamen ad Pastoris
sui consilium, vel aliter explodat levem illam et temerariam credulitatem :
et C- per tuas 35. de Simon, dicitur, Subdiaconum non debere contra con­
scientiam ad Ordines superiores ascendere , licet ob conscientiam nimis
scrupulosam in difficultatem hujusmodi sit lapsus, quam utique non evadet,
nisi deponat errorem.
R. -V. J. et Prob. Quia credulitas et scrupulus in cit. cap. non sumitur,
ut communiter solet, pro simplici tantum apprehensione vel suspicione et
levi ratione, sed pro supeneniente judicio erroneo, quo quis absolute cx
principiis falsis, quamvis levibus, judicat adesse peccatum, ubi non est;
quod constat ex primo cap. in quo conjux dicitur credere, h. e. positive
judicare : et ex secundo, in quo dicitur, non agendum contra conscientiam,
h. e. contra judicium erroneum, ct postea vocatur error. Jam vero judicium
erroneum utique deponi ac explodi debet, quia alioquin ageretur contra
conscientiam, et peccaretur.

t>E CONSCIENTIA ERRONEA.

127

CAPUT IV.
DE

CONSCIENTIA.

ARTICULUS I.
DE CONSCIENTIA ERRONEA, DUBIA, SCRUPULOSA.

De Conscientia Erronea.
189. Nota. Tametsi error et ignorantia sæpe inter se confundantur; reipsa
tamen distinguuntur : ignorantia enim est simplex nescientia veri vel falsi,
error autem est assensus mentis, falsum pro vero, vel verum pro falso approbantis.Error formalis est assensus mentis scienter verum pro falso, vel falsum
pro vero approbantis : materialis est talis assensus mentis nescienter appro­
bantis; inde patet, postremum in ignorantia fundari. Atque hinc etiam pro
rationeignorantiæ dividitur error in vincibilemel invincibilem, de quo supra.
Pono si dictamen conscientiæ contineat tamen errorem, vel deducatur ex
ejusmodi errore, vocatur Conscientia erronea. Certum autem est, non licere
sequi conscientiam formaliter erroneam, cum S. Cypr. apud S. Antonin.
p. 1. Summæ, Tit. 10. c. 1. dicat : Qui post veritatem manifestam perseverat
prudens et sciens, in errore scilicet de aliqua materia, jam non in venia ignorantice, peccat : preesumptione enim atque obstinatione quadam nititur, cum a
ratione superatur. Unde quæstio duntaxat est de errore materiali, sive con­
scientia vel vincibiliter, vel invincibiliter erronea; de utraque paucis hic
resolvendum : plura sumes ex dictis num. 76. et seqq., ubi de ignorantia :
item num. 173, ubi de lege Dei antecedente et consequente.
190. Dico 1. Agere positive tum contra, tum juxta conscientiam vincibililer erroneam, peccatum est.
Prob. lum. Omnis transgressio voluntaria legis reipsa existentis est peccaminosa : sed agere juxta conscientiam vincibiliter erroneam, est voluntarie
transgredi legem reipsa existentem, quia conscientia talis est, cujus error
moraliter vitari potuit vel debuit; cum advertatur aliquo modo periculum
errandi, ct agnoscatur obligatio melius inquirendi : si autem moraliter vitari
potuii,estinscvoluntarius; si debuit, est voluntarius in causa, h.’e. in ncgligentia inquirendi veritatem; ergo. Pro6.2.Qui non agit ex fide, peccat: qui
agit contra conscientiam, non agit ex fide, atque etiam vellet id, quod judicat

H
* ■·'
·-

”, I

ft?

i-i

i

r..

i
r_i

B

128

***. ·

DÉ ACI t Ill'S IlCMAMSi

esse malum; ergopeccat. Itaque deponi debet talis conscientia, inquirendo
in rei veritatem, cl formando dietamen certum, quod supponitur lieri posse
in errore et ignorantia invincibili : vel dietamen ejusmodi debet resolvi in
dubium praclicum, de quo in seq. §. An et quomodo, dum urgente necessi­
tate operandi non potest tam cito deponi hæc ignorantia, ea fiat subinde
invincibilis, vide num. 86.

191. Dico II. Agere juxta conscientiam invincibiliter erroneam, licitum :
agere conira illam, semper est peccatum.
Prob. Lex æterna Dei obligat et permittit actionem, non præcise secun­
dum rationem boni et mali, quæ est in objecto secundum se el reipsa, sed
quæ apparet in intellectu agentis; ergo si intellectus proponit invincibiliter
etiam ut bonum vel licitum, quod tamen reipsa est malum, voluntas hoc
dietamen sequendo, non potest peccare, quia sic agere non potest contra pro­
hibitionem, quam nullo m<Klo cognoscit : et tenetur eligere ac sequi, quia
alias agit coutra obligationem legis quam cognoscit, et saltem æquivaleuter
contemnit legem. Conf. Qui exercet operationem quoad se bonam, putans
eam esse malam, vult æque malitiam interpretative, ac si illa operatio
reipsa esset mala, quia ejus voluntas æque fertur in objectum, ac si malum
esset; ergo et æque formaliter peccat, ac is, qui operatur contra conscien­
tiam rectam sive veram. Dixi: semper est peccat uni; non tamen incurrit eas­
dem poenas eidem peccato jure humano annexas, quia legislator humanus
non judicat de internis, nec poenas imponit, nisi transgressoribus veræ legis.
Si ais 1°. Conscientia invincibiliter erronea non est certa; 2°. Non obligat,
nisi in quantum est intimatio legis æternæ ; sed huic contraria est; 3°. Opor­
tet Deo magis obedire , quam conscicntiæ erroneæ, maxime cum hæc prae­
cipit, quod Decs prohibet; i°. Lex inferioris non potest obligare contra
legem Dei superioris, docente D. Thoma 1. 2. q. 19. a. 4. quod, ubi deficit
humana ratio, ad rationem æternam sit recurrendum ; ergo.
R. .-Id 1. D. Non est certatum speculative, tum practice C. non est certa
practice A'. Conscientia tum speculative tum practice certa est, quæ deducitur
ex principiis omnibus veris: practice certa est, quæ deducitur ex principio
quidem directo speculative falso, sed reflexe vero ; ejusmodi sunt : non est
agendum contra judicium rationis sive conscientiam: licitum est, quod con­
sideratis omnibus licitum invincibiliter existimo etc.
Ad 2. D. fn quantum est intimatio legis æternæ vel antecedentis et per sc
obligantis, vel consequentis et per accidens obligantis. C. Semper antece­
dentis, primariæ ct per sc obligantis A*. Lex consequens non dicit simpli­
citer : v. g. mentire, sed obedi dictamini post moralem diligentiam elicito,
quamvis didet, sed invincibiliter, mentiendum esse; voluit quippe Decs, qui
signavit super nos lumen vultus sui, ut immediate dirigeremur a ratione
nostra naturali.
Ad. 3. D. Oportet Deo magis obedire, si lex divina et error ronscientiæ
nobis constet C. Si non constet .V. Lex Dei est solum mediata et externa
regula; unde nonnisi, quando et quatenus conscientia dictat Deo obedienduin esse, homo obedire Deo potest.
Ad. L D. Nou obligat contra legem superioris cognitam C. Invincibiliter
ignoratam Subd, Non obligat per se C. Per accidens, præsertim si superior

$-r
•

ί

L

I
!
;

!
I
j
j
,

I
!
I

Ι>Ε l.bXSCIE.MlA ΕΙΙΙΙΟΧΕΛ.

Τ'· ·;

12V

[MBiiciil legem, ut sua lege non cognita observetur lex inferioris N. Hinc
arçumciitum invertitur : si Proconsul v. g. jubeat oppositum ejus, quod jussit
Imperator, et dicut jussionem suam esse Imperatoris, idque a subditis cre­
datur, lii utique tenentur parere jussioni Proconsulis ; ergo a pari.
Si ais 2 ’. Sequeretur: 1". posse hominem ex conscientia invincibiliter
erronea existimare sibi licitum esse mendacium, quamvis sciat lege divina ct
naturali prohibitum, adeoque licere etiam agere contra legem Dei cognitam :
* Amorem Dei super omnia posse esse peccatum, si quis ex invincibili errore
id judicaret: 5°. Deum posse esse auctorem vel falsi vel mali rnoralis, sicut
coiiscieuliæ errone».
It. N.seq. Nani Ad I. II. I). Licere etiam agere contra legem Dei cogni­
tam, quam simul existimat in hoc casu obligare .V. Quam tunc invincibi­
liter existimat non obligare, ct sic licere agere contra legem non formali 1er
talem C.
.1(12. B. 1°. .V. Supp. Implicat enim diligere. Deui super omnia perfecte
contra dietamen conscienti» erroneæ dictantis esse peccatum, hic el nunc
diligere Deum, quia in hoc involvitur velle efficaciter non peccare, ct simul velle
peccare. 2°. Tr. seq. Si ponas,licet absurde, casum dc amore Dei limitato, nec
se extendente ad observationem omnis præccpti; sed inde tam parum contra
nos absurdum evinces, quam parum absurdum est. alium actum de objecto
cl substantia bonum, sed ratione alicujus circumstanti» moralis apprehem
sum erronee ut malum, ct tamen commissum esse peccatum formale.
.Id 3. /t. Ύ. supp. Quod Deus sit causa vel origo erroris aut conscientiae
erroneæ; sed hujus origo est vel infirmitas el conditio nostra natura, vel
aliorum perversitas ct seductio, per quos etiam absque culpa nostra in οπο­
rem induci possumus; ex hoc tamen non sequitur, ejusmodi conscientiam
non posse esse regulam actionum nostrarum, quia licet ea non sit conformis
legi æternæ primarité, absolut» ct per se obliganti, est tamen conformis se~
cundaritc, hypothetic» et per accidens obliganti.
Si ais3°. Argumentando a pari : 1°. Deus non potest mediante habitu fidei
hominem obligare ad mendacium ; ergo nec mediante conscientia erronea.
■]’. Sicut sc habet intellectus ad verum, ita voluntas ad bon uni; ei’go sicut
intellectus non potest perfici per aliquid reipsa falsum, ita nec voluntas per
aliquid reipsa malum. 3°. Conclusio deducta ex una pramissa quæ est dc
fide, et altera falsa, non est de fide, nec obligat ad credendum ; ergo etiam
conclusio exuna pramissa per synderesin cognila, el altera falsa, qualis est in
conscientia erronea, non potest esse regula morum, nec obligat.
R. .Id I. Disp. csl. Habitus fidei est effectus per se respectu Dei; ergo si
eo mediante Deus inclinaret ad mendacium, Deus esset causa per se men­
dacii; Deus vero non est causa conscienti» errone» , nec obligat ad mendacimu, nisi supposita jam conscientia erronea, qu» deponi nequit, ergo tantum per accidens movet ad mendacium, ct quidem invincibiliter existimatum
ut bonum.
,·Ι(/·2. .V. Supp. C. Quia intellectum etiam perfici posse per aliquid reipsa
falsum, patet ex èo, quod per probabile vel probabilius motivum prudens
vel prudentius perficiatur, licet forsan reipsa sit de falso. I nde licet error
imprudens sil positiva imperfectio intellectus, tamen error invincibilis
non est talis imperfectio, sed tantum secandum quid, quia ubi intellectus
11.
9

3'r.».
• ,
* Μ.
.,
%
•fi

?

■

1/.

K

■

13û

UK ARTIBUS IllMAMS.

non potest assoqni veritatem objectivant, sat est, si habeat veritatem subjec­
tivam.
Ad 3. Disp. est. Actus fidei est sumine verus non tantum adhæsive el sub­
jective. sed etiam objective cl rvaliter; mule si non innitatur revelat ioui
vëræ, esse non potest : quamvis possit obligare ad credendum.si invincibili­
ter appareat actus fidei ; quod non intellectum, sed voluntatem spectat. At
regula morum non est veritas secundum scipsam, sed prout ab intellectu
cognita; ergo cum praemissa falsa invincibiliter habeatur veni, conclusio
inde deducta potest esse adhæsive certa, et sic dirigere voluntatem.
S7 eis 1°. Qui putat invincibiliter se osse sacerdotem, qualisreipsanon
est. non ideo Iit sacerdos, aut valide administrat Sacramenta; ergo a pari.
Item, qui occidit laicum, quem putat esse clericum, non incurrit excommu­
nicationem; ergo nec talis peccat contra religionem.
R. id I. Disp. est. Error invincibilis non dat characterem ac potestatem,
et sic supplere non potest impedimentum juris divini; conscientia vero erro­
nea potest facere, ut quis non velit malitiam objecti, sed bonitatem, licet tan­
tum apparentem, sed invincibiliter; ergo potest facere operationem rectam.
Ad 2. Disp. est. Lex non posuit excommunicationem, nisi in ipsum
factum : qui vero putat se agere contra religionem, ct lamen agit ; quamvis
reipsa non violet religionem, tamen ejusdem violatæ se reum facit, quia
libere intendit eam violare.

§ h·
De Conscientia Dubia.

!

192. Nota I. Dubium a nonnullis accipitur pro omni judicio incerto: se­
cundum quam acceptionem opinio etiam sive sententia probabilis vocatur
dubia, sed improprie ac latissime, tum quia dubium ex ipsa rei natura dicit
suspensionem judicii, tum quia opimo stare potest absque dubio et formi­
dine ulla actuali. Etsi vero ex eodem capite sequatur, conscientiam dubiam
proprie non esse conscientiam, tamen quia constat, cum dubio nonnuuquam
agi moralilcr, et conscientiam etiam cxtrinscce dubiam haberi, de ea quae­
dam hic adjicienda sunt. Est autem dubium proprie sumptum, haesitatio seu
suspensio voluntaria assensus et dissensus ob defectum vel insufficientiam
rationum, quibus determinetur ad alterutram partem contradictionis; ita
communis.
Dividitur 1°. in positivum, ubi motiva occurrn: I pro utraque, vel saltem
pro alterutra parte: et in negativum, ubi nulla occurrunt motiva pro alteru­
tra parte; hoc tamen aliqui rejiciunt, utpote meram nescientiam. 2°. in pro­
babile, seu morale, quod est dignum viro prudente, quia rationabile funda­
mentum habet dubitandi : et in improbabile, quod est imprudens, quia sine
sufficiente fundamento dubitandi; dicitur etiam metaphysicum, cslquc
magis nescientia vel anxietas v. g. in scrupulosis. 3°. In dubium juris, quo
dubitatur de aliqua lege, vel obligatione legis aut consuetudinis, vel de valorc
actus: et in dubium facti, quo dubitatur circa factum aliquod, v. g. an ho­
micidium sit commissura, an habueris operando rectam intentionem etc.
4°. In speculativum, quod versatur circa rem secundum se spectatam, præsciudendo a circumstantiis ct ab operatione exercenda, ut si dubites, au sil

OB COKSCIE.XTIA DUBIA.

431

hodie dies festus: et in praclicum, quod versatur circa rem allectam cir­
cumstantiis et in praxi exercendam ; atque hoc dividi potest in remote scu
speculative praclicum, quando scilicet gencralim dubitatur, v.g. an liceat die
festo talem laborem exercere : et in proxime seu practice praclicum, quando
iu particulari et consideratis omnibus circumstantiis dubitatur, v.g. an hic
et nunc die festo possim talem laborem exercere.
193. Nota II. Dubium a plurimis, sicut cl ignorantia, dividitur in vincibitef ct invincibile, quorum primum adhibita morali diligentia solvi, deponi
et in sententiam certam mutari potest, alterum non potest. Spectat autem
luve divisio præcipue ad dubium speculativum, de quo observanda est hallu­
cinatio cujusdam Recentioius, qui dubium etiam speculativum invincibile
statuit esse non posse sine dubio praclico sibi correspondente, et hinc dicit
cum, qui invincibiliter dubitat, utrum aliqua lege prohibitum sil pingere
die festo, an non, non posse non dubitare, uti um actio pingendi hoc die festo
sibi licita sit, an non; asserti hujus falsitas vel ex uno hoc syllogismo co­
gnosci potest : Quod invincibiliter ignoro esse prohibitum dic festo, illud dic
festo est licitum : atqui invincibiliter dubitans, an pingere die festo sit pro­
hibitum, an non, invincibiliter ignorat pingere esse prohibitum die festo;
ergo invincibiliter dubitanti, an sil prohibitum die festo pingere, licitum
est pingere die festo; verum de hoc dubio alibi plura.

194. Dico I. Operari cum conscientia practice dubia, uti et indubio spe­
culativo eligere pariem minus lutam, est peccatum.
Prob. lum. Dubitans practice de honestate actionis ct lamen agens, non
agit ex fide, et est interpretative ita constitutus, ut sive licitum sit, sive non,
lamen velit agere : sed hic allectus est manifeste inhonestus, ac virtualis
contemptus legis divinæ; ergo. Conf. Qui se committit morali periculo pec­
candi, peccat : atqui hoc facit operans cum dubio praclico ; ergo peccat : et
quidem peccato gravi, si dubitetur an sit peccatum grave ; iia communissima.
Prob. 2’"u. Qui partem minus tutam eligit sine prudenti persuasione quod
illam licite eligat, peccat, quia non agit ex fide : atqui talis eligeret minus
lutam sine prudenti persuasione, quod ea licita sil, quia cum posset et
teneretur dubium deponere, non adhibet moralem diligentiam, ut sibi vere
et non falso persuadeat, licitam esse partem minus lutam; ergo. Conf. a
paritate cum errore vincibili.

193. Dico II. In utroque casu ne quis peccet, vel debet actum suspendere
donec rc bene examinata dubium deponat, ac practice vel cx directis vel ex
reflexis principiis certus reddatur: vel si illud non deponat, aut dubium
praclicum deponi nequeat, debet sequi partem tutiorem, h. e. eligere id,
quod est tutius.
Prob. l"m. ut supra :
Prob. 2U"'. ex doctrina SS. Patrum et Pontificum, item ex vulgato axiomate
desumpto ex Cap. ad Audient. 12. de homicid. aliisque textibus juris : in
dubio tutior pars est eligenda. Dixi, dubium praclicum : si enim dubium
speculate uni vinci nequeat, e · etiam stante possumus operari : neque semper
debemus tutiorem partem sequi.

/r·

|»E ACfliUS IllUAMS.

•St a*s l”. Opus, quod non elicitur ex mala tide, negative est ex bona tide :
sed opus sub practice dubio honestatis et malitia» elicitum, non est ex mala
tide, quia sicut est sine judicio dictante : esse licitum, sic est sine dictamine:
esse illicitum; ergo:atqui quod non est ex mala tide, non est peccatum;ergo.
2", Ad operandum sine peccato, sive ex bona fide, sufficit ut operans nesciat
illud esse peccatum ; non autem necesse est, ut sciat non esse peccatum : sed
qui est dubius de bonitate et malitia actionis, non scit operationem esse
malam, cum nullum in utramque partem habeatur judicium ; ergo. 3". Nes­
ciens opus esse illicitum, nequit peccare, quia nihil solitum, quin præcognituni: atqui habens conscientiam dubiam nescii opus esse illicitum, cum de
u traque contradictionis parte suspendat judicium ; ergo.
R. .Id 1. .V. min. subs. Tum quia ad non peccandum requiritur bona
fides positive, cum ad peccandum sufficiat, ut actio fiat sine bona fide, sive
judicio dictante, illam esse licitam, ut ait Glossa ordinaria in textum Pauli,
quod non est ex fide, peccatum est : tum quia tale opus saltem interpretative
ex mala lide dici potest.
Ad 2. .V. M. Necesse enim est, ut operans habeat judicium directum vel
reflexum. quo judicet opus non esse illicitum : alias non agit t\c fide; ejus­
modi autem judicium in nullo dubitante supponitur.
Ad 3. D. M. Nesciens opus esse illicitum tum directe, tum reflexe, nequit
peccare C. Nesciens directe tantum .V. Etsi quis directe nesciat opus esse illi­
citum, reflexe tamen scit, quod opus elicitum sub dubio de peccato sit pecca­
tam : quia etiam ex Apost. et omnibus TT. evidens est, quod homo operans
sine bona fide peccet, quamvis dubitans judicium directum depeccato vel non
peccato operis suspendat, nequit tamen suspendere judicium illud reflexum.
S» ais 2°. Sine conscientia peccati non est peccatum : sed conscientia
dubia de peccato non est conscientia peccati; ergo cum conscientia dubia
non est peccatum. Item : vel licitum est operari cum conscientia dubia de
peccato, vel non ; si prius : habetur intentum ; si posterius : etiam non lice­
bit operari cum conscientia probabili, utpote quæ fundat dubium.
11. _td 1. D. M. Sine conscientia peccati vel certa vel dubia non est pecca­
tum Tr. Sine conscientia certa tantum .V. Vel Subd. Sine conscientia
reflexa C. Directa .V. Qui habet conscientiam dubiam, non quidem habet
conscientiam peccati, si operatio directe, sive secundum se ct objective suma­
tur , quia dubitat an sit peccatum; habet tamen conscientiam peccati, si
operatio reflexe ct ut conjuncta cum tali dubio consideretur, quia evidenter
constat, quod operari cum dubio sil formaliter illicitum, cum, quod uon-est
ex fide, peccatum sit.
Ad. 2. Responsionem vide infra.

I
» ·· > .

f î5
mm! ■’

196. Observa 1. Luoov. Habert. c.
de Couse, q. 3. ait : Divisio lure
(conscienliœ in dubiam speculative simul et practice, el in dubiam speculative
tantum, practice cero certam) non est simpliciter et absolute vera : cum enim
conscientia ex dictis sit practica conclusio, non potest esse certa, nisi dedu­
catur ex praemissis certis; ex incerto quippe principio non potest certa sequi
conclusio. Itaque ut sil practice certa stante aliquo dubio speculativo, necesse
est, ut concurrat certa aliqua ratio ex circumstantiis desumpta, ex qua eli­
ciatur concludo, seu conscientia practice certat Verum hic discursus qualis-

m: coxsciextia

scrupulosa.

133

cumque est bonus, siquidem per -b ratio certa e.r circumstantiis desumpta,
inlelligal judicium aliquod reflexum tantum fundari iu circumstantiis; sed
non probat assertum, qimd divisio hire non sit simpliciter et absdiile vera :
tum quia hoc ex discursu illo non colligitur, tum quia eumdern discursum
ipsi adhibemus ad usum hujus divisionis docendum.
Ibidem ait : In pracci periculosum est, simpliciter et absolute statuere, con­
scientiam posse esse practice certam simul et spéculât ire dubiam, quia facile
ipiis in quolibet dubio ad nutum voluntatis conscientiam sibi formaret, omnes
dubitandi rationes ablegaret, cert unique se in operatione crederet eo ipso quod
vellet esse certus. Hic autem discursus imprimis fallit, quia ex eo quod sta­
tuatur, aliquam conscientiam posse esse practice certam et speculative
dubiam, male infertur quod quis 1°. facile, 2°. in omni dubio, 3°. ad nutum
voluntatis sibi formaret conscientiam, etc. Deinde est nullus, quia probat
nimium; cum hinc etiam in praxi periculosum esset statuere, quod ignoran­
tia invincibilis excuset a peccato, quod liceat agere contra conscientiam
scrupulosam speculative non depositam, aliaque de conscientia perplexa,
quia exinde quis posset similia deducere. Demum videtur sophisticus, quia
ex abusu contra legitimum conclusionis usum procedit.

197. Observa II. Alius quidam Recextior contra eamdem sic arguit : hæc
divisio est nuper excogitata; ergo rejicienda. Sed falsum est antecedens: divi­
sio enim non potest dici nuper excogitata, quæ fere jam per duo secula usur­
patur, et ab utroque Jure tanquam certa et nota supponitur : vide reg. 30.
deReg. J. in G. Item 56. ff. de Reg. J. Ad hæc falsa est consequentia : quamvis
enim divisio aliqua vel explicandi ratio temere non sit inducenda; tamen
ex eo prfecise, quod recens inventa sit formula loquendi, non esse universa­
liter rejiciendam probant exempla in omni materia, e. g. in materia /Ideidixisio operationis Christi in divinam et humanam : in materia juris et Religionis distinctio voti Religiosorum in solemne et simplex : in materia marum et
Sacramentorum, quamvis Rails varias distinctiones DD. diceret novas,
commentitias atque explodendas, tamen male ab eo rejectas osse, constat ex
damnatione 61. 62. 63. 64. propp. Bait.

§ III.
De. Conscientia Scrupulosa.

198. .Vota. Scrupulus est formido peccati, inani ratione nixa; hæc, si est
mera apprehensio peccati, dicitur scrupulus proprie talis, de quo hic sermo
est; si vero judicium est ex levibus rationibus, aut dubium praclicum, non
tam esi scrupulus, quam conscientia dubia aut erronea, de qua dictum hac­
tenus. Scrupulosus dicitur, qui scrupulis frequenter vexatur. Alii sunt scru­
pulosi in una solum materia, e. g. in recitatione Breviarii, in aliis sæpe
laxi: alii fere per omnia scrupulosi sunt. Sunt vero causa· scrupulorum parlim intrinseca·, ut melancholia, imbecillitas capitis et defectus judicii, inge­
nii perspicacia, sed in homine timido, frequens mutatio et pertinacia judicii;
parlim e.rtrinseca·, uti commercium cum scrupulosis, lectio casuum conscientia*

DE ACTIBUS HUMANIS.

•

·??$*■ .1

absque capacitate discernendi. tentalm diaboli, Devs ipse ad fines optimos
permittens scrupulis hominem exagitari. Sed de his agit prolixius Theolo­
gia moralis; hinc brevissime non nisi necessaria hoc loco explananda.

499. Dico. Licet ac oportet etiam agere contra scrupulus.
Pr-ib. l“m. Scrupulus non est judicium, sed inanis apprehensio; ergo stare
potest cum judicio practice de honestate actionis, quamvis per anxietatem
obscurato; si vero, ut lieri solet, ob perplexitatem talis se resolvere non possit,
deliciente libertate non peccabit, quidquid egerit.
Prob. 2um. Qui scrupulos sequitur, imprudenter ac inordinate agit, corpus
et animam exponit gravibus incommodis, ineptum se reddit ad officia Deo
ac proximo rite pnestanda. ab apprehensionibus facile deducitur ad judicia,
ab his ad peccatum ; ergo positive agendum contra scrupulos, attamen sine
signis externis, agitatione capitis, excreatione, aliovesimili indecoro.
200. Observa /. Confessaiuvs scrupulosi 1°. accurate cognoscat, an et in
qua materia pmnitens sit scrupulosus. 2". Inquirat in causas, casque tollat,
præscribat media, et sollicite moneat, ut scrupulos contemnat pernitens.
3°. Jubeat eum abstinere a repetitione confessionum, nec aures praebeat, nisi
velit omnino se submittere. 1°. Si vero multorum graviumque criminum
reus, nulla antehac confessione generali fuerit expiatus, ejusmodi confes­
sione concessa et peracta, ubi videbitur satis purgatus, nec repetere, imo nec
incogitare priora peccata permittatur. 3e. Non parcat Confessarius increpa­
tioni, coarguendo scrupulosi superbiam, si pertinaciter insistat suis dubiis
et anxietatibus. 6°. Non sinat quævis dubia sibi proponi, sed advertens, quod
merae ac inanes identidem apprehensiones sint exponendae, jubeat his non
auditis adire S. Synaxin. 7°. Resolvat paucis dubia sibi proposita, quin re­
solutionis sua? causam alleget, ne scrupulosus vel minus fidat Confessarip,
vel novam scrupulorum ansam sumat. 8°. Dubia vero in partem benignio­
rem interpretetur , urgeatque serium propositum , Deoi non offendendi
deliberate, quo facto bona fide postmodum procedat. 9°. Suadeat, ut ad alio­
rum l>ene moratorum vitam attendat, eamque pro regula habeat etc.
201. Observa 11. Scrvpvlosvs t°. non discurrat ab uno confessorio ad alium,
sed stabilem habeat, cujus directioni se totum committat:2°. Nihil sibi con­
scientia? ducat, nisi quod certo scit esse peccatum. 3". Recogitet, tentalionem sine libero consensu non esse peccatum, licere sequi opiniones proba­
biles. Devm non præcipere impossibilia aut nimis ardua. 1°. Si quando dubium
aut timorem non statim possit deponere, pergat bona fide, et ne unquam
propterscrupulosnegligat usum divinorum mysteriorum,seque privet gratia
sacramentali. 5° Fugiat otium, mentem alio avertat, ct contemnendo potius,
quam positive resistendo expellat inanes scrupulos. (?’. Demum oratio fer­
vens, fiducia in Devm. sui humiliatio sint ipsi arma et media præcipua, queis j
dæmonem repellat, et a Patre luminum ac Deo tutius consolationis auctore,
pacem et tranquillitatem animi impetret.
I

1

I

CùNSClF.XTIÆ DIVISIO.

13«

AHTICl'LUS II.
DE CONSCIENTIA IUGIDIOKE, TÜTIÛIŒ, PROIJAIHI.IORE, PliûlJAiill.l ET I.XXA GENERATIO.

202. Xulu I. (Jircstio liant de Co.vscn mia sintcnlirnmu divei*siiale æqiie
accunlenlioneuuimuruni hodie celeberrima cl prope formidabilis eJ. Harpie
ni inolfcnso pedein eadem versetur Theologus, nihil præsumat condemnare
nisi quod damnat Ecclesia; circa id vero quod tolerat Ecclesia, ab omni
censura el ipse abstinent ubique memor rnuluæ charitatis, venerationis ac
debil® moderationis, quæ prima dos csl Theologiae Christiame, vinculum et
character maxime pci*sonaruip Deo sacrarum ; idque juxta pmscripturn
l.vxoc. XI. qui ad calcem Decreti sui, in quo an. 1671). 2. Martii edito com­
plures opiniones sinistras huic noslrre quieslioni affines damnat, ita loqui­
tur : Tandem ut ab injuriosis contentionibus Ductores seu Scholastici, aut
alii quicumque in posterum se abstineant, et ut paci et charitati consula­
tur, idem Sanctissimis in virtute S. obedientiœ cis prœcipit, ul tam in libris
imprimendis ac manuscriptis, quam in Thesibus, Disputationibus et Praedi­
cationibus, caveantabomni censura et nota, nec non a quibuscumque conviciis
contra eas propositiones, quæ adhuc inter Catholicos hinc inde controvertuntur, donec a S. Sede re cognita super iisdem proposition ibus judicium feratur.
idipsum opinor a nobis hic praestitum iri, ubi sententia) probabilis ac pro­
babilioris momenta ulrinque ponderabimus : Tuliorismum, absque censura
tamen, impugnabimus: Bigorismum vero ct Laxismum damnatum utrum­
que ab Ecclesia condemnabimus.
203. Xota II. Est autem præsens quæstio ejusmodi : Quid feri debeat, et
quid liceat in casu legis dubice , de cujus existentia vel non existentia nulla
habetur certitudo? ubi 1. sermo non est de diclamine conscientia? reflexo,
quod juxta omnes esse debet moraliter certum; sed de directo, in quo se
fundat diclamen praclicum. 2. Agitur hic solummodo de honestate et inhones­
tate. actionis an sit præcepta a lege, ita ut Cieri debeat; an prohibita ita ut
debeat omitti; an permissa ita ul sil licita : neutiquam autem de valorc v. g.
Sacramentorum, aut de damno tertii, de obligatione judicis,de usu medica­
mentorum etc. 3. Agitur de sententia vere probabili,quæ nititur inolixo abso­
lute ct respectivegravi:s?7np/icûe?· probabili, h. e. tam intrinseco quamextrinsece probabili : certo probabili, qualem esse affirmant multi DD., quamvis
aliqui negent, qui non de probabilitate, sed de veritate sententiae id enun­
tiant : solide probabili, quæ argumenta opposita probabiliter solvit : prac­
tice probabili, quia speculativa probabilitas hausta ex principiis generali­
bus. et a circumstantiis omnibus praescindens non sufficit; ac demum ita
probabili, ul ei non opponatur certitudo sententiæ contraria?. 4. Si lex est
dubia, sententia affirmans, legem cxislere, dicitur favere legi: sententia
opposita, quæ asserit legem speculative dubiam practice nullam esse, dicitur
favere libertati. Clarius in suas classes hoc modo discernuntur sententiæ.

204. 1. Rigorist.e seu tltiokist.e rigidi ita contendunt : Si pro opinione
favente libertati non militat molivum moraliter certum, illam quamvis inter

13«

CONSCIENTIÆ DIVISIO.

prolxibiles probabilissimam sequi non licet; sed tenemur sequi oppositam
faventem legi. Ita Ahnai.dis. Gerdeuonh s, Qiesnellus, Sixxic.hil-s, aliique
Jaxsemani ; verum hæc dudrina ah Alex. \ 111. damnata est in prop. 3*.; Aon
licet sequi opinionem rei inter probabiles probabilissimam.
2Û3. II. Tdtiorist.e, qui dicuntur mitigati et catholici, tenent non licere
sententiam sequi incertam faventem libertati, nisi illa sit probabilissima, vel
unice probabilis, ita ut tollat omnes rationes sentenliæ opposita' faventis
legi. Tales sunt præprimis Galli pin res post oditam a Cleiio Gallicano in
Comitiis an. 1700. habilis declarationem, ubi de opinionum probabilium usu
dua' regnlæ statulæ fuerunt: P. ut in dubiis de salutis negotio, ubi æqualia
ntrinque animo seseoft’erunt rationum momenta, sequamur id. quod tutius,
seu quod est eo lh casu unice tutum: 2’. ut circa probabiles dc Christiana
doctrina sententias sequamur opinionem probabiliorem, et dictis Sanctorum
ac DD. modernorum Theologi» magis consonam et concordem. Ex hac pos­
trema deducunt sequentia : 1°. ut in rebus Theologicis ad fidei et morum
dogmata spectantibus Theologos quidem etiam modernos audiamus, si tamen
consonas SS. Patribus tradant sententias : SP. si ab eis recedant, harum opi­
nionum inhibeatur usus, nedum ulla eis tribuatur auctoritas : 3°. ut nemini
liceat eligere eam sententiam, quam non veritati magis consonam duxerit :
4°. quoad praxin non liceat sequi sententiam, quam nec ipsi ut probabiliorem
eligendam judicemus : 5°. ne quisquam in dubio salutis ad actum prosiliat,
nisi ipso dubio, non ad nutum voluntatis, aut ex cupiditatis instinctu, sed
ex recta ratione deposito. Praeterea non quidem ita aperte, tecta tamen
fronte,TmoRiSMCM e cineribus suis resuscitare cupiunt, qui colla psæ veteris
disciplina? Ecclesiastic» defensores, reformaloresque orbis Christiani videri
volunt.

206. 111. Probabiliorist.e docent, non licere sequi sententiam incertam
faventem libertati, nisi illa sit probabilior, quæ nimirum una ex parte fir­
mioribus nixa est fundamentis. I bi adverte, male a nonnullis definiri, pro­
babilius esse verosimilius, magis appropinquans vero, magis conforme rectæ
rationi; probabile vero esse id. quod est verosimile, minus appropinquans
vero, minus rectæ rationi conforme : nam lain. de verosiinilitudine spectat
ad acceptionem probabilitatis philosophicam, de qua illud ex Philosopho
commune adagium : Multa falsa sunt probabiliora veris : 2““. de veritate objec­
tiva ct reali intellectum, est aperte falsum : cum enim veritas consistat in
indivisibili, siquidem adæquata confonnitas cum ipsa re dicatur , constat
non tantum aliquid non posse reipsa esse minus aut magis simile verittiti,
sed neque veritati minus vel magis appropinquare. Idem est de tertio, scilicet
dc conformitate ad rectam rationem, de quo plura deinceps.
Probabiliorist.e aut forsan Tutioriske videntur esse PP. Dominicain
statuto quodam Ordinis ad id obligati, in quorum Capitulo Gen. an. 1G.'»G.
celebrato aliqua in hanc rem sancita sunt, quæ tamen potius ad opiniones
laxas, novas et parum tutas, quam ad Probabilismlm ipsis antea communem
deserendum spectant. Inter eos priore seculo prodierunt quatuor viri, Joan.
Bait. Gonet, Vincent. Baron.. Contexson et Natal. Alexander, quorum 1res
priores nimiam fere amaritiem ubique produnt, ac Goxetus quidem, refe-

I

j

'

;

.

CONSCI F.NTIÆ. DIVISIO.

127

rente Augustino Michel, ob sïispiclonem dc collala cum Jansen istis opera a
docendi inuiure semotus fuit. Vine. Baronii m examinavit et confutavit Car­
denas in Crisi Theologica : Contensom m repressit Joan. Bannholzei·. in Ethica
Christiana : Natalis Alexandri placita Theologia; moral is dogmatica· excussit
ol contradictionis ac nullius roboris convicit P. Daniel in epistolis de hac
materia ad eum editis.
Iluicclassi annumerandi sunt, qui ex PP. Carrnelitis Discalceatis, ex ordine
SS. Thimt. de redemptione captivorum, aut ex ordineS. Francisci Proba bilisniu conlrariaulur : siquidem praecepta habeant de Tutiorismo aut Probahiliorismo sedando, prout maxime constat ex Directorio trium Ordinum
S. Francisci an. 1688. Romæ edito. Plures item alii e Catholicis libere eligunt
IToliabiliorismum, uti sunt e Societate nostra, praeter Comitolum et Piiilaletiiim, Rf.bellus, Elizalde, Thyrsus Gonzalez Generalis S. J., Mi messa , Taberna,
Damel. Gomes, Ehrenthréicii, Gisbert, et novissime Basslerus in norma
redi, ac Ant. Mayer in Theol. schol. etc. Hos consule, si plenius edoceri
cupias.

207. IV. Probabilistæ docent, sufficere ad hoc, ut quis sequi possit sen­
tentiam faventem libertati, si illa sit vere, solide ac practice probabilis, sive
deinopposita favens legi sit probabilior, sive sit aeque probabilis; concedunt
tamen, quod si opposita favens legi sit unice probabilis, et opposita favens
libertati prose tantum habeat rationes leviusculas, hanc sequi non liceat,
quia requiritur vera et solida probabilitas. Hæc dc Probabilismo controversia
in terminis necaSS. PP., nec a VV. TT. pertractata, sed fere circa medium
Seculi XVI. in scholas introducta fuit ; tamen Terillus de Conse, q. 22. a
num. 4L adducit plures, qui benignam docuerunt ante 200, 300, 400 annos;
S. Antonin, qui an. 1459. defunctus est. p. 1. tit. 3. c. 10. §. 10. reg. 4 ait:
Ex responsis, quæ videntur data ab Alberto M., habetur, quod frater sim­
plex, vel quilibet homo cum salute potest sequi in consiliis, quamcumque
opinionem voluerit, dummodo alicujus Doctoris magni opinionem sequatur;
citatquepro hac sententia Hostiensem, Ray.m. de Pennafort, Petr. de Palude,
Goffr. de Fontibus; item Xider, qui Seculi XV. auctor fuit, benignam
tenuit, pro ea citans S. Thomam, Antisiodor., Humbert, et alios.
Quod vero Amicus et Lopez, quamvis ipsi Probabilistæ, dicant omnes
fere antiquos esse pro sententia probabiliore, et Corduba, qui scripsit
an. 1569., omnes Theologos convenire dicat, quod debeamus sequi tutiorem
probabiliorem , non videtur obstare, cum Vasquez et alii plurimi dicant,
benignam diu ante in scholis communem fuisse. Cæterum Sotus L. 6. de
juslit. q. I. a. 6. ait : Quando sunt opiniones probabiles inter graves DD.,
utram sequaris, in tuto habes conscientiam. Cordubam vero explicat Terillus,
quod videatur velle, ut tota apparentia rationum ex principiis tum directis
turn reflexis debeat esse probabilior, quod non repugnat Probabilistis. Dici­
tur autem Barth. de Medina Dominicanus primum proposuisse et affirmasse
Proba bilismum, in Expositionibus ad Summam D. Thomæ an. 1577. editis:
ita Vasquez, Salas, Sanchez aliique.
208. V. Laxist.e dicuntur, quibus ad actionis licentiam sufficit quæcumqiie opinionis probabilitas, licet tenuis et exigua. sive intrinseca sive exlrm-

138

πε actibus humanis,

seen fuerit; atque ita nimium laxantes fræna conscientia» dicuntur fnvort»
libidini, petulantia» etc. Montaltius, Wendrochius, Sinnichius, Guntensoiiitis,
Conclus, Nat. Alexander, Concilia et alii horum similes, si in hunc Laxismum, vehit in corruptelam morum et sentinam omnium malorum detona*
reni, non esset indigne ferendum; siquidem hunc l.axismum ab Ecclesia
damnatum Catholici omnes damnent ct rejiciant : sic quippe habet prop.
3* ab Inuoe. X. confixa: Generatim dum probabilitate sive intrinseca, site
extrinseca, quantumvis tenui, modo probabilitatis finibus non exeat ur, con­
fisi aliquid agimus, semper prudenter agimus. Quod v ero Jansenista» et horum
fautores ubi contra Probabilismum vagum, noxium, disciplina* Christiana»
inimicum insurgunt, vix ullos alios, quam Doctores e Societate procurant,
et horum doctrinam unaque Probabilismum cum I.axismo confundant, id vel
imperite vel malevole fieri constat ex utriusque discrimine, quod tale est.
Laxismes opinionis libertati faventis usum av ide arripit, facitque licitum
ex quacumque ratione, motivoet auctoritate : Probabilismus requirit motivum grave et solidum, auctores graves et classicos, nec unus dunlaxat
sufficit, nisi omni exceptione major sit. sed plures desiderat, quos religio,
fides, prudentia, doctrina et animus a sinistris affectibus liber commendant.
Laxismes n »n curat censuras, non etiam principia certa sententiæ opposita.»:
Probabilismus sollicite advertit, utrum propositio, quam tuetur, non pugnei
cum auctoritate Ecclesiae, utut demum illa rationibus fulciatur; item an
non obstent principia certa seu physica seu metaphysica etc.
209. Observa I. Probabilismum ab ortu suo usque ad an. 1636. et sic per
•100 fere annos sententiam fuisse communissimam, inde conficiunt Probabi­
liste : 1°. quia Deschamps in quaestione facti circa opiniones probabiles
an. 1639. edita, duo sibi sumpsit demonstranda: primum, quod Probabilis­
mus non fuerit ortus a Jesutls : alterum, quod Probabilismus inter auctores
alius, maxime Dominicanos, fuerit sententia communissima. 2°. Quia ex omni
ætate, statu ct conditione afferuntur auctores typis editi Probabilismum
tuentes, ab Arsdekin ultra 160., a Terillo 200, a Gobat superadduntur
adhuc 25, plures etiam a Moya adjiciuntur, quorum aliquos designatos vide
apud La Croix L. 1. n. 269.3°. Quia a Valentia cl Suarez jam ab anno 1393.
hæc sententia vocatur communis, a Navarro an. 1567. communior; Thyrsis
Gonzalez autem ipse fatetur, nullam fuisse sententiam, quæ cursu temporis
non longo plures sectatores habuerit, earnque omnes fere Theologos usque
ad an. 1656. traxisse in sui assensum; undeTERiLLUS ait, pro Probabilisnio
assignari posse 40 auctores, ubi pro opposito affertur unus.
210. Observa II. Quod Probabilismus olîm communior, hodie per secessum
multorum a gradu communioris doctrina» exciderit, hujus probandi onus
moderni Probabilistic secedentibus volunt incumbere; quippe nec Galli, aiunt
illi, cum quibusdam Belgis tot et tanti sunt, ut reliquam orbis Catholici doc­
trinam faciant minus communem: nec Hassler ac Mayer, quantumvis in
recentioribus ac modernis recensendis diligentes, tantam auctorum copiam
accumulant, quæ possit sententiæ communiori detrahere; quin postremi
conatus eo tantum recidit, ut ne a Probabilistarum auctoritate penitus oppri­
matur. Præterea plura sunt in adversariis, quæ eorum auctoritatem haud

C0NSCIENTIÆ DIVISIO.

139

multum commendant: nam 1°. Janséniste numerum quidem faciunt, non
\ero auctoritatem: 2". Qui statuto Ordinis ac pnecepto ad Probabiliorisrnum
obligantur, nisi rationibus valeant, auctori talem non aliam tribuunt, quam
illius qui pneccpii : 3’. Vix pauci secuin et curn aliis conveniunt, qua ergo
ratione sententiam contrariam communem constituant? Alii enim Rigoris ta­
i'uni damnata castra non obscure sectantur: alii Tulioristæsuut: alii Probabiliorislœ rigidi aut molliores : quin plures nec ipsi satis definiunt, quam
pariem sequantur: denique multi non satis intelligunl principia Probabilisini, et vanum ejus simulacrum insectantur; statum controversial immu­
tant, et si analylice res examinetur, sæpe in definitionibus dissentiunt: alii
conviciis, non rationibus pugnant; ita Probabilistæ.

211. Observa III. Secessio multorum a communi sententia facta est variis
de causis :
P. Fuit Jansenistarum fraus: cum enim isti in satyris, h. e. litteris ad Pro­
vincialem (quo nomine Perrerius quidam senator in suprema rei tributaria»
curia Claromonlii Arvernorum indicabatur) et hinc Provincialibus dictis,
a Paschali sub Ludovici Montaltii nomine editis, ac deinde in nolis ad
easdem litteras a Nicolio sub schemate Wendrochii additis, benigniorem in
moralibus doctrinam Jesuitarum acriter sugillarent, et rigidiorem moralem
obtruderent, duo fraudulenter intenderunt : 1° ut fulmen a Sorbona in Ant.
Ahnaldvm Jansenistarum principem sub an. 1636. vibrandum , tumultu
aliunde excitato quasi obtunderent, fideles ct Ecclesiam profligationi Jansenistarum summis studiis insistentem, objecto quasi novo Eridis pomo de­
linerent, et ab illa concitatione avocarent : 2° ut Jesuitis , quos acerrimos
Jansenism i adversarios experiebantur, et tanquam sui delatores, atque apud
Sorbonam et Pontificem actores putabant, invidiam ob corruptos per Probabilismum mores conflarent. Dixi: la causa: uam quamvis Pal lus Comi to­
us S. J. in Conciliis et Responsis moralibus an. 1609. editis (ex quo, quid­
quid habet Wendrochius rationum, desumpsit) ct Andreas Bianchi S. J. sub
nomine Candidi Philalethi Probabilismum prius oppugnassent, sequaces
tamen aut nullos aut raros habuerunt, dum Jansenislæ primum per Pascha­
lem et Nicolium se Probabilismo objicerent.
2*. Fuit sententiæ Probabilis sinistra definitio, et ad materiam omnem a
quibusdam Probabilistis facta extensio, ubi tenuiter probabilia in numerum
vere probabilium inferebantur, et usus probabilis sententiæ etiam Judici,
Medico, administrantibusSacramrtila, vel circa praejudicium tertii versantibus
permittebatur; cum quibus Nostri nec majores, nec moderni, etiam ante pro­
positiones ab Alex. VU. et Innoc. XI. damnatas, conveniebant.
3*. Fuit probabilitas pluribus propositionibus a quibusdam falso asserta,
quarum io ab Alex. VII. et 65 ab Innoc. XI. tanquam scandalosæ et in praxi
perniciosa» sunt damnatæ. Dc his observa, editum an. -1689. Lovami fuisse
libellum, qui demonstravit, has propositiones jam ante earum damnationem
a ΓΓ. Societatis Jesu communi consensu rejectas fuisse.

140

DE ACTIBUS UUMAXIS,

Λ IIT I Cl I I S
DE TUTIORISMO,

Prœcoynila.

212. Xala I. Lex est voluntas legislatoris de eo, quod vult vel non vult
fieri, manifestata : huic, si invincibiliter ignoratur ex defectu promulgationis
\el cognitionis, actio repugnans dicitur peccatum materiale; formale pecca­
tum dicitur actio contra vel pra ter legem Dei cognitam. Lex actualis et
explicita disertis verbis declarat, quid velit aut nolit fieri: virtualis et im­
plicita continetur in alia lege universali, id quod vel per ratiocinium vel
per legislatorem declarari potest : sic dum Christus præcipit sacramentalem
confessionem, de ea legem actualem et explicitant dedit : an vero peccata
certa, dubia, venialia, mortalia, an et quæ circumslantiæ sint materia ne­
cessaria confessionis, habetur tum ex ratiocinio, tum ex declaratione Eccle·
si.E. Lex una deduci potest ex alia vel clare vel dubie; hinc datur lex clara,
de cujus existentia, promulgatione, sensu et obligatione dubitari prudenter
non potest, et lex dubia, de cujus existentia vel promulgatione, vel sensu,
vel obligatione prudenter potest dubitari.

i L· Π

-

213. H. Tutum est, quod removet a periculo vel erroris, vel peccati, vel
damni : Tutius, quod magis, Tutissimum, quod maxime removet. Omni­
mode lutum est, quod removet a periculo erroris, vel peccati tum materialis
turn formalis. Simpliciter tutum est, quod removet a periculo erroris vel
peccati solum formalis; dicitur tamen simpliciter tutum, quia error vel pec­
catum materiale non imputatur ad culpam, Minus tutum analogice dividitur
in privative minus tutum, quod est idem ac non tutum, sive non licitum,
nec rcducibile sine errore vel peccato formali ad pravin : et in minus tutum
comparaître, quod adhuc simpliciter tutum est ac per se infert securitatem;
sic autem tutum tantum dicitur sub comparatione vel tuti omnimode, vel
tutioris. Tutius est vel positive tutius, quod removet omne periculum erroris
vel peccati, et est idem, quod omnimode tutum : vel respective tutius, quod
removet vel a majore periculo simpliciter, vel a periculo majoris peccati : ut
si Sacerdos inveniat moribundum dubie dispositum ad absolutionem, forte
irritum facit Sacramentum absolvendo: sed forte peccat contra charitatem
non al>solvcndo, eumque exponendo periculo damnationis; in hoc casu tutius
est eum absolvere : vel comparative tutius, quod idem est. ac melius et per­
fectius. unde ejus oppositum non Omnimode tutum esse potest : sic Clericus
ex patrimonio dives, tuto potest habere beneficium ; tutius tamen esse potest,
nihil admittere ex fructibus Ecclesia; ; sed de hoc sermo non est.

21 L IU. Txolæ vero universales luti, minus tuti el tutioris sunt sequentes:
I”. Quidquid in speculativis est certo verum, est omnimode lutum ab errore:
quidquid in practiMs etiam favens libertati est certo licitum, est omnimode
tutum a peccato, quia sentiendo quod est certo verum,aut operando quod

i»e tütiorismo.

141

cat certo licitum, milium periculum quis habet errandi vel peccandi, sive
formal i 1er sive material iter. 2°. Quidquid in spéculai icis est tantum opinati ve
verum, non potest esse nisi simpliciter tutum ab errore : quidquid in prac/icis esi tantum opinative licitum, non potest esse nisi simpliciter tutum a
peccatoj quia opinaliva sunt incerta, et sic ista possunt a parte rei esse falsa
vel illicita; ergo in his casibus homo se exponit similiter periculo materia­
liter errandi vel peccandi. 3°. Quidquid in praclicis favet liberlali, semper
comparative est minus tutum, quia mimis removet a periculo saltem mate­
rialis peccati, cum possit obstare lex quantumvis ignorata, ct mimis lutum
dicitur sub comparatione ad omnimode lutum vel tutius. 4°. Sive sit in se
rerum, sive opinalicum, sive etiam falsum, quid<jnid tamen in speculativis
favet cerliv veritati jam notæj vel fovet pietatem, tutius est ab errore; quid­
quid in praclicis favet legi, tutius est a peccato, quia ita sentiendo vel ope­
rando magis adhuc receditur a periculo erroris vel peccati tum formalis, tum
materialis.
Exemplum de speculativis sit circa veritatem jam certam ct cognitam de
generali carnis resurrectione; hac supposita quæritur a TT., num aliqui sint
non morituri, adeoque non resurrecturi? Nonnulli affirmant, nonnulli
negant. Sententia negans a S. Thoma dicitur tutior, quia etsi reipsa falsa
esset, eam tamen admittendo nullum esset periculum amittendae illius certæ
veritatis de universali resurrectione, ut in affirmativa. Exemplum de prac­
licis sit circa quaestionem, an peccator post lapsum in peccatum mortale
statim obligetur ad agendum poenitentiam? Sententia affirmans D. Boxavextcre est tutior, negans 1). Thom.e minus tuta, quia prior favens legi,
pernitentium agite, aliisque de non procrastinanda poenitentia, removet omne
periculum peccandi.

215. IV. Incertitude minima habetur, quando sententia est probabilissima,
minor, si probabilior, major, si sit probabilis; etiam in probabilissima sen­
tentia potest pars opposita dare aliquam solutionem, et argumenta obmo­
vere; hinc rationes sententiae probabilissima) non sunt convincentes, proin
non certo illis adhaeret intellectus ; simulque adest periculum erroris et
peccati. Inde est, quod Tutioristæ rigidi atterant, non licere sequi sententiam,
tametsi inter probabiles probabilissimam, scilicet ob præsens periculum
transgressionis; de hoc §. scq.
216. Observa. Quidam Probabilioristæ, prout arguunt Probabilistic, hallu­
cinante!· : 1°. quod distinctionem peccati in materiale ct formale rejiciant,
quam SS. PP. ct usus tam diuturnus inter terminos technicos receperunt ;
maxime cum per peccatum materiale nil aliud inlelligalur, quam dum illi
dicunt, esse quidem peccatum, sed non imputari ad culpam. 2". Quod inter
se confundant opinionem Tutiorem et Probabiliorem, tum quia tutiorilas
major desumitur a majore recessu a periculo peccati, probabilitas autem
majora firmiore motivo; turn quia tutius se tenet ex parte objecti, probabi­
lius vero ex parte subjecti ; tum quia plures opiniones tutiores sunt minus
probabiles, improbabiles aut falsae,'e conIra minus tuite rcperianlur, quæ
sunt probabiliores, probabilissima) etccrlæ. Exempli loco est Luoov. Habeiit,
qui de Couse, c. 5. ad quæst. 1. quid est opinio luta ? sic respondet : est opinio

112

ΠΚ ACTIBUS HUMANIS,

moraliter certa. Idem C. 2. q. i. ait : conscientia dil iditur in certam el incer­
tam, seu in tutam,et minime lutam ; ac si non liceret sequi sententiam proba­
bilissimam inter probabiles : hæc enim cum sit incerta, eo ipso esset minime
luta, secundum quam nullo modo agere liceret. Ejus item asserti lalsitas,
illud unicum esse lutum, quod est omnimode tutum, patebit ex dicendis.

s

Discutitur Tutiorismus Rigidus.

217. Dico. Rigorismus ab Ecclesia damnatus est irrationabilis, et sibi ipsi
in suis principiis non constat.
Prob. ta,n. Quia obligat sub præcepto ad observationem legis, quæ nobis
non innotescit; ad hæc ipsam peccati notionem destruit, quæ est transgressio
legis cognitæ; demum servatu vix. est possibilis, quia in plurimis non habe­
tur certitudo moralis summa ; ergo nunquam liceret operari secundum id,
quod favet libertati. 2”m. Quia hic Tutiorismus auget peccatorum pericula,
suosque sectatores exponit periculo transgrediendi multas leges dubias, quas
possumus existimare, non existere; ergo reipsa tutus non est, ac jure me­
rito ab Ecclesia condemnatus.
Si aw 1°. Opinio quantumvis probabilissima non excludit periculum
peccati : intellectus incertus, an sententia sit vera vel falsa, cum hac incertiludine agit eleligit periculum; ergo qui sequitur probabilissimam, peccat,
quia recte dicitur amare periculum peccandi, 1 °, qui sequitur incertum,
quod potest esse falsum, ut si lex existât, quæcreditur non existere, 2°. qui
novit posse dari legem, quodque non sequendo se exponat periculo pec­
candi.
R. D. .1. Periculum remotum et peccati materialis, quod vitare non debe­
mus C. Periculum proximum, et quidem peccati formalis .V. Quod vero
invincibilis ignorantia non excuset a peccato formali, cui ceu fundamento
innituntur Rigoriste, damnatum est ab Ecclesia; vide n. 88. Hinc D. C.Si
cognosceret certo esse falsum, quod sequitur C. Cum vero id non cognoscat
.Y. Item, qui novit dari legem certam ct obligantem C. Legem dubiam, quæ
practice nulla est .Y.
M
Si ais 2°. cum Sixxicii. S. Acg. L. de utilitate credendi c. 11. sic ait : Tria
sunt velut finitima sibimet in animis hominum distinctione dignissima, intclligerp, credere, opinari. Quasi per se ipsa considerentur, l"m. semper sim
vitio est, 2απ>. aliquando cum vitio, 3um. nunquam sine cilio ; ergo non licet
sequi opinionem etiam probabilissimam, utpotequod semper vitiosum est.
R. 1°. S. Avg. loquitur de temeraria credulitate : ita enim semet 1. c. ex­
plicat : Eorum, qui opinantur se scire, quod nesciant, est profecto vitiosa
credulitas. ¥. D. .1. Opinari nunquam sine vitio, opinari temere el sine
prudenti ratione C. Opinari ex gravi motivo Y. Sicut nec fides humana, ita
nec opinio semper inducit ad vitium et errorem.
Si ais‘A°. Sint duo pocula, quorum alterum vino generoso est coronatum,
dc altero non constat, an sit veneno impletum; est tamen probabilissimum,
non esse venenatum : in hoc casu imprudenter agit, qui poculo tutiori relictu
'·

·

ηκ

rirrionisHO.

443

eligit alterum incertum; ergo etiam qui tutiore relicta sequitur probabil issimam,quæ continet periculum transgressionis, voluntarie agit imprudenter,
acproin vitiose.
II. .V. C. Disp. est, quia mors cum haustu poculi est conjuncta ita, ut
ipsa veneni sumptio sit mortis accersio : sed actio posita contra legem in­
certam non est conjuncta cum peccato formali, ad quod cognitio legis re­
quiritur : porro mea sententia el cognitio mutat, ne sit peccatum formale :
sed mea sententia probabilissima de veneni absentia non mutat vinum
veneno infectum, quod agit in hominem, non prout existit in intellectu, sed
prout est a parte rei. Quippe peccatum habetur ex cognitione peccantis, et
Ita agentis contra legem cognitam.

S in.
Pensantur Fundamenta Tutiorismi Mitiffali.
218. .Yota I. Tuliorisla Mitigatus statuit duo principia : 1°. Licet sequi pro­
babilissimam faventem libertati, eo quod ubi est probabilissima , ibi est
moralis certitudo, cum qua consistere nequit periculum peccandi. 2°. Non
licet sequi sententiam faventem libertati, si non sit probabilissima, vel no­
tabiliter, h. c. moraliter probabilior, et ut talis unice sit probabilis, qüæ
lationem oppositam omnino solvat; idque probant cum Rigoristis tum ex
paritate dc poculo venenato, tum ex ratione voluntariae transgressionis legis,
tum ex temeritate, quatenus Probabilidrisla aut Probabilista spernit offen­
sam Dei, ductus commodo temporali.
Sed primi, quod statuunt, principii ratio equidem bona est, at nihil
evincit contra Tulioristas Rigidos, contra quos tamen pugnare debet, eo quod
hoc principium Probabilioristæ etiam et Probabilistic admittant ; supponit
autem, quod cx parte opposita favente legi sil tantum levis probabilitatis sus­
picio : alias enim opposita favens libertati non posset esse moraliter certa,
cum sola certitudo elidat probabilitatem : atqui nemo Tutiori star um Rigi­
dorum negavit, quod liceat sequi sententiam probabilissimam faventem
libertati, si opposita favens legi nequidem sit probabilis; ergo nihil evincunt
contra Rigoristas, ac insuper nituntur falso principio, scilicet quod probabi­
lissimum ita elidat probabile, ut tantum maneat suspicio quaedam probabi­
litatis.
Quoad secundum eorum principium in eo solum discrepant a Rigoristis,
quod hi negent, etiam tum licere sequi sententiam faventem libertati, si
favens legi sit dubie probabilis ; Mitigati autem desiderent ex parte favente
legi certam ct solidam probabilitatem. Dentium fundamentale eorum princi­
pium, m dubio pars tutior eligenda est, pluribus hic discutiendum est.

219. Nota II. Quæstio hic non est dc dubio practice, nec dc speculativo vin­
cibili, sed dc speculativo invincibili coque positivo. In dubio speculativo in­
vincibili, sicut in sirnili ignorantia, siquidem obligatio inquirendi cognos­
catur, liomo primum diligenter inquirere veritatem tenetur, consulendo
libros, Doclores, Pastores, a quibus quid faciendum sit intelligat. Ex his si
certi nihil cognoscat, evenire poterit, ut vel rationes graves de pravitate ac-

I»h ACriBlS HU.MAMS.

tionis suæ habeat, el leves tantum vel nullas de ejus bonitate: vel ut habeat
l'aliénés graves pro utraque parle ; si primum, ab operatione opoilcl absti­
nere : si secundum, alterutrumlieri potest, nempe : 1°. vel in hoe opinionum
conflictu debet se reducere ad dubium practicum, et sic partem tutiorem
eligendo pariter abstinere debet ab actione : vel 2°. debet sibi formare con­
scientiam dc honestate actionis per electionem opinionis probabilis vel pro­
babilioris, eam honestatem statuentis. In duobus prioribus conveniunt
omnes : in duobus posterioribus variant AA. ; hinc in prieseus examinan­
dum, an necessario pars tutior sil eligenda ; quod in §. IV. ad materiam legis
restrictum investigari continuabitur.
220. Dico. In dubio speculativo invincibili non est obligatio eligendi
semper partem tutiorem.
Prob. Obligatio unhersalis, in omnibus dubiis speculativis eligendi semper
tutius, est gravissima, ut per se patet; est moraliter senatu fere impossi­
bilis, quia cum infinita dubia passim in morali occurrant, difficillimum, foret,
semper adstringi ad tutius cum libertatis restrictione : est moraliter néces­
sitons ad peccatum, et sicut Pallavicinvs ait, pessima et perpetua causa
peccati ac damnationis, quia cum stanto hac obligatione sen andæ essent
leges fere innumera,quæ reipsa nonexistent, ct contra quas tamen plurimi
agendo frequentissime peccarent; fieret, ut laberentur in peccata formalia,
quæ alias nequidem forent materialia-, et hinc in æternam damnationem;
ergo hujusmodi lex et obligatio non existit, prasertim cum non sufficienter
probetur aut probari possit.
Conf. 1. Plura axiomata Juris hanc obligationem negant: sic ex R. J.
in 6. dicit 18*. : odia (his juxta communissimam intelliguntur obligationes
graves) restringi, et favores convenit ampliari; et Reg. 30. : in obscuris (hæc
autem sunt dubia positiva) minimum est sequendum : Reg. 65. : in pari de­
licto vel causa potior est conditio possidentis, item ex R. J. in ΙΓ. dicit 56*.:
semper in dubiis benigniora praeferenda sunt, et 128. : in pari causa possessor
potiirr haberi debet, ex quibus tritum illud axioma ortum est, in dubio melior
est conditio possidentis; ergo quod in quibusdam casibus particularibus in
Jure expressis debeamus sequi tutiorem partem, non debet extendi ad quos­
vis alios casus, de quibus jura non loquuntur.
Conf. 2. Ex recepta omnium praxi : Nam
1’. Pontifices dispensarunt in volo solemni contra tutiorem D. Thomæ, in
matrimonio rato contra tutiorem S. Bonaventura et Scoti ; item cap. Lauda­
bilem, de Frigidis, impotentes dicuntur posse experiri usum copulæ ad trien­
nium, ubi tamen in dubio de valore matrimonii tutius foret abstinere.
2?. SS. PP. secuti subinde sunt sententiam minus tutam et faventem liber­
tati contra tutiorem: nam orta inter Hier. et Aug. quaestione, an simulatio
sit licita vel illicita? S. Hier, tenuit affirmativam, et pro ea laudat Chrvs.,
Orig., Didym., Appollin., Euseb., Emiss., Theodorct. etc. ut patet ex
epist. 11. inter Augustinianas. Orta quæstione, an Digamus sit impeditus ad
suscipiendos SS. Ordines, vel non S. Hier, tenuit negativam minus tutam,
et eam secuti sunt plures Episcopi, ut patet c\ ejus epistola ad Oceanum.
Orta alia quæslionç, an licitum sit aliquando jurare? Augustinus tenuit
minus tutam affirmativam, ut constat ex ejus Comment, in Ep. ad Gal.

c. 1.20; ctop. 154., atque alibi. Quamvis porro senlenli'œ horum PP. aliquæ
nunc sint cai'læ, (amen ilia ætatc crant dubiæ, et quilibet alterius senten­
tiam Ium ab auctoritate, tmn a ratione probabilem existimare debuerat.
3°. Principes scholarum sæpe secuti sunt minus tutam : instar omnium
sit I).Thomas, qui I. 2. q. Hl. a. 4. docet, legem humanam non posse prairipcrc actus infernos, atque hinc non obstringi subditum ad obediemhim, fii
ejusmodi actus pnecipiat ; 2. 2. q. 157. a. G. ad 3. docet, comestionem clecluarii non violare jejunium; in 4. Dist. 29. q. un. a. i. docet, filium non
teneri obedire parenti quoad matrimonium contrahendum, nisi quantum
ipsum justa causa ad id coegerit; 2. 2. q. 185. a. 7. docet, Episcopum non
teneri restituere ea bona, quæ sibi supersunt, nec expendere in usus pios, ex
iis, quæ suo usui sunt destinata. Similia habes in 4. Dist. 17. q. 3. a. 1. ad 4.
et ibidem a. 4. ad I. etc. in quibus tamen ejus sententia non est certa, sed
lanium probabilis, qua' ab aliis oppugnatur.
Ie. Denique schola» Thoinistaruin, Scotistarum et reccntiorum de facto
multas leucnl sententias minus lutas, aliis licet contradicentibus.
Conf. 3. Inter pios ct timoratos confessarios æque ac fideles, ejusmodi
Tutiorismus non est in usu : 1°. Quamvis enim tutius sil abstinere ab aucta­
rio praecise ex statuto Principis sine omni alio titulo, ii tamen tenent accipi
pusse.2°.Idem tenent circa quæstiones, an Clerici sint domini bonorum suyer/luorum, an superflua teneantur cx justitia erogare in pauperes. 3°. Ante defi­
nitionem Corc. Lateh. Scss. 10. sub Leone X. disceptatum fuit acriter, utrum
montes pietatis sint usurarii? tutiuserat abstinere; attamen fideles sinescrupnloet formidine suas eo pecunias elocabant. 4°. Ante Benedict. XIV. erat
controversia de jejunio : si (ne hoc ipso, quod in abstinentia a carnibus, etiam
in jejunio dispensatum? tum fideles sequebantur partem minus lutam; nunc
vero ob declarationem factam non licet ; si autem vim habet Tutiorismus,
fideles æque fuissent obligati ac nunc sunt, quod videtur prorsus intole­
rabile.
Conf. L Tulioristarum sententia videtur repugnare prudenti œconomiæ
totiusEcclesi.e, cum certum sit, plures sententias minus tutas non solum
delatas fuisse ad summos Pontifices, sed etiam ad Conc. particularia et gene­
ralia, et nihil fuisse definitum. Benedic. XIV. mullas quæstiones subtraxit
Episcoporum decisioni. Ipsum Trident inum controversias plures tam specu­
lativas, quam practicasnon diremit, ut suam cuilibet senlcntiæ probabilita­
tem relinqueret, ac usum liberum: atqui si Tutiorismus urgeret, Ecclesia
foret causa ruinæ plurimorum, quia peccandi occasiones, quas facile potuis­
set, suis definitionibus non sustulit, relinquens tot scandali petras, ut fideles
facilius ac frequentius peccarent, quod valde absonum est; ergo praxis
Patrum. Pontificum, Conciliorum, Scholarum, totiusque Ecclesi.e abhorrere
videtur a Tutiorisino.
■

221. Obj. /. Pontifices in variis Decretalibus tutius eligendum esse statue­
runt, cljiixla id decreverunt;ergo Tutiorismus fundatur in praxi. Prob. .1. Cap.
di/audient. 12. dc homicid. cum dubitatum fuit, an ex vulnere, quod Pres­
byter cuidam de sua familia fortuito inflixerat, mol’s illius sbcuta sil, ari ex
antecedente iimrli'·, atque ideo Presbyter irregularitatem incurrerit, Cle-

ill

I

\crniis III MAMS.

conn nit injungere Presbytero memorato, ut in SS. Ordinibus mm ministret.
Ex eadem ratione similia praecipiuntur in e. Significasti 16., etc. Petitio tua
2i. cod. lit.
R. 1. D. ,1. Statuerunt eligendum tutius in dubio speculativo, quoad omnes
rasus, et secundum quamlibet circumstantiam .V. In dubio practice, vel
quoad casus speciales, ubi aliunde advenit gravissima ratio pro tutiore, vel
in circumstantiis, ubi Pontifex pronuntiavit ut judex, aut consulens com­
muni utilitati Ecclesia; C.
R. 2. Statuitur quidem cap. cit. lex specialis circa dubium patrati homici­
dii . qua incurratur irregularitas in reverentiam Sacriticii, et in odium
homicidii; sed hoc non iit I". quasi illud, in dubiis eligendum tutius, assu­
meretur tauquam principium universaliter obligans; neque 2°. extendi huc
debet ad irregularitatem e.x aliis causis, el multo minus ad alias materias;
3°. nequidem extendendum est ad alia dubia de homicidio: quamvis enim
l.xxoc 111. e. Significasti. j usserit Clerico injungi poenitentiam ad cautelam,
qui non proviso equi cursu abreptus, mulierem obviam interfecit ; is ipse
tamen Pontifex c. Dilectus filius. 13. lit. cod. in similem infantis occisorem
Clericum hanc pœnitentiana non scripsit. Accedit c. Is, qui 18. de seni.
Excomm. in G., ubi dicitur: Irregularitatis, cum id non sit expressum in
jure, laqueum non incurrit.
Inst. 1. Cap. Illud Dominus. 5. de Cler. Excomm. Pontifex dicit, se facere
misericordiam cum Episcopo Hildesheimensi, qui perArchiepiscopum Magdeburgensem, tauquam Sedis Apost. Legatum excommunicatus, divina ta­
men celebrasset, et coram se celebrari fecisset, licet is diceret Magdeburgensem non esse suum Ordinarium, sicque non credidisse, quod delegata
potestate contra se procedi posset, praetermissa etiam terna commonitione;
ergo tacite innuit, eum incurrisse excommunicationem , et hujus sententia*
rationem affert : Quia in dubiis via tutior eligenda, etsi de lata in eum sententia dubitaret. is tamen délaierai potius se abstinere, quam Sacramenta
ecclesiastica pertractare.
R. Duplex Hildcsb. Episcopo dubium erat: l,lm facti au sil excommuni­
cabis? cum vero per famam ipsi constaret excommunicationem in se lalani
fuisse jussu el auctoritate Pontificis, dubium hoc erat vincibile, in quo vel
tutius eligendum, vel adhibita diligentia deponendum, inierim vero absti­
nendum erat: S"” juris, an stante sufficiente notitia de excommunicatione,
posset coram se facere celebrari divina per epikeiam, ob aliquod scilicet spi­
rituale bonum ct sub spe veniæ? sed cx dicendis constabit, quando lex vel
prohibitio est certa, dubium autem tantum an detur excusatio vel exceptio,
quod debeat observari lex ct tutius eligi.
Inst. 2. Cap. Juvenis. 3« de Spousal. Evgexii > P. decimal, nullum esse ma­
trimonium . quod juvenis quidam contraxerat cum consobrina alicujus
pucllæ, quam idem juvenis necdum septennem prius duxerat, ct cum <pia
dubitabatur an habuerit copulam; pro ratione dat: In his, quæ dubia sunt,
quod certius existimamus, tenere debemus ; ergo.
R. 1°. Aliud est esse tutius, aliud esse cert i us, qua voce Pontifex hic utitur;
unde huc pertinere objectio non videtur. 2°. Sponsalia juvenis cum puella
priore non fuel uni dubia, sed tantum dubitabatur an intervenerit copula,
prout colligitui cx verbis capituli; tum propter honestatem Ecclesiae, quin

DE TUTIOIUSMO.

ipsa conjux ipsius fuisse dicitur, turn propter priodiclam dubitationem : nam
quamvis puella fuerit septennis, tamen cum juvenis illius diceretur conjux,
dis forsan lenlassel copulam, potuit inferri malitiam in puella supplevisse
idaleni. Quia vero ante Conc. Thid. etiam ex sponsalibus invalidis, pneterquamob defectum consensus invalidis, oriebatur impedimentum pubiieæ
honestatis, et hoc usque ad 4um gradum cum consanguineis dirimebat ma­
trimonium, initum postea cum puella consobrina matrimonium erat certo
nullum ; unde rursus huc non perlinet. 3°. Supposito etiam dubio, separatio
matrimonii non erat pal’s tutior, sed potius matrimonium, juxta e. Licet ex
tptadam. 47. de Testibus. Quamvis enim diceretur etiam intervenisse in
secundo matrimonio malam fidem juvenis, de quo tamen Pontifex nihil
alfert; nihilominus quia bona tides aderat ex parle fœminæjdebuisset decidi
ut juvenis quidem redderet, non vero peteret debitum, sicut in simili ca.su
decidit Lieu s 111. 4°. Pontifex hic loquiturtantumde.se ipso ut judice; proin
ex hoc casu nil aliud sequitur, quam quod jiidex in judicando debeat sequi
tutius ac certius, non autem quivis alius in quovis dubio.
Inst. 3. Ratio Pontificis in praedictis casibus decidentis est. quia eligendum
est tutius; ergo lex est universalis sequendi tutiora.
R. 1°. .V. C. Sicut rationes in Conciliis adhibitæ ad laciendos canones
tidei non sunt canones ; ita rationes, quæ congruenter moverunt Pontifices
ad facienda decreta, non sunt decreta. 2°. J). C. Est universalis regula mere
consiliativa, aut principium congruentia·, ex qua Pontifices nonnulla decre­
verunt C. Regula per se ubique obligans, aut principium naturale omnino
necessarium, a quo discedere nunquam sit licitum .V. Hinc in c. Petilio tua
etiam dicitur : cum consultius sit in hujusmodi dubio abstinere, quam temere
celebrare.
Inst. 4. Nisi hæc lex statuatur pro regula generali, orientur maximal
anxietates et remorsus conscientiæ, prout indicatur in Clem. Exici de V.S..
ubi ortis inter FF Minores controversiis de variis circa suam regulam dubiis,
Clemens V. ea resolvens inter alia sic ait : .Vos itaque, qui in sinceris horum
conscientiis delectamur, attendentes quod in iis, quæ animæ salutem respi­
ciunt, ad citandos grâces remorsus conscientiæ pars securior est tenenda ; ergo.
H. .V. A. Sicut enim nimia austeritate in consiliis et opinionibus salus
animarum inultum impeditur, ut ostendit La Choix L. I. n. 510., sic et per
nimiam laxitatem; hinc debitos huic rei cancellos infra statuemus.
Ad rat. additam. R.Si verba Clementis continent præceptum, intelligenda
sunt de dubio praei ico, quo videntur laborasse FF. Minores, ac inde habuisse
graves remorsus. Cum vero id de universis dubiis ibi propositis non videatur
dici posse, verba allata solum continent consilium quoad dubia aliqua spe­
culativa, quod inde colligitur, tum quia respondet Pontifex, Minores non
teneri observare omnia consilia Evangelica, quamvis in principio Regulæ
ipsorum diceretur : Regula et Vola FF. Minorum hæc est, scilicet I). X.
J.C. Sanctum Euangelium observare : tum quia negat, omnia vim habere
præcepli. quæ in eorum regulis per verba imperativi modi proponuntur.
In quibus responsionibus corte non declarat id quod tutius est.
inst. 5. L. Tilia 38. IL de auro, decisum, ut hærcdes ponant statuam
argenteam, quamvis Seja voverit dunlaxat statuam 100. librarum, ct qui­
dem ponendam in templo, in quo nonnisi signa area erant posita; ergo.

k

< . *—

H-j
i

I 48
l‘K ACTIBUS HUMANIS.
K. Molina, Suarez. Layman pro trrea legunt aurea ; inde \ero infirmatur
Tt tioiusmk. Sed tametsi legatur, signa <vre<i, lex pro hoc casu specialis
datur, quia conveniens erat, hæredes ex gratiludine legata pia modo magis
utili solvere.
222. Obj. //. Tota antiquitas docuit, in dubio eligendam esse partem tutio­
rem, adeo ut Vasquez ne unum invenerit, qui contrarium sentiat : atqui nee
in re tanti momenti a communi eorum sententia recedendum, neque dicen­
dum videtur, eos per plura secula omnes errasse ; ergo.
R. I. .V. J/. Nam imprimis plurimi veteres banc quæslionehi non attin­
gunt : qui vero attingunt, non omnes tutius necessario eligendum docuerunt.
Certe S. Antonin, p. 1. lit. 3. c. 10. §. 10. reg. G. dicit : Eligere viam tutio­
rem, consilii est, non prœcepti. Minus lutam etiam eligi posse, docuerunt
scholarum principes, ut constat ex num. 220. Quamvis autem Vasquez dicat,
se neminem ex scriptoribus invenisse qui oppositum dicat saltem in dubio
juris, sive de existenlia legis; id alii tamen invenerunt, ut dicetur
seq. Cæterum antiqui hic dicuntur, qui scripserunt ante Medina», ct sic
ante 1577.
R. 2. .V. m. Nam certum est multas veterum sententias esse antiquatas, cl
fundamentum hujus sententiae, quod ignorantia invincibilis non excuset
a peccato, damnatum est ab Ecclesia, quamvis Gerson L. de vit. spit.
lect. 4. coroll. 3. dicat concordem sententiam. Quod vero Clerus Gallicanus
1. c. propositionem 283m temerariam, scandalosam, perniciosam et erroneam,
acSS. Patribus et antiquis DD. contumeliosam dixerit, qua quidam Rccentior contendebat, omnia hodie esse melius examinata, el praesertim in ma­
teria morali libentius juniores quam antiquiores sc legere et sequi ; tamen
recte videtur Raslero in norma recti, disp. 3. q. 9. a. 5. ea nullam censuram
mereri, si rite et intra suos limites intelligatur, nempe juniores simul
acceptos melius discussisse quæstiones morales, quam antiqui communiter
fecerint. Neque omnes antiqui ita censuerunt. Mulli falso innixi erant fun­
damento. Denique vel mullos veteres, vel plurimos ac fere omnes recentiores
per 80. et plures annos errasse dicendum est. cum alterutrum videri possit
necessario admittendum,
w’ H
Inst. 1. D. Thomus Quodl. 8. q. G. a. 13. dicit : Illud autem quod agitur
contra legem, semper est malum, nec excusatur per hoc quod est secundum
conscientium ; ergo.
R. Difficultatem, quam hic textus et totus articulus affert, cl ipsi adver­
sarii solvere debent, el nos nonnisi ex antiquis solvemus. Dico itaque, D.
Tbomam loqui hic de conscientia vincibililer errante ex motivo levi contra
legem certam et claram.
Constat id 1°. quia S. D. 1. c. sic pergit : Quando dum sunt opiniones
contraries de eodem, oportet esse alleram veram, et alteram falsam ; aut ergo
ille (pii facit contra opinionem magistrorum, utpote habendo plures pratbendas, facit contra veram opinionem; et sic cum facit contra legem Dei non
excusatur a peccato, quamvis non faciat contra conscientiam.
2°. Quia S. Antonin. 1. c. reg. L hæc ipsa verba recitans ait : Ibec rerto
D. Thom e non possunt inlelligi nisi de bis, ubi manifeste patet ex Scripti rl
vel Ecclesle determinatione, quod sil contra legem Dei; et non de illis intelligit, ubi non apparet; alius sibi contradiceret eodem libro.

DK Tl’TIORISMO,

149

3e. Quia Joannes Nideh Ord. S. Don, c.aevns vel antiquior S. Antonino simi­
liter liM|iiihiret addil, quod S. Thomas declaret scipsum Qimdl. 3. q. 4. a. 10.
ubi ait : In his rero, qua· pertinent ad fidem et bonos mores, nullus excusatur, si
sequatur erroneam opinionem alicujits magistri : in talibus enim ignorantia
non excusat ; alioquin immunes a peccato fuissent, qui secuti sunt opinionem
Arii, Nestohii, etc. El infra concbidil : Qui ergo assentit opinioni nlicujus Ma­
gistri contra manifestum Sciiiptih.e testimonium, sive contra id quod publice
tenetur secundum Ecclim.i: auctoritatem, non potest ab erroris vitio excusari.
Inst. 2. Plurimi recentiores idem principium adstnmnt; cl Clerus Galli­
canus posuit illud tanquam primam regulam in conventu an. 1700. cele­
brato ; ergo.
II. 1°. Eliam Clerus Gallicanus an. 1G82. edidit declarationem, in qua
oinlra Pontificis potestatem ejusque infallibililatem el supra CC. Generalia
superioritatem definitum est, subscriptis 34. Episcopis, 38. Ecclesiasticis
viris aliis; et tamen hæc declaratio ab ipsis jussu Lnnocentii XII. P. rescindi
debuit, nec auctoritatem tribuit adversæ sententiae; ergo inulto minus con­
venitis hic auctoritatis habet, ubi nonnisi 10. Episcopi et 20. alii Ecclesias­
tici subscripserunt. 2°. Auctoritas Gallorum non ligat Germanos aliosque
orbis Theologos ; quin et eorum Declarationes strictam etiam Gallis-necessi­
tatem non imponere, patet ex Conventu an. 1714., cui intererant 40. Epis­
copi, ubi in causa Constitutionis Unigenitus addentes Instructionem pasto­
ralem hæc habent : .Vos vos rogamus... quia bene scimus, quod non possimus
hac super re vobis ullam obligationem imponere; unde nec in Conventu
anni 1700. id potuerunt.
223.06/. 111. S. Scriptura pnecipil 1°. ut quasi a facie colubri fugiamus
peccatum, ejusque periculo nos non exponamus : 2°. ut mandata Dei custo­
diamus nimis, h. e. cum sollicitudine exquisita : 3°. ut homo pro peccato
habeat, quod non est ex fide, sive conscientia dictante aliquid non esse pec­
catum : sed nihil ex his præstamus, si tutiora non sequimur ; ergo.
R. .V. m. Quia præstari omnia hæc possunt, si modo absit dubium practi­
cian, et ex diclamine reflexo moraliter certo operemur ; hinc 1. peccatum
fugimus ut colubri faciem, sequendo etiam minus lutam, vere tamen pro­
babilem aut probabiliorem, eum talis actio careat peccato, neque hominem
exponat periculo formalis peccati.—2. D. .Mandata Dei sunt custodienda nimis,
Ii. c. cum exquisita sollicitudine, quæ scilicet excuset a peccato C. Quæ ad
difficillima, incerta et periculosa fragilitati humanæ obliget .V.—3. .V. Quod
non habeatur fides per conscienliæ dictamen practice practicum, el nioraliler certum.
Inst. Ipsi Gentiles posuerunt hanc regulam, quam refert Tullius L. 1. de
Oflic. Bene preeeipiunt, (pii velant quidquid agere, quod dubites, an (equum
sil, an iniquum, liem S. Antonin. I. c. reg. G. ait : Qui agit scienter id, de
(pio dubitat esse mortale, permanente dubitatione mortaliter peccat, etiamsi
illud in se non esset mortale, sumendo proprie et stricte dubitationem, videlirtl, prout rationes sunt (eque ponderantes ad ulramque partem, nec mac/is
(piis declinat ad unam, quam ad aliam ; ergo.
,0/1. R. Manifeste apparel, confundere adveraarios dubium practicum

lf»O

DE ACTIBUS HUMANIS.

cum speculativo, et dietamen remotum eum proximo ct praclico; unde D.
Posuerunt Gentiles hanc regulam do dubio praclico C. Speculativo .Y,
J(/ 2. R. S. Λντοαίν. do eodem dubio practice intelligendus est, quia ibid,
reg. 7. ait : Inter duram el benignam circa prœcepta sententiam, benigna est
potius caleris paribus interpretatio facienda : quod etiam asserit Wh.hei.mis.
Hujus ratio est, quia prœcepta Dei et Ecclem.e non sunt ad tollendam omnem
spiritualem dulcedinem. Sed de his mox uberius.
±21. Observa. Tutiorismi sectatoribus duplex incumbit obligatio gravis­
sima : vel enim debent semper sequi tutiorem ; vel si illam sequi nolint,
debent se conviucere certitudinis moralis circa sententiam faventem libertati,
adeoque convincere se debent, quod nec immoderata quædam allectio, nec
mentis excæcalio, nee inadverlenlia, nec præjudicium ipsos incitent ad am­
plectendam sententiam minus tutam. Hæc obligatio ipsos non solum in
actione, sed etiam in usu privilegiorum premit. Inde patet, quam difficilis
sil pravis sententiæ rigidæ : et quamvis tutiorem sequi tutius sit , hanc tamen
sententiam reflexe tenere, net: tutius, imo nec salis tutum est.
Sunt vero dubia el certi casus, in quibus perinde omnes partem tutiorem
sequi tenentur, nempe : 1°. universim in omnibus, in quibus, etiamsi adsit
ignorantia invincibilis , nec pars probabilis nec probabilior eliam juvat ad
hoc, ut obtineatur finis intentus, ad quem procurandum est obligatio; sic in
iis. quæ sunt de necessitate medii ad salutem, esi obligatio sequendi tutius,
quia si circa illa erretur etiam invincibiliter, hoc nec facit nec facere potest,
ut vel illud non sit medium necessarium salutis, vel ut reipsa ponatur, si quid
substantiale desit. 2°. Speciatim in conferendis Sacramentis, ut patet ex Prop.
1. ab Inxoc. XI. damnata. Idem est dc susceptione. Sacramentorum, quate­
rnis hæc ad Sacramenti valorem et efficaciam spectat, nimirum in Sacra­
mentis non sola honestas operationis attenditur, sed valor Sacramenti, qui
non pendet ab opinione nostra, sed ab institutione Christi. 3°. Ubi non solum
est periculum peccati materialis, sed etiam alterius damni vel incommodi,
quia obstat lex aut charitatis, aut justitia»; hinc illicitum est bellum offensivum in dubio juris ; illicita explosio sclopeli in dubio facti, an id, quo
collimatur, sit fera vel homo etc. Excipe, nisi cavendo alterius damnum,
creares illud tibi ipsi : quia tum ordo charitatis permittit, ut proprium
potius quam alienum damnum evites. 4°. Ubi jure positivo aliter est statu­
tum, v. g. cap. ad Audient, supra cit. Huc reducitur, si quis ad hoc se ipse
obligasset volo, vel ad id adstrictus esset per legem aut mandatum Superioris.
·>'’· Ubi est contractus vel quasi contractus initus ad eligendum tutius; sic
Medici, Advocati etc. qui cum se obligarunt ad procurandam sanitatem, vel
causae victoriam, hoc ipso se obligarunt ad media adhibenda , quæ judicant
tutiora : qui enim operam illorum conduxerunt, intendunt finem suum,
quantum possunt, tutissime assequi, ad quod nihil facit opinio probabilior
etiam, nisi simul sil tutior. 6°. Quando possessio stat contra dubitantem;
unde inferior dubitans an Superior juste imperet, tenetur obedire, quia
possessio non stat pro libertate subditi, sed pro auctoritate Superioris, qui
non debet sua potestate privari propter dubium subdito occurrens.

nr

h'TIOrkiio.

S IV.
J/ι in Dubin Legis semper sit eligendum. Tutius ?

225. .Va/a /. Lex opponitur libertati, el vicissim : quia lex ligat hominem,
etinoraleiu libertatem aufert, ne scilicet pro libitu suo utatur operatione;
libertas vero hominem veluli solvit: unde constat legem se halære instar
actoris, libertatem iustar rei. Ditlerunt a nobis adversarii, dum dicunt leges
prœcedere libertatem hominis, adeoque eas, non vero libertatem in posses­
sione esse. Sed falsum id est absque omni dubio : 1° de lege humana, quia
antequam illa sanciretur, fuit homini libertas : 2*'. de lege divina v. g.
Mosaica el Evangelica, quia el antequam illa lex institueretur, libertas hu­
mana praecedebat : 3° de lege naturali, quia hæc cum ipsa humana libertate
cxislit, cum lex ejusmodi in praeficis tantum principiis et conclusionibus
demonstratis consistat.
Haec autem non sunt lanium intelligenda de cxislentia reali legum, sed
etiam de promulgatione, ubi hæc distincta sunt inter se. In promulgatione
non authentica legis naturalis eliam libertas præcedit legem naturalem,
priusquam ea deducatur ex primis principiis. Porro certum inde sequitur,
legem non obligare, nisi existât ac promulgetur, adeo quidem, ut nisi certa
sitcxislentia vel promulgatio, libertas maneat in certa sui possessione, sive
homo sit certo liber ab omni obligatione, et sibi liceat sua actio.
226. Nota II. Communior TT. tenet, in lege humana dubia non semper
eligendum esse tutius : 1°. Favet Jus Can., ubi e. fm. de Transact, dicitur :
In his, super quibus jus non invenitur expressum, procedas (ixquitale servata)
semper in humaniorem partem declinando. Reg. 57. de R. J. in G. contra eum,
qui legem dicere potuit apertius, est interpretatio facienda.
2°. Jis Civ. nam reg. 192. de R. J. dicitur : In re dubia benigniorem inter­
pretationem sequi, non minus justius est, quam tutius. L. benignius. 18. 1Γ.
de Legibus : Benignius leges interpretanda sunt, quo voluntas earum conser­
vetur. L. si fuerit. 10. ff. dc rebus dubiis : In ambiguis rebus humaniorem
sententiam sequi oportet. L. Amanus. 47. ff. de obiig. ct action. : Ubi de
obligando quœrilur, propensiores esse debere nos, si habeamus occasionem, ad
negandum : ubi de liberando, ex diverso, ut facilior sis ad liberationem. Hinc
etiam Habert de Conse, c. i. ad Dices 2. Resp. 2. ait : Fatendum tamen est
inhgpolhesi, quod lex humana sil obscura, nec secundum communem TT. sen­
tentiam constet de mente Legislatoris, liberum et tutum esse in conscientia,
amplecti alterutram ex oppositis opinionem.
227. Dico. Non est obligatio, in dubio invincibili legis, etiam divina? et
naturalis, eligendi semper pariem tutiorem.
Prob. I. Ad obligationem conscientia· requiritur in lege divina cxislentia
logis et promulgatio authentica, iu naturali saltem non authentica, utrobiqne clara et certa : atqui ubi est dubium probabile de lege divina vel natu­
rali, non habetur cxislentia el promulgatio authentica vel non authentica
certa ct clara, ut per se patet; ergo in dubio non est obligatio sequendi
legem, ct sic partem tutiorem.

At <■. -

-Λ1

132

he actibus

m’MA-xis.

Prob. pars P. .1/. Quia lex sine existenlia nequit esse : sine promulgatione
lex non innotescit, nec habet completam rationem legis; quod tamen iutelligendmn est de legibus formalibus, quia virtmiles tantum promulgantur non
authentice.
/W»./Hirsi3. Quia existentia et promulgatio legis naturalis sunt idem;ergo
si conclusiones, sive praecepta secundaria ex primis principiis non deducun­
tur, non existant : de primariis enim praeceptis natura? constat, ea evidenter
cognosci debere et sic existe re.
Prub. pars 3*. Regula et mensura, qualis est lex. debet esse certa, atque
ideo, ut ait D. Thom. 1.2. q. 91. a. 3. ad 3. Leges humana· non possunt illam
infallibililalrm habere, quam habent conclusiones demonstrativa· scientiarum;
nec oportet, quod omnis mensura sil omnino infallibilis et certa, sed secundum
quod est possibile in genere suo, h. e. moraliter. Similia habet 2. 2. q. GO.
a. 3. ad 1. unde constat, saltem moraliter certam esse debere existentiam
legis.
Claram autem esse oportere constat ex c. Erit autem. 4. Dist. ex observa­
tione Isidori, ubi dicitur: Erit autem lex... manifesta quoque, ne aliquid per
obscuritatem in captionem contineat; et 27. Q. 1. de viduis : Aon debet nos
inducere per legem obscuram vel dubiam ad id, a quo nos cohibere debet, e. fm.
de constit. Constitutio Apostolicce Sedis nihil debet obscurum vel ambiguum
continere, ubi Glossa V. ambiguum, sic ait : Lex nullam obscuritatem conti­
nere debet, ne per obscuram constitutionem in laqueum incidamus. Vide etiam
Gloss, c. un. de postal. Praelal. in G. V. de ceelero.; Abbatem et alios Canonistas in hunc locum.
Prob. II. Qui invincibiliter nescit legem non solum humanam, sed ct di­
vinam ac natiiralein. nor» tenetur actu secundo ad illam observandam, quia
ignorantia invincibilis etiam juris naturalis excusat a peccato; et hoc ipsi
etiam adversarii fatentur in dubio negativo : atqui invincibiliter dubius de
lege divina et naturali, ut supponitur,invincibiliter nescit legem, sive habet
ignorantiam invincibilem legis; ergo. Prob. min. de dubio positivo : invin­
cibiliter moraliter dicimur nescire ea, de quibus non habemus sufficiens fun­
damentum dicendi potius dari, quam non dari ; sed positive dubius non
potest affirmare legem dari, neque etiam negare, et hinc non potest potius
dicere eam dari; quia in dubio stricte sumpto rationes sese mutuo elidunt,
neutra pars praevalet, et hinc non adest sufficiens fundamentum ad asseren­
dam potius, quam negandam legem ; ergo.
Conf. 1°. Axioma est : In dubio melior est conditio possidentis, sive illius
qui est in possessione : atqui in dubio legis etiam divinæ et naturalis libertas
est in possessione, quia libertas praecedit existentiam moralem legis, habet
se instar rei et defensoris, ac pro se praesumptionem juris, onus probandi
transferens in alium, cum ipsa tantum se defendat ; ergo. 2°. A paritate in
dubio legis humanæ.
228. Obj. /. Deui. 17. 8. etc. ait Deus: Si difficile et ambiguum apud te
judicium esse perspexeris... et Judicum intra portas tuas videris verba variari]
surge et ascende ad locum, quem (degit Dominus Deus tuus, veniesque ad
Sacerdotes et ad Judicem,... quœresque ab eis, (pii indicabunt tibi judicii veri­
tatem; et facies quodeumque dixerint
al docuerint le juxta legem ejus,

Ϊ»Ε TUT1ORISMO.

tepierisque sententiam eorum , nec declinabis ad dexteram, neque ad sinis­
trum; ergo in lege divina vel semper attingere verum, vel sequi debemus
id quod est tutius.
H. .V. C. Textus hic non est ad rem, tum quia agit de dubio vincibili,
utpole quod poterat et solebat solvi a Sacerdotibus et Pontifice non multum
dissito; tum quia non praecipitur, ut Jmhei, si summum Sacerdotem adire
non potuerint, sequerentur tutius. Nos vero loquimur de dubio invincibili,
et quamvis, quæ in moralibus Pontifex definivit, exacte observemus, tamen
nec eum adeundi omnibus est facultas, nec illi omnia dubia dissolvendi
voluntas, cum tot in ulramque partem sententiae probabiles sciente etiam
Sede Apostouca habeantur.
Inst. 1. In pluribus Scripturae locis jubemur mandala Dei servare, et
Deum diligere, quantum possumus : atqui hoc non fit, si in dubio legis non
sequamur tutius, sicut amicus non dicitur diligere amicum, aut famulus
servire domino, quantum potest, si omittat facere quod verisimiliter judi­
cat placere amico, vel exigi a domino ; aut contrarium faciat; ergo.
It 1. D. M. Tenemur, quantum possumus absolute A'. Cum moderamine,
b. e. eo saltem modo, ut caveamus omnem offensam formalem Dei C.
R. 2. .V. m. Nam, ut Deus diligatur ex toto corde etc. aliud non requiritur,
quam ut observentur mandata Dei nobis certo cognita, et nullum eorum
deliberate violetur, per quod Deus offendatur; Deus autem non offenditur
deliberate, si homo invincibiliter ignoret mandatum Dei , prout hic suppo­
nitur, ubi mandatum incertum et dubium est. Praeterea nec amicus nec
dominus pnidenter offenditur, siquidem amicus vel famulus speculative ac
remote dubitet, aliquid velle amicum, vel dominum imperare, sibi ita pru­
denter persuadeat, hic et nunc non velle, nec imperare; austerior enim et
indiscretus esset, si in his circumstantiis illa nihilominus exigeret. Denique
amicus et famulus sat certo sciunt alterius voluntatem.
Inst. 2. Matth. 7. 14. dicitur -.Angusta porta et arcta via est, quæ ducit ad
vitam: sed si non tenemur sequi tutiora, panditur via lata ad plurimas leges
divinas negligendas, et porta coeli dilatatur ; ergo.
R. .V. m. Nam imprimis leges Christianæ Religionis claræ et certæ circa
dilectionem inimicorum, castitatem, justitiam etc. satis adstringunt introi­
tum in regnum coelorum : neque debemus januam cœli tam arctam facere,
ut faciunt adversarii, quia et Christi jugum suave, et onus ejus leve, Matth. II.
30. dicitur. Deinde agnoscitur etiam a nobis obligatio generalis, ct in multis
etiam circumstantiis specialis, inquirendi leges; hac vero diligenter expleta,
si non inveniatur lex existere , prudenter judicatur legislatorem non velle
subditum in tali casu esse proximo obligatum. Unde nihil hic laxitatis
occurrit, cum in sententia opposita nimium arctetur via salutis cum peri­
culo et damno plurimorum.
Inst. 3. PP. idipsum docent : Tertull. L. de spectae, c. 20. Erramus; nun­
quam et nusquam excusatur, quod Deus damnat: nusquam et nunquam licet,
quod semper et ubique non licet : hæc est veritatis integritas, et quæ ei debe­
tur, disciplinée plenitudo et æqualitas timoris, et fides obsequii, non immu­
tare sententiam, non variare judicium. Iren. L. 3. cont. hier. c.
Qui ad
inventionem missi erant errantium Apostoli... utique non secundum pressen­
tent opinionem colloquebantur eis, sed secundum veritatis manifestationem.

I

IM

HF. ACTI Bl'S HUMANIS.

Clem. Alex. !.. 7. Strom. circ. fin. lore Domini erudimur ad agnitionem
veritatis... magis declinamus ad ea qu e sunt opinabilia, etiamsi sini con­
traria, quam ad veritatem : est enim austera, grarisque ac severa. S. Leo
ep. 10. ad Flavian, c. 1. Quid iniquius, quam impia sapere, et sapient ioribus
Doctoribusque non credere? sed in hunc insipientiam cadunt, qui, cum ad
cognoscendam veritatem aliquo impediuntur obscuro, non ad Propheticas voces,
non ad Apostolieas litteras, nec ad Evangel icas auctoritates, sed ad semelip·
sus recurrunt. Sed ideo magistri erroris existant, quia veritatis discipuli non
fuere; ergo.
R. Neque per hoc semper attingitur veritas, quod sequamur tutius, cum
hic sæpius observetur lev quæ nunquam extitit. Specialiter autem Tertull.
loquitur de legibus claris et certo cognitis. Iren. de veritate Evangelica
certa, et ex signis credibililatis perspicua contra falsas persuasiones hmrelicorum. Idem dicendum de Clemente contra inanes gentilium opiniones
scribente. S. Leonem de eodem loqui ex ipsis verbis constat , incusatquo
dubium et ignorantiam vincibilem, quæ per sinceram inquisitionem veri­
tatis deponi potest. Cæterum, quod a Clemente de austeritate dictum, circa
id observa locum S. Ambros. in Ps. 118. 38. dum ait : Sunt etiam in nobis,
qui habent timorem Dei. sed non secundum scientiam, statuentes duriora prœcepta, quee non possit humana conditio sustinere. Timor in eo est, quia viden­
tur sibi consulere disciplina, opus virtutis exigere: sed inscitia in eo est, quia
non compatiuntur naturœ, non œstimant possibilitatem.

K

229. Obj. II. Si lex dubia non obligaret; ergo quia non est sufficienter pro­
mulgata : hoc non, quia si non esset promulgata, non esset lex, quod falsum
est; quia tunc lex inciperet esse quando cognoscitur, et desineret esse lex, si
quis ejus oblivisceretur. Conf. 1°. In dubio practice lex obligat; ergo etiam
in speculativo. Conf. 2°. Certus de existentia legis particularis, et dubius an
casus sit exceptus, tenetur obedire legi ; ergo etiam certus de lege universali,
qua Deis jubet servari omnes leges : et dubius an hæc vel illa lex existât,
tenetur eam servare.
R. D. J/. Non obligaret, quia non est sufficienter promulgata promulga­
tione authentica .V. Non authentica C. Nempe quamvis voce et scripto olim
leges divinæ satis promulgate sint, tamen earum notitia a pluribus invinci­
biliter non habetur, ex cujus defectu oritur eas non obligare.
Ad Conf. 1. Disp.est : In casu dubii praclici non tam obligat lex dubia,
quam alia reflexa certa, quæ prohibet agere cum dubio praclico; non autem
datur lex certa obligans ad non agendum cum dubio speculativo.
Ad Conf. 2. Disp, est : in primo certa est lex, et tantum dubium an non
per accidens aliquis excusetur; ergo pro lege tamdiu est praesumptio, donec
moLivo fortiori elidatur. In secundo est quidem lex universalis etiam certa,
jubens servari omnes leges certas, non vero obligans ad servandas etiam
dubias leges, nec praesumptio de hac universali adesse probatur.
Inst. 1. Qui agit contra legem dubiam, exponit se periculo peccandi, Delm
offendendi, et salutem amittendi: atqui hoc ipsum est peccatum; ergo.
Conf. 1. Qui explodit sclopetum versus id, de quo dubitat an sil homo vel
fera, peccat ob periculum: ergo a pari. Conf. 2. Plus est offendere Delm et

DP. TUTIORISMO.

155

perdere eelpsum, quam occidere hominem; ergo si poslrernun non licet,
minus primimi licebit.
II. I). .1/. Exponit se periculo peccandi materialiter Tr. formali ter .V. Jam
tero non debemus omne periculum cujusvis peccati etiam materialis vitare,
neque etiam sequi liceret probabiliores vel probabilissimas mimis tutas, sed
deberemus ubique amplecti certas et veras, quod sæpe impossibile est, nec
omnes adversarii exigunt.
Ad Conf. 1. Disp.esl : in primo non est tantum periculum peccati mate­
rialis, sed etiam gravis damni alterius, quod non potest amoveri per opinio­
nem etiam probabilissimam; imo certa est lex non jaculandi cum periculo
occisionis.
Ad Conf.2. R. 1°. .V. A. Occisio enim hominis etiam est offensa Dei. 2°. D.
Non licebit primum, nempe Deum offendere formaliter C. Materialiter, scili­
cet in dubio de materiali peccato Ar.
Inst. 2. Possessio slat pro lege, cum semper obligata Deo fuerit libertas
nostra juxta illud Davidis Deum alloquentis : 0 Domine, quia eqo serous tuus,
e! filius ancillœtuœ; et quia solis Anabaptistis reclamantibus Ecclesiæ auc­
toritas pravenit usum nostræ libertatis. Neque hic urget paritas de lege hu­
mana, quia ex legislatoris humani silentio præsumitur, eum consentire in
oppositas legis interpretationes, et contra humanam legem etiam praescribi
potest; ergo.
R. D. Possessio stat pro lege promulgata et certa C. Pro lege vel non pro­
mulgata, vel incerta, et de cujus existentia vel promulgatione positive dubi­
tatur .V. Textus Davidis nihil probat, cum non evincat dari legem Dei certo
in omnibus casibus. Anabaptistarum error non est, quod dicant leges Eccle­
siasticas dubias et obscuras non obligare ; sed quia dicunt, non dari potes­
tatem superiorem hominis in hominem legitimam. Porro data disparitas
quidem valet, ne dicamus contra legem Dei vel naturæ claram ct apertam
licere agere, sicut id contra divinam fit in assignatis casibus; ubi vero dubia
lex est, eadem, quæ de humana affertur ratio, valet pro divina et naturali.
Cælerum neque Deus est homo austerus tollens quod non posuit, et metens
quod non seminavit.
Inst. 3. Libertas est jus rem hanc vel illam faciendi pro arbitrio : atqui
in dubio de lege homo non habet illud jus, quia qui dubitat an sit obligatus
ad unum, non habet jus laciendi quod lubet, cum alias se exponeret periculo
non faciendi id, ad quod obligatus est ; ergo.
R. Promissa inquirendi diligentia debita, et nihilominus manente dubio
dc legc.V. m. et rationem; postremum de periculo D. Exponit se periculo non
faciendi id, ad quod proxime ct iraputabiliter est obligatus 'V. Ad quod tan­
tum remote et non impulabiliter est obligatus C. Lex dubia autem stricte,
proxime ct in actu secundo non obligat, ct hinc actio contra ejusmodi obli­
gationem est tantum materiale peccatum.
Inst. 4. Axioma illud, melior est conditio possidentis, præcise oblinet in
materia justiliœ, non item in aliis ; ergo nihil inde probatur.
R. .V. J. Nam dubius v. g. de volo non tenetur, quia libertas, quæ juxta
!.. 122. if. de R. J. omnibus rebus est favorabilior, in possessione est ; sic in
dubio an valeat matrimonium, tenetur conjux reddere debitum, quia pro
allero bona tide petente est possessio. Ratio autem est, quia ideo in materia
*4
J
■ .<

13d

nr actibus

humanis.

justiliæ, licet res sil divisibilis, melior est conditio possidentis, quia possessor,
præter jus dubium sivô æquale cum allero, habet titulum certum posses­
sionis: atqui in materiis aliis, ubi plerumque est res indivisibilis, prêter
obligationem dubiam habetur certus titulus possessionis de libertate, aut
alio; ergo. Conf. In dubio negativo legis melior est conditio libertatis possi­
dentis ; ergo et in positivo.
Inst. 5. Ideo in materia justitiæ melior est conditio possidentis, quia
possessor legitime præsumilur esse verus dominus rei, quatenus moraliter
meum est, quod penes me est : sed quæcumquc possessio tingatur, non potest
extra materiam justitiæ hanc præsumptionem facere quæ faveat libertati,
sic dubius de eoto, quantumvis illi faveat possessio libertatis, per hanc non
potest præsumi non vovisse; item dubitans, an hora 12* inter diem jovis et
veneris sonuerit, non potest habere ex possessione libertatis praesumptio­
nem de rei veritate, an nempe sonuerit, vel non ; ergo.
R. I). in. Non potest præsumptionem facere de casu vel titulo particulari
C. De universali titulo ad deobligationem .V. In utroque habetur paritas :
nam in materia justiliæ, quia homo habet aliquam rem penes se, dicitur
possessor, et quia est possessor, præsumilur esse dominus, sive habere jus
eadem re utendi pro libitu, et ne in hoc usu prohibeatur ; non tamen deter­
minari potest ex hoc, an rem invenerit, an legitime emerit, aut alio jure
acceperit, neque ad id probandum tenetur. Similiter, quia lex est libertate
posterior, homo dicitur liber in omni casu, ubi lex vel non existit, vel illi
certo non innotescit, quia est liber et habet facultatem non obligatam ad
hoc tantum, sed immunern ad hoc vel illud ; quamvis autem ex eo deter­
minare non possit, an v. g. votum non emiserit, hora sonuerit, nihilomi­
nus habet jus utendi sua libertate, sive agendi hoc vel illud , nec ab hoc
jure per dubium exortum, aut rationem probabilem contrariam dimoveri
potest, sicut nec possidens per simile quid a suo jure re utendi deturbatur.
Quin ut inde dejiciatur, clare et certo probari debet legem adesse.
Inst. G. Possessio debet dici stare pro lege, tum quia homo ex natura sua
est subjectus legi divinæ et natui ali, tum quia præsumilur pro lege in dubio.
R. .V. A. Ad Prob. 1. D. Semper est subditus legi quoad obligationem
remotam C. Proximam et in actu secundo .V. Horno quidem nunquam liber
est a potestate Superioris; est tamen liber a potestate speciali, quando non
existit: est euim proxime liber ab obligatione legis exislentis, si simpliciter
ignorat eam exister© : denique est etiam liber , si tantum habeat probabilem
notitiam legis , quia hæc notitia non sufficit ut libertas proxime ligetur : ut
enim hoc fiat, lex non tantum debet exislere in se, sed etiam in conscientia
subditi, quia debet operar i juxta legem, et illam habere tanquam regulam
proximam morum, sive per dictamen conscientiæ certum applicatam.
Ad Prob. 2.1). Præsumilur pro lege in dubio an lex existât .V. An cesset
obligatio C. Præsumptio non est, nisi pro eo, quod supponitur aut præsu­
mitur esse j quia supponitur fuisse aut debuisse esse; jam vero si dubium
est an lex existât, non potest supponi, quod sit: neque ex eo, quod Supe­
rior jubere possit, sequitur quod jubeat; ergo non potest præsumi pro lege.
Supponitur tamen voluntas subditi proxime libera, sive proxime non ligata;
ergo pro libertate debet esse praesumptio.
Inst. 7. Cap. Dominus. 2. de secundis nuptiis : et c. Inquisitioni tuæ. il,

^4

DE TUTIOniSMO.

157

de sent. exconun. dicitur, quod conjux post contractum etiam bona fide ma­
trimonium, oborto dubio de ejus valorc tantum possit reddere, non vero
petere debitum : atqui licet hic stet possessio pro libertate et matrimonio,
tamen ob dubium prohibetur uti hoc jure petendi ; ergo.
II. 1. Cap. I. loquitur de iis, qui nupserunt cum dubio an priores uxores
sint morluæ, ubi possessio fuit pro primo matrimonio, non pro secundo et
libertate.
Cap. 2. dicitur a Laymann esse dc eo, qui contraxit mala fide vel ob non
adhibitam diligentiam habuit dubium vincibile; ergo ex neutro habetur
possessio libertatis.
R. 2. Transmissa bona fide dici potest, petitionem debiti non esse prohibi­
tam jure naluræ, sed ex specialibus Pontificum Decretis, sicut statuta est
irregularitas in casu dubii homicidii; ratio autem, cur Pontifex concesserit
reddere, prohibuerit petere debitum in hoc casu, assignari potest tum pos­
sessio matrimonii, tum quod minus malum in reddendo debitum eligatur,
quod esset contra castitatem, ad vitandum majus malum in denegando, quod
esset contra justitiam. Prior tamen responsio praevalet, unde communior est,
iu bona fide conjugem post sufficientem diligentiam adhibitam etiam debi­
tum petere posse. Dixi post sufficientem diligentiam adhibitam', licet enim
sicut possessor alius exorto dubio non debet abdicare nudam rei possessio­
nem, sic nec maritus conjugem expellere; tamen sicut possessor per se non
potest inierim re pro libitu uti, praesertim si talis usus ipsi non esset licitus,
casu quo sciret rem non esse suam, sica pari se habet.
230. Observa: Rcgulæ pro deponendo dubio ex prædicto axiomate statui
possunt sequentes: pro dubio Juris, P. Si dubitas, an id, quod potest indu­
cere obligationem, existât, v. g. votum, juramentum, œtas requisita ad jeju­
nandum, lexclc., non obligaris; ratio est, quia certum est, quod ante id
fueris liber ab illa obligatione; ergo certa libertas tua non tollitur per du­
bium superveniens. 2*. Si dubitas, an obligatio cesset, an illi satisfeceris, an
ab ea excuseris etc., obligaris ; ratio est, quia certum est obligationem adesse,
dubium vero an cesset etc.; ergo per dubium non tollitur.
Pro dubio Facti regula P. est: In dubio factum non praesumitur, sed de­
monstrari debet ; desumitur ex L. in bello ff. 12. de captivis et dc postlimi­
nio. 2*. Quando aliquid, scilicet principale, factum est, præsumptio est pro
\alore actus; desumitur ex L. in contrahenda, ff. de R. J. 3a. Factum præ­
sumitur, si hæc præsumptio sit ei favorabilis qui facium affirmat ; non au­
tem si delictum vel defectus sil; hæc omnia tamen secundum dicta iu dubio
Juristic certitudine dubium praecedente mensuranda sunt.

Qc.ehes: zln liceat sequi sententiam certo et practice Probabilem,
minus Tutam?
2.31..Vota. Lt conficiatur nostra adversus Tutioiustas sententia, necdum
hic comparamus probabilem cum æqueaUt magis probabili ; sed ab isto con­
clusu pnescindentes, unice quaerimus: au ex eo præcise non liceat sequi sen­
tentiam aliquam certo el practice probabilem, quia est contra legem, et sic
minus tuta? ubi supponitur, conscientiae huic direelæ accedere dictainen

is
H

ii
I■
*·

158

DE ACTIBUS HUMANIS.

conscientiœ rellexum moraliter certum. \ idelur autem hæc assertio rite de­
duci ex antecedentibus, eum licitum sit quod nulla lege prohibitum est : sed
nulla datur obligatio, vel semper sequendi tutiora, vel semper in dubio spe­
culatis ο abstinendi ab actione; hinc
232. Dico. Licitum est sequi opinionem certo et practice probabilem, licet
minus tutam.
Prob. 1°. Sequens opinionem certo et practice probabilem agit prudenter,
quia ex niotivo gravi ; et est lutus a peccato formali, quia lex dubia ct obscura
non ligat libertatem; ergo licite agit. 2”. Damnata est ab Alex. VIII. hæc
Propositio: Aon licet sequi opinionem vel inter probabiles probabilissimam;
ergo licet sequi opinionem licet minus tutam at certo probabilem, tum quia
qui docuerunt hanc propositionem, Wendrochius in nota P. ad episl.
5*®. Proxinc., et Siniçhius in Saule exrege L. 2. c. 27., non dixere illicitum
sequi probabilissimam et magis tutam sive faventem legi; tum quia aliunde
etiam constat, magis lutam etiam improbabilem esse licitam. 3°. Si non licet
sequi opinionem certo probabilem, nec licebit sequi probabilissimam, cum
et huic, utpote adhuc intra probabilitatis lineam constitutae, possit subeSsc
falsum ; ergo.
Conf. 1°. Licet sequi etiam in practices opiniones D. Thom.e et Bonaventir.e, quorum doctrina a Sede Pontificia approbata ct ab Ecclesia recepta est:
sed uterque plures habuit opiniones minus tutas et tantum probabiles, sæpe
alter alteri contradixit, et alteruter pro libertate resolvit, imo Cardenas p. 3.
Cris. Tr. I. Diss. 56. c. 8. n. 171. paratum se ait ad texendum catalogum
ex D. Thoma plusquam 200. opinionum ejusmodi ; ergo.
Conf. 2. Sequeretur 1°. errasse omnes scholas etscholarum principes jam a
sex seculis, qui tradiderunt sententias plurimas tanquam in praxi tutas, licet
fuerint minus tulæ. et tantum probabiles aut probabiliores : 2°. Comburen­
dos esse omnes libros, in quibus continentur decisiones morales vel juridica·
tam Auditorum Rotae Romana.·, quam TT. etJCtorum, quarum plures clsi
probabiliores sunt minus tute: 3°. Errare omnes rudes, qui Doctorum sen­
tentias aut confessar iorum opiniones minus tutas sequuntur: i°. Homines
semper ad difficillima, et spectatis hominum infirmis viribus ad impossibilia
adigi, si vel semper tutius, vel ubique verum ac certum sectari debeant.
Adde, quod ipsi adversarii practice revocent, quod speculative docent, ut in
illorum lucubrationibus ostendi potest.
Si ais Ie. Chiustvs Joan. 1 L G. ait : Ego sum veritas, non probabilitas : —
Prov. 1L 12. dicitur: Est via, quæ videtur homini justa, novissima autem
ejus deducunt ad mortem, ct talis via est probabilitas ; — dein non esset opus
in nostra sententia rogare Dei m pro veritate, sed sufficeret rogare pro proba­
bilitate. quod falsum est : — denique hærclici plerumque solent laxare
viam salutis, SS. PvTREseam restringere; ergo ct hos oportet eam restrin­
gere.
R. Ad 1. Christvs etiam non dicit: Ego sum certitudo, ignorantia, aut
error invincibilis ; ergo nec hæc licet sequi. Veritatem haud semper scire
possumus; sufficit ergo certa probabilitas.
R. -1C/2..V. quod probabilitas sit via voluptatis cl ambitionis, de qua ibidem

•c
t

i

DE TLiTÎOhlSMO.

159

sermo est, et <pue hominibus carnalibus videtur vincibiliter justa, et ducit
ad mortem.
H. .h/3. .V. assertum ct retorq. in ignorantia invincibili. Si veritatem ha­
bere possumus, eam indagare cl Deum rogare tenemur.
H. Ad 4. Tr. .1. quia Pharisæi Mattii. 23. el Aci. 15., item Eiicratitæ, Montanista·, Novationi aliique, demum moderni Gneci schismatici quoad jeju­
nia ultra modum rigidi erant. I). C. Oportet restringere ad limites pruden­
ti» et rectæ rationis C. Ad nimium rigorem vel majorem perfectionem
Subd. Sub consilio C. Sub præceptü .V.
S» ais 2°. SS. PP. tutius praecipiunt, et opinionem probabilem rejiciunt :
S. Arc. relatus can. Si quis autem 4. de Pœnil. Dist. 7. ait: tene certum,
dimitte incertum; L. l.de ntilil. cred. c. 11. ait opinionem nunquam esse
sine vitio, sed eam deberi errori. S. Beilx. Tr. de prœc. et disp. c. 1 4. docet :
L'l interior oculus vere simplex sit, duo illi esse arbitror necessaria, charitalem in intentione, ct in electione veritatem. S. Tjiom. q. 18. de ver it. a. 6. ait,
penitus nullam opinionem (consequenter nec probabilissimam) habuisse
locum in statu innocentiæ ; L. 7. Eth. lect. 2. dicit dubium non solvi, nisi
inventione veritatis : hæc, ait, est vera solutio dubitationis, cum invenitur
ijuid sit verum circa id quod dubitatur.
R. A. A. Primus textus ex homil. -41. inter 50. desumptus agit de dilTerentibus poenitentiam usque ad mortem , aitque se eos non posse reddere secu­
ros, quia incertum est an veram poenitentiam agant, sicut David; Secundus
non agit de opinione vere probabili, sed de temerario judicio ; nam ibidem
ait ’.Opinari autem duas ob res, turpissimum est; quod discere non potest, qui
sibi jam se scire persuasit, si modo illud disci potest ; el per se ipsa temeritas
nonbene affecti animi signum est.
S. Bern, loquitur de oculo perfectissime simplici, sive simul reipsa bono
et prudente, et sic de eo qui evitat tam materiale, quam formale peccatum;
aeterum ibidem addit, voluntatem esse etiam bonam et laude dignam, licet
malum materiale in actione subsit; stat ergo pro nostra sententia.
S. Thom.e ratio quoad primum assertum non fuit, quod opinio probabilis­
sima non sil licita, sed quod in illo statu non habuerit locum, quia ibi non
potuit aliquid affirmari nisi ex motive infallibili, nec quidqam cognosci
nisi secundum certitudinem, ut ipse ait, quod tamen statui nostro non
convenit. Quoad secundum adverte, aliud esse dubii solutionem, aliud depo­
sitionem. Dubii quidem completa et ultimata solutio, quæ rei discussione
peragitur, nonnisi veritatis inventione habetur, ct de hac loquitur hic D. Tho­
mas, ut palet ex integro textu, alioque loco in 3. Dist. 17. q. un. a. -4. Deposi­
tio autem dubii hoc non exigit, cum intellectus ex voluntatis imperio cl
physice cl moraliter possit eligere probabilem opinionem, et sic deponere
dubium. Motant hic Probabilist.e quorumdam Probabiliorislarum malam
lidem, dum in citatione hujus textus post τδ verilm, addunt vel cerosimilius, de quo tamen nec littera in libris S. Thom.e apparet.
Si «is 3°. Probabilitas non potest esse regula operationis, quia judicium
directum stat cum formidine; quale autem est judicium directum, tale est
rellexum, nisi nova circumstantia aut ratio accedat. Item in tali operatione
adest dubium specula!ivum, ex quo semper oritur practicum ; qui vero dubi-

··

9!i

ÎGÛ

I

· * -· »

\ *·

• t#" ’ · i
!

1

*»

dk actins humanis.

tat an lex existât, et agit contra illam, eligit hanc operationem, sive lex sit,
sive non sit ; ergo peccat.
R. Ad 1. Qui agit juxta practice el certo probabilem non operatur cum
formidine morali et practica,sed tantum speculativa, sive de judicio remoto
et directo ; ac proin non habet quidem regulam operationis materialiter,
attamen formaliter bonæ, ad quam sufficit quod nova circumstantia sive
ratio γ<·/ϊλγ« accedat.
R.
D. Adest dubium stricte dictum, sive actualis fluctuatio animi
A'. Late dictum, scilicet scrupulusxel formido de opposito, quæ potest etiam
conjungi cum actuali opinione dc una parte C. Quin potest elici judicium
mediate certum pronuntians v. g. : probabile est legem non existere; hinc
falsum, quod ex illo oriatur semper dubium praclicum. Qui speculative
dubitat, potest speculative probabiliter judicare legem esse vel non esse:
ubi si dictamen non formetur, manebit dubium, et liet praclicum : si autem
aliunde judicet quod possit licite operari, jam non vult, sive lex sit, sive non:
sed potius reveretur legem abstracte sumptam, et vellet non agere contra
legem in concreto, si sciret eam existere : quia vero hoc non scit, tenetur
propositionem aliquam revereri tanquam legem. Hoc etiam valet, si pro­
babile est existere legem, el non habetur ratio firma positiva pro non existentia legis : si enim tantum probabiliter agnoscatur aliquid esse lex, non
satis constat existere legem, et valet principium : melior est conditio possi­
dentis.
Si ais P. Ad licite operandum requiritur judicium prudens, quod operando
non peccetur : atqui probabiliter judicans actionem suam esse malam,
prudenter judicare non potest, se eam eliciendo non esse peccaturum ; ergo.
Conf. I. Qui probabiliter dubitat an peccatum, quod commisit, mortale sit.
an non : an turpi cogitationi consenserit, necne; ex unanimi consensu
Ecclesiæ tenetur confiteri : atqui hoc ideo, quia alias se committeret peccati
periculo, quod etiam in omni probabilis sententiæ electione habetur; ergu.
Conf. 2. Nemo prudens in temporalibus eligit mimis tutum in dubio, v. g.
bibit poculum quod dubitat veneno infectum, sumit medicinam lanium
probabiliter sanaturam præ certo sanatura, ingreditur viam subin latroni­
bus infestam præ tutissima; ergo nec ullus prudens eligit in materia salutis
minus tutum præ tutiori.
R. D. m. qui tanturn ex judicio directo probabiliter judicat actionem
suam malam, cx reflexo autem certo judicat esse licitam, non potest judicare
se non esse peccaturum A'. Qui solum habet hoc judicium directum, nullum
autem reflexum C. Iterato hic apparet hallucinatio adversariorum, judi­
cium directum cum reflexo et proximo confundentium.
Ad Conf. 1. Tr. M. de qua multi dissentiunt. .Y. m. quia quamvis hanc
rationem afferant plerique veteres, tamen Cardenas recte ostendit eam non
tenere, quia si Christus non dedit de hoc speciale praeceptum, periculum
cessat : majorem autem hujus sententiæ probabilitatem fundat, quod dubius
dc peccato mortali non possit sibi formare judicium prudens dc suo statu
justificationis : cum autem hic requiratur ad Eucharistiam suscipiendam, ct
confessio peccatorum, quæ requiritur ad Eucharistiæ susceptionem, etiam
requiratur ad Sacramentum Pœnitenliæ ; ut possit illud judicium formare,
debet dubium peccatum cuutiteri. praesertimcum dispositio requisita ad sus-

DE PRODABILIORISMO.

1G1

rtptioncm Eucharistiæ sufficiens non liat per contritionem, sed per .Sacra­
mentum Pœnitenliæ.
A<1 Conf. 2. Tr. J. Cum mulli suas opes, operam, vitam committant
gravi periculo propter incertam spem lucri, qui tamen judicantur agere
prudenter saltem prudentia secnli. .V. C. Licet enim consequens verum sit
quoad media ad salutem necessaria, non ideo verum est, ubique eligendum
esse tutius. Disp. est: in illis temporalibus effectus aut finis intentus non
pendet a dictamine operantis; in present i vero materia tinis intentus est vita­
tio peccati formalis, ct hica dictamine operantis pendet. Vide num. 217. ais3°.

ARTICULUS IV.
DE PROBABILIORISMO.

An liceat in concursu œqualiter Probabilium sequi opinionem minus lutam ?

233. Nola. Probabiliste duo tenent ac defendunt, 1°. quod sequi liceat
opinionem faventem libertati, si modo vere, certo ct practice probabilis sit,
licet opinio opposita favens legi œque sit probabilis : 2°. quod etiam liceat
sequi opinionem vere, certo et pi-acticc probabilem faventem libertati, quam­
vis opposita favens legi, atque hoc ipso tutior, sil etiam probabilior.
1'robabiuoriste inter se differunt : aliqui‘utrumque negant, voluntque
unam e duabus opinionibus oppositis semper amplectendam, quæ faveat
legi, et sic tutior sit, ita ut nequidem probabiliorem liceat sequi, nisi faveat
legi, et hi Rigoriste aut Tutioriste vocantur : alii inter Probabilistas et
Tutiorislas quasi medii sunt, voluntque tutiorem partem eligendam neces­
sario esse, quando hæc est probabilior; quoad reliqua vero iterum dividun­
tur in classes : quidam enim volunt, quod liceat sequi vere probabilem faven­
tem libertati, si opinio opposita favens legi sit minus probabilis aut œque
probabilis, aut non notabiliter probabilior, et hi vocantur Probabilioiust.e
molliores : quidam autem volunt, quod etiam in his casibus non liceat se­
qui probabilem faventem libertati, sed vel eligendam esse opinionem faven­
tem legi, vel abstinendum ab omni operatione, vel in rationes plures inqui­
rendum, ct hi vocantur Probabilioriste rigidi, nil aut parum differentes a
Rigoristis; contra hos

r.··

ï'-rfâ.'.
n
Î

231. Dico. Licet in operando sequi sententiam seque probabilem, minus
tutam.
»
Prob. Sequens opinionem minus lutam in concursu æqualiler probabilium
omnia requisita habet ad licite operandum, et nihil est quod impediat ab
operatione.
Prob. Iam. Requisita ad licite operandum sunt, ut quis agat prudenter,
ciimbona fide,el dictamine conscienti® certo : sed hæc omnia adsunt, quia
agit prudenter, cum agat ex gravi ratione; agit cum bona fide, quia libertas
ejus est in possessione; agit cum dictamine conscientise certo, quia c\ prin­
cipio reflexo potest formari dictamen ultimum certum, el idem adesse supn.
H

if>4

DE ACYIDUS

HVMANIs.

ponitur; ergo. Sic autem formari potest : Licite sequor sententiam miniis
tutam, quiv mihi apparet notabiliter probabilior : atqui sententia benigna
asserens, in operando licere sequi sententiam minus tutam æqualiler pro­
babilem, apparet mihi notabiliter probabilior; ergo.
Prob. /Γιω. Que obstare possent, sunt vel lex, vel ignorantia vincibilis,
vel periculum peccandi : sed nihil ex his obstat, quia imprimis non datur
lex sequendi ubique tutius, aut suspendendi actionem sine certitudine
directa; deinde ignorantia sive veritatis sive obligationis non est vincibilis,
sed invincibilis, quia sicut si nulla.· adessent rationes ulrinque, haberetur
ignorantia invincibilis, sic etiam ista habetur, ubi rationes sunt ulrinque
ecquales. cum plane hic non sit majus dubium ac illic, neque etiam major
notitia aut intimatio sufficiens; denique non datur periculum peccati, quia
nec obligatio illa reflexa adest, nec si adesset lex, obligaret.
lude moraliter cerium videtur hoc etiam dictameu : Quandocuinque lex
directa mihi non est sufficienter promulgata, me non obligat (quia suffi­
ciens intimatio et promulgatio legis ad inducendam obligationem certo et
essentialiter requiritur) : atqui hæc lex directa, quam existere et non existere
æque probabile est, mihi probabilius non est sufficienter intimata, prout
cuivis ab experientia nutum esse potest ; ergo hæc lex directa probabilius me
non obligat. Ubi adverte discrimen inter hanc propositionem : Lex directa
probabilius non existit, quam non asserimus; et inter istam: Lex directa non
est sufficienter intimata, quæ potest esse vera, quamvis reipsa existai lex, uti
patet in casu legis dubiæ, quin et ubi sententia minus tuta est notabiliter
probabilior.

1

235. Obj. I. Sequi opinionem minus tutam utut probabilem, erat quoad
praxin prioribus seculis incognitum, factis Scripturæ ct Historiae Eccl., Pa­
trum assertis et auctorum sententiis adversum; ergo id non licet.
R. Λ’. A. Nam 1°. dum Abraham et Isaac Ægyptum ingressi uxores suas,
dicendo esse suas sorores, exposuerunt periculo præsentissimo adulterii:
dum David I. Reg. 21. comedit panes propositionis: dum 1. Machab. 2. præliati sunt Machab.ei in die Sabbati, certo elegerunt partem minus tutam, ct
in primo casu etiam minus probabilem, in secundo et tertio autem tum
temporis, ubi observantia legum divinarum alias erat rigidissima, saltem
nonnisi probabilem ; ct tamen primum excusatur a peccato ab Avg. L. 22.,
cont. Faust. c. 33. et 4G; duo postrema ab omnibus interpretibus. Item dum
anno 362. Jvlianvs Apostata Constantinopoli et Alexandrie jussisset omnia
venum exposita superstitione fœdare ct Diis immolare, Constantinopolitam
suadente S. Theodoro M. abstinuerunt ab omnibus ejusmodi cibis, Alexan­
drini vero iisdem vescebantur, quod quamvis minus tutum, et forte minus
probabile erat, narratur ct defenditur aTheodoreto apud Baron, hoc anno.
2°. S. Avg. et Theudoretvs modo citati, dum facta minus probabilia
ininusque tuta defenderunt; item SS. Avg. et Hier, dum contradictorias
sustinuerunt, saltem æque probabiles minus tutas admisere ; etuniversim
SS. Patres jam tutiora, jam minus luta proponunt, et si eorum rationes
attendantur, sæpe probabilitatem non excedunt.
3”. Idem dictum supra de D. Thoma et aliis scholarum principibus.
Cælerum quod auctores etiam ante quæstionem Probabil ism i in terminis

DE l'ROIIAllJ I.IÛRIS.MO.

163

agitatam fa\eriul bonignæ sententiæ, ostendunt P. DECiiAMPsin quæsl. facti, et
P. Teiui.u s in fundamento lotius Theologia·,apud quoscitantur e scculoXIV.
Joan. Ring. , Thomas ah Argentina, Gregor. Arimin., Robert. Holeot : e seculu XV. Gabriel Biel, Rapt. Tromaratus, Dionys. Caribus., S. Antonin.,
Panormitanus, Joan. Nider, Joan. Gerson : c seculo XVI. Navarros, Viguerius, Doinin. Soto, Franc. Victoria, Adrian ua VI, Joan. Tabiona, quos dein
llarthol. de .Medina el innumeri alii secuti sunt.
Inst. 1. SS. PP. docent, nos semper sequi debere aut tutiora aut probabi­
liora, ul ostendit Thyrsus Gonzalez de recto usu opinionis probab. Diss. 13.
c. 2. ; ergo.
R. In iis SS. PP. non semper asserunt obligationem, sed dant consilium
et quandoque exaggerative loquuntur. Cælerum de SS. PP. a Thyrso citatis
aliqui non sunt curandi, uti S. Clemens, cujus epistola 5. ad suos discipulos
non est authentica ; Chrysostomvs in opere imperf. hom.44. in Matth., cum
hic liber sit vel hæretici, vel corruptus ab haeretico; Lactantius dicitur scho­
lasticus magis, quam Ecclesiasticus a Damaso P., eloquens potius, quam div.
Scripturarum peritus a S. Hier., et primos præsertim libros scripsit adhuc
catechumenus. Deinde aliorum PP. textus ab eo citatos non invenies, uti sunt
S. Bonav. Torn 2. opusc. de processu Relig. 5. c. 3. S. Bernardin. Sen.
Senn. 17. in Dorn. 2. Quadrag. Denique facile hos et alios explicabis maxime
ex contextu pro nostra sententia.
Inst. 2. Docent SS. PP. animarum regimen esse plenum periculis : semper
suadebant, quæ magis videbantur conformia legibus et canonibus : metue­
bant, etiamsi probabilius judicarent aliquid esse honestum; ergo multo
magis metuere nos debemus.
R. Satis periculi est in nostra quoque sententia, ne quis omittat, ad quæ
certo obligatur : SS. PP. non semper suasere tutiora, ut pluribus infra doce­
bitur: quilibet recte cum Jobo veretur omnia opera sua, et ex amore majoris
perfectionis facit tutiora, non ex præccplo, sed consilio. Adde, quod S.Greg.
Xvz. orat. 39. dicat, in rebus dubiis debere vincere humanitatem. Greg. M.
L. 7. ep. 2. 23. melius esse, in dubiis non districtionem exequi, sed ad beni­
gnas potius partes inflecti. Similia habent Leo, Aug., Theodorei, etc. Vide
D. Amort de Act. Hum. Disp. 2. q. ο.

236. Obj. II. Ut quis licite possit sequi opinionem aliquam, debet eam
posse absolute judicare veram : sed stante æquali probabilitate id non potest;
ergo. Conf. Honestas vel inhonestas actionum non dependet ab opinione
humana ; ergo si actio de se non sit honesta, non excusatur per judicium
probabile.
R. 1°. Qui sequitur æqualiler probabilem tutiorem, vel potest judicare
absolute veram, vel non: si prius; ergo etiam minus lutam possum judicare ve­
ram et licitam : si posterius; ergo nec potest judicare minus tutam esse prohibi­
tam; cccur ergo contendunt auctores, minus lutam statim omittendam esse?
R.2°. Λ’. 4L quia non datur lex obligans ad judicium incertum : sed judicium
directum et absolutum, sive probabile sive probabilius, est incertum ; ergo
ad hoc non tenemur, maxime corn sola probabilitate opinionis supposita
formali possit ex rationibus reflexis judicium ultimo praclicum certum, et

104

• ' >

&

Ï

V*
r, ,

2

v

DE ACTIBUS HUMANS.

quidquid est in judicio probabili absoluto, est eminenter in judicio morali de
probabilitate
R. 3". .V. m. nisi tamen per absolute verum inleUigas certo verum;
potest autem voluntas tam physice quam moralitcr imperare intellectui, ut
assentialur alterutri ex opinionibus æque probabilibus : nam intellectus simple
natura ab opinativ is non determinatur; ergo in iis simpliciter subesi domi­
natui physico voluntatis: intellectus ex imperio voluntatis potest prorumpere
in hæresin aut temerarium judicium, non obstante etiam proluibilioritale
oppositi : item potest magis assentiri vel adhærerealicui sententiæ in materia
lidei. quam mereatur pondus rationum ad assensum impellentium, ut con­
stat ex prop. 19. damn, ab Innoc. XI. Demum sicut voluntas ex duobus
bonis æqualibus potest alterutrum eligere prudenter, sic ex imperio volun­
tatis intellectus prudenter assentiri alterutri sententia' æqualiter probabili,
quia voluntas et ex ejus imperio intellectus æque liber est ad unum ex pro­
babilibus, ac ad unum ex bonis, et perpensis utrinque motivis æqualibus esse
possunt rationes ex parte voluntatis, cur assensum imperet intellectui.
Ad Conf. quæ retorquetur in ignorantia invinc., /1 .1. Honestas vel in­
honestas objectiva et materialis distincta ab honestate actus humani. C. For­
malis et subjectiva actionis et agentis .V.
/Ml. Nemo potest uti opinione quam non habet, quia quivis in iis, quæ
ad propriam personam spectant, delici facere conscientiam ex propria scien­
tia; ergo opinionem, qua utitur, debet facere suam per assensum absolutum.
Item opinio, cui non assentior ul veræ, non probatur; ergo non est probabi­
lis; ergo non licet eam sequi.
R. Ad 1. D. Quam non habet eo modo, quo oportet habere, ul in sua ope­
ratione dirigatur C. Alio modo .V. Sufficienter ad operationem mea fit opinio
per assensum modalem dc ejus probabilitate.
R. J</2. D. Non probatur formafiter et absolute ac per modum actus affir­
mantis C. Non probatur modaliter et virtualitcr ac per modum objecti re­
flexi, cogniti tanquam probabilis .V. Plus autem S. Avo. non voluit, cum
dixit: Illud, quod sequuntur, si non probant, quomodo est probabile?
237. Obj. HI. Stante æquali probabilitate pro et contra legem, est dubium
de licentia : sed hoc stante non licet operari ; ergo. Item qui potest prudenter
judicare legem dari, eam non ignorat: atqui habens a?qualem probabili talem
pro lege, potest sic prudenter judicare; ergo.
R. Ad 1. D. Est dubium speculativum et remotum de Licentia C. Praclicum et proximum, nec per judicium reflexum depositum .V.
R. Ad2. D. Eam non ignorat ignorantia omnimoda C. Moralitcr tali ct
sufficienter eximente ab obligatione servandi legem .V.
Inst.Certus de lege et dubius de exceptione debet servare legem: atqui
in nostra sententia agens plerumque est certus de lege et dubius dc excep­
tione ; ergo.
R. D. M. Certus de lege tum actuali et explicita, tum virtual! et implicita,
et dubius de exceptione, debet legem servare C. Certus de lege actuali et du­
bius de exceptione, quæ spectat legem victualem .V. Primum habetur, dum
scio omnes Operationes v. g. certo sen iles esse omnibus prohibitas dic festo,
et omnibus diebus festis cognitis auditionem Sacri esse praceptain : dem vero

DE PROBABII.IOHISMO.

10M

per accidens et ob difficultatem ovlrinsecam tantum dubito, an ego aut alius
non excipiatur ab observatione harum legum. Alter casus est, an, durn camdi*in quidem iterum notitiam habeo, dubito tamen prudenter, an hæc actio
sit vere servilis, aut hic diesreipsa sit festus; tunc onimvoro dubium rneum
est de evislenlia legis victualis.

An in concursu opinionum inœqualiter probabilium liceat sequi minus
lutam et simul minus probabilem?

238. Nota I. Hæcquæslio fere iisdem, quels præcedens, fundamentis niti­
tur. Sane inter opinionem minus tutam, æqualiter probabilem, et minus
probabilem non distinxere plerique aut Rigoristæ aut Probabilistæ veteres;
auctores impressos pro sententia media inde ab exordio Theologiae scholas­
tica1, duntaxat 13. P. Rassler, 16. P. Anton. Mayr, quamvis egregii SemiRignristarum patroni, invenerunt. Equidem a I). Amort 130 scriptores alle­
gantur Anti-Probabilistæ, sed ex his aliqui sunt dubiæ, alii suspectæ
fidei, alii nimium rigidi etc., ut mirum sit, nonnullos Probabilioristas inter
suos etiam auctores computare Rigoristas, quorum fundamenta falsis innixa
principiis de ignorantia invincibili ipsimet rejiciunt et damnant.
De D. Thoma vix credibile est, eum stare ex parte Probabilioris tarum aut
Semi-Rigidorum, cum inde a Medina per 100 ferine annos Probabilismus in
scholis Thomistarum fuerit communis, uti vel ex inspecto auctorum catalogo
manifestum est ; idque antequam ullus e Societate vel theses vel librum
desuper edidit ; hinc ipse adeo Concina in Instor. Probabil. Tom. 1. p. 14. ait:
Ingenue fatendum, illos manifeste calumniari, qui Jesuitas Probabilismi in­
ventores esse jaciant. Scotus in 4. dist. 11. q. G. non agit de probabilitate
circa existent] am legis dubiæ, sed de majori probabilitate, quod amylum non
sit materia apta consecrationis, adeoque sine peccato adhiberi non possit;
proin haud apte D. Amort hisce verbis Probabilismum impugnat. Plura iu
hanc rem vide num. 207.
239. Nota II. Opinio magis probabilis seu probabilior pro ratione diversae
materiae agnoscitur : circa revelata probabilior est illa, pro qua videtur potius
stare revelatio : circa jus positivum illa, cui magis favent leges vel consue­
tudo : circa mentem legislatoris vel intelligentiam legum illa, cui magis
favent antiqui interpretes, cum hi prae recentioribus fuerint magis propin­
qui auctoribus legum earumque ab initio interpretes: circa materias fidei et
inorum illa, cui favent plus sanctiores quam alii, quia illi magis a Deo illu­
minantur, et mystica melius discernunt: circa materias attingentes conscien­
tiam illa, pro qua stant TT. potius, quam JCti : circa materias juri­
dicas illa, in quam potius consentiunt JCti, quam TT., quia cuique in
sua arte et professione magis est fidendum; ita La Choix. Cæterum tam
probabilitas, quam probabil iori tas absoluta praesertim ex duobus capitibus
cæhoscihir, Ecclesiæ traditione et Doctorum consensione : si enim Ecclesia
declarat, aliquam opinionem esse probabilem vel probabiliorem, aut DD. eam
ei professo examinantes affirment, eam esse vere ac absolute talem, eam

166

•3

DE ACTIBUS HUMANIS.

pro tali habere oportet, eum de hoc majus aut certius judicium haberi
nequeat.
Porro multa* opiniones sunt ab Ecclesia deckuatæ tanquam \ere et abso­
lute probabiles, pauca·* velul probabiliores, inter quas duæ potissimum fue­
runt speculativae, altera de infusione virtutum Theologicarum in parvulis
per iKiptismum, altera de immediata conversione aqua* in vinum in calice,
quarum hanc Innoc. 111., illam Clemens V. declaravit probabiliorem, ante
Conc. Trid. definitionem. Rursus autem advertendum, quod probabdiorilas
universim non sit realis, absoluta et objectiva, sed apparens, respective et
subjectiva : quamvis enim motiva graviora pro oppositis vere in se esse pos­
sint; hic tamen excessus ob mentium diversitatem variamque dispositionem
vix cognoscitur. Quo fit, ut non solum diversi contradictoria habeant proba­
biliora, sed etiam unus idemque nunc idem probabile, nunc probabilius
putet.

210. Nota 111. Lis tota venitur in eo : 1 °. An licitum sit sequi opinionem,
quam operans non quidem absolute judicat esse veram, modo simul habeat
judicium modale, quod talis opinio sit vere et comparative probabilis : id
quoti communius affirmant Probabilistic·? 2°. An teneamur sequi opinionem
subjective seu respective probabiliorem, h. c. quæ omnibus perpensis ope­
ranti videtur esse probabilior : id quod nunc pleriquc Probabilioristæ cum
Thyrso Gonzalez asserunt? Quippe contendunt hi, quod lex directa ei suffi­
cienter sil intimata, cui existentia legis videtur probabilior, aut saltem quod
efficaciter probari possit, dari in hoc casu legem reflexam, quæ obliget ad
partem tutiorem et probabiliorem : id vero negant Probabilistic; inde con­
tentio magna, et prout viri cordati sentiunt, prope major ac quæ mercatur
tantam et ingeniorum et animorum collisionem : nam si de opinione tantum
aliqualiter et probabiliter probabiliore sit quæstio, parum reputatur pio
nihilo, et nisi excessus probabilitatis sit magnus ac manifestus, manet idem
moraliter periculum transgrediendi legem; ac prope ridiculum videtur,
nefas esse sequi opinionem e. g. triginta gravium auctorum contra totidem
alios æque graves; et tamen fas esse earndem sequi, ut primum accedit
unicus nova nec admodum firma ratione instructus. Si de opinione notabi­
liter et certo probabiliore procedit quæstio, vix ullus prudens Theologus opi­
nionem suam affirmabit manifeste et notabiliter probabiliorem, quamdiu
oppositam agnoscit vere ac theologice probabilem, quæ si cessat talis esse,
cessat et quæstio.
Nos igitur remotis indecoris crisibus geminæ sententiæ fundamenta ita
ponderabimus, ut, quæ ex Scriptura S.. SS. Patribus. et Ratione Theologica
pro aut contra utramque facere videntur, ex ordine ac cum debita modera­
tione discutiantur, potissimum vero ea. queis Mercorus, Contenson, Bcrti,
Billuart, Concina et nonnulli alii recentiorcs Probabilismum eum strepitu
impugnant, et Probabiliorismum fere cum plausu propugnant.

DE PnODABIMORTSMO.

167

Momenta sentent ia· Probabilis el Probabilioris ex S. Scriptura.
211. Dicunt Probabilioristæ : Dent. 26. 16. mandata Dei debemus custo­
dire ex toto corde et ex tota anima : idipsurn exigit lex charitatis, Luc. 10. 27.,
ctPs. 118. L dicitur: Tu mandasti mandata tua custodiri nimis, h. e. quan­
tum unusquisque scit et moraliter potest : atqui id non præstat, qui facit quod
probabilius judicat esse contra legem, sicut nemo dicet filium diligere
patrem ex toto corde, dum facit quod probabilius existimat esse contra
voluntatem patris. Matth. 15. debemus audire Christum et non mandata ac
doctrinas hominum : Christus autem nec docuit, nec unquam secutus est
probabilem minus tutam; ergo Scriptura reprobat usum opinionis proba­
bilis in concursu probabilioris.
Respondent Probabilistæ: 1°. His fere argumentis pugnat Sinichius, Wendrochius et alii qua Tutioristæ, qua Rigoristæ: Si probabili oritas, quæ hic
defenditur, elidit oppositam probabilitatem tanquam moral i ter certa, id ipsum
docent Tutioristæ: dum perstat vera probabilitas favens legi, Probabilioristæ
faventes libertati non diligunt Deum éx toto corde, quia agunt cum pnidenti formidine legis existentis et obligantis ; ergo ipsis etiam hæc solvenda
sunt.
2°. Textus citati intelligi possunt de duplici obligatione,legem inquirendi,
et legem cognitam omni studio observandi: utramque adstruunt Probabilis­
te, qui negant licitum esse usum opinionis probabilis, priusquam adhibita
fuerit moralis diligentia ad investigandam existentiam legis dubiæ, cujus
alias ignorantia foret vincibilis et culpabilis, essetque obligatio sequendi
tutiorem; si nihilominus lex manet incerta, utpote cujus certitudinem ra­
tiones solum probabiliores, quæ cx gravibus fundamentis solvuntur, non
evincunt : quamvis ponant actus, quos putant probabilius contra legem,
tamen recte dici possunt observare legem nimis ct ex toto corde, quia pa­
rati omnem legem cognitam ut existentem et proxime obligantem implere.
3°. Textus citati loquuntur de præcepto certo et de modo implendi legem
certam: qui autem sequitur probabilem, facit tantum, quantum scit et
potest, ad servanda omnia præcepta reflexe certo cognita, quæ nimis, h. e.
exacte observat, facturus imprudenter, si absolute crederet se non aliter
teneri ad legem dubiam, quam si esset certa. Unde filius, si prudenter judi­
cat suam actionem non repugnare voluntati patris, et quæ occurrunt, ratio­
nes oppositas solvit, patrem non offendit, sed vere diligit, quia certam patris
offensam declinat.
-P Christus omnino audiendus, et non mandata hominum doclrinæ Christi
contraria: de præsenti autem controversia nil definitum a Christo, qui cum
omnium rerum notitiam perfectissimam haberet, utique non egit secundum
rationes probabiles, sed quæcumque egit, certe licita fuerunt.

212.11. Dicunt Probabiliorist.e: Eecli. 37. 20. dicitur: Ante omnia opera
rerbum veraxprœcedat te, et ante omnem actum consilium stabile: sed minus
probabile, utpote magis appropinquans falso in concursu probabilioris, ne-

1G8

OE ACTIBUS HUMANIS.

quit dici verbum verax et consilium stabile. I. Thess. K. 21.22. Omnia pnbale: quod bonum est, tenete: ab omni specie mali abstinete rus: sed qui sec­
tatur minus probabilem, non abstinet ab omni specie, h. e. apparentia mali.
Eccli. 3.27. Qui amat periculum, in illo peribit : atqui opinio minus luta et
minus probabilis conjicit in periculum peccandi; ergo est periculosa et sæpô
causa interitus.
Respondent Probabiliste: 1°. Neque Probabiliorist.e habent ante suos
actus verbum verax el consilium stabile, cum veritas et stabilitas desumatur
ab objecto sic se habente ut effertur, non a majori vel minori pondere ratio­
num; alias erunt Tntioristæ. Requiritur autem et sufficit verbum, licet non
phxsice, ethice tamen verax secundum judicium prudens, reflexum, moraliter
certum. Communis interpretatio apud Cornel, a Lap. eo tendit, ne quid aggre­
diamur. nisi post consilium vel ex Scriptura, vel a prudentibus, vel a com­
muni axiomate certo, vel a proprio discursu per rationes non temere exco­
gitatas acceptum.
2°. Apostolis dicit, omnia probate, h. e. examinate et discutite; quod
agunt Probabiliste, dum non temere quamvis sententiam cujusvis auctoris,
aut ex quacumque ratione sequuntur: quod bonum est, dixit, non quod
melius est; ergo sicut non tenemur ad melius; ita nec ad probabilius : porro
legendum est, ab omni specie mala, non mali, ut patet ex Vulgata et græco
textu; hortatur autem fideles, ut abstineant ab omni specie mali seu peccati
formalis, et ne temere credant pseudo-prophelis, qui propediem instare
extremum judicium nuntiant; sed ea solum admittant, quæ Scripturæ ct
Traditioni consentiunt.
3°. Eliam Probabilioriste, dum præ lege libertati favent, amant pericu­
lum: si certitudo de honestate objectiva seu absoluta operis in se requiritur;
ergo amat periculum et peribit in illo, tum qui sequitur probabilissimum,
tumconjux etiam reddens debitum, quando nullitas matrimonii est proba­
bilis: juxta S. Antonin. p. 1. Iit. 3. c. 10. textus Eccli. 3. intclligendus ad
litteram est de homine duri cordis, cui prædicilur, quod in novissimo male
habiturus sit, quia contemnit periculum æternæ damnationis connexum
cum statu peccati mortalis, in quoob duritiam cordis voluntarie perseverat.
Tandem sermo est de periculo peccati formalis et certæ transgressionis
contra legem certam certo obligantem: vel ut 1. c.
10. docet S. Anto­
nin. de dubio proprie dicto, non de formidine conjuncta cum opinione
probabili.
243. ΙΠ. Dicunt Probabiliorist.e : 1°. Matth. 7. 13. Via, quæ ducit ad vitam,
dicitur angusta: sed Probabilismus pandit viam latam, tum ad varias reso­
lutiones laxas, quarum plurimas Billuart Ifc recenset, turn ad multiplex
peccatum, a quo probabilitatis praetextus facile excusat. 2°. Ignorantia vinci­
bilis legis juxta S. Scripturam non excusat a peccato operantem secundum
illam, uti patet in crucifixoribus Christi, in Sal lo Ecci.esi am persequente etc.:
atqui ignorantia Probabilistarum. si contingat ipsos agere contra legem, est
vincibilis ac voluntaria, quia ipsis verisimilius est quod agant contra legem;
ergo non excusantur a peccato formali. 3°. Ipsa nos natura impellit, ut se­
quamur verisimiliora, et reverentia erga legislatorem exigit, ut. sicut dum
major probabilitas stat pro libertate . credimus Deum cedere libertati, sic

DE PROBABII.IORISMO.

169

vidssim, dum major probabilitas stat pro lege, judicamus libertatem adslriiigi lei/e: sic quippe et legum efficaciæ cl fragilitati htimanæ consulitur.
Respondent Phobabilistæ : I". Nec via, quam ingrediuntur Probabiliorislæ, est valde arcta, el facilis a peccato potest esse excusatio, quia multis,
quod vix est probabile, apparet probabilius : nullus SS. Patrum, aut veterum
interpretum explicat textum cit. de mitiori sententia; loquitur autem de
homine carnali, cui via quam ambulat apparet justa, quia suæ propen­
sioni valde consentanea; idem Hæreticis, .Mahumctanis, Idololatris, quorum
linis interitus, applicatur. Via illa arcta indigitat praecepta divina et evangelicade domandis affectibus, dilectione inimicorum, castitate etc. quæ satis
arctant viam salutis, uti patet in Sineksibus, queis idcirco Lex evang, semper
usa esi difficillima, quamvis ceu sapientem prædicarent. Decisiones, quas
refert Billuart, sunt partus Laxismi, non genuini Probabilismi, qui requirit
motivum intrinsecum el extrinsecum grave . ad hæc auctores illi tuentur
suas sententias ut probabiliores; ergo videntur esse partus Probabiliorismi.
Probabilismus bene intellectus et rite applicatus non estions laxitatis, quam­
vis illo nonnulli abutantur vel ex defectu intclligentiæ, vel ex malitia, prout
abusi sunt multi libris S. Aug. et ipsa S. Scriptura. Si cui vero hoc vel illud
scelus videri potest esse licitum probabiliter, cur non etiam probabilius? ergo
Probabiliorismus æque patet huic abusui.
2°. Qui sequitur probabiliorem faventem libertati, relicta probabili favente
legi, si contingat ipsum agere contra legem, ejus ignorantia est voluntaria
elvincibilis, quia verisimile ipsi erat quod agat contra legem; formaliter
ergo peccabit. Per hoc, quod probabile mihi sit legem existere, legem
adhuc ignoro ; et licet sit probabilius legem existere, hæc tamen probabi··
lioritas est respective, tenens se ex parte intellectus, cum interim ipsa res
objective sil incerta; proin habetur ignorantia legis invincibilis, qualis non
erat illa in allatis exemplis ; eorum tamen peccata, quia non ex mera mali­
tia, magis digna fuere misericordia.
3°. Natura nos impellit ad verisimiliora, spectando actionem non præcise
secundum se, sed cum omnibus suis circumstantiis; probabilius autem est,
permitti a Deo per legem reflexam actionem minus tutam, quando per
legem directam probabiliter est licita; ergo operans sequitur verisimilius,
nec imprudenter agit, seque conformat regulæ proximæ honestatis, siquidem
ad melius et prudentius semper eligendum nulla lege obligemur. Cum vera
pnbabilitas requirat adhiberi prius sufficientem diligentiam, ac insuper
dictamen ultimum moraliter certum de licentia actionis, per hujusccactionis
permissionem nec jus divinum, nec auctoritas legislatoris læditur aut grava­
tur; si veroSemi-Rigorismus teneret, tanta foret ac tam frequens in taxandis
probabilitatibus, el non raro in ipsa rei execulione difficultas, ut plurimæ
Cerent transgressiones legum formales, quæ admisso Probabilismo duntaxat
materiales sunt.
211. IV. Dicunt Probabiliorisee : 1°. Adam ct Eva peccarunt inducti pro­
babilitate sententia.·, quod lex pœnalis Gen. 2. 17. In quacumque die come­
deris ex eo, morte morieris, non obliget in conscientia: item quod lex a jure
umimuni exorbitans, qualis illa fuit rem levissimam sub gravissima pœna
prohibens, non extendatur ad personas in ea non expressas, scilicet ad Evarn,

-. ♦ i

&

170

DE \CTIIH-S HUMANIS.

quæ, cum lox data fuit Adamo, necdum erat ; atque h® probabilitates haud
poterant latere primos parentes omnigena scientia instructos. 2°. Saul!.
Reg. 15. formalis ac gravis peccati reum se fecit, quamvis probabiliter puta­
ret se non transgredi præceptum Domini de delendo Amalec, dum vivum
servaret Regem Agag ad magnificentiam triumphi, quædam pecora ad
immolandum, et nonnulla pretiosa in stipendia militum. 3°. Culpatur Hoboam 3. Reg. 12. quod spreto seniorum consilio secutus sit consilium juve­
num: et tamen istud consilium habuit absque dubio aliquam probabilita­
tem : non enim erant juvenes tam ætate quam consilio, utpote cotetanei
Roboami, qui fuit 41. annorum, cum regnare cœpisset ; ergo. Sic fere ad
litteram Mercorus et Billuart.
Respondent Probabiustæ : 1°. Primi parentes omnigena scientia instructi
erant ; ergo sciebant legem illam poenalem obligare in conscientia, maxime
cum fuerit divina; solum autem de humanis movetur dubium inter aucto­
res: et quid demum indignum magis illo primaevo statu, quam talis igno­
rantia? Posse Deum rem levem graviter prohibere, docet lex Mosaica; quod
autem hodie id non fiat, in gratiam infirmae naturæ fit : si tamen fieret.
Deis auxiliis grati® specialibus naturæ infirmitatem sublevaret. Noverat
Adam se transgressione legis fore mortis reum, et id ipsum Adam, vel Deis
ipse intimavit Evæ quæ confessa est serpenti Gen. 3. 3. De fructu ligni,
quod est in medio paradisi, priecepit nobis Deus, ne comederemus ; mirum
ergo, quod Mercorus Adæ et Evæ illam probabilitatem attribuat.
2°. Eccur non probabilius id putaret Saul, cui totus populus consenserat?
Probabile non stat cum certitudine opposita; certum autem fuit 1. Reg. 15.3.
Dei mandatum de Amalec ad internecionem delendo; non ergo locum habuit
benigna interpretatio, sicut in legibus Eccl. v. g. de lacticiniorum esu,
item ratione praegnantium, senum etc., cum hæ non ita sint clarae, indi­
viduates ac determinat® ad personam, locum, tempus. Quod simile præcep­
tum Evod. 19. habeatur, etc. 17. per vocem ambiguam Zaker, quæ masculum
æque ac memoriam denc.tat, a Deo exprimatur, nil facit ad probabilitatem,
quia oretenus datum est a Samuele, quia punctis hebraicis longissimo post
tempore subjectis, per traditionem sensum vocis Saul habuit, ct quia mas­
culus fuit Agag, cui Saul pepercit; neque hoc attulit Saul a Samuele objur­
gatus in sui excusationem, sed voluntatem populi, et ignavum timorem.
Potuit facile ac debuit Saul Samuelcm adhibere interpretem ; id quod in
dubio juris requirit Probabilismus; male ergo apud Sextum Sex. quidam
Jud.ei <non Rabbini, quos cum illis perperam confundit) cum excusant a
peccato, cum ipse Saul diceret, peccavi, quippe ut populo placerem, ut
cupiditati indulgerem, violando præceptum Domini.
3®. Malo secutus est Roboam consilium juniorum, qui licet ætate maturi
et numero plures, tamen responderunt ut juvenes 2. Parai. 10. 10., proinde
spectatum tam secundum se, quam relate ad consilium seniorum orat
improbabile, imo stultum, crudele et noxium Regi : quid enim stolidum
magis, quam responso tam duro exasperare populum alias liberum, et penes
quem erat facultas sibi Reges eligendi? imminutionem autem Vectigalium,
quæsub ultima tempora Salomoxis nimis aucta fuerant, jure potuit expe­
tere populus : præsentissimum insuper periculum fuit. ne populus inique
vexatus a Roboamo descisceret, regnumque deferret Jeroboamo, jam pridem

I

I

DE probabiliorismo.

-174

intento omni occasioni struendi sibi regnum : demum bona fuies, quæ hic
gratis supponitur, malum imminens avertere non poterat, sicut eadem
idate ml Deum ab omni peccato operantem excusat.
21.'». V. Dicunt Probabii.iorist/E : 1°. Poterat excusari probabilis Oz.e pie­
tas, extendentis manum ad arcam Dei, ne caderet; at percussus a Deo ceci­
dit ipse. 2°. Num, 22. 12. Balaam etsi mandatum a Deo accepisset, noli ire
cum eis, neque maledicas populo, tamen rursus a Hcge Moabitarum invita­
tus non acquievit, donec quamcumquc permissionem eundi cum legatis a
Deo obtineret ; verum ab asina tandem meliora edoctus resipuit : ita Proba­
biliste, quia contra obligationem legis probabilius existenlis quodeumque
sibi dictamen formant, ut suæ cupiditati indulgeant, instruendi et ipsi ab
asina Balaami. 3°. Juxta Probabilistas licet se conformare aliorum sententiæ
probabili, quamvis meam illi oppositam judicem esse probabiliorem; eigo
licuit etiam Pilato se conformare judicio populi et Pontificum, itaque se
potuit excusare. Hæc Berti et Billuart.
Ilespondeht Probabilistic : 1°. Nec Oza sacerdos erat, nec quia paululum
declinaverant boves ct arca, periculum lapsus erat : si fuit periculum, sacer­
dotes advocandi erant; egit ergo, teste S. Scriptura, ex praecipitantia et in­
consulto zelo, quod utrumque vera probabilitas recusat : uti vero Oza egit
temere, ita fortassis ii etiam, qui ex illius facto Probabilismum impugnant,
quod factum æque imputari Probabiliorismo potest.
2°. Asina Balaami si non jocum, certe amaritiem sapit : neutrum proba­
tur Probabilistis, cum nec jocus argu men to pondus addat, nec acerbitas
scriptorem commendet. Præceptum lum. non eundi et maledicendi Israelitis
erat claram ct certum, 2u,n. fuit mera permissio a Deo subirato facta ; non
ergo potuit vera probabilitas stare cum certitudine opposita : præterea malo
fine elegit iter Balaam ex avaritia et cupiditate auri ac honorum, quos
allectus malignos omnino excludit Probabilismus.
3°. Pilatus habuit de Christi innocentiatumprivatam Matth. 27. 18. ct 19.,
tum publicam Luc. 23. 4.... 13.... 22. secundum allegata et probata certis­
simam scientiam; judex etiam juxta Probabilistas debet favere reo et sequi
probabiliorem, nec potest condemnare nisi certum sit crimen, ncc alterius
tribunalis sequi judicium potest, sed suum, si ab inferiori ad superius liat
appellatio: atqui Pilatus fuit judex, crimen in Christo non fuit ostensum,
facta ad eum appellatio ; ergo.

Momenta sententia1 Probabilis et Probabilioris ex SS. Patribus.
216.1. Dicunt Probabiliorist.e: S. Greg. Naz. orat. 27. ait: Atque pierisque secus videtur, inquies; quid vero mea interest, qui rei veritatem magis
curo, imo solum curo: hoc enim me vel condemnaverit, vel absolverit. S. Basil.
in Psal. 61. stateram, qua utamur ad discrimen boni et mali, docet liberum
arbitrium ratione directum, non opiniones hominum, de quibus scriptum
esi: Mendaces /ilii hominum in stateris; ergo non licet sequi auctoritatem
Mtrinsecam, S. Chrysost. hom. 13. in 2. ep. ad Cor. ait : Vulgi opiniones ne

■.
Ii

:
- I

M

172

DE ACTIBUS HUMANIS.

circumferamus, sed res ipsas expendamus; qumnodc enim non absurdum,
prupter pecunias aliis non credere, sed ipsas numerare et supputare, pro rebin
autem amplioribus aliorum sententiam sequi simpliciter, prœserlim cum ha­
beamus acutissimam trutinam divinarum legum assertionem. Addit Bilhiart
ex horn. -U. in Matth. oportet circumire populum omnes DI)., et inquirere,
ubi sincera veritas Christi venumdalur, et ubi corrupta. Honi. 7. c. 2. inep.
ad Coloss. verbis Pauli : .Ve (piis vos decipiat secundum traditionemhominum,
subjungi advertit Chrysostomus : Hoc autem, ut nemo vos decipiat in probabili
sermone; ergo SS. PP. reprobant Pro babil ismuin.
Respondent Probabilist.e : 1°. S. Greg. ait curandam esse veritatem, si
certa et aperta est, ct quæstio nostra est de casu, quo veritas certo non co­
gnoscitur: loquitur autem de suis obtrectatoribus, qui ambitionis eum insi­
mulabant ad insulas Constantinopolitanas, aitque se propriæ conscientiae fre­
tum testimonio non curare judicia hominum : denique si verba rigide
accipias, erit curanda veritas, relicta etiam communissima et probabilis­
sima sententia, id quod favet Rigoristis.
2°. Etiam Probabilioristæ requirant auctoritatem extrinsccam. Probabiliorisbe reipsa sequuntur liberum arbitrium ratione, h. e. judicio moraliter
certo determinatum ; si vero illa ratio debet esse speculative certa, hæc ne­
que in Probabiliorismo datur.
3°. Tevtus prior S. Chrysostomi stricte sumptus videtur exigere ipsam rei
veritatem, et ne probabilius judicium hominum admittere : mens S. Doctoris e$t,res a nobis agendas, non esse præcise judicio aliorum relinquendas,
sed adhibendam a nobis ipsis sufficientem diligentiam, quam et Probabilistæ requirunt. Exemplum quod affert, est de iis, quæ non pendent a judicio
hominum, sed ex re ipsa, v. g. an pecunia sit valida, justa, vel non, quæsi
debitam materiam non habet, per meum quodeumque judicium non fit
bona, sicut actio alia moralis : loqui autem videtur de illo errore vulgi, quo
divites pauperibus feliciores censentur, quamvis toties æternuin vce illis Ve­
ritas intentaverit.
Alter textus non est Chrysostomi, sed cujusdam Ariani, qui vel auctor, vel
certe corruptor erat illius operis imperfecti, cui plures inspersae haereses v.
g. Spiritum S. esse ministrum Filii, animam baptismo aqua*, non sanctifi­
cari etc. ; sermo autem est de inquirenda fide, ut patet ex subjunctis: El
omnium confessiones cognoscere, et veriorem eligere : sed in fidei inquisitione
agitur de aliquo necessario necessitate medii, ubi nec probabile, nec proba­
bilius quidquam juvat. Neque subsistit paritas dc vestimento, cujus bonitas
a meo judicio eliam probabilissimo non dependet. In terlioXoco non Paulis
subjungit, nec Chrysostomis memorat illa verba, nec legit Vulgata, in proba­
bili sermone, sed in sublimitate sermonum ; Chrysostomi s allegato utroque
textu Pauli ait: Tunc postea subjungit reprehensionem, et dicit, nemo ergo
vos judicet in cibo aut potu.
2-47.11. Dicunt Probabilioristæ: S. Aug. L. 3. cont. Academicos c. 1G.
refellit hoc eorum principium: Cum agit quisque, quod ei videtur probabile,
nec errat, nec peccat ; ct horn. 11. inter 30. ait : Ecce dat tibi securitatem
procuratur: quid sibi prodest, si paterfamilias non acceptet ?... securitatem
tibi procurator dedit, nihil valet securitas procuratoris ; ergo nihil prodest
erratur et peccatur, si probabilem sequamur, 2°. L. 1. deBapt. cont. Donat’

I

Dii PIlOBABILlOfllSMO.

175

c.3. el 5. illud adstruit axioma; In his, quæ perlinent ad salutem, tene cer­
tum, dimitte incertum. \\n. L. deDoctr. Christ, c. 8. pro discernendis et admit­
tendis Scripturis Canonicis statuit, præfercndam esse sententiam quæ habet
pluies el graviores auctoritates ; ergo a fortiori in agendis, ubi est pericu­
lum majus. 4°, Epist. 154. ait: Si quis putaverit bonum esse, quod malum
csl, et fecerit hoc putando, utique peccat ; ergo a fortiori, qui fecerit quod
putat esse malum.
AesponM Proba bi listæ : P. Differunt Academici a Probabilistic quoad
hæc illorum axiomata, non dari veritatem apertam, sed in puteo latere;
omnia in hoc mundo esse incerta el dubia; quod verisimile apparet in ac­
tione teneri posse, at sine mentis assensu : nam Probabilistis datur veritas
naturalis et supernatural is, certitudo evidens in naturalibus et infallibilis in
rebus fidei, datur assensus et adhæsio mentis ad multa vel ceu vera, vel ceu
probabilia, probabiliora, probabilissima; ac demum non sufficit ipsis quæcumque veri apparentia et vaga probabilitas, sed vera, certa et theologica re­
quiritur, non quidem ut regula, sed ut suppositum quo nititur dietamen ulti­
mum moraliter certum. Differunt quoad sequelas, quæ sunt, non esse discri­
men inter honestum et inhonestum, et quidlibet posse esse honestum ; nihil
posse esse improbabile, cum nulla detur certitudo; licere cum dubio practico,
el ex quavis veri apparentia agere; quæ omnia negant Probabilistic. Differunt
quoad systema Academicorum , quod in eo erat, nos non debere esse sollicitos
in veritate indaganda, quæ inveniri non potest, cum omnia sint incerta, sed
ubi vel minima adsit species veri aut honesti, id licere; Probabilistic autem
requirunt absolute diligentem inquisitionem veritatis, ct hac non detecta,
inquisitionem rationum et auctorum gravium, simulque immunitatem ab
omni opposita certitudine; nullo igitur jure Probabilismus Academicus cum
Scholastico comparatur. In hom. 11. cit. demonstrat Augustinus impiis non
resipiscentibus æternas a Deo poenas decretas esse, quæ cum de fide ccrtæ
sint, non utique illa vox procuratoris : Vive, quomodo vis, dominus te non
perdet, ab iis securitatem præstare valet.
2°. L. 1. cont. Donat, affert casum de Baptismo ct hom. 41. inter 50,alium
de Pernitentia ; atque in utroque tenet axioma : tene certum, h. e. baptizare
potius in Ecclesia Catholica, quam apud Donatistas, ct noli differre poeni­
tentiam; dimitte incertum, quia securus non est a peccato, qui a Donatistis
baptismum suscipit, neque securus vadit, qui suam poenitentiam ad extre­
mum differt; agitur itaque dc necessariis necessitate medii ad salutem, quæ
cum potius rem ipsam, scilicet Sacramenti necessitatem rcspiciaut, nec proba­
bilissimum sufficit, sed tutum requiritur. In nostra materia non tenet, quia
probabilius non est certum, titpote adjunctam habens formidinem; et licet
certum sit eum, qui sequitur probabiliorem, non peccare, incertum tamen
est dari obligationem sequendi; sicut licet sequens tutiorem non peccet,
tamen sententia inducens obligationem non est tutior. Sane Aug. si ubique
praescripsisset sequi certum et tutius, licet oppositum sit probabilius aut
probabilissimum, Tutiorista fuisset rigidissimus; igitur regulam duntaxat
posuit pro iis, quæ pertinent ad salutem, ceu media absolute necessaria,
maxime cum sententia Catholicorum tam certa erat, ut Donatislarum sen­
tential plane nulla esset probabilitas.
3®. S. Alg. ipse in aliis materiis hoc principium non tenet, cum dicat,

»r

7
*

171

DR ACTIBUS HUMANIS.

quod a Deo inspiratis quidem semper reverentiam habeat, credalquc, sed
non aliis, nisi ratione persuadeatur : agit hic de probanda Traditione circa
libros canonicos, ubi Patres et Ecclesi.e non se habent instar auctorum, sed
instar testium; sicque bene ait, debere credi Traditionem, ubi testes conspi­
rant: si secus inteliigas; ergo majorem auctoritatem sequi oportebit, non
attentis rationibus intrinsecis, quod nec ipsi Probabilioristæ admittunt.
-i". Probabilist e non putant esse malum, dum partem, quam ob graves
rationes eligunt, sequuntur : nam judicio vel absoluto vel modali adliwrenl
ei quod sequuntur, ct judicio moraliter certo sesc ultimo determinant, non
(distante majori probabilitate quam facile solvunt ; neque probabilius judi­
cant verum, sed id, quod sequuntur, verum dicunt.

218. 111. Dicunt Probabiliorist f. : S. Bern. L. de præc. et disp. c. 11. n’3.').
ait : Ut interior oculus vere sit simplex, duo illi esse arbitror necessaria, charitatem in intentione, et in electione veritatem. Ibid. n°40. Sive itaque malum
putes bonum quod forte agis, sive bonum malum quod operaris, utrumque pec­
catum est. S. Leo in ep. ad Rust, docet, ut in his, quæ vel dubia fuerint aut
obscura, id noverimus sequendum, quod nec prœceptis Evangclii contrarium,
nec decretis SS. Patrum inveniatur adversum.S. Bo.nav. Toni. 2. opusc.de progr.
Relig. processu. 5. c. 12. Dubia interpretatio prœcepti, ait, est periculosa,sicut
pons semi-putridus : voluntas bona plana via, regia et secura debet incedere,
relictis dubietatum diverticulis, quasi suspectis latronum semitis. Alex. Cen­
sis, S. Bonaventure magister, in Sumina p. 2. p. 112. de Ign. eas. 8. Quœritur,
inquit,de illo qui dubitat de aliquo contractu ; utrum sit Simoniacus, necne,ex
eo quod quidam auctores dicunt esse Simoniacum, et quidam negant; quid ergo
sit facturus, cum ignoret? Respondetur ei, abstinendum esse ab hoc contractu,
ne se committat discrimini; melius est enim, ut incidat in damnum temporale,
quam spirituale : atqui hæc omnia pugnant cum sententia probabili ; ergo.
Respondent Probabilist.e : 1°. Textus prior probat adversus Probabilioris*
tas: nara qui sequitur probabilius, si falsitas subsit, non habet oculum sim­
plicem ac veritatem : qui sequitur probabilem, non credit id, quod sequitur,
esse falsum, et alterum verum; scivit namque rationes probabiliores, cl cum
falsa Siepe sint probabiliora veris, judicat simpliciter id, quod sequitur, verum
esse: addit Billuart, in quantum potest, sed non probat : si textus ulerque,
ut jacet, surnitur, probat errorem etiam invincibilem non excusare.
2°. S. Leo stat pro nostra sententia, in qua ostenditur, quod lex speculative
dubia practice sit nulla ; neque verus Probabilista ullus sequitur aliquid
contrarium Scripturae, SS.Patribus, aut Traditioni, quæ certitudinem quam­
dam faciunt : potest sententia duntaxat probabilis habere pro se tum SS. Pa­
tres, tum S. Scripturam, etsi non clarissimam, et nihilominus altera ei
aliis rationibus esse probabilior, cujus etiam argumenta ex Scriptura el
Patribus desumpta facile illa solvit.
3°. Distinguitur dubium ab opinione, ibidemque loquitur S. Bonav. de
præccpto claro, contra quod affertur interpretatio dubia, quæ legem dc pos­
sessione non deturbat; palet ex contextu quem omisit Billuart, ubi dicitur,
quod, sicut sccularis damnatur ob fornicationem, sic Professus ob religionem,
si sciverit, quod in regula pnecipilur, quæ regula est certa : affert exemplum
Ev.e, cui præceplum erat clarum,el interpretatio serpentis dubia.

HE 1‘ROHA BIMO IUS.MO

4’Alf.xsis loquitur de dubio practice, prout contexitis probat, quem studio
videtur omisisse Billuart: Hoc est, in malum minus; ubi véro talc dubium
,f
est, versatur quasi in stain perplexo, ubi minus malum eligendum est.
Eodem modo explicandus esi Scores, nimirum de practice dubitante, ac ne­
gligee le ea quæ ad salutem pertinent.
219. IV. Dicunt Prouabilioîust.e : S. Thomas Quodl. 8. a. 13. item 9. a.
15. adquæstioncin: an peccatum sil habere pluies præbendas, non conjunc­
tas cum cura animarum? varia ponit principia, quæ Probabilismo nculiquani
favent : nimirum banc quaestionem ambiguam esse, spectando jus sive natu­
rale sive positivum, mulla tolerari quæ dum ad judicium ducuntur repro­
bantur, illud semper esse malum quod agitur contra legem, neque excusari
per hoc, quod est secundum conscientiam, peccare illum qui plures habet
præbendas, si contra opinionem magistrorum communem agit, quia agit
contra legem Dei etc. S. Αχτολίχ. p. 1. tit. 3. c. 10. §. 10. docet, in dubio
peccati mortalis, sublato dubio, adhaerendum esse opinioni alicujus Doctoris
ex rationibus, quæ M magis probabiles, quam pro parte opposita... item in
dubio formandam esse sibi conscientiam cl credulitatem de eo, quod credit
tanquamde probabiliori parte; ergo.
Respondent Probabilistæ : 1°. S Tiiomam stare pro nostra sententia, liquet
cx alibi dictis : multa in cit. quodl. sat clara sunt, quæ Probabilismo non
officiunt, aliqua vero obscuriora, ct neque hæc ad mentem D. Thom.e rite
intellecta Probabilistis adversantur : docet autem, quod pluralitas beneficio­
rum, licet ex natura sua difformitatem quamdam involvat, tamen possit
honestari per certas rationes, ut sunt, necessitas vel utilitas Ecclesle, quæ
ubi adsunt, opus non est et dispensatione quæ ad jus naturæ non perlinet:
circa jus positivum fere idem decidit ita ut, nisi accedant rationes, ea bene­
ficiorum simultas fieri minime possit, quam ibi comparat cum percussione
et occisione hominis, quæ per se illicita, duntaxat in malefactore fit licita:
cælerum intelligi debet, ut ait S. Αχτοχιχ., de his, ubi manifeste patet ex
Scriptura, vel Ecclesle determinatione, quod sit contra legem, et non de illis,
ubi non apparet, alias sibi contradiceret in eodem libro. Loquitur ibidem de
dubio practico, quo quis putat, cx eo quod intrinsecam rationem oppositam
non habeat, se contra communem magistrorum sententiam retinere eas
præbendas posse; non de speculativo, quod etiam in probabiliore sententia
esse potest quoad diclamcn saltem directum, licet quoad reflexum habeatur
certitudo adhæsionis, non infallibilitatis, quia hanc qui habet, non inducitur
in dubitationem, de qua ibidem sermo est I). Thom.e. Ad dubium praei icum.
non requiruntur principia reflexa, sed sufficit non adesse judicium certum
sive ex directis, sive cx reflexis rationibus. Caetera, quæ cx 1). Thoma alfert
Billuart, nihil evincunt, quia non spectant ad operantem, sed ad sententiam
in se speciatam.
2°. S. Axtomx. requirit rationes magis probabiles reflexas vel directas :
non enim exprimit probabilius directum, stalimquc addit: talis enim non
operatur in dubio peccati mortalis, sed secundum opinionem probabilem ; et
regula 7* (ponit autem hic i·"”.) declarat, quod, dum adest diversitas opinio­
num, possimus sequi partem benigniorem secundum επιείκιαν : dicit ibi­
dem, libere sequi nos posse quamcumque opinionem, si modo hæc tria
■■

i
1

■

1Τ6

DÊ ACTIBUS HL’MaNLS.

habeat, ut non sit contra Scripturam et definitionem Ecclbsite, ut eligat
aliquam partem et non maneat dubius, ut formet sibi conscientiam, sive
dictamen ultimum certum, deinde το probabilius non est sumendum stricte,
quia SS. PP. sæpc exprimunt positivum per comparativum, v. g. rideo me­
liora, et deteriora sequor; nec ante exortam hanc dc probabili et probabi­
liori sententia controversiam ita vocibus inhærebanl. In contextu, quem fere
mutilavit Billuart, requirit notabiles Doctores, non vero notabiliores; ergo
sicut non requirit opinionem cxtrinsece, ita nec intrinsece probabiliorem,
sed precise vult, ut non sit contra expressam Scripturam vel definitionem
Ecclesiæ.
Ibidem affert casum de confessario, quem dicit sequi posse sententiam sui
pernitentis fundatam in consilio peritorum (non perit iorum), et de quibus ac
vita probabile est (non dicit probabilius) quod non consulant, nisi bene. Loco
cit. ait : Eligere viam tutiorem, consilii est, non preeeepti; agit autem dc
materia præcepti. Ad quæstionem dc Montibus Pietatis suo tempore agita­
tam respondit : Quod autem probantes esse illicitum, asserant esse tutius
sequendum, hoc rerum est de honesto et meriti majoritate ; non ergo de
præcepto.
Demum ibidem dicit : Ex responsis, qiue videntur data ab Alberto M.,
habetur, quod frater simplex, aut quilibet homo cum salute potest sequi in
consiliis quamcuinque opinionem voluerit, dummodo Doctoris magni opinio­
nem sequatur; hæc assertio habet duplicem auctoritatem Alberti M., ct
S. Antonini : nec solum loquitur de illitterato, sed de quovis homine, et per
Doctorem magnum juxta Joannem Nider coaevum S. Antonino non intclligitur Doctor Ecclesiæ, sed alius peritus; falsum etiam est, quod fiat homini,
qui consulit Doctorem, per hoc probabilior, quia pari jure dicam quod fiat
moraliter certa, sicut de materia fidei dictum est, ubi judicium requiritur
certum, sed pro rudibus sufficit certitudo respecliva.

250. Observa SS. Patribus Billuart subnectit antiquos TT. plures, quo­
rum sententias non repugnare Probabilismo disces tum ex Probabilismo
geometrice demonstrato an. 17 47. a Minorita Italo, turn ex appendice in
Theol. Moral. I'. La Croix aP. Zacharia S. J. an. 1753. Romæ editis. Anton.
Corduba circa ortum Probabilismi scripsit, ut ait Billuart, tutiorem esse
tenendam, et in hoc DD. omnes consentiunt; verum hoc citatur ex Ethica
Amorû Romæ. in Gallia et ubique rejecta, quarn scripsit Henricus a S. Jgnatio aperte Jansenianus : in hoc autem consentiunt omnes DD. non quod
delicamus tutiorem vel probabiliorem sequi, sed quod sequens probabiliorem,
maxime si doctus non sit, uti Corduba prob. 4* dicit, excusetur per ignoran­
tiam invincibilem. Vasquez de S. Thoma el Henrico dicit, quod videantur con­
sentire ProbabilistiSjde Cajetano ct Armilia, quod sint Tutioristæ, de Navarro
ct Solo, quod loquantur solum de Probabiliorismo tenendo in causa judicis,
medici etc., S. Antonin., Cordub., Adrian., Conrad., Scotum, Majorem et
plures alios allegat ceu ProbabiHorislas, quod tamen negat Suarez. Falsum
est, quod Vasquez unum Medinam citet pro sententia probabili, cum T. L
in 1.2. disp. G2. c ·4. η. 1 4. dicat : I eram igitur existimo sententiam, quam
sequitur Medina, quaque jam in scholis et ante communis fuit; cum ergo
antiis 20. post Medinam ita scribens dicat jam tum elaute communem fuisse

HE PROBABILISMO.

sententiam Mcdinæ, néccsse non erat plures auctores addere. Sane si Probabiliurismus fuisset antea communis, plures se Probabilismo opposuissent,
neque tot viri diversissimorum ingeniorum in uno fere momento conspi­
rassent in idem principium ratione Probabilismi.

Momenta sentent iœ Probabilis et Probabilioris ex Ratione Theologica.

251.1. Dicunt Probabiliorist.e : 1°. Opinio non manet probabilis, si con­
currat cum probabiliore: opinio probabilis est, quæ nititur solido funda­
mento, ct ad assensum ab homine gravi obtinendum apto : atqui talis non
est minus probabilis, quia ad hanc requiritur, ut ejus fundamenta non modo
non superentur a contrariis, sed ct contrariorum vim elidant, quod proba­
biliori, non vero minus probabili convenit. 2°. Ex minus probabili operans
judicat suam actionem esse malam : nam actionem esse malam judicat, qui
judicat suam sententiam falsam : sed qui oppositam videt probabiliorem ,
suam judicat falsam, cum probabiliorem judicet veram; ergo. 3°. Sententia
Probabilistarum repugnat in terminis, quia repugnat approbari a mente
opinionem quam revera improbat; sed qui dicit opinionem esse minus pro­
babilem, eam revera improbat et rejicit, cum mens ei non possit acquiescere ;
ergo. Ita Tournely.
Respondent Probabilistic : 1°. Vera probabilitas consistit in eo, quod pro
se habeat motiva gravia, quod contra se nihil certi habeat, quod argumenta
contraria probabiliter solvat, quæ conveniunt etiam minus probabili in con­
clusu probabilioris. Sententia licet probabilior essentialiter incerta est, ut
patet cx definitione Probabilis ; ergo non cillit probabilitatem sententiæ
probabilis oppositæ, cum hæc habeat rationem gravem : alioquin opiniones
probabilioribus oppositæ forent improbabiles, et assensus illis praestitus
temerarius, quod dici non potest, quiaSS. PP. Aug. ct Hier., Scholarum ma­
gistri ctScholæ celebres assentiuntur,et assensi fuerant opinionibus, quarum
oppositæ defendebantur ab aliis tanquam probabiliores ; imo neque D. Thomas,
Bo.xav., Scotus ct alii Scholarum principes, neque integrae jam Scholæ
possent dicere suam sententiam probabiliorem, aliam vero adhuc probabi­
lem; uliv. g. teste listing communissima docet, advocatum posse patroci­
nari causæ minus probabili contra probabiliorem etc.
2°. Nec minus, nec magis probabile connectitur absolute cum falsitate,
sed utrumque cum veritate saltem apparenter, cum habeat speciem verita­
tis aptam movere ad assensum prudentem ob motivum grave ; quamvis
ergo major sit connexio apparens cum veritate in magis, quam in minus
probabili, tamen minus probabile non potest dici connexum cum falsitate ;
hinc quam male confundatur minus probabile cum falso aut magis falso,
patet cx hoc sxllogismo. : Omne minus probabile est magis falsum et minus
verum, probabilius autem est minus falsum ct magis verum : sed juxta
omnes TT. etPh. plura falsa sunt probabiliora veris; ergo plura falsa sunt
magis vera, et multa vera sunt magis falsa; ergo falsum est, omne probabi­
lius esse magis verum, et minus probabile esse magis falsum minusque
verum. Prælerea Probabilislæ dum opinantur adhærendo suæ parti, partem
II.

12

i78

ηκ ACTtDUS HUMANIS.

oppositam non judicant esse veram, sed dissolutis ejus argumentis falsam, et
suam esse veram judicant. Si qui admittunt, opinionem judicio directo pro­
babilius posse judicari falsam, ii negant, quod judicium hoc speculativum de
falsilate opinionis corrumpat actionem, et quod operans proprie agat contra
suam conscientiam, si nihilominus habeat judicium reflexum certum de
honestate practica suæ actionis, et permissione legis consequentis.
3°. Si repugnat ibi. ubi datur sententia manifeste ac notabiliter probabi­
lior. stare veram probabilitatem oppositam, evertitur status quaestionis.
Etsi vero mens dicat suam sententiam minus verosimilem, non lamen
dicit falsam, ut patet ex dictis. Non etiam talis admitteret ipsum peccatum
sibi licitum esse vi hujus svllogismi : Hanc actionem ponere est peccatum:
sed mihi licitum est hanc actionem ponere; ergo mihi licitum est pecca­
tum: nam est vitiosus, cum το hanc actionem ponere, in Maj. sumatur ceu
objectum judicii directi, et in min. ceu objectum judicii reflexi. Quin et Probabilismus non minus fugit transgressionem logis, quam Probabiliorismus,
cum quo pariter stat probabilis formido legis exstantis, quique moraliter
plus faceret ad evitandam transgressionem, si tutius eligeretur.

Q V·

fhv

232. 11. Dicunt Probabilioristæ : I. Principia, queis nititur Probabilisinus,
non sunt certa, neque ab omni prudenti dubio libera, nempe hæc: omne ju­
dicium probabile, hoc ipso quod sit probabile, est prudens: et lex non obli­
gat, nisi sit salis manifestata : atqui si non sint certa, non possunt esse regula
morum et principia, unde deducantur dictamina practica; ergo. 2. Vel ipsa
nostra mens et conscientia testatur nos ultro et facile amplecti hanc regu­
lam: cum opiniones probabiles concurrunt, eligenda est tutior si est proba­
bilior ; e contra si nullo praejudicio præoccupati simus, testatur nos hærere
et abhorrere ab ista: cum opiniones probabiles concurrunt, licet amplecti
minus tutam et minus probabilem. Ita P. Daniel.
Respondent Prob uhlist.e: 1°. Generating : Si est obligatio sequendi proba­
biliorem; ergo illa habetur a lege, vel humana, vel divina, vel naturali:
nullam vero saltem formalem assignare possunt Probabilioristæ; ergo non
datur obligatio. Si legem naturalem virtualem et deductam dari de sectando
Probabiuohismo asserant ; ergo illius obligatio oriri potest, vel quia intellec­
tus perse et absolute determinatur ad assensum parti probabiliori præstandum, quod falsum esse constat ex num. 26 i. : vel quia voluntas impruden­
ter ageret, amplectendo minus probabilem praesente probabiliori opinione,
quod itidem falsnm est ex num. 267.: vel quia excessus probabilitatis
exigeret assensum probabiliori præstandum : sed 1°. pancæ sunt opiniones
manifeste et notabiliter probabiliores, et de quarum excessu certo constat:
2’. probabilioritas universim est tantum respectira et apparens, non autem
realis ct absoluta; unde et quæ olim habebantur probabiliora, nunc subinde
sunt improbabilia, qualis fuit sententia olim communissima, docens, solemnitatem votorum religiosorum esse juris divini, non ecclesiastici, et de essen­
tia status religiosi, quæ nunc certo falsa est ex Bulla Greg. XIII. Ascendente
Domino: 3’. quia etiam opinio probabilior est assensus incertus et fallibilis.
ac præterea multa falsa sunt probabiliora veris: P. denique quia hæc exi­
gentia fundaretur vel in lege aliqua, vel in ratione prudentiæ, vel alia obli­
gatione; unde recurrent eœdem denuo rationes in cfintrarium.

l>E MllBABlLISMO!

179

2°. Speciatim: Cum P. Daniel sil Probabiliorista mollior , edicat quænarn
principia certa habeat, cur in (eque probabilibus eligere audeat minus tutam,
neque ipsius ruens abhor reat ab ea propositione: In æque probabilibus licet
sequi minus tutam, quamvis opposita sil tutior? plane idem nobis hic rbsponderelicebit. Porro moraliter certumcsl utrumqiicprincipium: 10,D enim,
nisi statum quaestionis subvertere liccal, recte affirmat eliam minus proba­
bile manere in concursu probabilioris rere cl solide probabile, adeoque
prudens eliam, ut ipsa definitio et rationes nostræ manifeste probant:
2a,n etiam omnino tenet, quia prudenter dubitari non potest libertatem nos­
tram esse in possessione, et præire quoad vim obligandi omnem legem ;
item nequit dubitari, quod ex certa possessione dejici non possit etiam per
probabilius argumentum, si modo ad moralem certitudinem illud non accedalct limites probabilitatis non egrediatur, prout argumentis non contemnen­
dis et responsione plus quam probabili ostensum. Denique quod illum mentis
nostræ sensum et conscientiam attinet, fateor id nos forte prima fronte
experiri, qui et securitati omnimodae salutis studemus, et ad perfectionem
gratiæ Dei instinctu vocamur. Si vero fundamenta utri usque sententiæ, quæ
ulpote multum reflexa non statim occurrunt, recte pcrspiciamus, si aucta
plurimum ex immoderato rigore pericula salutis cogitemus, absque præjudiciis etiam ct cupiditatis impulsu rcctæ prudentiae lumen sequemur, et ex
iisdem principiis, quibus Tutiorismum aversamur, benigniorem sententiam
amplectemur.

253. 111. Dicunt Probabilioristæ: 1°. Major probabilitas est sufficiens promulgatio legis, qua major communiter haberi non potest; qui ergo solum
probabiliter judicat legem nonexistcre, is per ignorantiam invincibilem non
excusatur si lex reipsa exist i tj cum legis existentia ei manifeste verisimilior
proponatur. Ad hæc lex naturæ posita a Deo fuit in statu naturæ integra, ubi
necdum tanta erat difficultas eam cognoscendi; in statu autem naturæ
lapsæ amantibus se Deus dat uberes gratias illam difficultatem superandi,
quæ tamen si sil nimia, hoc ipso non obligat. 2°. Qui novit opinionem tutio­
rem et probabiliorem, agnoscit eam potius eligendam, cum ex eo quod
agnoscat motiva graviora, judicare debeat eam partem præhabendam ; ergo
non babet fundamentum sufficiens ad eligendam minus probabilem. 3°. Im­
prudentis est videre meliora et probare, sed deteriora sequi : qui vero in
concursu inaequaliter probabilium eligit minus probabilem, ita agit ; ergo.
Item quamvis liceat minus perfectum eligere relicto magis perfecto, quia
minus perfectum certo constat esse licitum, id eligere non licet relicto pro­
babiliore.
Respondent Probabilistæ : 1°. Id ipsum in quæstionc est, an major proba­
bilitas sit sufficiens promulgatio legis, id quod plerique DD. negant. Equidem
ad sapientiam Dei pertinet, ut leges plerique innotescant secundum ratio­
nem explicilam cl generalem, non item secundum omnes rationes, cir­
cumstantias et casus particulares fere innumeros, pro quibus omnibus de­
terminare licitum vel illicitum, superat humanam fragilitatem : porro
respublica humana optime foret constituta, nec Deus formaliteroffenderetur,
si modo servarentur loges ccrtæ, ct Dei sapientia plus non exigit, quam ut
plerisque innotescant pîiniâ juris naturalis principia, et observentur leges

C

IRO

ηκ actîuvs hima.ms.

quas proxime vult obligare, nimirum illæ dc quarum exislenlia prudenter
dubitare non possumus. Neque verum est, quod ordinarie haberi nequeat
major notitia legum quam probabilior, cum plurima* leges ex lumine ratio­
nis, ex tide, ex jure positivo nobis moralitcr certo innotescant ; raro autem
aut vix contingit, ul sententia inter auctores controversa sil manifeste ac
notabiliter probabilia? : hinc P. Mayer, quamvis semi-rigorista præcipuus,
fatetur se in universa Theologia vixdum quatuor ejusmodi sententias repe­
rde: dantur vero vel apud Dianam 3000 quiestiones inter doctos coulruversæ, quas inter certo plurima' sunt comparative probabiles.
Sæpissüne autem habetur notitia solum æqualiter, aut quasi æqualiter
probabilis, quæjuxta Probabiuqristas rigidiores ad obligationem proximam
non sufficit; itaque Probabilismus non inducit ad peccata materialia, minus
ad formalia : sed sicut ignorantia invincibilis stricte dicta, ita et minus
stricte dicta, h. e. dubium invincibile a peccato formali excusat, dubium
vero cujus vincendi non datur obligatio , est invincibile, sicut illud dicitur
moral i ter vincibile quod potest et debet vinci; ergo. Quantumvis in statu
nalwrce integres legem nat une Decs tulerit, eam tamen nunquam proxime
obligare voluit, nisi morali diligentia sufficienter cognitam : hæc autem dif­
ficultas cam cognoscendi, in statu nature lapsæ per gratiam ordinariam
non tollitur, extraordinaria non est omnibus parata, et præparalio ad illam
valde ardua est.
2°. Stantibus etiam molivis gravioribus directis et speculativis, possunt
accedere motiva reflexa et practica, ob quæ liceat minus probabile præfcrre
probabiliori.
3°. Minus probabile dici nequit deterius, intelligendo per illud positive ma­
lum aut imprudens, sed intelligcndo minus bonum et prudens, quamvis sem­
per positive bonum et prudens : jam vero non est obligatio demonstrabilis
eligendi semper prudentius et prodent issimum. Denique si qua a nobis paritas
ponitur inter minus perfectum et minus probabile, non ponitur quoad certitu­
dinem directam de honestate operis, sed quoad libertatem eligendi et pruden­
ter quidem; ccrliuu quippe est, quod vere probabile sit prudens et licitum.

2'ii. IV. Dicunt Probabiliorist.e : Γ’. Libertas satis restringitur hoc ipso,
quod motiva graviora suadeant eam restringi : atqui hoc suadet probabi­
lior; ergo. Item si voluntas libere posset eligere minus probabilem, et uti
principio reflexo, eoqnod non salis constet restringi libertatem, ratio eligendi
fundaretur in libitu voluntatis, quod dici nequit. 2°. Ex obligatione sequendi
probabiliorem, non sequitur nimia difficultas, imo seligere probabilem theo­
logice præ tenuiter probabili, æquedifficile est, cum in praxi nullum detur
sufficiens critérium veræ probabilitatis a spuria. Neque requiritur, ut quis
sequatur absolute probabilius, sed quod pusi sufficientem diligentiam ope­
ranti videtur probabilius. 3". Judex. medicus, professor præsertim Theologiæ debent sequi probabiliora, quin tamen illa difficultas obstet; ergo.
Respondent Probabilist e : 1°. Motiva graviora adeo non restringunt liber­
tatem, quia prætcr possessionem libertatis datur pro ea tum grave molivum
opinionis probabilis, tum principium reflexum, quod illa major apparentia
directa et speculativa non sufficiat, ul in piavi obligetur libertas; prætcrca
ex voluntatis in intellectum imperio patet, non esse obligationem judi-

r»E pnôBABh.iSMo.

candi secundum motiva quæ apparent graviora. Electio etiam minus pro­
babilis ultimato resolvitur in voluntatem prudenter agentem ratione mot ivi
directi ex parte intellectus, et reflexi ex parte voluntatis; quin, si postre­
mum etiam absit, recte sumitur pro principio résolutive, quod libertas non
restringatur, ubi do restrictione non salis constat, quia non est imponenda
obligatio sine certa ratione, ut ail D. Tho.m. quodl. !). a. 15. addens: Omnis
piœstio, in (pia de peccato mortali (pueritur, nisi expresse veritas habeatur,
periculose determinatur.
2°, Simia difficultas non est tam ratio nostra quam signum, ex quo colli­
gimus non dari legem obligantem ad probabilius; si autem in cognoscenda
vera probabilitate sit difficultas gravis, occur onus illud Probabilioristre ag­
gravant magis? facilius vera probabilitas, quam certus ct notabilis illius
excessus detegi potest : nam licet multæ opiniones hodie ob novas rationes
sint antiquatæ, multæ improbabiles factæ per definitiones Pontificum ; tamen
in praxi illam scies vere adhuc probabilem, quæ docetur ab integris scholis,
vel auctoribus illius ætalis omni exceptione majoribus; item quæ continetur
in aliqua Semma per diuturnam et communem approbationem recepta, quin
constet eam esse antiquatam : imo ea saltem regulariter, quæ in publica
academia a viro docto traditur, nisi prudens ratio contra illam occurrat.
3°. Disparitas est universim, quia hæc difficultas, utpote hominibus doctis
imposita, facilius vinci potest quam illa, quæ omnibus etiam rudibus dicta­
tur; speciatim vero dc judice: is enim sæpe potest suadere compositionem
parlibns, potest uti principio, melior est conditio possidentis, judicat de alio,
non autem de se ipso, in quo non est tanta difficultas. Ad hæc in crimina­
libus etiam judices non tenentur sequi probabiliorem, juxta quam nullum
condemnare possunt, sed semper reo favere debent: in civilibus quidem
tenentur sequi probabiliorem, quia respublica vel partes litigantes ineunt
cum judice hoc quasi pactum, ut sententia feratur juxta merita causæ, et si
veritasnon appareat, pariem magis probatam eligat ; ast contra nec ratione
confitentis, nec ratione confessionis lex ejusmodi vel ab Ecclesia vel a Christo
statuta est. De medico: is in morbis ordinariis, si habet notitiam, facile scit
remedia probabiliora: si non habet experientiam propriam, facilius ejus­
modi notitiam reperiet ex librorum testimonio, quia notitia hæc, utpote ab
experientiis nata, etiam per aliorum experientiam haberi potest. In extraor­
dinariis iisque rarioribus satisfacit utique, si adhibeat media quæ sibi pro­
babiliora videntur, cum ab eo non exigatur, ul notabiliter probabiliora, quæ
raro medici determinare possunt, adhibeat. De professore: is contentus esse
debet, si post competentem diligentiam inveniat sententiam aliquando pro­
babiliorem, cum viri doctissimi ordinarie non audeant suas tanquam nota­
biliter et clare probabiliores proponere, imo quo plus materiis præsertim
moralibus student, eo plus dubitant.
255. V. Dicunt Probabiliorist.e : Probabilismus fovet laxitates morum et
fidei corruptivas : 1°. Quia vix occurrit casus, circa quem non sint duæ opi­
niones contradictoria1 et probabiles: unde vix ullis legibus adstringemur, et
pro lubitu siios quisque mores componet, praesertim cum non requirat ratio­
nem solidam, quæ sit talis in se et coram Deo ; sed quæ talis appareat qui­
busdam viris, quos ipsi doctos censent : 2°. Quia ad veram probabilitatem ipsis

182

r>E ACTIBUS III MAXIS.

sufficit, eam delendi a tribus aut quatuor auctoribus, quos supponunt doctos,
et de quibus prœsumunt, qiuxl eam opinionem non sequantur sine ratione,
uti Card, de Aguirre fatetur his verbis : in probabilismo velut in pulvino
molliter quiescebam : 3°. Quia si talis probabilitas sufficit ad honestatem
actionis, poterii quis tuto permanere in sua secta, quam prolxibilem putat,
Ita Billuart.
Respondent Probabiliste : 1°. Neque pro sententiis laxis stat vera proba­
bilitas, neque hæc est mere apparens, quod utrumque falso supponit Billuart;
auctores vero eosdem requirimus, quos Probabilioristæ : vero Probabilismo
non sufficit quaevis auctoritas, sed rationes is etiam considerat et probitatem
Doctorum, quos inter illis plus defert qui sanctiores et a Deo præ aliis illus­
trati fuere. Id potius laxum videtur, quemlibet relinquere suo cerebro sæpe
haud satis expurgato, et nescio quos excessus probabilitatis sibi fingere,
quamvis alii doctrina et numero ad minimum pares cum integris scholis
reclament. Profecto Semi-Rigorismus haud satis eliminat laxitatem opinio­
num : e. g. negat Thyrsus Gonz., in confessione exponendum esse numerum
objectorum etiam totalium in quæ quis ima voluntate tendit, etsi communior
affirmet, ac tempore Di Castillo unanimis fuerit. Docet Muniessa, non esse
peccatum mortale in statu peccati mortalis distribuere SS. Eucharistiam, et
tamen hanc esse sententiam paucorum ac nullatenus admittendam, ait Cas­
tro Palao; et sic de aliis.
2°. Falsum est Probabilismum reponi in tribus aut quatuor auctoribus,
quos ipsi doctos putant, et in prœsumptione rationum: quippe docti examinare
ipsi debent et auctoritatem et rationes, quamvis indocti et rudes sententiæ
Doctoris vel Parochi acquiescere debeant, id quod non tenet apud Probabilioristas, quia sicut rudes deberent semper eligere probabilius, ita etiam
semper inquirere Parochum doctiorem et pientiorem. Auctoritatem Card, de
Aguirre satis declarant P. Mansi et P. de Solis; etiam pro sententia proba­
bili stant viri sancti, Fraxc. Sales., et Carol. Borrom., qui cp. 70. Parochis
pnccipue commendavit librum P. Reginald! S. J. de prudentia Confessorii,
in quo Probabilismes docebatur ; item P. Segneri, Franc, de Hieronymo alii­
que proximi canonizationi.
3°. Cum, ubi certum obstat, enervetur probabilitas, infideli vera de sua
secta nequit esse probabilitas, quia fides certa opponitur; imo si fides pro­
babilior est, nequit illius sententia esse subjective probabilis, quia hoc ipso
tenetur ulterius inquirere; et certus quilibet est, indigenda religione non
dari probabilitatem, sed debere principium certum elucere : si manet in sua
infidditate, ut sit securus, deberet sibi Jacere dictamen praclicum certum;
id vero non potest, quia non agitur de actionis honestate et licentia, sed de
religione quæ est medium necessarium ad salutem, nec a meo judicio de­
pendet; atque hoc ipsum pugnat adversus P. Billuart. Cæterum hic ipse
f. 566. et 569. optimas pro nostra thesi probationes et objectionum solutiones suppeditat. Plura huc spectantia dispersi m reperies in superioribus.

256. Observa I. Probabilioristarum hæ sunt obligationes: 1°. Inquirere
debent in seulentiam probabiliorem magna cum diligentia : sententia debet
illis esse probabilior ex propria peritia : idque sine præjudicio el affectu;
quæ sane obligatio cum tantum diligentia?, doctrinae et liberi animi requirat

;

I
I

|
I

i»F. PROU VilII.IS.MO,

183

in Prohabilioristis, omnino difficilis est. 2°. Cum hæc obligatio sit universalis, maxime quidem ad doctos perlinet : ad indoclos vero etiam ; rudes
autem peVseipsosnequeunt dignoscere manifestam ac notabilem illam probabiliorilatem, proin ex aliorum judicio amplecti illam debent : facile autem
eveniet casus, quo rudis audiat a suo confessario hoc esse illicitum, ab alio
confessario esse licitum, quid tum rudis? potest uterque confessarius esse
pietatis ac doctrina? omnino æqualis; in hoc ergo casu miser ob perplexi-»
talemconscientia? neutram opinionem eligere potest, sedTutiorisrnum sequi
debet, quia nulla ipsi esset probabilior; atque hoc modo rusticus feret sen­
tentiam circa sententiam pro gravissimarum scholarum diversitate diversi­
mode decisam.
3°. Christiani fideles nequeunt inquirere in excessum probabilitatis; sem­
per ergo tenentur eligere con fossari um, qui omnes alios doctrina et pietate
antecellat, qui velit et possit omnia præstare ad quæ probabilius tenetur ;
quanta difficultas? si pœnitens est rudis, nequit confessarius Probabiliorista
permittere, ut sequatur minus tutam solum probabilem : si pœnitens est
dodus, forsan uti confessarius probabiliorem, itapœnitens probabilem tenet:
quid tum confessarius? vel debet pœnitens suam sententiam deponere, ita
ut nolit eam amplius tenere, idque exigente confessario Probabiliorista : vel
Probabiliorismus non potest esse regula pro dirigendis sive propriis, sive
alienis conscientiis ; hinc

257. Observa II. Quoad directionem conscientiarum uniformitas, certitudo
et praxis videtur deficere in Probabiliorismo : nam 1°. pro diversitate ingenii
diversa est sententia, et quæ ab hoc probabilior, ab aliis habetur duntaxat
probabilis; quin adeo unus idemque confessarius (varia enim pro temporum
varietate et habitu sive conditione mentis et corporis judicia hominum sunt)
mutabit suam opinionem, ac proin eosdem pénitentes nunc obligare nunc
deobligare tenebitur : nempe agitur hic de majori probabilitate subjectiva et
pro æstimalione varia; hinc monet Gerson, quod non ita debeamus fidere
scientiæ nostræ, ut non cognoscamus illius infirmitatem; ergo unica regula
potest esse vel Tutiorismus favens legi, vel Probabilismus favens libertati.
2°. Haud facile discerni potest quænam sit probabilior, cum ad hoc pon­
derari debeant rationes, numerari auctoritates, et institui judicium inter
integras scholas, quod vel doctis difficillimum, indoctis moraliter impossi­
bile est. Incertum etiam est quænam sit probabilior : vel enim cognoscetur
e.v ratione, vel ex auctoritate : at tunc; ergo vel prout rationes inveniuntur
apud auctores : sed horum quidam has, alii alias afferunt, aliorum rationes
solvunt el rejiciunt ; vel prout nobis apparent : sic autem probabilioritas
devolvitur ad proprium judicium, cui, ut monent DD., SS. PP., et Ascetæ,
limium ne fidas : sæpe enim laborat præjudicio, sæpe agitur passione, aliove
affectu sinistro : hujus v. g. sententiæ patroni non possunt consuli, quia
multorum scripta vel non sunt edita, vel non sunt ad manum : deberet accu­
rate examinari, utrum ii auctores ipsam illam quæslionem debita cum dili­
gentia tractarint, an incident er et oscitanter : in Summulis, ubi duntaxat
reperiuntur auctores, sæpe unius tantum scholæ auctores recensentur;
aliis praetermissis etc.; ergo dubia est probabiliorilas, nec fundare regulam
certam potest.

184

DE ACTIBUS HUMANIS.

3ft. Denique praxis videtur obstare : nana judices multis sæpe annis (letinentur in decidenda lite : sed in confessione vel statim dicitur sententia,
sicqne statim decidendum qnænam ratio alteri pneponderet, et quænam
pars in probabilitate excedat ; vel non statim fertur sententia, sicqne pœnitentes saepissime dimittendi essent sine absolutione, iis abstinendum a mensa
Eucharistica etc. : primum confessorio, alterum pœnitenti difficillimum est,
et ipsa illa consultatio timoratis scrupulorum, liberioribus vero laxitatum
foret occasio; ergo hæc sententia in praxi tanta cum difficultate conjuncta
nequit esse regula, cum Christi jugum suave et onus leve sit. Ita arguunt
Probabilistic.
ARTICULIS V.
L» E

PROBABILISMO.

Prœcognita de opinione Probabili.

238. Nota. Diversissimas notiones Probabilis discernere cumprimis oportet
Theologum, ut genuina Probabilismi Scholastici idea eruatur; dein funda­
menta hujus sententiæ præcipua, nec non obligationes ejusdem statuendae;
præcipue vero disquirendum, situe unquam reprobatus ac prohibitus a Sede
Apostolica genuinus Probabilismus; porro ubi et quibusnam Probabilismi
usus non sit licitus; ac demum an ejusdem usus etiam sit licitus relate ad
opinionem minus probabilem alienam, decidendum est ; de singulis agemus
per distinctos
hic vero de Probabili generatim.
259. 1. Probabile sumitur tripliciter : 1°. in sensu Academicorum, quod
inferat actionem sine consensu, eo quod nulla dari possit scientia, et ubique
periculum sit errandi; hos expugnavit S. Aug. 2°. in sensu Philosophorum,
quod ut plurimum accidit, et qualemcumque veritatis speciem præse fert;
cum hoc fere incidit Oratorium, de quo Tullius : nihil tam improbabile, quod
non ab oratore probabiliter proponi possit : 3°. in sensu Theologorum, quod
fundatur in motivo respective et absolute gravi ; atque de hoc nobis dunlaxat
sermo est. Itaque opinio probabilis est assensus fallibilis quidem et incertus,
nixus tamen motivo absolute et respective gravi. Dicitur assensus, per quod
differt a dubio quod suspendit assensum intellectus : fallibilis, respective
ad objectum quod non est evidens aut evidenter cognitum, et ad motivum
quod non fundatur in auctoritate divina vel humana certo cognita : incer­
tus relate ad subjectum, quia adhaesio intellectus rei probabiliter cognita
non est certa seu firma : nixus motivo, nam si ex praecipitantia, affectu aut
praejudicio quis fertur in aliquid, erit potius motio voluntatis, quam lumen
intellectus: motivo gravi, quod etiam apud timoratos meretur assensum:
absolute gravi, quod post maturum quoque examen et sedulam discussionem
adhuc meretur assensum : et respective gravi, quod rationibus sententiæ opposilæ comparatum suam vim et robur non amittit.
Equidem non requiritur, ut sententia opposita tibi sit probabilis; requi­
ritur tamen 1. ut non sit certa, h. e. nixa principio certo. velS. Scriptura.

DE PHOBABILISMO.

185

260. Π. Opinio ratione motivi est vel intrinsece probabilis, quæ nititur
ratione gravi cum ipso objecto connexa ct desumpta ex ipsa natura rei, licet
non sit convincens illa ratio : vel ecclrinsece probabilis, quæ nititur auctori­
tate quam TT. et Canonistæ faciunt; Scriptura autem sacra ob infallibilem
connexionem cum natura rei ad motiva intrinseca reducitur. Auctoritas
exlrinseca non debet ratione destitui, quia auctores ideo merentur fidem,
eu quod afferant vel supponantur afferre rationes graves; non vero requiritur
communis consensus auctorum, sed mulli per se loquendo faciunt proba­
bile, plures probabilius; dixi, per se, quia in auctoribus non tam numerus,
quam eorum qualitates aestimantur, sicut in Capitulo non semper ad majo­
rem numerum, sed ad partem saniorem attenditur, et juxta S. Aug. L. 2. de
doclr. Christ, graviores auctores æquivalere possunt pluribus non ita gravi­
bus : sunt autem illorum dotes, fides catholica, quia alienus a fide non mo­
vetur ab evidentia credibilitatis nostræ Religionis, sed vel ex malitia, vel ex
errore; doctrina, ne possit fieri exceptio imperitiæ contra ipsum : prudentia,
quæ temeritatem excludit et socordiam in rebus diligenter examinandis :
probitas, ne suspicio fraudis ac deceptionis in illum cadat ; his tamen orna­
tus potest in quadam particulari sententia pati exceptionem : 1° si alicubi
omnino improbabilem vel damnatam sequatur : 2° si forte sit Summista, et
non afferat rationes suas, sed aliorum exscribat motiva; talis non est omni
exceptione major, quia potest esse prudens suspicio, an aliorum sententias
lite intellexerit et pensaverit. Subin partium, novitatis vel antiquitatis stu­
dio nimium sunt addicti, subin bonus dormitat Homerus, subin accidit, ut
plures auctores unum quemdam ut grus gruem sequantur.
Universaliter loquendo unus auctor nequit facere sententiam probabilem,
uti constat ex prop. 27*. ab Alex. VII. damnata : St liber sit alicujus junioris
et moderni, debet opinio censeri probabilis, dum non constet rejectam esse a
Sede. Apost. tanquam improbabilem : dixi, universaliter loquendo, quia con­
tingere potest ut unus auctor afferat rationes tam graves, ut sententia ali­
qua ab aliis rejecta, quia non satis fuit cognita et pensata, novarum iterum
rationum accessione vere probabilis fiat. Axioma illud : Tantum valet auc­
tor, quantum ejus ratio, potissimum locum habet apud Philosophos et
JCtos, quia non ita laborant in detegendis notis, aut moribus vel pietate
auctorum, modo allata ratio subsistat ; in moralibus autem debet posse præsumi, quod auctor ita scripserit, sicut coram Deo existimavit.

361. III. Probabile dividitur : 1°. ratione gradus in probabile, probabilius
ct probabilissimum; probabile in magis et minus probabile; hoc vel est mi­
nus negative probabile, et dicitur improbabile, sicut minus negative prudens
dicitur imprudens; illud indicat opinionem quæ nititur motivo gravi .· gra­
dos probabilitatis ipsa Ecclesia admittit, declarans in Cone. Vicnn. certum
gradum probabilitatis, circa illam quæstionem, an parvulis in baptismo in­
fundantur habitus fidei, spei et charitatis, tum temporis necdum definitam.

«•M

Traditione,definitione Ecclesiæ aut Pontificis,communi persuasioneSS. PP.,
Icgcclara civili vel ecclesiastica : hæc enim certitudo tuum rnoti\sm enervat
cl elidit : 2. ut sententiæ oppositæ ratiohes non quidem certo, at probabiliter
et prudenter possint dissolvi.

486

de actibus ihmxxis.

Porro in absolute probabile, h. e. relate ad omnes ac plerorumque prudentum judicia, et respective probabile, h. e. respectu alicujus certa dispositionis
intellectus: probabilitas respectu rudium est auctoritas vel Parochi, vel Direc­
toris conscientia'. 2*. Ratione objecti in speculative probabile, quod uititnr
motivo gravi, sed in praxin deduci nequit : et in practice probabile, quod
Spectatis omnibus circumstantiis probabile habetur; sic ceres isiam tenuem
esse materiam validam baptismi, item valere formam illam, absolvo te,
omittendo, a peccatis tuis, est speculative probabile, quod tamen in pravi
non tenet extra casum necessitatis.
Male a Jansenistis praecedenti seculo traducta est hæc divisio, cum specu­
lative non statuatur quid in praxi aut consideratis omnibus circumstantiis
alicujus actionis fleri debeat ; quaestiones autem ejusmodi spéculai irce recte
traduntur, ut sciatur quid faciendum in casu necessitatis.

262. IV. Probabile ratione modi, aliud est probabile certo, cujus probabi­
litas certo innotescit, aliud dubie probabile, de cujus probabilitate dubitatur,
aliud tenuiter probabile, et hic terminus non imminuit, sed tollit probabili­
tatem, quia solum in apparenti verisimilitudine fundatur. Certo probabile
habetur : 1°. si alii dicunt quid probabile, alii idem probabilius dicunt :
2°. si sint divers® auctoritates, quarum una negat quod altera affirmat, in
hoc tamen, quamvis alias divers®, conveniunt. Probabiliter, dubie,ac tenuiter
probabile non potest pro dictamine practice servire, quia inde non potest
formari syllogismus, cujus præmissæ sunt certæ.
263. Observa. Multa olim probabiles hodie sunt improbabiles : amittere
autem possunt suam probabilitatem : 1°. per inventas novas rationes intrin­
secas antea incognitas : 2°. ob communem auctorum nunc consentientium :
3°. ob damnationem Pontificum. Omnis ergo damnata a Pontifice amittit
probabilitatem saltem practicam, licet sit desumpta ex aliquoS. Patre, cum
PP. singuli cam infallibilitatem non habeant quam habet Papa; et nonnisi
communis SS. Patrum consensus est locus theologicus. Vide prop. 30. ab
Alex. VIII. damnatam.
Probabilitas haberi potest utrinque ex motivis vel aqualibus, desumptis
ex iisdem locis, v. g. ex S. Scriptura : vel incequalibus, qu:e ex diversis locis
eruuntur, v. g. auctoritas diversarum scholarum fundata in diversis moti­
vis intrinsecis. Unum motivum aliud sententiæ opposita motivum elidere
potest vel perfecte, si omnem vim movendi tollat, vel imperfecte, si quidem
vim movendi imminuat, non tamen penitus enervet. Xotabiliter probabi­
lius, quando habetur major excessus probabilitatis, vel est ita probabilius,
ut pro opposita parte nulla sit prudens ratio, v. g. hanc hostiam esse rite
consecratam, hunc, quem colo patrem, meum esse genitorem; et hoc est
speculative probabile, at moraliter certum : vel ita est notabiliter probabilius,
ut pro opposita parte sit etiam motivum grave, et de hoc sermo est ac fuit
hactenus.
Motiva aqualia se invicem elidunt, redduntque intellectum immotum,
sicut duo pondera bilancem, et testes ejusdem fidei, quorum neuter movet,
si uterque sit de visu, cap. 9. de Probat.; potest ergo intellectus a voluntate
physice quidem determinari, non tamen prudenter determinabitur. Secus

l»E PIIOBAIIU.IS.MO.

187

iiuequalia, qualia plerumque sunt, quæ habent vim movendi disparatam et
se invicem, hoc in ista, illud in altera linea excedunt. Notabiliter major pro­
babilitas probabilem ininorcm oppositam non destruit, quia illa non est
certa, et hæc esset saltem negative improbabilis, ita ut tenens ejusmodi pro­
babilem temere ageret etc. Sententia, quæ asseritur ut certa, per argumenta
lanium probabilia potest impugnari ; quæ ul probabilior, non potest oppu­
gnari per argumenta probabilia, quia utrumque potest simul stare, et pro*
habilius non elidit probabile; ut si quis intus judicet, B. V. esse cum lal>e
conceptam, hic debet suam opinionem censere probabiliorem, et oppositam
ratione cultus publici tenere probabilem; sententia demum probabilis per
argumenta certa oppugnari debet.

Ju duœ partes contradictorice possint simul probabiles apparere intellectui,
isque prudenter assentiri probabili in concursu probabilis vel probabi­
lioris ?
2GL Nota I. Quæslio hic est de simultanea probabilitate, non veritate, e.
g. probabile est exprimendas esse in confessione circumstantias intra
eamdem speciem aggravantes, et probabile etiam est non esse exprimen­
das, ubi non habetur contradictio, quia modus non negatur. Intellectus
determinari potest ad assensum vel ab objecti evidentia, de qua hic non agi­
tur: vel a voluntate in obscuris, directe vel indirecte, vel physice, ubi sim­
pliciter consideratur potestas voluntatis, vel moraliter sive prudenter, si
liat cum ratione. Si motiva sunt œqualia, vel nulla, v. g. an stellæ sint
pares vel impares, nequit voluntas determinare intellectum ad unum præ
altero,quia se mutuo elidunt: si sunt dissimilia, ct utraque pars solum
probabilis, potest sicut ex duobus bonis æqualibus hoc vel illud eligere, ita
physice saltem ad hanc sententiam præ illa determinare intellectum qui
non determinatur ab objecto. Idipsum potest voluntas in concursu probabi­
lioris : nam nihil obstat ex parte voluntatis, quæ in obscuris subditura sibi
habet intellectum, etsæpe eligit minus bonum præ majori, v. g. delectabile
præ honesto; ergo etiam potest eligere minus præ magis probabili : nihil ex
parte intellectus, cum non habeatur certitudo, probabilitas non elidatur, et
per minus probabile intellectus æque possit invenire veritatem: neque ex
parte objecti, quod non cognoscitur evidenter.

265. Nota II. Prudentia est habitus secundum rectam rationem electivus;
eligere ergo secundum rectam rationem, est prudenter agere secundum vir­
tutem. Actus prudentiae sunt consilium, sive eubulia, quæ ex communibus
rationibus suadet : judicium, seu synderesis, quæ exaltioribus ct specialibus
rationibus judicat actionem aliquam esse ponendam vel omittendam, sicque dicitur virtus intellectualis : prœceplum, secundum quod, utpotc ad
voluntatem spectans, dicitur virtus moralis. Quælibel virtus habet actus
elicitos, qui cum immediate procedant ab ipso habitu, semper certi sunt ac
scientific! : ct imperatos, qui cum mediante voluntatis imperio proveniant,
sunt incerti ac fallibiles, v. g. in judice volilio elicita procedendi secundum

s!

188

DE ACTIBUS HUMANIS.

allegata et probata, est certo bona ac virtuosa : si dein secundum allegata et
probata procedens, condemnat reum, potest falli, quia reus potest esse inno­
cens. Equidem omnis virtus habet medium rationis, quod per rationem
determinatur, e.g. temperantia, quantum cibi sumendum sit; justitia tamen
commutati va, v. g. in mutuo, habet medium rei, quod sit in ipsa re, atque
hoc est indivisibile, prout lb Thomas et TT. omnes admittunt. Quod pru­
dentia medium rationis divisibile habeat, inde est, quia aliqui sunt magis
dispositi, per medium rationis rem inveniendi, vel quia ingenio, vel quia
longiori experientia praestant ; sicut ergo in omni virtute ratione medii potest
haberi actus virtuosus, virtuosior et virtuosissimus : ita potest etiam haberi
actus prudens,prudentior et prudentissimus .Sicut qui solvit pretium infimum
juste agit; qui medium,justius; qui summum, maxime ab injustitia remotus
est: sic a pari de illo medio rei argumentamur ad medium rationis, vi cujus
actus aliquis virtutis speciem relinet, quantumvis medium illud non attin­
gat proxime.
t >

266. Dico I. Idem intellectus potest habere partem utramque contradictio*
nis, tanquam probabilem.
Prob. 1°. Intellectus ex neutra parte potest habere principium certum:
potest autem cognoscere, quod pro utraque parte stet auctoritas et ratio
gravis ; ergo utrumque potest habere probabile. 2°. S. Aug. utramque illam
sententiam de quotidiana communione ita exponit : Licet quotidie commu­
nicare, quia quotidie peccamus : non licet quotidie communicare, ut sic melius
nos prœparemus ad S. Communionem : utraque est probabilis ; ergo teste Arc.
ulraque pars contradictionis potest eidem intellectui apparere probabilis.
3°. Idem homo potest esse amabilis ratione justiliæ, et odibilis ratione libi­
dinis ; ergo a pari. 4°. Possum sententiam aliquam directe asserere, et simul
cogitare reflexe, oppositam esse probabilem, v. g. in illa sententia de imma­
culato conceptu Virginis; ergo habetur hic simultas probabilitatis, non pro­
babilitas simultatis, seu simultaneæ veritatis.

•··

iff

267. Dico II. Intellectus potest prudenter assentiri opinioni probabili,
quantumvis opposita sit etiam probabilis vel probabilior.
Prob. lom. Qui agit ex motivo gravi, agit prudenter, quia agit secundum
rectam rationem quam vir sapiens determinat, et quæ virum sapientem de­
terminare potest : atqui talis agit ex motivo gravi, quod virum prudenter
movere potest ad assensum ; ergo prudenter, min. constat ex dictis n. 263.
et 264: nimirum habetur molivum grave : unum non elidit aliud: dantur
in omnibus disciplinis senlentiæ æquiponderantes, de quibus DI), dicunt:
Elige, quod vis: praeter rationes directas possunt movere intellectum rationes
vel generales ex eubulia, honestas, jucunditas, utilitas, vel speciales cx synderesi, v. g. si sil hæc sententia propria scholæ meæ, si superior suadeat:
quia magis consulitur libertati conscientiæ: servatur jugi Christi suavitas:
tolluntur scrupuli: ratione mei et proximi declino multa incommoda: est
magis ad captum: magis allicit homines ad bona opera : quia sine necessi­
tate non debet suscipi onus tam grave, et proximo imponi, etc.
Prob. 2uin. Medium rationis in prudentia habet suam latitudinem, et potest
esse actus prudentiæ, licet non sil prudentissimus ; ergo agit prudenter.

DE DllOOABlLlSMO.

189

quiaex motivo absolute et respective gravi, quia probabiliter solvit argu­
menta opposita etc. Conf. 1°. Qui solvit pretium summum, agit justissime,
et qui infimum solvit, adhuc juste agit; ergo a pari. 2°. Hæc illatio: Senten­
tia ista est probabilior; ergo opposita non potest esse probabilis: nec tenet vi
format, quia alias omne comparativum destrueret positivum, quod est fal­
sum, siquidem nobilius non evertat id quod est nobile : nec vi malerice,
nam qui nubit virgini, benefacit; qui non nubit, rnclius facit; idernque
videt argumentum dc omnibus consiliis Evangelicis; ergo.

§ in.

t
Quæ sint obligationes et fundamenta prœcipùa Probabilistarum?

268. Dico I. Obligationes eorum, qui sectantur Probabilismum, sunt : 1°. In­
quirere debent in rei veritatem diligentia proportionata, ut opinio sit certo,
solide et practice probabilis; proin requiritur sufficiens doctrina, quà possit
rite discerni inter rem et rem, inter rationem prudentem et leviorem.
2·. Absit negligentia respectu doctorum ; rudes vero eligaut viros doctos ct
pios; hæc tamen obligatio videtur esse major apud Tutioristas et Probabiliorislas, ut dictum num. 224 et 236. 3°. Exulent praejudicia, ne, quod leve est,
reputetur grave: absit zelus immoderatus, et ne sint laxiores, dum alios
volunt conxertcre. 4°. Cedat procul motivum humanum, v. g. alteri pla­
cendi: ex ratione, non ex commodo agere convenit. 5°. Non eligant, sed evi­
tent auctori tateq non authenticas, et considerent num forte suæ probabilitati
obstet quid certum : attendant num unica forte ratio sit in quadam paritate,
quia in materia legum non ita tenent paritates, cum ex paritate unius le­
gis ad alteram non posssit fieri argumentum. Porro perspiciant an non tota
ratio sit mera subtilitas, cl quidem talis, quæ juxta sensum communem non
ita obtinet; tum enimvero ejusmodi sententia tanquam suspecta de vera
probabilitate esset habenda. Denique consensus communis facit probabilem
interdum probabiliorem. Hanc, nempe probabiliorem, tenetur exponere is,
a quo consilium petitur, ne loquatur contra veritatem.
269. Dico II. Praecipua fundamenta Probabilismi sunt sequentia :
I. Dicunt Probabilist.e : Neque jus naturae, aut recta ratio, neque jus posi­
tivum aperte dictant, legem dubiam, qualis est lex etiam probabilius exis­
tons, si graves pro parte opposita stent rationes, proxime obligare; incredi­
bile etiam est, totae tantos omnium ætatum et ordinum viros doctissimos
æque ac pientissimos per sesquiseculum et ultra, etiam post ingens studium
et accuratissimum examen, hanc legem naturae universalem ad omnes
homines se extendentem non cognovisse. Si vero Probabilismus repugnat
juri divino, ut quid impune docetur per tot secula in monasteriis, libris,
academiis, ac etiamnum Romæ, sciente et tacente R. Pontifice, supremo
capite Ecclcsiæ quæ columna est veritatis?
Respondent Probabilioristæ : Quam legem nosse non volunt Probabilistæ.
norunt DD. alii, numero saltem pares, probitate ac conditione etiam majo­
res. Constat vero aliunde, Prubabilistas circa objecta moralia non fuisse

190

de ictidis humanis;

praeditos recto judicio, quia plures illorum propositiones, quin et apologi®
Probabilismi damnate fuerunt. Natura nos ipsa impellit ad verisimiliora;
Deis autem potuit hanc legem condere; ergo sicut talem condidit circa aliu
media salutis, ita quoque circa licentiam actionis; hinc SS. PP. passim
docent, quemlibel debere indagare veritatem, omnia studiose inquirere, videre,
quid legi divinæ magis conveniat, arbitrium regere ratione, non rationem arbi­
trio, non quamlibet consuetudinem esse recipiendam, nec quamlibet auctorita­
tem esse tutam regulam operand i, sed etiam in probabili sermone timendam esse
deceptionem, neminem reliqucndum in ignorantia, eo quod error in judicando
justo inducat periculum damnationis. Quod Doma, Pontifex, Ecclesia taceant,
adeoque saltem implicite approbent Probabilismum, haud satis verum est,
cum is videatur ab Alex. Vil. et Ixxoc. XI. fere in terminis confixus, imo,
recentius per litteras encyclicas Bexed. XIV., ac moderni etiam Pontificis
judicio reprobatus.

270.11. Dicunt Probabilist.e : Lex sive antecedens, sive consequens non
obligat proxime, nisi sufficienter intimata, maxime si obligatio sit univer­
salis et admodum difficilis, sine ratione valde efficaci non imponenda: sed
quamdiu sententia minus tuta manet vere probabilis, non est sufficienter in­
timata lex obligans ad tutiora el probabiliora, quia de ejus existentia adhuc
dubitari prudenter potest, et legitima intimatio præcipue colligitur ex com­
muni sensu DD., qui ex hactenus dictis multo magis favet Probabilistis;
ergo lex non existit proxime obligans ad tutiora et probabiliora : nam obli­
gatio faciendi supponit obligationem sciendi, eaque, quia proportiones ct
gradus probabilitatis utrinque conferri exacte deberent, uti frequentissima
foret, sic et difficillima.
Respondent Probabiliorist.e : Lex illa sufficienter est intimata, quam a Deo
latam esse, notabiliter et manifeste probabilius est : alias si hæc notitia nou
sufficeret, impune violari possent leges plurimæ reipsa existentes, adeoque
committi peccata formalia. Illa ccrtc ignorantia non est inv incibilis, cui
notitia manifeste verisimilior opponitur; vinci ergo potest ac debet, quia dc
gravi obligatione ct formali offensa Dei agitur. Quidni pari jure praetendas
ignorantiam aut dubium invincibile legis, quando sententia favens legi est
unice probabilis? Non ergo semper requiritur moralis certitudo, sed sufficit
major probabilitas de existentia legis, quam S. Thomas vocat certitudinem
probabilitatis, et S. Antonin., certitudinem civilem vel ethicam, adeoque
reipsa moralem quamdam certitudinem ; atque hunc fuisse sensum commu­
nem DD. illius temporis, testatur Terillus.

271.111. Dicunt Probabilist e : Hæc obligatio esset noxia potius quam utilis,
quia cum mille anxietatibus, perplexitatibus et periculis conjuncta: non
autem videtur, quod spectata hominum imbecillitate suavis Dei providentia,
ob sui houorcm,ac bonum quoddam spirituale hominis forsan eventurum ex
observatione legisdubiæ, hominem velit subjicere tantis incommodis ct tot
periculis formalis ac gravis olîcnsæ Dei, quæ illa obligatio per se et cx natura
sua inferret; ergo cum aliunde non satis constet, hanc obligationem Ieris
aut naturalis aut divinæ cxistcre, merito praesumitur quod Decs eam nou
tulerit.

Μ4Λ

DE PIIOBADII.ISMO.

<. a
101

Respondent I’iiobabilioristæ : Obligatio sequendi probabiliora non est
admodum difficilis, ct nequaquam noxia : nam 1°. Neccsse non est scire, an
hæc vel illa opinio sit absolute et in se, sed an sit comparative probabilior;
si adhibita sufficienti diligentia in indaganda veritate manifeste advertas, te
multo magis trahi ad assensum opinionis tutioris, jam cessat difficultas in
agnoscenda majori probabilitate : si vero id non advertas, datur moraliter
æqualis probabilitas, et sic licet sequi minus lularn : demum ad laxandos
gradus probabilitatis non requiritur omnia inter se fundamenta utriusque
opinionis comparare, sed ea tantum, quæ per moralem diligentiam circum­
stantiis proportionatam hic ct nunc operanti occurrunt. Nonne semper et
accurate examinare, an opinio sil certo probabilis, induceret in infinitas
anxietates ?
2°. Potius licentia sententiae probabilis noxia est, sicut origo laxitatum,
ita morum corruptela, quia cum naturæ vitio ad laxiora propendeant ho­
mines, vixerit opinio stans pro libertate, pro qua non excogitent rationes
probabiles, itaque omnia vitia sub priêtextu probabilitatis sibi fingant esse
licita; hinc Basil, in Ecclesiæ corruptos mores refert illud Judic. 17. 6. Unus­
quisque, quod sibi rectum videbatur, illud faciebat. Ad hæc si licite agit, qui
minus probabiliter ; ergo a Deo frustra petitur notitia legum, frustra TT.
disquirunt veritatem opinionum, imo dissensio inter DD. esset bona, et fa­
cile quivis regendis conscientiis prælici posset ; igitur percommoda ct salu­
bris est obligatio tutiora et probabiliora sequendi, contra quam si quando
peccatur, id fit per accidens, neque ex difficultate obligationis infertur, cum
aliunde notum sit dari leges valde difficiles.
272. IV. Dicunt Probabilistic : Opinio minus tuta ct minus probabilis,
quamdiu est theologice probabilis, manet simpliciter tuta, ut constat ex doc­
trina D. Thomæ et S. Bonav., quam plures summi Pontifices vocant bene­
dictam, divinam, certam doctrinœ Christiana regulam, quæ publice doceri
acinpraxi teneri possit, quamvis in moralibus sæpe. doceant propositiones
contradictorias, quæ certo ambænon sunt æqualiter probabiles, minus pro­
babiliores; ergo non reprobat Ecclesia Probabilismum, adeoque hic non est
fons omnium laxitatum, sed tuta in praxi norma honesti esse potest; ergo qui
sequitur sententiam vere probabilem, agit prudenter, inculpabiliter, utiliter.
Respondent Probabiliorist.e : Sententia tutior, simulquc notabiliter ac
manifeste probabilior sic elidit vim motivorum sententiae minus probabilis,
ut hæc non amplius maneat comparative, certo et practice probabilis, sed
liat tenuiter probabilis : nam quantum illa accedit ad veritatem, tantum hæc
recedit, adeoque manifeste ct notabiliter deficit a veritate et probabilitate;
nequit ergo osse certo probabilis, sicut non est certo affirmabitis. Pontifices
doctrinam SS. Thomæ et Bonavcnluræ laudarunt ; sed non ea auctoritate
approbarunt, ac si utraque esset a quocumque errore immunis: id volucre
Poxtifices, quod in eorum libris nihil contineatur fidei ac morum ddblrinm
aperte contrarium, proin cuivis licere sequi sententiam D. Thomæ aut S. Bonaicntunc, si spectatis omnibus videatur probabilior. Cæterum Probabilismns repugnat spiritui SS. Patrum, Rom. Pontificum, Emin. Cardinalium
ct Episcoporum, qui nunquam juxta minus probabilem aut dispensant,
aut respondent; ergo qui sequitur probabilem, non agit prudenter, quia se

192

DE ACTI Ill'S IWMANIS;

exponit periculo peccandi : non inculpabiliter, quia cum dubio dut igno­
rantia facile vincibili operatur : non denique utiliter, quia anxietates el
perplexitates non evitat, nec pacem animi aut conscienti® tranquillitatem
consequitur, qui sequitur minus probabile et minus tutum in conscientia.
Qua vero ratione his 1‘robabilioristarum responsis satisfaciant Probabilistic,
disces ex dictis §. 5. art. prior, ct ex dicendis num. 273. etc.

•

§ iv.

Utrum Probabilismus unquam fuerit ab Ecclesia reprobatus ?
273. Dico. Probabilismus nunquam fuit ab Ecclesia vel a sede Apostolica
reprobatus aut prohibitus.
Prob. I. Nulla talis censura adversus Probabilismum afferri potest, imo
plures summi Pontifices in suis decisionibus, et recentius quidem secuti sunt
probabilem; ergo..i niec. patet ex num. 220. etc.; hic vero unus instar omnium
estoBEXED. XIV. in suo opere de Syn. Diceres., quod opus in nova editione plu­
ribus capitibus auctum prodiit, et liber 7Ui. etiam ampliatus, atque in plures
divisus : ibidem ad quæstionem, an sacrum viaticum dari debeat ægroto
eodem jam die, dum erat sanus, Angelico pane refecto? his verbis respondet
Pontifex : In tanta opinionum varietate integrum sit parocho, eam sententiam
amplecti quam voluerit, neque fas erit Episcopo, animadvertere in talem
parochum ; ergo Pontifex indulget usum alterutrius sententiae, utut opposita
sit minus probabilis. De ministro Matrimonii, an is sit Sacerdos, an vero
person® contrahentes, dicit L. 8. c. 13. Utriusque opinionis solidiora argu­
menta prœmisimus non animo aliquem inducendi ad ullam, sed ut Episcopis
persuadeamus, ne quid illi decidere ausint : hæc verba evertunt illud princi­
pium Anti-Probabilistarum, quod una probabilitas ab altera elidatur, quia
ibi PoirriFEX utramque vocat probabilem; inierim nobis sufficiant ista,quo­
rum primum in practices, alterum in speculativis judicium a summo Pon­
tifice latum declarat, Probabilismum neutiquam a Sede Apostolica proscrip­
tum fuisse.
Prob. Π. Si talis censura daretur, haberetur maxime in illa Prop. 3*. damn,
ab Ixxoc. XI. Generatim dum probabilitate sive intrinseca, sive extrinseca,
quantumvis tenui, modo a probabilitatis /inihus non egeatur, confisi, aliquid
agimus, semper prudenter agimus : verum hæc censura ad Laxismuin el
neutiquam ad Probabilismum pertinet : nam
Γ. Propositio damnata generatim enuntiat de omni probabilitate, tam
speculativa, quam praclica, cum sententia, quam sequi liceat, practice pro­
babilis esse debeat ita, ut speculativa nullatenus sufficiat.
2°. Dc tenui probabilitate, quæ nititur motivo tantum levi saltem compa­
rative, eo quod per motiva contraria enervetur; vera autem probabilitas
nili debeat motivo absolute ct comparative gravi : ad hæc tenuis probabilitas
est dubia probabilitas, quæ tamen certa esse debet.
3". De probabilitate sive intrinseca, sive extrinseca, disjunctive, cum Pro­
babilismus ulramque postulet copulatire, quia cxtrinseca quidem probabilitas
sufficit respectu rudium, non item respectu doctorum, qui tenentur inajo-

I

i)E PIIUBAlilLISVIOi

reni diligentiam adhibere, scrutari libros, ponderare momenta ratio­
num etc.; et potest quis habere probabilitatem intrinsecam, sed talem, quæ
repugnet sententiæ communi ; ea autem fretus qui operatur, a temeritate
excusari non potest.
4°. Propositio damnata est nimis generalis, nullum faciens discrimen inter
probabilitatem, quæ immediate versatur circa licentiam actionis, ct circa
aliud objectum e. g. calorem Sacramenti, jus tertii, salubritatem medicinae,
ad quæ Probabilismus se non extendit; ergo is nunquam fuit prohibitus aut
reprobatus, id quod patebit magis ex solutione objectionum.
271. Obj. I. Lucius ill., Clemens 111., Honorius 111. et Clemens V. cele­
brem regulam statuerunt, in dubio tutiorem partem esse eligendam, ct
testatur Fagnanus in cap. Ne innitaris, hanc regulam tenuisse Ecclesiam
Romanam tum etiam, cum magis grassaretur Probabilismus.
Conf. Pontifices damnarunt plures propositiones a Probabilislis assertas,
quæ mores corrumpebant, et pestiferi fructus erant Probabilismi ; ergo hic
jam pridem reprobatus fuit.
R. Quomodo hæc regula sit intelligenda, abunde declaratum num. 221. etc.;
videtur autem non tam statuere Probabiliorismum. quam Tutiorismum.
Equidem Pontifices, Concilia et Congregationes, quando proposita sibi dubia
resolvunt, sequuntur magis probabilem, quia agunt tanquâm Doctorcs ct
Judices in materia fidei ; et tamen in aliis casibus v. g. dispensationis, non
raro amplectuntur etiam minus probabilem, uti Adrian us VI., (pii teste
Sotu contra propriam opinionem dispensavit in Matrimonio ob unius Cajelani auctoritatem. Utrum vero sanum judicium quærendum sit apud Fagnanum, ex eo judicabis, quod Fabri Dial. 11. scribat, se apud illum invenisse
supra 200. locos in hac materia perperam allegatos.
Jd Conf. R. Propositiones damnatæ erant laacœ, quia ratione solida et
gravi auctoritate destilutæ : jam cranta picrisque Probabilistis reject® ante
damnationem, prout sub finem seculi prioris ostendit P. Pollændcr; vel
potius erant probabiliores, quia, quod defenditur ut thesis, defenditur ut
probabilius, nisi addatur : non minus damnatæ sunt mullæ propositiones
antiquorum, quorum auctoritate nitebantur Probabiliorislæ : ipsi etiam
SS. Patres nonnunquam cespilarunt in vastissima morum docti ina, imo
Jacobus de Marchia canonizatus nihilominus fuit, licet contra communio­
rem PP. Dominicanorum docuerit sanguinem Christi in terris relictum
non esse colendum lalria, quia scilicet hæc opinio tunc habita fuit proba­
bilis ; quamvis ergo Probabilistæ circa unam altcramvc materiam particu­
larem erraverint, non ideo circa generalem materiam de Probabilismo
errasse dicendi sunt. Demum an major sit corruptela inorum in Germania,
ubi plurimum viget Probabilismus, an in aliis provinciis, ubi rigidior est
morum doctrina, quivis sapiens el rerum peritus facile delimet.
Inst. I. Pnecipute Probabilismi apologia: a pluribus Episcopis maxime
Gallis, ct a Sede etiam Apostolica damnatæ sunt : sic Alex. XII. damnavit
apologiam Honorati Fabri, librum Caramuclis, quæst. de Moya : Idem
an. 1665. proscripsit 28. propositiones, el an. 1GGG. alias 45. innixas proba­
bilitati, in suo ad has damnatas proloquio scribens, quod mos irrepserit repu­
gnans simplicitati Apostolica'; ergo.
n.

|)Ε ACTIBl’S IILMAXls.

194

Μ Τ·

t

K. /). Damnata* sunt apologia* Probabilismi veri ac. genuini, atque ob
hujus defensionem V. Prokibilismi laxioris, idque oh errores alios inibi
contentos
Sicut ob alios errores damnati Anli-Probabiiistie, Baius, Jan­
sen., Quesnel., Arnald., Sinich. et Ludov. Monlallius, seu Blasius Paschalis,
qiii omnium maxime detonuit in Probabilismuin in suis litteris Provincia­
libus, quæ proscripta* 'sunt ab Alex. VII., jubente Galliarum Rege lacerat®
et exuste. ab Inquisitione llisp. declarate ceu referte calumniis. Falsum
est, Apoiogiem Casu istarum esse librum Patris Fabri, qui est Piroli, a Supe­
rioribus S. J. nunquam ut talis agnitus, prout testatum fecere publico. Liber
Caramuelis, quem scripsit contra Fagnanum Tutioristam, damnatus csl ob
laxiorem Probabilismum, ideo ab ipsis eliam Probabilistis, PP. llardenas,
Mendo el Fabri impugnatus; exin vero non sequitur, quod verus Probabilismus fuerit damnatus, et opposita Fagnani doctrina sil admittenda : alioquin
ipse eliam Probabiliorismus esset condemnatus, cum Vine. Baron i i Trilabilioristee liber contra Caramuelcm itidem damnatus sil, scilicet propter
alios errores inibi contentos. Falsissimum, quod qnæstioncs selcclæ P. de
Mova sint damnate. utpolc longe diversae a libro Guimenii, qui damnatus
est ut pseudographus, non quidem ob assertionem damnatarum, sed ob
periculum ex auctoritatibus adductis timendum ; neque Decreta a Goneloet
Concilia citata reperiuntur in Bullario. Demum Gallos æquo liberalius libros
et opiniones aliorum condemnare, sat constat; ast sicut pactum v. g. trium
contractnum Parisii damnarunt, sic Colonia, Treviri, Complutum, Salmantica, Ingolstadium. Friburaum et Mogunlia hanc sententiam ceu tutam cl
licitam declararunt. Postremo illud Pontificis proloquium, uti ctplurcses
damnatis propositionibus, Laxismum duntaxat feriunt.
Inst. 2. Alex. VII. damnavit hanc prop. 27“*. : S7 liber sit alicujus junio­
ris et moderni, debet opinio censeri probabilis, dum non constet rejectam esse
a Sede Apostolica tanquam improbabilem : atqui idipsum dicunt Probabi­
liste; ergo.
R. .V. in. Nam hic tria dicuntur : 1°. Si sit liber recentior et auctor nontit,
ex eo quidem capite, quia in antiquioribus multe doctrinæ antiquat®, cl
postmodum ab Ecclesia rejecte subin reperiuntur : et hæc ratio bona qui­
dem est ; at licet Laxismo, nou tamen sufficit Probabilismo, qui jubet eliam
novorum auctorum dogmata esse imprimis examinanda, cum sæpe novi­
tatis studio abrepti scribant. 2n. Etiamsi sit tantum unus : en principium
Laxismi : Probabiliste plurium auctoritatem requirunt, nisi ille unuS sit
omni exceptione major, b. e. valde peritus tum juris naturalis tum eliam
positivi, firmis et validis rationibus utatur, veritatis potius quam novitati?
amator, qui aliorum fundamenta discusserit cl probe solverit, adeo ut pru­
denter credi possit, alios etiam doctissimos eidem opinioni subscripturos;
ita contigit in opinionibus, quas D. Thomas primus omnium adversus com­
munem antiquorum tenuit, ut optime advertit Callego Dominicanus, qui de
Conse. Proba!). dub. 12. ita loquitur : Noster Angelicus Doctor inulta scrip­
sit ct docuit contra alios, qui ante ipsum scripserunt, et tamen ejus opinion!}
slalim, ac ab ipso tradita· sunt, existimata! sunt probabiles, tum propter
maximam ejus auctoritatem apud TT., tum quia non levibus, sed ‘rationa­
libus fundamenti' ductus est ad opinandum. 3”. Probabilismus requirit
immunitatem uni·:- r salem a ceilitudine Opposite sententia ; illa propositi)

J

il.. 3ί

1>E niOBABILKMO.

damnata solum parlicularem, h. c. immunitatem tantum a damnatione
Pontificia : sed hoc docent Laxiste ; ergo Pontifex Laxismum condemnavit.
lust. 3. Ab hxoc. XI. damnata; sunt (i*>. propositiones et quidem sex an­
tehac probabiles, maxime vero 3*. de probabilitate tenui : atqui cum hac ipse
eliam Probabillsmus fuit confixus; ergo. Prob. m. Pontifex non solum dam­
navit probabilitatem comparative levem, quia hæc non continetur intra li­
mites probabilitatis, sed est potius improbabilis : quamvis propositio sit valde
generalis, aliunde tamen constat, quod mens Pontificis non fuerit tantum
proscribere Probabilismum vagum : quod judex cl minister Sacramento­
rum non possit agere juxta minus probabilem, id jam in prop. F. et 24. dam­
natum fuerat; ergo in prop. 3*. intendit condemnare probabilitatem, quae
titraactionis licentiam versatur. Adde prop. 4atn. Ab infidelitate excusabitur
infidelis non credens, ductus opinione probabili.
II. Equidem probabilitas comparative levis non continetur intra limites
probabilitatis stride ac theologice acceptæ, quæ nititur fundamento vere,
certo ac comparative grax i, sed tanquam species analoga intra limites probabi­
litatis late acceptæ, quæ tantum dubia est, et apparentia veritatis, quo sensu
latiore improbabile dicitur quod nullam habet rationem vel apparenter gra­
vem. Quod vero Pontifex tenuem illam probabilitatem latius acceperit, sua­
dent ejusdem rationes, ct plurimorum gra vissi morumque DD. auctoritas, qui
probabilitatem vere ac theologice talem adhuc defendunt sciente ct inspec­
tante Rom. Pontifice. Demum non infrequens est, camdem doctrinam sub
diversis terminis, præserlim a diversis auctoribus et in diversis libris pro­
positam, iterato condemnari. Reliquæ propositiones damnate perlinent ad
materiam, in qua locus non est probabilitati ob auctoritatem Ecclesiæ,ob mo­
tiva intrinseca, ob contractus speciales tacitos vel expressos etc. Sic ergo
bxoc. XI. quamvis toto Pontificatus sui tempore urgeretur, nl proscriberet
hanc propositionem, licitum est sequi opinionem minus tutam et minus pro­
babilem; nunquam tamen ad ejus condemnationem adduci potuit.
Illa prop. 4*. licet juste damnata sit, quia /ides est necessaria necessitate
medii, in qua opinio probabilis nihil operatur; tamen ejusmodi infidelis
cum sola probabilitate credibililalis non potest slalim credere, sed tenetur ad
majorem diligentiam inquirendi in motiva credibililalis evidentia et fidei
veritatem, sine qua impossibile est hominem salvari.
Inst. i. Bened. XIV. a P. Concilia requisitus damnavit au. 1742. Probabilismuni, idqueoccasione dubii de contractu usurario; ita testantur littera)
Encijclicœ date ad Episcopos Italiæ de usuris; ergo.
II. .V. A. Nam 1°. Pontifex, ut ex ejus verbis planissime eruitur, requirit
auctores graves, qui sunt celebriores, non vulgares de Invio : sed tales sunt
Probabiliste, non solum Probabiliorislæ; ergo. 2°. Vult nos sequi sententiam
plane (non magis'} rationibus confirmatam : atqui opinio probabilis, ut eam
sequi liceat, debet esse plane rationibus ct solide confirmata, non dubia ;
ergo. Quod autem το plane non idem sonet ac magis, norunt Grammatici.
I lnim verocx libris Concilia; hauriri queat puritas doctrinæ, tum ex ejus
declaratione imperata, tum inde conjicies, quod San-A itatis testetur, in solo
ejus Tomo I. de historia PrOIiabh.ismi 260; falsitates contineri, miiversim se
detexisse 500.; atque idipsuin P. 5oci.ni deprehendit.
lud. Ü. Anno 1740, date sunt u Blm.p. Mv· Eucjcliœ ad uni'et sani Ec«

;

L·/!

■

3'

i

196

· i.

•

11

DE ACTIBUS IILMAMS.

clesiam, ubi pro celebrando in annum sequentem jubikco Ponlifex piæscribil
Confessariis, ul sequantur sententiam, quam magis auctoritate el ratione
firmatam deprehenderint ; vide Bullarii Rom. Tomum HI.; ergo.
R. Ie. Pontifex ibi distinguit inter Confessarios doctrina praecellentes, et
alios non ita praecellentes ; hisce postremis ea. quæ relata sunt, praecipit, licet
non eodem modo ; hinc
R. 2°. Est duplex lectio ; prima est hæc relata : Sequantur eam sententiam,
quam magis, etc. Sed hæc non est authentica, imo falsa; sic vero legi debet:
,lc deinde in eam descendant sententiam, quam ratio suadet, et firmat aucto­
ritas: alqne hæc sola est authentica, et ad mentem Pontificis; tum quia
desumpta est ex ipsis verbis Encyclicæ insertæ Tomo 111. Bullarii; tum quia
est originaria, cura hæc epistola scripta sit primum latine, ac dein versa italicc, qua cx version e italica suum Concilia argumentum deprompsit; tum quia
hæc latina authentica epistola missa est ad Patriarchas, Archi-Ep., Episcopos
universæ Ecclesiæ, italica non est missa, neque in corpore, sed in appendice
Bullarii inserta, proin nec tantam hæc, quantam illa auctoritatem habet,
nimirum Pontificis ex cathedra loquentis. Verba italica hæc sunt : più assft·
lita dalla raggione et dall' autorità. Quod vero Bened. XIV. secutus ipse sit
probabilem, dictum num. 273.
Inst. G. Clemens XIII., id quod constat tum ex Decreto a Congregatione
Cardinalium mense Februario an. 1761. edito, tum ex proscripta Patris
Neumayr dictione germanica, reprobant Probabilismum; ergo.
R. .V. .1. Quod dictio illa germanica de Probabilismo ratione Probabilismi
præcisc non fuerit proscripta, manifestum est ex praedicta Congregatione
Cardinalium circa initium anni 1761. habita, in qua Probabilismus evasit
incolumis: Decretum. si quod procusum fuit pro Probabiliorisuio, nullum
est declaratum ac retractatum. Clemens XIII. quid de Probabilismo sentiat,
salis declarare videtur Ejusdem Breve ad Episcopum Alczicnsem 19. Sepl.1764.
editum, in quo Pontifex hisce conqueritur: Quæ tanta auctoritas tua est, ul
meras opiniones, ne quid gravius dicamus, quibus innumeri gracissimiqut
Theologi contradicunt, inter veritates illas recenseas, quæ ad fidem Ecclesia
spectant; intererrares vero sententias numeres, quæ liberœ Scholarum dispu­
tationi permittuntur? nam et propositiones omnes in assertionum libro con­
gestas (maxime de Probabilismo, in quem ceu Jesuitis propriam malorum
omnium sentinam acerrime detonatur) videris nullo discrimine damnare ac
reprobare... et quod ineumdem librum tanquam perniciosœ et periculosœ non­
nulla* opiniones essent conjectæ, de quibus libera est disputatio etc. Eodem
fere modo expostulat idem Pontifex in Brevi ad Episcopum Andegavenscrn 19.
Sept. 1764. dato.
Inst.l. Idem Pontifex jamduin anno 1761. condemnavit undecim thesesa
quodam Parocho in ditione Tridcntina evulgatas, ct ab Episcopo Tridenlino
prædamnatas, inter quas 8’ sic habet : Genuinus itaque noster Probabilismm,
qui nec morum corruptelam inducit, nec a S. Sede unquam fuit male notatus,
origine sua Thomisticus, progressu œtatis Jesuilicus, ulpotc a quo arctatus,
emendatus, et a Jesuitis contra Jansenianos furores propugnatus fuit; ergo
praedicta BreviaApostolica vel non sunt authentica, vel certe non eloquuntur
pio Probabilismo.
R. P. Quod Poutiftxnon damna cut omnes illas undecim propositione.·,

hr probabilismo.

197

sen conjunction, seu divisim, patet ex censura , quæ in indice LL. prohibit
torum Iulis est : plagula undecim thesium, cui titulus: Probab ilismus dispu·
lationi... quarum aliqua·, theses sive propositiones, sunt respective falsæ,
temerarim el piarum aurium offensives; ubi vox, aliquæ, nonnisi semel posita
minime afficit omnes. Illam vero solam e numero X. excerptam, nempe : sed
Christianum, Probabilismum, qui Christo Domino summe familiaris fuit; con­
suit proscribendam uti erroneam et hæresi proximam, cum Homo-Deus vere
omniscius summam in omnibus certitudinem habuerit ac tenuerit. Sane,
ubi omnes articuli configuntur, aliter censura habet, uti illa Alexandri V1L,
el illa l.x nocent n XL; decrevit Sanctissimus I). N. praedictas propositiones, et
unamquamque ipsarum, ut minimum tanquam scandalosas... esse dam­
nandas... ul quicumquo aut conjunctim aut divisim docuerit et defende­
rit.... aut aliquam ipsarum ad praxin deducat... Proinde, sicut ex eo, quod
v. g. liber Jansenii sit prohibitus, non omnes in eo contentæ propositio­
nes, sed potissimum 3 illae excerptae, sunt damnatæ : ita quamvis illa pla­
gula II thesium sil proscripta, non tamen omnes 11 theses sunt contixæ, sed
illa 10’ excerpta duntaxat ceu erronea, ct cx reliquis decem aliquæ tantum
ceu respective falsæ, temerariœ et piarum aurium offensive?.
It. 2°. Quod vero hæc præcisc mens fuerit summi Pontificis, magis etiam
inclarescit ex his : Alphonsus de Ligorio, Episcopus S. Agathæ Gothorum
sollicite interrogavit Cardinalem Galli, Magistrum sacri Palatii, ct Secreta­
rium Congregationis desuper habitæ, utrum per censuram illarum thesium
reprobatus fuerit Probabilismus, el responderunt, nequaquam, sed licere
post, nti ante hanc censuram, tenere ac tueri el Probabilismum et Probabiliorismum ; atque ideo, ut ait Magister S. Palatii, quia non omnes 11.
theses, sed plagula fuit proscripta : et quia, ut respondit Secretarius, Reve­
rendissimus D. Thomas Schiari, etiam Probabiliorismus fuisset confixus in
1“ thesi illa: Licet- sequi probabiliorem pro libertate, relicta minus proba­
bili pro lege, quam tenent communius Probabilistæ molliores. Ita legere est
in apologia lllustriss. et Reverendissimi de Ligorio edita anno 1763. contra
domesticum quemdam professorem Religiosum, qui ex illiusplagulæ cen­
sura, damnatum esse Probabilismum conclamaverat.
273. Obj. II. Eminentissimi Cardinales et celeberrimi Ordines repudia­
runt Probabilismum, non alia de causa, quam quia Ecclesia eumdem repu­
diat; ergo. Proh. M. Bellarm. invalescente jam Probabilismo florens sup­
pléai. Tom. 1. in prologo admonitionisrad Nepotem ait : Si quis velit in tuto
salutem suam collocare, is omnino debet certam veritatem inquirere, et non
respicere, quid multi hoc tempore dicant, aut faciant ; et si rei certitudo non
possit ad liquidum apparere, debet omnino operans tutiorem pariem sequi, et
nulla ratione, nullius imperio, nulla temporali utilitate proposita ad minus
lutam partem declinare; ergo.
R. 1°. Bellarm. quamvis in doctrinis excellens, nil tamen de Theologia
morali nunquam docuit. 2°. Tractatus hic exiguus non est a Bellarm. editus,
sed post ipsius mortem ab ejus nepote Episcopo, ad quem scripsit admoni­
tionem ratione officii Episcopalis. 3°. Si admittitur; ergo tenemur sequi
Tuliorismum : ait enim, nos debere veritatem inquirere : si hæc non adsit,
Iulum eligere ; cum ergo in Probabiliorismo non habeatur certitudo, non

198

C * <

DE ACTIBUS HUMANIS.

huic, sod Tutlorismo rigidissimo potius fovet admonitio Bellarm. 4°. Billuart
minus fide recitat verba Bollarmim. quæ sunt : Si quis velit salutem suum
in tutu collocare, et eum oporteat Episcopali officio fungi, is omnino debet
certam veritatem inquirere ole. loquitur ergo de co, qui Episcopali officio
fungi debet, scribens ad nepotem Episcopum, et docens, quod Episcopus
teneatur esse perfectus; proinde sententia Bellarmiui ad eos tantum spec­
tat, qui in luto volunt animam ponere, et tenentur ad perfectiora. De Ordi­
num quorumdam decretis dictum num 210; in his tamen non omnino fiden­
dum (ionetoaut Concinæ, nisi autographum proferant. Quamvis autem hodie
sententia rigida apud PP. Dominicanos communis sil; tamen anno 1614,
in Comitiis Generalibus Joan, lldephonsus pnnceplo odedientiæ adactus fuit
ad emittenda in lucem publicam sua commentaria , in quibus Probabilis­
mum copiose defendit.
Inst. 1. Cardin. Sfortia Pallavicinus Probabilismum, cui primum adhae­
serat, dein ejuravit, prout P. Nicolaus Maria Pallavicinus 29. Mart. 1690.
suo Gen. Thvrso
Gonzalez testatus est his verbis : Eminent. Cardinalis Pal»
lwicinus. anno fere ante mortem, dixit mihi, esse sibi fixum, relinquere post
se scripturam, in qua retractare intendebat ea, quæ scripserat in L. de Ad.
Hum., nempe posse, quemlibet practice sequi opinionem minus probabilem
et minus tutam relicta probabiliore ; atque hoc testimonium extat apud Gon­
zalez L. 1. dc recto usu opin. Prob. diss. 13. c. 1. ; ergo.
H. 1°. Si ideo dicatur abjurasse Probabilismum. quia voluit relinquere
scripturam, in qua eum retractaret ; ergo potius dicendus est non abjurasse,
quia eam scripturam non reliquit. 2°. Mortuus est Cardinalis hic an. 1667.,
ct scribitur illa dixisse anno 1666. : at P. Nicolaus suum testimonium tra­
didit anno 1692.. ubi ceu senex peifoctæ memorim non amplius erat, et
tradidit in circumstantiis talibus, ubi P. Gonzalez ejus Generalis collegit
testimonia pro Probabili·*rismo ; proin ex illo testimonio haud magna auc­
toritas desumi potest. 3°. Ante annos 19. dum Patris Segneri litteras de
Probabilismo sparsit Probabiliorista nomine B.vLLARiNi),eas oppugnavit obji­
ciens, quod Alex. VII. voluerit damnare Probabilismum, nisi impeditus
fuisset a Card. Pallavicino, hujusque rationibus plane mutatus, ita, ut ali­
quas tantum propositiones damnaret anno 1663; en lest i mon i um adver­
sarii : sivero Card. Pallavicinus voluit retractare Probabilismum anno 1666.
cur ejus damnationem non promovit, cur retractationem ita distulit, ad
quam tamen faciendam juxta leges Probabilioristarum obligatus fuisset?
Inst. 2. Cardin, de Aguirre præf. ad Tomos CC. llisp. inter plurima Probabilismum spectantia dicit : Cccpi itaque rem maturius examinare ab
anno 1671. usque modo lectis ac relectis ultra prœdictos plurimis auctoribus
recentibus, qui hinc et inde controversiam hanc gravissimam profligarunt
e.r instituto: deprehendi vero ingens periculum salutis in sectando, aut con­
sulendo aliis Probabilismo, sive usu cujuslibet opinionis minus probabilis
faventis libertati, in concursu alterius probabilioris adhœrentis prœceplo.
Idem plane mihi insedit, ubi utraque apparet ipque probabilis aut circiter;
ergo.
H. Dc auctoritate hujus Card., qui erat ex Ordine S. Bened., scripsit alius
ejusdem Ordinis see. superiore, quod vere ea mens non fuerit Cardinalis,
qui ipse testelur, quod materia Probabilismi sit gravissima, et quod hanc

DF. PROBA1ULIRMO,

169

reni non examinaverit, sed, ut sibi visum, decreverit. Poslmodum autem
scripsit Franc. Maria de Solis Italus, quod per hoc Cardinalis mullum dero­
gari t Imn Ordini suo, tum Academia· Salrnanticensi, cum et hæc et ille
Probabilismum eo tempore tenuerint.
lust. 3. Cardin. Laur ea Torn. II. disp. 11. a. 4. §.3. ail: Quando aliquid
agibile mm est a lege determinatum, sed est sub opinione, tum iu concursu
unius opinionis probabilis pro una parte, et probabilioris pro altera parte,
prudentia dictat solam probabiliorem esse eligendam, nunquam vero minus
probabilem. Addit hic Card. de.Aguirre, hunc semper fuisse spiritum Horn.
IT., Cardin., et Episcoporum; ergo.
11. 1°. Card. Lalr/Ea hos libros non scripsit ut Cardinalis, sed dum esset
Lector in suo Ordiue S. Francisci; facit igitur solummodo auctoritatem aliciijus privati, 2°. Cardin, de Aguirre nimis in suo sensu abundat, si nec To­
letum, nec Lugonem, aliosve Cardinales et Episcopos, quin et summos PP,
velit unquam probabilem tenuisse.

j-W’.

•: ··

276. Observa I. Uti nullus Pontifex, ita nec Concilium ostendi potest, quod
Probabilismum prohibuerit. Quaestio: utrum parvuli in baptismo accipiant
gratiam habitualem, agitata in Conc. ΑΊενν. ita pronuntiante: Opinionem
secundam (affirmativam) tanquam probabiliorem, et dictis Sanctorum et Doc­
torum Theologice magis consonam ac concordem duximus eligendam, non
immediate versabatur circa licentiam actionis: et quamvis Clemens V. ex di­
versis opinion ibus elegerit probabiliorem, per hocnon imposuit uni versim obli­
gationem sequendi probabiliora. Cone. Triburiense, quamvis can. 48.de con­
silio maturiore servando mentionem faciat, tamen expresse ait, se propter
eos, cpii diversa sentiunt, nihil velle definire, imo Cabasutius advertit, Con­
cilium hoc consuluisse secundum probabilem minus tutam. Historia de Can­
cellario Parisiensi ob plura beneficia juxta probabilem detenta aeternum dam­
nato, si vera est, non officit Probabilismo. quia operatus fuit in dubio
practico, prout colligit Cardenas ex ejus ad Episcopum verbis ante obitum,
se velle experiri, utrum sit damnabile, plura beneficia tenere: et post obitum,
quod contra plurimorum sententiam opinionem propriam defensaverit, et se
commiserit periculo mortalis culpœ.

277. Observa II. FundalorS. J. dum Professores voluit, in quavis facultate
securiorem et magis approbatam doctrinam sequi, per securiorem non ita
stricte acceptam intellexit veriorem: alioqui in Philosophia etiam, Mathesi,
Khetorica etc. semper eligenda foret pars securior. Paulus Oliva S. J. Gener.,
cujus verba, ut solet, mutilat P. Billuart, ad Honor. Fabri, qui librum edi­
derat pro Probabilismo, sic rescripsit, contra Societatis et S. Ignatii mentem
ire, qui Theologice moralis placita benigniorum opinionum obtentu plus cequo
molliunt... extremes igitur orœ ut periculosœ fugienda sunt, ut non homini­
bus imponamus onus, quod nec Christus imposuit, ut in omnibus probabilio­
res sequamur e\c. \ inde nihil contra Probabilismum. Neque Mutius Vitellescijs eum prohibuit, monens duntaxat Patres S. J., ne doceant sententias
nimis liberas: idem est de Patre Vice-Comcset aliis. Quod 1). Amort referi,
hxoc. XI. P. Thyrso Gonzalez injunxisse, ut Probabilismum eliminet, de­
sumptum est ex decretis apocryphis P, Concinæ: nam, ut cx autographo

Λ*

:Ί

i

.

21X1

DE ACTIBUS HUMANIS.

constat, Innocentius tantum voluit, ut liceat Patribus S. J. libere impugnare
Prebabilisinum; e ique responsum, hoc ipsis nunquam fuisse interdictum.

>r-

• ·
r·Τί r-

-,
:

base

i

278. Observa Hl. Quod jamdiim anno 1699. plures quam BO Theologi ex
omnibus Ordinibus Probabilismum impugnaverint; quod plusquam mille
Parochi pietate ac eruditione pnestanlos in Gallia de Probabilisme apud
Episcopos conquesti sint, asserit auctor Ethica Amoris, quæ cum bis dam­
nata sit, parum auctoritatis suo auctori tribuit, qui per auxesin falsam nume­
rat mille, ubi 20 vel 30 libellum supplicem ad Episcopum dederant,jjui
libellum itidem supplicem alio tempore dederant, et a Bulla Vnigenitus ad
Cone. Gen. appellaverant. Ph ires cumprimis hodie stare pro Probabiliorismo,
concidunt Probabiliste, quare eidem tribuunt probabilitatem extrinsecam;
aItamen per Germaniam Probabilismes adhuc communiter traditur, et in
Italia recentissime illum tuentur Mazzola. Catalan!. Casnedi, Gravina, Zaccaria, Bid. Duarte, Jacob, de Corolla, Alph. de l.igorio etc. : in Belgio plerique eumdem defendunt contra Lmanienscs. uti testantur Ilagiographi: in
Gallia cum exorto Jansenismo invalescere cœpit et Bigorismns; nec mirum,
propter quorumdam Episcoporum iteratas prohibitiones, auctores Gallos etiam
catholicos ad rigorem, qui salva fide sustineri potest, tandem declinasse.
Quod ab anno 1699. ad 1747. plures pro Probabiliorismo, paucissimi pro
Probabilisme scripserint, quod indies a Probabilisme plures deflectant ad Probabiliorismum, nullus vero ab hoc ad illum, ita ut, si vere dixerit P. Ilenno
circa annum 1710. 20 Probabilioristas stare contra unum Probabilistam,
possimus nunc dicere, stare iO Probabilioristas et amplius contra unum
Probabilistam ; asserta sunt Patris Billuart, sed quante fidei? Profecto intra
10 annos scripsere pro Probabilisme auctores 20 et ultra : nuperrime autem
transiere a Prokabiliorismo ad Probabilismum Constantinus Roncaglia et
Mansi ex Congreg. Matris Dei. quorum primus asserit, quod a praeceptore
suo doctus fuerit Probabiliorismum. cumque ipse docuerit, ast in confessioriali viderit, eum observari haud posse, quia esset onus intolerabile, ac vix
possibile, ibi examinare Doctorum sententias, rationes probabiliores investi­
gare sicque decidere (ac subin quidem contra pernitentem, quod sane diffi­
cillimum est atque satisfacere suæ conscientiæ, si sequatur partem proba­
bilem etc. Plerique, qui tam acriter tuentur Probabiliorismum, vel non
audiunt confessiones, vel si audiunt, eumdem non sequuntur, uti satis con­
stat. Janséniste, qui omnes Probabilioristæ sunt, in aliis casibus nequidem
probabilem sequuntur, uti circa Bullas Pontificias, quoad appellationem ad
Concilium Gen. etc. Celebris etiam casus proposita fuit quæstio, utrum jurare
quis possit, quod detestetur aliquid, licet animo cogitet se nolle detestari?
subscriptio facta est a it) DD., inter quos etiam Alex. Natalis, quod possit;
ast unde pro hac sententia affirmat i va habetur major probabilitas? ergo dein
bene dicit Billuart ratione Hcnnonis,si vere dixerit; credo enim, et illum ct
hunc non ita vere dixisse.

Hj» — —

I»R PROBABILISME

201

Qi .eki s I. Ubi ct Quiljusnam Piuuiahii.ismi usus non sil licitus ?
279. Respondeo 1°. Non licet sequi sententiam probabilem, nisi sit certo et
practice probabilis. Ratio : tum quia dubio, tenuiter ac probabiliter tanturn
probabile non est absolute probabile: tum quia non potest constituere præmissamcertam pro dictaminc ultimo; tmn quia contrarium damnatum est
in prop. 3* ab Ixnoc. XI.
2°. Nec licet in iis materiis, in quibus tutior lum generalim, tum spcciatim
in materia Sacramentorum, eligenda est. Rationes vide num. 221. Nec dicas:
non licet sequi minus tutam, ubi occurrit damnum proximi etiam tempo­
rale; ergo multo minus in nostro casu, ubi semper timendum est damnum
proprium etiam œlernum ; quippe damnum proximi non pendet ab opi­
nione nostra, sicut damnum anima* proprium, scilicet peccatum ct peccati
pœnaa conscientia.
3°. Non est licitus Probabilismus eis, qui contractu vel quasi contractu
ad tut tus vel probabilius tenentur, ut sunt Judices, Consulloreset Officiales
reipublicœ per conventionem, legem latam aut juramentum ad id obstricti:
Professores præserlim Theologiae, a quibus hoc contractu tacito videtur
exigi, ut doceant id quod judicant esse verum, aut si veritas haberi non possit,
id quod probabilius censent, cum alias imponerent suis auditoribus, iisque
essent aliquo modo injurii, quatenus illis inderent opiniones, quas ipsi minus
verisimiles habent; unde ex officio tenentur adhibere moralem diligentiam,
ut quantum fieri potest, studio suo veritatem assequantur; possunt tamen
indicare sententias minus probabiles, imo docere etiam esse probabiles , ne
ignorent discipuli opinionum oppositarum probabilitatem : etiam privati
quicumque, qui volo, vel superioris præcepto, vel quolibet alio vinculo
tenentur rem seu publicam, seu privatam curare modo sive tutiore, sive
probabiliore. Ratio omnium constat ex dictis; quoad judicem illud notan­
dum, quod licet sit æqualis probabilitas circa jus, non tamen æqualis sit
probabilitas circa licentiam actionis judiOis, utpote qui ex officio tenetur et
constitutus est ad jus suum cuique tribuendum, quod patet ex varia jurium
dispositione, et prop. 2* ab Inxoc. damnata. Aliud autem est de advocato,
cujus officium cum non sit judicare, sed rationes proponere et juvare clien­
tem, potest causam etiam minus probabilem, non tamen falsam defendere,
quia forsan hæc judici videbitur, aut ex interrogatis ct responsis per decur­
sum processus evadet probabilior aut etiam vera; excipe tamen causam
criminalem, vel honoris, vel civilem maximi momenti : tunc enim contra
reum non potest defendere partem solum probabilem, quia reo favendum
est potius quam actori, cum ejus innocentia sil in possessione.
Qr.EnFS. 11. An Usus Prodabilismi etiam, se extendat ad opinionem minus
probabilem alienam ?
280. Nuta. Quæstio hæc habere locum potest, tum circa licentiam, tum
circa debitum, vel necessitatem : circa lum. est, an liceat sequi opinionem,
quam ipse quidem non teneo, sed tenent alii, v. g. an Confessario liceat ab’

202

PE ACTIBUS IWMANIft.

solvero pœnilonlem secundum ejus coiwvlentiam probabilem, licet Confessarius contrariam teneat tanquam probabiliorem? 2““'. an eliam teneatur
Confessarius se conformare senlentlro probabili ptrnitenlis? In utroque lamen
casu supponendum, quod Confessarius non judicet opinionem alienam esse
certo falsam, vel tenuiter tantum, dubie aut probabiliter probabilem.
2SI. R. I". Licet operari etiam secundum opinionem alienum probabilem.
nati» : quia non opus est ad judicium ultimum formandum, ut antecedat
assensus judicii directi de veritate objecti, sed sufficit judicium desola pro­
babilitate objecti ; ergo possum sequi hanc opinionem ex judicio relievo,
licet eidem directe non assentiar; excipe, nisi haec operatio cederet in frau­
dem aut damnum alterius.
2°. Confessarius non tantum potest, sed et delxd se accommodare sententia»
probabili pœnitentis, contra opinionem probabiliorem quam ipse tenet.
Ratio : quia pœnitens sic dispositus habet jus ad absolutionem, sive est in
possessione juris ad eam obtinendam; ergo. In quo casu hoc modo debet sibi
Co.xeussaku s formare judicium : quamvis mihi probabilius sit, v. g. pingere vel
scribere die festo lucri gratia,esse illicitum, vel restitutionem esse hic et nunc
faciendam etc. ; tamen cuin opinio mea non excedat fines probabilitatis, et
contraria pœnitentis sit etiam tere probabilis, ac ipse prælerea non tenea­
tur opinionem suam deserere et sequi meam ; non possum judicare eum
esse indispositum ; ergo cum peccata illius audiverim, neque liceat mihi
abrumpere Sacramentum, aut negare absolutionem, ad quam pœnitens
jus habet, possum et debeo eum absolvere, proscindendo interim ab opi­
nione mea propria, quæ huc se habet imperlinenter.
Si ais 1°. Pœnitens est subjectus Confessario, adeoque debet ejus senten­
tiam amplecti, aut si nolit ad mentem Confessarii restituere etc., non est rite
dispositus. 2°. Confessarius agit ut judex et superior ; ergo non debet ferre
sententiam secundum opinionem pcenitentis tanquam rei et subditi, alias
inverteretur ordo.
R. ii/t. D. Pœnitens est subjectus Confessario in ordine ad peccata ct neces­
sariam dispositionem ad Sacramentum C. quoad omnes opiniones .V. primum
autem hic supponitur adesse in pœnitenle, neque pro secundo habetur præceptuni, ut nempe quis teneatur restituere, «piando prudenter judical so
ad id non obligari.
R. .Id 2. .V. C. Sententia Confessarii partim est judicium de dispositione
pœnitentis, partim absolutio; utrumque autem formandum est secundum
conscientiam pœnitentis; ergo cum pœnitens sequendo suam opinionem pro­
babilem, non peccet, aut peccaverit, ut supponitur, judicandus est rite dis­
positus, ac consequenter absolvendus. Dispar autem hic est ratio a furo externo, ubi quæritur, quid et quomodo res in se sit, v. g. an ager ad hunc renisa
pertineat? an hic rem furtivam possideat? ubi non attenditur ad opiniones
liligantinm. cum hæ non faciant rem ita esse, ’vel non esso, sed ad argumenta directa, «pia· rem vel furtum probant, vel non probant.

DE LEGIBUS.

CAPUT I.
PE LEGE, ÆTF.RNA, NATURA!.!.

ARTICULIS I.

Quiddilas, Proprietates, Divisio Legis.
L Dico I. Lex est quædam regula et mensura, secundum quam res quœlibet inducitur ad operandum, vel ab operando retrahitur; hoc sensu non
solum consilia et præcepla, sed eliam regulas artis, ct omnem inclinationem
naturalem complectitur : sic dicimus leges grammaticæ, mercaliiræ, inilitiæ : Prov. 8. 2!). dicitur, legem ponebat aquis, ne transirent fines suos :
Apostolus ad Rom. 7.23. inordinatam appetitus sensitivi inclinationem vocat
legem membrorum et peccati : Joan. 7. 19. sumitur pro opere per legem præCCplo, nemo cx vobis facit legem : item pro conditione in contractibus, v. g.
ea lege, ut hoc vel illud fiat : pro libro, disciplina, Religione leges continente,
uli dicimus Legem gratiæ, Legem N. T.; verum omnes hæ acceptiones sunt
impropria’; hinc
Lex proprie dicta est ordinatio rationis ad bonum commune ab eo, qui cu­
ram habet communitatis, promulgata; equidem tria involvit, Legislatorem
regulantem, subjectum regulalum, ct signum externum .· hic vero potissi­
mum quæritur de eo, secundum quod est in regulante; dicitur
Ordinatio rationis, quia involvit geminos actus Legislatoris, unum intel­
lectus, quo ordinat facienda, alterum voluntatis, quo obligat ut fiant; ct
rationis quidem efficacis, non tam respectu operis præscripli, cum leges con­
tinuo violentur, quam respectu obligationis, quæ afficit subditos : omnis
enim lex ad aliquid obligat, et per hoc differt a consilio quod, licet regulam
agendi proponat, lex tamen non est, quia non importat voluntatem Legisla­
toris efficaciter obligantem. Quamvis ergo Legislator libere condat vel non
condat leges, conditas moderetur vel abroget libere; nequii tamen obligatio­
nem legis tollere, quamdiu lex perseverat,

204

DK LRC.IBVS,

.h/ bonum commune, seu communitatis perfecta·, quem in finem Deus or­
dinavit potestatem publicam. sicut et ipse, quamvis operetur omnia ad suam
gloriam, non suam per leges quærit utilitatem, sed nostram felicitatem,
Communitas autem perfecta dicitur illa, quæ in ordine ad bonum commune
sub aliquo capite copulatur, sibiqne soli sufficit ad consequendum suum
finem, uti universum genus humanum respectu legis naturalis, Ecclesia res­
pectu legis ecclesiasticae, Imperia et Regna respectu legis civilis, Rcllgiitsi
Ordines respectu sure Religionis. Principatus et Civitates, quamvis respectu
totius Regni sint imperfecta, tamen absolute perfecta communitas censentur:
non item Domus vel Familiæ privatæ, quæ plerumque ordinantur ad bonum
dunlaxat privatum patrisfamilias, nec firma pace gaudere possunt, nec in
vicinos molestos aut furem domesticum pro gravitate rei animadvertere,
suæque saluti sine Magistratus politici auxilio prospicere.
Abeo, qui curam communitatis habet : lex enim juxta receptum juris ac
sapienlum usum non est praeceptum qualecumque, sed publicum; proin ferri
debet ab habente auctoritatem publicam, per quam non tantum intelligitur
potestas oeconomica vel dominativa circa personas privatas et communitates
imperfectas, e. g. patris in filium, mariti in uxorem, domini in servum,
heri in familiam : sed requiritur potestas politica, gubernativa, et jurisdictio
sublimis, vi cujus legislator præsit communitati perfectae, cum jure illam
regendi, et quidem supremo vel huic proximo, qualem in Ecclesia habet
Papa, in Regno Reges, in Provinciis Principes, in Dioecesibus Episcopi etc.
Judices autem inferiores, Superiores immediati ct subordinate possunt im­
ponere subditis prœcepta, non leges stabiles toti communitati, nisi forte ex
vicaria legislatoris potestate aut consensu; est vero sententia judicis potius
lata juxta legem, seu declaratio legis.
Juxta communem modum loquendi. Decreta Pontificum dicuntur Consti­
tutiones, Imperatorum Leges, inferiorum Principum Statuta, Superiorum
minorum, si ferantur a jurisdictionem habente, Prœcepta ; si a non habente
jurisdictionem, Contractus; ad unum hominem privatum directa, Mandata.
Leges denique aut unum aut paucos respicientes vulgo dicuntur Privilegia,
quæ sunt vel in gratiam, vel in odium. Si quando leges ecclesiasticæ dicun­
tur præcepta Ecclesiæ, inde est, quod Lex, Prœccplum, Statutum, Jus sæpe
in eadem significatione sumantur.
Promulgata, h. e. intimata subditis, cum nemo possit obligari ad inco­
gnitum.

2. Dico II. Proprietates legis sunt :
1°. I t sit possibilis, non solum physice, sed moraliter etiam, spectata sci­
licet fragilitate humana. Impossibile simpliciter, quod omnino non possu­
mus, v. g. suscitare mortuum, nullus legislator præcipere potest, quia quod
non cadit sub libertatem, neque cadit sub moralem obligationem : impossi­
bile secundum quid, quod quidem non possumus solis naturæ viribus, sed
cum auxilio gratiæ nobis oblato, prœcipiunt Deus et Ecclesia, uti est valida
confessio : impossibile moraliter est, quod non possumus sine magna diffi­
cultate. ad tale obligat lex naturalis negativa prohiliens intrinsece mala ; hinc
neque ad mortem evitandam licet negare fidem, aut fornicari : imo lex
irritans; hinc impedimenta matrimonii non cessant, licet mortis commina-

I»E LEGIS NATURA ET DIVISIONE'.

205

tione adigaris ad contrahendum cum consanguinea vel affine. Aliud est de
pnccepto naturali et divino affirmativo, Multo minus moraliter impossibilia,
v. g. ut omnes sequantur consilia Evangclicu, præcipere potest legislator
humanus, cujus potestas humaine imbecillitati accommodari debet; neque
is jus habet in vitam aut famam civis innocentis, aut in bona fortunæ magni
momenti, nisi id gravis rcipublicæ necessitas exigat, vel si transgressio legis
humante fieret ex circumstantiis intrinsece mala, scandalosa, divino honori
aut religioni injuriosa.
2°. I t sil honestact justa : nam cum Deus potestatem legislalivam dede­
rit, non ad destructionem, sed ad icdificationcm subditorum, lex non potest
præcipere quidquam turpe, aut quod non sit honestum, sive eje natura sua,
sive ratione /inis, ad quem a legislatore ordinatur. Tametsi vero objectum
sit bonum c. g. jejunium iu pane et aqua, ideo non statim potest praecipi,
nisi servata insuper forma justa, ne legislator peccet contra justitiam legaIcm, nocendo bono communi ; contra commutativam, exigendo a subditis ea,
ad quæ jus non habet ; contra distributivam, imponendo onera non servata
æqualilate proportionali. In dubio de justitia legis lex servari debet, turn
quia legislator habet jus altius, ct est in possessione ; tum quia regitur con­
silio alliorc, et rationibus universalibus, quæ sæpe occultæ sunt ; tum quia
nimia foret non parendi licentia.
Leges humanæ quandoque tolerant vel permittunt mala quadam/*ut ma­
jora impediantur, quod ipsum commune bonum nonnunquam exigit, ct
recta ratio suadet. Lex civilis non proprie permittit inhonesta tanquam
licita, v. g. patri vel marito interficere adulterum cum filia vel uxore depre­
hensum; imo non potest ita permittere contraria juri naturali, divino, aut
ecclesiastico in re spirituali, sed ea duntaxat tolerat ct non punit : ubi vero
quædam iniqua per legem videtur facere licita, c. g. dissolutionem matri­
monii ob fornicationem, praescriptionem cum mala fide, aut prohibere
secundas nuptias, correctum est jus civile per jus canonicum.
3°. Ut sit lata pro communitate, et propter bonum publicum : nam juxta
sensum communem et vulgarem legis acceptionem lex a prœccpto distin­
guitur per hoc, quod præceptum imponatur personis particularibus, eisque
adhæreat: sic nemo pro lege habet illud præceptum Gcn. 21. Abrahamo
datum de Isaaco immolando, omnes vero pro lege habent illud Gcn. 2.
datum Adamo præceptum de non edendo pomo vetito, quia datum fuit
Adamo tanquam hominum capiti. Opus tamen non est, ut leges semper
ferantur pro communitate collective sumpta, sed sufficit, si personas distri­
butive acceptas tanquam membra communitatis respiciant. Si lex pro com­
modo dunlaxat prioato lata est, communitas irrationabiliter gravatur novo
onere vel obligatione, quin hæc compensetur communi utilitate. Ad hæc
Tyrannum auctores discernunt a Ilege, quod ille bonum mere privatum,
hic vero bonum commune spectet. Demum sicut finis communitatis est
publica felicitas, ita et legis, quæ ad hunc finem dirigere communitatem
debet.
Si ais: Leges sæpe feruntur in bonum privatorum, v. g. pupillorum, vi­
duarum et militum, uti patet etiam in privilegiis, in legibus tributorum, ili
lege de tuenda ita, dedauda elceuiosytia, de præceplo pœnitentiæ, de lege

‘206

ί

L'.V’®

-

DE LEGlbL’S.

proscription is pluribus damnosa; ergo non feruntur necessario propter
bonum publicum.
R. Omnes hæ leges saltem mediale referuntur ad bonum publicum, cimi
plurimum intersit communitatis, ut privati etiam tanquam juntes sint henc
constituti, ut Principes necessariis ad conservandam dignitatem et tuendam
rempublicam patriæ subsidiis instructi sint, ut pupilli et \iduæ per leges a
dolis ct fraudibus defensi, milites ad defensionem rei pubi icæ parati inexpe­
diti, bene meriti privilegiis ac præiuiis allecti, ac demum ut ne pauperes con­
sumat inopia, dum omnibus affluunt divites. Pariter bonum publicum exi­
git, ut tollantur lites ct incertitudines bonorum, ut acuatur industria et
cura civium, ut privilégiât! non impediantur ab usu sui privilegii ; ergo tam
privilégié, quam lex praescriptionis ad bonum publicum conducunt. Lege?
vero etiam quandoque non immerito ob utilitatem reipublicæ aliquod dam­
num privatorum permittunt, aut etiam intendunt, cum bonum publicum
privato sil præferendum: modo non sint tot incommoda particularia, ut
aliorum commodis pneponderent, nec sub falsa tantum specie boni commu­
nis damna privatorum procurentur.
1° Ut sit stabilis ac -perpetua, tum ex parte ferentis legem, qui stabiliter
obligare intendit; tum ex parte subditorum, quia lex fertur pro communi­
tate, ejusque bono, illa vero est permanens, semperqne exigit suum bonum;
tum ex parte ipsius legis, quia cum feratur prospiciendo ad futura, el gu­
bernatio ut sit utilis, debeat esse stabilis ac uniformis, lex semel lata semper
durat, donec vel revocetur, vel materia aut finis sic mutetur, ut justa esse
desinat : sic lex æterna et naturalis est perpetua, lex Mosaica erat stabilis,
quamdiu ejus finis non cessavit, lex Evangclica perstabit usque ad consum­
mationem seculi ; proin leges etiam humante, ut sint verae leges, el non tan­
tum praecepta, stabiles esse debent. Id certum generatim, legem non exspirare
cum morte legislatoris, sicut nec privilegium cum morte concedentis : pia*ceptuin vero aut mandatum exspirare per mortem praecipientis aut mandan­
tis, si data sint simpliciter, non item si per modum sententiæ, quæ est legis
interpretatio; hinc reguke Cancellarim, eo quod morte Pontificis exspirent,
tantum sunt leges secundum quid; quanquam ea, quæ generaliter statuunt,
v. g. circa resignationes et reserxaliènes beneficiorum, cx speciali disposi­
tione Pontificum vim legis habeant.
Quæ adhuc conditiones legis enumerantur c. 2. Erit autem. D. i,, facile
reduces ad prædiclas legis proprietates.

3. Dico III. Lex generatim dividitur in œternam, quæ est voluntas Dei ordi­
nem naturalem conservari jubens, et perturbari vetans: et in temporalem,
quæ dicitur lex creata, vel extra Deum existons. Hæc subdividitur in natura­
lem, quæ est vehiti naluræ quaedam proprietas, ab auctore naturæ homini
indita: ct in positivam, quæ est lex addita naturali, vel divina el immediate
a Deo lata, ut V. et N. Testamentum, vel humana proxime ab hominibus
inventa el posita, estque vel civilis ordinata ad publicam communitatis gu­
bernationem, ad temporalia jura tuenda, el rempublicam in pace ac justitia
conservandam vel ccclesiasticascu canonica, quæ ad lincm supernaturaleni,
divinum cultum ct salutem animarum a potestate specialiter per Deum daU
potissimum refertur; huc etiam reducitur jus gentium, dc quo infra.

DE LEGIS ΧΛΓΙΊΙΛ ET DIVISIONE,

207

i. Observa /. Quia humo considerari potest secundum dilplicbm naturam,
vel puram el,substantiam luminis rationalis, vel gratia et supcrnaturalc
lumen fidei; hinc alia lex est simpliciter naturalis, alia respective, scu sup­
posito lumine tidei, quarum utraque semper necessaria fuit ac est toti
generi humano.· nunquam enim caruit aut carere potest illa lege, cujus fac­
tores justi ficar i possunt, ad Horn. 2. cl 3. Lex divina positiva libere a Deo
lata est, saltem quoad modum promulgationis: quamvis enim pnecepta etiam
îiiïralia necessaria complectatur, alia tamen libera continet, ut sunt ceremonialia, el voce vel scripto libere fuit hominibus manifestata; hinc leges posi­
tivi) vel sunt necessaria’, quando monstrant utilitatis communis Consequen­
da* viam unicam : vel sunt arbitraria scu non necessaria·, quando inter
plurimas vias coiisequciidæ utilitatis publicæ aut optimam monstrant, aut
inter æque commodas unam determinant; hæ ratione materia dicuntur posilivæ, illæ naturales.
2. Effectus legis est facere hominem bonum, et legis quidem supernaluralisper virtutes supernalurales, legis naturalis per virtutes morales: legis
civilis, ut liant boni cives; ecclcsiaslicæ, ut fiant boni Christiani, saltem
quoad actus exteriores; idque lex præslat per se, ct ex intentione legislato­
ris, licet per accidens et ex malitia hominum iste effectus impediatur.
Actus legis sunt, præcipcrc, prohibere, permittere ct punire : quippe ex
actibus humanis, qui a lege diriguntur, quidam ex genere suo boni sunt,
el hi praecipi possunt : alii sunt mali, qui prohiberi debent: alii indif­
ferentes, ct hi permittuntur. Quia vero legi proprium est, non solum
dirigere, sed efficaciter etiam inducere ut sibi obedialur, id puniendo
evincit. Promiare quilibet potest, neque publicam exigit auctoritatem, uti
punire; proin præmiare non est actus legis.

AtlTICLLlS li.
DE

LEGE ÆTERNA*
.a ·

«

5. Xota. Per legem ætérnam hie non intelligitur omnis illa lex, quàm
Deus decrevit sancire in tempore etiam libere, alias lex Mosaica esset æterna;
sed tantum necessaria, quæ concipitur ut actus, quo Deus velit necessario
regulari creaturas, si quas condere decernat. Ditiori autem a lege naturali,
quia hæc extenditur ad solas creaturas rationales, quibus per lumen ratio­
nis intimatur, illa vero etiam ad irrationales : a lege positiva, quia hæc con­
notât creaturas actu existantes, el multa præcipit, quæ in se necessaria non
sunt; lex verg æterna nec præcipit, nec prohibet, nisi intrinsece bona vel
mala, estque omnino immutabilis, eum lex positiva solum ex voluntate
Dei habeat, quod non mutetur : ab ideis et providentia divina, quia ideas
concipimus ut exemplaria in mente Dei efformata ab ælerni», secundum quæ
Deus omnia fieri velit; providentiam ut exccutriccm, quæ regulam illam in
tempore exequatur; legem ælcrnam ut summam rationem gubernativam
omnium actionum el inolionum. Porro lex æterna nunquam immediate obli­
gat creaturas rationales, sed mediante semper alia lege ælcrnam applicante;
potest autam pailicipaii ab alia lege vel formalitcr, si hæc idem piwcipiat

! :

BE LEi.lBLS.

cl prohibeat : vel vulualder, quatenus lex alia babel a lege ælerua him
auctoritatem obligandi, lum conformilatem cum illa; hinc quærilur 1. de
μ istentiu legis æternæ,
de ejus subjecto, 3. de illius derivatione in alias
leges.

G. Dico I. Exislil lex ælerna.
Drub. Lex ælerna est summa ratio, cl constans ac necessaria voluntas, ns
omnes in suos tines ordinandi : sed hæc datur in Deo, qui attingit a /ine
usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter, Sap. 8. I. ; ergo.
Conf. 1°. Sine loge ælerna nunquam nobis constaret de bonitate legum
humanarum, utpole quæex sedefectibiles non commcnsurarentur cum regula
indefectibili. 2°. Legem ælernam dari, non solumSS.Patres,sed Plato etiam,
('icero, aliique gentiles agnoverunt; Tullii L. 2. de Legibus verba sunt : hanc
video sapient iss imorum fuisse sententiam, legem neque hominum ingeniis
excogitatam, neque scitum aliquod esse populorum, sed œternum quiddam,
quod universum mundum regeret, imperandi prohibendique sapientia. Euii
autem hæc semper lex proprie dicta, obligans saltem in actu primo: at
enim ordinatio rationis ad commune bonum universi ab co, qui curam
habet communitatis, Deo scilicet supremo gubernatore lata, et in tempore
promulgata creaturis rationabilibus, quales cum semper possibiles fuerint,
etiam lex hæc semper promulgari potuit. Juxta D. TnoM. hic. q. 91. a. 1.
promulgata etiam ab æterno fuit Verbo divino, quatenus idea res omnes
gubernandi ac ordinandi ad lines suos, fuit illi per generationem ælernam
communicata. De facto promulgatur per legem naturalem cuilibet homini
inditam, quæ spectata ut est in legislatore et in actu primo tantum obli­
gans, est ipsa lex ælerna Dei.
K
Si ais : Lex ista non fuit promulgata ab æterno, cum nemo esset, cui
Deus imperaret; ergo ncc gubernatio, nec dominium, nec jurisdictio, proin
neque lex ulla fuit ab æterno.
3E
H. In Deo datur ab æterno providentia, sive ratio practica totius disposi­
tionis et gubernationis Universi; ergoct lex ælerna. Quamvis autem homi­
nes ab æterno non sint, et jurisdictio consequenter non potuerit esse ab
æterno, sicut ncc gubernatio et dominium, tamen lex Dei potest esse ælerna,
tum quia hæc secundum statum, quem habet in legislatore, ab æterno est,
turn quia consistit in artu immanente Dei, prout SS. PP. et TT. intcliigunl,
in quo juxta eos satis salvatur ejus essentia; dominium autem et gubernatio
dicunt actum transeuntem.
1. Dico Π. Legi æternæ subjacent omnia creata tum necessaria, Ium
libera.
Prob. lem. Omnes actiones ct motus rerum irrationalium et naturalium
habentur ab immediata inclinatione, quam Deus dedit rebus omnibus ad
lines snæ naturœ debitos et prœlixos; hinc Ps. It8. dicitur: ignis, nix,
grando, glacies, spiritus procellarum, gute furiunt verbum ejus: Prov. H.
legem ponebat aquis, ne transirent fines suos: Malth.K venti ct mare obediuni
ci : S. Avg. L. 19. de Civ. Deic. 22. ait : nihil a legibus summi creatoris, ordinalorisque subtrahitur, a quo pax universis administratur.

209

Dh LEGE .EIEB.Vx.

Prob. J"". tînmes uctiunes limuunæ morale» legi ;rternæ subjiciuntur ex
co quod, si buna· sint, ex illius directione et motu fiant, si malœ, proliibeaultir, et dum contra voluntatem Dei prohibentem fiunt, incidant in volun­
tatem justissime punientem; indi[ferentes quoad objectum, (A. supererogalariieactiones eidem subjacent, quatenus tali vel tali modo fieri délient, ne
evadant make, quatenus non debent contemni, et quaternis parati esse debe­
mus ad eas eliciendas, prout vel Dei gloria, vel salus nostra, vel reipublicæ
necessitas aut utilitas postulat, quod patet in consiliis Evangelicis, Matrimo­
nio, aliisque.
Dixi, omnia creata : nam Deus ejusque actiones immanentes non subjacent
kg i æternæ, cum hæc sil regula habens vim obligandi tanquam aliquid
superius, et stricte sumpta respicit subjecta defeclibilia et gubernationi sub­
dita: sed luce non cadunt in Deum, qui ipse sibi sua lex est, et cujus voluntas
est essentialiter indcfeclibilis, atque identificata cum legeæterna; quoad
operationes ad extra juxta D. Thom. hic q. 93. a. 4. catenas eidem subjici
concipitur, quatenus eas non operatur, nisi cx diclamine legis ælerna·.
Si ais: Creatura* irrationales non sunt capaces obligationis muralis; ergo
nec legis. R, 1). C. ergo nec legis proprie talis C. improprie talis N. hinc
illarum obedientia non est nisi mclaphorica, scilicet ipsa naturalis necessitas.
Adhæcdisparitas est in eo, quod lex ælerna, quatenus attingit actiones mo­
rales, sit indispensabilis, quatenus vero irrationales et necessarias, subinde
quasi dispensetur juxta S. Aug. L. 25. coni. Faust, c. 3. Appellamus naturam
cognitum nobis cursum solitumque natura·, contra quem cum Deus aliquid
facit, magnalia vel mirabilia nominantur; contra illam cero summam naturœ
legem a notitia remotam tam Deus nullo modo facit, quam contra seipsum non
[acit. Illa tamen dispensatio in naturalibus ct necessariis adhuc confor­
matur legi æternæ quoad aliam partem; sic statio solis fuit quidem dispen­
satio legis motui solari propriæ, sed conformis alteri, qua Deus vult orationes
amicorum exaudiri, si debitus iis modus insit ct causa.

L

K. Dico Jll. Omnes alia· leges ttb ælerna Dei loge derivantur.
Prob. Omnes aliæ leges ab ælerna participant potestatem obligandi, ct
iquitatein : nam ad Rom. 13. non c9t potestas, nisi a Deo. Prov. 8. Deus ipse
dicit: per me Deges regnant, ct legum conditores justa decernunt; unde S. Aug.
iufert, nihil in temporali lege justum esse, quod non ab ælerna derivetur.
Derivatur autem lex naturalis tum virlualiler, tum formalité!' a lege ælerna,
quia quæcumque præcipit aut velat, imperantur etiam ab ælerna, et quid­
quid habet roboris ad obligandum, quidquid justitiæ ac aequitatis, habet a
lege ælerna.
Lexdioina derivatur in multis Ibrmalilcr, v. g. quoad præccpta Decalogi :
in aliquibus etiam tantum virlualiler, quæ videlicet sunt determinatio legis
æternæ, uti sanctificatio Sabbati : aliqua sunt præccpta, qua* non exprimit
lexælerna, ul circumcisio etc. Participatio autem legis æternæ in lege dix ina
cslaliis excellentior, eo quod immediatius quoad obligationem a divina auc­
toritate emanat, quamvis per hominem vel angelum applicetur et promul­
getur. Lex humana etiam in aliquibus derivatur formalité)·, in plurimis vir­
tualité)·, siquidem leges tmu ecclesiastica·, tum civiles idem præcipianl aut
prohibeant,quod lex ælerna : plures veroaliæ imperant non imperata a lege
Π.

14

210

■* * * M
• * ■·
·

bK LEt.iHUS.

ælerna, ac solum determinant inulta quoad materiam, quantitatemvel p<i··
nam. Quamvis autem omnia a lege etiam humana prohibita sint injusta, iirœsertim ratione circumstantiarum v. g. in exportatione frumenti, tamen sunt
tantum injusta consequenter, non antecedenter, nec vetita a lege ælerna nisi
cvndilionale et ex hypothesi, quod tunc injusta et perse noxia futura erant.

ARTICILIS HI,
bE

\ -1

LEGE

NATL WALL

9. Nota /. Athei sicut Deum, ita Dei legem negant scriptam in cordibus
nostris. Carneades, Archelaus, Epiu rus et alii quidam Ethnici negarunt,
quidquam natura justum vel injustum, honestum vel inhonestum esse,
eo quod homines ipsi sibi pro lubitu suo et commodo jura sanxerint. Hos
secuti cum suo duce Machiavello pseudo-politici, et recenliorcs libertini
legem naturalem conantur evertere, dum Dei et creaturæ eamdem osse sub­
stantiam docent, jus naturæ vélin cujusvis cupiditate reponunt, vel ex potentia
naturaliter innata æslimant, et quisque suis animi affectibus utut indomitis
jus naturale, ejusque principia accommodat. Non minus perniciosa doctrina
illorum est, qui juri naturali vel omnem denegant obligationem, vel ejus vim
obligandi duntaxat repetunt ab imperio humano; nimirum ut Reges ac Prin­
cipes eximant aloge naturali, tetra illa axiomata orbi obtrudunt: in summa
fortuna id œquius, quod validius: sijus violandum, regni causa violandum·,
imperii gratia injuria in jus migrat: Decalogus lex privatorum est, latior
licent ia data potentibus etc.
Verum existere legem naturalem, eamque habere vim obligandi in con­
scientia, h. e. dari complexum aliquod ex illis principiis moralibus, quæ
Deus ceu auctor oinniuinque providus gubernator hominum montibus in­
scripsit, et quorum præcipua capita tabulis lapideis a se insculpta postea
Mojsi dedit,nemo sanæ mentis unquam negavit ; imo sicut dc illo semper
tractarunt DD. catholici in Theologia scholastica vel morali, in Jurispiuilcn·
lia vel Ethica, sic unanimis de illo habetur consensus non solum catholico­
rum, sed et reliquorum acatholicorum et gentilium.
IU. Nola IL Variant auctorum sententiae de co, in quo consistat lex natu­
ralis: Vasquez et Wolfius naturam rationalem, Suarez, Laymans, et plures
alii tum TT., tum JCti, rectam rationem esse volunt legem natura­
lem: quidam vero statuunt voluntatem divinam, et legem æternani confun­
dunt cum naturali. Tametsi vero lex naturæ sit lex ælerna, prout hæc est
participata in subjectu regulato : lex tamen ælerna potius spectatur, prout est
in legislatore regulante, eslquc magis universalis, quippe ad creaturas eliaui
irrationales extensa. Est ergo lex naturalis aliquid a lege ælerna participa­
tum; de quo hic quæritur, quid sit in subjecto regulato, utpote homini justa
SS. Patres intrinsecum et innatum ?

11. Dico /. Datui lexualuiahs ab auctore naturæ necessario constitute ab

hi- i.fcttE natur vu.

21!

ælerno, cl per lumen rationis promulgata, habens vim direclivam ct coaclitam.
1'rob. P"". Apostolus ad Rom. 2. I L ait : Gentes qua; legem, positivam divi­
nam. non habent, naturaliter ea, quæ tegis, naturalis, sunt, faciunt: ejusmodi
Ifijcm, positivam, non habentes, ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis,
naturalis, scriptum in cordibus suis, testimonium illis reddente conscientia
ipsorum. S. Hier. ep. ad Algas, q. 8. ait: ista lex, quæ in corde scribitur,
omnes continet notiones, et nullus est, qui hanc legem nesciat :S. Ambr. L. 9.
cp. 71. Ea lex non inscribitur, sed innascitur, nec aliqua percipitur lectione,
sed profluo quodam naturæ fonte in singulis exprimitur: S. Aug. L. 2. Conf.
c. 1. Lex tua, Domine, in cordibus hominum scripta est : et L. 2. dc
serra. Dom. c. 15. Quis scribit in cordibus hominum naturalem legem , nisi
Deus? Seneca cp. 50. ad Lucii, scribit: Primi mortalium, et ex iis geniti
naturam incorrupte sequebantur, eamque habebant et ducem et legem. lude
etiam patet promulgatio legis naturalis, maxime juxta illud Ps. 4. Quis osten­
dit nobis bona? signatum est super nos lumen vultus tui, Domine!
Conf. Ratione. 1°. Deus hominem condidit ad suam gloriam ita, ul solus
Deus potuerit esse finis ultimus et beat i ludo hominis per cognitionem et amo­
rem possidenda ; ergo cum hæc ordinatio sit necessaria, Deus auctor naturæ
infinite bonus, sapiens et providus necessario debuit pnecipere quidquid ad
hunc finem requiritur, et necessario prohibere quidquid illi repugnat. 2°. Est
quidam justi ct iniqui sensus omnium hominum animis a natura insitus,
circa quædam vivendi principia evidentis æquilatis cl sapicnliæ, e. g. suum
cuique tribuendum, fidem servandam, beneficiis gratum animum deberi.
3’. Halio cuique homini in actionibus suis perpetuus ct domesticus monitor
est, et cum auctoritate quidem, per dictata rationis de tine ct mediis, vocans
ad officium jubendo, et velando a fraude deterrens. 4°. In singulis homini­
bus est conscient ia, cujus remorsum etiam sceleratissimi dc occultis crimi­
nibus sentiunt, ac sibi timent, quamvis superiorem in terris judicem non
agnoscant: cujus item jucunda affectione demulcentur ii, qui vitam juxta
rationis dictata instituunt. Sensui interno, rationi et conscientiæ conscntimit
naturales propensiones hominis ad officia vitæ erga Deum, proximum ct seipsuin:quin ctipsæ corporis habilitates motusque spontanei indicant, quid
naturae congruat; ita quippe nulla para est naturæ humanæ, ex qua legem
naturæ non possimus colligere. 5°. Denique universalis hominum persuasio,
elsapicnlum omnium auctoritas vox est naturæ, inaximumquc veritatis
argumentum.
Prob. 2'"". Evidens est, tum quod subditus sciens et non faciens volunta­
tem domini sui odio cl pœna dignus sit: tum quod supremus Legislator
siculi bonis dat præmia, ita malis poenam infligere debeat in hac vita, aut
certe in altera sustinendam, ni serio resipiscant; alias nulla erit differentia
legis ct consilii, atque leges contemptui lient; cum vero hæc lex suprema sit
ct universalis, Reges æque ac Principes ligat, qui Deum superiorem habent:
nam homines sunt ejusdem uatune. ejusdenupic linis ultimi consortes;
ergoæque Dei servi sunt, et subditi supremi Legislatoris, per quem Reges
regnant, et potentes decernunt justitiam i atque ita turpiter corruunt omnia
illa principia, quæ venali calamo Machiavelli asscefæ in orbem spargunt.

212

UE l.El.lULS.

12. Dico H- Lev naturalis verius constituitur in actu aliquo divino, quam
aut iu natura rationali. aut in reda ratione, aut in principiis svndereseos.
Prob. Homo peccat theologice, et a consecutione ultimi finis impeditur ex
eo, quod agat contra legem, juxta illud Ps. 118. 11'.). prœvaricantes reputavi
omnes peccatores terne : et ad Roin. 4. 13. ubi enim non est lea·, nec praxaricatio: sed lex ista nihil aliud esse potest, quam voluntas Dei nobis sub
amissione ultimi tinis aliquid pnucipienlis aut prohibentis; ergo. Min. con­
stat, quia lumen rationis, aut natura nos non posset excludere ab hoc tine,
neque tam gravisoffeusæ, quæ sil secundum quid infinita, coram Deo reos
facere. Hinc S. Avg. L. 2. de pecc. c. 16. ait : nec peccatum erit, si quid erit,
si non divinitus jubeatur, ut non sit : et L. 22. coni. Faust, c. 27. peccatum
definit, dictum, factum, vel concupitum contra legem adernam Dei. Idem tes­
tatur Seneca ep. 65. ad Lucii. Igitur principia svndereseos dum didant,
alia esse præcepta, alia prohibita, dunlaval indicant nobis, naturam huma­
nam esse regulabilein, voluntatem vero divinam esse regnlativam.
Conf. Ratione. Sola Dei voluntas est per essentiam recta, indefeclibilis,
necessaria, universalis, suprema; ergo verius in actu voluntatis divinæ, per
lumen rationis manifestato, constituitur lex naturalis, quæ procedere debet
a legitimo superiore, habente vim obligandi supremam, universalem, effica­
cem et excellentem. Est ergo lex naturalis ordinatio divina, per dictamen
rationis homini manifestata, dirigens hominem ad finem ultimum per
media necessaria ; unde auctor hujus legis est Deus, subjectum homo, objec­
tum media necessaria, preeeo humana ratio.

H

h

13. Obj. I. Lex naturalis non est divina, quia nonnunquam obligat ad
inhonesta, v. g. ad mentiendum ex invincibili errore : neque si esset divina,
distingueretur aloge positiva divina; ergo non datur.
IL.fi/I. Lex naturalis nonnunquam obligat ad inhonesta materialiter,
nunquam ad formaliter talia, id quod solum iit lege consequente errorem
invincibilem, de quo alibi.
R. Ad 2. .V. seq. Nam differt ratione objecti, quod respectu legis naturalis
est necessarium,scilicet intrinsece bona et mala, respectu legis posilivæ divi­
næ est indi fierons; h i nc illa est necessaria et immutabilis, hæc vero arbitraria
Deo : el ratione promulgationis, cum lex naturalis sil homini innata clper
raliouem intimata, una cademque in omnibus hominibus, et omni tempore;
lex vero positiva speciali facto promulgari debet.
Inst. 1. Lex naturalis non est veterna, tum quia est in homine in quo
nihil æternum est, tum quia deleri potest in hornine per peccata, tum tpiia
dicit ordinem ad finem ; ergo.
It. .id 1. Lex naturalis non est in homine enlitative, sed promulgalive, h.
c. non per ipsam essentiam suam, sed per cognitionem tanquam formalem
applicationem ; dicitur autem naturalis, tum quia procedit a Deo, ut auctore
naturæ, tum quia per ipsum lumen naturale hominibus insitum promulgatur.
Ad 2. Obumbrari potest in homine vitiis addicto cognitio legis naturalis,
ipsa vero lex naturalis omnino deleri non potest, cujus principia prima et
universalissima invitis etiam ingerit natura rationalis ; hinc S. Acg. L. 2.
Conf. c. i. ait : Lex tua, Domine, scripta est in cordibus hominum, quam ne
ipsa quidem delet iniquitas.

w

DE LEGE NATURAL!,

213

Jd3. Lex quidem creata dicit ordinem ad finem, non item increata, nisi
adiré, h. c. ordinal creaturas ad se, quin ipsa ordinetur ulterius : et quia
legislator humanus finem habet extra sepositum, vel temporalem, vel æteruain felicitatem, ad hunc utique finem lex ejus ordinari debet.
Inst. 2. Lex naturalis non est necessaria : . quia Dens est Jibcrrirmisad
extra; ergo sicut potest pro libitu suo concurrere vel non concurrere ad
actum bonum vel malum, ita quoque illum præcipcre vel prohibere. 2°. Si
Deus legem naturalem nou tulisset libere, ad illam ferendam fuisset obliga­
tus. 3°. Lex naturalis etiam obligat ad servanda præcepta divina et humana,
quæ non sunt necessaria ; ergo nec ipsa.
H. Ad 1. Ex supposito, quod Deus hominem libere condiderit, necessitatur per suam infinitam bonitatem, sapientiam el providentiam, ut hominem
per media necessaria, inter quæ est lex naturalis, ad suum finem dirigat:
simile ferme habes in promissionibus divinis. Porro Deus negando suum
concursum non derogaret suis perfectionibus, sed potius absolutum in crea­
turas dominium suum manifestaret,· actum vero intrinsece malum non
prohibendo, seipsum negaret infinite bonurn, sapientem, providum ancio­
rem et gubernatorem naturæ rationalis. Ad hæc crealuræ actio denegato
Dei concursu fit impossibilis, et desinit esse materia legis, neque præcepta
affirmativa obligant semper ad semper.
Ad2. V. seq. Nam Deus, ulpote supremus omnium Dominus, legis proprie
(alis capax non est ; hinc divina sapientia ejusque ordinatio solum propo­
nunt Deo objectum crealuræ prœeipiendum, ejusque cum fine ultimo con­
nexionem, quin habeat vim legis respectu voluntatis divinæ; necessitatur
autem consequenter a suis perfectionibus, uti supra dictum.
Ad 3. Præcepta positiva tam humana, quam divina et supernaturalia v. g.
de suscipiendo baptismo, de actu fidei divinæ eliciendo, absolute quidem
non sunt necessaria; ex supposito tamen, quod Deus naturam rationalem
elevarit ad finem supernaturalem, dederilque hominibus potestatem legislativam, ipsum lumen rationis didat, media ad finem ultimum necessaria
esse adhibenda, parcndumqiie superiori justa præcipienti. I bi adverte, verba
Gratiam Disl. 1. in prine. : Jus naturæ est, quod in Lege et Ecangelio conti­
netur, hunc habere sensum, quod lex naturalis etiam inScriptura continea­
tur, non istum, quod omnia, quæ Scriptura continet, sint de jure naturæ;
patet c.\ contextu.
Inst. 3. Lex naturalis non est intrinseca, nec eadem in omnibus, tum quia
diversæ gentes in mullis falluntur circa honestatem, cum ebrietas apud
Scythas, apud Tureas fornicatio, apud Sinenses mendacia tauquam naturæ
conformia permittantur : tum quia viri etiam piissimi ac doctissimi sæpe
hallucinati sunt circa legis naturalis principia ; ergo.
R. Hæc et similia plus non probant quam quod 1°. Gentes non omnia legis
naturalis præcepta cognoscant œqualiter, atque ex eo quidem, quod hones­
tum male confunderent eum utili ac delectabili, mentomqiie vitiis excæcarenl; attamen in ipsis hisce tlagitiis latebras quærmit, et deprehensi eru­
bescant : 2°. Quod viris sæpe doctissimis ac piissimis eæ conclusiones non
fuerintcognîtiô, quæ cx primis morum principiis lautum remote ac mediate
deducuntur; in his nempe Deus non ita clare illustravit intellectum, sed ut
auctor naturæ accommodavit se conditioni ac imbecillitati hominum, eosque

21 i

DE LEGIBUS,

solum in actu secundo obligat, quibus talium praeceptorum sufficiens cogni­
tio est.
Inst. 4. Lex naturalis non habet r/»i condicam, quia si obligaret sub pœna,
Deus necessario deberet punire transgressores, qui tamen non necessario
præmiat factores legis naturalis. Item transgressores non possent in hae vita
esse feliciores illis, qui servant legem. Si demum sub pœna loterna obligati
ergo illa posset ac deberet naturaliter cognosci.
R. Ad 1. Quamvis possit Deus ut absolutus dominus solo titulo dominii exi­
gere quodvis obsequium, tamen ut suavissimus ac providentissimus gu»
bernator non potest non decernere præmia meritis, ac poenas demeritis.
Ad 2. Si transgressores non semper in hac v ita, certe in altera puniuntur.
_it/ 3. Homo, dum graviter peccat, naturaliter agnoscit, actum suum esse
graviter prohibitum, et simpliciter se frustrari fine suo ultimo, tum quia
immortalem se novit quoad animam, tum quia novit etiam, quod in pote­
state sua non sit legislatorem offensum sibi reconciliare. Non vero requiri­
tur. ut cognoscat determinate talem pœnam inferni, cum scepe nec rei pro foro
seculari de tali pœna determinate cogitaverint.

··:·' a

14. Obj. II. Ps. I. 7. dicitur : Signatum est super nos lumen vultus tui,
Domine-, et ad Rom. 2. 14. Gentes, quæ legem non habent, ipsi sibi sunt
lex; ergo le\ naturalis consistit in didamine rationis, maxime cum S. Aug.,
D. Thora. et alii SS. PP. illam vocant conscientiam, legem cordi impressam,
nobis innatam etc.
R. D. C. Consistit in dictamine rationis, prout lex naturalis est in signo\e\
in subdito C. prout est in legislatore, habens vim obligandi .V. hinc subdit
Scriptura : qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis. SS. PP. non­
nunquam legem accipiunt pro aliquo illam consequente, unde eam vocant
conscientiam : dum eamdem dicunt innatam, impressam, inscriptam cor­
dibus, de sensu causali sunt intelligendi ; S. Thomas loquitur dc lege, prout
est in subdito, ac subinde comparat legem naturalem cum facto, quod in scri­
ptis legitur; sicut ergo in iis factum nonnisi objective, ita et in conscientia
lex naturalis representative existit.
Inst. 1. Ipsum rationis dictamen præcipit ac prohibet, proin et ipsum
obligat ; ergo est lex naturalis, praesertim cum homo seipsum possit obli­
gare, uti constat ex votis et pactis.
R. D. J. Obligat ut quo, tanquam signum vel instrumentum, quo Deus
suam legem promulgat et obligat C. Obligat ut quod et per se, cum ipsum
non sit nobis superius .V. Dictamen rationis proponit quidem obligationem
naturalem, sed dependenter a voluntate divina , cui soli proprie inesl vis
obligandi; hinc ergo quod homo per ruta et pacta obligetur, id ipsum
provenit alege naturali preci pictile ut fides data servetur : ac proin potest
quidem homo tales actus ponere, ob quos lex naturalis ipsum obligat, nou
autem ipse sibi proprie legem ferre, ac se ipse directe obligare.
Inst. 2. Qui agit cuntra dictamen rationis, a. it inhoneste, et honeste, qui
juxta illud agit; ergo est fundamentum et mensura honestatis naturalis. —
Ail hæc diclamma rationis v. g. honestum est parentes honorare, inhones­
tum est mentiri, sunt necessario vera; ergu non dependent a voluntate Dei

M LEG R NATURALI.

218

præcipicntis aut prohibentis, cum Deo etiam non existente prius adhuc ho*
nesluin foret, alterum vero inhonestum.
H. Ad 1. D. J. Agit honeste vel inhoneste ideo præcise, quia agit contra
vel juxta dictamen rationis .V. quia simul agit contra vel juxta legem, quam
dictamen rationis promulgat C. Etiam per cognitionem legis humante diri­
guntur homines ad honestatem, quin ipsa sil lex. Dein esto, dictamen
rationis esse qualecumque fundamentum honestatis; non est tamen idcirco
mensura aut lex proprie obligans, sicut nec natura divina lex est actuum
divinorum, nec bealiludo lex actuum bonorum, quamvis eorurn aliquod sint
fundamentum.
1/Z 2. I). C. Ergo non dependent a voluntate Dei, quatenus hæc dictamina
représentant malitiam solum radi calem C. hæc enim objective datur antecedenter ad voluntatem Dei. Quatenus ropræsentanl malitiam formalem A'. C.
et supp. quod hæc repræsèntari possit sine respectu ad legem. Sic et in casu
impossibili Dei non cx islent is, quamvis concipi posset honestas vel inhonestas
physica actuum, non tamen moralis, theologica et stricte talis, dicens rela­
tionem ad potestatem obligantem, cui necessario parendum est.
W. 3. Amor cl odium Dei jam ante voluntatem Dei praecipientis aut
prohibentis suam habent honestatem vel inhonestatem : nam Deus prohibens
odium sui habet pro motivo malitiam ejus moralem, quin et ideo illud pro­
hibet, quia honestum est illud prohibere. Conf. Juxta S. Thom. aliqua sunt
prohibita, quia mala sunt; aliqua sunt mala, quia prohibita; ergo ad illa
natura ipsa obligat.
It. D. C. Ergo ipsa natura ad illa obligat ita, ut per ipsam præcise habeatur
honestas vel inhonestas radicalis C. formalis A'. nam 1°. formalis et theolo­
gica honestas vel inhonestas actuum moralium habetur a conformitate vel
diflbrmitate cum lege, hæc ergo existere debet : radicalis et philosophica a
conformitate vel difibrmitale cum recta constitutione naturæ rationalis, aut
potius cum perfectionibus divinis, quæ sunt ultimatum logis fundamentum,
et ratio a priori. 2°. Ratio item a priori ct ultimata prohibitionis divinæ non
est malitia moralis actuum, sed infinita Dei perfectio, etob hanc ipsam ra­
tionem nos quoque divinæ legi conformari oportet. 3°. S. Thomas illud axioma
theologicum tantum intelligït de prohibitis jure positivo, prohibente aliqua
antecedcnter prohibita a lege naturali, alia vero prohibente antea necdum
prohibita a lege naturali, quo non obstante verum manet, quod omnia sint
fprmaliler mala, quia prohibita lege vel positiva vel naturali.
Inst. 4. Potest quis invincibiliter ignorans Deum agere contra naturam,
quin de Deo cogitet; ergo malitia aut bonitas formalis non semper habetur
per confonnitatem vel difformitatem cum lege Dei.
II. I). J. Quin de Deo cogitet explicite C. implicite ct confuse sub conceptu
alicujus principii, et supremæ potestatis cum Deo convertibili A*. Esto, Deum
ab homine absolute ignorari posse aliquo tempore, non vero dum homouc/u
peccat : hoc ipso enim quod advertat, actum suum esse graviter diflbrmcm
naturæ rationali, cognoscit non qualemcumque inhonestatem, sed culpabi­
lem ct in omnibus omnino circumstantiis prohibitam, etiam in occulto, etiam
apud supremos terne principes, ita ut talis actus sit nullatenus faciendus,
i|iiibuscumquc demum impellentibus, eo quod sit contra finem naturæ ab
altiore quodam Ente propositum ; nempe tunc solum actus in sensu stricto

DE LEGIBIS.

esi contra naturam rationalem el peccaininosns, quando repugnat fini créa­
ture» rationalis el recta.» luibitudini ad Deum.
Est d'go natura rationalis subjectum legis natura», recta ratio sive lumen
rationis, pnrco illius. dictata reel® rationis ejusdem legis applicatio; ipsa
vero fer naturalis est ordinatio divina, ioterna, necessaria, qua Deus pnecipiendo intrinsece bona, et prohibendo intrinsece mala, dirigit hominem ad
finem suum ultimum,
ARTICULUS IV.
DE PRINCIPIO INTRINSECO ET ULTIMO LEGIS NATURALIS.

13. Nota. Qu.istio Iwc quam est hodie celebris, tam est obscura; adeo
quippe discrepant auctorum sententia·, ut varii varia, aliqui nullum plane
legis naturalis principium ultimum velint determinare. Equidem lex natu­
ralis scripta est in cordibus nostris, el prima ac generalia ejusdem principia
omnibus pervia sunt; sœpe tamen in materia particulari non innotescit clare,
an hæc vel illa actio subjaceat legi naturali. Hoc principium cognoscendi
juris naturalis, h. e. fundamentum, ex quo certo constet, quidnam a lege
naturali praei piatur aut prohibeatur, quidam statuunt in recta ratione, alii
in voluntate Dei, in cultu divino alii : Hugo Grotius, Puffendorff, Thomasius etc. in socialitate; illust. Wolffivs in perfectione sui, aut in convenien­
tia actionum humanarum; Lamb. Veltiiuysen in conservatione sui; Hobbesius in utilitate propria; alii cum Vlpiaxo in natur® instinctu, et quidem
bestiis communi cum Souiai sio; demum Aristoteles ct Tullius in communi
gentium moratarum consensu. DD. vero catholici, sicut in genere entis prin­
cipium contradictionis, ita in genere morum ultimatum esse volunt princi­
pium boni et mali : alii in recta constitutione natura rationalis, alii cum
P. Igx. Schwarz in triplici amore, erga Deum, proximum et seipsam, alii
cum P. Biner in divinis perfectionibus illud constituunt.

IG. Dico. Principium cognoscendi juris naturalis immediatum est reda
constitutio natura rationalis, qua homo se rite habeat erga Deum , proxi­
mum et seipsum : mediatum et ultimum sunt infinita Dei sanctitas, bonitas,
sapientia, providentia, aliæque perfectiones divin®.
Prob. lum. Secundum lumen rationis recte sic arguo: si e. g. homici­
dium injustum. furtum, adulterium non essent prohibita, si ordinatus
sui amor, temperantia, charitas mutua . pax et concordia non essent pra­
eopta . male constituta et sua felicitate destituta foret humana respublica ;
ergo hæc loge naturali pracepta sunt, illa vero prohibita. Si (pueras ulte­
rius, unde intelligi possit, quod hoc vel illud ad rectam constitutionem
et felicitatem natura rationalis sit necessarium aut ei oppositum ? Dicendum,
humanam rempublicam esse recte constitutam ac felicem per officia Deo,
sibi et proximo rite prastita : si enim religio, cultus, amor Deo; sibi ipsi
temperantia, prudens amor; et proximo justitia, tides ac charitas exhibean­
tur. bene constituta erit, felixque respublica humana : male vero, si negliganlur; ergo lumen rationis dictat, hæc omnia lege naturali pracepta,

DE LWîR NATURAL!.

217

Hllsquo contraria osso prohibitu, quia alla» natura rationali» npqno recte
constituta, neque felix mlelligilur.
Pnb. 2«". Deus naturam rationalem ad se tanquam finem ultimum, ad
suam gloriam ûxtrinsecam, el ad suas perfectiones manifestandas condidit ;
orgo tanquamsapions ac providus ejusdem gubernator, quidquid huic fini
oppositum est, prohibere, et quidquid ad illum necessarium est, prœcipere
necessario debet, quia alias natura rationalis non esset recte comparata ad
finem suum, ejusque imperfectio redundaret in ejus auctorem et guberna­
torem; ergo quidquid derogat perfectionibus divinis manifestandis, aut
sapientia} ac providentia· sanctissimi gubernatoris, id necessario prohibitum,
quidquid ülæ perfectiones exigunt præclpi, id logo naturali præceplum esse
censeri debet.
Iliae si (puerai ur : quare Deus necessario praecipit amorem Dei, cultum,
obcdienliam, mutuam inter homines charitatem, pacem, concordiam, ordi­
natum sui amorem, temperantiam? quare Deus necessario prohibet odium
Dei, blasphemiam, furta, adulteria, gulam, intemperantiam, suicidium ?
Respondendum, quia alias Deus non sapienter ac provide ad finem suum
gubernaret rempublicam humanam, neque manifestarentur ejus perfectio­
nes,sed potius aut impotentia? aut imprudentia? nota in Deum redundaret;
ergo quidquid exigit gloria providentissimi gubernatoris, ejusque finis sanc­
tissimus, id omne necessario pi*œcipi, et quidquid eidem repugnat, neces­
sario prohiberi a Deo debet; aeproin ipsæperfectiones dirime sunt ultimata
mensura bonitatis aut malitia? intrinseca?, et principium ultimum legis
naturalis.
Conf. Ratione. Principium cognoscendi debet esse certum, quia alias leges
exin deducto? essent fallibilcs : adœquatum, ex quo omnia legis naturalis
procepta derivari possint: ultimum, cujus ratio ulterior peti nequeat : ex
ipsa natura notum, sicut ipsa lex naturæ : sed has doles habet principium
cognoscendi a nobis assertum ; ergo.
Prob. min. 1°. Certum est, quia quam necessario Deus est infinite perfec­
tus, sapiens ac providus, tam necessario gubernat naturam rationalem ad
finem suum sapienter ac provide; unde si quid pugnet cum his perfectioni­
bus, certissime intclligilur prohibitum lege naturali. 2°. Est adœquatum, quia
ex illo manifeste deducuntur illa triplicia hominis officia, sine quibus natura
rationalis non esset rite ordinata ad manifestandas perfectiones divinas.
3’. Est ultimatum, quia sicut voluntas divina est ultima ratio', cur res
existant, sic bonitas ct sapientia Dei est unica et ultima ratio, cur bene exis­
tant: nam certe ratio alia non est, cur Deus perleges naturales rectam conjlitnlionern ct felicitatem naturæ rationalis procurare necessario debeat,
quam infinite perfectiones supremi gubernatoris. 4°. Est ex ipsa natura
notum, quia ex se evidens est, omne opus Dei osse bene et sapienter consti­
tutum, et solam Dei infinitam perfectionem potuisse Deo necessitatem impo­
nere, omnia illa praecipiendi vel prohibendi, quæ rectæ constitutioni ac
felicitati naturæ rationalis conveniunt vel disconveniunt ; ergo cum reliqua
principia fere omnia in imo alterovc deficiant, nostrum omnibus videtur
proferendum.
17. Obj. /. Recta constitutio naturæ rationalis non est principium evidens,

218

DE LEGIBUS.

cum evidens mm sit, cur Deus possit naturam rationalem absolute destruere,
non item male constituere : nee adœquatum , quia ex illo non deducuntur
officia erga proximum : nec universal·, quia in casu, quo per unicum men­
dacium servari posset tota respublica humana, huic parendum esset, cum
mendacium maneret prohibitum lege naturali. Demum aut non est imme­
diatum, aut simul erit ultimatum, quia recte sic arguo: hæc vel illa actio
est juxta vel contra rectam constitutionem ac felicitatem naturae rationalis;
ergo est lege naturali praecepta vel prohibita.
R. .V. singula : Nam Ie. mala creaturae rationalis constitutio repugnat sa­
pientia* Dei, non item illius destructio, cum nulla creatura existât necessario.
2*. Evidenter repugnat felicitas et tranquillitas creaturae rationalis sine
justitia, fide, mutua ope et amore. 3°. Talis casus, qui tamen plane inconceptibilis est, mere per accidens se haberet, adeoque per illum nequit fieri
honestum, quod anteceden ter et ex natura sua repugnat rectæ constitutioni
natura* rationalis, tanquam intrinsece inhonestum. 1°. Semper ulterius qua-ri
potest, quid necessitatem Deo imponat, ut rectæ illi constitutioni ac tclicilali
per leges naturales prospieiat? cur non possit in casu saltem particulari per­
mittere aliquid huic felicitati contrarium, sicut potest totum universum redi­
gere in nihilum? Itaque ultimato recurrendum est ad summam perfectionem
supremi gubernatoris.
Inst. I. Si perfectiones divina? fundamentum et ultima ratio sunt legis
naturalis; ergo committitur circulus : nam ideo aliqua sunt prohibita lege
naturali, qnia repugnant perfectionibus divinis, et ideo his repugnant, quia
suirt lege naturali prohibita. Praeterea sunt aliqua, quæ divinis perfectionibus
repugnant, e. g. irasci, tristari, ignorare, quæ tamen lege naturali prohibita
non sunt, et aliqua lege naturali prohibita sunt, quæ nulli perfectioni divina*
repugnant, uti mendacium et ingratitudo.
R. Ad 1. N.seq. Sed ideo hoc vel illud est intrinsece inhonestum et lege
naturali prohibitum, quia repugnat felicitati rectæque constitutioni naturae
rationalis, et ideo omnia huic repugnantia necessario prohibentur, quia si
blasphemia v. g. mendacium, adulterium etc. non essent lege naturali pro­
hibita, Deus ut auctor et gubernator naturae rationalis hanc neque creasset,
neque regeret sapienter ac provide. Adde, quod Deus infinite perfectus ex
se ipso determinatus sit, ut omnia illa praecipiat, quæ ad finem a se intentum
necessaria sunt, et opposita prohibeat. Manifestum etiam cuivis est, quod a
Deo tanquam regula recti et honesti omnia dependeant, ut ne quidem quaeri
ulterius possit. Demum facilius et putiori jure hic circulus retorquetur in
quævis alia dc hoc principio systemata.
Jd 2. D. .1. Irasci, tristari, ignorare repugnant perfectionibus divinis re­
late ad naturam creatam .V. divinam C. Quamvis Deo, non vero creatura
repugnant ista, nec exinde redundat imperfectio in sapientiam divinam,
qu<>d in natura creata relinquat imperfectiones aliquas, quæ tamen cum fine
a creatore intento non pugnant. Videtur autem mendacium opponi divinæ
voracitati, qua* sicut a Deo omne mendacium excludit, ita etiam exigit illud
prohiberi creaturis alias ineptis ad manifestandam voracitatem Dei. Znqretitudo semper opponitur gralilndini, quæ debetur infinihe Dei beneficentiae,
a qua omnia proveniunt. Dein licet ingratitudo et mendacium perfectioni divi­
næ singulari non adversarentur, tamen sanctitati, providentiæ ac sapienfiæ

4

DE LEGE XATURALf.

219

divini gubernatoris repugnarent, et si iu imo allerove casu non prohiberen­
tur, cum gravi reipublicœ human# damno facile ad plures casus licentia
luv extenderetur.
Inst. 2, S®pe difficile est determinare, an actus aliquis repugnet perfec­
tionibus divinis, vel non ; ergo hoc principium non est w ipsa natura notum.
R. I tique difficile est, pro singulis actionibus honestis vel inhonestis assi­
gnare aliquam perfectionem divinam, cui talis actio specialiter ac imme­
diate conformis vel dillorniis sil : sed premit hæc difficultas omnes etiam alias
sententias. Igitur determinate assignari poterunt sapientia, providentia,
bonitas Dei, unde evidenter infertur recta naturæ constitutio, atque exin
mensura honestatis et inhonestatis; imo juxta communem felicitas creaturae
rationalis etiam pro statu naturæ puræ haud foret alia, quam recta constilulioin ordine ad ultimum suum finem naturalem, Deum scilicet, ejusqne
perfectiones manifestandas et commendandas; itaque licet Deus hominem
creare vel non creare pro libitu potuerit, ad alium tamen finem creare non
potuit, quam propter se ct ad suam gloriam, cum bonum infinitum in suis
creaturis necessario seipsum amet, ac infinita sapientia pro fine omnis ope­
rationis necessaiio habeat suminum bonum.
Prælerea dantur adminicula, et veluti regulœ particulares, ex quibus ista
difficultas mitigatur in multis, nempe Scriptura S., et jus positivum divi­
num, cum veritas non sit contraria veritati, nec jus naturæ juri divino: De­
creta Conciliorum et Pontificum, queis sæpe declaratur lex naturæ : sacri
Canones, quos Imperator Nov. 83. c. 1. sacras ac divinas regulas compellat:
Jus civile Romanum variis in locis: testimonia SS. Patrum : consensus TT.
eUCtoriim, nec non omnium gentium præsertim magis moratarum.
Inst.3. Non est potior ratio, cur principium cognoscendi juris naturalis non
constituatur in recta ratione, voluntate Dei, aut cultu divino; ergo.
R. .V. .1. Nam 1°. recta ratio potius est applicatio principii, quam ipsum
principium: honestatem vel inhonestatem objectis non tribuit, sed supponit
intrinsecam : nec servit universaliter ad dignoscendam legem naturæ, cum,
quotquot sive catholici sive acalholici circa jus naturale erraverunt, omnes
et quidem sibi solis vindicaverint rectam rationem. 2°. Voluntas Det efficit
principium essendi, non cognoscendi, de quo hic quaeritur: hoc enim oportet
esse ultimum fundamentum, ex quo certo cognoscatur, cur et quæ Dens
necessario praecipiat aut prohibeat. 3°. Quoad cultum divinum idipsum in
qikTstione est, cur hic aut ille actus ad cultum divinum aptus, alii vero inepti
sint ; sequeretur etiam, omnem actum bonum ct honestum esse lege naturali
præceptum, cum quilibet eorum aptus sit ad aliquem Dei cultum.

18. Obj. JI. Recte sic arguo: hoc exigit bonum socialis vitœ, propria utili­
tas, perfectio et conservatio sui ; ergo est lege naturali præceptum, proinde
illa praecepta socialiter vice, stude commodis tuis,perfice te., conserva te, sunt
prima ct fundamentalia legis naturalis principia.
il. ,V. C. Nam 1°, si omnibus omnino hominibus lex naturalis primo et
absolute præciperct socialiter vivere ; ergo Adam necdum condita E va legem
intime habuisset nullam : vita tot SS. Anachoretarum fuisset contraria legi
naturali, neque ullus unquam salva lege naturali solitarius vivere posset.
Nonne peçcala solum interna, quæ tamen bono socialitatis non officiunt, pro-

:

220

DE LEGIBUS.

hibitasunt lege naturali? imo incestus in primo gradu ascendentium, qui vi­
guit inter Persas. Regium sterilis repudiatio, tyranni occisio, cades judicis
nolorie injusti, qua* lege naturali vetita sont, utilia potius viderentur socia­
litati ; quam exitiales sequela?! Demum lex naturalis versatur circa triplex
officium hominis erga Deum, seipsum et proximum: sed socialitas non est
fundamentum aptum ad eruenda officia erga Deum et seipsum, imo nec illa
erga proximum omnia complectitur, quia solum externam felicitatem spectat.
2°. Primarium hominis officium est erga Deum, auctorem nostrum et
flnem ultimum ; hinc illud mandatum: diliges Dominum Deum tuum *r
Mo corde tuo, primum et maximum esse dicitur ; ergo actus illi, qui Deum
concernunt, lege naturali principaliter præcepti aut prohibiti sunt. Dein
honestas non ob propriam duntaxat utilitatem, sed propter seipsam meretur
appeti, uti gentiles agnoverunt, ac prope modum bruta fecerunt, dum non
raro proprium commodum pietati et gratitudini postponerent. Denique homo
non est conditus propter se solum; et si perfectio vel utilitas propria esset
primum ac fundamentale legis naturalis principium, nihil esset contra legem
natura?, quod propriam utilitatem promovet, sicque Machiavellismo et omni ­
bus flagitiis panderetur via cum summo reipublicæ et societatis humana?
detrimento.
Inst. I. Socialitas est proprium ac sufficiens principium totius jurispru­
dents naturalis, quia interna hominis ad ethicam, et officia hominis erga
Deum spectant ad theologiam naturalem; ergo cum socialitas ordinet precise
externa hominis, est principium aptum et sufficiens totius jurispruden­
tia naturalis.
R. Hoc ipso argumento probant Puffendorffiani, suum jus naturæ mancum
esse, enerve, ultra fata non extensum, soli foro externo et naturæ pura,
quæ non est, non fuit, non erit, accommodatum, quanquam nc huic quidem
sufficiens, ut dictum supra ; probant sane, jurisprudentiam suam naturalem
eam esse, a qua Deus, auctor, conservator, gubernator, dominus, judex, finis
et felicitas natura rationalis evulare jubetur, ut nempe occultis facinoribus
sil immunitas, et legum sæpe observantissimos nullum præmium, legum
negligenlissimos poena nuUa maneat. Næ hoc larvatum sit jus natum! pro­
fecto natura hominem non solum ordinat ad commercium cum proximo, sed
ad Deum etiam et seipsum.
Inst. 2. Saltem non apparet, cur aut instinctus naturæ, aut communis
gentium moratarum consensus non sint illud principium legis naturalis;
ergo.
R. .V. J. Nam 1°. non est certum, quid sit ille instinctus naturalis : qua
ratione bonus discernatur a spurio : undenam vim legis habeat : probrosum
sane, et pecudes ct homines eodem jure ligare, cujus nulla capax est na­
tura. nisi qua· rationis, libertatis, obligationis, præmii et pœnæ capax est.
Sunt autem fortassis etiamnum magistri prurientes auribus, qui dum na­
turæ instinctum bestiis communem impune sequuntur, turpissima qnmque
non tantum licita, sed quandoque præcepla eliam tum sibi, Ium aliis per­
suadeant.?0. Consensus gentium non est principium ultimum, quia hæ ipsæ
gentes supponunt priorem sic judicandi rationem : neque certum, quia
mullo? gentes sepe turpiter errarunt; unde igitur discernam moratas a non
moralis? aul si homo solus sit, numquid legem naturæ non agnoscet ?

IU, LEGE NATURALI.

221

IU. Obj.Jll. Sicut iu genere speculativo universalissimum est illud con­
tradictionis principium, ens ct non ens, ita in genere morali principium
boni ct mali, juxta illud: declina a malo, cl fac bonum; ergo hoc est princi­
pium cognoscendi, aut certe illud triplicis amoris, per quod principium
boni et mali magis determinatur.
It. .V. J. Nam 1" ex principio hoc triplicis amoris : fac vel omitte ea, qum
ex amore Deo, libi, proximo naturaliter debita sunt , necdum apparet cur
Deus necessario debeat omnia hæcofticia præcipcre, et opposita prohibere, ut
lali modo hominem promoveat ad felicitatem. Ad hæc sicut triplex amor, ita
felicitas ipsa nobis lege naturali præcepla est; quodnam igitur est principium
horum præceplorum? quænam regula certa discernendi inter amorenl
verum ctspurium? profecto sine hac erunt homines, qui arbitrentur, obse­
quium se pnestare Deo, cum alios occiderint; qui sibi persuadeant, licere
furtum ad sublevandam gravem alterius necessitatem, licitum mendacium
esse pro bono publico, ac plura hujusmodi legi naturali adversantia. 2° Ad­
mittimus ultro principium boni etmali esse universalissimum; tamen quia
de se nihil determinate explicat, quodnam sit illud bonum et malum, magis
utique determinari debet per illud principium triplicis amoris. Atque hoc
etiam principium statuimus tanquam universale et practicum : neutrum vero
est principium cognoscendi ultimum, quia ulterius quæritur : unde et quare
1er illa lata sit, et probetur latam esse ?
Inst. Triplex ille amor manifeste dictatur a natura rationali, et ex illo
fluunt omnia reliqua diclamina juris naturalis; ergo est principium legis
naturalis primum ct ultimum,
R. .V. C. Id solum sequitur, triplicem illuni amorem esse constitutivum,
practicum ct fundamentale legis naturalis præccptum, non vero principium
cognoscendi, quod debet esse ultimata ratio quæreuti, cur Deus, sicut alia
lege naturali praecepta, ita ct triplicem hunc amorem necessario præceperitete. ; et hæc quidem quæstio resolvi ultimato debet ex fine naturali
hominis ita, ut immediatum cognoscendi juris naturalis principium sit recta
constitutio naturæ rationalis, ultimatum perfectiones divinæ.

20. Observa. Quam veram ac genuinam de hoc principio ideam assecuti
suut plerique Heterodox i, sat prodit ingens illorum hac super re dissidium,
ortum partira ex confusione principii essendi cum principio cognoscendi ;
potissimum vero ex affectuum licentia. In eo solum concordant fere omnes,
quod in bonis corporis, et vitio hujus commodis reponant naturæ rationalis
finem ac felicitatem, quæ mille curis, fallaciis, miseriis obnoxia infelicitas
est. Atque hinc quoque manifestum est, quam inique Pcffendorff et hujus
sequaces, ceu jurisprudentiae naturalis reslauratores nostris, siveTT., sive
JCtis, sive Ethicis insultent, quod nullibi de primo aliquo legis naturalis
principio clare statuant. Sane non est ulla doctrina morum, quam tot libri
Thcologiœ moralis nunquam non copiosissime ac solidissime pertractarunt,
ad cbrisliauani, non humanam duntaxat morum institutionem destinati.
Porro frequcnlissima in jure can. et civ. mentio et explanatio æquitatis na­
turalis recurrit; id vero libertinis nostri temporis arridet minime, liberta­
tem humanam communi quodam juris naturalis cl positivi vinculo adstriugi
Evangelio et Ecclesiie.

df.

LECiobs.

Demum qiiæslio lure, magni hodie nominis, a nobis idcirco maxime dis­
cussa pluribuscsl. ne doctis hac in re imperiti, sciolis contemptibiles vide­
remur, atque ut pro viribus obniteremur contra torrentem falsorum noxio­
rumque principiorum, quibus hoc'ævo juventus academica, præserlim in
exieris scholis, male imbuta redditur non raro sinceritatis nescia, inhians
voluptati, sui immemor. cœli Deique oblita, legum omnisque disciplinas
impatiens, religionis incuria, verecundis inimica.

ARTICULUS V.
DE IMMUTABILITATE LEGIS 5ATLKAL1S.

21. Nola. Mutationem legis quidam discernunt in formalem ac propriam,
ut dum materia manente eadem tollitur obligatio legis : et in materialem -ac
impropriam, ut dum non tam lex ipsa, quam ejus objectum mutatur, ita
ut non sit amplius materia legis. Pauci quidam veteres opinati sunt, posse
Deum absolute dispensare in omnibus praeceptis naturalibus, quin et totam
hanc legem abrogare : sed hæc opinio plane abolita est. Scotist.e docent.
Deum in lege naturali dispensare posse, at solum circa præcepta secundæ
tabula·, excepto mendacio: verum hæc doctrina videtur manifeste contraria
Doctori Angelico et communi sententiæ TT.
Alii non pauci etiam graves DD. dicunt, circa legem naturalem impro­
priam ac materialem mutationem tunc fieri posse, quando ejus materia de­
pendet a dominio ct potestate Dei vel hominis, uti vita, corpus, fortuna·,
conventiones pacta et contractus, non vero propriam ct formalem, scilicet
in iis, quæ intrinsece mala sunt, ita ut per nullius dominium aut potesta­
tem cohonestari possint; atque ideo distinguunt jus natura in absolutum
absolute immutabile, quod ea præcipit vel prohibet, quæ semper ct in omni­
bus circumstantiis sunt intrinsece bona vel mala, e. g. amare Deum, blas­
phemare etc., et in conditiouatum saltem improprie mutabile ac dispensabilc, quod in certis duntaxat circumstantiis ct sub certis conditionibus
obligat, v. g. non occides, in quo Deus cum Abrahamo dispensavit.
Verum tametsi hic modus loquendi majoris claritatis gratia nonuunquaiu
adhiberi possit; tamen minus in re tanta accuratus plerisquc non probatur;
hinc
22. Dico. Lex naturalis sive præccptiva, sive prohibiti va est absolute immu­
tabilis ac indispensabilis.
Prob. Inferior non potest dispensare in lege superioris, et homo contra
ordinationem Dei utique nihil valet : ad hæc si homo derogare posset legi na­
turali, suum fundamentum ac consecutive seipstnn destrueret; cum lex na­
turalis fundamentum sit juris human i ; ergo nequit homo dispensare iulegc
natura·; imo nec Deus, quia dispensare aliqlicm in lege naturali, est eidem
permittere, ut faciat aliquid lege naturali prohibitum , scilicet, ut licite
agat contra legem manentibus omnibus circumstantiis. in quibus lex cælcroqui viget ac obligat : atqui hoc Deus non poteSl: ergo. Prob. min. Quod
per p^ccyixaffrmatira Iegi; naturalis piæcipilur,Cotantccedenter adlegeiu

ri

DE LfcGE NATÜItAU.

223

l’Àiiiituia sua radicaliter bonum, rectæ rationi, rcclæque constitutioni natura* rationalis ad liiiem suum, et perfectionibus divinis congruum; quod
vero per percepta negativa prohibetur, est antecedenter ad legem, intrin­
sece, cx natura sua malum, turpe, rectæ rationi el constitutioni naturæ ra­
tionalis difforme, pugnatque cum perfectionibus divinis : atqui Deus non
potest permittere, ut omissio actus taliter præcepti, aut actio taliter pro­
hibita, manentibus omnibus circumstantiis, in quibus lex viget ac obligat,
liat licita, quia juxta Apost. 2. Tini. 2. 13. Deus fidelis permanet, negare
seipsum non potest, adeoque sicut necessario vi sapientiæ, providenti®, alianiinqiieperfectionum tales leges tulit, ita ab earumdem obligatione neminem
eximere potest ; ergo.
Dixi, absolute immutabilis ; unde sequitur, proprie loquendo, nullum dari
jus naluræ condilion alum, neque mutationem legis naturalis materialem ita,
ut actio, quæ est objectum sive materia legis naturalis, possit extrahi e jure
naturali : nam cum omnis lex naturalis tantum respiciat suum objectum sub
illis determinatis circumstantiis, sub quibus est intrinsece bonum vel malum,
sicut lex ipsa semper manet eadem, ita etiam ejus objectum semper manet
idem; proin nequidem materialis ct impropria mutatio, aut dispensatio
possibilis csl, semper manente ratione hac specifica intrinsece boni et mali.
Si quid vero hanc rationem specificam non participat, uti fit in iis casibus, in
quibus dedit jus in vitam, fortunas, corpora : id nunquam fuit objectum
legis naturalis ; ergo nec ab illo extrahi potest. Conf. Deus non potest facere
ex impossibili possibile, aut contra, quia utrumque habetur ab intrinseca
rennn convenientia vel disconvenientia ; ergo nec ex inhonesto honestum,
aut contra, quia honestas vel inhonestas intrinseca ab ipsa objectorum natura
desumitur.
23. Obj. I. Lege naluræ bona omnia erant communia, omnesque homines
liberi ; attamen introducta est bonorum divisio, proprietas et servitus ; ergo
lex natura* mutationem subiit.
R. D. .1. Omnia bona erant communia lege naturali positive praeci­
piente .V. non statuente contrarium, sed negative sc habente C. uti nec
libertas hominum, nec bonorum communio lege naturali præccpta, ita nec
servitus, nec bonorum divisio prohibita fuerant, adeoque hæc salva lege na­
turali poterant ex rationabili caiisa introduci. Ad hæc non hic intervenit lex
naturalis proprie aut præccptiva aut prohibitiva, sed duntaxat permissiva,
quæ non tam lex est, quam silentium legis.
/wt. 1. De j ure naturæ valent fidejussio mulieris, mutuum filii-familias,
nnlractus pupilli vel minoris sine consensu tutoris vel curatoris initus : item
testamentum, electio, alienatio rerum Eccl. sine solcmnitatibus, quæ tamen
omnia per leges humanas irritantur ; ergo.
It.l). J. Valent dejuro naluræ positive el absolute illos validante aut piiecipicnte, iit pro validis habeantur .V. valent negative, lege naturali indiffe­
renter se habente ad illorum valorem C. Lex naturalis dictat, fidem datam
servandam, et contractum valide initum implendum esse; an vero hic et
nunc fides sit valide data, an valide initus contractus, non decernit positive
ct absolute, sed magistralibus pro sua divinitus concessa potestate decernen­
dum relinquit, uti patet in matrimonio clandestino.

224

m:

legibus.

5

?'t:

/ns/. 2. Relinere rem alienam iuvilo domino, esi contra jus naturale: sed
hoc facit licitum /ex proscriptionis; ergo.
R. .V. m. quia res legitime præscripta non manet aliena, utpote cujus
dominium respublica transtulit in proscribentem ob bonum commune, ne
dominia rerum semper sint incerta, continua) lites etc.; quamvis enim
Principis potestas se non extendat ad auferenda subditis sua jura ac bona,
cum non haiæat plenum rerum singularum dominium proprietatis; habet
tamen Princeps a republics dominium altum et eminentiale, vi cujus potest
de bonis subditorum disponere pro necessitate publica. Sic et Israelitæ, dmu
vasa .Egypt iorum auferrent E\od. 12., non abstulerunt rem alienam, sed
suam, quippe cujus proprietatem Deus in eos transtulerat; neque Ægyplü
poterant esse rationabiliter inviti, quia Israelitæ proprietatem acceperunt a
supremo rerum omnium domino, qui illam dare potest, quando et cui vult;
itaque lex naturalis non fuit immutata, cum Deus non fecerit, ut furtum
esset licitum, sed tantum ut furtum non esset, adeoque non comprehende­
retur sub lege naturali, quæsolum prohibet furtum semper et pro omni casu
intrinsece malum.
Inst. 3. Qui tulit legem, legem abrogare aut certe in ea dispensare potest;
ergo Deus legem naturalem quam tulit mutare potest.
R. D. .4. nisi lex fundetur in intrinseca proportione et connexione actus
imperati cum natura rationali, aut in intrinseca repugnantia actus prohibiti
cum eadem natura C. quando lex ita fundatur subd. homo legislator potest
legem abrogare aut mutare C. legislator Deus -Y. Homo si rem natura lege
prohibitam et ipse prohiberet, posset auferre sanctionem, quia homini non
inest necessitas, sive ex perfectione naturo, siveex generali procidendi cura.u
omnia lege velandi quæ per se turpia sunt: secus Deo. Porro lex humana dese
fertur libere coutra materiam intrinsece nec malam, nec bonam, potest desi­
nere ejus linis, possunt occurrere rationabiles causæ eam immutandi : con­
traria omnia conveniunt legi naturali, qua Deus creaturam rationalem quam
libere condidit necessario gubernat, ut provide ac sapienter eam gubernet.
21. Obj. 11. Deus sæpe jam dispensavit in lege naturali, c. g» cum Abrahamo in præcepto, non occides, Gcn. 22., cum Samsonc in suicidio, Jud. 1 G.,
ct cum Israelites in præcepto non [onerandi, Dent. 23. 19., ergo.
R. Ad 1. .V. .1. Lex naturalis tantum prohibet homicidium injustum : sed
occidere filium jubente supremo vitæ Domino. nullam dicit injustitiam, in­
signem vero obedicnliam ; ut ergo Deus dicatur dispensasse in lege naturali,
debuit occisionem injustam, quæ sola est objectum juris naturalis, facere
licitam, id est, sub ea ratione licitam, sub qua vetatur lege naturali, quod
nunquam factum, nec fieri potest.
.Id 2. Idem dicendum, quia Samson ex speciali Dei instinctu se et alios
interfecit, uti docent S. Aug. etD. Thom. Atque hinc etiam liquet quomodo
Tueat judici reos morte plectere, ac seipsum defendere defensione occisiva,
sonato moderamine incul patie tulelæ, quin dispensetur in lege naturali.
.Id 3. X. ,t. Xam usura furnudiler sumpta est mutuatio cum pacto acci­
piendi aliquid supra sortem precise ratione mutui, et objective sumpta est
lucrum immediate cx mutuo proveniens; ut ergo Deus dispensaret in lege non
[onerandi, deberet concedere, ut mutuatio cum tali pacto esset licita, et tale

A
&

DE I. EG R NATL'IIAI.I.

2'25

lucrum précise ri mului, ex re aliéna licite acciperetur: hoc autem Deus
non concessit, quia usuras Judicis non permisit absolute, sed tantum m/>ec(ice, scilicet ad hostes vel jam expugnatos, vel eos qui terram promissionis
a beo universi domino Juda-is concessam, tanquam injusti possessores deti­
nebant, adeoque non tanquam lucrum ex re aliena, sed sua, itant Deus posito
mutuo, ceu mera conditione, daret Jsraclilis dominium rei stabile; prout de
facto etiam in Germania, Respublica transtulit quincunces, eorumque domi­
nium in mutuantem , sicut in præscriptione. Juxta I). Thom. 2. 2. q. 78. a. 1.
ad2. iioc Judæis non fuit concessum tanquam licitum, sed duulaxat permissum ad majus malum evitandum.
lust. 1. Praeopta non mentiendi, non fornicandi, non adorandi falsos
Deos, sunt naturalia : sed in primo fuit dispensatum cum obstetricibus
.Egypliis, quarum adeo mendacium Deus præmiavit, ædiiicando eis domos,
Exod. 1.21. In secundo cum Osea, cui mandavit Deus, ut sumat sibi uxorem
fornicariam, ct faceret sibi lilios fornicationum, Oseæ 1. Iu tertio, cum 4.
Reg. 5. permisit Naajiax Syro, adorare Rhelmox , idolum Damascenorum ;
ergo.
K. .V. »i. Nam 1°. obstetrices Ægyptiœ ex intentione bona, misericordia
et timore Domini masculis Ilcbræorum ad necem a Pharaonc destinatis pro­
desse voluerunt, sed medio illicito, nimirum mendacio; intentionem bonam
remuneratus est Deus præmiu temporali, mendacium non probavit, nec
quoad illud dispensavit ; ita S. Aug.
2*.Deus non praecepit aut permisit, uIOseas accederet ad non suam ac
fornicaretur, sed ut fornicariam publicam duceret in uxorem ; lia S. Hier,
scribens in hunc locum : Quanto illa sordidior est, tanto Propheta patient ior,
qui talem duxit uxorem, ctS. Aug. : Quid inimicum fidei christianœ, si meretrix relicta fornicatione in castum conjugium copuletur? Ipsius autem filii
quamvis legitimi vocantur filii fornicationum, vel quia ipsis adhæsit macula
matris, infamis antea meretricis, vel quia filios a fornicaria genitos Propheta
adoptavit, ut innuunt hcbræi et græci Codices, in quibus legitur : Sume tibi
uxorem et filios fornicationum. D. Thom. 2. 2. q. 154. a. 2. ad 1. dicens : Osea
non peccavit, fornicando ex mandato divino; ibidem seipSum explicat his
verbis: nec talis concubitus proprie fornicatio dici debet, quamvis fornicatio
nominetur, referendo ad cursum communem. S. Berx. dicit quidem , fuisse
ilagitium, si non excusasse! factum auctoritas imperantis ; at respondent
alii fuisse verum matrimonium, ac ideo solum Oseam indiguisse dispensa­
tione, quia prohibitum erat sacerdotibus cl levitis ducere scortum vel repu­
diatam.
3’. Naamax Syro tantum ab Ei.is.eo declaratum fuit, quod ante idolum
procumbere mere ad sustentandum Regem idoli adoratorem, id quod
Naamaxis officium erat, non sit idoli adoratio, ac proin licite illum cx hoc
praecise fine gcnutlcclcrc coram idolo. Juxta alios verba Elis.ei, cade in
pace, videntur tantum significare permissionem ct voluntatem orandi pro
Naamaxe, si forte peccaret.
/nst.2. Deus dispensavit cum Patriarchis V. T., permittendo iis poh/gamiam, quæ est lege naturali vetita; ergo.
R. .V. .1. Pidijgamia jure naturali prohibita est accessus ad pluies non
suas, videlicet traditio juris quod tradens non habet; hanc xero Deus lici-

i»t

LIa.IHI S

tam non fecit, quod Lucie debuisset, si xere in polygamia dispensasse! ;
cumcniiu dominium supremum sicut in vitam et fortunas. ita et in cor­
pora hominum habeat, potest utique dare uni viro jus in plma corpora, ct
pluribus fœminis jus in corpus unius viri. Tale jus in corpora dedit Deus in
V. T., proinde licitam tum fecit illam polygamiam, quee est accessus ad phires non suas, nul qua' est traditio juris quod tradens non habet, adeoque
lege naturali prohibitam, sed illam quæ lege naturali nunquam fuit prohi­
bita, scilicet quæ sit accessus ad suas, aut traditio juris quod tradens habet.
Tale jus cum Deus in λ. T. non concedat, polygamia nunc suo modo prohi­
bita est lege naturali, ita ut matrimonium ratum cum pluribus foret attentata
traditio juris quod non existit : et consummatum cum pluribus foret acces­
sus ad non suas, adeoque verum adulterium.
Idem fere dicendum de matrimonio in primo gradu consanguinitatis linar
recter, c. g. patris cum tilia, quod semper jure naturali fuit prohibitum,
cum in hac providentia nunquam dederit jus patri in corpus filiæ, licet in
alia fors providentia illud obso/utedarc potuisset, si necessitas propagationis
hnmanæ id postulasse!; atque hoc quidem pro casu, quo soli in inundo exis­
tèrent, facile concedunt auctores, quin tunc dispensaretur in lege naturali,
qua solum prohibetur conjunctio patris cum tilia tanquam non sua, id
quod Deus in casu non faceret licitum.
Insl. 3. Rlasphemia, odium Dei, mendacium sunt pro omni casu et omni­
bus circumstantiis semper absolute prohibita; ergo etiam furtum, homici­
dium, polygamia.
R. .V. supp. quod furtum, homicidium, polygamia aut quidquam aliud
possit Geri licitum sub ea ratione, sub qua prohibetur a jure naturali; nam
sicut blasphemia et mendacium pro nullo casu nullisque circumstantiis pos­
sunt fieri licita, sic neque homicidium injustum, furtum ct adulterium pro­
prie dictum; hoc ergo solum est verum, quod non omne homicidium, sed
tantum injustum, non omnis occupatio rei, sed tantum alienœ, non omnis
accessus ad fœminam, sed tantum ad non suam, jure naturali prohibita sint.
Itaque cum Deus facere possit, dando jus in vitam, fortunas, corpora, ut ho­
micidium non sit injustum, ut res non sit aliena, ut foemina sit uxor viri,
sicque ista non sint objectum legis naturalis; hinc sequitur, materiam ha­
nim legum complecti duas quasi species, quarum una semper et pro omnibus
circumstantiis, altera nunquam sit lege naturali prohibita : geminas has
species non habent sub se blasphemia, mendacium etc., sed semper repu­
gnant perfectionibus divinis, mendacium veracitali, blasphemia ct odium Dei
ejus bonitati, ac prôin semper sunt objectum legis naturalis prohibentis.
Inst. i. Indissolubilitas matrimonii est juris naturalis, et judæis tamen
omnibus permisit Deus, Deui. 24. dissolutionem matrimonii per libellum re­
pudii; ergo.
R· 1°. Cum S. Thomv : dissolutio matrimonii per libellum repudii non fuit
permissa judæis tanquam licita, sed dunlaxat tolerata ad ex itandum majus
malum, occisionem uxoris exosæ : neque judieos , qui sic dimiserint suas
uxores, fuisse excusatos a peccato, sed lautum a pœna juxta leges infligenda,
id quod Christus significavit, Maltb. 19.8. dicens : Moyses ad duritiam cordis
vestri permisit cohis dimittere umores : ab initio autem non fuit sic; addit

DE LEC.E NATEHA1.I.

227

vcroS. Doctor probabile esse, quod repudium judæis licitum quoque fuerit,
et jam communius docetur; unde
II. 2°. .V. supp. quod contractus matrimonialis sil præcise spectata lege na­
turali omnino indissolubilis·, quod negat Beelaîimims, et fuse probat Sanchez
citans pro se I). Thomam. S. Bokav., pluresque auctores gravissimos; et hac
responsione ruit totuin fundamentum.
li.3°. Tr.supp. V. A. quod heus permittendo libellum repudii dispensa­
rent in lege naturali, sed uxori in iis casibus secundum legem permissis
repudiata» jus ademit in corpus mariti, et sustulit jus mutuum illorum eonjuguni; sicut in polygamia jus dedit marito in plura corpora : ut vero heus
dicatur dispensasse, debuisset facere licitum, ut vir stante mutuo jure in
coipora dimitteret uxorem , quod Deus non fecit.
2o. Obj. III. In lege naturali sæpe dispensatur potestate humana ; ergo
magis Deas poterit dispensare. Prob. J. totum et juramentum naturaliter
obligant ad servandam Deo fidem : sed in his dispensat Pontifex ; ergo.
R..V. m. Quamvis Papa dispensare possit in voto et juramento, tamen dis­
pensare non potest in lege naturali, cum facere non possit, ut stante roto aut
juramento non detur obligatio naturalis, quod requiritur, ut dicatur dis­
pensare in lege naturali; Pontifex ergo tantum ri jurisdictionis, quam ut
Christi vicarius habet in voluntates hominum quoad sacra sibi subjectas,
rescindit et retractat actum voluntatis, quo quis vovit aut juravit ; fero sicut
pier vipotestatis dôminativœ irritat vota et juramenta filii vel impuberis,
cujus voluntas est subjecta patri, vel puberis in patria potestate consti­
tuti, cujus non quidem voluntas, actiones tamen, quæ reni familiarem et
curam patris attingunt, patri subjiciuntur; in his quippe casibus non mu­
tatur lex naturalis, quæ nunquam exigit obligationem coli quod edidit talis
filius dissentiente patre, sed ipsum votum vel juramentum cessat, sicut
quando ejus materia fit impossibilis, vel non amplius est de bono meliore.
Inst. 1. Jus naturale condendi pro arbitrio testamenti, et matrimonii ex
mutuo consensu contrahendi, coarctatur humanis legibus quæ jubent, tes­
tamentum ac matrimonium esse irrita, nisi ccrlæ adsint conditiones; creo
legeshumanæ possunt aliquid detrahere dejuro naturæ.
R. D. C. detrahere de jure, prout significat concessam a natura potesta­
tem C. prout naturalia præcepla significat .V. Cavenda hic æquivocatio : Jus
natura nunc sumitur pro principiis ac prœccptis naturalibus, nunc pro fa­
cultate qùæ naturali loge conceditur aut relinquitur : hæc per leges hu­
manas tolli vel imminui potest a superiore potestate, ita postulante bono
communi, cui privatorum jura cedere exigit eadem natura; illa immutari
nequeunt.
Insl. 2. Contrahentes mutuo consensu, laants per remissionem injuriæ,
promissarius rem jurato promissam aut repudiando aut remittendo, tollunt
obligationem naturalem ; ergo dispensant in jure naturali.
R. .V. C. Non ideo dispensant in lege naturali : sed sicut libere contrac­
tum inierunt, ita mutuo iterum consensu enmdem tollunt, quo facto per se
cessat obligatio naturalis. Pariter per se cessat obligatio satisfactionis pro
injuria, vel debitum rei jurato tibi promissæ, si sponte remittas, quia jura­
mento Ihcc est imbibila conditio : nisi alter remittat, et lex naturalis solum

228

r'

·

UE LEGIBIS.

obligat .ul >ali.4acieu(luui pro injuria non remissa, sicut pro alio debitu non
remisso : nam condonata injuria vel debito, tollitur materia legis naturalis,
ct sic ipsa etiam lex cessat.
inst. 3. Pontifex dispensat circa residenti ani personalem Episcoporum,
uti et in decimis ei immunitate ecclesiastica, circa pluralitatem beneficiorum,
et in matrimonio rato, quæ tamen omnia juris naturalis sunt ; ergo.
R. .4dl. Papa dum dispensat super residentium Episcoporum, quæ juxta
Coxcn.ivM Trio. Scss. 23. c. I. de Ref. videtur naturaliter obligare, solum
declarat, in istis circumstantiis jus nature illam non praecipere: si enim
præsentia Pastoris gregi sit absolute necessaria, et gravior Ecclcsiæ necessitas
absentiam non exigat, pro tali casu Papa dispensare non potest ; adeoque
solum dispensat, ul possit Episcopus per alium exercere curam animarum,
ut loco decimarum alio modo provideatur parocho, ul clericus subjaceat
potestati laicce in iis, in quibus jure tantum ecclesiastico exemptus ab ea fuit.
Adi. Pluralitas beneficiorum in circumstantiis necessitatis aut majoris
utilitatis Ecclcsiæ, pro quo solum casu dispensatur, non est lege naturali
prohibita.
.Id 3. Papa nonnisi gravissimis de causis dispensans super matrimonium
ratum vel sequitur sententiam illorum qui docent, matrimonium hoc non
esse indissolubile de jure nature, vel illorum qui censent esse quidem
indissolubile jure naturali privata nempe auctoritate, non publica et dele­
gata Papæ a Christo in bonum animarum et Ecclcsiæ.
Inst. 4. Bonum animarum ct conveniens Ecclesiœ regimen nonnunquam
exigunt relaxari leges natura; ergo id Ecclcsiæ concessit Deus.
R. I). .1. Relaxari leges natura*, quæ non præsupponunt liberos actus humanæ voluntatis .Y. quæ præsupponunt subd. exigunt relaxari, h. c. mutari
posse materiam Tr. legis ipsius vira infringi, restringi, imminui .Y. Promis­
sio, contractus etc. sunt actus liberi humanæ voluntatis, in quos datur potes­
tas superioris; illis ergo, quia reipublicæ aut subditorum utilitati contrarii
sunt, a superiore rescissis, cessat lex et obligatio legis. Quaedam vero pra­
eopta naturalia versantur in materia, quæ a nullo antecedente actu volunta­
tis humanæ pendeat,uti lex vetans idololatriam, mendacium etc. ; harum obligalio relaxari nequit, quia nec pnecepta nec praeceptorum materia mutari
possunt.
Inst.S. Glossa in illud Eccli. 17. 9. Addidit legem vitœ et disciplinée, dicit
legem litleræ, quantum ad correctionem legis naturalis, esse scriptam; ergo.
D. Thom. autem q. 94. a. 5. ait. posse legem naturalem mulari ob speciales
causas impedientes ejus observationem.
R. Cum S. Thoma hic: lex littera dicitur scripta ad correctionem legis na­
turalis, vel quia per legem scriptam suppletum est, quod legi naturali dee­
rat, uti patet in cultu divino, qui pervarias leges tum divinas V. et N. T.,
tum humanas varie determinatus fuit, quin substantia cultus mutaretur:
vel dc eo, quod lex naturalis in cordibus aliquorum, quantum ad aliqua
corrupta fuerit in tantum, ut existimarent bona, quæ naturaliter mala
sunt: et talis corruptio correctione indigebat. Porro S. Thomas loquitur
de mutatione legis improprie dicta, cujus hoc exemplum dederat in priori
ailiculo. dum quis rem a se depositam reposcit, ut ea in palriæ perniciem
abutatur, reddenda illi non est : perversi enim tinis ac periculi circumstan-

Λ*"

220

DE LEGE NATURALI.
t

lia efficit, ul is casus a lege reddendi depositi excipia!nr. Xeque en exceptione
immutatur ea lex, in qua continetur ipsa met exceptio, ut slatim patescit, si
pro enuntiatione hac generaliori: depositum reposcenti restitue, ponatur
accuratior illa : depositum rationabiliter reposcenti restitue.

iB. Observa I In casu, quo dantur plures leges affirmativa·. sibi invicem
contraria·, e. g. lex succurrendi patri el simul alicui extraneo in extrema
necessitate, reipublicæ aut alicui privato, ita ul nequeas utrique succurrere,
Innlnm obligat lex fortior, et altera, qua* impleri non potest, nunquam exlitit pro tali circumstantia, cum leges affirmativa· non obligent ad semper;
hinc lex naturalis fortius obligat in necessitate spirituali, quam corporali, erga
patrem,quam extraneum, rempublicam, quam civem. Præterea non datur
in lege naturali e/u'Àwi proprie talis, quæ sit emendatio legis, ubi deficit
propter universale, quia lex naturalis fertur ab ipso Deo, el promulgatur per
rectam rationem, adeoque non indiget correctione: ncc prohibet aut præci­
pit universaliter pro omnibus circumstantiis, sed tantum pro iis, in quibus
objectum est intrinsece bonum vel malum; impossibile autem est, ut objec­
tum intrinsece bonum Hat malum, aut contra: quod si fiat mutatis circum­
stantiis, tale objectum nunquam fuit materia legis naturalis. Datur autem
epikeia improprie talis, tum quia Christus ipse Matth. 5. legem naturalem
explanavit, tum quia juxta constantem traditionem Ecclesia ex potestate sibi
divinitus concessa omnes hucusque controversias circa sensum legis natura­
lis diremit.
ΐί. Observa II. Lex naturalis irritans datur: 1°. quando materia actus
vel contractus est impossibilis, aut intrinsece ct perpetuo turpis, ul si pro­
mittas mentiri, furari, aut sub conditione turpi v.g. deflorationis contrahas:
ad impossibilecnimelintrinseccinhonestum obligatio non datur. Aliud est de
contractibus, qui tantum ratione circumstantiæ extrinsecæ turpes sunt, v.
g. contractus initi ex ira, avaritia, aliave passione, quin et venditio secunda
traditione secuta, matrimonium initum cum voto castitatis, aut stantibus cum
alia sponsalibus. 2°. Quando ex parte contrahentis, agentis aut disponentis
deest potestas aut capacitas naturaliter requisita ad valide operandum, ut
si disponas dore, cujus non es dominus, si agas in amentia, ebrietate etc., si
contrahas inductus dolo substantiali, vel errore, vel coactione absoluta.
3°. Quando deest aliquod const it uti cum per se requisitum ad naturam
ipsius actus, e. g. merx, pretium, mutuus consensus in contractu etc.
Atque horum omnium fundamentalis ratio est recta constitutio reipublicæ
humana*, et sapiens ac provida gubernatio divina; quippe inordinatum foret,
si actus substantialiter dcfectuosus, vel sine libertate, potestate et adverten­
tia positus, moralem obligationem induceret; idcoquenou solum prohiberi,
sed et irritari debebant a lege naturali.

23û

DE LEGIBUS,

A11T1CULVS VI.

DE I'R.ECEPTIS LEGIS NATURALIS,

2S. \ota. Divisio illa vetus legis naturalis in jus natura* primarium, quod
homini et brutis commune sit. el in secundarium, quod sidi homini com­
petat, nullius est momenti, quia brutis ratione destitutis proprie nullum
jus competit. Verum recte triplex genus praeceptorum naturalium discerni­
tur juxta triplicem hominis inclinationem : P. quatenus ipsi inesl inclinatio
omni enti communis ad conservationem sui esse; 2°. quatenus secundum
inclinationem cum aliis animalibus communem lex naturalis obligat con­
servare speciem ; 3·. quatenus secundum naturam rationis propriam inclinat
ad communicationem cum aliis intellectivis, Deo, Angelis, hominibus. Item
recepta ab omnibus est divisio in præcepta juris naturalis prima, generalia
et fundamentalia, ul sunt principium boni et mali, principium triplicis
. amoris, caque omnia quæ inde evidenter deducuntur, v. g non blasphe­
mabis etc., et in secundaria seu particularia deducta ex primis, v. g. duel­
lum esse illicitum, contrahendum sine dolo etc.
Demum apte distinguitur inter præccpta naturæ quoad Deum, proximum
etseipswn. Ineoantem est quæstio, an non tantum principia prima prae­
lita et per se notae, g. bonum esse faciendum et malum fugiendum, quod
tibi non vis fieri, alteri ne feceris etc., sed omnes etiam conclusiones, quæ al)
iis necessario derivantur, sint totidem legis naturalis præcepta?

29. Dico. Ad legern naturalem pertinent etiam conclusiones ex primis
principiis moralibus vel proxime vel remote deductæ, ut sunt præcepta
Decalogi, excepta circumstantia diei in tertio præcepto.
1'rob. /. Generatim. Recta naturæ humanæ constitutio, et infinita Dei per­
fectio ad sapienter ac provide gubernandam rcmpublicam humanam exigunt,
pnteipi etiam veritates ex primis principiis practicis necessario deductas;
ergo hæ pertinent ad legem naturalem; hinc recte D. Thom. q. 94. a. 3.
docet, omnes actus virtntom contineri sub lege naturali, si spectentur
secundum rationem generieam virtutis, quia supremi legislatoris sanctitas,
sapientia et providentia non potuit non velle, ut homo virtuose viveret, h. e.
convenienter naturæ suæ rationali ; non vero secundum omnes rationes
virtutum speci/icas, quarum omissio nec imperfectionem in Deum, nec ma­
litiam in hominem refundit, cum multæ virtutes e. g. virginitas, paupertas
evangelica non in omni statu locum habuissent. Actus etiam vitiosi omnes
dici possunt, esse contra legem naturalem, vel directe, si sint intrinsece mali,
vel indirecte, si non sint quidem intrinsece mali, at contra legem tamen
positivam, cui lex naturalis vult obtemperari.
l'rob. II. Specialim. Ad legem naturalem pertinent ea, quæ seclusa lege
positiva, solo rationis ductu docemur facere aut vitare, ita ut secus non
recte constituta esset ad suum finem natura rationalis : atqui talia sunt
præcepta Decalogi, prout didat lumen rationis per praejudicia aut pravos
affectus non obscuratum ; ergo.
Conf. Tribus primis praeceptis praecipitur cultus Dei, ct quidquid huic

DE LEGE NATURALI.

231

adversatur, prohibetur : in reliquis agitur de officiis proximo pra-standis,
ita ut primum imperetur in parentes reverentia, dcin prohibeatur homici­
dium, mu-chia, furtum, falsum testimonium, ac univereim rei alienæ concu­
piscentia : sed hæc omnia prohiberi aut respective præcipi, recta naturæ
rationalis constitutio,et sapientia ac providentia aliæque perfectiones divini
Gubernaturis exigunt ; ergo.
Dixi, excepta circumstantia diei in tertio præcepto: quamvis enim homo
dictante lumine rationis ex lege naturali teneatur tempus aliquod sancti­
ficare, seu cultui divino impendere; hoc tamen praecise praestandum esse.die
integra, eaque septima, et non per interpolatas hebdomadæ horas, legis est
dqnlaxat positivæ ac Deo liberae, quia divinis perfectionibus haud derogasset,
si Deus diem aliam, aut alias hujus dici circumstantias instituisset.
Si ais 1°. Præcepta legis naturalis scripta sunt iu cordibus, et non in la­
bidis, uti praecepta Decalogi ; alias si hæc, alia item omnia præcepta positiva
perlinent ad legem naturalem, c urn lanqiiam leges juslæ ex principiis rnoralibas sint deducia.
It. Cum D. Tuo.vi hic. q. 99. a. 2. ad 2. .V. C. quia praecepta Decalogi non
fuerunt data primitus per Tabulas Moysis, sed tantum confirmata ac veluti
renovata, quia conveniens erat, ul Deus provideret homini non solum in his,
in quibus errare non poterat, scilicet generalibus principiis, sed in iis etiam,
ia quibus errori erat valde obnoxius, nempe in conclusionibus particula­
ribus inde deductis, quod fecit per legem positivam : sicut Deus, ut addit
ibidem S. D., credenda proponit homini ea, quæ ratio attingit, ut Deum esse
Inum, et quæ non attingit, ut Deum esse Trinum, ad excludendum mentis
humanæ errorem.
Si ais 2°. In Decalogo prohibentur aliqua, quæ solo naturæ lumine non
cognoscuntur esse prohibita, e. g. fornicatio et mollities, ut vult Caramuel,
item mendacium, quod pro certis casibus licitum esse docent Thomasius,
Fleiseherus, aliique hetorodoxi.
K. .V. A. Hæc ct similia jure naturali vetita esse, lumine rationis cognosci
potest; quod autem non ah omnibus cognoscantur ita prohibita, juxta
D. TuoMAM inde est, quia non omnes easdem conclusiones ex principiis gene­
ralibus per solidum cognoscendi principium inferunt, et quia mulli depra­
vatam habent rationem ex passione, mala consuetudine, aut mala habitu­
dine naturæ, malis item legibus imperantium; hinc furta apud Ægyptioset
olira apud Germanos impunita et licita, ipsumque adulterium Lycurgo pro­
batum fuisse legimus.
Certum autem omnibus orthodoxis esse debet, fornicationem et mollitiem
lege naturali prohiberi, cum damnatae sint ab Innoc. XI. istæ propositiones,
48*. Tam clarum videtur, fornicationem secundum se nullam involvere mali­
tiam, ct solum esse malam, quia interdicta, ut contrarium omnino rationi
dissonum videatur, et 49s. Mollities jure naturali prohibita non est, unde si
Deus eam non interdixisset, sœpe esset bona, et aliquando obligatoria sub mor­
tali. Nimirum fornicatio opponitur rectæ et a natura instituta? propagationi
generis humani, ad quam necesse est certum osse patrem, ne incerta redda­
tur prolis educatio, præsertim cum matres in ejusmodi prolem minore
plerumque cura et amore ferantur. Mollities vero adversatur fini natura·,
propagationi ct societati humanæ prapjudiciosa est; atque ex his aliisque

I

ί

232

DK LKGIDVS.

rationibus Deus utrumque vilium necessario prohibere debuit, de quo plura
Cardenas in Crisi Theol. Diss. 29.
Idem esto judicium de mendacio, quod si a Deo permissum esset, creatura
rationalis licite voracitatem, conditoris sui perfectionem, contra (hiem suum
in se obscuraret et obiit tereret.
>7
3°. Saltem concupiscentiam rei aliena· Dens non necessario prohibet,
cum net' divinis perfectionibus, nec rationalis naturæ reclro constitutioni
adversetur; ergo non omnia præccpta Decalogi sunt legis naturalis piwcepla.
Λ. .V. .4. Sicut enim Deus ceu auctor naturæ rationalis ad sapienter ac
provide gubernandum hominem praecipere debuit amorem proximi, ita prohiltere etiam debuit rei aliena? concupiscentiam illi repugnantem. Itaque
sicut odium proximi, ita hæc quoque concupiscentia Dei bonitati respective»
adversatur, imo et justitia' : nam sicut habere aliena injustum est, ita et
concupiscere, si non effiet i re, certe affective ac sæpc causaliter.

30. Observa. Sola creatura rationalis, tanquam capax directionis moralis,
obligatur lege naturali: hinc illa Ulpiani definitio : Jns naturæ est, quod
natura omnia animalia docuit, est minus propria et in sensu latiore. Infantes
vero etiam ct perpetuo amentes obligantur lege naturali, non quidem in actu
secundo, ita ut eam transgrediendo peccent ac pœnæ rei fiant, cum ipsis
hæclex per lumen rationis, quo carent, non sit promulgata; sed in actu
primo, quia lex naturalis est necessaria, fundata in natura, quæ de se capax
est rationis: et actus intrinsece mali semper repugnant Deo; hinc nemini
licet illos ad hosce actus inducere.
rd

ARTICULES vil
Γ»Ε ÎIODO OPERANDI V LEGE NaTDRALI PR.ESCRIPTO.

• ’

31. Nota. Ex dictis constat, id omne lege naturæ juberi, quod intrinsecam
habet cnm ejus tine connexionem, id omne vetari, quod intrinsecam repu­
gnantiam. Quæritur hic, an lex naturalis non tantum substantiam actuum
præcipiat.sed etiam præscribat virtutis modum, ita ut legi naturali non satis­
fiat per solam operis imperati execulionem, nisi insuper impleatur actu
undecumque honesto. Quia præccpta negativa persolam actus prohibiti nega­
tionem implentur, de illis hic non agitur, nisi forte, si quando intervenire
debeat positiva rei prohibitæ nolitio.
Modus implenda.· legis aliius intrinsecus, alius extrinsecus: intrinsecus est
is, sine quo rei imperalæ substantia non ponitur, e. g. attentio in orando:
patrin.wu.s· est ille, sine quo consistere potest rei imperalæ substantia. De
triplici præscrlim modo quaeritur, utrum sit necessarius vi naturalis præcepli, per quod actus imperatur: primus est cogitatio el advertentia, tum
actus ipsius, tum legis cum imperantis: secundus est libera voluntas et in­
tentio, quæ itidem terminari potest vel ad actum qui ponitur, vel ad legem
qua pnecipitur : lerlitu est honestas finis, ex quo actus ponitur, quæ hones­
ta* peti potest vel ex molivo Virtutis illius, in «pia est præccpti materia, vel
ex molivo alterius alicujus virtutis.

DE I.EGE NATURALI.

233

32. Dico. Logis naturalis præcepta non exigunt, ul actus ponatur ex noti­
tia pnecepti ct intentione illi satisfaciendi, nec singula postulant motivi ho­
nestatem.
Prob. lum et 2U·". Sine illo modo operandi ex notitia, seu praesenti cogita­
tione praecepti, et cx intentione illi satisfaciendi, id totum poni potest, quod
lege imperatur; ergo modus iste non requiritur.
/‘ro6. .1. tum ex eo, quod non possit ostendi ullibi imposita modi istius
obligatio, tum quod sine illo actus praeceptus quoad substantiam poni possit;
male satisfit legi per restitutionem rei alienee, quamvis ab ebrio factam, quia
habetur adæquatio juris activi cum passivo, et finis a justitia intentus: item
licet nescias esse diem festum, si tamen audisti Sacrum, satisfecisti : imo
satisfaceres, etiamsi nolles per illam auditionem Sacri praecepto satisfacere,
cum non sit in potestate operantis non satisfacere , si faciat id quod praecep­
tum est. Quamvis ergo alias dicatur, quod actus non operentur ultra inten­
tionem operantium, id tamen duntaxat verum est, quando in potestate ope­
rantis est satisfacere, vel non satisfacere.
Prob. 3ωι. Illa honestas esset vel ex molivo specialis virtutis, in qua est
legis materia, vel ex molivo alterius virtutis : non l"m, quia dum restitutio
e. g. imperatur, solum praecipitur damni compensatio, aut alieni redditio
ad æqualitatem: sive autem ex justiticp, sive cx obedientice etc. molivo id
fecero, legi satisfecero: non 2um, quia naluræ leges non praecipiunt aliquid
actui extrinsecum, sed tantummodo substantiam actus, quæ sine tali niotivo
aut fineextrinseco subsistit, prout liquet ex eodem exemplo restitutionis.
Dixi, singula præcepta legis naturalis: nam lex naturæ totaliter sumpta
complectitur aliquod præceptum prohibens modum agendi rectæ rationi
dissentaneum, ac jubens, ut semper agamus modo rectæ rationi consenta­
neo; ergo etiamsi motivi honestas non imperetur per singula legis naturalis
præcepta, ea tamen semper adesse debet vi totius complexionis legum natu­
ralium, seu vi alterius cujusdam praecepti naturalis. Idem est de illis legi­
bus humanis, quæ ipsam moralitatem seu honestatem ec/us praecipiunt: secus
ubi præcise obligant ad positionem vel omissionem actus.
33. Obj. I. Ad præceptum implendum requiritur cognitio el in ten lio ter­
minata ad actum imperatum; ergo etiam terminata ad ipsum præceptum.
Conf. Ad præceptum implendum requiritur eadem notitia, quæ ad violan­
dum : atqui ad violandum requiritur cognitio actus non tantum quoad
substantiam, sed et quoad obligationem ortam ex præeepto; ergo.
R. Tr. J. .Y. C. disp. est: quia lege saltem naturali et divina imperantur
actus humani ct morales, quorum est regula: actus vero humanus et moralis
non est, nisi sil voluntarius ct liber: non esi voluntarius et liber, nisi pro­
cedat a sciente quid agat, ct volente, id agere. At vero, qui actum sciens et
volens ponit, quamvis legem, qua is actus imperatur, implere non cogitet,
is potest imperio logis satisfacere, quia hæc non exigit, ut is actus ponatur
ex pr.Tcepli scientia, vel ex molivo obediendi.
Ad Conf. I). Ai. Ad præceptum cum speciali obedient iæ merito implendum
eadem requiritur notitia, quæ ad violandum formaliter ct cum irtôbedienliæ
demerito C. Ai. Eadem requiritur ad satisfaciendum simpliciter præeepto,
quæ ad violandum formaliter .V. AI. D. m. Ad violandum formali 1er ct cum

fr ·"

j/t’ r ·

^.*5^'9

234

r.’r

c

|)Ε LEGIBUS.

demerito inobedientiæ neeesse est etc. C. m. Ad violandum materiali modo,
neque ad culpam imputabili .V. m. Qui legem nesciens facit opus imperatum,’
non comparat sibi sociale meritum ubedientiœ, quod exigit cognitionem
legis eique parendi intentionem; non tamen facit contra legem, qnia prtestat quidquid illa exposcit: et si velit, potest peractum suum virtutis ali­
cujus alterius meritum adipisci.
Dixi : Tr. .1. quia juxta dicta de restitutione ab ebrio facta, ne ipsius
quidem operis seu actus scientia requiritur, nisi saltem indirecte imperetur
actus liber et humanus, uti dictum de oratione.
Inst. 1. Libera actus imperati positio sine cognitione pneccpti erit tantum
materialis, el implelio praecepti sine actu libero non est positiva, sed we»/«tiva; ergo neutra sufficit: alioquin etiam dormientes implerent praecepta,
quin ct praecepti observatio vix differret ab actione bruti.
R. Ad 1. D. .I. Erit materialis tantum eo sensu, quod speciale obedienliæ
meritum habere nequeat C. eo sensu, quod legi non satisfaciat .V.
Ad 2. D. J. Non est positiva simpliciter et phvsica .V. moralis aut meri­
toria C. Hæc requiritur ad implendam legem actus humanos et liberos imperanlem : illa sufficit ad implendam legem, quæ duntaxat exposcit positio­
nem vel omissionem actus quoad substantiam, ct qua finis etiam legis
oblinetur. Re dormiente quamvis ridicule diceretur, quod moraliter aut
meritorie impleat tot praecepta, quot peccata omittit ; vero tamen sensu dici
potest, eum reipsa non facere, sed omittere id quod fieri prohibetur, prae­
sertim cum lex negativa semper pro semper obliget; nobis autem, hic sermo
est de praecepto affirmativo.
Inst. 2. Actus contra legem invicte ignoratam aut non cogitatam positus
non habet omnem difformitatem,(]U3.m lex vetat ; ergo actus secundum legem
ignoratam aut cogitatam factus non habet omnem conformitatem, quam lex
jubet. Conf. Qui nesciens legem agit rem imperatam, posset vi praesentis
dispositionis peccare contra legem, si nempe per sciendi incuriam, in illius
violandæ periculum incurrisset; ergo legi non satisfit.
R. .V. C. disp, est : Quia quidquid formaliter malum est, lege aliqua pro­
hibetur, nec quidquam est formaliter malum, nisi repugnet prohibitioni
cognilæ. aut saltem quæ cognosci potuerit ac debuerit. At lex non jubet
quidquid formaliter bonum est, et multa possunt formaliter esse bona, quæ
tanquam consilia suadentur. .-Id Conf. N. j. Vi praesentis dispositionis pec­
caret. non contra legem cui obtemperat, sed contra alteram qua jubemur
comparare nobis notitiam faciendorum vel omittendorum. Potest etiam
dici, in praesenti hominis dispositione reperiri posse duo inter se non neces­
sario connexa, scilicet negligenliam sciendi necessaria, et voluntatem ho­
nesti alicujus actus ponendi; esto prior affectus repugnet legi actum hunc
imperanti, non item posterior. Itaque ille quidem non persolverit legi, quid­
quid ei aliunde debet, satisfecerit tamen in reddendo actu, quem illa exigit.
Inst. 3. Requiritur observandae legis intentio; ergo et volilio ac cognitio.
1‘rob. Λ. Qui volens agit opus imperatum, potest ita esse affectus, nl legi
satisfacere nolit, eoque ipso non satisfaciet; ergo requiritur intentio. Conf.
Is peccat contra praeceptum ; ergo præccptum non implet.
R. D.A. prob. ll legi satisfacere nolit nolitione inefficaci C. efficaci V.
Qtü opus imperatum libere agit, quamvis nolit legi satisfacere. sive net/atim

DE LEGE NATURALI.

233

nolitione, quia de lege non cogitat, sive positiva, qua securn statuat, nolo
legem implero, inefficacem tantum habet nolilionem, quæ non impedit quo­
minus logi satisfaciat, quantum ad actum quem hæc postulat.
.Id conf. Λ. Non id quidem semper : potest enim præccptum nondum
omnino urgens velle postea implere altero actu; quod si excludat volunta­
tem præcepti suo tempore implendi I). .1. peccat ratione mali allectus con­
tra praeceptum quatenus negativum C. non satisfacit præcepto quatenus
affirmativo .V. Leges affirmativas habent etiam aliquid negativi, quatenus
prohibent, ne quis geratalléetum legi contrarium. Is, qui officium lege præscriptum sciens et volens exequilur, sic tamen comparatus, ut nollet legi
satisfacere, satisfacit legi prout affirmativas ; tamen perverso illo affectu legi
quatenus negativa adversatur.
31.06/ II. Juxta !.. .‘λ Cod. de LL. ct reg. 88. Jur. In G. committit in
legent, ipii verba legis complectens contra legis nititur voluntatem : ergo
legem non implet cani non volens implere.
11. D. J. Qui legis ambiguæ verba complectens, sed cavillando contra
carum sensum, nititur contra legislatoris voluntatem quoad legis materiam
C. Qui verba legis obvio sensu intelligens nititur contra legislatoris volun­
tatem quoad finem ex trinsecum, quem sibi proponit, aut quo imperatum
opus refert .V. Esto, talis committat in legem naturalem et divinam ob for­
malem contemptum legis ct legislatoris supremi, negandum tamen, quod
non impleat legem humanam, seu quod ob neglectam ejus implctionem
peccet in hanc legem, si ponat reipsa opus præccptum.
Inst. L Qui pecuniam alteri debitam, eidem dono dat, non dissolvit debi­
tum; ergo pariter qui actum ponit lege praescriptum nolens legi satisfacere.
Item obstrictus volo, quod est lex quasi singularis, non satisfacit, si reddat
quod vovit sine animo votum implendi ; ergo a pari.
R. Λ. C. Nam 1°. ille qui donavit, adhuc debet, quia fecit omnino aliud,
quam quod jubeat lex aliénas rei solutionem, aut restitutionem imperans,
cum ipse suam rem donare voluerit : species enim contractus pendet a
contrahentium voluntate. Idem dicendum videtur de eo, qui jejunium
unius indeterminatas dici vovisset ; si jejunans nollet tunc voto satisfacere
ut huic satisfaceret, deberet altera die jejunare, quia sicut hanc in se obli­
gationem libere suscepit, ita libere potest eam prorogare. Contra ille, qui
prudens et volens fungitur officio per legem imposito, licet in animo habeat
tunc legi non satisfacere, facit id ad quod lege tenetur : nec enim obliga­
tio per legem inducta pendet ab ejus voluntate.
2°. Obligatio voti ct harum similes itidem proveniunt a voluntate promit­
tentis, qui libere in debito perseverare potest, quod libere contraxit; sed legis
obligatio oritur ex voluntate legislatoris, ultra quam non extenditur : hæc
autem pro objecto habet substantiam operis.
Inst. 2. Lex humana obligat voluntatem, postulalque, ne voluntas subditi
sil aversa a lege, unde etiam violente coactus non satisfacit legi; ergo.
R. .Id i. 1). J. Obligat voluntatem præcise ad positionem actus seu operis
C. ad liberam positionem subd. lex imperans actus liberos et humanos C.
alios quosvis actus imperans ,Y.
R. Ad 2. Violente coactus non satisfacit legi actus humanos ct liberos

!’Λ '

xtA.-·

I
I

236

DE I.EGIBIS.

præcipieûti C. alios .V. Quia ordinarie opus non fit nisi a tvJenM, reclero/im'as dicitur obligata ad opus ponendum : sunt vero inter leges affirmativas
non paucæ de rebus moralitatem aut libertatem non requirentibus, quæ sicut
per physicam ivi positionem implentur, ita quoque a coacto impleri possunt,
si modo res ipsa physice ponatur.
35. Obj. III. Deut. 16. dicitur : juste, quod justum est, persequeris; ergo
præter honestatem objecti requiritur specialis honestas virtutis, ad quam
pertinet objectum. Juxta c. 8. de R. J. qui ex timore facit præceptum, aliter
quam debeat facit, et ideo jam non facit; ergo.
R. .!</ i. .V. C. 1». Thoma interprete q. 100. a. 9. τδ juste ibi idem est, ac
secundum juris ordinem, qui servari potest sine peculiari honestate quasila
ex motivo justitiæ
.•id 2. D. .1. Aliter facit quam debeat quoad substantiam, et ideo non facit
Λ*. aliter quam debeat quoad modum, Subd. et hic modus est praescriptus a
lege humana .V. a lege naturali vel divina C. S. Alt.. Enchir. c. 121., unde
hæc regula deprompta est, aperte loquitur de praeceptis divinis, eoruinque
observatione theologice meritoria ac perfectissima.
Inst. I. Saltem requiritur molici honestas, undequaque petatur: et lex
humana actum, quem praecipit, in certa specie virtutis constituit; ergo per
opus ex malo line positum nulli praecepto satisfit.
R. .Id i. D. .1. Requiritur per collectionem legum naturalium, sive per
aliquam ex illis C. per singulas leges aut positivas, aut etiam naturales .V.
Leges singulssunt de opere bono quoad substantiam, sive quoad objectum;
ea etiam bonitas interdum reperiri potest in externis quibusdam actibus
aleque moliri honestate: miles v. g. fortiter pro patria pugnat, licet ex inani
gloria, nihilominus opus quoad substantiam bonum exequatur, legique illud
imperanti satisfacit.
Ad 2. D. A. Lex humana actum, quem praecipit, constituit in certa specie
virtutis, hoc sensu, quod ab operante intendi debeat .V. hoc sensu, quod
actus ex praecepto facti participent rationem obedientiœ, et ad virtutum alia­
rum speciem possint pertinere C.
Inst. i. Id exigit lex, quod legislator intendit : sed hic intendit actum
omni er parte bonum ; ergo.
R. D. M. Quod legislator intendit, h. e. quod praecipit C. h. e. ad quod
actum imperatum ordinat subd. si actum in hunc finem poni, expresse lex
jubeat C. secus .V. intentio legislatoris juxta I). Thomam 1. c. cstdeduobiis, de
uno quidem, ad quod intendit per praecepta legis inducere, aliud etiam est,
de quo intendit legem ferre : non enim unum est finis (extrinsecus) prae­
cepti. ct id.de quo praeceptum datur, sive objectum praecepti, quem aliqui
vocant finem intrinsecum; hoc sub praeceptum cadit, non etiam illud, nisi
forte, ut aliquando accidit in legibus humanis, imperetur finem talem in
exequendo opere intendi, v. g. in orando pacem interChristianos Principes:
sed tunc finis iste fit quodammodo pars materia sive objecti.
3G. Qu.ERES. Quid sit lex sire jus Gentium?
Resp. I. Jus Gentium latissime est illud, quo gentes human® utuntur, ex
lege I. r. de just, cl jnr. Roc dividunt in primarium, quod naturalis ratio

l»E LEGE ΧΛΤυΠΛΜ.

237

inter omnes homines constituit , ex lege 9. z. 1. c. el in secundarium, sive
humanum, quod usu exigente el humanis necessitatibus gentes humanæ sibi
constituerunt,,^ 2. Inst, de jnr. N. G. cl G. Clarius ac magis proprie sic defi­
nitur: Conventio libera gentium per pactum tacitum, diuturnis moribus in­
troducta ad mutuum commercium ac felicitatem socialis vilæ obtinendam ct
conservandam. Dixi, magis proprie: cum enim jus gentium ad jus naturæ
proxime accedat antiquitate promulgationis, universalitate ct convenientia
quadam cum natura rationali, inde factum, ut a nonnullis jus naturæ et
gentium haud satis inter se discernerentur; hinc 2* definitio minus placet,
quia per eam jus gentium non diilerl a jure naturæ : Is vero minime, quia
complectitur etiam illa, ad quæ nulla datur obligatio, ut sunt usus panis,
extractio sedium etc.; 3" proin sola coincidit cum nostra, et est propria :
dicitur autem
Conventio, quæ obligat, sicut alia pacta ct conventiones: libera, quia non
vereatur circa intrinsece bona vel mala: gentium, cum non sit conventio
privata, sed omnium prope nationum. Per reliqua indicantur origo et finis.
Ex hac definitione palet, quod jus gentium non sit proprie lex a superiore
quodam lata, sed ex diuturno populorum usu, eum animo sese mutuo obli­
gandi introductum, fundatumque in illo communi principio juris naturalis,
fides data servanda est; obligat ergo etiam supremos Principes terras.
37. Ilesp. II. Jus gentium dillerl aloge naturali ratione originis, quam lex
naturalis ducit a Deo auctore naturæ, jus gentium ab usu et observantia
populorum, et non tam lex est, quam pactum aliquod tacitum : ratione
naturæ, quia lex naturalis versatur circa intrinsece bona vel mala, cstque
absoluta et immutabilis, cum jus gentium versetur circa ea, quæ ab ipsis
gentibus libere sunt introducta, c. g. securitas legatorum, foedera pacis, ordi­
natio finium regundorum, commercium nationum, leges bellorum, jus
sepulturae etc., et potest esse conditionalum, si nempe aliæ gcntêS conspirent,
id quod palet a posteriori, cum ex parte jam sublatum sit quoad captivi­
tatem et servitutem personalem inter christianos : ratione subjecti, quod
respectu legis naturalis est quodvis indis iduum humanum qua animal ratio­
nale, sed respectu juris gentium est homo, qua animal sociabile, seu qua
membrum societatis humanae. Demum ratione finis, qui pro illo est felicitas
societatum humanarum, non simpliciter necessaria, spectans nimirum ma­
jorem commoditatem, et bonum externum ac politicum.
38. Observa. Ad jus gentium referuntur jus prcescriplionis, prima rerum
divisio; epiin ct divisio gentium ac regnorum, item jus transitus, ubi non est
justa causa excludendi peregrinos : hæc enim ct nonnulla alia, quia ad
utilitatem ac felicitatem populorum vitæque socialis valde opportuna sunt,
libero ac prudenti gentium consensu fuere introducta, et quatenus integras
inter se gentes, ac supremos etiam Principes stringunt, juris gentium sunt,
quamvis aliqua v. g. jus praescriptionis, lege etiam civili sancita sunt. Ad
jus gentium minus proprie dictum, h. e. quod inter gentes receptum quidem
est, at sine mutua obligatione, reducunt aliqui certam consuetudinem cultus
sacri, aedes construendi, muniendi civitates, jus cudendi monelam, valorem
etustim monetœ, contractus emptionis, venditionis, locationis, conductionis,

' I

■H

i4

I,

i
H

£18

bu LEGitis.

ac demum plerosque modos acquirendi : qua· omnia latius dicuntur creatura
juris gentium, quia a gentibus plerisque introducta sunt, el ab iis obser­
vantur.

CAPUT Π.
HE l.EGE POSITIX V

ηινιχ.γ.

\RT1C11.LS

De lege Mosaica a Deo lata.

39. V< ta. Lex divina dividitur in veterem, quæ et Mosaica, V. T., et nonnunqnam Lex absolute dicitur, estque ea, quam Moyses per ministerium
angeli a Deo acceptam populo Hebraico promulgavit : et in novam, quæ
veteri abrogate successit, hodieque viget a Christo per Apostolos et Evan­
gelistas nobis tradita. Lex Mosaica pressius sumpta continetur in Pentateu­
cho, tamen juxta Luc. 2-1. ii. Psalmos etiam et Prophetas complectitur.
Continebat Lex veins triplicis generis praecepta , videlicet moralia, quæ ad
generalem morum institutionem spectant, et ad Decalogum reduci possunt;
cercmonialia, ad divinum cultum rite exhibendum ordinata, uti leges sacri­
ficiorum et purificationum; judicialia seu politica, quæ ad jus dicendum,
justitiam recte administrandam, et Hebraicæ reipublicæ statum formandum
pertinebant ; atque de his omnibus ait Motses, Dent. G. 1. Hæc sunt pracepta
et ceremoniœ atque judicia, qwe mandavit Dominus Deus vester. Prater
hæc fuere etiam in V. L. quædam consilia, uti colligitur ex Ps.
12.,
Exod.22. 10.; nec non aliqua sacrificia voluntaria, Ps. 118. 108. etc.
Hanc Legem veterem, teste S. Aug., hæretici alii, nempe Pelagian i nimium
extollebant, ac si juste viventibus eæ se potuerit conferre justitiam cl vitam
ælcrnam: alii, C.Etmox, Marcios, et Mamcu.ei nimis deprimebant, eam a
Deo malo conditam blasphemantes.
•10. Dico. Lex vetus fuit vere divina, bona cl sancta.
I’riflj. Lex vetus Deum ipsum auctorem habet, quia omnia ejus pnccepla
dicuntur sermones, et judicia Domini Dei, Dent. G. 1. Exod. 20. 1.-13. 3. cl
Moyses non suo, sed Dei nomine eamdem promulgavit, iterato pronuntians:
harc dicit Dominus etc. In N. T. ad Rom. I. Hebr. I. Deus dicitur locutus per
Propbetas, et Matth. 13. Christus ipse legem Deo tribuit dicens: irritum fecis­
tis mandatum Dei propter traditionem restrain, el sicut eam verbis. Matth. 8.
ita factopndiavit. dum circmueidi voluit. Pascha celebravit etc.
Conf. Idipsum testantur SS. PP. Inr.v. L. L c. 2G., Epipii. ha r. 33. Aug. in
LL. coiit. l aust. manich. etc. Item t oxcu.iv .· in Symbolo Nicæuo profitemur
dcSpir. S. qui loculus est p r hvplHa:: Tolcl. L*iuC\iif. lid. coni. PriScill.

bE

LÉGfe

NATL'IUÜ.

239

(li)ct'l: Si quis dixerit rrl crediderit, (illerunt Deum cuse prisere legis, alterum
Ecaugeliorum, anathema sil :
Trid. Scss.
in Decr.de can. Script, utriusipicTestamenti libro» suscipiens, hanc dat rationem: cum ulriusque unus
Deus sil auctor: ergo lex vetus est a Deo, profil bona et sancla, maxime cum
prwcipiat omnia necessaria ad cognitionem Dei cl Hcligionem Dei ct Christi,
absterreat a peccatis et concupiscentiis, et ad rectitudinem vite tum mora­
lis limi Immame ac politica· perducat, testante Apostolo ad Hom. 7. 12. Ita­
que lex quidem sancla, cl mandatum sanctum, ct justum el bonum.

iï.Obj. I. Lex \etus in Scriptura vocatur Lex Moysis, ct Christus ipse
Mallh. I!). 8. dixit : quoniam Moyses ad duritiam cordis oestri permisit vo­
bis dimittere uxores; ergo Moyses est auctor legis veteris.
H. -V. C. Moyses duntaxat promulgator legis fuit, alias illius etiam legis
naturæ de cultu parentum Moyses auctor erit, cum Mare. 7.10. legatur:
Moyses enim dixit: honora patrem tuum. Imo Deus nequidern Moysi locutus
fuit os ad os,quæ vulgi opinio erat, sed tantum per nubem et angelum; recte
vero dicitur mediator, quia nostri Mediatoris Christi figura erat Moyses, de
se ipso dicens Deut. 5. Egosequesler el medius fui inter Dominum et vos... ut
annuntiarem vobis veritatem ejus. Fatendum tamen, quasdam observationes
alias, ac leges etiam post modum humana auctoritate additas esse Pentateu­
cho, v. g. de festo Phurim Eslh. 9. et Scenopegiœ, 2. Macch. L; quin et in­
valuisse apud Hebræos quasdam traditiones a senioribus longo post tempore
invectas, nec scriptas in libris sacris, etsæpe contrarias verbo Dei, idcoquea
Christo Mallh. 15. et Mare. 7. reprobatas.
Inst. 1. Illud saltem præceptum de libello repudii non est tribuendum Deo,
sed Moysi, quod palet ex Matth. 19., et Origen, hom. 1G. in Num; cum aliis
affirmat; ergo.
R. A’. J. Christus 1. c. Moyseu appellat, quia Pharisæi illum citaverant:
quid ergo Moyses mandavit nobis etc., sed non propterea negat id fuisse a
Deo constitutum: sicut alibi videtur Moysi tribuere præceptum illud, honora
patrem tuum etc. Marc. 7. 10., quod slatim v. 13. declarat divinum esse:
rescindentes verbum Dei etc. Cæterum non videtur Moyses in re tanta fuisse
sibi sumpturus, ut repudium propria auctoritate permitteret ; sed de hoc
dictum alibi.
Inst. 2. Deut. 22. dicitur : Dei perfecta sunt opera : sed lex vetus erat imper­
fecta ; ergo non est a Deo.
R. D. M. Perfecta sunt vel simpliciter et absolute, vel saltem in gradu ct
ordine suo C. simpliciter ct absolute semper .V. Simpliciter ct absolute per­
fecta est ea lex, cui nihil deest, quo ad finem suum perducat ; (alis est evan­
gelic»: perfecta in ordine tantum ct gradu aliquo dicitur lex, quæ ad finem,
quem intendit, potest aliquatenus promovere, sed per sc non sufficit ad cum
obtinendum. Legis divinæ /inis est ætcruæ felicitatis adeptio, huic oblinendo
perse non sufficiebat lex vetus, quæ imperabat quidem ct prohibebat, in quo
subditorum consulebat utilitati; sed gratiam cis necessariam non poterat ex
wo suppeditare, quod potest lex nova: fuit tamen lex vetus bona. in gradu el
online suo, quia quod ei deerat perfectionis, non erat conveniens pro tem­
pore; quod inerat, pro tempore sufficiebat.
In t. 3. I inis anliquæ legis nuo erat aliu . quam ut crescerent peccata;

Î40

DE LEGIBI S.

ergo lex vetus non fuit divina. Prob. I. ex libris S. Avg. cont.
Pelagianos,
coni. Pelagianos,
ubi id discite pronuntiat : item semi. G. de verb. Apust. ait : Data est ergo
lex illa, ut inveniatur infirmitas; parum est hoc, non solum ut inveniretur,
sed etiam ut augeretur, et vel sic medicus quareretur ; ergo.
go.
;. hanc a sc calumniam amolitur ipse 1. c. Legem Γ. T.,
R. .V
inquiens, M eiunt dicere non ob hoc datam fuisse, ut justificaret obedientes,
sed ut gravioris fieret causa peccati : prorsus non intelligunl, quid de tege
dicamus etc. Haque S. Doctor ul coin dial Pclagianorum dogma illud, libe­
rum arbitrium sola lege adjutum sibi sufficere ad perfectionem justitia:
impeccantiamque ipsam adipiscendam, utitur exemplo judæornm, qui legem
sine gratia impleturos se arbitrali, pnevuricalores legis ellecti sunt : con­
cludit. legis, si gratiam sejungas, ut faciebant Delagiani, elïcclum alium
non fure, quam ut humo provaricator factus su® sibi conscius sit imbecilli­
tatis, id quud ostendit ex fine legis secundario, quem solum ibi commemo­
rat, quamvis non excludat primarium, quem alibi diserte adstruit. fuit
autem linis primarius legis veleris, ut Israelii® per divinorum præceplorum
custodiam pervenirent ad internam sanctitatem: secundarius, ut infirmi­
tatis su® conscii ad gratiæ opem flagitandam se converterent.
Inst. 4. Finis legis veleris proximus postulabat , judæis adesse gratiam:
seri hanc adfuisse negat Acg. docens, judæos fuisse sub lege, h. e. omni gra­
tia destitui, atque hinc sæpe opponens illa duo, esse sub lege, ct esse sub
gratia; ergo.
R. 1”. Non primarius tantum finis, sed etiam secundarius id postulabat:
quomodo enim ex concupiscenti® renisu , aut etiam ex lapsibus suis judæi
pussent ita utiliter admoneri de sua infirmitate, ul ad gratiam quærcndani
converterentur, nisi provenienti gratia, quæ ipsis inspiraret salutaria bon®
voluntatis initia. 2°. D. m. S. Ave. opponit illa duo, esse sub lege, h. e. lege
obligari, et esse sub gratia, h. e. grati® auxilia accipere .V. opponit illa duo,
esse sub lege, h. c. violat® legis reatu constringi, ct esse sub gratia, h. c.
legem ope grati® implere C. Phrasi Augustiniana illi sunt sub lege, quos reos
facit lex non implentes legem, ita cp. 19.; illi sunt sub gratia, qui auxilio
grati® legem observant, id clare exponit q. 1. ad Simpl. : Sub lege esse
dicuntur, inquit, quibus lex dominatur: dominatur enim iis, (pios punit, punit
enim prievaricatares omnes : non dominatur iis, (pii jam sub gratia implent
eam per charitatem.
Negat hinc inde S. Arc. judæos legem implere potuisse, scilicet suis viri­
bus : negat judæos habuisse gratiam, scilicet vi legis ipsius antiqua. In
sensu composito arroganti®, qua prœvenienlem gratiam tanquam minus
necessariam a se repellebant, adjuvantem non receperunt, ac proinde in
eodem sensu composito legem implere non valuerunt; sed consequens est
impotentia illa,non antecedens. Solutio hæc ex ipsis textibus eruitur ; verum
tamen est, quod lex de suo neque adjuvantem, neque excitantem gratiam
dare potuerit.
Inst.
S. Ait.. docet legem a judæis perfecte impleri non potuisse, et
quidem impotentia antecedente; ergo contendit, gratiam ad aliqua saltem
prorepta necessariam ipsis defuisse.
R. 1). A. Non potuisse perfecte impleri perfectione huic vit® indebita C.
perfectione debita .V. Docebant Vebigiani, hominem per solas natur® vires

HE LBGE POSITIVA DIVINA.

2H

pervenire posse ttdperfectam im peccantiam, qua! peccatum quocumque sensu
(licium excluderet, idqiic non sub Evaugelica lanium lege, sed eliam sub
Jfosaica consequi potuisse, et sub naturali. S. Are. opponit
quod, si res
ita se habeat, non modo gratis mortuus sit Christus, sed frustra scripta sil
lex, cujus mandata jam menti inscripta gerebamus: in exemplum profert
duo præcepla, ad quæ codera naturalia facile revocantur, non concupisces,
ct diliges Dominum Deum tuum ex toto corde, etc.; igitur de pneceptis istis
agit, quatenus scriptis, ct quatenus littera eorum sonat: cum utrumque, si
litteram urgeas, imperet perfectionem, ad quam nemo in hac vita pervenire
potest, quia primum excludere videtur concupiscciiliæ motus etiam indeliberatos, et alterum omnes omnino animæ sensus, mentis cogitatus, allectus
voluntatis, potentiarum conatus sibi vindicare. Ex impossibilitate utriiisque
de intellecti in hac vita perfecte implendi, evertitur dogma summee per­
fectionis et impeccantiæ Pelagianæ.
2’. Ostendit in doctrina catholica utilissimum fuisse, ut præcepla ista eo
modo scriberentur, ulsublimi hac perfectione nobis proposita inleliigeremus,
quo tendendum esset ac jugiter adnitendum, atque ut videntes quantum
inde abessemus, humiliaremur, gratiam peteremus, et gratia subnixi quo­
tidie progrederemur, ac proficeremus. Plura de ista perfectione huic vilæ
indebita disces ex Tr. de Act. Hum. num. 80.

42. Obj. II. Ezcch. 20. 2o. dicitur : Dedi eis præcepla non bona, et judicia
in quibus non vivent : ergo lex vetus non fuit bona : præsertirn cum plures
SS. PP. textum Ezechielis interpretentur de præceptis per Moysen promul­
gatis. Conf. Ad Hebr. 7. 10. dicitur : nihil ad perfectum adduxit le.r : ct ad
Gal. 2.16. scientes, quod non justificatur homo ex operibus legis j ergo.
R. D. A. Et hic propheta loquitur de præceptis legis mosaicæ .V. de præccplis gentilium, quæ Deus permisit judæis imponi in pœnam violalæ legis
divinæ C. Itaque sensus est, interprete S. Hier. : Israelites, quia legibus meis
vivere noluerunt, durissimis gentium legibus obteri atque occidi permisi :
quia vultum meum sprevere, passus sum foedari nefandis gentilium sacris,
queis liberos suos Moloch, aliisque idolis immolabant. Ibidem v. 11. Deus
præceptis illis opponens legem suam. dicit: Dedi eis præcepla mea... quæ
faciens homo vivet in eis : et 2. Esd. 9. 13. dedisti eis judicia recta, et legem
irritatis, ceremonias et præcepla bona.
Ad Conf. J). A. Est imperfecta negative, ct ex se insufficiens ad justifica­
tionem et salutem, quæ per fidem in J. C. data est C. imperfecta positive, et
continens quid piam rationi difforme .V. ita S. Aug. ep. <82. SS. PP. Amur. et
Creg. per το non bona intelligunl non perfecta, quia Deus, inquit Amni., in
Evangelio perfectiora servavit: et Greg. bona quasi bona non sunt comparnIlOnc meliorum : SS. Aug, et Thom, hoc restringuunt ad præcepla ceremonialia,
quæ mala dici volunt, eo quod gratiam conferre non potuerint: S. Hier, ea
vocat malaper acc:idens, ct ex eventu, quiajudæi propter transgressiones illa
fecere non bona, illorum pomis sese addicendo; etc.
hint. I. Lex vetus non vacabat culpa, ad Ilcbr. 8; imo erat causa peccati
clmorlis, ad Horn. 5. quia fecit abundare delictum; dicitur lex damnationis,
littera occidens, ad Horn. 7. ; ergo erat mala.
Il D.A. Lex non vacabatuulpaproprie dicta, seu defectu positivo .V. culpa
II
16

242

»E I.EGIHIS.

improprie tali, sen deitH'tu negativo. ('. Eodem sensu intoHigendus Apost. ad
Hcbr. 7. 18. reprobatio/i1 procedentis mandati propter infirmitatem ejus et
inutilitatem : nihil enim ad perfectum adduxit lex. Hem lev fecit, ut abundaret
delictum, erat mortis et damnationis ministratio occasionaliter, et quidem
occasione sumpta cx parte hominis.
ex natura legis et tine legislatoris A’.
Ita exponunt S. Aug., D. Thom., ct Apost. ipse ad Horn. 7.
Inst. 2. Lex vetus gravia scelera fovebat, concupiscentiam rerum tempo­
ralium, dum pro legis observatione promisit bona terrestria. Deui. 28., ju­
bebat odium inimicarum et cupiditatem cindictœ, dum legem talionis sanxit,
Exod. 21., et inimicitiam cum Amalecitis perpetuam esse voluit; crudelitatem,
permittendo heris occidere servos suos, Exod. 21 ; ergo.
R. Ad 1. A’. .4. .Nam rudi populo ad supernatural ia et æterna necdum
satis præparalo promittebantur temporalia, tantum ut media ad pnemium
æternmn et finem ultimum : hinc Ps. 143. dicitur : beatus populus, cujus
Dominus Deus ejus.
.4d 2. De odio inimicorum et privata ultione .V. .1. Γ Irumque diserte pro­
hibetur Levit. 19. non quœres ultionem,nec memoreris injuriœ civium tuorum;
in eo igitur quod Christus Maith. S. ait : audistis, quia dictum est antiquis,
diliges proximum tuum, et odio habebis inimicum tuum, pal's secunda non
erat ex lege, sed ex prava Scribarum interpretatione, quam Christus ibidem
corrigit. Diliges proximum tuum, h. c., inquiebant. amicum et consangui­
neum; ergo, inferciant. odio habebis inimicum tuum. Quantum ad pcenam
talionis, non ad privatos ea lex dirigitur, sed adjudices, estqne cx æquitale
et ratione: eam Græci ct Romani docente natura in XI1 Tabulas retulerant:
Noxiœ pana par esto. Etiamsi diceretur id permissum privatis, ut Scribæ
interpretari amabant, oculus pro oculo etc. non fomes, inquit S. Aug. L. 19.
cont. Faust, c. 25. sed limes furoris erat : non ut id, quod sopitum erat, hinc
accenderetur,sed ne id, quod ardebat, ultra extenderetur, impositus. Hanc legem
indoli judæorum pnecipiti proportionatam Christus non quidem damnavit,
sed meliorem constituit, Matth. 5. Inimicitia perpetua erga Amalecitas in
pœnam gravissimæ injuriæ Israelites contra voluntatem Dei illalæ, non ex
privato odio, sed cx justo religionis zelo exercenda, fuit justissime imperata.
dd3. A’. .1. Nam Exod. 2t. 20. dicitur: Qui percusserit servum vel ancillam
virga, et mortui fuerint in manibus ejus, criminis reus erit ; ergo servorum
occisio non fuit heris permissa. Additur tamen v. 21. sin autem uno die vel
duobus supervixerit, non subjacebit pœnœ, quia pecunia illius est; ergo tum
excusabantur tantum a poena, eo quod censerentur non habuisse animum
occidendi.
Inst. 3. Præcepta judicialia statuebant varia iniqua c. g. jus regium 1.
Rvg. 8. indicatum, item de serro profugo non restituendo etc. Hinc etiam
lex vetus, Act. 15. 10. jugum dicitur, quod neque,patres nostri, neque nos
portare potuimuj; ergo.
R. A. t. Auctoritas legislatoris, finis legum et pervicacia populi judaici ad
omnia vitia proni salis produnt æquitatem omnium legum judicialium; hinc
e. g. velabatur, ne sercus profugus restituatur domino, item ne pignus occi­
peretur a debitore, ut iu primo easu occisio servorum, in secundo pauperum
opprçssto prævciteretur. Jus vero regium I. c. indicatum non erat lc<dtimum, aut divinitus institutura, seri ut ail D. Thomas hit q 103 a 1 ad

p;

1>E LEGE POSITIVA hIVINA.

2-M

nmgis pronuntiatur usurpatio Begum, qua sibi jus iniquum constituunt, in
tyrannidem degenerantes, el subditos deprædantes.
Dcnunn lex vetus, Aci. 15. non dicitur servatu impossibilis, utpote a mul­
lis observata, sed difficilis, tum quia innumera fere præcepta imponebat, Ium
quia ex se gratiam necessariam non conferebat; attamen ostendebat, unde
quæri debeat et impetrari possit, nempe per fidem in Christum venturum,
ita ut legis præcepta hac ratione fierent etiam desiderabilia super aurum,
d dulciora super mei ct favum, teste Davide Ps. 18. Voluit autem Petrus
Act. 15. hisce fideles deterrere ab anliquæ legis ceremoniis ceu necessariis.
Inst. 4. Præcepta ceremonialia erant magnam partem superstitiosa, uti
patet dc immunditia ex contactu cadaveris contrahenda, quæ obstabat inorliiurum sepultura), item de sacrificio pro peccato, quod præjudicabat neces­
sitati clcfiicacke contritionis; ergo non erant bona.
11. .V. A. Quamvis enim non exigua sit difficultas, determinare singularum
ceremoniarum causas, fines et sensus mysticos, certum tamen est. quod
omnes aut vitæ melioris rudimenta,aut Bedemptoris adventum, aulabomiiiafiouemidololatriæ,alioruinquccriminum symbolice repraesentaverint, quia
lex vetus fuit pædagogus in Christo, figura et umbra futurorum bonorum ,
sic c. g. immunditia legalis prædicla figurabat immunditiam internam, (pia
per peccatum et conversationem cum peccatoribus anima coinquinatur ;
peccatum tamen non erat, sed irregularitas quædam, qua? a sacrificiis arce­
bat, neque contrahebatur cx sepultura mortuorum, uti ex historia Tobiæ
manifestum est. Sacrificium pro peccato in ejus expiationem et aliquam tar.
tum satisfactionem immolabatur, requisita insuper coram Deo contritione
perfecta. Demum singulas ceremonias, quarum GJ3 ct plures erant, expli­
care ad eam potissimum Theologiæ partem spectat, quæ sacras Scripturas
interpretatur.
Inst. u. Lex vetus observationem sui exigebat, nec tamen indicabat gratiæ
necessitatem ; ergo superbiam ingenerabat : sibi obtemperantibus temporalia
bma pollicebatur, nec præslabat, refractariis mala minabatur, quæ sæpe
non eveniebant : denique lota erat in figuris, quin judæis id aperiret; ergo
fallax erat ct dolosa.
R. Ad 1. A. Λ. Israelilæ expectabant Messiam, cujus meritis gratia ct salus
expeti deberet, ac posset obtineri; nec dissimulabat lex amorem Dei internumque obsequium, quod imperabat, cx divina gratia ct hominis coopera­
tione proficisci, sic Dent. 3. dicitur : circumcidit Dominus Deus tuus cor
tuum, et cor seminis tui, ut diligas Dominum Deum tuum in toto corde
luo etc.
Ad 2. Λ. Λ. L ni versum populum potius, quam singulos Israelites specta­
bant terrenarum rerum promissiones ac mince, ut passim videre licet præserlim Deui. 38. ; porro sicut prædiclum crftt, ita fiebat, ut genti legem
observanti bene esset, male violanti : quanquam hæc privatos etiam suo
modo respiciebant, cum Ps. 36. dicatur: non eidi justum derelictum, nec
semen ejus quœrens panem... injusti disperibunt simul, reliquia; impiorum
interibunt; ubi exprimitur id, quod plerumque, non quod semper usu
veniebat.
J</3. A'. A. Multa quidem in figuris et typis erat lex vetus, non tamen
lota; frustra enim figuræ et imagines futurorum quærerciitui mpræceplis

m. l Emiiis.

moralibus Qt judicialibus : ceremonias etiam suas spiritualium ac iuluronim
esse typos, non celabat lev vetus sive scripta, sive traditu; nonne sut claram
legem deprehendas ev modo dictis, circumcisione carnis adumbrari circum­
cisionem cordis, h. e. viliorum exspoliationem.
Inst. 6. Si legis antiqiue ritibus ac pneceplis adjuncta erat gratia, nihil
fuit, cur Paulus toties ingereret, legem infirmam esse atque inutilem : nam
quæ conjuncta sunt, non debent disputatione dividi cl inter se opponi, sicut
id non licet in lege Eeang. ; ergo.
U. .V. .1. Postulabat Apostoli scopus, ut legem spectaret infirmam, eamque
tum tided gratia ex adverso compararet, quia sic eam considerabant adver­
sarii quos impugnat, scilicet
Judici tum infideles, qui fidem Christi aspernabantur, quasi sua sibi lev
abunde sufficeret ad salutem, quos refellit Paulus in epist. ad Hebr., ubi
declarat, quantum Moyse pnestet Christus, quantum veteri nova lex pnecellal ; ostendit veterem perse infirmam fuisse atque imperfectam, cl superve­
niente nova tanquam inutilem deinceps reprobari : tmn ex fidelibus non
pauci, qui præfidcnles legi suæ jactabant suorum cx lege operum meritis
concessum esse Christum, sibique peculiariter natum, et gentes fore salutis
exsortes, nisi suscepta circumcisione legem et ipsæ observarent. Virumque
‘is: prius quidem in epist. ad Hom., ubi mon­
praejudicium destruit Paulu
strat, judæos in lege scripta esse prævaricatos perinde ut gentiles in lege na­
turali; deinde justitiam non potuisse per legem conferri, proin judæos non
magis quam gentiles fuisse promeritos adventum Redemptoris, nec minus
ejus gratia indigere: idem attingit in ep. ad Hebr.
Alterum præjudicium convellit ep. ad Gal., ubi probat Israelitis adhuc
rudibus legem egenam atque infirmam datam esse, tanquam pueris pædagogum; tempore autem constituto fuisse per Christum liberatos a jugo legis,
quicumque in Christum crederent, uti probat in ep. ad Colons.
E\ harum disputationum statu manifestum est, legem debuisse a Paulo
considerari secundum ea. quæ ipsi erant propria, et opponi fidei et gralice,
sicut etiam a Pauli adversariis spectabatur, ut nimirum demonstraret illis
Apostolus, legem ante Christum non satis fuisse ad salutem, nisi accederet
fides et gratia Mediatoris; post Christi vero adventum, repudiata lege, fidem
esse suscipiendam. Quod dc lege Etangelica additur, dicendum, quod Pau­
lus negans in veteri lege extitisse vim conferendæ justiliæ, legem consideret
secundum omnia, quæ legi propria erant, sive pncccpta, sive ritus et sacra­
menta, sacrificia etc. .Voro 1e r autem, si secundum hæc omnia consideretur,
insuis sacramentis ct sacrificio gratia* fontes habet, el aperit. Patendum
tamen, quod, si nara lex pro solis morum praeceptis accipiatur, non magis
gratiam conferat, quam vetus; «itramquc subin ita accipiunt SS. Hier. cl
Arc. contra Pelag. pro statu*controvcrsiæ quam agitabant, et utrique sic
accepte accommodant illud 2. Cor. 3. littera occidit.
43. Obj. III. Si lex velus fuit a Deo lata, ergo omnes tum judæos tum gen­
tiles obligavit.
'
”
R. I). seg. Omnes obligavit quoad præcepta moralia, quæ pertinent ad
legem naturalem (*. quoad praeopta diam judicialia cl cercinomalia V hæc
eubu solosjudiosetpiwlvh*obligabant. Peut. 1. 1,- ; 8-3 1 bcin-i

*

i

DE LEGE POSITIVA DIVINA.

245

gentiles inosaicn lege obligati fuissent, ergo pecrassenl contra illain, quoties
contra legem naturalem peccarunt, quod est contra Aposl. ad Horn. 2. 12.
ipdeiimque enim sine lege peccaverunt, sine lege peribunt etc. Demum leslalur
S. Dioxys. L. de Ctrl. Hier, Melchisedechiim, Naaman Syrum, lobum et alios
o\ gentilibus mullos pie vixisse. Moralia quidem prmcepla servare Icneban.
fur, at non vi legis scripta·, unde nec prunis a lege statutis in prævaricatons
subdebantur; poterant vero eliam gentiles judicis aggregari, el transire ad
legem mosaicani, sed sub onere circumcisionis.
Insl. Christus .Matth. 23. 15. improperat Scribis et Pharisæis, quod circum­
irent mare et aridam, ut facerent unum proselytum ; ergo non poterant
gentiles ad judaismum transferri.
R. Ü. A. Hoc Christus improperat Pharisæis ob studium alios traducendi
ad legem, id quod laudabile erat .V. improperat ideo, quia illos, quos tanto
studio conquisierunt, exempli pravitate et contrariis verbo Dei traditionibus
perverterent C. hinc subdit Christus: et cum fuerit factus, facitis eum filium
gehennœ duplo, quam vos.

4L Observa. Finis anliquæ tegis primus el u It imus era t: 1°. spiritualis et
supernal uralis felicitas populi electi juxta illud Christi Luc. 10. 2G. in lege
quid scriptum
? ad quæslionem legisperiti dicentis v. 25. Magister, quid
faciendo vitam adernam possidebo? itoin juxta Ps. 18. cl 118; hinc quoque
piircepta fidei, spei elcharilalissupcrnaluralia erani in lege veteri. 2°. Pecu­
liaris honor Christi, in cujus adventum per explicitait! fidem se populus
prepa rabat. 3°. institutio populi electi ad naturalem el necessariam hones­
tatem, cultum divinum el politiam. Advertendum porro, quod ante legem
mosaicani plures quidem leges particulares extiterint, v. g. lex non come­
dendi dc fructu vetito, Gen. 2; lex utendi aliquo signo necessario ad impe­
trandam, mediante in Christum fide, remissionem peccati originalis; lex cir­
cumcisionis, Gen. 17; lex discernendi animalia munda ab immundis,Gen. 7.
cl 8; lex non comedendi carnem cum sanguine, Gen. 9; stricte tamen
loquendo ante legem rnosaicam non erat lex positiva, quæ hic sumitur pro
integro quodam Corpore Juris divini, quo homines sub peculiaribus signis,
sacramentis et sacrificiis ad certum aliquem statum Religionis determinan­
tur; unde illaætas primæva communiter status natures appellatur.

ARTICULUS Π.
DE LEGE MOSAICA PER CHRISTUM ABROGATA.

'·■

♦ - '* * * <

45. Nola. Lex dicitur abrogata seu mortua, cum non amplius obligat.
Certum est, legem rnosaicam potuisse a Deo abrogari, qui eam libere tulit;
quod vero tota sil abrogata per Christum, patet cx .lerem. 8. 31., ad
llcbr. 8. 13., ad Ephes. 2. 14., ex C. Trid. Scss. 6. can. 21. In eo tamen
errore versati sunt Eino.x, Cerinthus, Xvzar.ei , el plures alii hærctici, imo
judaei eliam, postquam conversi ad Christi fidem Act. 15., quod lex inosaica
sit atemum duratura, unaque cum Evangelio servanda. Major eliam con­
troversia esi de puncto temporis, quo lex vetus exspiraverit; hinc

516

DE LEGIBUS.

Ili. Diro. Lex vetus non ante mortem, sed in ipsa morte Christi secundum
se desiit: ejus tamen obligatio tunc non cessavit.
Prob. I,IIU. Christus ipse legem servavit, et servari usque ad mortem prae­
cipit. Mattii. 3. dicens : non reni solvere legem, sed adimplere ; hinc circum­
cidi voluit, Lue. 2., celebravit pascha, Matth. 26. ibidem 23. 3. sic præcipit :
omnia queeeumque dixerint robis, Scribæ et Pharisiui, serrate et facile; ergo
non desiit ante mortem Christi.
Prob. 2““'. Tunc vetus Testamentum fuit revocatum, cum novum est con­
ditum: tunc lex vehis abrogata, cum sacerdotium fuit translatum: atqui
in murto Christi novum Testamentum fuit conditum, ad Hebr. 9. 16. ubi
testamentum est, mors necesse est intercedat testatoris : testamentum enim
in mortuis conf rmaturn est: item sacerdotium Aaronicum translatum, cum
Christus sacerdos in œternum instituit novum, seque ipsum in victimam
offerens una oblatione consummavit in sempiternum sancti/icatos ; ergo. Conf.
E\ Christi verbis in cruce, consummatum est: quæ SS. PP. ita interpretan­
tur, quod Christus moriens impleverit quod per legem veterem promitte­
batur, ita ut eorum veritate consummata lex vetus tunc fuerit abrogata.
Prob. 3““. Lex vetus non ante desiit obligare, quam obligare cæperit lex
nova, quia Christus ad Hebr. 10. 9. aufert primum, ut sequens statuat, et lex
vetus per novam dicitur abrogata : atqui lex nova non statim in morte
Christi obligavit, tunc necdum sufficienter promulgata ; ergo. Prob. m. Si
tunc obligasset lex nova; ergo præprimis lex baptismi jamdura obligavit:
hoc non. quis enim dicat baptismi necessitatem in ipsa morte Christi fuisse
toti mundo praedicatam ? et aliud tamen remedium peccati originalis fuisset
abrogatum. Quis credat, judæos Romæ, aut longius dissitos jam sine baptismo
salvari non potuisse? Id sane de misericordia divina cogitari non potest, quod
jam tum legem baptismi ad salutem necessarii statuerit, etiam invincibiliter
ignorantibus inutilem, imo noxiam; ergo in morte Christi non statim desiit
obligatio
legis
****
w
Q veteris.

Μ
ma·

i

■VL Obj. I. Lex vetus dicitur œterna, vocatui* legitimum sempiternum etc.;
ergo per Christum non est abrogata. Conf. Apostolus ad Gal. 5. 3. ait : testi­
ficor omni circumcidenti se, quia debitor est universes legis faciendœ : ergo
judæos saltem adhuc ligat.
11. D. .1. Dicitur ælerna simpliciter .V. secundum quid, seu longo tempore,
quo sensu ipsi colles dicuntur æterQi, et quo Gen. 17. promittitur Abrahæ
possessio ælerna terræ Chauaan C. Durat autem lex vetus in œternum quoad
veritatem figuratam per sacramenta et ceremonias legis antiquae, item quoad
conjunctionem populi electi cum Deo perpetuam, quam Deus præslitit, cumdem populum ex lege mosaica traducendo ad legem Evangelii sanctiorem.
Ad hæc nihil, quod cum Irc mundo finitur, œternum est. Demum obser­
vant hebraice periti , vocibus, quæ redditæ sunt latine, in seculam, in
perpetuum, in sempiternum, significari durationem non infinitam, sed inde­
finitam dunlaxat, inio in V. T. quandoque tempus determinatum : sic
Exod. 21. «>. de servo dicitur : erit ei sert us in seculum, quod tantum intelligi dicitur, usque ad annum jubilæi, ut constat ex Levit. 23.
.!</ Conf. D. C. Ergo judæos adhuc ligat ex errore vix inculpabili Tr. vero
et a parte rei .V. quippe peccant hodie circumcisi. sive servent leaem. sive

j

non servent : primum infidelitatis et superstitionis, alterum transgressionis
reus facit, siquidem ea lege se obligari credant.
Insl. I. Malachias postremus Prophetarum cap. idt. suam ccelerasque
prophetias quasi obsignat mosaic® legis commendatione : mementote legis
Moysis serui mei, quam mandavi ei in lloreb ad omnem Israel; atque nt
declaret hanc ad tineni mundi esse mansuram, subdit: eccc ego mittam vobis
Eliam Prophetam, antequam veniat dies Domini magnus et horribilis; ergo.
11. Quid hæc ad absolutam legis perennitatem ? sub Elle typo ct nomine,
pronuntiatur Joannes Baptista eodem, quo Elias, spiritu fervens : aut prae­
dicitur Elias ipse, cujus prædicatio extremum judicium proxime praecedet,
ut tanti viri memoria ,metuque judicii legem judæi fidelius observarent,
nempe quamdiu vigeret. Verum admonet idem Malachias, legem earndem
esse abolendam ve! commutandam, ejus sacrificia et ceremonias aliquando
minimo placituras Deo : non est mihi voluntas in vobis, dicit Dominus exer­
cituum, et munus non suscipiam de manu vestra etc. Malach. I. 10.
Inst. 2. Israelilis tantum promissus fuit Messias; ergo illis per mosaic®
legis observantiam adjungi debent, quicumque cupiunt eadem promissa
participare; item oracula, queis praedicitur vocatio gentium, declarant eas
in divini cultus ritibus judæis assimilatum iri : dicuntur ascensui·® in
montem Sion, memorantur earum sabbata et neomeniœ etc, ; ergo.
R. Ad 1. I). .1. îsraelitis tantum promissus oral tanquam ex eorum gente
oriturus C. tanquam solis ipsis nasciturus -V. Communi omnium parenti
statim ab ejus lapsu promittitur reparator, Gen. 3., idcirco Gen. 49.
vocatur exspectatio gentium : ipsum tam gentibus, quam judæis adventu­
rum, non semel prænuntiant Prophet® : Christian® , non mosaic® legis
observatione gentes cum judæis debent sociari.
Ad 2. N. C. Vates divini futura praedixerant sub figura rerum genti suæ
familiarium, ac simul aperte significant dicta hæc non esse secundum litte­
ram accipienda, cum non minus clare pronuntient, judæorum cultum esse
reprobandum, dissipandam eorum gentem, incensum ct oblationem in gen­
tibus et ubique terrarum osse offerenda etc. Praeterea quis non videat, gentes
omnes non potuisse quotannis ad montem et templum ascendere?
Inst. 3. Apostolus ad Rom. 3. 31. ait : Legem ergo destruimus per fidem?
absit,sed legem statuimus; ergo lex mosaica quatenus moralis per Evangelium
confirmatur; hinc TT., PP., et ipsimet Apostoli, cum moralia prœcepta
commendant, doctrinam suam veteris Testamenti auctoritate confirmant ;
ergo praecepta illa etiam quatenus mosaica spectant ad Christianos.
R. Ad 1. A. C. Apostolus de lege tota, ac praecipue de ceremonialiloquitur,
quam ibidem vocat legem factorum ; destruere illi est condemnare ac
etiam abrogare, sicut c diverso statuere legem est eam defendere, ei suas
dotes, conditionem, munia assignare, non vero imperare ejus observationem.
Sensus igitur est : fides definit ct ostendit bonitatem legis, parles et officia,
nedum eam vituperet, aut inutilem fuisse pronuntiet; vel hic : nos, qui
credimus in Christum, per hoc ipsum consentimus legi, quæ Christum praedical, jiibctquc in illum credere eos, qui salvi esse velint ; e contra legi
refragantur,qni relinend® ac defendend® legis obtentu, Christum respuunt.
Ad 2.I). C. spectant ad Christianos in ratione doctrinœ C. in ratione legis '

·

Î48

DE LEGIBIS.

auctoritate instauratæ, etiam apud nos referuntur ον V. T., ut discamus
quidpiam a Deo fuisse prohibitum, quia per se malnm oral, non ut putemus
id nobis esse vitandum, quatenus lege veteri prohibitum.

?

48. Obj. II. Abrogatio legis fit vel per expressam revocationem, vel per
legem contrariam : neutrum contigit legi mosaicæ; ergo nondum est abro­
gata, maxime quoad circumcisionem, in signum fidei Abraluv, et quoad
sdemnitatem sabbati, ad recolendum creationis beneficium institutam : hæc
enim semper manent, a Christianis etiam imitanda.
R. .V. Jf. Lex sub conditione et ad certum tempus lata, his impletis, per
se cessat : talis autem fuit lex vetus posita, donec veniret semen, cui promi­
serat, ad Gal. 3.19., ubi venit plenitudo temporis, ad Gal. 4. 4. etc.; ergo
legem mandaturum decretis Evangelicis evacuavit Christus, et dicendo novum
retractavit prius, prout Apost. ait. Fides Abrahœ per baptismum, et sancti­
ficatio sabbati per cultum diei Dominica? eo modo novae legi accommodatur,
quo nova creatura in resurrectione Christi inchoata significatur.
Inst. 1. Præcepta moralia sunt de rebus necessariis; ergo immutabilia:
imo nequidem de judicialibus nllibi legitur facta abrogatio, sed tantum de
ceremonialibus ; ergo.
R. D. C. Ergo sunt immutabilia materialiter sumpta, el in seipsis C. for­
maliter sumpta, prout veteri lege positiva imperabantur .V. Præcepta mo­
ralia adhuc et semper vigent vi legis naturalis et Ex angelicae ; manent ergo
invariala et in eadem forma, ut ait S. Leo, quoad rem præceptam ct sub­
stantiam obligationis, non item quoad modum obligandi. Scriptura quidem
sapins expresse loquitur de abrogatione legum ceremonial ium, quia de his
potissima tum controversia fuit; in aliis tamen textibus, ad Hebr. 8. 13.-7.
12. ad Ephes. 2. 14. loquitur universaliter, et rationes eædem pugnant pro
abrogatione judicialium, quia nempe lex vetus tantum posita fuit ad certum
tempus: pupulus judaicus desiit post Christi mortem esse gens electa, disper­
sus et contemptus sine civitate, sine templo, sine sacerdotio, sine sacrificio,
republica etc.
Inst. 2. Plura veteris legis præcepta libris Decretalium inserta sunt, c. 1.
de adult., c. i. de furt.,c. 1. de homicid. c. 1. de injur, et damn. dat. etc;
ergo adhuc obligant.
·
.,.
R. D. C. Obligant tanquam legis divinæ placita .V. quatenus juris humani
sunt, Pontificiis constitutionibus recepta et innovata C. Præcepta judicialia
et ceremonialia constituerant jus civile rcipublicæ Hebraicæ, qua extincla
pariter ipsa exspirarunt; solis ergo judæis data nos non obligant, sicut nec
alias gentes ante Christum obligabant. Potuit vero Ecclesia Christi quædam
de illis pneceptis adoptare, sicut adoptavit varios ritus Ecclesim veteris, ut
sunt dedicatio templorum, consecratio altarium, vestitus sacer, incensum,
aqua lustralis, cantus psalmorum, etc. Idem est de iis matrimoniis, qu® in
gradibus lege veteri prohibitis contracta adhuc sunt nulla; non quidem vi
legis mosaicæ, sed vi legis human® a Principibus approbatæ. Nequit autem
nunc matrimonium jndæorum, dato repudii libello dissolvi, quia Principes
restituere nequeunt id, quod Christus absolute revocavit ; proinde matrimo­
nium cum alia deinceps contractum est nullum, ita ut si talis repudiator

■ i

■

DE I.EGB POSITIVA DIVINA.

judæus convertatur ad fidem, separandus sit a conjugo secunda, et reducen­
dus ad primam, siquidem h®c converti velit.
Inst. 3. Christus non venit solvere, legem, sed adimplere, Matth. 5. 17.;
ergo lex vetus non fuit abrogata per Christum. Conf. Promissio legis veteris
manet, quamvis temporalis, ut sis Ion gœvus super terram;ergo et lex manet.
IL 1). .4. Christus non venit solvere, h. e. violare legem, dum vigeret ejus
obligatio C. non venit abrogare .V. Christus abrogando legem veterem, hoc
ipso implexit legem, tum quoad præcepta moralia, quæ accuratius a suis im­
pleri fecit: tum quoad judicialia eA. ceremonialia quæ magis perfecit, similis
pictori, ut ait Theophyl., qui inchoat® imagini extremam manum adhibet.
Ad Conf. 1). J. Manet promissio omnino temporalis, scilicet illa de terra
promissionis .V. temporalis eatenus, quatenus figura erat terrœ viventium,
aut quatenus longa vita temporalis necessaria vel utilis esse potest ad vitam
futuram C. hinc in lege nova omissa sunt verba ultima, quam Dominiis
Deus tuus dabit tibi etc.
49. Obj. III. Luc. 16. 16. dicitur : Lex et Prophetœ usque ad Joannem;
ergo jamduin tempore S. Joannis mortua est lex vetus. Conf. Jam ante mor­
tem Christi non amplius legem servabant Apostoli, ideo a Pharisæts repre­
hensi; ergo.
R. D. .4. Lex et Prophetæ usque ad Joannem quantum ad modum prænunliandi Christum, quem Prophetæ praedixerant futurum, Joannes priestntem monstravit, dicens: Ecce agnus Dei C. quantum ad legis substantiam
V. Tempore S. Joannis lex vetus incipiebat mori, quia incipiebat prædicari Christus, auctor novæ legis, unde contextus habet : Lex et Prophetœ
usque ad Joannem, ex eo regnum Dei evangelizatur etc. Hinc D. A. Lex et
Prophetæ usque ad Joannem quoad promissionem, quam illi temporalem,
Joannes spiritualem et aeternam regni Dei proposuerant C. quoad legis ve­
teris obligationem N.
Ad Conf. D. Λ. Apostoli non amplius servabant legem quoad præcepta le­
gitima .V. quoad illegitimas Pharisæorum traditiones, quales erant, in sab­
bato spicas non vellere, lavare manus ad prandium etc. C. Atque de his
Christus ait Matth. 15.3. Quare et vos transgredimini mandatum Dei propter
traditionem vestram ?
Inst. Circumcisio, quæ fundamentum totius legis erat, jam ante mortem
Christi cessavit tanquam necessaria; ergo et lex ipsa desiit obligare. Prob.
A. Baptismus jam ante mortem Christi erat institutus; ergo circumcisio jam
tum fuit inutilis.
R. D. J. prob. Baptismus Christi jam antemortem Christi erat institutus,
necdum tamen praeceptus, utpote necdum publice ac sufficienter promnlgagalus C. institutus simul etpræceptus. .V. Antemortem Christi circumcisio
erat de præcepto, baptismus de consilio : nam uti alia præcepta mosaica, ita
etbncircumcisionis erat absolute lata; ergo sicut illa ante mortem Christi
non fuerunt abrogata, ita neque lex circumcisionis. Proinde si tunc judæus
prolem baptizasset, infans quidem consecutus fuisset salutem, at pater pec­
caret contra legem circumcisionis, quæsignum erat, distinctivum populi judaici divinitus institutum; si vero gentilis infantem baptizasset, huic neces­
saria non fuisset circumcisio, quia gentilibus legi mosaicæ non subjacentibus
prescriptuin non fuerat remedium aliquod particulare, sed tantum signum

" Ά’

■
.U

■r t

M;

230
©»

?

*·

s
$

DE LEGIBUS»

aliquod fidei protestaiivum. Utilis tamen etiam tune baptizato esse poterat
circumcisio, in signum fœderis cum Deo, aggregationis ad populum Dei, et
peculiaris div hue protectionis.
Inst. i. Sicut stante consilio virginitatis vigere nequit necessitas matri­
monii, Ha nec posito consilio baptismi necessitas circumcisionis; ergo jam
tum cessavit lex circumcisionis.
R. .V. το sicut. Nam virginitas et matrimonium nequeunt ita simul stare,
sicut circumcisio et baptismus simul stare poterant ac debebant, saltem
quamdiu necdum lex nova sufficienter ac publice esset promulgata, ac proin
adhuc vigeret lex mosaica, cujus fundamentum erat circumcisio, non bap­
tismus, præsertim cum judæi usque ad Christi mortem pascha celebrare
deberent, quod solis circumcisis licebat celebrare, Exod. 12. 48. Præterea
circumcisio non delebat peccatum originale, primario instituta ad profes­
sionem legis veteris ; hinc et S. Joannes B. circumcisus fuit, quamvis in utero
matris sanctificabis ; hinc et alii infantes, tametsi ob periculum mortis ante
octavam diem remedio legis natura sancti ficati essent, tamen postmodern
convalescentes ex præcepto debuerant circumcidi, ut sic aggregati populo
Dei a gentibus discernerentur. Quod autem circumcisio desierit esse neces­
saria post debitam novæ legis promulgationem, inde patet, quod alias prae­
cepi® fuissent du® professiones legis quodammodo contrariae, et necessitas
circumcisionis multum derogasset dignitati ac sufficientia} baptismi salis jam
promulgati ; hinc semper male fiebat circumcisio tanquam necessaria, dum
baptismus coepit esse necessarius.
Inst. 3. Baptismo instituto circumcisio erat signum falsum, significans fu­
turum id quod jam praesens erat; ergo jam ante mortem Christi erat illicita.
R. D. .1. Circumcisio sumpta pnecise ut signum Messiœ venturi, erat si­
gnum falsum C. sumpta pro signo spiritualis circumcisionis\e\resurrectionis,
uti sumi debebat .V. Vera fides quoad substantiam tunc sufficiens erat, credere
Messiam venturum tempore a Deo pradefinito; hujus autem medii utilitati
non obstat error privatus judæi invincibiliter ignorantis Messiam venisse:
sicut nec valori Sacramenti obstare dicimus errorem ministri. Verum id so­
lum est intelligendum de invincibili ignorantia oria ex defectu promulga­
tionis vel sufficientis temporis ad illam, adeoque ex defectu ipsius legis:
nunc enim post sufficientem promulgationem legis novæ judæus, quamvis
invincibiliter ignorans Evangelium, inutiliter et sine vera fide adhiberet cir­
cumcisionem, quia post debitam promulgationem ignorantia habet se per
accidens, nec facere potest, ul vel baptismus non obliget, vel circumcisio
abrogata aliquam virtutem conferat.

J.

30. Obj. IT. In morte Christi velum Templi scissum est : Christus in crucc
moriens dixit, consummatum est : Sacerdotium fuit translatum, et maceries
diruta; ergo redemptio et lex nova fuit completa, ac vetus omnino mortua.
R. D. C. Fuit completa redemptio quoad sufficientiam meritorum, et lex
nova in ratione figura vel prophetiae C'. redemptio quoad obligationem legis
novæ, et hæc in ratione legis veteris revocat® .V. Nam 1’ velum Templi
scissum per se tantum fuit signum januæ cmlestis aperta·, et translationem
legis uti reliqua tantum conswutire significavit, ac pro tempore futuro ; at­
que de hac ipsa ad certum via in v.T. clausa. inN. T. per mortem Christi

DE LEGE POSITIVA DIVINA,

251

aperta loquitur Apostolus ad Ilebr. 9. 8. 2° Aliud est, quod Christus rnorte
sua merita pro redemptione nostra consummaverit, aliud quod legem mosaicam plene abrogaverit. 3° Quamvis Christus per scieriftcium crucis con­
summaverit omnes figuras veterum sacrificiorum, sicquc confirmaverit
translationem Sacerdotii; necdum tamen execution! dari poterat, priusquam
who Episcoporum ordine, et summo Pontifice in Ecclesia Christi hæc trans­
latio publice promulgaretur : alias jarndurn in ultima cœna dicam, factam
fuisse translationem. Denique inulta adhuc supererant post mortem Christi
complenda, ul resurrectio, missio Spiritus S., convocatio gentium, ad
Rom. 4. 25.
Inst. 1. Teste Apost. ad Ilebr. 9. 17. Testamentum novurn confirmatum est
in morte Christi: ergo lex vetus post mortem Clirisli plane cessavit. Conf.
S. Arc. in ep. ad Hior, docet, nunquam post Christi mortem licuisse in ce­
remoniis legalibus spem ponere.
R. iV. C. Quamvis enim confirmatum sit T. N. in morte Christi quoad
pactum cum Patre Deo initum, et nostram justificationem per meritum et
satisfactionem, quatenus post mortem nihil amplius meruit aut satisfecit,
itaque lex vetus cessaverit quasi fundamentaliter; necdum tamen cessavit
formaliter, quia necdum confirmatum erat T. N. in ratione legis completa
quoad omnes alias actiones et integram vim obligandi. Quippe testamen­
tum nonnisi apertum authentice ac notificatnm operatur inter homines :
ita Testamentum novæ legis. Ad Conf. B. idipsum sentire Augustinum in
cp. 8. ad Hier., ubi ait, post passionem et resurrectionem Christi dato ac ma­
nifestato sacramento gratiæ putasse judæos, vetera sacramenta esse neces­
sitate salutis celebranda.
Insl. 2. Lex vetus soluta est in morte Christi, sicut lex maritalis respectu
mulieris solvitur in morte mariti, dicente Apostolo ad Rom. 7. 2. mulier, si
mortuus fuerit vir ejus, soluta est a lege viri... et vos morlificali estis legi per
corpus Christi, ut sitis alterius, qui ex mortuis resurrexit : atqui mulier ita
solvitur lege in morte mariti, ut cesset omnis obligatio ; ergo.
R. Λ. .V. Non enim id evincit textus Apostoli, cum verba illa, per corpus
Christi, non significant idem-, ac per veritatem Evangelicam legis veleris figuræsubstitutam, vel per virtutem et passionem corporis Christi; vel denique
per corpus Clirisli, idem exprimitur, ac si diceret: quando incorporali et
insiti fuistis corpori Christi, quod evenit, dum promulgato Evangelio cre­
dere coeperunt ; unde sequitur, ut sitis alterius, nempe Christi, qui ex mor­
tuis resurrexit. Idcirco Suahez magis proprie intelligi putat per virum ipsam
Synagogam, per uxorem singulos Synagogæ conjunctos :hac vero per Christi
torpns crucifixum dissoluta, omnes illi de Synagoga modificati sunt legi,
Ii. e. a lege soluti, in quantum passio et mors Christi legem mortificabat: non
enim sat exprimit Apostolus, quando lex illa omnino fuerit mortua; paritas
ergo neutiquam adæquata est.
Insl. 3. Lex abrogata non obligat, et lex obligans non est abrogata; ergo
id lex vetus non desiit in morte Christi, vel post mortem Christi non
impiius obligavit, vel nonnisi ex conscientia erronea, quatenus necdum
cognoscebatur lex nova, obligavit, quæ certe vera obligatio non est.
R./λ.Ι. Lex tantum secundum se, radicaliter et in actu primo abrogata non
obligat .V. lex formaliter abrogata, vel per expressam revocationem, vel per

L

4

i

I

I

2A2

.

DE LEGIBUS.

legem contrariam sufficienter promulgatam, non obligat
Sic lex in concilio Principis abrogata secundum se servat tamdiu xim obligandi, eosdemqueparit elledus, donec promulgata sit abrogatio. Dici vero nequaquam
potest, quod lex vetus post Christi mortem solum ea· errore obligaverit,
quia alias omnis populus versaretur in errore, dum legem a Principe secretu
conditam et necdum promulgatam ignorat.
Inst. 4. Saltem Christo resurgente lex mosaica fuit abrogata, quia tunc
perfectum est opus nostræ Redemptionis, cum ad Boni. 4. dicatur Christus
resurrexisse propter justificationem nostram; ej-go.
R. D. .1. Perfectum est, quantum ad pretii sufficientiam et solutionem C.
quantum ad omnia, quæ ad pretii applicationem erant necessaria .V. Ul
sanguinis Christi pretium per idonea instrumenta applicari posset homini­
bus, necessaria fuit publica fidei et novæ legis praedicatio, sacramentorum
administratio etc.
ARTICCLUS III.
DE LEGE MOSAIC A POST CHRISTUM TANDEM ILLICITA.

51. .Volo. Lex dicitur mortifera seu illicita, cum jam sine peccato observari
non potest. Qnæstio procedit hic potissimum de praeceptis ceremonial ibus,
utrum v. g. circumcisio eo ipso, quod inutilis fuerit, jam non potuerit licite
adhiberi? Certum quippe est, ceremonialia veteris legis jam nunc esse, ac
dudum fuisse mortifera : certum, quod moralia ex lege tum naturali, turn
Evangelica adhuc obligent eum, qui a ult ad vitam ingredi : certum quoque,
judicialia licet mortua, non esse mortifera, quæ nonnisi ad politicam utili­
tatem ordinata, etiamnum servari ad eumdem finem possint ab iis, qui
potestatem habent condendi leges, uti quædam de decimis, de impedimentis
matrimonii etc. retinentur in lege Evangelica, exceptis tamen iis, quæ Chri­
stus expresse abrogavit, ut sunt libellus repudii, pluralitas uxurum, usura
erga alienigenas etc.
32. Dico. Lex vetus non slatim post mortem Christi fuit illicita antniortifera : sed aliquo adhuc tempore licitum erat exercere legalia.
Proh. 1°. Observatio tej/abuni, etiam cessante jam obligatione legis mosaicæ,
nulla lege Dei vel Ecclesiœ prohibita erat, cum S. Hier, adeo solera in oppu­
gnanda S. Augustini sententia nullam allegare unquam potuerit; ergo.
2*. Apostoli coditus illustrati, et pleni Spiritu S. legalia adhuc observarunt
aliquamdiu post mortem Christi : nam Petrus Act. 10. abstinuit ab immun­
dis*, anno jamdum decimo post Christi mortem. S. Paulus Timotheum ex
matre judæa natum circumcidit, Ad. 16. : idem suadente S. Jacobo usus est
legali purificatione, Act. 21.: praeceperunt Apostoli fidelibus Act. 15., absti­
nere ab immolatis simulacrorum, et sanguine, ci suffocato etc. 3°. Observan­
tia legum cere mon ia l ium primis illis temporibus quodammodo necessaria
fuii,tum quia difficillimum fuisset, totum populum tam cito avellere a riti­
bus antiquis, quibus admodum addictus fuerat : tum ne ceremoniae divini­
tus institute, sen antesque adhuc significationem aliquam subjectionis, reve­
rentias ct cultus divini, ita abominabiles haberentur, sicut ilke gentilium

If

DE LEGE POSITIVA DIVINA.

285

ceremonia? : idqiic in contemptum legis et Dei. Ila cum S. Aug., Beda, Hugo
aS. Viet., D. Thom., Scot., Bonav., Suarez.

‘i.3. Obj. I. Lex ceremonia lis ul primum mortua, fuit mori ifera, utpotc
reprobata a Deo in ratione legis, quia per mortem Christi facta est reprobatio
procedentis mandati, ad Hebr. 7 18. ; ergo.
IL 1). I. Lex ceremonialis reprobata fuit tanquam c.x se noxia, vel ita, ut
simul prohibitum fuerit, eam tunc observare tanquam non necessariam ad
salutciu .V. reprobata fuit catenus, ut non amplius esset necessaria vel obli­
gans C. Licet hæc lex non amplius obligaret, tamen ceremonia* manserunt
xen divine, nec Beo, nec Ecclesia; injuriosa*, si aliquo adhuc tempore, prae­
cise ut licita·, observarentur. Hoc tempore elapso, quod Deus Ecclcsiæ deter­
minandum reliquit, nec ipsa Ecclesia ceremonias potuit revocare, aut in illis
dispensare; quamvis posset alias ceremonias instituere, seclusa tamen judaica superstitione.
hist. I. Lex ceremonialis jam est illicita, quia observatio legalium censetur
esse professio fidei de Christo primum venturo : sed eadem fuit ratio slatim
post mortem Christi ; ergo jam tum erat illicita.
R. .V. M. Sed ideo, quia nunc a Christo et ab Ecclesia 'prorsus est abolita;
dein post Christi mortem Judæi et Apostoli non sunt usi legalibus ad signifi­
candam mortem Christi ut futuram, sed ut factam, aliosque ob fines. De
facto etiam Ecclesia promissiones de Christo factas grata recolit memoria ex
Psalmis ct Propiletis, non in professionem fidei dc Christo venturo, sed in
testimonium veritatis jam implctæ, et concordi® utriusque legis veteris et
novæ; imo poterant exerceri legalia, abstrahendo a tempore præterito, vel
futuro.
Inst. 2. Si legalia non exercebantur propter significationem futurorum;
érgonon exercebantur ut legalia, et propter finem a Deo intentum, adeoque
non erant apta ad cultum divinum, maxime cum pro illo tempore nec bona,
nec mala, ncc indifferentia dici valeant.
R. D. J. Non exercebantur ut legalia secundum totam significationem
moralem ci figuraient, id quod non requiritur, uti patet in circumcisione
Christi, ct purificatione Deiparae C. secundum nullam plane significationem
.V. Retinebant aliquam significationem moralem, et figuraient participabant
pro ratione temporis ct personarum. Distinguit autem S. Aug. tria tempora
primum ante promulgationem Evangelii, quo legalia erant bona et prœcepta :
alterum slatim post cœplam Evangelii promulgationem, quo quidem bona
erant, at non prœcepta : tertium post sufficientem per totum orbem promul­
gationem Evangelii, ct sepultam cum honore Synagogam, quo nec prœcepta,
nec bona, sed illicita fuere.
51. Obj. II. Si observatio legalium non statim fuit illicita; ergo diu postea
duravit, ct adhuc durat. Vrob. Episcopi Asiæ constanter celebrarunt Pascha
more judaico luna 14. : Christiani sub finem Sectili IL, et initium Ili. absti­
nuerunt a sanguine et suffocato, quod praeceptum denuo restauratum fuit in
Conciliis Gangrensi, Jurel. et Worm at., atque etiamnum observatur apud
Graces tanquam lex, (piam Deus non solis judœi.s, sed jamolim Xoe et filiis
qU'.at proin omnibus gentibus dedei at : deniquead mentem Innoc. 111. cap.

2M

or. 1.EGl Bl'S.

un. de purif. mulieres post partum ritu hebrœo adhuc abstinent ab ingressu
templi; ergo,
R. .Id I. /)..l. Asiffi Episcopi sic celebrarunt Pascha, legalium causa, sive
in honorem legis mosaicæ .V. ex wore, quo putabant id esse ab Evaugelio
prascriplum, ctS. Joannis Ap., aliorumque Episcoporum exemplo conlinnatmn, donec a Victore Papa errorem dedocti fuerint C. Ct vainque hanc
rationem objecit olim Polycrates apud Euseb. !.. ii. c. 23. Victori P., qui
Asiaticis propterea excommunicationem vel intulit, vel intentavit; pax tamen
utrinque brevi restituta.
R. Ad 2. D. Et illa abstinentia servabatur vi legis mosaicæ : erat ciiiin
ceremonialis, qua {awflgurabalur interna sanctitas, quam lex Christi in Ec­
clesiam novam esset invectura : A". Vi præcepti Apostolici, quod vel consue­
tudine, vel decretis Conciliorum justis de causis aliquamdiu continuatum
fuit C. Nimirum ut magis vitaretur superstitio gentilium, qua carnes sulfu­
ratas idolis offerebant, casque religionis causa manducabant, aliarum vero
victimarum sanguinem bibebant. Dixi : vi præcepti Apost., scilicet illius
Act. 15. 20., quod non tam fuit ceremonia legis veteris, quam præceptum
morale, ad hoc etiam utile, ut judrei el gentiles per aliquod commune præ­
ceptum de abstinentia ab immolatis simulacrorum, et sanguine, el suffocato,
et fornicatione magis adunarentur, simulque admonerentur, in ipsa arca
Noe, dum Deus hoc dedit præceptum. gentium Ecclesiam fuisse prætiguratam, cujus facti prophetia ccepit impleri, gentibus jam ad Christum se con­
vertentibus. Testatur autem S. Aug., hoc præceptum suo jam tempore
sublatum fuisse, quamvis forte duraverit, quamdiu Imperatores erant ido­
lolatra. el Christiani gentilibus immixti.
R. Ad 3. Talis separatio mulieris hodie tantum spectat ad honestam cir­
cumspectionem, ct moralem verecundiam propter indecentiam aliquam cor­
poralem. Posset autem Ecclesia hodie indifferentia ejusmodi a scandalo d
judaismi suspicione sejuncta permittere aut præcipere, non vero omnes vele­
ris legis ritus, prout constat ex perpetua traditione Ecclesiæ.

ARTICULUS IV.
DE LEGALIBUS AB APOSTOLIS ALIQUAMDIU POST CHRISTI MORTEM EXERCITIS.

55. .Vota. C,ravis olim controversia fuit inter SS. Hieronymum et Augustinum
deu.su legalium; quippe contendebat S. Hieronymus, statim post mortem
Christi præceptaceremonialia fuisse mortifera; ut vero Apostolos a peccato
excusaret, observationem legalium tantum per simulationem ab iis factam
esse inferebat; pariter S. Petrum, cum gentiles Antiochia· coegit judaizare,
nullo modo peccasse, et nonnisi ex composito fuisse a Paulo reprehensum
aiebat. Omlra S. Augustinus docuit, mortua quidem post Christi passionem
legalia, at non statim mortifera fuisse, eaque ab \postolis observata, non
simulatione fallacia·, sed compassione miseri< ordiœ, vere dicente Apostolo 1.
Cor.*.). 2.1). el factus suui jiuhm lampiam judtrus, ut juiIuos lucrarer : Petrum
autem simulate a gentibus se segregando peccasse venialiler docebat, defectu
attentionis ad scandalum inde oriturum ; his pneuolatis
’

l>E LEGE POSITIVA DIVINA.

200

fid. Dico, Apostoli non simulate, sed «»irm? observarunt legalia, ct Paulus
(ephani serio, non licte reprehendit.
Prob. P.jiors.S. Jacobus Act. 21.24. Paulum hortatus, ut se cum aliis qua­
tuor purilicai'et, non dixit, finge, simula, sed, sanctifica te cum Ulis... fac
quod tibi dicimus: el scient omnes, quia ambulas et ipse custodiens legem; ubi
pnttlareS. Aug., ep. 82.: si Paulus legalium observantiam tantum simula­
turus erat, non diceret ei Jacobus, et scient omnes, sed diceret, el putabunt
omnes. El postea additur : purificatus intravit in Templum; ipse quoque
Paulus Act. 21. dixit: invenerunt me. purificatum in Templo; in quibus sane
omnibus nec umbra simulationis est ; ergo. Conf. Simulatio illa Apostolorum,
ut arguit S. Aug. contra S. Hier., fuisset verum mendacium in negotio reli­
gionis, el grave scandalum, quo scienter induxissent alios ad servanda lega­
lia, cognita ut mortifera: fuisset enim signum falsœ religionis, et supersti­
tionis, quod de Apostolis in gratia confirmatis dicere nefas esi.
1'rob. 2*. pars. S. Paulus ad Gal. 2. 11. expresse ait de Cepha : quia reprehen­
sibilis erat, el v. 14. quod non recte ambulaverit ad veritatem Evangelii........
Ibid 1. 20. quæ autem scribo vobis : ecce coram Deo, quia non mentior ; hæc
autem lain asseveranter scribere non potuisset, si Cephas tantum simulate
exercuisset legalia, el ex condicto reprehensus fuisset. Conf. Ex SS.PP. Cypr.,
Amni., Greg. M.,Tertull., etc.; quin et Hieronymus poslmodum hanc sen­
tentiam potius honestam dispensationem esse dixit: imo L. 1. cont. Pelag.
c. 8. inter alia testimonia, quibus probat, nullum esse Episcopum omnino
irreprehensibilem, profert exemplum Petri, et tandem L. 1. cont. Pelag.
amplexus est sententiam Augustini, teste Aug. ep. 2G0. ad Ocean.
Inter PP. hic contrarios sunt Alexander haereticus appellatus, Origenes ct
Didymus in mullis reprehensione digni. Profecto caetcri PP. omnes æque ac
S.Hieronymus tandem consensissent cum S. Aug., si eadem hujusS. D. argu­
menta audivissent, unius fercOrigenis auctoritate adducti ad oppositam sen­
tentiam.
o7. Obj. 1. De Cepha. dicitur ad Gal. 2.. simulationi ejus consenserunt cælerijudœi, Haul Barnabas duceretur ab eis in illam simulationem: ct de
S. Paulo Act. JG. 3., quod circumciderit Timotheum propter judæos, qui
trant in illis locis : ipse autem I. Cor. 9. 20. fatetur : factus sum judevis lanluam judams..... quasi sublege essem; ergo Apostoli lanium simulate legalia
exercuerunt.
II. Adi..\. C. Nam Syrus pro simulatione legit segregationem, proinde
facium Cephæ vocatur simulatio, non quod Cephas ficte egerit, sed quod
abstinendo a cibis lege velitis, aliis ansam dederit judicandi necessario
observanda esse legalia.
.Id2. D.A. S. Paulus circumcidit Timotheum propter judæos, ut judæos
fecilius lucraretur, el ne videretur repudiare legalia tauquam illicita C.
propter judæos, h. e. ex metu jiidæorum simulando ct tingendo .V. Paulus
judicis factus est lanquam judæus, non menlientis astu, sed compotientis
affectu, siciliet gentibus et omnibus omnia factus. Circumcidit autem Timo­
theum, necognationi ejus videretur contemnere sacramenta vetera, omniaque
reprobare: Titum vero non circumcidit, ut defenderet Evangelii veritatem,
islendeiisciicuincisionein nou esse amplius necessariam; vide ep. ad Gal. 2-3.

fl·.

2o6

l»E LEGIBUS;

Nihil ergo ab Apostolis per simulationem et astutiam gestum est : non iiiik'·
nuit actus ipsos, quos vere ac physice exercebant : non simularunt religiosum
cultum, tpiem interius non haberent pro religioso, quia apertissime legalia
referebant ad divinum cultum : non obligationem, nec obligationis in his
ritibus opinionem injicere voluerunt, sed accommodabant se tantisper infir­
mitati judaxtrum, ut eos facilius Christo lucrarentur.
Inst l.S. Jacobus Act. 21. hortatur Panium ad custodiendam legem, quia
judæi credentes Evangelio conquesti fuerant de Paulo, non quod legem reji­
ceret ul malam, sed quod legem adhuc obligantem non custodiret; ergo cum
Paulus ad sedandas hasce querelas deinceps legem tanquam adhuc obligantem
observaret, non ex animo, sed ficte illam observavit, nempe, certus legem
non amplius obligare.
R. Judæi fideles, non quidem omnes, sed plures inducti calumniis judai­
zantium facilius credebant et querebantur, quod Paulus non solum prodicaret legem desiisse, sed illam adeo ut malam rejiciendo, ad apostasiam a
lege induceret, juxta illud : audierunt de te, quod discessionem doces a Moyse,
quam calumniam ul refelleret Paulus, satis erat legem exequi, non ul
adhuc obligantem, sed ut licitam, et necdum mortiferam.
Inst. 2. Paulus 2. Cor. 12.16. ait : cum essem astutus, dolo vos cepi : item,
quod Cephæ in faciem restiterit, h. e. apparenter eum reprehenderit; ergo
simulavit
R. .Y. C. Nam 1°. verba illa : cum essem astutus, non sunt assertiva doli,
sed prævenientia tacitam objectionem, nempe ut credidistis; quam tamen
statim solvit dicens: numquid per aliquem, quem misi ad vos, circumveni vos?
ita b. Thom. Ad hsec additur ibidem de victu recipiendo ab iis, quibus pradicabat, non deusu legalium. 2°.Græca,.Ethiopica,Syriaca lectio habet, pa­
lam, curam omnibus, in faciem ipsius, adeoque non mere apparenter; Iiiuc
infra subdit Paulus : dixi Cephee coram omnibus, et qua de causa? quia repre­
hensibilis erat.
Inst. 3. Textus græcus non legit, reprehensibilis, sed reprehensus; adde
quod Paulus non potuerit serio in Cepua reprehendere, quod ipse non semel
fecerat, exercendo legalia ; ergo ficte reprehendit.
R. .Id I. .V. C. Quippe Cephas antea jam ab aliis fuerat reprehensus, dcin
vero in faciem et coram testibus, ac demum publice, prout infra dicetur.
Ad 2. D. .1. Paulus ipse non semel observavit legalia in iisdem circum­
stantiis .V. in circumstantiis omnino disparibus, unde actionum humanarum
ratio specifica æstimari solet C. Paulus semper vescendo cum gentilibus salis
ostenderat, legein veterem non esse necessariam , Cephas vero in civitatibus
gentilium cum gentilibus manducabat : sed quamprimum illuc judæi venis­
sent, juxta pnescriptum legis veteris subduxit se a mensa gentilium, sicque
priori agendi ratione correcta, ansam dedit gentilibus inferendi necessitatem
servandælegis mosaicæ talem segregationem imperantis.

o8. Obj. II. Vn potuit nisi /icte exercere Paulus id, quod docuit esse mor­
tiferumatqui docuit legalia esse mortifera, ad Gal.
2. Ecce ego Paulus
dico vobis , quoniam si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit... eva­
cuati estis a Christo, qui in kge justificamini, a gratia excidistis; ergo.
R. I). .V. Si docuit esse mortiferum ex quacumque cultus intentione obser·

. -

-I·? ·

ni: legi:

positiva iuvi.xa.

uiliiin C. observatum superstitiose, et judaico errore atque affectu .V. Nimi­
rum Eiuox et Ciiiivrius docebant, et tialatæ a pseudo-apostolis sibi persua­
deri passi erant, circumcisionem non minus in nova lege, quam in veteri
necessariam esse; ea ergo mente circumcidentibus se denuntiat Apostolus
Christum nihil profuturum. Ha explicat S. Aug., qui ait, ideo legalia ab Apo­
stolis aliquamdiu post Christi mortem exercita fuisse, ne, si stalim a ritibus
mosaicis, sicut a ritibus gentilium deficerent, lex Moysis improbata potius,
quam terminata videretur.
Inst. I. Ergo licita etiam nunc erit legalium observatio, si modo citra
Judaicum errorem ct allectum liat, siquidem nullibi in S. Scriptura exstet
præceptum ejusdem prohibitivum.
H. .V. serp Etsi præceptum hoc in Scripturis non legatur, certissima tamen
Traditione ad nos pervenit; S. Ign. M. Apostolorum discipulus docet in ep.
ad Philipp.,nefas esse legalia Evangelio admiscere:S7quis cum jüdceis cele­
brat pascha, inquit, aut symbola festivitatis eorum recipit, particeps est
torum, qui Dominum occiderunt et discipulos ejus. Primis Ecdesiæ seculis
annumerati sunt hœrelicis, quicumque judaicas ceremonias aut observari
vellent, aut retinerent : Aug. hier. 9. de N’azaræis.
Inst. 2. In Syxodo IIieros. Act. Ia. aliquid ex veteri lege retentum fuit,
quin etiam ad gentes id extensum,· ergo legalia non evasero mortifera.
R. D. A. Aliquid retentum fuit quoad objectum præccpti C. quoad obli­
gationem ex veteri lege manentem .Y. Præceptum, ut a sanguine et si/f/bcatoabstinerent Christiani, versabatur circa partem aliquam materiæ veteri
lege prohibitæ, sed non obligabat ex vi legis veteris, nec ullum videtur ad
legem veterem habuisse respectum. Apostolici præccpti ratio potissima fuit,
ut in unam Religionis societatem cum gentibus facilius convenirent judæi,
quibus horrori erat sanguinis comestio, coque opportunius hoc visum est,
quod statim a diluvio Deus omnibus interdixerat sanguinis usum. Alteram
ex dictis supra rationem Patres afferunt illius prohibitionis, quia in ido­
lorum cultu sanguis et suffocatum usitatissimæ erant consuetudinis.
Inst. 3. Saltem idolothyta non comedendi præceptum videtur ex lege
veteri remansisse, quia illorum usus per se malus non est, nec novæ legis
præeepto universis Christianis per se prohibitus, ut patet ex 1. Cor. 8.
ct 9. ; ergo.
R. A. .1. Apostolicum præceptum illud fuit propterea sancitum, quia
carnium idolis immolatarum esus, quamvis non per se malus, aliquam idolo­
latria; speciem præferre videbatur, et poterat esse scandalo, praesertim Chri­
stianis Syriæet Ciliciæ, ubi frequentiores erant judæi et fideles ex judæis; at
cælerum Christianis omnibus impositam non fuisse eam legem, ex eo con­
jiciunt Salmeron et Baromcs ad anu. Chr. 51., quod Paulus a Corinthiis hac
dere consultus Apostolicæ sanctionis non meminerit.

r/*

I Jy J
■■

'■

K
·*

.‘>9. Observa. Certum est, legalia tandem evasisse mortifera : quo autem
determinato tempore, nec a Scriptura, ncc ab Ecclesia determinatum est. Com­
munis sententia determinat annum circiter quadragesimum a Christi morte,
dum eversum erat templum Ilieros., tum quia Evangelium jam satis intra
illndtempus promulgatum fuerat, juxta Apost.ad Coloss. !.(». Evangelium
pervenit ad vos,et in universo mundo est :!um quia necessitas non fuit diutur­
··.

DE LEGtUUS.

nioris oeconomi® cum judæis servandæ, no fors scandalizarentur gentiles, el
Ebflcsih videretur favere Cerintho el Ebiuni : tum quia honos nullus Synayotpp habendus, templo funditus destructo, dispersis undequaque judæis,
trucidatis sacerdotibus etc. Porro an jure divino, an ecclesiastico lev vetus sil
abrogata, dubium videtur Suaresio : dicendum autem, quod prœcipua
saltem legis mosaicœ capita, quæ directe Evangelio repugnabant, jure divino
facta sint mortifera, nempe Aaronis sacerdotium , sacrificia, quæ unicum
Christi Sacrificium ubique a sacerdotibus novie legis offerendum secum non
compatitur,omnesque ritusMovsis præcipui. quos Ev angellum per se excludit.
Idem est de judicialibus, ut est jærmissio dimittendi uxorem, vel plures
simul ducendi, quæ stare nequit eum restitutione matrimonii in pristinum
statum. Reliqu® ceremoniae minus principales de vasis, vestibus, etc. jure
suium ecclesiastico abrogat® sunt.

ARTICULIS V.
DE CEPHA A PAULO CIRCA USUM LEGALIUM REPREHENSO.

'
’

GO. Nuta L Communior inde a prioribusEcclesiæseculis Petrum a Cepha fere
non distinguit, tum propler unanimem prope sensum SS. Patrum, tum quod
Codices antiqui pro Cepha, quem nunc legimus, legerent Petrus, tum quod
Paulus Ceth.e predicata tribuat, quæ soli Petro videntur convenire, vocans
cum columnam Ecclesia, recensens eum cum Jacobo et Joanne praecipuis
Christi Apostolis, simulque ostendens, se Paulum ab hoc Cepha in societatem
Apostolatus receptum fuisse. At sententia recentiorum Cepham hunc et
lapsum et reprehensum, non apostolum, sed discipulum ex LXX unum, non
apostolic! collegii Principem, sed cleri Hierosolymitani presbyterum fuisse
contendit. Hæc opinio, cum Christi verba ad Petrum : tu es Petra... tu es
pastor ovium... non deficiet fides tua etc., a ludicra adversantium crisi, a
judaica insania, ct risu gentilium vindicet facilius, cl Vicarii Christi indefectibilitali ac primatui considat suavius, omnino videtur præferenda.

* ·
·
S'

. · · - ΓχΤ··

Gl. .Vota //. E\ cpisl. ad Galatas deducuntur sequentia : Paulum conver­
tisse Galatas, c. 1. v. G, R, 11. : falsos fratres conturbasse Galatas a Paulo
conversos per calumniam Paulo affictam, quod gentiles a lege inosaica plane
eximeret, quamvis aliter edoctus ab Apostolis llierosolyime, c. 1. v. 7.:
Paulum ad abstergendam hanc labem scripsisse prædictam epistolam ad
Galatas, in qua asseverat, Evangelium suum sc non ab hominibus, nec
Apostolis, sed a Christo immediate didicisse, c. 1. v. 11,12, etc. Paulum ante
scriptionem hujus epistoke bis tantum venisse Jerosolymain, primo post annos
1res a conversione, ut videret Petrum, et secundo post annos qualuordecim, non a prima profectione, sed a conversione, assumptis Barnaba et Tito,
c. 1. v. 18.-C. 2. v. 1.; atque hoc secundum iter Pauli idem esse cum illo,
quod Act. 11. refertur, nimirum anno æræ vulgaris i i. qui fuit annus maxiiuæ
in Judæa famis. accuratissime respondens anno decimo quarto conversionis,
cum anui 11. additi annis 30.æræ 'ulearis,quorum postremo Paulus converte·

t

’

l»E Ι.ΕΓ.Ε POSITIVA DIVISA.

2fJ9

kilur, faciant annos 11 : Cepham et Joannem, qui videbantur esse aliquid,
fuisse presbyteros Jacobi, nec fuisse id quod videbantur, c. 6. v. 3. : Junctio·
iit’iii ilf.rleruruin .lacobi, Cepha· el Joatmis cum dextera J’ault evenisse ante
Concilium habitum anno 51): Cepham fuisse vere lapsum, vereque ter
reprehensum. Verba autem præcipuæ hic considerationis sunt ex c. 2. a
v. 7. usque ad v. 15.
Ii2. Dico. Cephas lapsus et a Paulo Antiochia;objurgatus, non fuit Petrus
Apostolus, sed nuns ex LXX Discipulis. Halio : quia characteres Petri ac
Pauli, locus el tempus reprehensionis facke, nomen aliæquc circùmstantia!
prorsus incredibile reddunt, hunc Cepham fuisse S. Petrum Apostolorum
Principem.
Prob. I*, pars. t°. Petrus Apostolus non potuit turbasse Galatas, calum­
niando, quod Paulus ab hominibus didicerit Evangelium,quia in eodem argu­
mento laudat Petrum, cum quo per 15 dies fuisse Jerosolymis deprædicat :
Paulus Cepham adtiumcral illis, qui videbantur esse aliquid, esse columnœ
Ecclesiæ, quales non erant; sed Petrum revera fuisse aliquid, vere columnam
Ecclesiæ, Paulus affirmat v. 7. et 8. : hic Cephas videtur gloriatus fuisse, quod
Paulo aliquid contulerit quoad Apostolatum ; quis autem deS. Petro jactatio­
nem hujusmodi vanissimam vel somniet? Paulus Cepham inter falsos fratres
refert, qui explorata prius libertate utantur, sed postea ex metu jndæorurn
sesegregent; et huic Cepile, ait Paulus, huic simulatori ac turbatori Antiochiæ restiti, cumque publice corripui, qui sane Petrus esse non potest, Paulo
sic enm laudante, Christus operatus est Petro in Apostolatum, sicut mihi;
quid autem hæc laus Petri in epistola ad Galatas, ad quos Paulus scribens
demonstrare voluit, quod Petrus male egerit ? Praeterea ex argumento episloîæperfidus fuit ille Cephas, qui prius junxerat Paulo dexteram ad operan­
dum in circumcisionem, sicut Paulus et Barnabas ingentes cum libertate,
postea vero gentes ad judaizandum cogens, datam fidem fregit, id quod
neutiquam de S. Petro dici potest, qui ad gentes quoque a Deo vocatus
fuerat, etjamdum propter visionem cœlestem cum illis gentiliter vixerat.
2°. Paulus ea nequaquam egisset cum S. Petro, quæ egit cum Cepha, tam
acriter et publice suum totiusque Ecclesiæ Caput reprehendendo, ut ter ab
eo correptus fuerit Princeps Apostolorum, videlicet privat im reprehensus,
χιτίρωσμενος ήν, quia reprehensus erat, ut habet fons græcus, nempe vel a
judæis Antiochiæ gentiliter viventibus, vel a gentilibus aliter edoctis a Paulo,
ac Cephas solebat : dein coram testibus /.'/.za πράσωπον, in faciem ei restiti :
demum co quod pergeret non recte ambulare ad veritatem Evangelii, alios
plures et Barnabain adeo perducere in hypocrisin, ct quod maximum fuit,
gentes ad judaizandum cogere comminatione æternæ damnationis, Act. 15.1.
publice, coram universa Ecclesia correptus his verbis : si tu, cum judœus
iis, gentiliter viris et non judaice, quomodo gentes cogis judaizare? En tri­
nam ct Evangel icam correctionem Cepile juxta normam ab Evangeliopræscriplam; hanc certe Paulus contra S. Petrum non adhibuisset, tum quia
S. Petrus ob eximiam humilitatem tot aliis modis poterat reduci ad \iam
Tcritatis, tum quia nullo modo probabile est, S. Petrum aut tantopere
timuisse judæos a Jacobo missos, coram quibus centies idipsum fecerat
lero.ohmis, aut ita coegisse gentiles ad judaizandum, qui tot abhinc annis

260

UE LEGIBUS.

cum gentilibus palam manducaverat in medio Judææ cordate edicens, id
jussu divino a se factum fuisse: ergo characteres Petri el Pauli non sinunt
credere, quod ille Cephas fuerit Petrus Apostolus.
Prob. 2*. pars. S. Petrus non fuit Antiochia·, cum Paulus Cepham Antio­
ch iee reprehenderet : vel enim Cephas a Paulo reprehendebatur paulo ante
Concilium Micros., de quo Ad. 15., vel post illud Concilium? non ante, quia
alias S. Petrus egisset manifeste contra visionem et instructionem a Deo
acceptam,contra ipsum conscientia* testimonium, xerbael fidem, Act. II.
Ad hæc Petrum tunc non fuisse Antiochia·, sed Jerosohmis, inde liquet,
quia Paulus et Barnabas Ad. 15. ascenderunt Hierosohmam ad Apostolos,
adeoquead Petrum, ut eos de usu legalium consulerent. Non post Concilium
Micros., quia alias Petrus, qui in illo Concilio primus sm rexerat dicens : viri
fratres, vos scitis, quoniam ab antiquis diebus Deus in nobis elegit, per os
meum audire gentes verbum Evangelii el credere etc. Aci. 15. 7., ac in quo
tandem v. 28. unanimi consensu sancitum fuit : visum est Spiritui Sancto,
el nobis, nihil ultra imponere vobis oneris, quam here necessaria etc. ; si, in­
quam, pwt hoc Concilium gentes judaizare coegit S. Petrus; ergo contra
suammet in Concilio sententiam, contra expressum Concilii decretum etc.
egit Princeps Apostolorum. Dcin non potuit Antiochiæ tunc reprehendi a
Paulo, qui Jerusolymis post Concilium adventans Antiochiam, post aliquot
dies a profectione Legatorum Judæ ct Sibe continuo Antiochia discessit. Adde,
quod juxta chronologiam recentiorem Petrus Romœ fuerit eo tempore, quo
Paulus Cepham reprehendit : nam anno 42. æræ vulgaris et 2° Claudii Petrus
venit Romam, inde non reversus, nisi anno 49. et Claudii an. 9. pnesidens Concilio Micros, anno 50.; Paulus vero anno æræ vulgaris 44. conver­
sionis suæ IL Cepham convenit Jerosolymis, quem ibidem sibi jungentem
dexteram, anno 49. reprehendit Antiochiæ. Cum ergo Petrus anno 44.
uti et annis sequentibus Romæ fuerit, nequaquam dici potest, quod Petrus
sit ille Cephas, qui Paulo junxit dexteram llierosolymæ a Pallo Antiochiæ
reprehensus; ergo locus et tempus incredibile faciunt, quod ille Cephas fue­
rit S. Petrus. De hac chronologia Apost. plura vide in Tr. de Prine. Theol.
num. 164. etc.
Prob. 3*. pars. Paulus in episl. ad Galatas ter exprimit nomen Petri, dein
vero invectus in simulatorem appellat cum Cepium, quo nomine nunquam
solitarie Petrus ab Evangclistis erat nominatus ; cur ergo eamdem personam
in eadem epistola diversis nominibus exprimat ? Sane ad Galatas longissime
dissitos cum scriberet Paulus accusans Cepham, nihil ambigui scribendum
erat. Porro inauditum est. Petrum, qui ab omnibus Evangclistis propter pri­
matum primo loco recensetur, Jacobo in ordine Apostolorum nono, quin cl
discipulis Domini, qii i Apostoli non erant, postponi a Paulo obstupescente,
quod Barnabas adeo in eamdem simulationem duceretur a Petro, etc. ; eigo
nomen, alkequc circumstantias vindicant a lapsu et reprehensione S. Petrum.

63. Obj. I. Paulus objurgando Petrum probare conlendil, se Apostolis di­
gnitate parem fuisse; ergo Cephas, nescio quis, nequit substitui in locum
Petri Apostoli.
R. .V. .1. Sed persuadere Calate instituit Paulus, ul sua. h. c. Pauli sen­
tentia de libertateEvangelica, et non illa Cephæ de servitute Mosaica staret,

DE LEGE POSITIVA DIVINA.

261

eo quod Ipse Evangelium non ab hominibus didicerit, sed a Christo, sicut
Petrus. Sivero uti Cephas, ita Paulus ab eodem Christo doctrinam Evangelii
accepit, quare Galatis standum sit doctrina: Pauli, el non Ceph.e? contra­
rium ergo verum sit necesse est, nempe quod Cephas non a Christo, sed ab
hominibus didicerit Evangelium; unde liquet, quod Cephas a Paulo repre­
hensus non potuerit esse Petrus Apostolus.
Inst. .Nonnisi Apostolus esse potuit, qui Barnabam sua auctoritate in earndem simulationem pertraheret; ergo Cephas idcirco reprehensus fuit Pe­
trus Apostolus.
R. .Y. J. Nam quo hæc tempore facta sunt Antiochiæ, Barnabas nondum
acceperat per impositionem manuum Apostolicarum Spiritum S., missionem
ct Apostolalum, uti constat ex chrono). Apostol.
Deinde Scriptura dicit : Barnabas fuit ductus ab eis in simulationem,scilicet
ajudæis, etnon ab eo, nempe Cepha, quem parvi faciebat. Demum additur
particula c/, ita ut et Barnabas... quasi Paulus plus tangeretur lapsu Bar­
nabæ, quam Ceph.e. Barnabas autem flecti potuit exemplo Ceph.e, nolens
resistere illi, qui videbatur esse aliquid, ut el ipse hac ratione judæis grati­
ficaretur.
(ii. Obj. II. S. Scriptura non ubivis observat ordinem dignitatis, uti Act.
18. 2. —ad Rom. 2G. 3.— 2.Tim. 4.19. semper præponit Priscili.am Aquil.k,
uxorem marito; ergo nec ordo inversus ad Gal. 2. 8. probat, a Paulo Cepham
fuisse distinctum.
II. S. Scriptura non temere præponit Priscillam, sed laudis causa invertit
ordinem, quia quo sexu debilior Priscilla, eo fortior animo suam animam
pro Pauli anima supposuerat, ad Rom. 16. 4. ; causa vero nulla est, cur Pe­
trus trina vice laudatus tanquam Apostolus Jacobo Apostolorum nono postpo­
natur in eadem epistola; ergo ille Cephas non Apostolus el Princeps Apostolonim, sed cleri llieros. solum presbyter fuit.
inst. I. Si Cephas ille solum presbyter fuit ; ergo Joanni non erat præponendtis, quo utpotc Apostolo Cephas fuit inferior.
R. .V. supp. quod Joannes ille, qui ad Gal. 2. cum Paulo junxit dexteram,
fuerit Apostolus : nam 1°. S. Joannes tum jam discesserat in Asiam, cum
anno 39. facta sil divisio Apostolorum, manus vero Pauli, Jacobi, Ceph.e
et Jnannis junctæ fuerint anno 44. — 2°. Junxerunt dexteras, ut Cephas et
Joannes operarentur in circumcisionem, cum uterque Apostolus operatus sit
in (jentes, Petrus Romœ, Joannes in Asia ; adde juramentum, quo Paulus ad
Galatas asseverat, se, nimirum in primo suo adventu Hierosolyma», præter
Petrum (AJacobum, Apostolorum vidisse neminem. 3°. S. Joannes Apost. non
tantum videbatur esse columna, sed vere fuit, cujus etiam prærogaliva nec
Paulo, nec Hierosolymitanis incognita esse potuit. Hæc ergo verba Pauli: vi­
debantur aliquid esse, quod non erant, cadunt in Joannem Marcum, quem
ulpole consobrinum Barnabæ Act. 12. 25. secum assumpserat Paulus, pos­
tea vero deficientem noluerat recipere; in gratiam tandem rediisse, colligi­
mus cx ep. ad Coloss. 4. 10.
f/tft.2. Paulus 1. Cor. I. 12. et sibi et Apollini postponit Petrum, dicens:
Ego sum Pauli, ego autem Apollo, ego vero Cephee, ego autem Christi; ergo
mirum non est, quod Petrum Jqcobo postponat, liem τό Cephas hic idem esi,

262

DE I.EGIBLS,

ac Petris; ergo etiam in épiai. ad Galat., ae proin non denotatur diversitas
person».
R..Idl.Quod hic Cephas,qui est Petrvs, postponatur Apollini,natura exigit
et ordo, eum primo loco ceu infimo se ponat Paulus, exin Apollinem, postea
Cepham, h. e. Petri m, ac denique Christum.
Adi. S. Petris nunquam fuit ab Evangelist is solitarie Cephas appellatus,
praeterquam a Joanne c. i. v. 13., sed addita cautela : tu vocaberis Cephas,
guod interpretatur Petrus. Paulus vel semper Petrum, vel constanter Cepham
eumdem nominat, uti 1. Cor 1. siquidem Corinthii usu haberent, Petrum
compellare voce chaldaica \d syriaca κηφϊς, qua Christus cum compellave­
rat, voce syriaca tunc necdum versa in grtecam πετρος; cum ergo ad Corin­
thios Petrum constanter Cepium, ad Galatas vero diversis nominibus, ae in
diversis quidem argumentis compellet, recte colligo, quod diversas personas
in mente habeat, id quod inde roboratur : si enim Cephas non fuisset alius a
Petro, inepte dixisset Paulus, cum vidisset Petrus, quod mihi creditum esset
Evangelium, sicut Petro, cum dicere debuisset, sicut sibi : imo Paulus sibi
ipsi contradixisset, supra cum diceret, se jam tertio post sui conversionem
anno Jcrosolymæ Petro visum et cognitum fuisse; et nunc modo pro causa
movente , cur dexteram daret, visionem et agnitionem Petri atlerat?
Inst. 3. hi versionibus orientalibus, in antiquis etiam codicibus tam grœcis, quam latinis, quin et in codice Alexandrino jam olim legebatur in ep.
ad Galatas Petris, non Cephas prout hodie etiam fere in omnibus gnecis
exemplaribus legitur; ergo.
R. Versiones orientales veteres nobis non obstant, quia Petrum nulla alia
voce exprimunt, quam Syra vel Chaldæa voce κηφϊ;: duplex vero Cephas
distingui debet, prout latina vulgata diversis nominibus duplicem personam
indicat. Codex Alexandrinus est mutilatus, teste Millio in evolvendis antiquis
codicibus versatissimo. Codices alii plerique pro voce Syra χηφϊς substitue­
runt r.i-.yj; vocem græcam suæ linguæconformem, quia idem utraque signi­
ficat: vocem autem sibi notiorem substituendo, et ubivis ponendo πετρος,
pro κηοϊς, non meminerunt, voce duplici Cephas el Petrus denotari duplicem
personam. Adjicitur tamen in plerisquc codicibus græcis ibi, ubi legen­
dum Cephas, obelus, seu nota ad marginem vel infra, v. g. ad Gal. c. 2. v. II.
et Ii.; non veru 1. ad Cor. 1. 12. per obelum notatur Petrus, ubi legitur
Cephas.
Præterca scribæ et interpretes claritatis gratia initio posuerunt in mar­
gine voccrn Petrus, et postmodum librarii giteci absque cautela pro Cephas
in ipsum textum intrusere vocem πετρος; inde latini interpretes facile de­
cepti sua exemplaria depravarunt. Cum ergo SS. Patres in suis codicibus vel
semper Cephas, vel semper Petrus legerent, mirum non est, quod antiqui
scriptores, et pluies SS. PP. S. Petrum a Cepha non distinguerent.

•jr —

r>5. Obj. ΠΙ. SS. Patres fere omnes aperte et constanter docent, Cepham
esse indistinctum a Petro; ergo recentionim sententia pugnat cum Tradi­
tione.
Η. V. A. Nam 1°. Clemexs Ai.ex. sanctitate et doctrina conspicuus non
tantum negat, Cepham a Paulo reprehensum fuisse Retrum Apostolum, sed

<

DE LEGE POSITIVA DIVINA.

diserte affirmai, fuisse unum ex LXX Discipulis : Clemens Alex,, ail Euscb.
L. I. c. 11., in IV. Hypotiposcon Cepha· mentionem facit, de quo Paulus
dij.it : cum autem venisset Cephas Antiochiam, in faciem ei restiti, et dicit
tum unum c.sx-c ex LXX Discipulis cognominem Apostolo.— 2°. Iren ei s L. 3,
c. 12. gesta SS. Apostolorum, pncscrliin Petri, Jacobi et Joannis enarrans
dicit :sic Apostoli, quos universi actus, el universa- doctrina? Dominus testes
fecit : ubique enim simul assistentes cum eo inreniunlur Petrus et Jacobus et
Joannes: religiose agebant circa dispositionem Legis, qua? secundum Moysen;
ubi vox religiose factum Cephœ, de quo ibidem est sermo, nequit attingere,
quia alias vel Paulus errassel, hoc factum utpote religiosum publice expro­
brando Ceplue : vel Irenæus non intellexit per Cepham Petrum, dum hoc
factum laudat, quod Paulus acriter reprehendit. — 3°. Chrysostomi s hom il.
61. testatur, non neminem putasse, hunc Cepham reprehensum non Apostolum,
sed alium quemdam vilem, abjectum, ct unum ex multis fuisse. Similia refert
1). Hier. h. 1. dc scriptore contra errores Porphyrii, qui fuit S. Methodius :
non enim Clemens Alex., neque Eusebius, cum neuter ejusmodi verbis uta­
tur, alius vero nullus scripserit contra Pdrphyrium. — 4°. De Eusebio
Pamphili refert Dupinius L. 2. c. 13. hic distinguit Cepham Aniiochiœ repre­
hensum a Petro Apostolo : fuit autem hic Eusebius teste Caico pag. III.
exhausta pene omni seculari litteratura impense doctus, antiquitatum Eccle­
siasticarum studio summopere incubuit, quo fine Doctorum ante se monu­
menta diligenter conquisivit. — 5°. Dorotheus Tyrius in Synopsi, Anclor
Chronici Alexandrini, et OEcumenius in Comment, ep. ad GaL
Exinde sic arguo : in Seculo 1. Pauli verba cum attentione lecta : Seculo II.
Clementis et Iren.ei testimonia partira cx Apostolorum discipulis, partira ex
horum tyronibus hausta : Seculo ΠΙ. doctrinaS. Methodii, aut alterius Patris
contra Porphyrium scribentis, satis confirmant nostram sententiam, et SS.
Patrum de ea tunc temporis persuasionem : Seculo IV. moveri coepit sen­
tentia contraria : quippe cum in codicibus suis occidentalibus tam grrecis,
quam latinis nullum Cepham, el in editionibus orientalibus nullum Petrum
reperirenl, nullo personarum distinctarum vestigio detecto incedebant bona
fide, et qua demum ratione ac energia possent, tantum facinus in Petro
Apostolo, quem corrupti codices inducebant, salva fide ac fama excusabant ;
probabilis tamen permansit in Seculo IV. nostra sententia, imo ne unus
SS. Patrum hoc seculo, prout testatur Calmetus ipse, eam refutavit, ant
contrariam rationibus evicisse legitur.
Inst. 1. Libri Hypotiposcon Clementis sunt dubii, imo deperditi, proin
exiguæ auctoritatis : Iren.eus non Cephee, sed Petri nomen habet : .Me­
thodii illius non meminit Eusebius etc. ; ergo Patrum auctoritas parum suf­
fragatur.
R. Ad 1. Ipse Photius, ac Bert i etiam varios in libris Hypotiposcon errores
fraude aliena et haereticorum malitia adsutos esse judicant. Calmetus vero
loquens de Petri itinere Simonis Magi causa Romam instituto, item distin­
guens Thaddæum Apostolum a Thaddæo discipulo, utitur testimonio libro­
rum Hypotip., uti cl in aliis locis; cur ergo hi sint deperditi, et sua careant
fide el auctoritate, cum Cepham distinguunt a Petro?
Ad 2. Latinus interpres Iren.ei ex depravatis latinis codicibus textui Irenaei
inseruit nomen Petri, et nomen Cephæ ibidem repertum immutavit. Præ-

nr t.Ef.ims.

2tU

lenxi Petrum Ironætis ibidem defendit, uti et doctrinam Petri : sed quæ
defensio, si turpem ejus lapsum adducit in medium? Paulum quoque de­
fendit : at qua» defensio, si reprehensorem facti laudabilis et religiasi osten­
dit Paulum?
Ad 3. Quod .Mefiioihi non meminerit Eusebius, lactum putant quidam
critici ex eo, quod Eusebius non fuerit amicus Methodii, qui suum Origeneni
oppugnaverat, et fortiter quidem !.. de llesurr. conf. Origen. Scripsisse autem
Methodium contra Porphyrium, videre est in Fragm. apud Damasc. et Nicetam.
Inst. 2. Tertull., Cypr., Hier., Aug., Chrysost. et S. Gregorius aperte refra­
gantur sententiæ recentiorum, èrgo hæc non est verisimilis.
R. Tr. A.N. C. Nam cum facta ejusmodi ad dogma non pertineant, falli
poterant mulli Patres, qui sicut et historiographi Petrum et non Cepham a
Paulo reprehensum statuentes, mendum quoddam in suis codicibus habue­
runt. Dixi : Tr. .1., nam
Tertvluaxis hoc de Cepha negotium ad S. Scripturae bilancem non exa­
minavit, sed vocabulo Petri comperto in suo codice, non solum Petrum, sed
et Jaeobum et Joannem ejusdem lapsus et damnationis reos fecit, nullo in ep.
ad Gal. fundamento, ubi solus Cephas variasse convictum, et Pauli repre­
hensionem incurrisse deprehenditur.
Cyprianis ex Tertulliani scriptis earndem hausit sententiam : illa enim
continuo versavit, notario suo dicere solitus, da Magistrum. Atque hæc Ter­
tulliani sententia illis temporibus placuit magis, ubi propter baptismum
haereticorum nimio zelo abreptus, a successore S. Petri Stephano Papa dis­
senserat Cyprianus. Attamen errorem hunc esse, tunc necdum agnoverat,
quia in ipsis codicibus suis gnecis, vel latinis etiam loco κηψας legerat

S. Hieronymi m testatur Tillemonlius in præf. comment, ep. ad Gai. esse
libere confessum, se Origenis commentarios esse secutum, neque definito
animo ea defendisse quæ in gnecis legerat, sed ea dunlaxat expressisse quæ
legerat, et lectoris arbitrio approbanda vel improbanda reliquisse.
Quod S. Avglstims ne unica quidem vice alterius Cephee, quam Petri
Apostoli mentionem faciat, inde est, ut Cl. Kerkerdere ait. quia ad manus
Augustini nunquam pervenerant VV. Graecorum monumenta de Cepha. prout
testis est ejus ad Hier, epistola his verbis : haud plures de hoc argumento legi
aut audivi Patres, quam Ambrosium et Cyprianum, quorumneuter S. Petrum
a Cepha distinxerat ; cum ergo mendum quoque haberet in suis codicibus,
nullo tangebatur dubio de duplici Cepha, in eam solum inquisitionem in­
tentus, an vere, an simulate, inalove animo Petrus Apostolus se a gentibus
segregaverit.
SS. Chi.ysostomo ct Gregorio tota epistola ad Galatas exhibebat indiscriminatirn Petrum pro Cepha; proin error illorum erat in voce, et non in
persona. Mirum itaque non est. controversiam istam antiquioribus non ita
fuisse exploratam : nec novum ac insolitum, a multis etiam Patribus aut
dubitari aut negari, cujus tamen veritas poslmodum elucescit. Do exemplum:
tempore S. Augustini quæslio, an nullo unquam casu, etiam ad servandam
vitam. liceat mentiri, erat latebrosissima,ei tam obscura, ut plerique SS. Pa­
tres pro casu servandæ vitæ mendacium esse licitum putarent, atque ipse

X'

• - 7' .

DE LEGE POSITIVA DIVINA.

2Cf>

adeo Augustinus, quamvis contrarium pro certo haberet, aliis aliter sentire
liliorum reliquerit hisce verbis in ep. ad Hier. 19. in hoc magna quœstio est,
sitne aliquando mentiri, viri boni, imo Christiani... eligat, quod voluerit, qui
hoo existimat, ubi mentiatur (’te. Hodie vero post damnatas ab Innoc. XI.
propositiones 2ii, 27,28, nemo ambiget, pro vero ac certo habendum esse
quod contra multos Patres jam tum Augustinus sentiebat.

ARTICULUS VI.
1>E LEGE EVANGELICA A CHRISTO PRO OMNIBUS INSTITUTA.

G6. Nola. Lex Christi dicitur Nova, quia per gratiam renovat hominem,
et novissimo tempore lata, est antiquælegi mosaics* a Christo substituta : di­
citur Evangelica, h. e. bonum nuntium de coelesti beatitudine, remissione
peccatorum, filiorum adoptione, mortuorum resurrectione et vita æterna.
Luther, et Calvin, negarunt, novam a Christo legem conditam fuisse; utpote
qui veterem dunlaxat abrogaverit, cum non obierit munus Legislatoris, sed
Redemptoris : docentes insuper, jarn nunc solam fidem esse necessariam ad
salutem, qua fide liberemur ab omni lege. Hobbesius autem in suo Leviathan
dicit, Evangelium ealenus obtinere vim legis, quatenus a potestate civili as­
sumitur in legem, de se consilium esse, non præceptum ; contra hos
G7. Dico I. Christus non solum abrogavit legem veterem,sed et novam con­
didit vere praeceptivam; est de fide ex Concilio Trid., quod Sess. 6. can. 21.
ita docet : Si quis dixerit, Christum Jesum a Deo hominibus datum fuisse
ut redemptorem cui fidant, non etiam ut legislatorem cui obediant, ana­
thema sit.
Prob. Christus in Scriptura dicitur Legislator, Is. 33. et Jacob. 4., utique
propter leges ab eo condendas et conditas : Christi Evangelium sæpe vocatur
Lex, Is. 2. de Sion exibit lex, et verbum Domini de Jerusalem; et Is. 41. le­
gem ejus insulte exspectabunt. Christus testatur mulla a se imperata esse,
quæ jubet a fidelibus in perpetuum observari; Joan. Jo. sZ prœcepta mea ser­
vaveritis etc. et Maith. 28. docentes eos, servare omnia, quœcumque mandavi
vobis : sed hæc omnia legem veram ac proprie didam sonant, atque univer­
sorum Patrum consensu de veri nominis lege intellignntur : ergo. Conf.
Ecclesia instituta est instar reipublicce spiritualis, cujus Princeps est Christus,
ct instar corporis, quod caput habet Christum, uti constat ex iis Scripturae
locis, quæ Ecclesiam appellant Regnum coelorum, unum ovile, unum corpus :
atqui ea respublica, ut sunt natura et mores hominum, consistere nequit
sine legibus, et quidem a credendi lege distinctis, ciim nulla hominum so­
cietas possit permanere, aut etiam coalescere sine legibus, per quas ordo
inter varias ejus partes constituatur, et singula membra ad suum, et ad
commune totius societatis bonum dirigantur, atque in officio contineri
queant, id quod conferre non potest sola lex credendi ; ergo si respublica
Ecclesia* non est imprudenter ac improvide constituta, quod vel cogitare
impium est, veras habet leges.

266

DE LEG
LEGIBCS,
IBIS.

68. Dico IL Christus in nova lege purler præceptum ildei, alia etiam mo­
ralia el ceremonialia condidit pro omnibus hominibus ; est de fide ex Con­
cilio Trid., quod Sess. 6. can. 19. ail : Si quis dixerit, nihil pra-cejdum esse
in Evangelic præter fidem, extern esse indifferentia, neque præcepta, neque
prohibita ; aut decem præcepta nihil pertinere ad Christianos, anathema sit.
Prob. V. pars. Quod lex nova contineat præcepta muralia, perspicuum est vel
ex uno Matth. 5. 17., ubi Christus præcepta Decalogi, quæ sunt juris natu­
ralis, continuât : ex Marc. 11. 22,, ubi prœeipit fidem et in ea spem, quia
fides est sperandarum substantia rerum, ad Ilebr. H. I. ex Luc. 10. 27.,
Joan. 13. 12., ad Gal. 6. 2., ubi charitatem Dei el dilectionem proximi
mandat : demum omnia officia proximo debita Matth. 7. et 19. exacte
declarat et prœeipit. Quod ceremonialia præcepta habeat, patet ex Joan. 3.
de necessitate Baptismi aliquando imponenda : ejusdem suscipiendi sancitur
mandatum, Matth. 28. et Mare. 16. Præceptum Eucharistiæ sumendæ
continetur Joan. G ; sed haec et similia, quæ sive ad Sacramenta, sive ad Sacri­
ficium spectant, non pertinent ad jus naturæ, et cultus divini modum præscribunt; ergo positiva sunt ac ceremonialia. Quod ad leges judiciales allinet,
unicam habemus, eamque valde generalem. Matth. 18. s/ Ecclesiam non
audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus : eaque idonea est efficaciter
componendis circa fidem controversiis, et relinendo in Ecclesia universa
ordini ac regimini.
Prob. 2*.pars. Matth. 28.18. dicit Christus : Data est inihi omnis potestas in
ca-loet in terra; euntes ergo docete omnes gentes: Mare. 16. 15. euntes in uni­
versum mundum prœdicate Evangelium omni creature?; ergo lex Evangelica
obligat universos. Conf. Christus est Redemptor universalis, ergo et Legis­
lator omnium, qui post Christi adventum per observantiam Evangelii salutem
et redemptionem participare possunt. Demum Christi Ecclesia non est, ut
fuit Sy nagoga. tantum particularis, sed Catholica, h. c. quoad personas, loca
et tempora universalis ex institutione Christi.

Ί

î

69. Obj. I. Id quod Christus veteri legi substituit, dicitur gratia : sed Apo­
stolus sapo opponit gratiam legi; ergo lex nova non est vere ac proprie lex.
Item vocalur lex gratiæ; ergo gratis et sine operum conditione confert vitam
æternam : lex libertatis, perfecta autem libertas liberat ab omni onere legis,
peccati et mortis ; lex spiritus cita, sed ubi spiritus, ibi libertas : si spiritu
ducimini, non estis sub lege, ad Gal. 5. 18.; ergo lex nova non est vere prae­
ceptiva et obligatoria.
R. Ad 1. D. .1/. Lex nova dicitur gratia ex poliore sui parte C. ex omni
parte V.; item D. m. Apostolus opponit gratiam legi, h. e. eam contradistinguit a lege C, h. e. per gratiam excludit legem proprie dictam iV. Paulus
gratiam et legem solum distinguit, et suas unicuique paries tribuit, legi
partes imperandi, gratiæ juvandi : aut ubi excludit legem per gratiam, no­
mine legis inlelligil tantum mosaicam legem, et gratiæ nomine statum Evangeltcum; eumdem fere sensum habet illud Joan. 1.17. Lex per Moysen data
est, gratia ct veritas per Jesum Christum faclaest, h. e. Moyses non dedit nisi
legem, Christus cum lege impertit gratiam, qua impleatur lex.
Ad2. D. A. Lex nova dicitur lex gratia· ex eo, quod minus proprie obliget,
ac lex vetus A.ex eo, quod multo abundantius subministret auxilia gratiæ,

I»E LEGE POSITIVA DIVINA,

267

ne quidem \1 ipsius legis novæ C. In loge veteri parcior erat rnensura
gratiæ, neque data vi status veleris, in quo nondum soln turn erat pretium
nostra» redemptionis·, tanta vero gratia· copia in solemn! legis novæ promul­
gatione lacta in die Pentecostes in discipulos affluebat, ut vi illius lex nova
in cordibus hominum semper conservari potuisset, quamvis scripta non
fuisset, ut testatur S. Iron. Attamen docet Apostolus ad Kom. 8. 13. si spiritu
facta carnis morlificaveritis, vivetis, ac proin cum sine gratia obtineri nequeat
vita æterna, hæc quidem gratis confertur, non tamen sine nostra coopera­
tione cum gratia.
Ad 3. D. A. Lex nova dicitur lex libertatis, quia fideles liberat a jugo
legis mosaicæjCl a reatu ac dominatu coneupiscentiæ C. quia liberat ab omni
onere pneceptorum Ar. Hinc (pii perspexerit in legem perfectam libertatis, et
permanserit in ea, non auditor obliviosus factus, sed factor operis, hic beatus
in facto suo erit, Jac. 1.2.3.
Ad 4. D. A. Si spiritu ducimini, non estis sub lege mosaica, quæ est lex
timoris, innumeris gravata praeceptis ac ceremoniis C. non estis sub lege
Christi, quæ est lex amoris, vere tamen ac stabiliter obligans A'. Apostolus
adeo non negat, Christum dedisse vera Christianis præccpta. ul ea potius
ubivis commendet. Præclare hanc in rem S. Aug. ait enarr. in Ps. 1. aliud
esi, esse in lege, aliud sub lege: (pii est in lege, secundum legem agit, ex in­
stinctu Spiritus S., et allectu justitiæ servans legem : qui est sub lege, secun­
dum legem agitur, ex solo timore pœnæ et vindictae compulsus; ille ergo liber,
hic servus.
Insl. 1. Quoties Evangelium dicitur lex, hæc appellatio temperatur voce
aliqua, quæ indicet non esse legem veri nominis, e. g. \ck fidei, lex liber­
tatis etc. Item Christus ad Gal. 3. 13. nos redemit de maledicto legis, factus
pro nobis maledictum; ergo liberavit nos et a culpa et a pœna, nullum dein­
ceps fidelibus imputando peccatum, et ab operibus legis, ita ut, qui ex ope­
ribus legis sunt, sub maledicto sint, ad Gal. 3. 10.
R. Ad 1. .V. A. Ea quippe addita non excludunt rationem logis proprie
dictæ, sed ut significent status Evangelici excellentiam et prærogalivas,
præceptis a Christo traditis, quæ sunt velut corpusct materia, aliquid adjun­
gunt, quo designetur ejus quasi anima, h. c. Spiritus S. gratia, quæ datur
per fidem.
Ad 2. I). C. Liberavit nos et a culpa et a pœna, merendo nobis gratiam,
ut in pœnam et maledictionem transgressorum non incurramus, vel per
veram poenitentiam reatum çulpæ et pœnæ deleamus C. non imputando
peccatum, ct salvando unice propter fidem .V. Deus intentat gehennam pecca­
toribus propter peccata : undenam autem peccata, si lex non datur ? Item
qui ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt, si absque fide ct gratia
iegein servare, et sic justificari præsumant C. si id per fidem et gratiam præstare nitantur A'. Apostolus ibidem duo declarat, circumcisionem et ceremo­
nias legales non esse amplius necessarias ad salutem ; et ex operibus legis
sine fide nullam esse justitiam, quia alias Christus gratis mortuus esset.
Inst. 2. Christus Matth. 11. 30. legem novam vocat jugum suave et onus
/ere: sed præccpta Evangel ica e. g. lex confessionis, prohibitio polygamiæ,
matrimonii indissolubilitas etc. essent valde difficilia, imo relate ad cere-

268

ΠΕ I.EGIDl'S.

moniâh’a veteris legis tam gravia, ut multos infideles a Christianismo
absterreant; ergo lev evangelica non est praeceptiva.
R. Lex nova multo facilior ac suavior est lege veteri : 1°. quia hæc ob
prœceptorum multitudinem, Act. 15. vocatur jugum importabile, cum in lego
nova abolita sint tot sacriticia, tot genera holocaustorum, item legalis cibo­
rum immunditia, carnalis circumcisio, tot purificationes ct ceremonia»
prope innumerabiles, ac illa etiam obligatio ascendendi Jerosolymam ad
festa et sacrificia ; cum lex nova nonnisi paucissima præcepta legi naturali
superaddat. 2°. Quia lex Christi lota refertur ad charitalem, Deo abunde
subministrante spiritum bonum petentibus, in eo autem quod amatur, aut
nun laboratur, aut et labor amatur, ait S. Aug. L. de bono viduit. c. 21. Ad
hæc pernitentia iis tantum præcepta est, qui libere contra legem deliquerunt,
et hæc sane quam est peccatoribus necessaria et optabilis, tam est illius forma
imbecillitati humanæ accommodata. Porro inter praecepta veteris legis plura
erant, quæ transgressores morti addicerent, cum inter præcepta evangelica
vix tria sint aut quatuor aliquantum difficilia, quæ vero aliunde tantum
pacis et solatii afferunt, ut pœna iis annexa censenda sit levissima. Demum
lex moralis Evangelica non debet comparari cum sola ceremonial i Mosaica,
sed cum ceremoniali simul et morali, atque sic multo facilior est.
Inst. 3. Si Christus condidit legem novam vere praeceptivam ; ergo venit
in mundum ad judicandum et regnandum, cum tamen dicatur Joan. 3.
.Von enim misit Deus filium suum in mundum, ut judicet mundum, sed ut
salvetur mundus per ipsum; ctJoan. 8. 15. Ego non judico quemquam;
Joan., 18. 36. Regnum meum non est de hoc mundo; ergo.
R. Cum S. Aug. Christus in hisce textibus duntaxat docet, 1°. quod in
mundum venerit potius ad redimendum, quam ad perdendum mundum,
quamvis tot scelerum reum, adeoquequod tunc fuerit tempus misericordiæ,
non judicii ; quocum stat eos, qui Salvatorem neglexerint, ac Legislatori non
paruerint. Judicem illum esse experturos: 2°. quod non judicet quemquam
sicut Pharisæi, perhibendo falsa testimonia : 3°. quod regnum suum non
fuerit terrenum ac temporale; simul autem docet, quod sit Rex et Judex
universorum, habens regnum spirituale et æternum, Joan. 5. 22.-12. 48. ;
hinc nitide S. Aug.Tract. 115. in Joan., non ail, regnum meum nun est in
hoc mundo, sed non est de hoc mundo.
70. Obj. 11. Lex nova appellatur fides, tanquam ab adæquato ejus objecto,
ad Cal. 3. priusquam veniret fides, sub lege custodiebamur conclusi: Mare. 16.
qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit, con­
demnabitur ; ergo ab Evangelio pra>ler fidem nihil praecipitur.
Conf. SS. Patres passim docent, in lege nova non pervenire hominem ad
gratiam merito operum praecedentium, sed fide credentem justificari sine
operibus, adeoque solam fidem in Christum justificare.
R. V. C. Nam fides ibi est ipse Chrisius, objectum fidei, aut lexevangelica,
quæ ideo fides dicitur, quia propria illius est fides in Christum, quæ est fun­
damentum eorum, quæ imperat et promittit. Mare. 16. in ipso textu habes
positivum de baptismo præceptum ; quod autem tantum dicatur: qui non
crediderit, quin addatur, qui non baptizatus fuerit, sensus est, qui non cre­
diderit viva fide quæ per dilectionem operatur, uti dicitur ad Gal. 5.; ct

DB LEGE POSITIVA DIVINA,

269

subinldligunlur conditiones ad salutem alibi rcquisil®. Ad hrec Christus
Mallii. 25. 41. minatur etiam fidelibus ignem aeternum, qui alia mandata
sua non servant.
Ad Cwf. 11. SS. Pathes itidem loquuntur de fideviva; non ergo excludunt
opera supcrnaiiiralia et salutaria in gratia ct fide facta, sed opera legis mo­
saics· mere naturalia et externa, fidemque præcedentia, quæ utique gratiam
non merentur dc condigno.
/n.vt. I. Lex nova est ita lea'· fidei, ut cum exclusione legis justificet, ad
Ephes. 2. 8. Gratia estis salvati per fidem, non ex operibus : ad Rom. 4. 2. Si
Abraham cx operibus justificatus est, habet g loriam, sed non apud Deum; ergo
sicut sola fides justificat, ita fides sola est præcepta. Ad hæc lex nova
dicitur lex charitatis; ergo saltem prætcr fidem nihil imperat, nisi charilatcm.
K. Ad I. .V. A. et C. Lex nova est lex fidei, tum quia in se habet spiritum,
et confert gratiam, cujus fundamentum et radix est fides, tum quia omnia
novæ legis præcepta principaliter fundata sunt in fide ; hinc explico Aposto­
li·»: gratia estis salvati per fidem Christi, debitis conditionibus vestitam, et
non ex operibus legis mosaicæ C. per fidem Christi nudam, et non ex operi­
bus legis evangelic® Ar. De Abrahamo Apostolus loquitur conditional^, eum
non habiturum gloriam apud Deum, si tantum cx operibus naturalibus,
quæ non proveniunt ex gratia fidei, justificatus esset, sicut illi qui suis
viribus justitiam tribuebant.
Ad 2. D. C. Nihil nisi charitatcm, tanquam finem, quo lex referatur C.
quasi charitas unicum sit præceptum, quod lex nova complectatur AT. 1. ad
Tim. 1. finisprœcepti est charitas : ad Rom. 13. plenitudo legis est dilectio:
scilicet mandatorum omnium observatio eo tendit, ut charitas in nobis figa­
tur, augeatur, foveatur; ct vicissim charitas praeceptorum aliorum observa­
tionem exigit ac promovet.
Inst. 2. Lexevangelica legis naturalis præccptis moralia nulla superaddit:
nullam quoque in naturalibus obligationem naturali obligationi superin­
ducit; ergo nulla præcepta moralia ad cvangelicam legem pertinent; imo
dici potest, nulla esse in lege nova præcepta positiva etiam cercmonialia,
quia positiva institutione Baptismi v. g. et Eucharistiæ, ad ea observanda
nihil aliud nos obligat, quam naturale præceptum salutis quærendæ per
media divinitus instituta; ergo.
Il.Jd l. Ut naturæ præcepta esse quoque evangelica censeantur, salis
quidem est, ut naturæ lex homines sub evangelica lege positos obliget, et
Evangelium jubeat naturæ legi satisfieri; attamen Christus in ea materia
nihil vetuit, quod nondum esset naturæ lege vetitum, aut quod non esset
connaturale prohiberi, posita aliqua institutione: sic v. g. post matrimonium
in Sacramentum nova lege assumptum, connaluraliter illicitum est Christia­
nis ad illud accedere in statu mortiferi peccati ; nihil item Christus impe­
ravit in eadem materia, quod ipsa naturæ lex non imperet vel simpliciter ct
absolute, vel ex hypolhesi alicujus novæ cognitionis vel conditionis, v. g. po­
sita revelatione mysteriorum quæ antea latebant, naturæ lex jubet, ut Deo
ca revelanti credatur, ct fides ad plures, quam prius, articulos extendatur.
Nihilominus mulla legis naturalis capita Christus perfectius explanavit, addiditque consilia ad legis illius observationem utilissima.

■BSUW

270

« ·e

ΠΕ LEGI Bl’S.

Adi; V. .1. Christus auctoritate sua legis naturalis præcepla c<mllrmans,
arctiore nos vinculo obstrinxit ad ea implenda; unde fralernœ dilectionis
praeceptum, antiquum sane et naturale, novum vocat et suum. Eadem de
causa idem appellatur mandatum vetus ct novum, I. Joan. 2. ; proin Chris­
tiani in violandis illis præceptis ob interpositam tantam auctoritatem delin­
quunt gravius.
.Id 3. .V. J. Non satis fuit institui ritus illos, ut incumberet necessitas
cos frequentandi, prout patet exemplo baptismi ante Christi mortem insti­
tuti; oportebat preterea voluntate Christi præceptum injungi, <pio fierent
ad salutem necessarii, aut imponeretur obligatio illis utendi.
Inst. 3. Non est potior ratio, cur Christus dicatur condidisse præcepla
moralia et ceremonial ia. quam judicialia; ergo sicut hæc nulla dc novo
condidit, ita nec illa.
R. .V. J. Christus uti principibus secular ibus liberum esse voluit, ea sta­
tuere, quæ ad publicam tranquillitatem videbuntur aptiora, salva fide ct
salvis bonis moribus : sic neque pro Ecclesia tales leges per semetipsum
tulit, curam hanc et potestatem committens Apostolis eorumque successo­
ribus, ac præprimis supremo Ecclesiae capiti juxta illud Maith. 1G. 19. quodcumque ligareris... ct Joan. 21. 17. pasce oves meas; videlicet Christus
tantum statuere voluit perpetuo futura ac immutabilia; cum ergo leges
judiciales pro temporum ct occasionum varietate sæpius mutare expediat,
non expediebat ferri a Christo leges, quæ mutarentur. Satis tamen provi­
sum Ecclesiæ per illam legem generalem : qui Ecclesiam non audierit etc.
vide num. 68.

.

71. Ohj. III. Si Christus novam legem instituit pro omnibus ; ergo infideles
eliam sicut tenentur, ita compelli poterunt ad Evangelium : sed hæc potestas
ostendi nequit a Christo data Ecclesiæ; ergo.
R. D. M. Compelli poterunt ad non resistendum prædicationi Evangelii
C. ad audiendam Evangelii prædicationem, subd. infideles subjecti princi­
pibus Christianis C. his non subjecti .V. Principes Christiani ceu advocati
Ecclcsiæ possunt prædicationem Evangelii contra infideles eam impedire
volentes defendere, et contra eos, si resistant, armis ct bello agere, nec non
cx ipse» jure belli eos subjugare. Probabilius tamen non possunt cogi infideles
ad audiendam prædicationem Evangelii, cum hic sit actus jurisdictionis.
Quamvis autem ad id cogi possint infideles subjecti Principibus Christianis
(sicut judæi Romæ sub muleta compelluntur ad concionem, scu instru­
ctionem catholicam) cum hic actus auditionis subsit externe jurisdictioni ;
non tamen ad amplectendam fidern, quia fides interna libera esse debet.
Inst. Auditio mere materialis non assequitur veritates fidei : formalis
ordinata ad assensum internum est res gratiæ et arbitrii ; ergo ad neutram
possunt compelli.
R. Compelluntur ad auditionem precise, quæ sit dispositio ad assensum
libere oblinendum coopérante gratia; idipsum autem solvi debet de prædicatione pœnilcntiæ ad fideles. Attamen Princeps ethnicus suos Cogere non
potest ad audiendam prædicationem grntilismi, non quidem ob defectum
potestatis, sed maleriæ.

ί

DE LEGE POSITIVA DIVISA.

27i

72. Observa. Lex nova, quoad gratiam ct diari talem diffusam in cordibus
nostris, tradita non est : quoad externas bene operandi leges, quodammodo
pèr accidens est tradita, non per se uti lex vetus, quæ prius scribi debuit
quam dari : cum lev Christi ante sit data quam scripta, tum vivæ vocis
oraculo, tum in die Pentecostes, post aliquot a Christi morte annos primum
scripta, quatenus ad fidelium preces vita Christi consignanda litteris, et
contra Cerinthi ac Erionis h æroses agendum fuit. Porro differt a lege veteri
non tam quoad substantiam, cum utraque habeat auctorem eumdem, Deum,
finem proximum eumdem, qui est cultus Dei et puritas cordis, item remotum,
qui est vita æterna, eadem præcepla primaria, scilicet fidei per charitatern
operantis, quæ est plenitudo legis ; quam quoad accidentia, videlicet lex
vetus a Moyse, lex nova a Christo fuit promulgata, lex nova præcellit reve­
latione mysteriorum, perfectione consiliorum, doclrinæ moralis exactitudine : est diversa in præceptis circa Sacramenta et Sacrificia, totum orbem,
non solos judæos obligans, lex amoris, non timoris, facilius implens
præcepla, ex se justificans, quia ex opere operato Sacramenta gratiam con­
ferunt sanctificantem, et Sacrificia gratias actuales, ob merita Christi jam
exhibita, ct pretium pro redemptione nostra persolutum : denique lex nova
finis est ac perfectio veteris legis. Notare hic juvat Quesnellii propositiones
6: 8. 63. 65:
ARTICULUS Vil.
DE LEGE EVANGELICA POST SUFFICIENTEM SUI PROMULGATIONEM UNIVERSOS
OBLIGANTE.

73. Nota. Certum est, Baptismum, Eucharistiam, Sacerdotium, Sacrificium
antemortem Christi instituta, etpost resurrectionem ante Ascensionem Christi
Sacramentum Pœnilcntiæ, Ordinem Episcopalem, Ecclcsiæ regimen, cæteraque consummata esse. Verior eliam sententia est, Sacramenta statim post sui
institutionem fuisse utilia et contulisse gratiam, uti de Baptismo testatur S.
Aro. ep. 108. collato Apostolis jam antemortem Christi : cum verisimile non
sil, Christum Apostolis non baptizatis dedisse Eucharistiæ atque Ordinis
Sacramenta. Itaque de sola obligatione quæstio est, quandonam facta fuerit
universalis.
74. Dico. Lex cvangclica primum coepit obligare die Pentecostes, non qui­
dem omnes statim, sed successive, ita tamen, ut ante mortem Apostolorum
orbem universum coeperit obligare per modum legis.
Prob. i*.pars. Omnis lex, ul tanquam regulapublica obliget in actusecundo
debet soleinniler ac sufficienter promulgari : sed hoc contigit die Pentecostes,
quo Ad. 2. Apostoli repleti Spiritu S. congregatis ex omni natione, quæ sub
cœlo est, populis in Metropoli judæormn prædicarunt fidem in Christum, ne­
cessitatem baptismi et pœnitentiæ ; ergo.
)lin. patet : non enim promulgata est ante mortem Christi, quia Testa­
mentum novæ legis in mortuis confirmandum erat, quamvis fides in Christum
ceu Mediatorem semper necessaria jam tum obligaverit : non ipso passionis
tempore, quo dispersæ erant oves pastore percusso, nequicquam cogitantes

H

272

DE LEGIDES;

de promulganda lege : non tempore intermedio passionem inter el resur­
rectionem, quin et Pentecosten, quia Christus ascendens in altum pnecepit
Apostolis, ul solitarii sederent, quoad usque induerentur virtute exalto,
nec slatim post Ascensionem, sed primum die Pentecostes facta esi pro­
mulgatio Baptismi ad salutem necessarii; hinc verba illa, nisi quis renatus
fuerit... Joan. 3. item illa : ite, docete omnes gentes, baptizantes eos, quamvis
diu ante Pentecosten prolata, non induxere actualem obligationem Baptismi
suscipiendi, nisi pro tempore, quo præceptum Baptismi erat imponendum;
uti nec illa verba: nisi manducaveritis carnem filii hominis... quæ solum
significant, Eucharistiam aliquando necessariam fore.
Conf. Christus noluit suam legem prius obligare, quam formata esset
Ecclesia, pro qua illam ferebat: sed hæc formata non fuit ante tempus proxi­
mum Ascensioni, quia Joan. 20. primum instituit Sacramentum Poeniten­
tia», Joan. 21. Petrum constituit summum Pontificem juxta promissionem
Malth. 16. factam ; ergo. Ad hæc lex positiva ostendi nulla potest, quæ ante
hoc tempus obligaverit.
Prob. 2’. pars. Lex nova non potuit obligare omnes, nisi post sufficientem
apud omnes promulgationem : atqui non statim omnibus fuit sufficienter
promulgata, imo non potuit ubivis terrarum sufficienter promulgari, nisi
successive; ergo primum coepit promulgari judais, ul testatur S. Petris
Act. 3. 15., et S. Pavlvs Act. 13. 16.; dein post annos aliquot gentibus etiam,
prout constat de Corxelio baptizato, Aci. 11. 18.; ac demum omni creatura
in multis et variis partibus orbis terrarnm, partira per Apostolos, partira per
Discipulus, ubique Deo coopérante, et sermonem confirmante sequentibus signis,
Marc. 16.20. ita, ul Christi ct promulgati Evangelii notitia ad omnes universim ante mortem Apostolorum potuerit humano modo pervenire, licet per
malitiam aut negligentiam hominum non pervenerit ad omnes.
Hunc vero ordinem in promulgatione Evangelii servarunt Apostoli, quem
Christus praeceperat Act. 1. 8. Eritis mihi testes in Jerusalem, et in omni
Judœa et Samaria, et usque ad ultimum terree.
.· V

73. Obj. I. Lex fidei in Christum, tanquam Messiam, judæos obligavit jamdum antemortem Christi, dicente Christo : si opera non fecissem in eis, qua:
nemo alius fecit, peccatum non habermt, Joan. 15. 21. ; ergo alia quoque
pnecepta moralia. Conf. Præceptum Christi in ultima cœna, hoc facite in
meam commemorationem, Luc. 22. 19. statim obligavit Apostolos ; ergo etiam
alia pnecepta alios.
R. D. .1. Lex fidei mrturah’.tjamdum obligavit judæos, quibus scilicet per
signa credibililatis sufficienter propositum fuit Christum esse Messiam C.
obligavit lex positiva fidei .V. necdum enim ante mortem Christi Ecclesia
nova fundata, necdum Testamentum novum erat confirmatum : ct quamvis
Christus ante passionem suam multa instituerit Sacramenta, mysteria reve­
laverit, dederit præcepta monim ; hæc tamen nonnisi privatim docuit, el
respective coram paucis, adeoque necdum lex nova tanquam regula publica
et præceptum communitatis obligabat, id quod solemnem ac publicam pro­
mulgationem requirit. Illa vero lex naturalis fidei ex ipsa natura rei inducit
obligationem credendi Christum esse Messiam, quandocumque per signa et

t)E LKGlî pûsItIva ihvina,

273

pimligia id salis innotuerit; quin el obligationem obediendi, si quid vel pu­
blica vel privata lege sanciret.
Ad Conf. It. Pnuceplum illud Luc. 22. datum Apostolis erat duntaxat
pricalum, non statim, sed post Christi mortem et suo tempore exercendum.
Insl. L Promulgatio publica requiritur ex sola hominum institutione ad
legem humanam, non. vero ad divinam; hinc in illa verba Joan. 3. ?>. nisi
quis renabis... notat Aug. L. 1. de orig. anim. c. 9. e.c quo illud a Christo
(Udum est, nemo fit membrum Christi sine baptismo aqua· vel sanguinis;
ergo.
R. 1). J. Promulgatio publica non requiritur ad legem divinam ex parte
ipsius Hei, cum nemo modum ferendi leges Deo praescribere possit C. Noti
requiritur ex parte ac conditione hominum, ut leges pro communitate latæ
publice innotescant .V. Hinc Deus jussit legem suam tum veterem tum novam
publice promulgari. S. Aug. solum intendit, sine baptismo nullum esse
Christianum aut membrum Ecclcsiæ Christi : hæc vero ante mortem Christi
non erat fundata.
Inst. 2. Saltem in dic Pentecostes simul omni creaturœ praedicatum fuit
Evangelium; eigo hoc statim die omnes obligavit. Prob. A. Hoc die cum
Petrus praedicaret Christum, aderant ex toto orbe Judæi ct proselyti; ergo.
R. .Y. C. Quia Judæi qui aderant non omnes crediderunt, nec slatim ad
suas regiones redierunt, reduces autem non statim potuerunt sufficientem
fidem facere; gentiles vero primum coeperunt obligari post revelationem
Petro factam dc conferendo illis baptismo, Act. 10 ; quamvis enim mulli
gentiles vel habitantes vel peregrinanles inter Judæos doctrinam Apostolo-*
rum audiverint, et signa viderint, propterea non statim ad suscipiendum
baptismum adstringebantur lego evangelica, ad quem tunc nequidem ad­
mittebantur; at lege naturali tenebantur credere ac colere Deum verum,
vel Christum etiam, ct ad salutem sperandam per ipsum.
Inst. 3. Ante revelationem Petro factam discipuli jam dispersi praedica­
bant Evangelium Samaritanis, Aci. 8.; et Paulus Aci. 11. in primo statim
ingressu Jerosolymæ egit cum gentibus et grtecis ; Philippus autem baptizavit
Eunuchum Begince Candads prius, quam Petrus Cornelium ; ergo.
R. Samaritani fuere Judæi, sed in doctrina ct moribus errantes. Paulus
non praedicavit, sed tantum locutus est gentibus, el disputavit cum graecis ;
si tamen vere gentiles erant, et non Judæi potius aut proselyti, qui ex gen­
tium provinciis venerant Jerosolymam : et talis probabilius erat Eunuchus
ille, ipiod ex insigni ejus pietate, reverentia ct allectione ad S. Scripturam
colligit S. Chrysost. DeniqUeAct. 11. manifeste dicit Scriptura,quod discipuli,
qui ob persecutionem usque Phæniccn el Cyprum pervenerant, nemini lo­
cuti sint verbum, nisi solis judœis.
Insl. 4. Lex evangelica Jerosolymæ in Metropoli lotius Judææ promulgata
slatim orbem universum obligavit,.sicut lex Principis in sua Metropoli, aut
lex ecclesiastica Romæ promulgata obligat omnes; ergo non debuit succes­
sive promulgari.
R. Tr. A. N. C. Christus Mare. till. praecepit Apostolis praedicare Evan­
gelium omni creature? in universo mundo, facta insuper potestate miracu­
lorum, quibus confirmarent Evangelii praedicationem. Ad hæc neque lex
ci'ilis, neque ecclesiastica obligat subditos, si non potuerit moraliter certo
II.

18

274

DE LEG I BV S.

innotescere, licet in J/dropo/ί promulgata, Verum Ex angel i i promulgatio
ut sufficienter innotesceret, salis non erat, eam in die Pentecostes factum
esse Jerosolymis; sed successive facienda erat in mullis aliis mundi parti­
bus, simulque per signa el prodigia confirmandum, quod revera hæc pro­
mulgatio
divina auctoritate fiat.
S

1

76. 0/y. II. Non csl credibile, solus Apostolos tam brevi tempore promul­
gasse Evangelium in universo mundo: ergo ante mortem Apostolorum nec­
dum omnibus successive facta fuit promulgatio. Conf. Oiuc.., Ai c., Berx.
docent, ne sua quidem ætale prædicalum fuisse Evangelium in toto orbe:
ergo.
R. .V. .t. Id factum esse ex peculiari providentia Dei per Apostolos corumque Discipulos, saltem moraliter quoad famam ct evulgationem nolitiæ de
Christo, colligimusinde, quia in mundum universum ire jussi prædicav erunt
ubique, el quia in omnem terram exivit sonus eurum, et in fines orbis terra·
verba eorum, ad Roro. 10.; et quia Christus ipse dixit Apostolis, Act. 1. erilis
mihi testes in Jerusalem... et usque ad ultimum terree, id quod impletum esse
docent SS. PP., Hier, in c. 24, Matth. Chrysost. hom. 76. in Matth. D. Tho­
mas etc. ; hinc
Ad Conf. R. Explicandi sunt SS. PP. quod Evangelium ab Apostolis prae­
dicatum non sit in quavis particulari provincia, sed in orbe solum moralilcr universo : vel non ita universim, ut per ignorantiam invincibilem ex­
cusari nemo potuerit : vel non cum effectu, sive omnium gentium ad Christi
fidem conversione, prout exponit D. Thom, hic q. 106. a. 4. ad 4.; secus
praedicti PP. cum reverentia deserendi forent.
Inst. Hodie adhuc sunt plures ethnici, qui nihil de Evangelio audierunt ;
vel si prædicalum jam nunc est Evangelium in universo orbe; ergo advenit
consummatio et finis mundi, juxta illud Matth. 24. 14. el prœdicabitur hoc
Evangelium regni in universo orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc
veniet consummatio.
R. .Id 1. Notitia Evangelii vel olim ad illas gentes pervenerat, et successu
temporis ejus memoria iterum deleta est : vel si ad illas non pervenit, id
earum negligent!» et peccatis tribui debet; si vero inculpabili ignorantia
laborant, obligantur lege evangelica saltem in actu primo, quia lex jam per
sufficientem promulgationem in suo statu completa, ad omnes moraliter
potuit pervenire, ut proinde ignorantia tantum per accidens se habeat, el
lex evangelica per se obliget universos.
,-t(/ 2. Textus Matth. 24. solum probat, non fore legem aliam legi evangclicæ semper duraturæ posthac surrogandain, nec prius venturum esse
iinem mundi, quam facta sil pnedicatio Evangel i i in universo orbe ; non item
quod, ut primum annuntiatum fuerit Evangelium Christi omnibus gentibus,
mnfeslim sequatur consummatio secuti.

ί»Ε LEGE POSITIVA DIVINA.

275

ARTICULUS VIII.
1>E LIGE EVANGELICA IMHSPENSAIHLI AC PERPETUO DURATURA.

77. Nota I. Indubium est, quod Deus dispensare valeat in lege evaugelica, quam libere tulit; sicut ergo mosaicani abrogavit, ita et evangclicam
mulare potest, contentus sola lege naluræ: hæc tamen dispensatio aut
immutatio nunquam est credenda aut asserenda, nisi per Ecclesiæ auctori­
tatem vel aliam revelationem certam de illa constet. Certum quoque est,
Reges ac Principes, Episcopos et Prælalos summo Pontifice inferiores dispen­
sare non posse in jure divino, quia illis non est concessa alia potestas, quam
temporalis sufficiens ad gubernationem politicam, Episcopis vero potestas ita
dispensandi non est necessaria, ob usum illius rarissimum, ac praeterea velut
causa gravissima Sedi Apostolicæ reservata est. De solo igitur Romano Pon­
tifice procedit quæstio ; sunt vero, qui indistincte affirmant, eum posse dis­
pensare in omnibus, quæ sunt juris divini, præterquam in articulis fidei :
alii id restringunt ad casum, quo majus Dei obsequium videtur exigere
dispensationem; verum hi non satis se discernunt ab opinione priore, cum
utique Papa nunquam dispensaret sine gravi causa : demum communissima
TT. sententia simpliciter denegat Papæ hanc potestatem.
II. Legem evangclicam circa amiuin 173. linitam esse, blasphcmus docuit
Moxtaxus; Manes sensit cum blasphemo : postea Mahumes asseruit Evangelium
cessasse adveniente AIcorano, sicut cessavit lex mosaica adveniente Evan­
gelio, contra quæ putida mendacia hic agendum.
Î8. Dico I. In lege evangelica ne Papa quidem dispensare potest.
Prob. Inferior nequit dispensare in lege superioris, nisi ab eo specialem
acceperit potestatem : sed hanc Papa a Christo non accepit, tum quia de ea
non constat, tum quia nullus unquam Pontifex agnovit hanc sibi pote­
statem competere, dispensandi e. g. in formis, materiis et ministro sacra­
mentorum; ergo.
Conf. Γ. Lex evangelica non alia continet prœcepta positiva, quam de
sacramentis, sacrificiis, auctoritate Ecclesiæ, el aliis vel secundum se, vel ex
institutione Christi necessariis ; ergo si hæc fidei ct religionis fundamenta
variari possent, decursu temporis vix agnosceretur unitas Ecclesiæ; adeoque
hæc potestas immutandi et dispensandi non esset in ædificationern, sed in
destructionem.
Conf. 2°. Non potest esse gravior causa dispensandi, quam spirituale bonum
vel damnum animæ, et salus rcipublicæ : sed neque in his dispensatio locum
habet; ergo. Min. patet, quia alias ob defectum aquæ aut sacerdotis liceret
baptizare sine aqua, aut absolvi a laicoj ne infans sine baptismo, aut adultus
moriens sine absolutione a peccatis decederet ; imo liceret violare sigillum
ad servandam rempublicam : quæ sane omnia repugnant perpellite praxi
Ecclesiæ, cui magis expedit firmitas horum praeceptorum divinorum, quam
quælibct alia ratio, quæ pro dispensatione excogitari potest; Atque hinc
Adcerld, quam intolerabilis laxitatis sit damnata Quesnelli propositio 71.
Homo ob sui conservationem potest sese dispensare ab ea lege, (piam Deus

ill}

id: i. ce. ibis.

propter qwtus utilitatem condidit : si cihiii divinas leges ne ipsi quidem
Ecclesia· concessum est relaxare; si humamus leges privatus nomo, sed solus
superior relaxare potest, uti cum S. Item. el h. Tinni. TT. ad unum omnes
docent : quomodo cuique privato liceat secum dispensare in lege divina,
pnrserlim cum illa Quesnelliana propositio nullam legem distinguat, ut
adeo Lvtheri errorem hac in re superaverit?
79. Obj. Christus hisce verbis Matth. 16. ipiodcunKpie ligaveris super ter­
ram, erit ligatum et in cudis etc. generalem Petro ej usque successoribus dedit
potestatem; ergo et potestatem dispensandi in lege divina.
R. I). .(. Dedit generalem potestatem plane illimitatam V. alias etiam po­
terit Papa tollere sacrificium a Christo institutum, mutare substantiam
sacramentorum etc., quod pugnat cum Apost. 2. Cor 10. 8., et cum Conci­
lio Trid.Sess. 11. c. 2.1»edit generalem potestatem, sed limitatam ad sensum
et praxin Ecdesiæ C. Summi Pontifices, quorum est declarare, quantam iis
verbis potestatem Christus Petro dederit, nunquam in se illam dispensandi
potestatem agnovere, alias certe ea usi. sicut utuntur aliis facultatibus sibi
concessis. Illa igitur verborum genera litas ut sit conformis traditioni, ra­
tioni consentanea, ct ne repugnet stabilitati ac unitati legis Christi, restrin­
genda est. prout verba illa semper intellexit Ecclesia cum exceptione rei tam
gravis et extraordinariae.
Inst. 1. Ex verbis Christi Matth. 16. citatis asseritur Paptn potestas dispen­
sandi circa vota et juramenta, circa matrimonium ratum ct spirituale vincu­
lum inter Episcopum ct Ecclesiam, quod Ixxoc. 111. c. luter corporalia, de
transi. Episc. sentit essejuris ili vini; ergo Papa dispensare potest in jure di vino.
R. V. C. Papa dispensans in votis et juramentis non dispensat in jure
naturali, aut divino, ut supra dictum, sicut ncc promissarins, qui promis­
sioni juratæ renuntiat : sed Papa pro concessa sibi a Beo potestate in volun­
tates ct oc/«« fidelium, hos annullat, ct sic per se cessat obligatio coli ac
juramenti. Idem dicendum de translatione Episcopi, ubi pariter supponitur
vinculum humana voluntate contractum, caque ex parte dissolvi potest per
voluntatem superioris potestate divinitus concessa, uti et vinculum matri­
monii rati, quod quidem negant esse juris divini. Sed in jure divino abso­
luto, eia voluntate hominis independente, ut sunt materiæ cl formai sacra­
mentorum ac sacrificii, item præcepta fidei, spei ct charitatis, nullo modo
obtinet dispensatio, uti ncc iti matrimonio consummato, quod majorem jam
firmitatem halæt ex jure divino, quam alii contractus Immani : cum de
voto etiam solemn) constet cx Bulla, Ascendente Domino, quod a jure tantum
ecclesiastico firmitatem habeat.
Inst. 2. Quamvis minister Confirmationis cx institutione Christi debeat
esse Episcopus, aliquando tamen ex dispensatione Sedis Apostolicæ is fuit
simplex sacerdos; item tametsi jure divino Eucharist ia confici nequeat, nisi
in utraque specie, tamen ob necessitatem in defectu vini dispensavit inter­
dum Pontifex, ul docent S. Axtomx.. Tcrrec.h., et alii apud Suarez, pnesci'lim de Ixxoi;. XIII.. quod NorvvegisoIi vini penuriam concesserit in altera
tantum specie consecrare; ergo.
R. Ad 1. Episcopus de jure divino est minister ordinarius, non absolute
ita, ut nunquam gravibus de causis simplici presbvleru hoc ministerium

IU

I.EGR POSITIVA DÏVIXA.

277

committi a Papa queat ; id qiiod constat ex Traditione et Conciliis, quæ
dicunt Episcopum esse ministrum, non absolute, sed ordinarium; nulli;
ergo legis divinæ relaxatio iit, sed est exceptio ab ipsomcl Christo apposita,
tantum indigens speciali Papie concessione, quam Elues. IV. in Decr. ad
Armen. improprie vocat dispensationem.
.!</ 2. Negant Slahez, Vasqcez et alii plures, summum Pontificem unquam
dispensasse, cum de tali facto non constet authentice; imo probabilius cen­
sent, id ne posse quidem, quia per consecrationem in una tantum specie
non satis aperte significaretur separatio sanguinis a corpore, ideoque nec
mors Christi. Dein si in hoc dispensari queat, cur non in materia et forrna
aliorum sacramentorum? Demum transmissa probabilitate hujus sententiæ,
Papa pro co casu non tam dispensaret in jure divino, quam declararet per
modum interpretationis doctrinalis præceptum naturale dictans, sacrificium,
si Deo offertur, integrum ac perfectum offerendum esse, ad illum casum se
non extendere : cum videri possit Deo acceptius, et hominibus esse utilius
sic offerre, quam nullo modo oilerre. Verum cum res hæc sit gravissima,
admodum dubxi, et contra universalem Ecclesiae praxin, id sine decreto
Pontificis neutiqnam permittendum est; ita Suarez hic.
Inst. 3. In legem divinam cadit interpretatio, ct frequens esse casus potest,
quo alicujus præccpti divini observatio magis obsit, quam prosit; ergo et
dispensatio.
H. I). .1. Interpretatio per epikeiam, quæ sit emendatio legis .V. interpre­
tatio solum doctrinalis de obligatione, verbis et vario sensu legis C. hæc in
praeceptis etiam naturalibus affirmativis repcrilur. Sunt vero præcepta posi­
tiva legis graliæ paucissima, ct per se ac directe affirmativa, non nega­
tiva; proinde ad occurrendum casibus emergentibus sufficit interpretatio
doctrinalis,quæ in Ecclesia pertinet ad elavem scientiæ, et legi haud nocet,
neque illam relaxat. Sicut ergo nec epikeia, nec dispensatio locum habet
in jure naturali, ita nec in divino, quoad præcepta ex natura rei inclusa
in institutione, v. g. accedendi ad Sacramenta cum debita dispositione, ut
sancta sancte tractentur, quia hujusmodi præcepta, supposita institutione,
sunt juris naturalis. Idem est de institutione reipublicæ ccclcsiasticæ quoad
congregationem universalem, ingressum ad illam per fidem explicitarn Tri­
nitatis in baptismo, unionem sub uno capite, Christi in terris Vicario, item
quoad llierarchiain speciata tum ordinis, tum jurisdictionis spiritualis po­
testate, in quantum spectat ad jus divinum.
Inst. i. Multa præcepta, quamvis contenta in SS. Bibliis, hodicdum abo­
levit Ecclesia : sic cessat probibilio de esu suffocati, præceptum de velatione
mulierum in templo, cessat communio bonorum inter fideles non religiosos,
ac demum ritus elinendi Pradatos longe alius est, quam fuit olim v. g. in
electione S. Mallhiæ; ergo Ecclesia potest immutare jus divinum.
Λ. .V. C.vel I). A. Multa præcepta Christi in Evangeliis contenta .V. præCi'pla Apostolorum in eorum epistolis ct Actibus Apostolorum contenta C.
Quamvis enim hæc quoque afflante Spiritu S. scripta sint, idcirco non sunt
divina præccpta : sicut non omnia hominum facta, quæ in SS. Bibliis recen­
sentur, proplerca approbantur. Equidem potestas legislative Apostolorum
origine est divina, illorum tamen piæcepla sunt humana, et mutatis rerum
ac temporum circumstantiis mutabilia,

' R*

DE t.EGIBIS

Inst. ÎJ. Summi Pontifices sæpe dispensarunt circa legem vere divinam,
v. g. concedendo, ut defuncti fratris uxorem frater ducat; ergo. .1. patet ex
eo, quod Jctivs II. Henrico MH. Anglia' Rogi idipsum concesserit, et Cle­
mens Yll. postea declaraverit hanc dispensat tonem validam fuisse.
It. D.A. Et tale matrimonium prohibebatur lege divina veteri C. divina lege
nova .Y. Equidem vetatur Levit. 18..., sed non omnia, quae illic prohiben­
tur. pertinent ad jus natura', cum praeceptis moralibus quædam ibi sunt
intermixta judicialia : ct e. 20., ubi pœna' statuuntur illis, qui conjugium
inter prohibitos gradus contraxerint, pœnæ diversitas indicat quædam im­
pedimenta illic recenseri necessitatis longe gravioris, quam alia : iis v. g.,
qui conjugium in primo consanguinitatis gradu inierint, mors decernitur ; de
illis autem, de quibus est objectio, dicitur tantum, absque liberis erunt, h. e.
liberi ipsis non adseribentur ; hinc ait Trid. Sess. 24. can. 3. S/ quis dixe­
rit, Ecclesiam non posse in nonnullis illorum (graduum consanguinitatis ct
affinitatis, qui in Levitico exprimuntur) dispensare, anathema sil.
Inst. 6. Antiqure legis sacerdotibus licebat legem divinitus datam inter­
pretari : sic 1. Reg. 21. Sacerdos Abimelech Davidi dedit panem propositionis,
quos comedere licebat nemini, nisi sacerdotibus, et 1. Mach. 2. Judæi inter­
pretati sunt, se ingruentibus hostibus non teneri loge quiescendi in sabbato;
Christus autem Matth. 12. excusat factum Apostolorum die sabbati spicas
vellentium et fricantium; ergo novæ etiam legis Pontifici eadem potestas
competit.
R. .Y. .1. Illic non fuit interpretatio per epikeiam, qua lex quodammodo
emendatur, et redigitur ad casus pauciores, quam quos spectavit legislatoris
intentio ; fuit ergo interpretatio minus proprie dicta, qua ostenditur lege,
quamvis paucis generalibus verbis expressa, ne multitudine vocum et exce­
ptionum fiat molestæ prolixitatis, lege, inquam, non comprehendi certos
rasus, eosque esse præter intentionem legislatoris. Apostoli spicas vellica­
runt. permittente Christo, præterquam quod necessitas, in qua tunc ver­
sabantur, legis rigori non subjaceret.
Inst. Ί. Interpretatio, seu declaratio ejusmodi non indigeret Ecclesiœ au­
ctoritate; ergo cum in quibusdam casibus interpretatio ab Ecclesia petitur, fit
per epikeiam.
R. D..4.Non indiget Ecclesiæ auctoritate,cum exceptio ab una lege evidens
est sive per legem alteram, sive per necessitatem, cujus casum lex excipit
C. quando dubia est ea exceptio .Y. Yerbi divini interpres est Ecclesia ; ab
hac ergo quærendum est, quousque extendatur divinarum legum sensus et
obligatio, cum res dubia est : in manifestis autem, inquit I). Thom. 2. 2.
q. 120. a. 1., non est opus interpretatione, sed exeeutione.
80. Dico II. Lex evangelica durabit usque ad finem mundi.
froô.Præcepta moralia legis evangelicæ sunt simul juris naturae; ergo nunquamabrogaripossunt: deceremonialibus dicit Apost.ad Hebr. 7. Christus sem­
piternum habet sacerdotium, proin etiam sacrificium et sacramenta; hinc 1.
<.or. 11.20. dicitur mortem Domini annuntiabitis, donec veniat, scilicet ad
judicium, in quo, ut ail S. Thom., datur intelligi, quod hic ritus Ecclesiæ non
cessabit usque iu finem mundi. Demum Christus ait Matth. 28. 20. Ecce ego
i obiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi, cx quibus

HE LEGE POSITIVA DIVINA.

!
i

279

verbis veritatem hanc deducit S. Alg. cp. 499. ad llesych. ; similia vide Luc.
1.33., Dan. 7. 14., Ps. 109. 4. etc.
Conf. Sicut lex vetus figurabat Christum venturum ut redemptorem, et au­
ctorem nova· legis, hujus ipsa praeparatio : ita lex nova prædicit ac promittit
Christum venturum in gloria ceu judicem ac remuneratorem; atque ad hunc
Christi adventum lex nova per fidem, spem et chari talem disponit. Ad hæc
nulla legi evangelica? potest succedere lex prœstanlior, quæ jarndum in hac
vita hominem Deo conjungit, ipsum Dei filium offert in sacrificium, el toti­
dem fœcimdissiinos salutis fontes habet, quot sacramenta.
81. Obj. Lex mosaica est abrogata, quamvis diceretur in œternum per­
mansum : quæ de regno et sacerdotio Christi perpetuo testatur Scriptura,
exponi possunt de regno ct sacerdotio in coelis : Lex ctiarn evangelica est
imperfecta, quia 1. Cor. 13. dicitur : ex parte cognoscimus, et ex parte pro­
phetamus; cum autem venerit, quod perfectum est etc. quin et Apostolos non­
nulla? veritates latuerunt, cum iis dictum sit : vestrum non est nosse tem­
pora vel momenta etc.; ergo si lex mosaica non duravit perpetuo, nec
evangelica ad finem mundi perseverabit.
R. Ad 1. Lex mosaica erat imperfecta, a lege Christi perficienda, hac
vero nova lege Christi nulla dari potest lex perfectior: deinde promittebatur
iu lege veteri Doctor ac Legislator alter, cui auscultare ac parere lex jube­
bat, Dent. 18. In nova lege illis, qui post Christum venturi sunt, a Christo
diversa praedicantes, tauquam a pseudo-prophetis in antecessum detrahitur
fides, Matth. 24., ct dicitur anathema, ad Gal. 1.
Ad 2. Quæ a nobis adducta sunt, intelligi debent de regno et sacerdotio
Christi in coelis quoad excellentiam et plenum fructum : in terris autem
quoad exercitium. Regnum Christi in terris prædictum fuit tauquam æternum, tum alibi, tum Ps. 71. ; idcirco maxime Christus juxta Patrum inter­
pretationem dicitur sacerdos secundum ordinem Melchisedech, quia legis
novæ sacrificium in speciebns panis et vini offertur, sicut in pane et vino
erat sacrificium Melchisedech : atqui jurejurando affirmat Deus, Christum
esse sacerdotem in aeternum secundum ordinem Melchisedech; ergo.
Ad 3. D. A. Lex evangelica imperfecta est comparate ad statum patriae C.
ad statum viæ .Y. Comparat Apostolus cum viæ statu statum patriae... vide­
ndis nunc per speculum in aenigmate, ait, tunc autem facie ad faciem. Tametsi
vero multiplex veritas Apostolos latuit, quæ ad salutem, et religionis institu­
tionem nihil conducebat; tamen post acceptum in Pentecoste Spiritus S.
donum, quod ipsis Act. 1. promittitur, nullam ignorarunt earum veritatum,
quæ ad salutem hominum, atque Ecclesiæ institutionem vel utiles, ve
necessariae erant,

280

DE l.EGIBCS.

CAPUT ΙΠ.
OF. LEGE POSITIVA HUMANA.

ARTICl'LUS I.

De Potestati1 legislative humana generatim.

82. Nola 1. Sicut prater legem divinam ad gubernandam rite Ecclesiam
necessario in terris a Christo relicta fuit potestas ferendi leges ecclesiasti­
cas : ita prater legem naturalem ad ordinandam rite rcmpublicam profa­
nam necessaria est potestas ferendi leges civiles; de utraque distinctius
agendum, et quidem contra WickletT., Huss, Luther., Calvinum et horum
asseclas, qui potestatem ecclesiasticam, item contra Waldenscs et Anabaptistas, qui potestatem etiam politicam proterve calumniantur.
Definitur autem lex humana, ordinatio rationis a potestate humana legi­
tima ad bonum commune promulgata : si ad bonum spirituale ac superna­
tande, dicitur ecclesiastica, si ad politicum ac naturale bonum ordinatur,
lex civilis dicitur.
Dividitur universim in scriptam, seu litteris consignatam, ut sunt Re­
scripta, et in non scriptam sola voce vel usu introductam, qualis est Consue­
tudo : in imperativam, quæ præcipit vel prohibet aliquid, eslque vel affir­
mativa vel negativa, el in permissicam, quæ actum præcise tolerat, si non
sit malus, vel pœnam dissimulat, si malus sil ; multi tamen negant dari
legem seu jus proprie permissivum, cum permissio non sit lex, sed silentium
legis, obligatio autem, quæ in aliis oritur, ne te impediant in usu libertatis
tuæ circa rem permissam, oriatur ex lege naturali negativa : in favorabilem,
quæ primario prodest aliquibus, licet aliis secundario fortassis noceat, v. g.
leges de dote, causa pia, percussione clerici : et in odiosam, quæ primario
intendit incommodum seu pœnam, quamvis redundet in bonum commune,
v. g. leges tributorum ct vectigalium ; odia vero restringenda et favores
ampliandi sunt, Reg. 13. de R. J., et in dubio lex censenda est favorabilis,
quia de Principe beneficium potius, quam odium est præsumendum : in
pure prcreep liram, pure pcmalem et mixtam : in prohibentem tantum et in
irritantem, de quibus deinceps : demum in publicam et privatam, quarum
liæc in privatorum, illa in bonum communitatis vergit.
II. Triplex hic occurrit quæstio: I*. situe lex humana ipsa duntaxat lex
naturalis magis evoluta, id quod nonnulli recentiores autumant? 2*. an
potestas legislativa inferat incequalitatem hominum legi naturæ aut gratiæ
repugnantem, quam hœretici ex ea inferri criminabantur? 3*. utrum feren­
darum legum humanarum potestas etiam in improbis perseveret, contra
WicklefTum et Joan nem Huss, qui eam solis fidelibus et justis permittebant?

DE I. EGF. POSITIVA HUMANA.

281

83. Dico 1. Lex humana, sive ecclesiastica, sive civilis, non est lex mere
naturalis applicata.
Prob. P.pars. Vera Religio, cui observandæ ac propaganda; deserviunt leges
ecclesiastic®, est supcrnaturalis quoad pleraque tum credenda, turn agenda;
ergo imprimis vera religio non est ipsa lex naturalis magis evoluta. Deinde
pracepta Ecclesiæ, quamvis jus divinum hinc inde ad certum tempus,
aliamve circumstantiam determinent et applicent, propterea non dicuntur
prœcepta divina, quod constat in præcepto confessionis annuae; ergo multo
minus prœcepta naturæ sunt.
Prob. 2*. pars. Lex civilis debet ac potest esse conformis juri naturæ, si sit
honesta, h. e. non repugnans rectæ rationi, justa, h. e. spectato tine, agente
et forma legis honeste lata, utilis, h. e. quæ pro tempore, quo fertur et
obligat, prudenter profutura, nec certo obfutura cognoscitur, quin propter
hanc conformitatem cum lege naturæ dicatur ipsa lex naturæ; vel certe
cum lex naturæ sit immutabilis, et ratio naturalis passim obvia, lex nulla
civilis unquam a jure canonico aboleri aut corrigi, neque Doctores maximi
in assignanda legum ratione tantopere a se invicem dissidere potuissent.
Conf. Lex naturæ et lex humana inter se differunt quoad originem, obje­
ctum, subjectum et finem; vide dicta de jure gentium num. 37; ergo.
84. Dico II. Potestas legislative humana non repugnat libertati hominum,
seu naturali, seu christianae.
Prob. la. pars. Homo, cum jus naturæ nec prohibeat subjectionem, nec
praecipiat libertatem, utpote ad naturæ finem non determinate necessariam,
nascitur saltem subj icibilis : homo ceu animal natura sociale nascitur pro­
pensus ad civilem societatem : homo, quæ provida Dei ordinatio est ad
conciliandam inter homines pacem et charitatem, maxime indiget humana
societate ad congruam hujus vilæ conservationem; ergo actu subjici potest,
ct non esse liberum juri naturæ haud repugnat. Prob. C. Quam parum
communitas sine pace el justitia, tam parum pax et justitia sine guberna­
tore, qui potestate praeceptiva et coactiva polleat, conservari potest, prout
testantur Scriptura S. Prov. 11. 14. ubi non est gubernator, populus corruet,
S. Aug. et I). Thom., Philosophus, et ipsi adeo Ethnici: cum talis commu­
nitas esset corpus sine capite, navis sine rectore, exercitus sine duce; ergo
inæqualitas hominum qua imperantium, qua subditorum adeo non est
adversa juri naturæ, ut sicut in statu conjugali superioritas mariti, el pote­
stas patria parentis ex jure naturæ oritur, illa saltem in statu herili et civili
inæqualitas juri naturæ sit consentanea.
Prob. 2*. pars. Libertas Christiana est libera servitus, libera, quia ex
amore cl charitate potius, quam ex timore servili, at servitus tamen, quia
potestatibus sublimioribus subdita propter Deum, cum non sil potestas,
nisi a solo Deo; quamvis ergo eximat fideles vel a jugo legis mosaicæ, vel a
timore servili, neutiquam vero a justo hominum imperio, divinitus concesso
una cum coactione ad vindicanda mala contra pacem, justitiam, aliasquc
virtutes commissa : vide num. G9. de lege evangelica.
Conf. Christus Luc. 20. ct Matth. 22. docens : reddite ergo, quæ sunt
Casaris, Cœsari, et quæ sunt Dei, Deo; item jubens Matth. 17. pro se et
Petro tributum reddi, verbo el facto confutavit errorem Judæ Galilœi, qui

DK LEGIBUS.

teste S. Hier. Christo et Apostolis eoævus multis persuaserat, nullum debere
Dominum vocari præter solum Deum, et eos, qui ad templum decimas
deferrent, Cæsarî tributum non reddere. Idipsum docent Apostolorum
principes, Petrus ep. 1. c. 2. v. 13., Paulus ad Itoni. 13. I.; item SS. PP.,
Iren., Justin., Aug., etc.; ergo regimen humanum non repugnat chrislianæ
libertati, quam potius juvat, et cujus defectum supplet per coactionem.

<1

.

I

85. Obj. Homo natura Uber est, nec cuiquam, nisi creatori obnoxius; ergo
potestas imponendi leges repugnat ordini naturæ.
Conf. Principatus inter homines ex peccato ortus et per tyrannidem intro­
ductus est, uti de Nem rod Gen. !0. 8. dicitur: ipse ca’pit esse potens in terra...
Fuit autem principium regni ejus Babylon : et de Alexandro ait Lucanus,
fuisse felicem terrarum prædonem ; ergo legitima non est Prineipum potestas.
R. Homo natura Uber est, sicut bona olim natura erant communia ; at
sicut divisio bonorum non repugnat juri naturæ, ita nec subjectio homi­
num, quia sicut communio bonorum non determinate requiritur ad felici­
tatem naturæ, ita nec libertas hominum; neutra ergo est jure naturæ
praecepta. Quin hoc ipso, quod homo vivere velit vitam socialem, ceu mem­
brum societatis subditur ejusdem capiti ac rectori, qui ex officio intendit
bonum communitatis : fere sicut uxor marito, filius patri, supposita gene­
ratione vel pacto conjugali, subjicitur.
.Id Conf. D. A. Principatus ex peccato ortus est quoad vim directivam A’,
nam inter Angelos etiam ordo aliquis et principatus est, fuissetque inter
homines in statu innocentiae aliqua superioritas directiva. Quoad vim coaclivam Tr. quia ne hæc quidem in peccato fundatur, quamvis pro exercitii
sui necessitate præsupponat aliquam deordinationem. Cæterum potestas
regia per se nec est a tyrannide, neque cum tyrannide, ut videre licet in
Israelitarum Reeibus. et ante istos in Melchisedech, Job, Abraham et aliis;
ab auctoritate paterna initium duxisse videtur regia paternæ tunc simillima.
Equidem per vim et injuriam primus vicinas ditiones invasisse dicitur
Nemrod, cujus ambitionem multi exinde sunt imitati; verum ea cupiditas et
iniquitas est ex abusu regiæ dignitatis, ad intrinsecam ejus rationem non
pertinens.
Inst. 1. S. Aug. L. 19. de Civ. expendens illa xerba Gen. 1. faciamus ho
minem... ut prœsit piscibus maris, volatilibus ceeli, bestiis terree... rationa­
lem factum ad imaginem sui, inquit, noluit Deus nisi irrationalibus domi­
nari, non hominem homini, sed hominem pecori. Greg. M. L. 21. Moral,
c. 10. docet, homines cunctos natura æqualiter genitos, diversitatem acce­
pisse ex vitio; ergo contra creatoris voluntatem ipsamque naturam est
suprema auctoritas.
/I. -V. C. Nam 1°. S. Auc. non loquitur dc potestate Prineipum in subdi­
tos, sed de dominorum in servos dominatu; conditio servitutis, inquit, jure
intelligitur imposita peccatori. Deinde nouait hunc dominatum esse contra
creatoris voluntatem supposito peccato, sed tantum contra primam ejus in­
tentionem ante peccatum ; addit quidem, homines magis pastores pecorum,
quam reges hominum fuisse constitutos, ut hinc insinuaret Deus, quid ordo
postularet creaturarum, et quid etiam meritum exigeret peccatorum : verum
non agit de dignitate regia, sed de illius abusu, quo principes quidam sub-

OR I.EC.E POSITIVA ΙΠ'ΜΑΝΑ.

283

(litos suos Instar mancipiorum habent, contra quem abusum L. δ. c. 12.
dfverat : Λλτ dicitur a regendo e! consulendo, non a regnando et dominando.
2e. S. Giieg. vel de eodem abusu loquitur, cum ibidem dicat : nam contra
naturam superbire est, ab mqualibus (natura ct specie humana) telle, timeri;
aut intelligit principatum non simpliciter cum vi dirigendi, sed adjuncto
terrore et vi cogendi, quam peccatum efficit necessariam.
Inst. 2. Regnare et leges ferre, solius Dei est, 1, Cor. 8. G. unus Dominus,
Jacob. 4. unus est enim legislator etjudex; hinc Oseæ 8. 4. dicitur: ipsi regna­
verunt, et non ex me : principes extiterunt, et non cognovi cos; ergo nulla est
inter homines regnandi potestas nec participata, quia 1. Cor. 7.23. ait Apost.,
pretio empti estis, nolite fieri servi hominum.
Ii. 1°. I). J. Regnare cum suprema ct independent! potestate C. cum po­
testate divinæ subdita N. Dei solius est, regnare legesque condere potestate
sibi propria et essentiali a nemine accepta, nemini obnoxia; is primi textus
est sensus, idem et secundi, statim enim additur : qui potest perdere et libe­
rare, in œternum scilicet. Praeterea το unus non tam singularitatem, quam
identitatem judicis ac legislatoris significat, ad excludenda temeraria homi­
num judicia; unde subditur: tu autem quis es, qui judicas fratrem tuum?
Oseas loquitur de Regibus Israel præter voluntatem Dei introductis, quos sibi
populus contra primam Dei institutionem per rebellionem constituerat: vel
το non regnare ex Deo, idem est, ac non regnare secundum voluntatem Dei,
aut non ex ordinatione Dei, sed ex mera p’ermissione, quæ quidem de omni­
bus tyrannis, Regibus iniquis, aut ineptis ad regnandum applicari possunt:
vol denique increpantur Reges Israel, quod regia potestate abuterentur ad
populum avertendum a Deo ad idola, hoc quippe est regnare non ex Deo, et
statim additur: argentum suum et aurum suum fecerunt sibi idola, ut interi­
rent.
R. 2°. .V. C. Nam Apostolus 1. c. jubet, homines sub alterius potestate
constitutos non hominibus propter homines, sed inhominibus Christo servire
qui tanto nos pretio redemit, ac sibi mancipavit : aut eos, qui libertate fruuntur, deterret ab ea cuiquam obstringenda propter salutis pericula et im­
pedimenta, quae praesertim id aetatis ex conditione servitutis nascebantur.

86. Dico III. Potestas legislative seu politica seu ecclesiastica perseverat
etiam in improbis.
Prob. 1*. pars. Apostolus ad Rom. 13. jubet obtemperare hominibus in
potestate constitutis, qui tunc temporis erant infideles : talibus etiam in
Christianos saevientibus parebant summa religione Christiani in omnibus,
quæ divinæ legi non adversarentur. Similiter in antiqua lege Regibus a
morum atque etiam a fidei rectitudine deflectentibus sua permanebat au­
ctoritas; et ante datam legem Joseph Gen. 47. Pharaoxi idolorum cultori
terras Ægypli fecit tributarias; ergo.
Conf. Bono publico ct communi capitaliter repugnat, ut potestas illa pendeata fide vel moribus Prineipum, quia cum alterius mens et animus nemini
pateat, vix ullum valere præceptum constaret, si illorum validitas ex legis­
latoris fide ac moribus suspensa esset.
Prob. 2*. pars. Ecclesiasticam potestatem quæcumque Scriptune loca adstruunt, eam sine ulla exceptione, sine apposita probitatis conditione slabi-

281

I»E LEGIBUS.

limit; ergo liæc non est apponenda, Proô. C. Restringenda non sunt sacri
textus testimonia, quæ restringi non postulat vel auctoritas, vel manifesta
ratio, neque etiam aut alia Scripturae loca, aut Traditio, aut Ecclesiæ praxis
vel definitio significat esse restringenda; quin potius restrictioni huic
adversantur; ergo potestas ecclesiastica talis non est, quæ nequeat in im­
probis permanere, aut per improbos rite valideque exerceri : non enim e re
Ecclesiæ est, ut Pastorum auctoritas per improbitatem ipsorum extinguatur, tum quia regimen ejus non foret satis conspicuum, tum quia spernen­
darum Ecclesiæ legum frequens praetextus occurreret.
Conf. Matth. 23. ait Christus : Super cathedram Moysi sederunt Scribœ el
Pharisœi; omnia ergo, quæcumque dixerint vobis,servate, et facile; secundum
opera vero eorum nolite facere : dicunt enim, et non faciunt ; ergo cathedra*,
h. e. docendi et praecipiendi auctoritas non minuitur per improbitatem insi­
dentium cathedrae. Quamvis autem de antiquae legis Pontificibus ac ministris
sermo sit; ea tamen quoad nostros ratio valet. Adde censuram hujus arti­
culi, qui est Wickleffi <5., et a Constantiensi Synodo Sess. 8. reprobatus :
Xullus est Dominus civilis, nullus Praelatus, nullus Episcopus, dum est in
peccato mortali.
87.
|Oàjî
Eccli. 10- dicitur: regnum a gente in gentem transfertur propter
injustitias; ergo mali Principes amittunt potestatem politicam; imo non
p«»test Deus hanc improbis potestatem tribuere, tum quia sunt inimici Dei,
tum ne abusum potestatis approbare videatur: propterea Sail ut malus eva­
sit, a Deo reprobatus est, i. Reg. 13.; ergo carent potestate, quæ non est
nisi a Deo.
R. .V. C. Nam 1®. textus citati sensus est, divinam efficere providentiam,
ut contra injustos dominatores ingruant hostes, qui devictos regno ejiciant.
2°. Deus etiam inimicos suos muneribus et donis afficit, Matth. ii. 4o. solem
suum oriri facit super bonos et malos etc. 3°. Improbi etiam potestate sua
recte uti possunt, eaque non conceditur a Deo, ut illa abutantur, sed ob fines
dignos sapientia, bonitate ac justitia divina. Demum a Salle non valet argu­
mentum ad cæteros, tum quia Sail fuerat a Deo proxime Rex electus, non ita
cæteri: tum quia Sail etiam diu, postquam factus fuit improbus, regnare
perstitit: tum quia nisi Deus ita expresse statuisset, licuisset nemini Saulis
auctoritati propter ejus improbitatem se subducere, atque ipse David divini­
tus illi designatus successor aggressus non est cum throno deturbare.
Inst. 1. Quip sunt, a Deo ordinata sunt, ad Rorn. 13. ; ergo impiorum po­
testas non est a Deo: unde Apostolus obsequium erga tales Principes solum
commendat, vel ut evitentur majora incommoda, vel tanquam aliquid per­
fectius, non vero illud imperat.
R. Ad 1. Ea lex, quam nonnulli afferunt, nec Vulgatæ, nec græcis Codici­
bus consonat, utrobique sequitur: quæ enim sunt (potestates) a Deo ordina­
ti? sunt; ita legendum esse palet turn ex serie, itaque qui resistit potestati,
Dei ordinationi resistit, tumex circumstantiis temporum in quibus ea jubebat
Apostolus, cum scilicet Principes et Magistratus essent infideles. Itaque non
a vita Principum inordinata, sed a Deo pendet Principum potestas, in qua
nihil inordinatum.
Ad2. A. A. I traque interpretatio evertitur, turn per contextum : necessi-

t»E LEGE POSITIVA HUMANA.

285

hitv irjitur siibtliii estote, infert Apostolus, non solum propter iram, sed etiam
propter conscientiam; turn Christianorum praxi, qui persecutionum tempord
facile potuissent in Principes Religionis hostes rebellarc, stragemque impe­
rio inferre, ut testantur Tehtull. Apolog. c. 33., etS. Greg. Naz. orat. 3. in
Julian. Apost.
Inst. 2. S. Aug. L. 19. de Civ. c. 21. negat apud infideles posse esse justi­
tiam, jura, verum populum aut rempublicam ; ergo per infidelitatem amit­
titur suprema potestas: hæc enim improborum potestas bono communi ne­
quaquam conducit.
H. A’. C. Nam 1°. S. Doctor, ut sæpe alias, intelligit veram justitiam, vera
jura ea, quæ ad æternam vitam perducant, uti L. 4. coni. Julian, c. 3. —
2°,Multo minus bono communi conducit, ul ex privata Principis probitate ac
tide pendeal suprema potestas : cui enim perdito civi ac novarum rerum
cupido non promptum sit, hoc vel illud Principis vilium suæ perduellioni
prætexere ?
Inst. 3. Potestas ecclesiastica est supernaturalis ; ergo in improbis non
perseverat : est ad regendam Christi sponsam; ergo inimicis Christi ea non
concreditur : est in œdificationem, sed in improbis potius foret ad destructio­
nem; ergo per improbitatem ea deperditur.
R. .V. C. Tum quia supcrnaturalia dona illa, quæ vocantur gratis data, h.
c. quæ sunt in aliorum magis quam habentis utilitatem, non amittuntur
per peccatum; ejusmodi autem donum est potestas ecclesiastica : tum quia
Christus in utilitatem suorum etiam inimico uti potest: tum quia malus
etiam legislator potest commissa sibi potestate non abuti ; certior autem foret
pernicies, si justa etiam peccatorum imperia detrectare licitum esset. Non
tamen negandum, quin probis ct justis convenientius conferatur ecclesiastica
jurisdictio, cum res integra est.
Inst. 4. Saltem per hœresin aut infidelitatem amittitur ecclesiastica pote­
stas ; ergo.
R. 1. De hæresi vel infidelitate more interna hoc dici non potest ob easdem
rationes, quæ probant potestatem illam non amitti per quodeumque aliud
mortiferum peccatum. 2. Si hæresis vel infidelitas externa quidem sit, sed
occulta maneat, probabilius quoque est, non propterea jurisdictionem amitti;
equidem in excommunicationem incurrit, at postulat tamen bonum Eccle­
siæ, ut, quamdiu occulta manet hæresis, ccnsuræ hujus suspendatur eifectus
quantum ad jurisdictionis amissionem : nisi dicere malis, ipsam interire ju­
risdictionem, valere tamen illius actus, eo quod Ecclesia illam ad actus ejus­
modi transeunter conferat, aut suppleat ejus defectum, quod nonnulli asse­
runt. 3. Si hæresis vel infidelitas fuerit non tantum externa, sed manifesta
etiam, v. g. in Episcopo, iterum distinguendum videtur : aut enim is tolera­
tur, aut non toleratur: si secundum, jurisdictione spoliatur saltem vi excom­
municationis huic crimini annexæ: si primum, vel ex tacito Ecclesiæ con­
sensu suspensus remanet excommunicationis eifectus quoad jurisdictionis
privationem, vel certe jurisdictionis defectus ab Ecclesia suppletur saltem
quoad acta ex jurisdictione pendentia, quæ cedunt in gregis innocui commo­
dum ct favorem. Alterutrum fieri videtur exposcere pietas Ecclesiæ et fide­
lium, quibus non aller prælicilur pastor, necessitas longe præpollens ratione,

286

iΊ

F

i

I
-1

DE LEGIBts.

quæ adduxit Ecclesiam, iit in Constantiensi Concilio permitteret communi*
cationem cum excommunicatis non denuntiatis.
Inst. 5. Fides est fundamentum spiritualis rcdilicii ; ergo et spiritualis
potestatis : atque ideo negant SS. PP., hæreticis esse posse in Ecclesia juris­
dictionem: S. Cvpr. ep. ad Magnum ait: Dicimus omnes omnino hœrelicos et
schismaticos nihil habere potestatis ac juris: S. Coelestix. 1. ep. ad clerum et
populum Constantinopolitanum, inquit : S7 quis ab Episcopo Xcslorio, aut ab
aliis, qui eum sequuntur, ex quo talia prœdicare cœperunt, vel excommunicatus est, vel exutus, seu antistitis seu clerici dignitate, hunc in nostra commu­
nione et durasse et durare manifestum est, nec judicamus cum renrJun: : quia
non poterat quemquam removere ejus sententia, qui se jam prœbuerat ipse
removendum ; quæ verba tanquam regulam ab Apostolica Sede sancitam
refert Nicolais 1. ep. 7. ad Mich. Imp. ; ergo invalidi sunt hærcticorum actus
juridici.
R. .id 1. D. .i. Fides est fundamentum spiritualis ædilicii, h. e. interno*
justitiæ ac donorum, quæ illam comitantur C. h. e. donorum ct gratiarum,
quæ per se spectant ad salutem cæteronim .V. ad hæc enim seu recipienda
seu retinenda sufficere potest baptismi character.
.Id 2. D. .i. SS. Patres negant jurisdictionem posse competere hæreticis
ab Ecclesia rescissis C. in Ecclesia adhuc aliqua ex parte haerentibus, ut
sunt haeretici occulti, atque etiam publici, sed tolerati .V. Nihil contra pro­
bant allati textus: S. Cypr. loquitur de hæreticis ct schismaticis in separata
secta constitutis, eoque argumento utitur ad firmandam suam opinionem
de illis iterum baptizandis, cum redeunt ad Ecclesiam : S. Coelestis, pronun­
tiat quidem. invalidos fuisse jurisdictionis actus a Nestorio ejusque sequa­
cibus tentatos; sed 1°. non loquitur de actibus illis, qui erant in gregis
commodum ct favorem, sed de iis tantum qui erant a coacti va potestate:
2°. declarat tempus, ex quo cœperunt irriti esse actus isti, non esse illud,
quo eorum auctores male de fide senserunt, sed illud, quo perversa sensa
prœdicare cœperunt, quod manifestationem hæresis indicat.
ARTICULUS II.
DE POTESTATE LEG1SLAT1VA CIVILI.

;

88. Dico. Princeps politicus, aut qui in republica gaudet suprema aucto­
ritate, habet potestatem ferendi leges civiles ac politicas.
Prob. 1. ex Script. Prov. 8. per me Reges regnant, et legum conditores justa
decernunt ; Matth. 22. Christus de tributis ex Principis lege pendendis, red­
dite, inquit, quæ sunt Cœsaris, Cœsari ; ad Rom. 13. Apostolus, omnis anima,
inquit, potestatibus sublimioribus subdita sit : non est enim potestas, nisi a
D^r, quo? autem sunt, a Deo ordinatœ sunt. Itaque qui resistit potestati, Dei
ordinationi resistit; qui autem resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt;
ergo Principum. seu supremæ in republica auctoritatis potestas a Deo manat,
atque ad sanciendas leges extenditur.
Prob. II. Ex Traditione. S. Jistix. ApoL t. ad Antonin, lmp. vectigalia
sane, ait, et collationes eis, qui a vobis ordinati sunt, exactoribus prœ omni­
bus ubique oi/erre contendimus, quemadmodum a Christo sumus instituti.

be LEGE

positiva hlMama.

287

Tertull. in apologet., Orig. L. 1. et 9. cont. Celsum, cæteriqne Christian®
Religionis defensores ipsos ejusdem Religionis hostes ac persecutores appel­
lant ceu testes constanti® et alacritatis fidelium in legibus ejusmodi observandis.
Prob. 111. Ex ratione. In omni perfecta societate necesse est, supremam
esse illius gubernandæ potestatem, sive in uno positam, sive in pluribus :
atqui unus ex actibus potestatis illius maxime necessariis est legum latio ;
ergo necesse est, in societate perfecta esse legiferam potestatem. Maj. evi­
dens est ex natura societatis; min. quoque ex dictis exploratam habet
veritatem. Hæc vero potestas perseverat in Christianis Principibus : namque
Principes, cum se ad Christum adjunxerunt, eo, quo antea gaudebant, jure
non sunt spoliati : tum quia id minime aequum fuerit, cum potius reverentia
ct obsequio digniores per accessum ad fidem evaserint, juxta illud 1. Tim. 6.
qui fideles habent dominos, non contemnant, quia fratres sunt, sed magis
serviant, quia fideles sunt et dilecti: tum quia vehementer id obfuisset propagandæ fidei : tum quia inter Christianos perseverat potestatis istius
necessitas, uti etiam observat Alg. L. 19. de Civ. c. 17. politici regiminis
finis est pax et concordia in rebus ad mortalem vitam pertinentibus, quæ pax
etiam Christianis hanc vitam agentibus est necessaria.
89. Obj. I. Potestas legifera civilis vel est in singulis, vel est in com­
munitate ; non lum. quia singuli non sunt caeteris superiores, nec quis­
quam ex natura rei habet jus imperandi : non 2um. alioqui leges ab universis
ferrentur, quod inauditum est; ad hæc communitas neque a scipsa id juris
habet, neque a Deo concessum legitur ; ergo nullatenus est in omnibus ea
auctoritas.
R. N.m. quoad 2. part. Homines ad socialem vitam a Deo conditi sunt ;
vitæ autem societas nec commoda, nec justa, nec firma permanebit, nisi in
unum finem et in unum corpus politicum conveniat frequens hominum
multitudo : in ea multitudine non ordo, non concordia vigebit, nec finis
communis obtinebitur, quin eidem regimini legibusque iisdem parcatur ;
ergo ex rei natura in communitate residet legifera potestas. Quia tameu
hæc ab universa multitudine exerceri vix potest, ex communi consensu trans­
fertur in aliquem unum, aut in aliquos vel plures vel pauciores pro modo
ac specie regiminis, quod eligere placuerit; hinc
R. Ad 1. A. seq. Leges erunt proxime a Principe vel a Magistratu, in quem
translata fuerit summa potestas.
Ad 2. seq. Ea potestas est ab auctoro naturæ Deo, quatenus hominem fecit
sociabilem, et societatem ipsam constitutam sequitur ex natura rei potestas
ejusmodi ; nec est necesse usquam scriptum esse, quod a natura ipsa dicitur.
Inst. 1. Sequitur, eam potestatem derivari ex consensu singulorum, qui
in societatem conveniunt; sed hoc repugnat Apostolo ad Rom. 13... non
est potestas, nisi a Deo; repugnat et rationi, quia ab hominibus nequit esse
auctoritas ulciscendi privatorum injurias, obligandi in conscientia, pœnis
ipsaque morte mulctandi ; ergo.
R. A'. seq. Equidem supponitur libera hominum potestas, qua in unam
corporis politici compagem coeant ; al constitutæ societati ex natura rei
adhaeret legum ferendarum potestas, per hoc ipsum a Deo proveniens, quod
homines Deus ad societatem aptos condiderit, ad eum iere modum, quo

bK LEGE POSITIVA HUMANA.

•88

DE LEGIBUS.

matrimonium non inilur, nisi cx conjugis utriusque consensu, quo semcl
emisso ex natura rei divinaque voluntate talis existit vinculi tinnitas, qute
humana auctoritate resolvi non potest.
Inst. i. Juxta hanc expositionem dicendum erit, communitatem nun­
quam suprema ct legifera potestate spoliari posse : ab hominibus esse
regiam dignitatem, non a Deo, et communitatem esse superiorem Rege :
atqui prinium adversatur experientia?, et secundum Scriptune; ergo.
R. Ad 1. .V. seq. Potest enim communitas seipsam exuere illa potestate,
et sui regendæ arbitrium transferre in alterum, sive per electionem capitis
alicujus, aut in tempus, aut in perpetuum, sive per spontaneam accessionem
ad majus aliquod imperium, cujus legibus tanquam para regi ac vivere inci­
piat; potest item in poenam alicujus delicti v. g. injuste suscepti belli, ea
potestate privari victoris arbitrio, et tunc censetur virtualiter consensisse in
sui juris translationem, cum sese exposuit periculo eorum, quæ nata sunt
sequi ex bello injuste suscepto.
Ad 2. ,V. seq. Nam potestas, quæ conceditur Regi, secundum se est a Deo
mediate {proxime autem, ubi Deus ipse Regem constituit, uti apud Israeli­
tes) quia sunt a Deo tum natura, quæ inclinat homines ad societatem, tum
recta ratio, quæ persuasit efficere Principem vel Magistratum reipublicæ,a
quo regatur. Quamvis ergo hominum fuerit, supremam auctoritatem sub
hac vel illa forma determinare, et in hunc vel illum transferre; tamen posito
corum consensu is, in quem translata est, fit communitate superior, sicut
homo fit homine superior, si hic illi in servum se venumdedit.

90. Obj. II. Saltem Magistratus aut Principis arbitrium sine legibus erit
sufficiens ad communitatem continendam ; ergo necesse non est ejus au­
ctoritati legiferam annecti potestatem.
R. .V. J. Societas hominum perse diu constare nequit sine legibus, licet
ex accidenti ob Principis alicujus virtutem et sapientiam ac populi exigui­
tatem id aliquando contigerit, uti deprimis Regnis cogitari potest, ct Livius
L. 3. testatur de initiis reipublicæ Romanæ: quaproptcrlcgislatio, ut per se
necessaria, regiae ant supremæ auctoritati annexa est.
Inst. Invigilent Principes naturalium legum observationi, et florebit respu­
blica: ergo positivis legibus, earumque ferendarum potestate opus non est.
R. -V. d. 1°. Quia in applicandis aut conciliandis nonnullis naturæ legi­
bus occnrrit interdum difficultas, quæ positivarum duntaxat legum deter­
minatione tolli potest : sic oportuit definiri tempus, intra quod ii, qui rei ab
altero possessa* dominos se contenderint, possent siium sibi jus titulis certisve argumentis demonstratum vindicare, et ultra quod bonæ fidei posses­
sores pacifica possessione non possent exturbari : ne fieret aut contra eam
naturæ legem, quæ vetat rei dominum invitum, aut sine justa causa spo­
liari; aut contra alteram, quæ prohibet, ne Itonæ fidei possessores possent in
infinitum dejici diuturna et pacifica possessione,atque nullus litium sit finis.
2°· Quia sunt quidam usus communi bono valde conducibiles, qui ad
naturælegem non pertinent, ut feuda, census annui ct similia, quæ humanis
legibus dirigi necesse fuit.
•3 · Quia lege naturæ nullæ temporales pœnæ sceleribus decernuntur,
quibus tamen solis improbi solent coerceri.

91. Observa. In Imperio Romano-Germanico leges universales civiles fert
Imperator cum consensu statuum : Status imperii etiam soli condunt leges
seu statuta particularia pro suis territoriis; hinc jus civile dividitur in publi­
cum et privatum.
Jus civile publicum de causis publicis ad publicam utilitatem directo, prin­
cipaliter ct immediate est constitutum : concernit sacra, sacerdotes et ma­
gistratus : continetur recentius saltem Aurea /Julia de electione Imperatoris
et juribus Electorum ; Pace publica profana a Maximil. I. an. 1495. stabilita,
ct a successoribus renovata pro tranquillitate publica, atque indemnitate
Statuum ac subditorum Imperii ; Ordinatione camerœ et judicii imperialis
aulici, potissimum erecta ad justitiam Statibus ac subditis Imperii adminisIranditniin controversiis a tribunali inferiore non decisis; Pace religiosa et
Osnabrugo-Monasteriensi ; Capitulatione cœsarea seu conventione, qua Im­
perator electus ante inaugurationis solemnia certas conditiones sibi propo­
sitas acceptat juratus; Recessibus imperii, sive Decretis comitialibus, quæsub
finem comitiorum a Statibus et Imperatore concluduntur. Legibus hujus­
modi publicis omnes Status imperii ac subditi obligantur, etiam Principes
ecclesiastici, qui ob acceptas ab Imperatore in fetidum integras provincias
vasalli sunt. Atque ex his videtur Imperium nostrum habere formam Mo­
narchia* certis pactis et receptis usibus temperata*.
Jus civile privatum auctoritate Principis seciilaris conditum, ad singulo­
rum civium utilitatem temporalem immediate, principaliter ac directe
ordiuatur. Plura de jure civili vide in Tr. de Princip. Theol. num. 210. et
apud JCtos.
ARTICULUS III.
DE POTESTATE LEGISLATIVE ECCLESIASTICA.

92. Nota. Potestas vere legislativa dicit potestatem tum preeeeplivam,
h. e. imponendi obligationem et obedientiæ necessitatem, Ium coactiva m in
violatores legum etiam invitos : nam sine hac illa nec utilis, nec salis efficax,
imo futilis esset gubernatio; unde Philosophus L. 10. Ethic, c. 9. docet: lex
esi sermo ab aliqua prudentia ac mente profectus, vim habens cogendi. Pote­
stas jurisdictionis ecclesiastica? alia est pro foro interno v. g. poenitentiae, alia
pro foro externo ad gubernandam Ecclesiam, seu corpus Christi mysticum
astatu politico contradistinctum ; de hac duntaxat quaestio est, ct quidem
dogmatica contra hærelicos : nam praeter Aerium, Waldenses etiam, WicleFf,
Hess, Lutherus, Anabaptistæ, Tri.mtarh, Melanchton, Calvinus, Marsilils
Pidlams etc. denegarunt Christi Ecclesiæ potestatem ferendi leges, quæ
fideles obligent in conscientia, idcirco ah Ecclesia iu variis Conciliis damnati.
Lctherus adeo totum jus canonicum publice combussit : Calvinus Pontifi­
cem et Episcopos dixit esse tyrannos et carnifices conscientiarum : Marsilils
docens jejunia Ecclesiæ non esse servanda, negat omnem aliam potestatem,
quam prædicandi et administrandi sacramenta, a Christo concessam Eccle­
siæ, vultque clericos cl Prælatos Ecclesiæ jurisdictioni Principum quoad
omnia subjectos. In Galliis nonnulli innovarunt cumdem errorem, quem
itidem secutus in Anglia Hentucus VIII. edito libro potestatem ecclesiasticam
..
19

: c-. r-

I

'

lu: I.EGIUIS.

confudit cum civili, et se ipsum Ecclesiæ Anglicanæ summum Pontificem
objecit. Illyricis auctoritatem ecclesiasticam ministris et populo, Calxims
cœtui seniorum, BrextwsPrincipibus secularibus adjudicat, Episcopos inter
mancipia Magnatum abjiciens; contra hos

93. Dico L Dalur in Ecclesia vera potestas praeceptiva.
Prob. 1. Ex Scriptura. Datur in Ecclesia potestas regendi fideles, quia
quod Christus Petro promiserat Matth. 16.19. Tibi dabo claves regni caelorum,
et quodcum que ligaveris etc., implex it Joan. 21.17. dicens : Pasce oves meas;
et quæ Apostolis facta promissio Matth. 18. 18. Quacumque alligaveritis
super terram etc., impleta est Joan. 20.21. Sicut misit me Pater, et ego mitto
ixx«;ergo datur etiam in Ecclesia potestas praeceptiva, qua regantur iideles.
Prob. Cons. 1®. Scriptura eodem nomine Rectorum et Pastorum compellat
Ecclesiæ Praelatos, quo Roges et Principes : Pascite, qui in vobis est, gregem
Dei, 1. Petr. 5. 2. .Attendite v<>bis et universo gregi, in quo vos Spiritus
S. posuit Episcopos regere Ecclesiam Dei, Act. 20. 28. 2°. Apostoli et suc­
cessores Apostolorum eamdem a Christo, cui data est omnis potestas in calo
et in terra, ad Ephes. 6.20. potestatem participant, quia ejus legati 2. Cor. 8.
20..quibus dixit, sicut misit me Pater, et ego mitto vos, item quia se futurum
cum illis promisit usque ad consummationem secui i, ac demum quia neces­
sario in terris relinquenda erat hæc potestas pro regno Christi spirituali,quod
Luc. 1. 32. prodicebatur æternum.3o. Quia Apostoli hanc potestatem sæpius
exercuerunt: Scitis, qua præcepla dederim vobis 1. Thess. 1. 2., Praecipio
tibi coram Domino 1. Tim. 0. 13., et quidem cum obligatione obediendi,
Obedite praepositis vestris et subjacete eis : ipsi enim pervigilant, quasi ratio­
nem pro animabus vestris reddituri, ad Hebr. 13. 17.. item 2. Thess. 3. 14.
Prob. II. Ex Traditione. Inanimis Patrum consensus testatur, plura ab
Apostolis lata fuisse præcepla, et nonnulla durare adhuc in Ecclesia, v. g. dc
uon ordinandis bigamis in Episcopos, de jejunio sumendæ Eucharistia) pro­
mittendo, de Sabbato et Paschale dic dominica celebrando etc. Deinde
Ecclesia eamdem potestatem Iribus primis seculis exercuit, prout editi cano­
nes demonstrant. Ad hæc vix ullum est Concilium, quod non præcepla vel
interdicta decreverit, quod probant Tomi Conciliorum et Collectiones juris
canonici. Tot denique prostant epistolae decretales Pontiiicum præceptis cl
censuris referlæ; ergo.
91. Dico II. Datur in Ecclesia vera potestas coactiva.
Prob. I. Ex Scriptura. Christus Matth. 18.13. per illa verba : Si peccaverit
in le frater tuus... pro jurisdictione contentiosa instituit judicem, dic Eccle­
sia·, h. e. Prolatis ecclesiasticis: egit ibidem dc accusatore et testibus, in
ore duorum vel trium testium stet omne verbum : expressit pqenam externam,
sit tibi sicut ethnicus et publicanus, h. e. excommunicatus ct expulsus a
publica fidelium communione ; ergo.
Prob. II. Ex Traditione. Ecclesia semper in se agnovit et exercuit hanc
potestatem; 1". Pavus2. Cor. 10. 6. ait : In promptu habentes ulcisci omnem
inobedientiam, et 1. Cor. 4.21., Quid vultis, inquit, in virga veniam ad vos,
an in charitate, ct spiritu mansuetudinis? 2. Cor. 13. 2. et 10.. Praedixi et
praedico ut praesens, et nunc absens iis, qui ante peccai > runt, f>l caeteris om-

?

·

DE LEGE l’OSITÎVA HUMANA.

291

nibus, quoniam, si venero iterum, non parcam... ad Tit. 2.15. Argue cum
omni imperio. 20. Pallis I. Tim. 1. 20. Hymenaeum et Alexandrum propter
hicresin tradidit Salanæ: 1. Cor. 5. 4. et 5. c.xcommunicavit incesluosum Co­
rinthium : Act. 8. mol’s repentina Ananiae et Saphirae a I*etro : Act. 13. excæcalio Elymav inflicta a Paulo miraculorum potestate. 3°. Concilia et Ponti­
fices idipsum fecisse patet ex didis supra, et quidem Concilia Senonense et
Canieracensc anathematizarunt Marsilii ac Lutheri hæresin e diametro
oppositam etc. 4°. Idem testantur SS. PP. apud Suarez de LL. et Bellarm. de
Rom. P. ; exempla item plura Episcoporum, uti illud Ambrosii adversus
Theodosium.
| fl
Cum ergo potestas tam praeceptiva quam coactiva constituat auctoritatem
perfecte gubernativam seu legislativam, hæc dalur in Ecclesia: maxime cum
utraque sit ordinaria, Prælatis Ecclesiæ competens vi muneris, perpetua tum
ob Christi eam dantis, tum ob Ecclcsiæ eam recipientis ac exercentis indefcctibilitatcin, ct quidem supra communitatem perfectam, qualis certo est
Christi Ecclesia.

95. Obj. J. Præter leges divinas et humanas civiles non requiruntur leges
ecclesiasticae, præsertim cum ad salutem sufficiat lex Evangelii, Christus vero
ipse sit supremus legislator, ct solus Deus possit hominem dirigere adlincm
supernaturalem ; ergo non datur in Ecclesia vera vis praeceptiva.
K. .Y. A. Nam leges civiles minime sufficiunt ad regendam Ecclesiam, tum
quoad objectum, tum quoad finem discrepantes a fine communitatis sacra? :
leges divinae sunt nimis universales, adeoque per præcepla Ecclesiæ magis
dctenuiuandæ; hinc Paulus 1. Cor. 11. 2. aperte distinxit sua præcepta a
divinis, dicens : laudo vos, quod praecepta mea teneatis. Porro lex evangelica
non sola fide ct libertate evangelica absolvitur, sed præcepta etiam eccle­
siastica complectitur, quorum observatio perducit ad salutem; quippe
ordinale constituta est respublica Christiana, tanquam unum corpus Christi
mysticum; ergo cum Christus ipse jam non sit amplius caput visibile, ut
|>ax, unitas et integritas perstaret suæ Ecclesiæ, alium in terris sui Vicarium
visibilem constituit, cum potestate ad eam rite gubernandam proportionala.
Denique homines etiam ad finem supernaturalem dirigere possunt, non
quidem ex virtute sua, sed adjuti Spiritu S., qui, dum homines plantant ac
rigant, dat efficaciam ct incrementum ; potest etiam vis Ecclesiæ direct iva
et coactivai impedire pericula, scandala, occasiones, et sic peccata in ordine
ad æternam salutem.
Inst. 1. In loge naturae nulla erat potestas ferendi leges ecclesiasticas : in
lege mosaica Deus prohibuit, ne quid præceptis divinis addatur vel dematur,
punitis propterea Achaz, Uria et Manasse: Christus etiam in lege evangelica
damnat ceremonias, præcepta, et doctrinas hominum; ergo.
R. J”. Jamdum in lege naturae erat potestas publica, sed principaliter penes
reires, determinandi sacrificia et ritus divini cultus: illa ex V. et N. lego
intclligenda sunt de legibus humanis, quæ vel sunt inutiles, vel contraria?
divinis, ct quibus illæ præponuntur; neutrum obest præceptis ecclesiasticis,
maxime cum Christus jam antea docuerit illis obediendum esse : si Ecclesiam
non audierit... Adde, quamvis singula quæque non ad mores tantum, sed
eliam ad judicia et præsertim ad divinum cultum spectantia Deus ipse in

DE LEGIBUS.

vclerilegenünutatim (letermiuavQril, nihilominusEslh. H., Judith. IG. el I.,
Mach. 4. legimus adjecta l uisse quædam præcepta ceremonialia, imo judiciale
etiam aliquod I. H eg. 30.
R. 2". Rca. uterque non lam novas leges statuit, quam idolorum cultum el
ritus gentilium inferre voluit ; atque hoc ipsum judicis prohibitum, ne quid
addant ea? ritu gentilium, inter quos vivebant el victuri erant. Cum ergo in
veteri lege novæ leges non essent necessariæ, quia a Deo singula fuerant de­
terminata, non aliud sacerdotum legis veteris munus erat, quam ministrare,
sacrificare, gubernare perlinentia ad res sacras, et dubia circa legem de­
cidere.
/nst. 2. Christus ab Ecclesia sua abstulit jugum legis mosaicæ; ergo multo
magis jugum tot legum ecclesiasticarum, quæ sunt longe plures, ac ili® ju­
dæis impositæ. Conf. S. Aug. ep. 119. c. 19. docet, voluisse Christum quam
paucissimis sacrament is religionem esse liberam, hanc vero libertatem ser­
vilibus oneribus premi, et humanis praesumptionibus subjici; ergo.
R. D. I. Leges ecclesiastic® absolute? et pro universa Ecclesia lai® sunt
longe plures .V. hæ namque solum quatuor vel quinque sunt, scilicet de an­
nua confessione et communione paschali, de jejuniis et diebus festis. Leges
conditionales, et pro certis tantum statibus libere susceptis Tr. hæ enim
lanium gravant cos, qui libere eligunt SS. Ordines, coelus Religiosos, officium
judicis ecclesiastici : vel sunt determinationes juris divini, explicationes do­
gmatum fidei, censure et pœnæ ad conservationem juris divini necessa­
riæ etc. Præcepta vero legis mosaicæ erant innumera pro toto populo, valde
onerosa, et figura figuratorum; ergo veniente veritate iis cedendum fuit.
Ad Conf. S. Aug. 1. c. solum improbat quosdam abusus et consuetudines,
quæ sine ratione ct auctoritate in quibusdam locis invaluerant; sic enim ibi­
dem ait : Omnia,qua: neque SS. Scripturarum auctoritatibus continentur, ncc
in Conciliis Episcoporum statuta inveniuntur, nec consuetudine universa Ec­
clesia roborata sunt... sine ulla dubitatione resecanda existimo; atque his
ipsis verbis aperte declaratur potestas legislative.
Inst. 3. S. Ambros. de potestate ecclesiastica erga subditos ita sentit : Lacrynu? mea arma sunt; aliter neque debeo, neque possum resistere. S. Ciirysost. L. 2. de sacerd. hoc inter Pontificem ct pastorem ovium discrimen
statuit, quod hic animalia vi coercere valeat, ille nonnisi suasionibus sub­
ditos emendare; ergo Prælalis Ecclesiæ non competit vis eoactiva.
R. S. Ambr. solum vult, conira tyrannos et rebelles non esse stringenda
anna sensibilia et materialia; ibidem vero loquitur de Gothis et Barbaris
Imperii romani invasoribus : quod vero plus sibi potestatis competat in bærcticosct fideles improbos, ostendit ipse lum scriptis in ep. 11. ad .Marcellinam, tum facto adversus Theodosium, quam post cædem . hessalonicensem
a templi aditu prohibuit. S. Chrys. docet morbos fidelium curari, et mores
internos emendari non posse, nisi illis volentibus, cum sint voluntarii, dum
morbi ovium irrationalium utpote naturales, iis etiam invitis sanari, ct cives
cogi possint ad mores externos immutandos. Aliis videtur loqui de jurisdic­
tione intenia pro foro pœnitentiæ.Demum hom. 70. ad pop. sat clare pote­
statem 1 egi slat iv am asserit : Si, quod absit, contempti fuerimus, minas ad rem
deducere cogemur, cos ecclesiasticis cogentes legibus... nec ullus ecclesiastica

DE LEGE POSITIVA HUMANA.

293

despiciet vincula : non enim, qui ligat, est homo, sed Christus qui nobis hanc
contulit potestatem, et tanti dominos honoris constituit.
Inst. 4. S. Bern. L. 1. de consul. Non monstrabunt, puto, qui hoc dicunt,
ubi aliquando quispiam Apostolorum judex sederit ; ergo Ecclesia caret po­
testate judiciaria, mill toque magis legifera. Quin et Origen. Tr. 12. in .Matth.
c. 20. Sicut omnia carnalia, inquit, in necessitate, posita sunt, non in volun­
tate; spiritualia autem in voluntate, non in necessitate; sic et principes spi­
rituales : principatus eorum in dilectione subditorum debet esse positus, non
in timore corporali; ergo Ecclesia caret potestate obligandi et cogendi.
R. Ad I. I). C. Caret potestate judiciaria in civilibus causis C. in his,
quæ ad religionem pertinent .V. Summum Pontificem alloqtiens Bernardus
negat ei convenire, ut de terrenis ac civilibus causis judicet : quidni con­
temnant, inquit, judicare de terrenis possessiunculis hominum,qui in coeles­
tibus et Angelos judicabunt? ergo in criminibus, non in possessionibus po­
testas vestra, quoniam propter illa, non propter has accepistis claves regni
cælorum.
Ad 2. ïY. C. Potestatem non negat Origenes, sed ostendit quid expediat,
nimirum ut a Praelatis amore alliciantur magis, quam compellantur terrore
subditi : quia salutis negotium, qui est finis regiminis ecclesiastici, a volen­
tibus, non ab invitis obtinetur. Quod tamen non impedit, quominus ab Ec­
clesia sint cogendi, qui ad recte agendum sc sponte adduci non sinunt.
9G. Obj. II. Ecclesia non est vera respublica ; ergo non indiget potestate
legifera.
Prob. A. Si Ecclesia est respublica, datur status in statu, quod repugnat;
hinc ait Optatus Milev. L. 3. cont. Parmen. : non enim respublica est in
Ecclesia, sed Ecclesia in republica est; ergo.
R. D. A. Datur status in statu ejusdem generis et sine subordinatione Λ'.
diversi generis ct cum subordinatione C. Item Ecclesia est in republica quoad
temporalia C. quoad spiritualia N. Sicut Ecclesia in temporalibus subordi­
nate· imperio seculari, ita in spiritualibus imperium sacerdotio. Optatus
Milev. scripsit de schismate Donalistarum, exprobans Donato Carthaginensi
Episcopo suam arrogantiam, qua eleemosynas a Constante Imp. per singu­
las Ecclesias pauperibus submissas respuebat dicens : quid est Imperatori
cum Ecclesia? atque sic injuriam faciens potestati regiae, pro qua tamen
Paulus monet quotidie Deum orare, ut quietam vitam cum ipsis agamus :
non enim respublica est in Ecclesia, sed Ecclesia est in republica, scilicet quoad
temporalia, quoad eleemosynam, quoad dona templis ac pauperibus a Regi­
bus submissa. Quamvis ergo Ecclesia est in Imperio, h. e. composita ex fide­
libus quoad statum politicum Principi cuidam subjectis; tamen inde neutiquam sequitur, eidem Principi competere etiam regimen Ecclesiæ, quia
Christus suam Ecclesiam longe super aliud fundamentum aedificans, eam
Apostolis eorumque successoribus regendam commisit, non tantum quoad
internam gubernationem circa dogmata fidei, sacramenta etc., sed externam
quoque politiam et rectum ordinem quoad ministeria clericorum, jejunia,
dies festos etc.
Inst. J. Ecclesia quoad substantiam est unio fidelium cum Christo per

DE LEGIBUS.

294

fidem,

gratiam

et

virtutes;

ergo inter

suos

fideles

non

exigit

legislatores

ecclesiasticos.

-Sn .v-· ;·

Conf. Religio est de jure naturæ libera, sicut cuivis liberum ost eligere id
quod sibi videtur bonum; ergo non est subjecta potestati humanæ, uti
subjecta non fuit in statu natura?, pro quo nemini licebat, aut determinare
cultum divinum, aut alios ad eiundem compellere.
R. Ad 1. D. .1. Est unio fidelium qualiscumque sine ordine ad caput visi­
bile el rectores Ecclesia? .V. est unio rite ordinata et subordinata Christi in
terris Vicario, aliisque Ecclesiarum prasidibus C.
Adi. D. .1. Jure naturæ liberum et æquum est eligere id, quod videtur
bonuiù per consilium rationis qualccinnque, quomodocumque et quandocumque .V. per consilium rationis conforme legibus vel naturalibus vel etiam
positivis C. Equidem jure naturæ nulla certa religio imperatur, neque homo
ad credendum proprie cogi potest; attamen jus natura dictat, ut eligatur
religio simpliciter digna Deo, et illa quidem qua Deus se coli cupit et man­
dat : sed Christus in nova lege hanc determinavit, omnesque fideles ju­
risdictioni ecclesiasticæ subjecit; ergo. Si enim quævis religio cuivis libera
est, modo sibi videatur conveniens, etiam judaica, mahumetana, imo indifferentismus, ac demum nulla plane religio erit naturaliter illicita.
Adde, quod falsum sit, religionem in statu natura fuisse absolute liberam
ab omni lege, quod patet ex legibus natura, ex pracepto divino Adæ dato,
ex sacrificio Caixi a Deo rejecto etc.; falsum, nemini licuisse statuere quid­
quam de cultu divino per revelationem determinato, quod patet in Exocn,
qui cæpit primo invocare nomen Domini, scilicet cultu novo et publico. Ad
hæc fuit potestas saltem patriarchalis et oeconomica, quæ filios ac subditos ad
Dei cultum adigebat, uti constat in Sethi posteris. Demum perperam confun­
ditur lex naturæ cum lege gratia;, cum in hac revelato Dei cultu libertas
praeceptis evangelicis adstrieta sit in obsequium fidei ; nempe libertas homi­
nis, maxime post lapsura, semper indigebat directione legum, unde illi pro­
visum de legibus naturæ, timoris et amoris.
Inst. i. Religio est personalis ct dependens ab assensu mentis; ergo est
extra imperium ; imo mens hominis cogi non potest, ac ne Deus quidem
cogit ad determinatam religionem ; ergo potestas coacti va in rebus fidei
nulla est penes Ecclesiam.
R. D. C. Religio est extra imperium respectu infidelium, et mens cogi ad
eam non potest directe C. respectu fidelium, et mens ne indirecte quidem
cogi potest .V. Fide Christiana libere semel acceptata, non est deinceps liberum
credere quod vis, sed quod præcipit Ecclesia ; alias eris sicut ethnicus et pu­
blican u$. Ecclesia coercendo hæreticos, perturbatores ac seductores fidelium
non tam imperat voluntatibus, quam punit perversas voluntates, et ex offi­
cio coercet non libertatem, sed licentiam. Sic Deus etiam cogit indirecte ad
b mum, interminando judicium et pcenas æternas. Nonne, licet religio sit
personalis ac mentalis, Coxfessioxist.e in Pace Religiosa Calvinisticam, et
Protestantes in Pace Westphalica omnes alias ab utraque Protestantica ct
antiqua Catholica diversas religiones tolis viribus exclusere? Nonne fatentur
Protestantici, posse prohiberi religionem falsam, et a suo Magistratu civili
subditos compelli, ne Judaismum aut Mahumetismum amplectantur?
Inst. 3. Potestas ecclesiastica circa lidem et religionem semper fuit turba-

DF. LEGE POSITIVA ΙΙΙ-ΜαΝΛ,

293

no/ι causa; imo dum viguit, ac ubi viget libertas credendi et vivendi nullis legibus adstricta, paerttius ct felicius vivebant vivuntque subditi, quod
patol v. g. iu Balauis, quamvis religione inter se plurimum discordent, in
Tureis etc. ; ergo.
R. .Y. J. Quæ enim Regnorum ac Imperii tranquillitas felicitasque fuerit
tum, cum leges passim omnes divin® et humanæ negligebantur, testantur
annales, bolla, patri® clades etc. At permisso etiam, quod sane falsissimum
est, credendi vivendique libertatem promovere pacem et bonum reipublicæ;
tamen, r/wod non est honestum, utile esse nequit, prout morale axioma ha­
bet; et tametsi utile foret, aptum profecto medium tranquillitatis vcræque
felicitatis perse loquendo esse non potest, quia illicitum, et legibus divinis
liuinanisquc adversum.
Tureis ct Hatavis non est, quod invideant orthodoxi cives, quorum re­
public® Christian® cum tranquillitate status externa vel maxime internam
qinpnint, suisque procurare subditis debent. Demum teste experientia Impe­
rium ct Regna, quamdiu unius fidei erant sub uno Ecclcsiæ capite, longo
tempore optata pace fruebantnr, et si quando inter potestatem sacram et
politicam orta dissensio fuerat, ea ex abusu et per accidens acciderat, cum
potestatem utramque Christus ipse discreverit ad quietem publicam melius
conservandam.
ARTICULUS IV.
DE POTESTATE ECCLESIASTICA PONTIFICI ET EPISCOPIS PROPRIA.

97. Nota. Jurisdictionem ecclesiasticam in omnes Christianos, esse penes
Pontificem et Episcopos, sicut olim fuerat penes Petrum et Apostolos, quorum
illi successores sunt, docent Catholici omnes. Negant vero Novatores, tum
quod Reges ac Principes subsint jurisdictioni ecclesiastic®, tum quod hæc
sit vera quædam potestas dirccliva et coactiva, utpote mere pœdagogica, vi
cujus Prtelali ecclesiastici tantummodo dirigant ac doceant fideles, salva sem­
per auctoritate Principum ; Calvinus etiam vitio vertit ac tyrannidi, a solis
Episcopis usurpari jurisdictionem, a senioribus conscia et approbante Ecclesia
exercendam. Ex hisce putridis hæreticorum fontibus Edmundus Richerius,
prout ipse fatetur in Apolog. 2., hausit eumdem errorem, quod claves Ecclesiae sint penes communitatem fidelium; eumdem adoptarunt Quesnellus et
plerique Jansenist®. Verum hic hæreticorum error mulloties ab Ecclesia
damnatus, ct libellus Richeiui altero mox anno a Conciliis Senonensi et
Aqueiisi, a Sorbona et a Sede Apost. fuit confixus; item condemnata in Cons­
titutione Unigenitus, hæc QuesneUi propositio 904. : Ecclesia auctoritatem
excommunicandi habet, ul earn exerceat per primos pastores de consensu sal­
tem prœsumplo totius corporis; hinc
98. Dico J. Potestas ct jurisdictio ecclesiastica est penes Pontificem et Epis­
copos, non tantum ministerialiter, sed ct formaliter.
Prob. 1*. pars, tum exScriptura: Christus, antequam Ecclesia coaluisset, Pe­
tro ceu capiti et sub eo Apostolis commisit jurisdictionem sacram, ad eorum
successores transituram, uti patet ex Maith. 1G. 18. Joan. 20. 21.-23. 21.-13.
17. vide num. 93. ; ergo sacræ potestatis origo est a Christo, et data a Christo

SW

PE LEGIBUS.

non communitati ac multitudini fidelium, sed Prælatis Ecclesiæ : tum ex
Traditione : Optatus Milev. L. 7. ait: B. Petrus prœferri omnibus Apostolis
meruit, et clares regni calorum certeris communicandas accepit; Ciiktsost.
hom. 6. in Act. Ap. vocat Petrum Coryphaum Apustolici chori, cui créditai
sunt claves regni calorum ; Cyrill. Calech. 17. Principem Apostolorum ac
regni calorum clavigerum ; S. Leo Serin. 3. de sua assumpt. ad Pontif. De toto
mundo unus Petrus eligitur... omnes proprie regit Petrus, quos principaliter
regit el Christus; idem docent Theophyl. in c. 22. Lucae, et alii.

Prob. 2*. pars. In Scriptura comparatur Ecclesia corpori, ad Rom. 12. 4.,
membrorum autem varietas exponitur l.Cor. I2. 27. Vos autem estis corpus
Christi, et membra de membro... et quosdam quidem posuit Deus in Ecclesia
primum Apostolos, secundo Prophetas... numquid omnes Apostoli? numquid
omnes Propheta? Vocatur grex et ovile Joan. 10. 16., ad llebr. 13. 20. domus
ac familia ad Hebr. 3.5., Matth. 24. 25., Lue 12. 42. ; ergo sicut functio, vis
ct potestas agendi non est incorpore, sed in diversis membris, et sicut po­
testas regendi non est in grege, sed in domino aut pastore gregis: ita juris­
dictio ejusque exercitium non est penes communitatem, sed penes Episcopos,
qui potestatem regendi non accipiunt ab Ecclesia, sed a Deo.
Conf. 1. Pontifex et Episcopi a Deo habent suam potestatem, tum quia
Act. 20. 28. Spiritus S. posuit Episcopos regere Ecclesiam Dei; et ad Ephes.
4. 11. Ipse, Christus, dedit quosdam quidem Apostolos, quosdam autem
Prophetas... in opus ministerii, in adificationem corporis Christi; tum ex text,
supra cit. In potestate, nomine ac virtute Christi exercent suam jurisdictio­
nem, uti de Paulo constat ex 2. Cor. 13. 10. et 1. Cor. 5. 3.; ergo eam non
liabcnl a communitate fidelium, sed formaliter a Deo et Christo, cujus auc­
toritate eam sibi propriam exercent.

*·<.

09. Dico II. Pontifex et Episcopi habent supremam jurisdictionem in om­
nes Christianos.
Prob. I. ExScriptura. Christus dans Petro et Apostolis potestatem clavium,
quodcumque solveritis, quodcumque ligaveritis, et committens curam ovium,
pasce oves meas, universaliter de omnibus oribus et de omnibus actibus fide­
lium, quibus vitaætcrna amitti vel obtineri potest , locutus est ; ergo omnes
omnino Christianos subjecit potestati ac jurisdictioni ecclesiasticæ. Cum vero
imperium Ecclesiæ inutile foret ac inefficax sine potestate puniendi; cum­
que boni pastoris officium sit, non solum errantes revocare oves, sed et lupos
arcere, Christus etiam reliquit potestatem ligandi, qua rebelles quoslibet
poenis spiritualibus coercere possit; vide num. 94.
Prob. II. Ex Trad, et perpetua praxi Ecclesiæ. Bullæ Pontificum, jus ca­
nonicum, et historia ecclesiastica abunde testantur, semper tum intra tum
extra Concilia a Prælatis Ecclesiæ exercitam fuisse supremam in omnes
Christi fideles potestatem tum directi vam. tum coercitivam ; ergo. Ita Grec.
Naz. hom. 17. ad primarium Imperii administrum dicebat ; vos quoque im­
perio meo ac tribunali lex Christi subjicit : imperium enim nos quoque geri­
mus, addo etiam, prastantius ac perfectius ; alioquin carni spiritum, el ter­
renis calestia cedere oportebit. SymmachusP. ad Anastas. L lmp. ait : tu, si
Christianus princeps es, qualiscumque Prasulis Apostolici vocem debes pa-

______________ -

«

DE LEGE POSITIVA HUMANA.

207

tienter audire. S. Chrysost. hom. 34. in ep. ad Hebr. scribit : audiant et
Principes, nec solum iis subjecti, quemadmodum morigeri debent esse... Ipsi
adeo summi Principes, præsertim Carolis M., Ladislaus Hex Hungarian, Lcuuviccs Rex Gallite, Alphonsus Rex Hispani®, EduardusRcx Angliæ, Kexul1‘iii's Rex Merciorum, et plures alii apud Suarez in Defens. fid. cath. L. 3.
c. 21. suos Patres spirituales ct Reges Regum appellarunt summos Pontifices,
iisque filialem obedienliam et spoponderunt et prostiterunt, una quasi voce
dicentes cum Carolo M., Honoremus sanctam Romanam ct Apostolicam Se­
dem, ut, licet vix ferendum ab illa Sede imponatur jugum, tamen feramus et
pia devotione toleremus.

100. Obj. I. Ecclesia non est cœlus hierarchicus, sed collegium aqualium;
ergo in Ecclesia non sunt Principes, qui aliis imperent, Pontifex et Episcopi.
Prob. Ant. Christus verbis his, quacumque alligaveritis, premiserat ista,
dic Ecclesiæ; ergo si datur potesÎàs jurisdictionis in Ecclesia, hæc est penes
populum et omnes fideles. Conf. Paulus 1. Cor. 5. nonnisi de consensu fidedeliiun excommunicavit incestuosum Corinthium, dicens : judicavi eum,
congreqatis vobis et meo spiritu, tradere Satana; ergo.
R. Verba illa, dic Ecclesiæ, innuunt Prælatos Ecclesiæ; id manifestum est
tum ex contextu, in quo Christus ad Apostolos conversus ait : amen dico vo­
bis, quacumque alligaveritis... quacumque solveritis; tum ex interpretatione
S. Chrysost. hom. Gl. in Matth., et Theophyl. in c. 18. Matth.; tum ex con­
suetudine, item ex absurdo ; quæ demonstrant, non posse, nec debere toti
fidelium co.tui, aut Concilio generali ex Episcopis peccatum fratris denuntiari.
Ad Conf. D. J. Et hoc fecit Paulus ex obligatione ac necessitate N. ex pru­
denti œconomia C. Paulus hisce verbis : judicavi congregatis vobis, osten­
dit modum judicandi, ubi 1°. attingit congregationem fidelium, non quod
Principis potestas in judicando pendeat a populi consensu, sed quia delicia
gravia concordi multorum deliberatione punienda sunt, prout judices in
porta sedentes publice dijudicarunt; 2°. suum assensum, et meo spiritu, h. e.
mea voluntate et auctoritate; 3°. auctoritatem principalis Domini, cum vir­
tute D. N. J. C., unde suum robur habent judicia Praelatorum Ecclesiæ.
Inst. 1. S. Paulus etiam in absolvendo excommunicato requirebat consen­
sum populi, dicens v. 10. cui autem aliquid donastis, et ego: nam et ego,
quod donavi, si quid donavi, proptervos in persona Christi ; ergo penes popu­
lum sicut potestas absolvendi, ita et potestas judicandi fuit.
R. .V. C. Sicut Paulus, praesente vel etiam consentiente populo, voluit
denuntiari condemnationem fornicarii, nimirum ut et ipsi Corinthii tam
enorme flagitinm damnarent, quod antea in suo concive non arguebant:
tum ut præpotenti Corinthio hac via occasionem turbandi Ecclesiam praelu­
deret, adeoque ob prudentem oeconomiam ; ita ex simili ratione in ejusdem
absolutione voluit intervenire populi preces, vota et exeeutionem sententiae
suæ, uti S. Chrysost. in h. 1. ait : sicut cum Paulus juberet hominem resecari,
non passus esi penes illos auctoritatem condonandi, dicens : decrevi tradere
ejusmodi Satana; ac rursus assumpsit eos in consortium dicens: congregatis
robis tradere illum, duas res curans, ut et proferretur sententia, et ne fieret
absque illis, ne videretur hic illos hoc facto laedere, ipsosque contemnere :
itidem et hic facit. Attamen ipse, ceu Christi Vicarius sua auctoritate COU­

298

i

DK LEGIBUS,

donavit pœnam, prout verba citata testantur. Denique ex facto particulari,
unico et libero male infertur conclusio universalis et dogmatica.
Inst. 2. Potestas excommunicandi sæpe exercita injuste, ac fere semper in
Ecclesia et Imperio turbarum causa fuit; ergo non est a Christo concessa
Pradatis Ecclesiæ. utpote cedens in destructionem potius, quam in ædilicationcm.
R. .Y. .1. Id quidem asserunt, at non probant Acatholici haud absimiles
Arianis, Eutychianis, cunctisque aliis schismaticis et hæreticis, qui ab Eccle­
siæ primordiis hoc se fulmine injuste tactos criminabantur. Similia oggerunt
de Regum ac Imperatorum excommunicationibus, sed authenticis testimoniis
non comprobant : quoti si probarent, quemdam nos abusum fateri oporteret,
non vero in praejudicium usus legitimi, quibus incommodis sal cavit Conci­
lium Trid. Scss. 25. c. 3. de Reform, statuens, excommunicationis gladium
sobrie, magnaque circumspectione exerendum esse. Si quando majores hirbæ
inde exortæ sunt, id factum ex obstinatione fulminatorum.· non enim am­
bitio aut tyrannis Pontificum, sed plerumque gravissima scelera, schismata,
hæreses, discrimen proximum Religionis fuerunt causæ excommunicandi,
prout æquiores politici etiam acatholici fatentur. Quam vero salubris sit in
Ecclesia hæc potestas, Lulherus adeo testatur Tom. Mil. Jenensi scribens ad
suos: bene faceretis, mihique placeret, si excommunicationis usum denuo
reducere possetis... tel maxime opus foret ejusmodi medio : nam e/frœnis licen­
tia agendi quodvis pro libitu, in dies crescit.
101. Obj. 11. Apostolus vocat omnes Christianos regale sacerdotium ct
genus electum; quamvis autem fideles non qua homines praecise, tamen qua
Christiani possunt habere potestatem spiritualem, et constituunt commu­
nitatem fundatam in religione supernatural! ; ergo.
R. D. A. Vocat Christianos regale sacerdotium in sensu stricto, ac si sacer­
dotium existât in populo tanquam subjecto exercente .V. in sensu lato, quia
populus est subjectum recipiens et obediens sacerdotio C. Est ergo potestas
sacra principaliter penes Pontificem, formaliter penes Episcopos, finaliter
penes populum fidelem; alias omnes etiam Israelilæ in veteri lege fuissent
sacerdotes, quia Exod. 19. G. de iis dicitur : vos eritis mihi in regnum sacer­
dotale et gens sancta.
Dem esto, potuisse communitati fidelium concedi potestatem supernaturalem; at concessa non est, nisi Praelatis Ecclesiæ, et rectoribus fidelium:
quippe Christus instituit Ecclesiam ceu rempublicam sacram, ejusdemque
regimen ordinavit longe excellentiore modo, quo sub uno capite pax mem­
brorum, fidei unitas, et morum puritas per totum late orbem conservarentur.
Inst. 1. S. Arc. L. 1. de doclr. Christ, c. 17. docet, quod Ecclesia acceperit
claves regni cœlorurn in Petro; ergo potestas et jurisdictio est penes multi­
tudinem fidelium; præsertini cum jure divino et naturali gubernatio com­
munitatis immediatius competat communitati, quam personæ singulari.
R. D. 4. Ecclesia, h. e. caput et præcipua inernbra Ecclesiæ C. Ecclesia,
h. e. communitas fidelium Subd. accepit formaliter et subjective pro omnibus
membris Ecclesiæ A. finaliter, scilicet in utilitatem totius Ecclesiæ, et ita, ut
perpetuo maneret in Ecclesia, ad successores transitura C. Equidem commu­
nitati immediatius competit gubernatio, ubi sua sponte homines perfectam

DE LEGE POSITIVA HUMANA

299

ineunt societatem; secus ubi Deus et formam tribuit societatis, et potestatem
distribuit pro suo beneplacito ; .sicut autem ordinavit regimen Synagogæ
Thearchicum, ita Monarchico simile illud novæ Ecclesiæ esse voluit.
Insl. 2. Docet idem S. Doctor Serm. 13. de Verb, Dom., et serm. 108. c. 2.,
quod Petrus, cum claves coelorum accepit, sustinuerit personam Ecclesiæ;
ergo potestas est penes Ecclesiam, Pontifex autem et Episcopi sunt tantum
ministri.
R. I). A. Personam Ecclesiæ sustinuit historice, valut caput et princeps
Ecclesiæ C. solum parabolice, valut legatus, qui non proprio, sed Ecclesiæ
nomine eam potestatem recipiat ct exerceat N. Pontifex et Episcopi in po­
testate, nomine ac virtute Christi suam jurisdictionem exercent, secundum
potestatem* quam dedit mihi Dominus, 2. Cor. 13., cl 1. Cor. 5. judicavi...
eum in virtute D. N. J. C. tradere Satana. Dist. etiam C. Pontifex ct Episcopi
sunt ministri respectu Dei et Christi, uti se et cæteros Apostolos multolies
vocat Paulus C. per hoc autem ministerium non excluditur ipsa potestas,
quia Paulus etiam Reges ac Principes Dei ministros nuncupat, et Christus
ipse minister circumcisionis, imo servus appellatur. Sunt ministri respectu
populi et Ecclesiæ Subd. h. sensu, quod sint constituti in utilitatem et bonum
Ecclesiæ ceu finem C. alio sensu, qui excludat proprietatem potestatis .Y.
Spiritus S. posuit Episcopos, Act. 20.; ct ipse, Christus, dedit quosdam Apos­
tolos, quosdam Prophetas; ergo potestas sacra, ejusque ministerium a Deo
esi, non ab Ecclesia.
Inst. 3. Juxta S. Cypr. L. de unit. Eccl., et S. Aug. L. 3. de Bapt. c. 18.
claves non alia de causa datæ sunt Petro, quam ad unitatem Ecclesiæ signi­
ficandam ,· ergo potestas sacra est penes Ecclesiam.
R. D. .4. Ita tamen, ut Petrus tanquam ordinarius ac primus pastor, et
caput cæterorum eas acceperit C. secus Λ”. Petro in persona propria promissæ
sunt claves, quia Matth. 16. Christus Petrum ut singularem personam allo­
quitur secundum nomen tum recens impositum, tum a nativitate acceptum,
addito etiam nomine patris; confirmatur cx contextu, quia ei facta est
promissio, qui statim in persona utique propria fuit a Christo reprehensus ;
item ex interpretatione SS. Patrum, Aug. L. 2. cont. 2. epist. Gaudent,
c. 23. etc.
Nec obstat, quod Petrus dicatur gessisse figuram Ecclesiæ : hanc enim
gessit ratione Primatus, sicut Rex personam regni gerit, Ecclesiæ Petrus
propter Apostolatus sui primatum gerebat figurata generalitate personam,
Avg. Tr. ult. in Joan., et in Ps. 108. cujus, Ecclesiæ, ille agnoscitur gessisse
personam propter primatum, quem in discipulis habuit; non ergo inter se
pugnant figura Ecclesiæ, et proprietas potestatis ecclesiasticæ : nam et
Christus vere baptizatus fuit, ac simul figura Ecclesiæ, Joannes vere supra
pectus Domini in cœna recubuit, simul autem symbolum erat Ecclesiæ
triumphantis ac vilæ contemplativæ etc.
Inst. 4. S. Aug. Tr. 121. in Joan, docet, peccata remitti a charitate Eccle­
sia, ct gemitu columbœ; ergo hæc potestas est penes Ecclesiam et justos in
Ecclesia.
R. D. A. Remitti a charitate Ecclesiæ, h. sensu, quod Ecclesia justorum
auctoritatem hanc sibi uni propriam habeat .V. h. sensu, quod nemini
remittantur peccata, nisi ad cum extendatur Ecclesiæ charitas, isque fiat

i

300

•

DE LEGIBUS.

vivum membrum columbw, particeps orationis aliorum justorum C. Paradoxum videbatur Doxatistis, posse ab turret icis justificari homines per
baptismum et introduci in Ecclesiam, cum ipsimet sint cooperti peccatis,
atque extra Ecclesiam; illis proin respondet S, Augustinus, non tam eum,
qui baptizat, peccata remittere, quam gemitum columbœ, h. e. orationes
Sanctorum, quibus impetratur poenitentia interior, ct charitas, per quam
formaliter justificantur, quicumque justificantur; item non illum, qui
baptizatur, ideo justificari, quia ab hoc vel illo baptizatur, sed quia per
baptismum a quocumque exhibitum in eum extenditur charitas Ecclesiæ.

102. Obj. 111. Potestas ecclesiastica, quam Christus instituit, est sejuncta
a potestate politica, et potestas, quæ est penes Pontificem et plerosquc Epis­
copos, est conjuncta cnmpotestate politica; ergo penes Papam et Episcopos
non est potestas ecclesiastica a Christo ordinata. Maj. prob. Christus dixit
Matth. 20. 23. Petro et Apostolis : Principes gentium dominantur eorum,
non ita erit inter vos, et Luc. 12. de seipso : o homo ! quis me constituit judi­
cem inter vas ? unde Apost. 2. Tim. 2. ait : nemo militans Deo implicat se
negotiis secular ibus; ergo.
R. Ad 1. D. A. Vos autem non sic, h. e. more gentium dominando do­
minatu superba æmulatione quæsito, et despotica tyrannide exercito
C. dominatione cum humilitate suscepta, debitaque moderatione exercita
A’. Hinc græcus textus habet, κατακυριευουσιν, h. e. violenter dominantur.
Sacerdotium et Imperium de jure naturæ inter se non pugnant : in lege veteri
utrumque jungebant Moyses, Melchisedeeh, Heli, Samuel et Machabæi : in
nova lege hic quoque nexus juvat et ornat Ecclesiam, cum ampla judicandi
guberoandiquepotestas decussit insigne Sacerdotii, et fructus ferat pluri­
mum : nam facilius Dei verbum audiunt populi, audito obtemperant, mores
corrigunt, terrentur contumaces, et validius arcentur hostes, si a regio
Pontifice mysteria tractentur, doctrina explicetur, grex et ovile custodiatur.
Ad 2. Christus non rejecit absolute munus judicandi, sed ne per minutias
impediretur a majoribus. Ideo Apostoli etiam Act. G. omisere curam minis­
trandi mensis, quin omitterent officium præsidendi toti Ecclesiæ in tempo­
ralibus, uti constat ex eleemosynæ collectione Act. 11. et ad Gal. 2. Praeterea
Christus in terris non assumpsit personam Principis, sed meri Pastoris; hæc
ergo documenta dedisse videtur Praelatis mere ecclesiasticis.
Ad 3. D. A. Nemo militans Deo implicat se negotiis secularibus, h. e.
negotiationibus, nimiisque curis circa vitam temporalem C. h. e. nemo re­
gimini politico debita cum moderatione se impendit N. Teste Bellarm. ly
Deo nec in græco, nec in ullo codice latino legitur. Dein quomodo salvis
Scripture textibus citatis acatholici Principibus secularibus attribuunt jus
in sacra? quomodo Episcopi Angliæ, et per Germaniam Magdeburgensis, Lubecensis aliique Principes esse possunt ecclesiastici simul et politici? scilicet
in subjecto acatholico contraria bellissime quadrant, quæ in catholico sum­
mopere repugnant.
Inst. 1. Christus longe aliam Ecclesiæ formam et regimen instituit; ergo
a lege naturali et mosaica nulla fit paritas. Ad hæc dignitates seculares,
opes magnæ, Principum magnificentia requirunt magnas curas temporales,
quæ a Deo avocant, et adversantur tum exemplo Christi, tum ejus Evan-

DE LEGE POSITIVA HUMANA.

301

•
·
gelio, quod paupertatem præhabendam esse docet, maxime ab illis, qui
Christum repnesenlant magis. Demum Apostoli et primi Episcopi salubriter
rexere Ecclesiam sine potestate politica ; ergo.
R. Jd -j. J). A. Aliam Ecclesiæ formam instituit, cornponibilem tamen
cum principatu seculari C. hujus absolute exclusivam Ar. Jdipsiim retorque­
tur in Lutheranos Germaniae, et Calvinianos Angliæ Episcopos, sic dictos.
Ad 2. I). A. Requirunt magnas curas, quæ per se avocant a Deo, quamvisad prudentiae christianæ leges, Deique servitium ordinentur N. quatenus
ex praia cupiditate assumuntur, adeoque per accidens C. Videlicet avara
pauperies Prccdicantium has promit querelas, cum tanta non raro sit, ut vix
honestus quispiam illorum munus ambiat, prout Bezæ ct Saravle testi­
monium habet, qui ipsi consultissimum esse censent, quod Episcopi politi­
cis etiam honoribus splendeant.
Ad 3. Christus et Apostoli fecere aliqua, aliqua omisere, quæ nos non
obligant; alias nulla in terris matrimonia, nullæ possessiones aut divitiae
esse deberent. Christus suo exemplo perfectissima monstravit, non cogendo
prœceptis, sed alliciendo consiliis. Evangelium paupertatem suadet iis qui
sibi solis vivere eligunt, non item iis qui et aliis vivunt : hi enim, ut prae­
clare agant, facultatibus non debent destitui ; hinc in omni lege divites fuere
sacerdotes, scilicet Moyses, Levitæ etc.
Ad 4. Apostoli et primi Episcopi rexere Ecclesiam necdum diffusam per
orbem terrarum, sed perexiguam ac fere latentem in cryptis ; adde, quod
primis Ecclesiæ temporibus etiam laid pauperes fuerint.
inst. 2. S. Greg. anathema dicit Episcopo, qui jubet, agris more fiscali
titulum imprimi : S. Bern. L. 2. de Consid. ait : forma Apostolica hæc est :
interdicitur dominatio, indicitur ministratio : Nicol. I. docet, Christum ve­
rum Regem ac Pontificem regnum ac pontificatum, quæ ante ipsius adxentum conjuncta erant, disjunxisse; ergo.
R. Adi. Tempore S. Gregorii necdum Ecclesia habuit principatum poli­
ticum; ideo agros suos, quos ad instar privatorum civium tunc possidebat,
non propria auctoritate, sed per legitimum judicem vindicare et recuperare
debuit.
.4d 2. S. Bern, docens Pontificem non debere ovibus dominari, sed eas
pascere, negat Pontificem qua talem, et ex institutione Christi esse princi­
pem politicum, cum ibidem subdat : esto, ut alia quacumque ratione hæc
tibi vindices, sed non Apostolico jure : nec enim ille dare, quod non habuit,
potuit.
Ad 3. Nicolaus P. ipsemet possederat temporale dominium Homæ, Ra­
vennae aliarumquc ditionum; solum ergo negavit, competere Pontifici im­
perium lotius orbis etiam in temporalibus, siquidem Christus sicut Tiberio
relinquens Imperium, Petro solum Pontificatum concessit ; ita pro conser­
vanda humilitate voluit Imperatorem indigere Pontificis directione in spiri­
tualibus, clin temporalibus auctoritate Imperatoris Pontificem, quin propterca
repugnet principatus sacerdotio junctus in summo Pontifice aut Episcopis;
,

(·* λ
;'4 .*«

302

bE I.EC.IBVS.

ARTICULIS V.
DE POTESTATE ECCLESIASTICA PONTIFICI ET EPISCOPIS EX JURE DIVINO PROPRIA.

>■·

i03. .Vota. Cerium ex antiquissima Traditione, quod dignitas Episcopalis
a Christo sit instituta ; male pro in Protestantes contra Episcopos insurgunt,
ac si ambitione et superbia inflati sua sponte jura collegialiu invaserint, ei
malesana regendi cupidine se supra cæleros elcvarint, varia jura, titulos et
dignitatum prærogativas sibi arrogantes. Certum. Episcopis tam ordinis,
quam jurisdictionis potestatem divinitus esse concessam ita, ut ex institu­
tione Christi veri sint Hiérarchie, Ecdesiæ Principes ac Judices. Certum,
quod potestas ordinis et jurisdictionis Episcopalis non tam indissolubili nexu
jungantur, ul una sine altera stare nequeat, cum sint et fuerint in Ecclesia
Episcopi Regionarii, Titulares et mere Honorarii sine determinata, aut sal­
tem sine actuali jurisdictione, sint vero etiam Cardinales, Abbates, aliique,
qui sine charactere quidem Episcopali, potestate tamen quasi Episcopali gau­
dent; proin certum quoque est. præcipue ex Conciliis Later. IV., Florent, et
Trident., potestatem jurisdictionis aliam esse completam et proxime expe­
ditam, aliam vero incompletam, sive cx parte principii, sive ex parte termini
complendam, ut valide exire possit inactum secundum. Nec minus certum
videtur, conferri vi ordinationis Episcopalis utramque potestatem et ordinis
et jurisdictionis, quamvis hæc posterior per confirmationem Pontificiam com­
pleri debeat, ut sit proxime expedita; sane vix unus est ex Scriptoribus ca­
tholicis, qui id hodie in dubium vocet. Atque ut hæc doctrina fors pei-peram
anonnullis intellecta reddatur experrectior, de potestate Episcoporum legifera
eodem ac de jurisdictione sensu hic disseremus : leges quippe sunt actus
jurisdictionis.

*

:

Uz

104. Dico. Sicut summus Pontifex universæ Ecdesiæ, ita Episcoporum
quisque suæ Dkecesi leges ponere potest jure divino.
Prob. Sicut potestas, quæ Petro Matth. 16. promissa, ct Joan. 21. concessa,
juxta perpetuam Traditionem et constantem Ecdesiæ praxin fuit transmissa
ad Petri successores, Romanos Pontifices : ita potestas Apostolis Matth. 18.
promissa, ct Joan. 20. tradita transiit ad successores Apostolorum, quales
esse pronuntiant Episcopos, non tantum Cypr. cp. 42., Hier. ep. 54., ct Aug.
in Ps. 44., sed etiam Eugen. IV. in Concilio Flor., item Concilium Trid. Scss.
33. c. 4 etc., ergo sicut illa Pontificis potestas legifera, ita hæc Episcopo­
rum est juris divini. Prob. C. Hæc potestas legifera est necessaria Episcopis
ad regimen suarum Ecclesiarum; ergo nulla esi ratio, cur dicantur Epi­
scopi successisse Apostolis quoad ordinis, non item quoad jurisdictionis pote­
statem : sicut cx adverso alia dona et gratia· gratis dalæ Apostolis quidem,
non autem omnibus Apostolorum successoribus a Christo concessæ sunt, co
quod ad prodictum finem deinceps necessaria’ non essent.
Prob. Ant. Qui simpliciter et absolute dicitur positus a Spiritu S. regere
Ecclesiam Dei, hic iuteUigitur jure divino constitutus cum omni potestate
necessaria ad ordinarium Ecdesiæ regimen : sed Episcopi dicuntur simpli­
citer et absolute positi a Spiritu S. regere Ecclesiam Dei, Ad. 20., et aliunde

■■i·

DE LEGE POSITIVA HUMANA.

303

potestas legifera illis est necessaria ad ordinarium suarum regimen Eccle­
siarum; ergo. Quæ textus modo citati efficaciam pro asserenda jurisdictione
Episcoporum immediate a Christo coi lata infirmaro videntur, sunt fere illa,
quæ habentur ad Ephes. 4. Christus dedit pastures et doctores, utpote ab
Apostolis prius nominatis alios et dictinctos : ad Rom. 13. omnis potestas est
a Deo : Prov. 8. per me Deges regnant, et legum conditores justa decernunt, etc.
quibus verbis simpliciter et absolute dicitur potestas conferri a Deo, quin
Deus censeatur immediatus ejusdem collator; vide Tract, de Prine. Theol.
num. 181.

103. Obj. I. Episcopi dicuntur Apostolis successisse, quantum ad potesta­
tem ordinis ct consecrationem; ergo non quoad jurisdictionem : alias Epi­
scopi essent æqualis auctoritatis cum Apostolis, quod admitti non potest.
II. .V. C. E\ Christi institutione est, ut Ecdesiæ regantur ab Episcopis, et
ordinarium regendi munus æque potestatem jurisdictionis, quam ordinis
exigit; nihil ergo est, cur djcatur, Episcopos quoad hànc, non item quoad
illam Apostolis successisse , siquidem Christus consecrationi Episcopali
utramque potestatem alligaverit. Seq. D. Æqualis forent auctori tatis ratione
activi principii C. passivi A’. Jurisdictio considerari potest ratione principii
vel activi vel passivi, h. e. vel quoad ipsam potestatem, vel quoad determi­
nationem materiæ ac subditorum; si principium passivum consideres, longe
diversa est ab Aposlolica Episcopalis jurisdictio : Apostolica in universum
mundum patebat, Episcopalis in quamdam Ecdesiæ portionem contrahitur :
et quidem Apostolis ab ipso Christo assignatus est orbis universus, Episcopis
partem Ecdesiæ regendam assignarunt primum Petrus cæterique Apostoli,
postea vero summus Pontifex aut ampliorem aut restrictiorem, prout re­
rum adjuncta postulant : denique non omnes ii actus conveniunt Episcopis,
qui Apostolis, c. g. fundare novas Ecclesias, etc.
Inst. 1. Activa potestas dicit necessarium ordinem ad passivamergo
nequit intclligi Episcoporum jurisdictionem esse immediate a Christo ex
parte principii adivi, ct ab Apostolis vel a summo Pontifice ex parte prin­
cipii passivi.
R. D. A. Dicit necessarium ordinem ad passivam aliquam indeterminate
C. determinate N. Exemplo res declaratur: Rex mittere potest quempiam in
provinciam instructum facultate judicandi de causis civilibus et capitali­
bus, nullis determinate subditis assignatis, sed cum mandato Proregi dato,
ut in ea provincia huic assignet subditos, in quos possit concessam a Rege
jurisdictionem exercere ; juris dicendi potestas ex parte principii activi tunc
erit a Rege, neque ordinem dicet ad subditos, nisi indeterminate acceptos :
es parte autem principii passivi potestas illa erit a Proroge, qui determi­
nabit subditos, in quos dicatur jus. Eodem fere modo se res habet cum
jurisdictione Episcoporum a Christo collala, et per Pontificiam confirmatio­
nem saltem ex parte termini complenda.
Inst. 2. Si jurisdictio Episcoporum immediate a Christo est, non satis
intelligitur Episcoporum subordinatio erga summum Pontificem : videtur
exinde sequi, quod jurisdictio Episcopalis nequeat restringi a Rom. Pontifice
etiam in Conciliis gcn. : imo extenderetur in totum orbem cujusvis Epis­
copi potestas, sicut illa Pontificis.

DE LEGIBUS

R. .V. Λ. Nam 1°. Christus immediate instituit Episcopos cum subordinatione ad Petri successorem, sicut instituerat Apostolos cum subordinatione
ad Petrum ; quin ct dependentia Episcoporum eo magis elucet , quod pars
gregis, inquam exerceant suam jurisdictionem, ipsis a Pontifice assignetur.
2°. Sicut Christus voluit, Episcopis assignari subditos plures vel pauciores,
prout expediret regimini Ecclesia? : sic etiam potestatem hanc, quoad mate­
riam, auctoritate summi Pontificis ac totius Ecclesia? voluit pro communi
bono xel extendi posse vel restringi; unde Episcopus nihil potest in illis,
quæ Rom. Pontifex sibi specialiter reservavit, nihil contra jus commune.
3°. Quia summo Pontifici a Christo immediate traditur Ecclesia universa
gubernanda. Episcopis vero pars aliqua tantum committitur, eaque indeter­
minate sumpta, primum ab Apostolis, nunc a Rom. Pontifice determinanda;
quam ob rem extra Diceceses sibi definitas, et erga eos, qui ipsis non sunt
assignati, jurisdictionem exercere non possunt.
Inst. 3. Si potestas jurisdictionis Episcopalis æque immediate est a
Christo, ac potestas ordinis; ergo Episcopus etiam gradu dejectus impediri
non posset a valido, sed tantum a licito jurisdictionis usu : sicut effici non
potest, quin valide is, quamvis illicite, confirmet ac ordinet; falsum conse­
quens, ergo et antecedens.
R. Λ*. «q. Disp. est, quod potestas ordinis præcise sumpta sit quid abso­
lutum, neque aliud exigat, quam charaderem, adeoque tota perseveret,
quamvis nulli adsint subditi : potestas autem jurisdictionis necessario refer­
tur ad subditos, qui cum «abstracti fuerint Episcopo per ejus depositionem
aut degradationem, jam uti non potest ea potestate, sive erga cos quos
ipsi subtraxit Ecclesia, sive erga alios quos nemo illi subdidit.

106. Obj. II. Monarchicum est Ecclesiae regimen ; ergo ab uno in cælerôs
tota jurisdictio derivatu!·.
R. D. /1. Est Monarchicum ita, ut penes unum sit et summa et tota potestas
ecclesiastica .V. summa, sed non tota, id est, omnis potestas C. Regimen
Ecclesiæ non est ita Monarchicum, ut omnia unius nomine et auctoritate
administrentur, a cæteris omnibus tanquam ab ejus delegatis ct vicariis, id
quod ipse reprobat Greg. M., dum oblatam sibi ab Episcopis nuncupationem
universalis Episcopi respuens ait : vobis substrahitur, quod alteri, plusquam
ratio exigit, præbetur. Sed est ita duntaxat Monarchicum, ut, quamvis penes
solurn Pontificem sit potestas summa, tamen penes Episcopos etiam vclut
Hierarchas et Principes Ecclesiæ sit vera jurisdictio ac legifera potestas divi­
nitus concessa, cum subordinatione ad supremum Ecclesiæ caput; atque
ita etiam regimen Episcopi pro sua Dioecesi, servata proportione debita,
Monarchicum dici poterit.
Esto itaque, summum Ecclesiæ Antistitem in sensu explicato dici Monar*
chain posse, utpotc cujus suprema et infallibilis auctoritas nec a plebiscitis,
nec ab Episcoporum suffragiis pendet; tamen ab hac invidiosa et modestiae
Rom. Pontificum nunquam probata voce philosophica rectius abstinendum:
quis enim eorum unquam se Monarcham dixit? aut Episcopum Episcoporum,
aut Episcopum universalem? quis eorum Episcopos dici voluit meros Papæ
vicarius? nutus est ille titulus : Clemens Episcopus servus servorum Dei :
notum, quod summi Pontifices Episcopos omnes, etiam Titulares, quamvis

£* A>‘

DE LEGÉ POSITIVA HUMANA.

30a

clerum et populum non habeant, Venerabiles Fratres compellent, idque ad
exemplum Christi, qui cum Dominus Dominantium esset, discipulos suos
fratres compellavit, et minister circumcisionis dici voluit.
Inst. 1. Teh hill, in Scorpiaco c. il. ait, Dominum culi claves Petro, et
pereum Ecclesiæ reliquisse. Optati s Milev. de codern ail : Cæteris omnibus
Apostolis præferri meruit, ct claves regni cælorum cæteris communicandas
solus accepit. Greg. Nyss. contra cos qui aegre ferunt reprehensiones, per Pe­
trum, inquit, Episcopis dedit claves bonorum coelestium; ergo Episcopi a
Petro, h. c. a Rom. Pontifice suam jurisdictionem accipiunt.
R. .V. C. Nam 1°. claves, de quibus Tcrtull., non sunt claves jurisdictionis,
sed facultas ingrediendi regnum coelorum, quas hic unusquisque interrogaijatus et confessus feret secum. 2°. Optat Milev. dicit solum Petrum accepisse
claves, quia solus Primatum regiminis et potestatis accepit a Christo; at non
dicit claves a Petro cæteris communicandas, atque id si diceret, recte intelligcretur depotestate clavium completa et proxime expedita ad actum secun­
dum. Greg. Nyss. id solum intendit, quod in Petro collocata sit potestatis
plenitudo, quam potestatem conferat ipse Christus Episcopis cum subordi­
natione ad Petrum ejusque successores, qui subditos et materiam Episcopis
determinent.
Inst. 2. S. Cypr. L. de unit. Eccl. Petri sedem comparat capiti, radici, soli,
fonti: atqui sic quidquid Episcopis inest jurisdictionis, a Romana Sede pro­
ficisci intelligitur, uti virtus membrorum a capite, vigor ramorum a ra­
dice etc.; ergo.
R. S. Cypr. non semel pronuntiat, ab ipso Christo fieri Episcopos; epist.63.
ait : Apostolos, h. e. Episcopos et præposïtoS Dominus elegit; quod si nos ali­
quid contra Deum audere possumus, qui Episcopos facit, possunt et hi, Dia2·
coni, contra nos audere, a quibus Diaconi fiunt: itaque in morali sensu, non
physico accipiendæ sunt illa? similitudines. Nempe in eo Sedes Romana con­
venit cum corporis capite, cum radice etc., quod sit unitatis centrum, quodim debeant cæteræ Ecclesiæ communicare, quod quisquis ab ea recedit
aut proscinditur, instar deserti rami arescat, quod Episcopalis potestas sit
PontiQciæ subordinata, ita quidem, ut si Episcopus contra Episcopum, Syno­
dus contra Synodum praejudicatis opinionibus insistant tenacius ; si Scrip­
tura Scripluræ, Traditio Traditioni opponantur, uti factum tempore S. Cy­
priani circa Anabaplismum haereticorum, ad supremum Ecclesiæ Caput, vehit
ad centrum unitatis Catholicæ recurrendum sit ; nec ideo quidquam decedit
Episcoporum dignitati tum supra laicos, tum supra presby teros eminenti, si
os suum aperiat successor illius, qui potestate fratres confirmandi accepta,
exurgens in media. fratrum dicat Episcopis, quæ fidei morumve doctrina
verbo Dei scripto traditoque congruat,quæ tanquam nova et peregrina dam­
nari ac vitari debeat.
Inst. 3. Summi Pontifices docuerunt, a Romana Sede totam Episcoporum
jurisdictionem esse; ergo.
Prob. Ant. 1°. SS. Anacletus, AnicetuscI Alexander I. in suis Decretalibus
aiunt, in Petro tanquam in fonte totam, in cæteris Apostolis nonnisi deri*
ratam esse jurisdictionem. 2°. Innoc. I. in epist. ad Concilium Carfhag. ait:
d Petro ipse Episcopatus et tota auctoritas nominis hujus emersit; cl in
epist. ad Concilium Milev. Arbitror omnes fratres et Episcopos nostros non-

306

ni. LBGIIIl'S.

n<5< ad Petrum, h. <·. nui numinis cl honoris auctorem deferri debere. 3°. S. Lbo
Sci ni. 3. de Assumpl. sua dicil : Ni quid commune cum Petro aliis voluit esse
principibus, nunquam nisi per ipsum dedit, quod aliis non negavit; cl iu
cp. 89. Hujus muneris Sacramentum ita Dominus ad omnium Apostolorum
officium voluit pertingere, ut in beatissimo Petro Apostolorum omnium summo
principaliter collocaret, ut ab ipso quasi quodam capite dona sua velut in
corpus omne diffunderet. i1’. Greg. M. relatus Q. 6. e. 2. Romana Ecclesia,
inquit, vices suns ita aliis impertivit Ecclesiis, ul in partem sint vocata: solli·
citudinis, non in plenitudinem potestatis; ergo.
R. .Id 1. Supposilitîæ sunt Decretales islæ, quare nulla earum auctoritas;
neque iu hujusmodi Decretalibus, sed in Primatu Petri ejusque successorum
divinitus instituto fundatur Episcoporum dependentia et suburdinatio; juris­
dictio autem a Christo collata Episcopis pariter ex S. Scriptura deducitur.
Ad 2. Lxnoc. I. in utroque textu Petrum Episcopalis nominis et honoris
auctorem vocat, quia primus fuit Petrus, cui Christus contulit Episcopatum,
cl quia primus omnium Ecclesiæ singularis, scilicet Aniiocbcnæ Episcopus
extitit ; verum cum id non satis liquido constat, sive ex verbo Dei, sive ex
antiquis Ecclesiarum documentis, verisimilior hæc erit ratio, quia Petro
tanquam capiti Ecclesiæ cæteri Episcopi omnes eo, quo exposuimus modo,
subordinati sunt, maxime ut circa exortas hæreses ac fidei controversias con­
sulant Sedem Apostolicam, atque illuc suorum Conciliorum decreta mittant
approbanda, nempe, ut ibidem loquitur Ixxocextiis I., antiqua traditionis
exempla servantes, cl ecclesiasticce memores disciplina. Sane si vox, auctor,
pro institutore aut largitore acciperetur in sensu naturali, aperte nimium
probaretiu·, cum solus Christus sit auctor dignitatis et auctoritatis Epi­
scopalis.
w
.-Id 3. S. Leo in primo textu docet Petri potestatem fuisse exemplar, cujus
ad similitudinem Christus reliquis Apostolis contulerit jurisdictionem:
ibidem enim sic ait : Transivit quidem etiam in alios Apostolos jus potestatis
istius, et ad omnes Ecclesiæ principes decreti hujus constitutio commeavit:
sed non frustra uni commendatur, quod omnibus intimetur : Petro enim hoc
singulariter creditur, quia cunctis Ecclesiæ rectoribus Petri forma prœponitur. In secundo textu docet S. Leo, Christum dona sua a Petro in omne
corpus diffudisse, eadem fere locutione, qua Num. cap. 11. Deus Moysi
dixit: Auferam de spiritu tuo, tradamque eis, 70 Senioribus, ut sustentent
tecum onus populi tui, quod, interprete S. Aug. in hunc librum, nil aliud
significat, quam ex eodem spiritu graliæ illos quoque habituros adjutorium,
ex quo habeliat Moyses; itaque non negat S. Leo, Apostolos ct Apostolorum
successores Episcopos suam a Christo jurisdictionem Inhere. Aliis videtur
textus Leoms nimium probare,eo quod loquatur de diffusione donorufH Episcopal<um,quæ Christum, non vero Petrum auctorem habent; hoc ergo sensu
diffundi a Petro jurisdictionem in Episcopos volunt, quod inter hos el illum
ceu caput Ecclesiæ summa esse debeat concentratio, ita ut Episcopus esse
nequeat Episcopus cum jurisdictione, nisi communicet cum Papa; hinc
ibidem subdit S. Leo : ut exortem se mysterii inlelligeret esse divini, qui
ausus fuisset a Petri soliditate recedere.
Ad i. Sensus est, in Rom. Pontifice plenitudinem messe potestatis, vi cujus
potestatem Episcoporum a Christo collatam compleat, materiam et subditos

de lecE positiva

Humana.

3Û7

assignando: non enim sccum ipse pugnat S. Grec.; in epist. ad Joannem
Jejunat, el alibi, a sententia, quæ diceret Papam esse universalem Episco­
pum, cujus cæleri sint tantum vicarii, abhorret tanquam ablasphcmia.
lust. 4. Nam Γ. In creandis Episcopis summus Pontifex hac utitur for­
mula: Providemus Ecclesiæ de NN., el eum pr(ejicimus in pastorem atque
Episcopum ejusdem Ecclesiæ, committentes ei administrationem in tempora­
libus cl spiritualibus. 2°. Jurisdictionis usum non habent Episcopi, donec
Pontificiis Bullis instituantur. 3°. Ipsimet Episcopi profitentur, quidquid in
se auctoritatis est, ab Aposlolica Sede acceptum, cum scribant se Dei et
Sanctœ Sedis Apostolicœ gratia Episcopos; ergo tota eorum potestas est a
Pontifice.
R. .V. C. Primis Ecclesiæ seculis hmsitatæ erant ili® formulae; nam pri­
mitus Apostoli ex potestate sibi a Christo facta iu variis mundi partibus con­
stituebant Episcopos et fundabant Ecclesias, non requisito Petri consensu:
deinceps per secula XII. in regionibus extra specialem Pontificis Patriarchalum
plebs,clerus, Episcopi comprovinciales cum Metropolita elegerunt Episcopos,
confirmavit cl ordinavit idem Metropolita cum suis Episcopis comprovincia­
libus, inscio plerumque Romano Pontifice. I bi tamen advertendum, Apostolos
id fecisse specialiter a Christo ad id constitutos, Metropolitas vero et Patriar­
chas hanc suam auctoritatis praerogativam obtinuisse a Rom. Pontifice, ac
proin confirmationem ab iis factam saltem remote obvenisse aSede Aposlolica.
R. ?ld 1. Summus Pontifex ita loquitur, quia Episcopis assignat illam
Ecclesiæ partem, quam isti a Christo sibi collata ct per Pontificiam confir­
mationem completa potestate gubernent.
Ad2. Bullte sunt hodie una ex conditionibus requisitis, ut Episcopo electo
vel nominato subditi assignentur a Christi Vicario, et sic potestas illorum
compleatur ex parte termini, fiatque proxime expedita.
Ad 3. In Oriente non est in usu ea formula, in Occidente initium habuit
a Seeulo XIII., neque illam usurpant omnes Occidentales, et qui suum erga
Sedem Apostolicara obsequium per ejusmodi formulam testantur, (id quod
Galbarum Episcopi omnes, omnesque Germanice Præsulcs in suis ad Papam
litteris exprimere solent) significant a prima Sede sibi assignatam esse juris­
dictionis a Christo acceplæ materiam et subditos, suamque auctoritatem
Pontificiæ subordinatam esse, ita ut penes Rom. Pontificem sit potestas ct
arbitrium, juxta dictamcn juslitiæ, Episcopos deponendi, ad Ecclesiæ utili­
tatem transferendi, corumquc jurisdictionem vel ampliandi vel restringendi,
depositos a potestate inferiore suis sedibus restituendi, de libris el dogmatibus
Episcoporum aliorumque irreformabili judicio judicandi, abusus Ecclesiarum
particularium corrigendi, synodos confirmandi aut reprobandi, etc.

107. Observa. Igiturjure divino summus Pontifex ferre potest leges eccle­
siasticas universales totam Ecclesiam obligantes, tum in Conciliis œcumenicis,quæ ab ipso tanquam Capite auctoritatem habent, tum extra Concilia :
Episcopi pro sua quisque dioecesi : cætcri leges ecclesiasticas condunt jure
tantum humano, nempe Cardinales in suis Titulis, Prælati gaudentes jurisdic­
tione quasi Episcopali pro suis subditis, nisi obstet Ordinis vel Capituli aut
Communitatis Privilegium, prout constat cx Dist. 3. de Consecr. : similiter
alii quidam, quibus id in jure can. conceditur ; videlicet dignitates et cum-

308

HE LEG lilts.

muniiates illæ divino jure non existant? cl suatn. «piaiii habent potoslaleni,
a summo Pontifice concessam esse jura testantur. Porro Melropolila vel
Patriarcha nequit ferre leges in totam provinciam, nisi in Episcoporum
Synodo ex illo Patriarchatu vel Provincia, ex eadem ratione. Vocantur autem
leges ecclesiasticæ universales, vel Canones qui eduntur in Conciliis, vel
Decreta quæ fiunt a Pontifice ad nullius consultationem ; Epistolae Decreta­
les scripto transmittuntur ad alicnjus consultationem; Mandata ad discipli­
nam et mores, Dogmata ad doctrinam fidei pertinent; Interdicta sunt, quæ
aliquid prohibent, Sanctiones, quæ in transgressores pœnas statuunt; Sæpc
tamen ejusmodi vocabula promiscue adhibentur.
De jure ecclesiastico, sive pro lege, sive pro legum collectione accepto,
vide Tract, de Prine. Thcol. num. 230., ubi et de jure novissimo tam abso­
luto, quam hypothetico, item de Concordatis Germaniae scitu necessaria
delibantur.
ARTICULUS VI.
DE POTESTATE ECCLESIASTICA A CIVILI ET POLITICA 0Μ5Τ.Χ0 DISCRETA.

108. Nota. Principes seculares, uti speciosa advocatorum, defensorum et
vindicum nomina præsefemnt, ita ex officio sunt Dei ministri et vindices in
iram, qui ausus nefarios comprimendo, quæ bene statuta sunt in Ecclesia
defendant, et veram pacem his quæ sunt turbata restituant, depellendo
perversos juris alieni et antiquæ fidei reformatores : et in hoc facilius cum
orthodoxis consentiunt heterodoxi. In eo autem dissentiunt, quod jus in sacra
et potestatem ferendi leges ecclesiasticas tribuant Principibus secularibus,
eo quod hi repræsentent Episcopum, vel quod apud. summos Imperantes
deposita sit suprema jurisdictio, uti in Regna et Imperia, ita in jura, res et
personas ecclesiasticas : idque alii fundant in P. R., vel in Instrumento P.
W., alii in illo brocardico , cujus est regio, illius est religio, alii in Scriptura
et factis Imperatorum etc. Contra hos
109. Dico. Magistratus seu Principes seculares non habent jus in sacra,
sfcu potestatem ferendi leges ecclesiasticas.
Prob. Ecclesiæ regimen a regimine politico prorsus separatum est, et quidem
Quoad auctorem. Potestas ecclesiastica suam originem habet a Deo, tanquam auctore gratiæ et Ecclesiæ, politica et secularis a Deo ut auctore na­
tura· : hæc prout est in Principe vel Senatu, est juris mere humani, et quoad
se spectata naturalis est, non Principi utpote personæ singulari, sed potius
communitati propria; cum ergo certum sit ex artic. præccd., quod potestas
ecclesiastica non resideat penes communitatem, neque hæc potuit illam
transferre in Reges ac Principes seculares.
Quoad finem. Hic, respectu potestatis politicæ, est felicitas naturalis, respectu
ecclesiasticæ vero supematuralis; hinc ad Hebr. 13. 17. dicitur: Obedite
prœpositis vestris: ipsi enim pervigilant, tanquam rationem pro animabus
vestris reddituri: Quamvis autem leges ecclesiasticæ non dirigant imme­
diate internam æteruamque salutem, quam coopérante Spiritu S. per sacra­
menta aliaque media spiritualia consequimur; attamen ad hunc finem

HE LEGE POSITIVA HUMANA.

309

extornum Ecclesiæ regimen e® leges unice intendunt, quem ct hodie insi­
gniter promovent, nequiequam lingentibus acatholicis.
Quoad objectum et quantitatem. Potestas politica solum temporalia et
naturalia ordinat, Ecclesia habet pro objecto principia fidei et gratiæ super­
natandis, pœnas et censuras spirituales: illa se non extendit ultra limites
imperii temporalis, hæc per lotum orbem diffusa est, ac una sicut fides; si
vero tot sint capita Ecclesiæ, quot sunt lleges ac Principes, Ecclesia non est
uno, sed multiplex, sicut potestas suprema Principum: non est infallibilis,
quia assistendam Spiritus S. nulli Regum ac Principum Christus promisit;
ac demum rueret ordo llierarchicus ad unitatem Ecclesiæ necessarius.
Quoad subjectum. Potestas politica, utpote mere naturalis ac temporalis,
potest esse in laicis, in fœrninis etiam, quin et in Principibus ethnicis:
Potestas ecclesiastica saltem ordinaria ex institutione Christi, utpote spiri­
tualis et supematuralis, competit solis personis ecclesiasticis, nempe Apo­
stolis eorumque legitimis successoribus : nam ex num. 93. et 98. potestas
ecclesiastica a Christo promissa ct data fuit illis, qui Principes seculares non
erant, et illo quidem tempore, quo nullus Princeps laicus fuit in Ecclesia;
ipsi vero Apostoli eorumque successores eamdem potestatem non Regibus ac
Principibus, sed aliis Ecclesiæ Pastoribus et Episcopis communicarunt, juxta
illud Pauli ad Tit. 1. 5. Hujus rei gratia reliqui te Cretæ, ut ea, quæ desunt,
corrigas, et constituas per civitates Presbyteros, sicut et ego disposui tibi.
Atque hinc nullus unquam Episcopus vere Catholicus eam sibi usurpavit
potestatem, quam solus Pontifex et Episcopi ad nostra usque tempora exer­
cuerunt; ergo potestas ecclesiastica Principibus secularibus vi supremæ suæ
potestatis nequaquam competit, non jure naturæ, cum sit supematuralis, et
ex natura rei nequidem communitati, minus personæ singulari debeatur:
non jure divino positivo, cum id ostendi non possit, imo contrarium constet
ex institutione Christi ; non jure humano sive canonico, quod in decretis
Conciliorum et Pontificum omnino refragatur, sive civili aut gentium, quod
authentice latum non extat, neque extare potest, utpote fundatum in jure
naturæ.
Conf. I. ex Traditione : 1°. SS. Patrum : S. Athan. in ep. ad Solitar. verba
Hosii ad Constantium recitat : A e præcipe nobis in hoc genere, sed ea potius a
nobis disce : tibi enim Deus imperium commisit, nobis ea, quæ sunt Ecclesiæ,
concredidit; ct post de suo addit : Quid opus est hominibus titulo Episcopi?
quando a condito cevo auditum est, quando judicium Ecclesiæ auctoritatem
suam ab Imperatore accepit? S. Chrvsost. homil. 4. et 5. de verb. Is. scribit :
Quanquam admirandus videtur thronus regius, tamen rerum terrenarum
administrat ionem sortitus est, nec praeter potestatem hanc quidquam habet
auctoritatis.
S. Ambr. ep. 14. ad Marccllinam ait : Imperator bonus intra Ecclesiam,
non supra Ecclesiam est : bonus enim Imperator quaerit auxilium Ecclesiæ,
non refutat. Damasc. orat. I. de Imag. Neque piorum est Regum, Ecclesiastica
statuta convellere... his de rebus decernere atque statuere, non ad Reges per­
tinet. Similia habent Cyrill. Alex., Aug., Greg. Naz. etc.
2°. Conciliorum, Rom. III. c. 3., Concilii Gen. VU. et VJ11. , ubi can. 22.
decernitur, ut laid principes vel potentes non intersint ecclesiasticis electich
nibus,quia in ecclesiasticis rebus nullam habent potestatem, ctc.

I

l

y»

t

DE LEGE POSITIVA IH .MVNA.

3U

DE LEGIBUS

3·. Pontificum. Gelas. I. op. 10. ad Auast. lmp. ail : Duo sunt, quibus
mundus regitur principaliter, auctoritas sacra Pontificum, et Regalis potestas.
Nicol. L in ep. ad Midi. Imp. .Vec Imperator jura Pontificatus arripuit, nec
Pontifex nomen Imperatorium usurpavit; quoniam Christus sic actibus pro­
priis et dignitatibus distinctis officia potestatis utriusque discrevit , ut el
christiani Imperatores pro œtcrna vita Pontificibus indigerent, et Pontifices
pro cursu temporalium tantummodo rerum imperialibus legibus uterentur.
Similia habent Symmachus, Innoc. 111. etc. Vide Gratianum Dist. 96. Verum
quia hæc testimonia, vehit in propria causa, haereticis suspecta sunt; hinc
Conf. II, Ex confessione Imperatorum. Teste Ruffin. L. 1. hist. Constantinus
M. recusans judicium inter Episcopos dixit : Deus vos constituit sacerdotes, et
nobis a Deo dati estis judices, et conveniens non est, ut homo judicet Deos.
Theodosium jun. laudat Adrianus P., quod ad Synodum Ephes, scripserit:
Illicitum est, eum, qui non sil cx ordine sanctissimorum Episcoporum, eccle­
siasticis immisceri tractatibus. Basil. Imp. in Syn. VHI. dixit : .Yec sibi, nec
ullis laicis licere, ecclesiasticas causas tractare : hoc enim investigare et que­
rere, Patriarcharum, Pontificum et Sacerdotum est, qui regiminis officium
sortiti sunt. Idem fere Sozom. c. 21. de Valentiniano, de Honorio Innoc. I.,
el de Justiniano authentica Quomodo oporteat Episcopos, testantur.

§ 1·
OBJECTIONES

Ex lege naturali, mosaica et euangelica.
110. Obj.l. In lege naturœ conjuncta fuit potestas sacra cum profana, siqui­
dem Melchisedech, Abraham et Job simul fuerint principes ac sacerdotes;
ergo etiamnum conjuncta est, tum quia gratia naturam non destruit, tum
quia ex natura rei non repugnat, regimen Ecclesiæ esse vel in communitate
Christiana, vel penes Reges ac Principes Christianos.
R. D. .1. Conjuncta fuit vi juris naturœ .V. vi juris divini, quatenus omnis
cultus Deo dignus ex revelatione divina determinari debet, aut vi juris
humani el ex consuetudine populi hanc potestatem transferentis in Prin­
cipes C. Si autem vi juris humani ambæ potestates conjungebantur, oeco­
nomica vel regia potestas illa sacrificandi non fuit propria ordinis supernaturalis. Prœterea tametsi sacrificium et sacerdotium sint suo modo juris
naturalis; idcirco jus natura non exigit, ut Principes simul sint sacerdotes.
Demum Christus in lege nova sejunxit potestatem sacram a politica, et regi­
men Ecclesiæ suæ, ceu universalis ac infallibilis, modo longe excellentiore
instituit.
Inst. 1. Summo Imperanti competit de jure naturœ summa potestas; ergo
etiam potestas in sacra, tum quia potestas summa secum non compatitur
aliam æque summam, lum quia potestas in sacra Principi est necessaria ad
finem public® tranquillitatis, cui maxime inservit religio subditorum.
R. D. A. Summa potestas politica C. etiam sacra .V. vel subd. jure defen­
sionis et protectionis (. potestate regiminis Λ. Utraque est summa, sed in
diverso genere ac ordine; Pontifex est summus imperans in spiritualibus.

Imperator in temporalibus. Quod vero Utroque potestas, quamvis distincta,
sumina esse in mundo possit, illustratur paritate turn corporis et animæ
eumdein hominem constituentium, tum duorum liiminarium majorum, quo­
rum alterum pncesldiei, nocti alterum. Demum Principes sccularcs luendo
Ecclesiam, protegendo ministros Ecclesiæ, urgendo exeeutionem legurn eccle­
siasticarum etc. satis, at modo ipsis proportionale, promovent religionem ac
salutem subditorum.
“
Inst. 2. Potestas etiam politica cum fide conjuncta habet pro fine, aeternam
felicitatem ; ergo diversitas finis a potestate civili non excludit jus in sacra.
R. 1). A. Pro fine extrinseco, quatenus operans leges civiles ordinare potest
ad fiuein supernaturalcm C. pro fine intrinseco N. Hic enim respectu pote­
statis politicæ est felicitas naturalis hujus vitae, el nequidem respectu singu­
lorum, sed ordinata ad bonum communitatis. Potest vero etiam legislator
ecclesiasticus hinc inde naturalia praecipere pro disciplina Ecclesiæ, quæ
tamen, ex ratione propria objecti, et intrinseca finis, ordinantur ad supernaturalia.
111. Obj. II. In lege mosaica potestas etiam sacra erat penes Principes,
scilicet Moysen, Heli, Samlelem, Neiiemiam. Mathathiam etc.; ergo.
R. D. J. Potestas sacra erat penes Principes semper, et jure ordinario Λ*.
aliquando,'ct ex speciali concessione Dei C. Hoc ipsum vero evincit , eam a
mere profanis nunquam fuisse exercitam; munus certe sacerdotis obibat
nemo, nisi qui fuit de numero sacerdotum. Jus ergo sacrorum nec stricte
sumptum, prout denotat sacrificia et ceremonias, nec latius spectatum, prout
jurisdictionem, leges et judicia complectitur, Regibus V. T. competebat:
primum patet tum in Saule acriter a Samuele objurgato propter holocaustum
inGalgala oblatum, tum in Ozia propter incensum lepra percusso: secun­
dum constat tum exLevitico, ubi sacerdotium Aaroni et filiis ejus unice
defertur, tum ex Deut. 17. 12. qui superbierit nolens obedire sacerdotis im­
perio, moriatur : item Paralip. 19. 11., Ezech. 44. 24.
Inst. 1. In veteri lege Reges sæpe exercuerunt jus in sacra, quamvis sacer­
dotes non essent : sic David congregavit sacerdotes, et reduxit Arcam : Salo­
mon ædificavit, ct victimis ac sacrificiis templum dicavit Domino, qui et
Abialharem exuit sacerdotio, illudque transtulit in Sadoc; ergo.
R. Ad 1. Congregare sacerdotes ob finem quamvis spiritualem, zelum in
Davide, et reducere Arcam probat pietatem, non jurisdictionem sacram,
quia soli Lcvitæ portabant Arcam, et soli sacerdotes offerebant sacrificia;
David autem honoris causa eam comitabatur, sicut omnis domus Israel, 1.
Parai. 15. 28.
Ad 2. Ædificare templum Domino, arguit religiosum Principem, at non
facit sacerdotem, praesertim cum Salomon manu propria, cl actione religiosa
non dedicaverit templum, sed ministerio sacerdotum ; ipse vero suppeditavit
sumptus, suaque praesentia templi consecrationem cohonestavit, quo sensu
omnes filii Israel dicuntur dedicasse templum, 3. Reg. 8. 63.
Ad 3. Alii dicunt, Salomonem æque injuste egisse deponendo Abialharem,
quam occidendo Adoniam : alii extraordinaria potestate id factum esse cen­
sent Dei instinctu a Salomone velu t i Propheta : alii negant, a Salomone vel
directe, vel indirecte depositum esse Abialharem, sed hoc ob conspirationem

312

DE LEGIBUS.

relegato in exilium, uni Sadoc jam ante constituto permissum esso usum
ministerii, id quod naturalem duntaxat potestatem supponit.
Inst. 2. In ,X· 1'· Reges abstulerunt excelsa et lucos : Jostvs prælegit pu­
blice librum legis, et redintegravit fcedus inter Deum et populum : Josaphat
misit Levitas, qui populum docerent, constituitque Judices, qui judicarent
populum '■ Ezechias confregit serpentem æneum, quem Dei jussu non sine
mysterii significatione Moyses fecerat ; ergoreipsa exercuerunt jus in sacra.
R. .V. C. Hæc enim omnia sine ulla jurisdictione sacra præstare Reges
poterant, ceu defensores fidei, zelatores Religionis et adjutores Pontificum,
prohibendo idololatriam, submovendo occasionem irreligiosi cultus, et tol­
lendo scandala, quod quidem munus esse Regum fidelium, multoties in
libris Moysis commendatur ; hinc
1. Excelso erant populo in scandalum, ideo in veteri lege prohibita;
ergo si Rex etiam gentilis tenetur auferre, quæ repugnant rectæ rationi et
communi bono, cur Reges fideles id non possent ac debeant ?
Ad 2. Prælegere libros legis pietatem indicat, non usurpationem juris
sacri ; imo Josias non tam ipse, quam ejus scriba Sapiian id praestitit. Per­
cussio fœderis, cum populo etiam tribuatur, ultra pietatem vix quidquam
sacri juris arguit.
Ad 3. Sicut docere non est proprie actus jurisdictionis, ita nec missio ad
docendum, utpote a Josaphat facta non per collationem potestatis sacræ, sed
per designationem personæ ; mittuntur quippe et hodie a Regibus ad terras
barbaras Evangelii praecones, h. e. ad petitionem Regum, sumptibus et sub
protectione Regum. Judices vero laicos pro causis profanis constituit propria
auctoritate, pro causis sacris Levitas et Sacerdotes cum consensu Pontificis,
prout innuit contextus.
Ad L Serpens æneus pro Deo haberi, proin scandalo esse cœpit, adeoque
juxta legem Deut. o. 7. confringendus erat; ergo proprie jurisdictionem
sacram non exercuerunt : si vero etiam plusculum aliquid superioritatis
ista pmbarent in Regibus supra Pontifices V. T., cujus dignitas ct potestas
multum crevit per claves regni cadorum, per amplam solvendi ligandique
potestatem, et curam tum ovium tum agnorum a Christo demandatam ;
nihil autem crevit potestas Regum, quæ hodie in Christianis fere alia non
est, quam fuit illa Principum gentilium, adeoque ex natura sua ad objecta
iinemque supernaturalem non fertur, ct intra vitæ hujus limites continetur.
112. Obj. 111. In lege evangelica Principes dicuntur regnare gratia Dei,
esse Vicarii et Legati Dei, Pastores, Patres et Nutritii Ecclesiæ : solent punire
hæresin, blasphemiam, aliaque vitia Religioni contraria : quin et ob curam
Religionis ore divino laudantur, et ob neglectum illius vituperantur; ergo
iis competit jus in sacra.
R. .V. C. vel D. A. 1°. Regnant gratia Dei, sunt Vicarii Dei etc. in tempora­
libus C. in spiritualibus subd. jure advocaliæ, defensionis et vindicte C.
jure potestatis sacræ V. Sicut in temporalibus Principes, ita in spirituali­
bus Episcopi sunt Vicarii Dei, Pastores, Patres et .Nutritii Ecclesiæ, neutri
in utroque genere. 2°. Pradicta vitia puniuntur a Magistratu seculari, qua­
tenus officiunt tranquillitati publicœ, vel per potestatem communicatam
invocato ab Ecclesia brachio seculari : sunt enim defensores Religionis ac

DF. LEGE POSITIVA HUMANA.

vindices in iram Principes seculares ; hi vcro ctiarn delinquere in fuie
possunt, et quis coercebit eos, ni summa potestas sacrorum sit penes lae­
tatos Ecclesia·. 3°. Laudantur aut vituperantur Principes, quia magis vel
minus Ecclesiam protegebant, magis vel mimis Pontifices adjuvabant in
tollendo schismate, exlirpanda hieresi, doctrina propugnanda, et praeceptis
Ecclesiæ urgendis.
inst. 1. Christus nihil potestatis extern» competere voluit Ecclesiæ, dicens
Joan. 18. Regnum meum non est de hoc mundo: Luc. 12. recusans judicare
inter fratres : Luc. 22. 25. et 26. rnonens Apostolos, ne dominentur ; unde
Paulus etiam in omnibus obediendum esse præcise Principibus, ad Horn.
13. 1. docet : Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit..... ; ergo,
R. D. A. Christus Ecclesiæ nihil potestatis extern» competere voluit,
li. c. nihil voluit participare Ecclesiam de regimine mundi, quod inter
gentiles erat arrogans, libidinosum et tyrannicum C. de regimine simplici­
ter, ejusque usu legitimo .V. Atque id cx contextu colligitur, ipsaque Critica
Londinensia sic interpretantur, item Beza in Mallh. 20. 25.; quippe Chris­
tus non negat, ut advertit S. Aug., regnum suum esse in, sed de hoc mundo,solum ergo negat, Ecclesiam de negotiis secularibus et rebus mundanis
more mundanorum judicare aut imperare. Item Apostolus præcepit in
omnibus obediendum præcise Principibus quoad politica, non item quoad
sacra, aut ea, quæ religioni præjudicant : alias dicendum, Ethnicos etiam
tempore Apostolorum supremam jurisdictionem habuisse in Ecclesiam.
Ceteri textus citati salis limitantur per illa Christi verba, queis Petro et
Apostolis commisit regimen ecclesiasticum.
Inst. 2. S. Paulus 2. Cor. 4. 5. se et alios Apostolos vocat fidelium servos
perJesuin, et Pontifices hodicdum omnes sese compellant servos servorum:
Leo IV. apud Gratian. Dist. 10. c. 9. vocat Imperatores Pontifices inclytos,
quales et seipsos dixerunt Valentin., Marcian., et Anastas., Imperatores:
Greg. êp. 61. Mauritius dicit esse dominum suum, fateturque se illius
imperio subjectum esse, atque obedientiam se ei praestitisse; ergo Reges ha­
bent jurisdictionem sacram in Ecclesia.
R./kH. D. A. Apostolus et Pontifices vocant se servos stricte tales, qui
obediant Regibus, cæterisque fidelibus subdantur Λ’. servos in sensu latiore,
qui praedicent et ministrent, regant ac praesideant in commodum illorum et
salutem C.
Ad 2. Leo IV. solum analogice Imperatores vocat Pontifices ob specialia
in Ecclesiam merita : quanquam hæc Leonis ad Lotuarium epistola ipsis
Acatholicis videatur suspecta, et probabilius supposita est, aut saltem men­
dosa. Ipsi quoque Imperatores se dixere Pontifices non respectu fidelium, sed
gentilium, relinentes Pontificatus ethnici jura et titulum, ut, quia Episcopis
renuebant obedire, Imperatoribus parerent, aulonomiam reipublicæ noxiam
non ferentibus ; atque ita hodie Principes christiani supremam sacrorum
potestatem ceu honorem politicum acceptare solent.
Jt/3. D.A. Gregorius ita loquitur jure solum privato, inierim dissimu­
lando Pontificiam dignitatem, prout innuit epistolæ initium C. qua summus
Pontifex .V. Nam 1°. legem iniquam Mauritji de militibus non recipiendis
in Monasteria prius correxit, quam in varias terræ partes eam ablegaret,
scilicet dc militibus non recipiendis ante sufficiens examen ct probationem ;

314

DE LEGIBUS.

2". L. 4.ep. 31. scribit, sacerdotes esse Deos quosdam ab ipsis etiam Regibus
honorandos, et in Ps. .5. pœnil. Maurhium numerat inter persecutores Eccle­
sia» ob temerariam juris sacri usurpationem.
Inst. 3. SS. Patres varios actus jurisdictionis sacra attribuunt Principibus
secutoribus : Epiph. hær. 40. curam depellendae ab Ecclesia ignorantiæ :
SS. Chrtsost. et Amur, potestatem coaetivam in sacris : S. Aug. ep. 50. ad
Bonif. potestatem ferendi leges contra impietatem: PP. Concilii Arei. e. ult.
Carolo M. decretorum correctionem ac confirmationem ; idem habetur de
Conciliis Turon., Mogunt., Cahill., etc.; Isidores autem L. 3. sent, prasulatum iisdem tribuit : demum Socrat. L. 5. hist, in Proœm., Ecclesiænegotia
ex Imperatorum Christianorum nutu pendere testatur ; ei-go.
R. .V. .1. Nam ad depellendam ignorantiam per se non requiritur potestas
sacra, sed doctrina sufficit; ad hæc Principes non per seipsos ea praestiterunt,
sed per alios. Ciirys. et Ambr. loquuntur de potestate armata gladio temporali,
non spirituali. S. Avg. tribuit potestatem legislalivam, non in sacris, sed
pro sacris, ceu defensoribus sacrorum contra hærcticos. PP. Concilii Arelat.
præsentarunt Carolo M. sua decreta, ut Cæsarea auctoritas Concilii canones
promulgaret, protegeret, ac efficacius eorum exeeutionem urgeret, præsertim
cum quaedam decreta ad moralem usum laicorum perlinerent ; sane Caro­
lus M., aliique Francorum Reges nihil sine auctoritate, hortatu et consilio
Papæ ac Episcoporum egere. Adde, pradicta Concilia fuisse solum particu­
laria. eorumtpie verba duntaxat verba urbanitatis, modestiae et humilitatis.
Isidorvs praesulatum sumit latius, intelligendo quamcumque praelationem et
eminentiam, siquidem Principes etiam infideles ibidem Prcelatos appellet.
Socrates solum ait, quod Ecclesiæ negotia tum visa sint pendere ex nutu
Imperatorum Christianorum : quod quidem jus pro sacris, non in sacris
arguit, uti sequens declarabit.

OBJECTIONES

Et historia ecclesiastica et profana.

113. Obj. /. Imperatores Constantinus M., Constantinus IV., Phocas et alii
primum dederunt Romanis Pontificibus potestatem ecclesiasticam, quam 300
annis nullam saltem in Principes antea exercuerant ; ergo eam primitus ipsi
habebant, et adhuc habent.
R. .V. .L Nam 1°. certum est, viguisse necessario tribus primis Ecclesiæ
seculis regimen externum Ecclcsiæ, sed hujus curam nullus Princeps ethni­
cus habuit, nisi dicere quis velit, illos hoc suo jure usos fuisse, persequendo
Ecclesiam; ergo Christus elegit rectores Ecclesiæ, qui eo tempore Ecclesiam
gubernarent, et penes quos illud regimen hodie adhuc perseveret : quis enim
praesumat, per Regum ac Imperatorum conversionem Ecclesiæ statum fuisse
immutatum? fatente Justiniano Novell. 0. in praef. dc Saccrd. et Imper.,
illud quidem divinis ministrans, hoc autem humanis praesidens; ergo sicut
initio, ita nunc quoque utrumque est omnino separatum.
2°. Constantinus nec dedit. nec dare potuit jurisdictionem sacram, sed di-

DE LEGE POSITIVA HUMANA,

345

lienem temporalem ct palatium Lateranense dedisse refertur can. Constan­
tin. Dist. 96. Ibidem autem S. Petrum cj usque successores Christi Vicarios et
suprema Ecclcsiæ capita compellat; Constantin. IV. solum se abdicavit putalitio jure Rom. Pontificem confirmandi. Phocas a Bonif. Ill, rogatus de­
claravit contra Episcopos Constantinopolilanos, Ecclesiam Rornanarn esse
omnium Matrem, et solum Episcopum Romanum esse universalem et cecuinenieum, cui cæteri omnes subjaceant.
3°. Quod Ecclesia primitiva longo tempore usa non sit poenis ecclesiasticis
in Principes, non erat defectus potestatis, sed occasionis, tum quia Impera­
tores fuere gentiles, tum quia illius usus contra Principes apostatas plus Ec­
clesiæ nocere potuisset.
Inst. 1. Imperatores elegerunt Romanos Pontifices, nempe Valentinianus
Damasum, Honorius Bonifacium, alii alios : subin illos deposuerunt, uti Con­
stamus Felicem II., Theodoricus Joannem L, Justinianus Sylverium, Henricis III. Sylvestrum, Benedictum IX. et Gregorium VI. etc. ; ergo iis competit
jus in sacra.
R. 1. D. A. Imperatores infideles et mali sic elegerunt ac deposuerunt, et
quidem facto, non jure C. fideles et boni subd. jure regio et proprio -V. jure
advocatiæ, et potestate vel delegata, vel per vim arrogata C. Ex quorumdam
impiorum Principum facto eorum in sacris jurisdictio æque parum desumi
potest, ac ex tyrannide Neronis, Diocletiani etc. Si quando Principibus Chri­
stianis delegata fuit ab Ecclesia potestas nominandi Pontificem, id speciale
privilegium fuit : si eorum consensus et auxilium in rebus ecclesiasticis im­
ploratum fuit, id factum vel pro Ecclesia Romana quoad temporalem prin­
cipatum ordinanda, vel ob frequentia schismata, et in Ecclesiæ periculo.
Negari tamen non potest, quosdam Principes jurisdictionis suæ limites egres­
sos, rebusque ecclesiasticis quamvis non rogatos nimium se immiscuisse,
quibus tamen Pontifices nunquam non sese opposuere. Ex his vero jurisdictio
spiritualis legitime asseri non potest, cum violentia non pariat jus, privi­
legium autem sit revocabile, ct sicut datum fuit ob utilitatem Ecclesiæ, ita
obeamdem rursus abrogatum.
R. 2. Valentinianus ct Honorius id fecerunt ceu protectores legitimorum
Pontificum, atque ut vindices schismatis ab Ursicino excitati contra Damashi, et ab Eulalio contra Bonifacium. Factum Constantii ct Theodorici erat
iniqua usurpatio potestatis ecclesiastic®, a Principibus Arianis attentata ;
Justinianus vero Eulychianus fuit. Facta per Ottonem M. exauctoratio Joannis XII. bono zelo, at non secundum scientiam depositi, ceu illegitima reprol>atui· a Baronio, a Petro de Marea, Natali Alex, etc.; quamvis plerique
scriptores coæri, sed Germani et Cæsareis partibus addicti eamdem appro­
bent; nec tamen propterea jurisdictio in Pontificem Imperatori asseritur,
quia Joannes de gravissimis criminibus accusatus, a Synodo Episcoporum de­
positus, et Leo VIII. agente Imperatore substitutus legitur. Sylvester intrusus
et schismaticus papatu expulsus est a Bened. IX., qui postea ultro se eodem
abdicavit, uti cl Greg. VI., licet Henrico id ipsum ob schismatis melum
adnilente.
Inst. 2. Nam 1°. Imperatores orientales, post modum etiam occidentales a
Justiniano usque ad Constantinum IV. jus confirmandi electionem Pontificiam
exercuerunt. 2°. Otto IV. Henrici, Lvdovicus Bavarus, aliique Imperatores

4

316

DE LEGIBUS.

per virgam et baculum investiebant Episcopos. 3°. Quin et jus eligendi Pon­
tifices concessum ab Hadriano 1. Carolo M., a Nicolao 11. Henrico IV., et a
Leone VIII. Ottoni 111. 4°. Juxta BARONiunan.
Reges constituerunt Epi­
scopos, Martellus et Pipinus in Gallia, Carolus M. in Germania; ergo.
R. .-Id1. D. .1. Hoc jus confirmandi exercuerunt per violentam usurpa­
tionem, vel per delegationem factam ab Ecclesia ad hujus periculum aver­
tendum C. ex jure regio ac proprio .V. Summi Pontifices primis quinque
seculis, prout notat Pagivs, eligebantur sine consensu, consultatione aut
confirmatione Imperatorum : Secuto V. Simplicius Regem Italice monuisse
dicitur, ut deinceps in Pontificum electione consultatio regia interveniat ad
cavendas turbas : Secuto VI. Theodoricus elalii hoc qualicumque jure abusi,
potestatem confirmandi electionem Pontificiam sibi arrogarunt, una cum
exactione mullæ pecuniæ, qui mos aliquoties tamen interruptus tenuit ad
medium Seculi V111, Gregorio M. in Ps. 5. pœnit. id deplorante. Exinde ob
acerbitatem temporum electio Pontificis saltem debuit significari Imperatori
ante consecrationem, ad Secuhim XI. sub. Greg. VII. ; ergo cum hic interven­
tus c<esareuspro diverso tempore diversus, nec constans fuerit, rite infertur,
cum nec jure divino, nec regio debitum aut necessarium fuisse.
Ad 2. D. zl. Investiebant Episcopos per virgam et baculum vel ex potestate
delegata, vel praecise ad significandam traditionem regalium C. jure regio,
vel ad significandam collationem jurisdictionis sacrae, aut necessariam con­
firmationem .V. Si vero ita investiebant, mero id facto, non jure, proin ille­
gitime praestitum ; hinc per Concilium Later. 111. et Concordata Germani®
eflectitm, ut deinceps nonnisi per sceptrum Episcopis regalia conferrentur.
.4d3. Potestas ab Hadriano et Leone concessa figmentum est schismatico­
rum ; vide Baron, an. 774. et964. klipsum a Nicolao factum negant S. Ansel.
et Petrus Dam.
Ad 4. Baronius ibidem ostendit jus constituendi Episcopos mere prae­
sumptum a Regibus fuisse, orta sub Martello tanta rerum confusione, ut
laici adeo sibi vindicarent Episcopatus. Pipinus et Carolus M. tum ob tem­
porum acerbitatem, tum ob insignia in Sedem Romanam et Religionem
merita a Pontifice obtinuerunt jus nominandi Episcopos. Si «piando desi­
gnationes Episcoporum a Regibus factæ antevolarunt concessionem Papæ
postmodum secutam, id facti tantum, non juris erat.
Inst. 3. Imperatores in causis ecclesiasticis delegarunt judices, uti Con­
stant. M. in causa Cæciliani adversus Donatistas; imo Leo IV. a Ludovico
Imper, expetiit judices, quorum sententiæ pariturum se promisit; ergo
exercuerunt jurisdictionem ecclesiasticam.
R. Ad 1. D. A. Delegarunt judices jure ordinario ac dominationis -V. jure
extraordinario ac protectionis Tr. Constantinus M. causam Donatistarum
contra Cæcilianum Episc. Carlhag., quia, ut ait S. Aug. ep. 1G6. non est
ausus de causa Episcopi judicare., demandavit Melciiiadi, qui habito Romæ
Concilio damnavit Donatistas, et Cæcilianum absolvit. Verum quia huic sen­
tentiae reclamarent, cum consensu Sylvestri P. cos remisit ad Synodum
pleniorem Arelatcusem : cum ne hujus quidem sententiæ acquiescerent,
omnino cupiens lotam impudentiam cohibere Constantinus, iis vehementer
reprebensis induisit novos judices ecclesiasticos, quibus et ipse cessit ut de
illa causa post Episcopos judicaret, a SS. Ardistibus postea veniam petiturus;

M# K i

W· 1

I’

DE LEGE POSITIVA HUMANA,

347

ergo ipse Imperator hanc quantiilaincumquc usurpationem ecu illegitimaiti
agnovit, nec ab omni peccato irninuncrn.
.1(12. Leo IV. sc tantum subjecit judicio discretionis, non coactivo Impera­
toris; vide can. 41. .Vos si in competenter. Cans. 2. q. 7.
Inst. 4. Imperatores convocarunt Concilia, Nicænum Constantinus M., Coiislaolinopolitamiml. Theodosius senior, Ephcsinum Theodos, junior, Chalcedonense Valentinianus et Marcianus, suaque auctoritate decretis Conciliorum
tribuerunt vini decisivam, teste S. Hier. L. 2. cont. Ruffin, et Nicolao in
cp. ad Midi.; ergo supremam jurisdictionem in sacra obtinuerunt. Conf. Con­
cilia primum haberi cœpta, dum regnare coeperunt Imperatores Christiani,
manifesto indicio, significant jus convocandi Concilia esse penes Imperatores;
quin et Liberius teste Theodorei. L. 2. concessit, hanc esse potestatem Impe­
ratoris ; ergo.
R./λ J. Convocarunt Concilia jure regio et auctoritate præsidis vel judi­
cis A’, jure delegato, et auctoritate protectoris vel vindicis C. Nequi dem
sacerdotes veteris legis convocari solebant a suis Regibus ad decidenda dubia
Religionis, sedamicabiliter ad quasdam solemnitates cultus divini invitaban­
tur. InN. L. Concilium Hieros. statim initio Ecclcsiæ convocatum et cele­
bratum ab Apostolis sine ullo Principis interventu, qui primis tribus seculis
nulli erant in Ecclesia. Nicænum a Sylvestro et Constantino congregatum
esse, habetur ex Synodo VI. Act. 18. Ad Constantinopolitanum I. Patres
convenerunt jussu litterarum, quas Damasus ad Theodosium dederat, prout
Patres congregati testantur in epist. ad Papam, teste Theodoreto L. δ. Hist.
Ephesinum congregatum esse industria Cvrilli, qui legatus fuit Sedis Apost.,
exhibent litterae C.elestini ad Cyrillum. Ad Chalcedonense, ut veniret et
Synodum haberet, aut saltem quid agi velit rescriberet, Leo P. rogatus
per litteras a Marciano fuit,- ergo priora Concilia non sunt convocata sine
consensu et auctoritate Pontificis, quin et in iis suprema potestas Papæ
summopere commendabatur. Posteriora vero, et plura quidem Concilia sola
Pontificis auctoritate congregata esse consentiunt omnes.
Quod vero primis temporibus Imperatorum opera desideraretur ad Conci­
lia generalia, inde fuit, tum quia vigebat lex Imperialis prohibens frequen­
tes sine auctoritate Cæsaris conventus hominum ob metum seditionis ; tum
quia nonnisi in urbe Imperiali et publicis sumptibus, præsertim quoad trans­
vectiones Episcoporum celebrari poterat, ac proin annuente et favente Cæsare; tum quia conveniens erat, Imperatores non esse ignaros legum feren­
darum, siquidem terror potestatis secularis carumdem observationem forti­
ter urgeat, et conspiratio Sacerdotii ac Imperii ad pacem publicam conferat
plurimum. Aliud sane S. Hier, el Nicolaus P. non asserunt, ct ille quidem
dc illis temporibus aperte loquitur, queis revera ex consensu Papæ Cæsares
Concilia convocabant. Atque his minime interfuerunt Cæsares tanquam ju­
dices aut presides, quod nullo facto nullovc jure probari potest, sed duntaxalccu defensores ac protectores, qui ad summum sessionis honore præcesserint.
Ad Conf. N. vel 1). .4. Concilia non sunt habita ante regnantes Imperatores
Christianos ob defectum auctoritatis ,V. opportunitatis C. atque ideo etiam
Imperatores chrisliani ad convocanda Concilia sunt implorati, ut dictum
supra. Dein Jerosolymis jam tum tempore Apostolorum habitum est Conci-

r

■

fil

CtJ

■ ·

«4^4

!

318

DE leginus.

Lu m. In loto autem Dialogo Libi.ru non roporitur illa potestas concessa Qesari tanquam propria, sed ab ariano Imperatore solum petitur, ut liat Syno­
dus, quæ ipso invito lien non potuit.
Inst. 5. Imperatores sanxerunt leges dc vita et moribus, ordinatione cl
jurisdictione Ministrarum Ecclesia', de disciplina, Sacramentis et fide, uti
patet ex Libris Cardinis de imaginibus, ex Decretis Childerici et Pipini, cx
Capitulari Caroli M., el ex Constitutione Li dovici Pii, ac tandem ex Con­
stitutionibus Justiniani ; ergo exercuerunt jurisdictionem sacram.
R. D. J. Sanxerunt leges ex jurisdictione sacra sibi propria .V. delegata, ct
tanquam defensores fidei aut discipline subd. ita ut eorum sanctiones vim
suam haberent ab Ecclesia C. secus .V.
Hinc 1°. antiquitas Libros Carolinas plane ignorat, testante Adriano P., ct
demonstrante Schwarzio S. J. eos, excepto capite ultimo, non esse Caroli M.,
minus Concilii Aquisgr.
2°. Decreta Childerici el Pipini , si ulla ipsis fides habenda, quam negat
Xitriarius, reipsa sunt condita ab Episcopis, et plane coinciduntcuin decretis
Concilii Germanici. Dum a Pipino dicuntur obtinuisse vim legis publicæ, id
solum prubat curam pro sacris.
3e.Capitula Caroli M. et Lidovici Pii nonnisi veterum Conciliorum canones
sunt a Carolo in unum volumen collecti : si qua etiam nova contineat, ea non
sine nutu et permissione Episcoporum addita sunt, teste Bened. Levita Capi­
tularium collectore; imo Lidovicus L. 7. cap. 265. ait, omnia statuta contra
Apostolica decreta nullius roboris esse : et Carolls M. L. 1. c. 38., L. 5.
c. 157... potestatem sacram Papæ ac Episcoporum multoties confirmat; id
ergo fecere Reges, ut legibus ecclesiasticis, sicut nunc Principes præceptis
naturalibus ac divinis, auctoritatem quoque civilem ac vindictam adjicerent;
ex quo constat, quod Imperatores ac Principes non meros præcones et cano­
num exeeutores constituamus.
4°. Justinianus vel novas leges non tulit juxta Novell. 83., vindex potius
antiquitatis et disciplinæ ecdesiasticæ assertor ; vel si quas de novo condidit,
eas habuit ab Episcopis præformatas juxta Novell. 42., earum promoter ct
executor, uti ipse Boehmerls fatetur : vel lapsus in hæresin dc incorrupti­
bilitate camis Christi ante resurrectionem, sacra profanis miscuit, jure in
Clerum et Ecclesias sibi arrogato, prout cum aliis Bimus censet; quacumque
vero ratione leges ecclesiasticas tulerit, eæ vim obligandi prius non obtine­
bant, quam ab Ecclesia etiam occidentali reccptæ et apprubatæ, dc quo tes­
tantur Greg. M. L. 11. ep. 52., Joan. Vili. ep. 163., HincmaruscI Ivo Carnot.

114. Obj. II. Imperatores, Constantinus M., Arcadius, Valentinianus, Jus­
tinus et Sigismundusindulserunt libertatem circa Religionem,prout testantur
Euseb., Niceph.jSozom., Annales Bohemici etc.; ergo exercuerunt potestatem
spiritualem.
R. D. .4.Indulserunt eam, ut licitam approbando .V. ad tempus tolerando,
ex summa necessitate, et ad evitanda majora mala C. Antecessores horum
Imperatorum fuere tyrannici infideles, non ergo potuit immensa fere copia
hæresum et superstitionum simul et semel aboleri, nisi cum praesenti peri­
culo eradicandi etiam portionem exiguam fidelium; promovit autem ejus­
modi indulta consiliariorum pseudo-politica, pios alias Cæsares eo adigens.

Wi

-

1>E LEGE POSITIVA HUMANA.

319

ul plus quam vellent erroribus publicis indulgcrenl, ncc non interminatio
TiiEonoiiici llaliæ Regie do evertenda radicitus religione orthodoxa per Ita­
liam. SiGisMt nous alias zclosissiinus, sed Wenceslai Ignavi successor alia
ratione non poterat Regnum Bohcmicum ab hærcsi, tyrannide summaque
impietate turbulentissimum ad quarneumque tranquillitatem reducere, prout
testantur Scriptores Bohemici. Vindices ergo cl protectores se præstiterunt,
permittendo minus malum, ne tota religio everteretur.
lusi. 1. Caroi.cs V. ct Feroinandus Irnpp. Confession i st is anno 1555. per
Pacem Religiosam concesserunt libertatem religionis, quæ anno 1048. extensa
fuit ad Calvinistas, quamvis utraque secta a religione Catholica unice vera
esset aliena, suspensa insuper jurisdictione Pontificia, et summa sacrorum
potestate vel attributa, vel restituta Prolcstanticis; ergo non tam protectores,
quam legislatores in sacris fuerunt.
R. Ad 1. D. A. ut ante, saltem quoad Pacem Religiosam. Res tota redu­
citur ad casum extremœ necessitatis, qualis utrum illo tempore fuerit, quœstio
[acti est, quæ cum hodie nec utiliter, ncc satis provide decideretur, tutius
Deo æquissimo rerum omnium arbitro relinquitur. Initio quidem illa per­
missio religionis Lulheranæ fuit temporaria, et in terris solum Protestanticis, nec sine omni spe componendae per Concilium Religionis; dcin vero
cum Confessionist.e his non contenti iterato negarent subsidia contra Tureas,
novaque dogmata spargerent, et contumelias in Pontificem, Cæsarem, et
alios Imperii Status cumularent, neque electionem Ferdinandi Regis ratam
habere vellent, plura ipsis concessit Cæsar contra voluntatem, et prater
consensum Statuum Catholicorum. Excitato rursus bello Imperator ad Trans­
actionem Passaviensem compellitur, postea vero etiam ad Pacem Religiosam;
ac demum post tricennalc bellum eo per foederatorum arma res perducta,
ut eorum vota secundum omnem fere extensionem implerentur, Calmnistis
tamen eliam sub schemate prætenso Confessionis Augustanæ receptis.
Cum ergo adhibitis frustra omnibus aliis remediis, ad impediendum majus
malum hæc indulgentia etiam absoluta, eliam juramento firmata, tanquam
necessaria visa fuerit Imperatoribus, exinde potius temporis acerbitas, ct
Protestautium obstinatio, Cæsarüm voro in Deum ct in Religionem pietas,
prudentia, animique constantia commendatur, quæ humanitus loquendo
nihil aliud superesse vidit, ad impendentem Germanise ac vera Religionis
ruinam pro viribus sublevandam, maxime cum pacis hujus tabulas Carolus
manu propria subscripserit nunquam, Ferdinandus autem cum lacrymis
signaverit. Imo ne in tali foedere, quod Ecclesiæ præjudiciosum indirecte
saltem versatur circa materiam spiritualem, quidquam decerneretur incon­
sulto Pontifice, hunc fuisse requisitum scriptores existimant, consensum
vero nunquam datum, uti Paulus III. in Bulla indictionis Concilii Trid.
diserte ostendit.
Ad 2. Jurisdictio Pontificis et Episcoporum ncc in P. R., ncc in P. W.
sublata, sed tantum suspensa fuit, seu jussa est quiescere; cl quidem vi P. R.
quoad fidem, religionem, ministeria, ritus el ordinationes ecclesiasticas in
addictis Confessioni Augustanæ : vi P. W. quoad omnes suas species : vi
P. R. respectu Statuum præcisc : vi P. A4 . eliam respectu subditorum. De
juriédiclione dominorum territorialium, quod et hæc fuerit suspensa, ita ut

ns Legibus.

<

subditos in exercitio religionis su® et sacrorum plane independents relin­
quere debeant, nullibi in unoaHerove pacis instrumento reperitur.
Inst. 2. Si fœdus ab Imperatoribus initum cum Acatholicis in Pace tum
R. tum W„ nec irritum nec illicitum fuit, ac sine usurpatione juris sacri;
crço Pontifices non potuissent, nec debuissent fœdus illud improbare : aut
si hoc foedere inito standum est Catholicis, Pontificum protestatio nec justa
erit, nec efficax.
R. I. Sicut foedera publica gentium jure introducta, et quidem ob com­
munem necessitatem, stricte observari debent, quia alias pax nulla consi­
stere posset, de qua prius non cogitatur, quam dum pars altera valde attrita
duras conditiones pacis inire debet ; ita fœdus etiam cum acatholicis initum
omnino servandum est, utpote initum inter compaciscentes, qui solum
Deum ct gladium superiorem habent, quos inter et ipse Imperator, licet
alias cæteris Statibus superior, compactent egit : non enim exceptio vis et
metus irritat pacta inter gentes liberas, ne parti antea prostrato recupe­
ratis viribus fas sit rumpere fœdus et cruenta rursus bella movere : non
etiam exceptio usurpata potestatis sacra, quia Imperatoribus incumbit
munus advocati®, vi cujus periclitantem Ecclesiam defendere oportet, ac
inediis quidem ad hunc finem unice necessariis, cujusmodi tum temporis,
quo nihil contra Protestantes exterorum foederibus nixos, armisque longe
superiores immensa etiam sanguinis et pecuniarum profusione evinci poterat,
cum manifesto totius reipublicæ orthodo.væ periculo, erat permissiva Catho­
licorum indulgentia, qua bonaquædam ecclesiastica sub certis limitationibus,
uti ct modificatam prælensorum sacrorum suorum libertatem Protestanticis
relinquerent, ne demum omnia cedere cogerentur.
R. 2. Justa tamen fuit Pontificum protestatio, quia in utroque foedere trans­
actum de suspensa jurisdictione ecclesiastica, de possessione ac retentione
lionorum ecclesiasticorum etc. ; quin et efficax, quia ea stante Protestantes
nullo unquam tempore aut usum juris obtinebunt in bona ecclesialica, aut
viam légitima? præscriptionis. De his vide JCios et Canonistas. De potestate
legifera ecclesiastica dictum satis : de legibus vero ecclesiasticis distinctius
et copiosius agunt juris sacri interpretes : juvat tamen discutere hic epistolas
Decretales veterum Pontificum, quarum multiplex per Theologiam mentio
recurrit.
ARTICULUS VII.
DE EPISTOLIS DECRETALIBUS VETERUM PONTIFICUM ANTE SIRICIUM.

?K

Ilo. Nota. k Clemente I. ad Damasum usque Ecclesiam rexere Romani
Pontifices circiter‘w.; horum epistoke Decretales aliquæ referuntur a SS.
Patribus, plurimæ extant in collectione Canonum, quam primo Isidores
Mercator sub finemseculi MIL, tum Ivo Cârnotensis, qui obiit anno fili.,
demum Gratianus anno liol. ediderunt. Illas, quæ a SS. PP.. aut veteri­
bus historia)Eccl. scriptoribus traduntur, genuinas esse indubium est:
sunt autem prætcr geminas Clementis L litteras epistolæ Cornelii apud
Cyprianum, It ut L apud Athanasium, Libf.ru apud Hilarium, Damas apud
Hieronymum et Theodoretum. De aliis Decretalibus ante Suucilm 1’., quas

J*·'

·*·ό *>·-'.
·.
;-

DE tæGB POSITIVA HUMANA.

321

prædicti Canonum editores publicarunt, merito dubitatur, au sint genuinæ,
et passim asseritur, quod sint pieudepiijraphœ, Primus hisce Decretali bus
Seculo IX. derogare visus est Hincmarus Metropol i ta Demensis, dum nepoti
suo l.audiinensi Episcopo, vi prædictarum Decretalium, Metropoli tanæ sub­
jectioni se subducere connut i responderet, magnum esse discrimen inter
Decreta Innocenti i, Leonis et Gelasii, utpote Conciliorum praescriptis con­
formia, ac inter dictas epistolas canonibus Conciliorum haud parum adver­
santes. Iisdem postmodum plures Gallia* Episcopi minus auctoritatis inesse
contendebant, at ex eo solum, quod Codici Canonum non essent insertæ.
Seculo XV. Wickleffus, Magdeiiurgenses, BloKdellus, aliique Protestantes
easdem impugnarunt, non tantum ut pseudepigraphas, sed etiam ut falsas
Ci seducentes a fide.
Demum ævo hoc nostro eas negant esse genuinas Critici fere omnes,
quibus jam turn Baronins, Bellarm in us, ac præprimis Anton. Augustinus
Tarraconensis Archi-Episcopus videntur consensisse, ita tamen, ut Cathblici,
quamvis epistolas illas priscis Pontificibus abjudicent, veritates et piissimas
sententias in iisdem assertas venerentur.
116. Dico. Epistolae Decretales veterum Pontificum ad Siricium usqiic
videntur esse supposititiæ.
Prob. Π1® Decretales sunt pseudepigraphæ ac supposititiæ, quis per octo
priora secula nullus vel Pontifex, vel scriptor Ecclesiasticus, nullum etiam
Concilium memorat : quarum argumenta illis Ecclesiæ seculis non conve­
niunt : quæ ex epistolis, libris ct decretis posteriorum Pontificum, Patrum
cl Conciliorum sunt compilalæ : quæ diversis licet temporibus et a diversis
exarate eumdem plane stylum ct scribendi characterem servant, cumque
barbarum el ab illorum elegantia temporum proreus alienum : ac demum
in quibus temporum ratio non cohæret : sed quoad hæc omnia dictæ vete­
rum Pontificum epistolæ deficiunt; ergo sunt supposititiæ.
Prob. min. 1°. Si ante scculum IX. ulla Decretalium illarum facta esset
mentio; ergo vel a Siricio, vel ab Innocentio I., vela S. Leone, vel ab aliis
SS. Pontificibus, aut certe a S. Hieronymo in catalogo Script. Eccl. : atqui
nullas ex his omnibus carum ullibi meminit; unde et Dionysius Exiguus in
seculo VI. suam collectionem Canonum summa accuratione congestorum,
inchoavit a Siricio P., quam præ aliis collectionibus probavit Ecclesia.
2°. Epistolæ Episcoporum, libri SS. Patrum, decreta Conciliorum, quæ
supersunt ex quatuor primis Ecclesiæ seculis usque ad Siricium, passim
agunt de hæresibus illorum temporum, de persecutionibus Ecclesiæ, de
Confessoribus, Martyribus cl Lapsis; ergo cum dictæ veterum Pontificum
epistolæ vix quidquam de his omnibus memorent, illarum argumenta cum
primis Ecclesiæ seculis haud congruunt.
3". In singulis epistolis extant scnlcntiæad verbum cxscriptæ ex poslcrioπιηι Patrum, Conciliorum ct Pontificum scriptis ac decretis; et quæ in illis
epistolis leguntur exscripta, cmn eætcris partibus non cohærcnt, maxime
quoad stylum; manifestum igitur indicium est, hæc priscis Decretalibusadsuta
fuisse : id quod exinde magis patet, quodeæ Decretales S. Scripturam juxta
versionem Vulgatam frequenter usurpent, quam S. Hieronymus longo post
tempore adornavit.

822

de LRi.iurs. 1

Qua demum ratione tot Pontifices diversis adeo temporibus cumdem
plane shjlum allectaverint. el vel maxime alienum a sermonis lalini puritate
ac nitore, qualem sibi jure vindicant tum primæva illa secula nitide ac terse
latina, tum ipsi summi Pontifices illorum temporum quam nobilitate iusienes, tam eximii omnigena litteratura ac eruditione.
3·. Falsitaset temporum el consulatuum tam est fere in singulis aperta,
ut plane huc quadret illud Tatiam : Ubi temporum ratio non coharet, ibi ne
historia quidem vera esse potest.

’ ' · CM

Λ

·

* ;

117. Obj. I. Concilia, Aquisgranense sub Greg. IV., Coloniense, Moguntinum, Melense sub Arnulpho, Remense, Lateranense sub Callixto 11. ; item
Conciliorum ac Canonum Collectores gravissimi ct doctissimi, Benedictus
Levila compilator Capitularium Caroli M., Hincinarus Laudun., Luitprandus
Ticinensis, Micrologus, Anselmus Lucensis Episcopus, Burckardus Wurraaliensis, Ivo Camotensis, et Gratianus, cujus Decretum sequitur Ecclesia, citant
atque hoc ipso probant ceu genuinas veterum Pontificum epistolas; ergo hæ
non sunt supposititiæ.
R. D. .1. Et hæc Concilia, el hi Collectores Canonum sunt posteriores
seculo IX., neque ad severioris criticæ examen eas epistolas revocarunt C. ct
seculo IX. antiquiores fuerunt, ac criticæ severioris legibus usi A'. Concilia
ct Collectiones citatæ primum ab anno 836. sui exordium ducunt; ergo in
primis octo seculis Decretalium, quæ Si men decessoribus adseribuntur, nulla
mentio, nulla fama fuit. Adde, Concilia ct Collectores Canonum memorare eas epistolas, non quod censeant illas esse genuinas, sed quod de illarum
auctoribus nou admodum solliciti sine prævio examine critico illas citarent
tauquam usu receptas, scilicet quoad dogmatum veritatem, disciplinæ ratio­
nem ct ordinem judiciorum : ita Baronius ad annum Chr. 865.
Tandem in Decreto Gratiani mulla sunt, quæ Ecclesia non probat, ma­
jorem adhibens (idem doctissimo ejus emendatori, Antonio Augustino Tarraco­
nensi Archi-Episcopo, magisque probans Collectionem Dionysii Exigui, prout
testatur Cassiodorus auctor coævus, qui c. 23. di v. lect. de illo ait : Ex (prœcis
exemplaribus Canones ecclesiasticos moribus suis, literal planus alque (User·
tus, maijna eloquentia! luce composuit; quos hodie in usu celeberrimo Ecclesia
Romana complectitur.
Inst. 1. Silentium priorum seculorum id solum probat, quod dictæ vete­
rum Pontiticuin epistolæ per illa tempora ærunmis plenissima apud privatos,
aut in Tabulariis Ecclesiæ Romanæ aliius latuerint; ergo ex. eo non convin­
citur, illas esse suppositi lias.
R. A'. A. Cur enim ne Romani quidem Pontifices eas vel unquam honoris
causa nominarunt, sicut nominarunt alios, quorum dicta usurpant? cur
carum tcstimuiius ct auctoritate non obruerunt hærclicos, adversum quos
inultum sane valuissent primævæ Constitutiones Apostolicæ? cur ipsi Pon­
tifices in dubium vocarunt, quæ tot Decretalibus ab ævo Apostolorum fue­
rant constituta? Tot ergo seculorum silentium gravissimis junctum ratio­
nibus prævalet Conciliis et Collectoribus posterioribus, præsertim quod hi
honesto Isi dori nomine, sub quo prodiit illa veterum Decretalium collectio,
decepti fuerint, existimantes cam aS. Isidoro llispalcnsi editam fuisse.
Inst. 2. Hincxarvs Arclu-Episwpus Remensis episl. 7. c. 12. testatur : hi·

1>E LEi.E I’DSlTIVA (IL.MANA,

.'<2.’ί

rforiw llfspldensis Episcopus collegit cwn epistolis Râmantff Sedis Pontificufiï
aS. Chinente usque ad II. Gi'cgoriuin...; ergo S. Isidores cas agnovit germinas,
quai imi adornavit collectionem. Conf. Mulla extant in L. 5. Ehjmologïarum
a S. Isidoro lUspalensi edilo, qu e legunldr in præfalione cdllectionis prædictaruin Decretalium ; ergo.
Ιί. Λ’. .1. Num in illis Decretalibus (itantur Concilium Tolel. XI. de
anno675., Concilium VI. Gcn. de. anno (181., item epistola; Grcgorii II. el ill.,
iieenoii Zacliariæ SS. Pontificum, qui in seculo Mil. flor uerunt ; cum ergo,
ut testis est Braulio Ca sar Augustanus, Lucas Tudensis, Mariana etc., jarndnm
anno G3G. obierit S. Isidoros Hispalensis/ manifestum est, Hincmarurn Renienscrn cum suis sequacibus deceptum fuisse.
.Ii/ Conf. H. potius contrarium sequi, quod nempe non S. Isidores ulpotc
quam sanctus, tam eruditus el sapiens defloraverit Decretales illas, sed quod
harum compilator ex S. Isidoro exscripserit mulla, piteserlim cum Braulio
tcslctur, libros Etymologiarum suo quidem rogatu conscriptos a S. Isidoro,
a se vero primum post ejus mortem fuisse cdilos. Ad hæc Braulio, quamvis
coævuselamicissimus S. Isidoro, in catalogo, quem texuit operum S. Isidori,
nec verbulo meminit illarum Decretalium.
118. Obj. II. Epistolæ, quas ipsi Pontifices Romani admiserunt tânquaiti
genuinas, non sunt rejicicndæ ceu supposilitiæ : atqui Pontifices Romani
admiserunt ceu genuinas veterum Pontiticuin epistolas; ergo non sunt supposititiæ. Prob. min. S. Leo in epist. 1. ad universos Episcopos ait : Omnia
Decretalia Constituta omnium Prœdeccssofum nostrorum ita vestram dilectio­
nem custodire debere mandamus, ut, si quis illa contempserit, veniam sibi
deinceps noverit denegari. Gelasiüs in Synodo Rom. anno 194. ita loquitur :
Item Decretales epistolas, quas Beatissimi Papa1 diversis temporibus ab urbe
Romana pro diversorum Patrum consultatione dederunt, venerabiliter reci­
piendas decernimus. Leo IV. in epist. ad Episcopos Britann. apud Gratianum
Dist. 20. cap. de libellis ait : Regulœ, quibus in omnibus ecclesiasticis utimur
judiciis, sunt Canones Apostolorum, Niccenorum, Ancyranorum... et cum
illis Regulœ Prœsulum Romanorum, Sylrestri, Siricii, Innocenta etc.; ergo.
R. D. .1. Pontifices Romani ceu genuinas admiserunt illas Decretales
veterum Pontificum, qui Siricium antecesserunt .V. qui Siricio successerunt
C. Nam
1°. Si illæ Decretales tempore S. Leonis ext Dissent, is commendasset præprlniis epistolas Anacleti, Hygini, Pii ct Aniceti ; nomine ergo omnium Prædccossorum suorum, quorum Decretalia Constituta custodiri mandat, pnetcl*
Clementem I. Cornelium, Julium L, Liberium et Damasum, intelligit Siiucim,
Innocentium I. (a quo incit. epist. initium duxit), Coelestinum, Zosimum,
Boni facium, Sixtum 111., non vero Pontifices Siricio antiquiores, de quibus hic
coiitiOvcrlilur.
2°. De iisdem intelligendlis est GélasiOs, insuper vero additis Decretalibus
S. Leonis, IIilarii, Simplicii ct Felicis III. Decessorum Gelasii : hæ scilicet
diversis temporibus ab urbe Romana pro diversorum Patrum consultatione
dat® fuerunt.
3°. Neque Leo IV. de priscis Decretalibus loquitur : quamvis enim Sylvestri,
hujus tamen solius Decreta memorat; ad hæc putant nonnulli pro Sylvestri,

DE LEGE POSITIVA HUMANA.

DK LEGIBÜS.

Sindi, legendum, scilicet Sirieii, eo quod velus Ecdesiæ Romanic Canon
nullas Sylvestri regulas habeat; alii probabilius censent, citatum a Leone
Sylvestri m non ratione epistolarum, sed relate ad acta Romanic Synodi sub
Sylvestre jam conficta, uti evidenter colligitur ex ipsiusmet epistolio initio,
ubi profert constitutum in dicta Synodo ordinem judiciorum canonicorum.
Et dehisce Actis memorat tum Gelashs in Synodo Rom., tum Synodus ML
(boum., 60 et amplius annis ante Leonis IV. epistolam.
Inst. 1. Nicolaus 1. de epistolis veterum Pontificum, qui Siricilm ante­
cesserunt, in epist. 17. ad universos Galliæ Episcopos, decernit eas esse
recipiendas, etsi in codice Canonum non sint adscript®; ergo. Atque hinc
auctoritas illarum Decretalium, quas ab 80(1 jam annis receperant Praesules
Gallicani, circa annum 993. in Concilio Remensi omnino firmata est.
R. .Id 1. D. .1. Decernit cas esse recipiendas in vim Canonis, ac quidem
arguendo ad hominem contra Galliæ Episcopos C. esse recipiendas ul genui­
nas, idque ex propria sententia decernit .V. Nicolaus I. Papa vere eruditus
nequaquam intendebat, priscorum Pontificum epistolas, quas procul dubio
noveral esse pseudepigraphas, probare tanquam genuinas, quia de hoc ipsi
eum Gallis controversia nulla erat ; sed solum habere x im legis ecclesiastica?,
quod tum negabant Galli, eo quod in codicem Canonum relatæ non essent.
Hujus ergo rationis inefficaciam ut ostenderet, inferebat Nicolais: ergo jam
nec Gregorii scripta, imo nec ipsas divinas Scripturas novi ac veleris Testa­
menti recipimus, quia in codice Canonum ecclesiasticorum non sunt inserte.
Vrgebat porro : si vero recipiendum V. el N. Testamentum esse dicitis, quia
ulrumque recipiendum esse sancitum est Decrclo Innocentii L, quod in codi­
cem Canonum relatum est: ergo pariter epistola? veterum Pontificum reci­
piendae sunt, quia Decreto Leonis P. cavetur, omnia decessorum suorum
Decretalia Constituta custodienda esse.
Ad 2. D. J. Gallicani Praesules aliqui illas receperunt ul genuinas
om­
nes iuM.sineprærio examine et crisi C. præ\ io examine critico zV. Sane HLncmarus Metropolita Remensis, quocum plures alii haud dubie consenserint,
eas ut genuinas non recepit, dum Hincmaro Laudunensi Episcopo apud
Flodoard, L. 3. c. 21. ita reposuit : Quœrens adinventiones, ut le Mctropolitica subjectione posses e.vuere, libellum de Patrum Antiquorum scriptis
ante sacros Nicœnœ Synodi, aliorum Sanctorum canones editis collegisti, in
quibus sententias inter se dissonas, ct contra Aposlolicam atque canonicam,
et Apostolicæ sedis auctoritatem etc.
Inst. 2. Nicolais I. verba Gelasii ad omnes omnino Decretales extendit,
quæ suo tempore omnium manibus terebantur; atque ex iis veterum Ponti­
ficum decretis demonstravit, Episcopum inconsulto Pontifice Romanodeponi
non posse in Conciliis Provincialibus, etsi is Romanam Sedem non appel1asset; ergo reipsa genuinas esse censuit.
R. .V. C. Esto lum. profer mentem Gelasii, 2“m. etiam præler sententiam
propriam de genuina illarum epistolarum auctoritate fecerit Pontifex;
ulrumque fecit tamen, nimirum ut GaUiarum Episcopos, qui illas epistolas
tanquam veras et genuinas Decretales admittebant, argumento ad hominem
convinceret, parem iis, tametsi in Codice Canonum non extantibus, aucto­
ritatem competere, ac aliis sanctionibus canonicis in Codicem relatis.
Minus 'cru apposite ex his infertur a nonnullis, Nicolaum L æstu conlen-

?··
,*<Λ
ζ.
*Ζ-

■■

32?>

lionis abreptum idcirco priscarum epistolarum vindicem se priest ilisse, ut
illarum auctoritate novum jus Roman® Sedi vindicaret, ct Metropolitanorum,
Synodonimque Provincialium debilitaret dignitatem : quis enim nescit, quod
et Tiiomassinus asserit P. I. L. 1. c. 48., Romanos Pontifices sæpe non pa­
rum contulisse ad stabiliendam Metropol i tarum auctoritatem, non raro mo­
nuisse Metropolitas de illa strenue defensanda, non ægre etiam confirmasse
Concilii Trio, decreta de illorum potestate et x indicata et aucta? Si vero circa
secutum IX. ea invaluit disciplina, ut de causis præcipuc criminalibus Epi­
scoporum Roma cognosceret, id non exinde ortum, quod Romani Pontifices
jura Metropolitarum imminuta vellent, sed vel ob vitium simoniæ inter Ec­
clesiasticos tum frequens, vel ob socordiam et oscitandam quorumdam Me­
tropolitarum, eorumque non æquam semper dominationem; quibus adde
schisma Imperatorum adversus Pontifices, indeque rerum facile omnium
turbatum ordinem.
119. Observa. Quis demum epistolas illas fabricaverit, ac priscis Pontifi­
cibus supposuerit, incertum est : non fuit illarum artifex S. Isidores His­
palensis, uti certum ex dictis hactenus : non alius quis Isidorus Episcopus
Hispalensis, quia ab obitu S. Isidori usque ad annum, quo edit® sunt Decre­
tales illte, nullus Ecdesiæ Hispalensis Episcopus fuit Isidorus : atque ex eo­
dem fere calculo neque Riculphus Archi-Episcopus Moguntinus dici earum
compilator potest, quamvis easdem, teste Hincmaro Remensi, per Galliam
divulgaverit. Tandem viri eruditi passim autumant, iUum Isjdorvm Merca­
torem, cujus nomine vulgata? sunt ill® Decretales epistolae veterum Ponti­
ficum ante Siricium, fuisse magni nominis monachum, qui se Peccatorem
dicere solebat, scribas vero oscitantes ex Peccatore fecisse Mercatorem ; ita
Morinis.

CAPUT IV.
DE PROMULGATIONE, ACCEPTATIONE, OBJECTO, SUBJECTO, ET EFFECTU LEGIS 11UMANÆ.

ARTICULUS I.
DE PROMULGATIONE

LEGIS

HUMAN.E.

§ 1.
Promulgatio legum generat im.
120. Nota. Promulgatio est intimatio seu propositio legis a legislatore iis
facta, a quibus legem vult adimpleri. Publica ct solemn is dicitur, qua per
vocem praeconis aut publicum programma lex subditis intimatur : Privata,
qua cx defectu quocumque lex communitati nequit innotescere : Vulgaris

326

DE LEGE POSITIVA HUMANA.

DE LEGIBUS.

et promulgatio legis ihda diffundatur per totum territorium; hinc c. 1. de
concess. Præb. in G. habetur, quod lex seu constitutio et mandatum nullos
adstringant, nisi postquam ad notitiam pervenerint eorumdem, aut nisi post
tempus intra quod ignorare minime debuissent; quantitas vero temporis vel
relinquitur prudenti judicis arbitrio, vel designatur a legislatore certum obli­
gationis initium præscribenle.

sive divulgatio, vi cujus lex per aures et conscientias singulorum dilRinditnr.
Indubium est. requiri promulgationem ad rationem legis positivæ, praeser­
tim humanæ actu obligantis, quia ad incognitum non datur obligatio; dixi,
legis humanæ, eo quod lex naturalis congenita haud indigeat promulgatione.
Certum quoque est. non esse necessariam divulgationem, seu intimationem
juridicam singulis faciendam, utpote moraliter impossibilem; itaque quæritur I. Situe promulgatio publica legis ad vim obligandi necessaria? 2. An
lex publice promulgata statim omnes et ubique obliget? 3. I Irum requiratur
solemnis promulgatio legis in singulis locis?
121. Dico I. Promulgatio publica essentialiter requiritur ad vim legis
proxime obligantis.
Prob. Lex est locutio publica Principis ad subditos ; ergo cum Princeps
quidem loqui possit sine promulgatione, non vero intelligatur loqui ad sub­
ditos, nisi ejus locutio per promulgationem dirigatur ad subditos, hæc ne­
cessaria est tum ex parte subditorum, qui ad incognitum obligari nequeunt,
tum ex parte legis, quæ sine illa non habet completam rationem legis,
adeoque nec vim obligandi, quamvis privata detur ejus notitia. Conf. Ad
can. In isto. D. 4. dicitur : Leges tunc instituuntur, dum promulgantur; et L. 9.
Cod. de LL. Leges sacratissima- intelligi ab omnibus debent, ut universi prœscriplo earum manifestius intellecto prohibita declinent, et faciant prœcepta.
Si ais 1°. Lex jam datur ante promulgationem, quia datur potésias et
voluntas legislatoris; ergo.
R. D. .1. Lex incompleta, habens vim obligandi solum in actu primo C.
Lex completa, et actu obligans .V. Vis directive et obligati va legis, saltem ut
quo, essentialiter dependet a promulgatione iis facta, qui obligantur; non
ergo sufficit ad rationem logis completam, quod lex in mente legislatoris
existât, neque quod in concilio Principis sit edita : sed ut sit regula totius
communitatis, toti communitati publica promulgatione intimari debet. Hæc
promulgatio se non habet tanquam mera conditio vel applicatio, ut v. g.
approximatif) ligni respectu ignis, aut cognitio respectu bonitatis, sed pro­
mulgatio legem, sicut revelatio motivurn fidei partialiter constituit; hinc
can. 3. Dist. t. dicitur : Leges instituuntur, dum promulgantur.
Si ais 2°. Cap. 1. de post. Præl. dicitur, legem obligare, si solemniter
editur aut publice promulgatur; ergo non requiritur determinate promul­
gatio publica.
R. .V. C. Quia ~ό aut non sumitur disjunctive, nisi solemnis editio legis
facta coram populo, uti mos erat Romanorum, æquivaleat pubi iere promul­
gationi per praeconem ; sed expositive pro id est, tum quia alibi idipsum
fieri DO. testantur, tum quia in mullis textibus legitur et, non aut : nam
nihil novi est, idem aliis verbis, sed clarioribus exprimi.

122. Dico Ii. Lex publice promulgata non statim, sed successive obligat
omnes.
Prob. Sicut lex nequit obligare ad impossibile, ita nec modo impossibili:
impossibile autem foret, legem hodie v. g. promulgatam Romæ, hodie jamdum \\ irceburgi obligare ; ergo tarnetsi dicatur statim obligare, non simul
tamen omnes prius obligat, quam intra tempus moraliter sufficiens notitia

327

!

123. Dico 111. Leges civiles pro loto Imperio promulgari debent in singulis
provinciis.
Prob. Ex Novell. 66. c. 1. ; insuper autem fluxus duorum mensium a facta
promulgatione requiritur juxta rubricam Nov. GG. præfixam, mî factœnovœ
constitutiones post insinuationes earum post duos menses valeant. Equidem
Imperator hic loquitur de suis constitutionibus Testamentariis; attamen
quia verba Rnbricæ generalia sunt, et Rubrica, quæ per ut vel ne incipiens
sensum completum reddit, censetur valere in vim legis : hæc doctrina solet
ad alias quoque leges Imperiales extendi, maxime quod cil. Nov. §. 3. di­
catur : Si vero nondum hactenus in omnibus provinciis hæc lex destinata est,
velociter et eam, et alias... postea a nobis faciendas mitti nunc vel mittendas
esse, quatenus noslrce constitutiones in Metropolitanis civitatibus fant, vel
faciendœsint manifesta. Attamen hæc extensio non omnibus probatur, quia,
ut notat Cujacius ad Nov. 69., et L. 20. observ. 33. rubricæ Novellarum non
auctoritate Justiniani, sed pro arbitrio studiosorum sunt adjeclæ ; et pecu­
liares fuere rationes de legibus Testamentariis id statuendi. Sane in praxi
kec doctrina non obtinet nequidem in legibus civilibus, ut mirum sit, eam a
nonnullis ad leges etiam ecclesiasticas extendi ; hæc vero de promulgatione
legisecclesiasticœ in singulis Dioecesibus quæstio cum solemnis censeatur esse,
visum est, utriusque sententiæ, affirmantis et negantis fundamenta hic ita
discutere, ut absque praejudicio alterutrius sua cuivis perstet probabilitas.

§ n.
Momenta sententiæ Affirmantis, necessariam esse solemnem legum ecclesiasti­
carum promulgationem in singulis Diœcesibus.
121.1. Jus ΝΛτυη.Ε tametsi certam promulgationis formam non praescribat,
requirit tamen, ut per eam notitia legis certa obtineatur a moraliter universis, eaque notitia perveniat ab auctoritate publica, a qua omnis vigor
legis emanat; ergo ut lex ecclesiastica obliget omnes Ecclesias, requiritur
publica in singulis Diœcesibus promulgatio legis. Durum profecto est, statim
obligare gentes remotissimas per promulgationem tantum Romæ factam ;
imo vix possibile videtur, legem Pontificiam, nisi in singulis Diœcesibus
promulgetur, exaudiri ab Ecclesia per totum orbem diffusa, praesertim eum
neque populus Romanus totam fidelium communitatem, neque Legati ct
Residentes omnia Christiani orbis regna ct provincias in suis personis exhi­
beant. Tandem promulgatio in singulis Diœcesibus facta mire promovet
observantiam legum ecclesiasticarum, et si qua forte insit, asperitatem mi­
tigatae temperat.

-

328

DE LEGIBUS.

125, II. Ea ex natura rei necessaria est conditio ad legis ecclesiastic® valo­
rem, cujus defectu ingens legum ecclesiasticarum moles jacet inculta apud
plures Ecclesias et integras nationes: sed defectu singularis promulgationis
innumera leges et Bull® Pontifici® jacent sine usu et ctlectu in Gallia, Ger­
mania etc.; ergo legum ecclesiasticarum promulgatio non solum apud Roma­
nos et Italos, sed in omnibus Christiani orbis dioecesibus fieri debet. Praterea melius norunt Episcopi, quam Curia Humana, quid suis dicecesanis
conveniens sit et accommodatum ; proinde Papa censendus est nolle obligare
suas constitutiones, nisi ab Episcopis examinat®, approbata· ac promulgat®
fuerint.
126. 111. Christus ipse, cujus exemplum securissima agendorum regula
est, legem evangelicam, quamvis Hierosolyma? solenmiter promulgatam,
tamen ab Apostolis etiam per universas orbis provincias voluit promulgari;
ergo etiam lex ecclesiastica licet Horn® promulgata, tamen etiam ai) Episcopis
per singulas diteceses promulganda est. Christi exemplum secuti sunt Apo­
stoli, qui leges a se latas pro gentibus conversis non tantum in Concilio
llieros. promulgarunt, sed et miseront Judam ac Silam ad eas Antiochia·,
in Syria et Cilicia promulgandas. Idipsum confirmat praxis Ecc.lesi.-e, quæ
in Concilio Nicjeno congregata ad omnes Ecclesias transmisit acta Concilii;
post Concilium Epresini m ad clerum et populum ubivis terrarum missi sunt
canones ducentorum PP., addita ratione: quoniam oportet absentes a S. Sy­
nodo, morantesque in urbibus et provinciis hæc non ignorare; LateranenseIV.
pracepit, constitutionem de professione simoniaca ab Episcopis per suas
diteceses publicari; el c. 13. depœnit. et remiss, statuitur, poenam in medicos décrétera nun incurri, nisi ea per locorum Prælatos fuerit promulgata etc.;
ergo etiam Pontifices exemplum Christi, Apostolorum et primitivo,· Ecclesiæ
in condendis legibus sequi oportet.
127. IV. Summi Pontifices, Concilia item Provincialia suffragantur: nam
Pontifices non raro praceperunt suarum Constitutionum in singulis dioecesi­
bus promulgationem; Synodus vero Arelatensis 1. in epistola ad Papam data
hæc de gestis et decretis suis addit : Placuit etiam a te, qui majores diwceses
tenes, per te potissimum omnibus insinuari; ex his vero Zepiiyrinl-s in quavis
Christiani orbis parte publicari curavit Decretum de reddenda Ecclesiæ pace
moechis pœnitentia functis. Simili modo Synodus Sardicensis scripsit ad Ju­
lium P. ; Pius IV. in Bulla,Sicut ad sacrorum, decreta Concilii Trid. non voluit
obligare prius,quam fuerint per singulas adeo parochias promulgata; S. Caro­
lis Borrom. inorat, previa ad Syn. XL Diœces. inter alias causas earn con­
gregandi, allegat hanc, quod hic applicatio fiat magis particularis Conciliorum
tam generalium, quam particularium ; ergo stylus Curiœ Ilomanœ, quo
leges ecclesiastic® Roiu® tantum promulgat® obligent universam Ecclesiam,
videtur serius invaluisse per plurima secula incognitus in Ecclesia.
128. X. Jus Canonicum in iis casibus, in quibus nihil clare disponit, regu­
latur juxta leges civiles, c. 1. de nov. op. mint., el can. 7. Dist. IO.; cum
ergo a jure canonico non determinetur universalis forma promulgandorum
Canonum, horum promulgatio fieri debet ad proscriptum Nov. 60., ita ut,

•

DE PROMUI.GATIΟΛΕ LEGIS lU’MANÆ.

329

sicut leges Imperii in singulis provinciis, itu ecclesiasticæ in singulis dimcesibuspromulgentur.Sano regimen ecclesiasticum suavius esse debet regimine
chili, minusque dominatum eapercjuxta illud Christi : Reges gentium domi­
nantur eurum, vos autem non sic.Ad luee mot i oum, quod impulit Imperatores
ad promulgationem legum civilium in singulis provinciis, servit etiam pro
tali promulgatione legum ecclesiasticarum, nimirum ut evitetur confusio,
cl senetur uniformitas in subditis.

t

t

129. VI. DoctorescI munero et auctoritate poliorcs tuentur hanc senten­
tiam hodie fere communem,· ergo videtur naturœ ipsarum legum ct praxi
Ecclesiæ niultuin conformior. Ipse adeo Suarez hac in parte alias dissentiens
fatetur L. 3. c. 1(5. num. 2. dc Legibus, Leæ, donec respectu communitatis
habeat statum legis, nec incipit obligare singulos, donec possit communitatem
obligare, quod optime explicatur in legibus editis in generali Concilio : nulla
enim potest esse solemnior editio ante promulgationem, et nihilominus non
sufficit, nisi sequatur promulgatio. Demum in Gallia, Hispania, Lusitania,
Sabaudia, Sicilia, Belgio, el Neapoli notorie receptus est usus Placeti Regii,
quidni et in Germania? siquidem pars sit juris Majestatici, eidem intime et
essentialiter inhaerens, quam nullus Principum a se abdicare valeat? ergo
ut leges Pontificiae totam Ecclesiam obligent, non sufficit earum promul­
gatio Romæ facta, sed requiritur etiam promulgatio in singulis Dioecesibus.

§ ni.
Momenta sententiœ Negantis, necessariam esse solemnem legum
ecclesiasticarum promulgationem in singulis Dicecesibus.

130.1. De Jure Natur.e non requiritur amplior legis promulgatio, quam
ul loti communitati lex innotescere possit, saltem morali certitudine ; imo
leste Cardenas nullus unquam auctor docuit, legem ecclesiasticam ex natura
sua requirere promulgationem in singulis dioecesibus: cum nequidem ad
legem imperialem quisquam requireret promulgationem in singulis pro­
vinciis, nisi id jure positivo ab Imperatore Nov. 66. sancitum esset; sicut
juxta omnes ad legem Regni etiam amplissimi sufficit, quod ea sit publice
promulgata in urbe Regni primaria, omnesque subditos Rex obligare velit.
Porro ex communi fidelium persuasione obligant leges declaratoriœ juris
naturalis et positi ci divini, si quando moraliter certum sit, Romæ a Pontifice
quid declaratum tanquam juri naturali aut divino contrarium; idem fere
est de lege prwcept i va, prohibitive, irritante, suspendente, annuitants res­
pectu illorum, qui habuerunt vel habere potuerunt moralem certitudinem
legis a legitimo Superiore promulgatae. Demum plures Bullœ Pontificia»,
Constitutiones, Decreta et Regulœ Cancellariœ obtinent etiam in Germania,
quamvis non constet, eas ab Episcopis in dioecesibus solem nitor promulga­
tas fuisse; ergo Pontifex potest el vult obligare un i versos, nisi aliud declaret
perimam solemnem Romanam promulgationem, id quod palet ex Constit.
Clem. V. IW., Urban. VIII., quæ incipit: Romanus Pontifex, Innoc. XII.
Bulla: Speculatores, etc.
2°. Lex, quamtumvis Romæ publice promulgata, non slalim omnes fideles
• >5

330

DE LEGIUES.

obligat, nisi post sufficientem illius notitiam, quod corte nihil duri habet.
Est autem Roma urbs totius orbis princeps: datur ingens urbis et orbis
commercium: non tantum Regum Legati, sed Episcoporum etiam Procura­
tores, atque omnium fere nationum homines Romœ degunt, qui Principes
et Episcopos transmissis ad eos authenticis copiis facile edocere possunt:
Curia quoque Romana novas Constitutiones mittere solet ad Nuntios Apostolicos et Episcopos, non tam ut solemniter promulgentur, quam ut facilius
innotescant et deducantur in praxin: demum viri litterati has leges stalim
inserunt libris, aut in exteras provincias transmittunt; exin ergo sufficiens
notitia hauriri potest. scilicet intra lapsum temporis, quo potuit promulga­
tio Romæ facta nobis moraliter certo innotescere, quod tempus pro varia
locorum distantia varium est.
3°. Esto, mitiorem videri posse viam singularis ubique promulgationis ad
obtinendam facilius observantiam legum, id tamen Sedi Apostolicœ inco­
gnitum non est, quæ nihilominus ex gravioribus causis judicat non expe­
dire, aut requiri unicersim, ut singularis ejusmodi promulgatio ubique
fiat. Nulli profecto fidelium videtur asperum, debere assentiri ac obedire
definitioni Ecclesiæ circa propositiones damnatas, licet earum damnatio
Romæ tantum promulgata fuerit; cur in aliis Ecclesiæ legibus tanta sit
difficultas? præsertim cum propositiones damnatae non omnes sint declarateriæ juris naturalis aut divini, sed multæ loquantur de jejunio, de causis a
jejunio excusantibus, de horis canonicis recitandis, de privilegiis Regularium,
el horum similibus, adjectis etiam censuris : hæc vero juri naturali aut
divino haud subjacent.
131. II. Leges Pontificiae,quantumvis Romæ publice promulgalæ,si quando
non vigeant in exteris provinciis, hujus causa non est defectus sufficientis
promulgationis: nam verisimile non est, quod Pontifex per leges in Curia
Romana et in acie campi Flora, atque ad valvas Basilicæ Apostolorum
affixas solum intendat obligare Romanos, praecipue dum in Bulla exprimit,
vello se, utstatirn absque ulteriore promulgatione obliget, ad omnes fideles
directa. Ecclesia summopere desiderat et amat in suis fidelibus conformitatem: quanta vero difiormitas, confusio ac perturbatio foret, si fideles alii
acceptent, alii non acceptent leges a Papa vel a Concilio latas, quarum tamen
plures versantur circa fidei dogmata et propositiones damnatas tanquam
legi naturali, divins et humanae contrarias? Causæ igitur sunt, privilegium
et indulgentia Sedis Apost., aut consuetudo contraria: quippe vel Episcopi
aut Nuntii Apostolici Pontificem informarunt de difficultate legis respectu
hujus vel illius provinciae, sicque Pontifex acquievit non censens urgendam
esse suæ legis evecutionem : vel plures Christiani Reges ac Principes habent
speciale privilegium, quo indulget Pontifex, ut Bulbe non obligent, nisi in
illorum provinciis promulgatæ : vel juxta praxin et consuetudinem dioece­
sium censent fideles, se non obligari legibus ecclesiasticis, nisi a proprio
Episcopo ipsis fuerint intimatae; quæ consuetudo ubi viget, non est repro­
banda. quia gravibus nixa rationibus, et auctoritate gravium DD. : vel abstra­
hendo a tali consuetudine fideles sequuntur sententiam vero probabilem,
quod sicut leges Imperiales, ita et Ponlificiæ ut obligent. in singulis provinciis
debeant promulgari.

DE I IlOMULGATIONE LEGIS HLMAN.E.

331

2°. Episcoporum est, Constitutiones Aposlolicas Roma submissas suis diœcesauis publicare, vel si diœcesi minus congruant, cum Rom. Pontifice de
obligatione legis pro hoc loco suspendenda agere ob ejus difficultatem, in­
dolem ct mores provincia·, aliasque circumstantias. Unde si Episcopus legern
ejusmodi novam non divulget, suspicari poterunt diœcesani, id fieri ex con­
sensu Pontificis nolentis urgere obligationem legis suæ pro tali diœcesi; sic
autem non est defectus ex parte legis in se complet®, sed ex parte homi­
num, qui per accidens excusantur ; nisi tamen sciant, publicationem legum
vel malitiose, vel ex negligently omitti solere.
132. 111. Legis evangelicæ prædicatio Aposlolica non fuit solernnis promul­
gatio, de qua hic sermo est, sed divulgatio ad aures et conscientias singulo­
rum, cum fides sit ex auditu : sicut fero hodicdurn ubique prædicatur
Evangelium, non ut per hanc praedicationem lox constituatur, sed ul omni­
bus sufficienter notificetur; atque hoc sensu etiam leges ecclesiastic® tum
per Episcopos, tum in scholis a DD. explicantur et notificantur : sæpe etiam
usus et praxis vicem promulgationis subeunt in provinciis. Si vero dicatur
promulgatio fuisse solernnis, ea tum necessaria fuit ex mandato Christi, ite
in mundum universum, prœdioate Evangelium omni crealurœ ; nec non ex
natura Ecclesiæ per miracula el divulgationem mysteriorum ex jndæis et
gentibus instituendae. Jam vero non est universim ea necessitas, nec Christus
praecepit hunc modum promulgandi leges ecclesiasticas; ergo res tota pendet
e\ arbitrio summi Antistitis. Prælcrea conveniens erat illa JuDÆacSiLÆ
missio ad Antiochenos, ut Concilii responsum ad illorum dubia referrent.
2°. Facta Conciliorum probant quidem praxin Ecclesiæ, non tamen ex na­
tura rei necessariam, sed tempori et circumstantiis congruam. Missis namque
ct publicatis ubique Constitutionibus ecclesiasticis, refractarii et pervicaces
ignorantiam prætexere non poterant, et fideles persecutione dispersi paterna
supremi Pastoris voce recreabantur, serpentibus item hæresibus, aut grassante schismate, per Ecclesiæ sensum et auctoritatem firmabantur. Ad hæc
Concilii Nic.eni el maxime Epiiesini Decretum non tam erat de legibus po­
sitivis, quamde dogmatibus fidei, (piorum solemnem promulgationem nemo
requirit ad valorem ipsis comparandum, sed prout ratio adjecta docet, ad
illorum notitiam omnibus intimandam. Concilii Later. Constitutio de Si­
mon. sic habet: Verum ne per simplicitatem vel ignorantiam se valeant excu­
sare, prœcipimus, ut diœcesani Episcopi singulis annis hoc faciant per suas
diawses publicari, qui modus promulgationis ad vers® sententiae neutiquam
favet. Demum clausula illa, quam addidit Pontifex circa pœnam a medicis
incurrendam, est specialis exceptio cl firmat regulam in contrarium, ita ut
lex Romæ promulgata obliget etiam in aliis provinciis, nisi in lege specialis
addatur clausula, prout advertit Cardinalis Petra, styli et curi® Rom. poli­
tissimus, qui Comment. Tr. I. i. 13. num. 32. ait : Papa, quando vult in
Constitutione restringere obligationem tantum in Italia, id dicit expresse in
eadem Constitutione, ut in Const. 83. Clem. VIII. etc.

133. IV. Quod Hom. Pontifices non raro velint, necessariam esse suæ legis
promulgationem in singulis dioecesibus : quod sæpe addant clausulam, se
nolle obligare ante solemnem in provinciis promulgationem : bæ sunt ex-

.f * y

33'2

de

LEGIDUS.

ceptiones, quæ firmant regulam in ensibus non exceptis. Sane prædiclâ
clausula esset frustranea, si abs illa jamduni per sa lex in provinciis non
specialiter promulgata non obligaret; id ergo fecere Pontifices, non qund
/w se requiratur singularis illa promulgatio ad valorem et obligationem
legis, sed tum ut suarum legum, præsertim in re gravioris momenti, ct ur­
gente periculo, inter tideles notitia ae observantia facilior sit. suavior eteflieacior, tum etiam ut ordo Hierarchicus hac ratione magis commendetur.
2®. Zephyrîm P. factum non obligationem probat, sed usum illorum tem­
porum ex speciali ratione convenientem : quippe primis Ecclesiæ seculis,
dum fervebat persecutio, nonnisi per litteras et nuntios ad singulas Ecclesias
missos legum Pontificiarum notitia haberi poterat ; e.x harum autem litte­
rarum pronuntiatione valorem legum per se non dependisse, vel ex eo patet,
quod ex iis plures dogmata et articulos fidei referrent. Postulata vero a Co.xciLio Arelat. promulgatio per Pontificem omnibus Ecclesiis facienda in eo
duntaxal fuit, ut, quod ex epistola colligitur. Papa canones ab Episcopis sin­
gulis pro singularibus tantum dioecesibus constitutos suprema auctoritate fir­
maret, atque ad omnes provincias earum obligationem extenderet. Ad CoxciLirvf Svrdicexse idem dicendum, quod ad Nic.exlm; profecto nec Sardicense,
nec Arelatense asseruit aut decrevit, quod canones ante non obligent, quam
in singulis dioecesibus promulgati, quamvis a Pontifice, aut in Concilio
promulgatio facta sit.
3°. In tota Bulla Pu IV. non legitur, quod Concilium Trid. non obliget,
nisi in singulis Parochiis prius promulgatum. Esto, quod voluerit, decreta
Concilii Trid. non obligare ante lapsum trium mensium a finito Concilio;
tamen Novellam 66. propterea non canonizavit unicersim quoad tempus
certum obligationis : minus vero etiam quoad promulgationem in singulis
provinciis. Statuit autem Concilium Trid. singulare quid circa legem ini­
tantem matrimonia clandestina, publicationem scilicet in singulis paroeciis,
et post 30. dies ab hac publicatione initium obligationis ; sicut ergo exinde
nemo infert, omnes alias leges Pontificias irritantes debere in singulis
paroeciis promulgari, ita nec inferri potest singularis promulgationis neces­
sitas. S. Caroli Bonn, oratio declarat methodum facilius et efficacius leges
ecclesiasticas deducendi in usum, at novam identidem promulgationem ex
natura rei necessariam non evincit.
4°. Quod Stylis Cvri.e Rom. circa promulgationem legum ecclesiastica­
rum serius invaluerit olim incognitus, partim videtur falsum, eo quod olim
ex dictis hactenus non tam solemnis ubique promulgatio quam auctores
requirunt, sed divulgatio ad habendam notitiam legis moraliter certam
facienda statuebatur, idque speciales ob causas, quæ hodiedum cessant :
partim non obstat, quia si summus Ecclesiæ Antistes hanc praecise formam
promulgationis determinet, idque gravibus de causis, nemo sane Catholicus
citra injuriam Sanctæ Sedis inficiabitur, fieri id posse et jure fieri, siquidem
nec ex natura rei, nec de jure canonico necessaria sit promulgatio in singulis
dioecesibus : constitutionem vero civilem nec universim adoptarunt Ponti­
fices, nec eam sequi debent.

13-4. λ . Novella 66. nec invenitur acceptata ab Ecclesia, nec modum
aut formam legibus Pontificiis proscribere potest, quoniam legibus non con-

f)E PHOML’I-GATIOKE LEGIS ΠΙΜλΝ/Ε.

333

stringitur sancta Ecclesia, can. 8. Dist. IL; quamvis enim legislator
ecclesiasticus possit id, quod jure civili clare decisum est, suis quoque legi­
bus aptare; hujus lamen nulla est obligatio aut necessitas; solum ergo illa
regula tenet pro causis judicialibus, minime extendenda ad modum ferendi
leges ecclesiasticas, qui longe gravior est^ et ad propriam summi in terris
Legislatoris ecclesiastici actionem ac potestatem pertinet. Ad hæc tametsi
jus canonicum scriptum non determinet modum promulgandi leges eccle­
siasticas, jus certe consuetudinarium, usus et praxis Curiæ Bom. satis decla­
rat, quod, si Pontifex per specialem clausulam non restringat legem ad
solam Italiam, legem suam ad omnes fideles directam omnes velit obligare
eliam sine nova ct speciali promulgatione. Præterca Romæ deciduntur lites
et cans® omnes secundum jura Romæ promulgata, quod justum non foret,
si illa jura in aliis provinciis non obligarent cx eo quod Romæ tantum
solemniler fuerint promulgata : sic testatur Suarez ex Joanne Andrea elec­
tionem in quadam provincia faciam contra Constitutionem Romæ tantum
promulgatam, fuisse irritatam : idipsum de Regulis Cancellariæ notat Gomez,
saltem in quantum non derogatur Concordatis Nationum : Azon, Laymaxn
et plures alii idem testantur de multis Pontificum Rescriptis ac Bullis, quæ
non sunt inserite Corpori juris can. ; multi item alii canones, quamvis eidem
inserti, ubinam, præterquam Romæ sunt promulgati ? Accedit sensus fide­
lium, qui circa propositiones damnatas obsequendum esse Pontifici persua­
sum sibi habent, seque subjacere censuris statutis in eos, qui damnatas
ejusmodi teneant, doceant, aut in praxin deducant, quamvis censura illæ
antehac non fuerint statuts·,· vel ergo dicendum, iniquam esse Curiam
Romanam, vel fatendum, quod juxta stylum Curiæ Rom. promulgatio
Romana sit sufficiens.
2°. Illa Christi verba, reges gentium dominantur eorum etc. quem sensum
faciant, salis alibi dictum. Neque durior potest videri hoc modus obligandi
fideles, qui non obligantur, nisi lex Romæ promulgata ipsis certo innotescat:
facile vero innotescere potest ex dictis num. 130. Ad hæc in rebus periculi
et gravioris momenti solet addi clausula, ut lex Romæ promulgata in singulis
itidem dioecesibus solemniter promulgetur.
3°. Motivum, quod impulit Imperatorem ad condendam Novellam, peti
solet inde, quod sedes ct curia Imperatorum non fuerit stabilis ac fixa, facile
huc illuc translata : Sedes autem Pontificia vaga non est per provincias,
sed fixa Romæ ; ergo est inotivorum diversitas. Novella lamen non ubstante,
poterit hodiedum Imperator cum Statibus per Recessum Imperii post factam
in tube, in qua Comitia habentur, promulgationem, sine alia speciali in
singulis provinciis, omnes Imperii cives .obligare, ad quos legis imperialis
notitia pervenerit. Neque in sententia adversa evitatur confusio et diflbrmilas, quia in una provincia daretur obligatio, non item in alia, maxime cum
plures auctores admodum liberales sint quoad placetum regium. Si qua est
dilfonnitas, ea per accidens habetur, omni ferme legi communis, etiam
naturali, quæ scientes obligat, ignorantes in actu secundo non obligat.
Deinde si diversitas illa quamdam deordinationem inferret, lex aliis facile
intimata reddet conformitatem. Demum licet ad vitanda quædam incom­
moda videatur magis accommodata specialis promulgatio ; ob alias tamen
causas poluil oppositum esse congruentius, tum ad commendandam majo-

■

zi· · ■
r

·* •'ii*

.· ·

«C

C

331

bk

|»E ACCEPTATIONE LE/.IS IILMAN.E.

lkgiucs;

rem Ecclesiæ unitatem, cl majorem fidelium erga Caput Ecclesiæ obédienliàm, turn ne leges Poulificiæ videantur pendere ab Episcopis, mil a Prin­
cipibus etiam secularibusac potentibus hominibus, a quibus facile impediri
posset promulgatio in suis provinciis, sicque reddi frustraneæ Constitutiones
Aposlolicœ, non sine magno præjudicio ecclesiastica* potestatis.

335

magis honorifica, hoc maxime ævo præhabenda, quo non patici jus ct usum
Placeti Regii passim ad omnes Imperantes, imo ad morum ct fidei dogmata
extendendo, Summi Antistitis auctoritatem atque Ecclesiæ unitatem ener­
vare conaului·.
ARTICULUS IL

135. VI. Fatendum omnino, suam esse sententiae opposita' Probabilitatem
tum intrinsecam tum e.rtrinsecam ; inter ipsos tamen adversarios haud salis
convenit, cum alii mutaverint opinionem, tum quod contra eam stent deci­
siones Rotae apud Cardinalem de Luca, tum quod in decreto Alexakdiu VII.
variae damnentur propositiones, illo iiixæ fundamento, quod lex in provinciis
non promulgata non obliget : alii nec satis claro, nec universim loquuntur :
alii promulgationis nomine divulgationem, aut claram et certam promul­
gationis Ronianæ notitiam iutclligunt. Attamen sententia negans tam auc­
toritate, quam pondere rationum certe par, si non potior est, atque inter
sacri juris interpretes fere communior.
2°. VerbaSuaresii Tr. de Legibus L. 3. c. 16. num. 2. non sunt de proinulgaüonelegis Pontificiæinsingulis dioecesibus facienda (de hac enim quœslioiie
primum agit libro i. ) sed de promulgatione legis simpliciter contra Pxxonmitamm ,qui in cap. 1. de Postal. Pnel. nitui. 10. propter illa verba, solemniter editur, aut publice promulgatur, distinguit inter publicam promulga­
tionem, et solemnem editionem, qua lex in publico concilio Regis, aut
senatorum reipublicæ conscripta vel definita estj docens legem sic editam
sine publica promulgatione, esse a eram legem proxime obligantem; atque
contra hoc assertum Panormitani pugnat Svaresius dicens, soleinnilatem ad
legem requisitam non tantum esse ex parte conditorum legis, sed etiam iu
ordine ad communitatem, et ideo, ait, non est lex, donec respectu communi­
tatis habeat statum /<’</is...opponitqucponcilio Regis Concilium gen orale Ecclcsi», cujus leges, quamvis in Concilio gcn. solemniler editæ, ut obligent,
requirunt publicam promulgationem.
3·. Pi. acetum Regu m ubi vel ex speciali privilegio, vel cx usu et consue­
tudine hactenus viguit, neutiquam est reprobandum : utrum vero in
Germania etiam ct universim hodie obtineat, valde dubium est ; hinc, credo,
ii, qui in hanc opinionem propendent, vix ausint publice id asseverare, sed
duntaxat per modum questionis proponere : quidni et in Germania? Sane
si ab hisce auctoribus non lanium asseratur, sed et solide probetur, usum pla­
cet» regii esse partem juris majeslatici,cui ita inhaereat, ut a nullo Principum
abdicari valeat, nemo facile ab eorum opinione dissentiet. Interim eadem
facilitate, qua id asseritur, negatur. Id vero si probare adnilantur, simul
etiam probabunt, nullam legem ecclesiasticam, aut legem etiamevangelicani primis Ecclesiæ seculis obligasse, co quod Regcs'elhnici ac Imperatores
carum nullam promulgari concesserint, idque ex jure majcslatico, cum non
placeret suos hisce legibus subditos ligari; imo Henoticon Zenonis et Typus
Constantis, queis silentium indicebatur de Concilii Chaleed. definitione,
injuste fuissent ab Ecclesia reprobata ; cum hi Imperatores suo jure usi fue­
rint, sicut Rex Galli» ante annos 12, silentium imperans circa Bullam Uni·
genitus, usus fuit suo jure.
Atque ex hisce momentis ridetur
negant, utpote Sedi Apostolic»

Y
- *4 ·

-

DE ACCEPTATIONE LEGIS I1UMANÆ.

136. Nola. Fuere inter JCtos, qui cum Navarro ct Covarruvia subditorum
acceptationem necessariam dicerent ad rationem legis humanæ, vel tanquam
constitutivum ad instar promulgationis, vel ut conditionem, sicut requiritur
cognitio legis. Hæc subditorum acceptatio vel sumitur pro consensu eorum
in constitutionem legis, et dicitur ad substantiam legis pertinere : vel pro
consensu in observationem, vel pro actuali legis observatione, ct dicitur speclaic ad effectum et accidentalem legis perfectionem, ejusdemque stabilitatem.
De lege tam ecclesiastica, quam civili procedit quæslio, sed extra statum
ikmocralicum.
137. Dico. Acceptatio subditorum non requiritur ad valorem legis huma­
næ, nec quoad substantiam, nec quoad effectum, sed duntaxat quoad sta­
bilitatem legis.
Prob. lum. Potestas legislative ecclesiastica Pontificis est immediate a
Christo, Joan. 21. et Matth. 1G. ; civilis pro statu Monarchico omnis a populo
translata est in Principem, L. 1. ff. de Constil. Princip., et pro statu Aristocratico in optimates ; ergo legis humanæ constitutio non dependet ab accep­
tatione subditorum, sed ab auctoritate potentis et volentis obligare*, atque
hinc legislator statim urgere potest legis lake ac promulgatæ observationem,
ejus vero transgressores, uti de facto fit, punire.
Prob. 2um. Effectus legis, scilicet obligatio subditorum non dependet ab
eorum consensu in observationem, sed a virtute legis, quæ est juxta L. 7. ff.
de LL. imperare, vetare, permittere, punire, cta potestate ac voluntate legis­
latoris, uti colligitur ex c. 23. de offic. et potest, jud. deleg.; hic vero abs con­
sensu subditorum ct potest et vult obligare, tum quia simpliciter præcipil
aut prohibet, tum quia lex per hoc differt a consilio, lum quia alias nulla
aut inefficax foret potestas Superioris, neque ulla inter homines Monarchia
vel Aristocralia ; imo tot essent legislatores, quot subditi, et Principes potius
a subditis regerentur, nec suarum legum observantiam urgere Principes
juste possent. Hinc merito damnata ab Alex. VU. hæc prop. 28. : Populus
mm peccat, etsi absque ulla causa non recipiat legem a Principe promulgatam.
Prob. 3'"". Lex, si non observetur, tollitur per desuetudinem aut consue­
tudinem contrariam, quam prima non observantia inchoat , et continuata
perficit; unde can. 3. Dist. 4. dicitur: Leges instituuntur, cum promulgantur;
firmantur, cum moribus utentium approbantur ; firmantur, h. e. non firmilatcauctoritatis, sed stabilitatis, per usum scilicet, ut non abeant in desue­
tudinem ct contemptum; quanquam hæc verba non sint ipsius canonis, sed
lanium glossema et adjectio Gratiani.

■

w

138. Obj. /. Potestas legislativa ecclesiastica praecipuo spectat salutem vuigulorum fidelium, cum potestas civilis non taiu singulorum civium, quam
miuvr$(r nipublica commodum spectet; ergo Pontifex et Episcopi in feren­
dis legibus attendere debent ad consensum et acceptationem subditorum, ne
potestas, quam dedit Christus Ecclesia· in ludificationem, cedat in destru­
ctionem, sirpe causa eontumaciæ et perversionis. Conf. I. Ex parabola Evangelica de 99 ovibus, quas Pastor Divimis relinquendas esse docuit, ut salvetur
ovis centesima. 2. E\ illis Christi verbis ad Philippum : Unde ememus panes,
ut manducent hi? queis Christus consilii humani nequaquam indigus docere
voluit, pastores Ecclesiæ prius consultare debere cum fidelibus dc ferendis
legibus.
H. .V. .t. Lex omnis vel ecclesiastica, vel civilis, ex notione sua dirigitur ad
bonum commune; lex justa et rationabilis, qualis est et supponitur esse
omnis lex ecclesiastica, male dicitur causa contumacia’ et perversionis, cum
per se doceat utilia et salutaria, quamvis immorigeri (idoles non solum
debitam legibus Ecclesiæ reverentiam ac obedientiam vilipendant, sed et
jus naturæ, legesque divinas ex abusu libertatis parum curent, id quod per
accidens fit.
Ad Conf. t. R. Itidem nimium probatur, scilicet legem utut justam, et a
maxima ac saniore etiam parte acceptatam non obligare, nisi a singulis reci­
piatur; ita sane legum vis omnis eludi posset a plebe libertatis cupida, non
sine perturbatione reipublicæ chrislianæ, cl ruina disciplinæ ecclesiasticæ.
Prædicta parabola nequaquam obstat, si cum interpretibus vel per 99 oves
Angelos, et per unicam genus humanum, vel per hanc peccatores, ct per
illas justos intelligas.
.id Conf.1!. Ii. Verba Christi citata solum innuunt, quid hinc inde expe­
diat fieri a Prælatis Ecclesiæ «c œconomia, non item quod vis obligandi per
leges ecclesiasticas proveniat ani dependeat a consensu fidelium, cum ea
habeatur ab auctoritate Sedis Aposlolicæ, cui præeminentem hanc pote­
statem ipse Christus concessit. Vcrurntamen Pontifices Christi exemplum
saluberrime sequuntur, dum nunquam subito aut leges universales, aut
oracula Pontificia, quid credi, quid damnari oporteat, importuna præcipifautia decernant,sed libratis humana diligentia momentis, adhibitis precibus,
paterna cum sollicitudine statuant, quid Ecclesiæ lilii debeant tanquam ve­
rum aut utile amplecti, quid cxccrari aut fugere tanquam falsum et perni­
ciosum.
Inst. I. Valde durum est. velle subditos obligare non explorato eorum
consensu vel judicio de utilitate legum, præsertim cum sæpe nesciat Ponti­
fex, quid singularum provinciarum fidelibus expediat; ergo non acceplatip
talis legis tollit,sicut supplicatio vel appellatio a lege suspendit obligationem
legis.
U. .V. 4. Pontifices in omnibus iis, quæ agunt ceu Pastores universales,
infallibilem habent assi stenti am Spiritus S. ; nihilominus semper eam pa­
terna· providentia* methodum servant, ut suis decretis præmittant diligen­
tem antea conquisitionem, maturam consultationem, canonum ac disciplinæ
examen, Congregationum et Consistoriorum consilia etc. Si quando igitur
lex ecclesiastica videretur nimis dura, aut provincia* moribus ct consuetudini
contraria, jura haud prohibent, sed potius suadent, justis de causis suppli-

UE ACCEPT ATlO.Xfi I.KGlS IICMA.VE.

337

u-*-·

UH l.HGIRÜS;

——

336

rationem fleri ad legislatorem, ul legem tollat, vel temperet ob nimiam ejus
difficultatem, quam legislator haud Salis nosse præstimiliir. Attamen si certo
constet, legem esse latam et promulgatam, nec esse injustam, ea interim
servari debet, quia est in possessione juxta illud L. 12. §. 1. ff, : quod quidem
perquam durum est, sed ita lex scripta est. Demum licet appellatio âd supe­
riorem, quem quidem in terris non habet summus Ecclesiæ Antistes, sus­
pendat obligationem legis ab inferiore legislatore latu·, non item supplicatio',
acproin, dum superior supplicantes a lege eximat, lex servanda est. Si vero
non acceptatio tolleret obligationem legis, inefficax atque dncrv is esset onrnis
potestas legislativa.
Inst. 2. Inutile est ferre leges independenlcr a consensu subditorum, quia
multæ constitutioni» ideo præcisc non obligant in variis locis, quod ibi non
sini receplæ, juxta illud, lex non acceptata non obligat, uti lex ecclesiastica
de continentia sacerdotum apud griecos,ifem decreta Deformationis a Con­
cilio Trid. edita; ergo populis liberum est, uti has, ita alias leges non ac­
ceptare.
H. .V. .1. Lex non acceptata dicitur non obligare, tum quia tollitur per
desuetudinem, ut primi quidem peccent, posteros vero ea non amplius obli­
get; itaque Ecclesia legem de continentia sacerdotum vel non extendit ad
gnecos, vel primi transgressores peccarunt : tum quia legislator quandoque
non vult obligare nisi illos, qui legem ultro recipiunt, aut saltem tacite connivet, legem iis remittendo, qui eam non recipiunt, id quod de Deformatio­
nibus Concilii Trid. dicendum videtur : tum etiam quia lex aliquando est
implicite conditionala, ut, si justa causa subsit legem non recipiendi, legis­
lator nolit obligare; dixi aliquando, quia leges non semper, nec ordinarie
feruntur sub conditione acceptationis.
139. Obj. II. Potestas legislativa civilis est a populo, qui leges etiam latas
per contrariam consuetudinem solet abrogare; ergo leges saltem civiles vim
suam habent ab acceptatione subditorum.
H. Ad 1. Λ. C. Nam, legislatore electo et constituto, nefas est ejus
mandatis non obsequi ; nude illud memorabile Valextixiaxi responsum, quo
recens factus Imperator milites compescuit, qui Valentem Imperatori asso­
ciatum volebant : Vestrum fuit, omililes! cum Imperator nullus esset, imperii
mihi habenas tradere : sed postquam illud suscepi, meum deinceps, non vesIrum est, publicis rebus prospicere, Tjieodoret. L. 4. Hist. c. 5.
AdΊ. D. A. Populus solet abrogare leges per consuetudinem contrariam,
si legislator slatim absolute vult obligare, et erumpenti desuetudini se oppo­
nit, uti auctor, ita custos et vindex suarum legum .V. .4. si talis consuetudo
subrepat connivente legislatore C. .1. Si populus per 10 annos legem non
observet, et legislator connivcat, censetur legem remisisse, ita ul, quamvis
primi transgressores peccarent, non vero posteriores, quia lex per non obser­
vantiam, accedente saltem legali consensu legislatoris, abrogata est.
Insl. 1. Ipsi Imperatores testantur, suarum legum vim ct obligationem
pendere a consensu subditorum, cum L. 8. c. de LL. dicant, tum suas leges
robur ac firmitatem obtinere, cum omnes judices et proceres Palatii consen­
serint, et illic placuerit; hinc Pahmaxcs vocat legem, communem reipublicw

22

•

i

'4

’■·

339

ί)Ε OBJECTO LEGIS HUMANÆ.

338

as
I

fl

I
>11

DE LEGIBUS.

sponsionem, el Ji liams ibidem ail L. 32., leges nulla alia e.v causa nos 'tenere,
quam quod judicio populi sint recepta· ; ergo.
R. A*. .1. Extra statum dcmocraticuin siquando Imperatores requirebant
consensum populi, id ncutiquam ex necessitate factum, sed consilii causa,
ul adverteret populus in suam duntaxat utilitatem ferri leges; hinc 1. c. ita
loquuntur : bene enim cognoscimus, quod cum vestro consilio fuerit ordina­
tum, id ad Beatitudinem nostri imperii et ad nostram gloriam redundare; adde
non fieri mentionem populi, sed procerum et consiliariorum. I terque JClus
scripsit ea quidem in statu monarchico, at pro statu tamen democratico ;
qliippc Papinianus verba Demosthenis mutuatus est, qui scripsit de republica
Atheniensium démocraties. ; Julianis de statu itidem democratico rcipublicæ Romanæ, quo durante omnis potestas legislativa erat penes populum,
juxta illud: ruitis, jubetis Quirites? uti ex til. IT. de orig. jur. manifestum
est. Jcsttmancs autem utrumque textum Digestis inseruit, eo quod nihil pe­
nitus antiquitatis ignorare nos coluerit, prout ipse §. 1. I. de Testam, ordin.
ostendit.
Inst. 2. Regimen monarchicum, in quo Princeps sibi soli arrogat pote­
statem ferendi leges, facile degenerat in tyrannidem; ergo ut suave sil
regimen, consultius est dependenter a consensu populi ferre leges, in cujus
utilitatem unice constituta est potestas legislativa; atque hinc Romani suas
leges ita concludebant : ut, si quid jus non esset rogari, rogatum ne esset,
h. e. non habendum pro constituto, quod bono publico officeret ; hinc quo­
que L. II. c. deLL. dicitur : Novum jus inveterato usu stabiliendum est, sci­
licet moribus ct consensu populi.
R. .V. .1. Si aliquando ita degenerat, id per accidens contingit, perse juvat
ct ornat rempublicam, morum disciplinam dirigendo ac conservando; ubi
vero a subditis dependeret legum potestas, ea plane inefficax foret, atque
enervis, unde majora longe mala in rempublicam redundarent; suave ergo
regimen esse debet, sed non minus efficax, tale vero non est, si ab arbitrio
subditorum pendeat legibus obligari vel non obligari. Clausula illa Roma­
norum probat, leges respicere utilitatem subditorum ceu finem ; at non
probat, ex usu ct receptione subditorum legis utilitatem primum innote­
scere. Demum le.c citata loquitur de jure obscuro et dubio, quod sane usus
inveteratus, optimus legum interpres, declarat.
140. Observa. Est hæc sententia hodie communis, ratione ct auctoritate
polior : quamvis enim Gersox, Almaims et Joannes Major videantur sentire
contrarium, id parum refert, cum plura hac in materia asseruerint principia
plane seditiosa, perniciosa et scandalosa, prout ostendunt pastorales littera
Archi-Episcopi Cameraeensis de anno 1731. Sumina Armilla ct Angelica
loquuntur de legum desuetudine, ac proinde dc legibus, quæ cessant obli­
gare cx defectu voluntatis obligantis ipsius Principis, quippe conuivcntis ac
tacite consentientis in abrogationem legis. Adeo Covarruvios et Navarro
videntur inlcUigendi solum de legibus non absolute, sed tantum conditional?
latis, vel de legibus injustis ac inutilibus.

.Λ.U».

ARTICULUS III.
Λ
DE OBJECTO SEU MATERIA LEGIS HUMANÆ.

fi I.

.Iu legislator humanus possit prœcipere actus mere internos ?

111. Nota. Actus mere internus est, qui cum externo non conjungitur v. g.
odium, amor, aliique motus animi, assensus intellectus et allectus volun­
tatis, qui in solo elicientis animo consistunt : miatus dicitur, qui cum
cxleruti conjungitur, vel per se el necessario, ul dum actus internus est
causa externi, forma aut conditio requisita, v, g. attentio cum oratione,
dolor internus cum confessione : vel per accidens, quando actus externusah
interno separatus non desinit esse humanus ct litoralis, ul dum oras cum
intentione ad oblinendam castitatem, aut cum parochus offert sacrificium
pro suis ovibus, quæ intentio nullam per se connexionem habet cum Sacri­
ficio Missæ. Actus interni præcipi adt prohiberi possunt vel directe, h. c.
perse ct ratione sui, vel indirecte, h. c. ratione actus externi, cui conjun­
guntur. Quod actus mere interni cadant sub legem tum naturalem, tum
positivam divinam, nemo dubitat; controversia est potissimum de lege hu­
mana ct quidem ecclesiastica.
I

I

112. Dico I. Legislator politicus non potest prœcipere actus mere internos.
Prob. 1. Potestas politica immediate oritur a communitate, in Principem
translata a populo : sed populus non habuit potestatem in actus mere in­
ternos, utpotc sibi omnino incognitos, in quibus civis cum cive non com­
municat; ergo. 2. Finis potestatis poli ticæ est recta gubernatio reipublicæ
ad exteriorem honestatem, pacem ac felicitatem civium, ad quam conse­
quendam sufficit, si omnes reipublicæ cives quoad actus externos bene sint
comparati, ct per salubres leges foveatur tranquillitas, administretur ju­
stitia, nullus ab altero lædatur, ct suum cuique tribuatur ; hinc illud axioma :
ile internis non judicat prœtor, et L. 18. ff. statuitur : cogitationis poenam,
civilem, nemo patitur.
Si ais. Leges civiles ad contractum requirunt consensum internum,
liberum ct spontaneum, a metu et dolo immunem ; ergo actus interni sub­
sunt potestati politiae.
R. .V. C. Quia consensus internus ad contractum requiritur jure naturæ,
quod ipsum etiam vetat, ne contrahens mentiatur ct alterum decipiat. Alii
vero probabilius admittunt, quod leges civiles indirecte ct concomitante!'
praecipiant actus internos, quatenus volunt contractus rite iniri, quod sine
consensu interno, aut cum dolo ct mendacio fieri non posset.

113. Dico II. Legislator ecclesiasticus potest saltem indirecte praecipere
actus mere internos.
Prob. Ad gubernationem Ecclcsiæ perlinet, posse prœcipere aut prolubete
actiones externas humanas et morales : sed ul actio exterior sit humana et

’••c*

310

ί»Ε LHC. i BUS.

moralis, necessarii sunt actus interni, sive <ul esse physicum, ut intentio
ministri ad valorem Sacramenti, sive ad esse morale, ut interna dispositio
ad sacram synaxin rite suscipiendam; ergo. Hinc Concilium Later. IV. c.
Dolentes, praecipit recitare divinum officium studiose pariter et decute; in
Clement, de celebr. Miss, praecipitur, ut hone legantur in puritate conscientia
el animi devotione ; Alex. VU. damnavit hanc prop. Prœcepto ecclesiastico
confessionis satisfit per confessionem voluntarie nullam ; et Innoc. XI. istam:
Prœcepto communionis annua? satisfit per sacrilegam corporis Domini
manducationem; Adde Bullam Vineam Domini, ubique acceptatam, vi
cujus 5 famosæ propositiones Jansenii e® animo et interius damnanda? sunt.
Demum omnis legislatoris, pnesertim ecclesiastici, hæc est voluntas, ut
faciat homines bonos, non autem simulatores et hypocritas.
I trum vero Ecclesia praecipere aut prohibere possit directe actus mere in­
ternos, disceptatur in utramque partem ex his fere momentis.

§ H.

Momenta sententiœ Negantis, Ecclesiam posse directe preeeipere aut prohibere
actus mere internos.
I H. I. Haec potestas Ecclesia'in actus mere internos non est necessaria,
cum extet lex naturalis et divina actus internos ordinans, et ad finem diri­
gens supernaturalem. Ecclesia, ubi videtur leges tulisse de actibus internis,
recens eas non condidit, sed tantum declaravit ad quid lex naturalis, vel
divina obliget: ita Concilitm Trid. interdicens, nequis aliter credat dc
Eucharistia, explicat legem naturalem, quæ prohibet dissensum circa arti­
culum fidei sufficienter propositum. Innoc. XI. in virtute sanctæ obedientiæ
prohibens, ne quis ullam ex 65 propositionibus ab eo damnatis, quarum
plures sunt circa actus mere internos, in praxin deducat, idem jus naturale
exposuit; in aliis vero, qua? non sunt dc mere internis, novas ibidem leges
statuit, hàoc. X. etCLEX. XI. ad effugia Jansenistarum‘penitui occludenda
statuerunt quidem, Apostolicis Constitutionibus non satisfieri obsequioso
tantum silentio, sed requiri interius etiam obsequium mentis, et sinceram
Formularii subscriptionem : sic vero declararunt jus naturale, quod prae­
cipit, sensum hæreticum ab Ecclesia damnatum mente el corde rejicere,
atque in assertionibus, pnesertim jurejurando firmatis, mentem lingua? aut
calamo conformare.
Inde etiam patet, quod, tametsi Ecclesia juxta communem DD. non
possit censura perstringere hæresin mere internam, tamen Jansenistxs rite
excommun i caverit tanquam haereticos, quia sicut praecipi indirecte ab Eccle­
sia potest actus internus per se conjungendus cinn externo, scilicet assensus
mentis ad damnationem J.vnsemi, et subscriptionem Formularii, sic eliam
illius omissio poena ecclesiastica puniri potest. Eodem modo loquendum
de jure (lirino positivo, quod leges ecclesiasticae sæp i us declarant, v. g. non
satisfieri pnecepto divino de annua confessione et commünione per sacrile­
gam confessionem el communionem : ubi duntaxat præceplum a Christo
positum declarat, novum autem non statuit saltem quoad substantiam, aut
etiam molunt .-UKipiendi sacramenta, sed praecise quoad circumstantiam

DE OBJECTO LEGIS HI M \N E.

341

temporis ; simul vero actum internum, sed per se conjunctum cum externo
præcipll indirecte.
Tandem impia et Romæ rejecta Michaelis de Molinos asserta differunt
ab hac sententia tum quoad scopum, qui erat sacrae Inquisitionis tribunal
suffodere, et suum Quielismum stabilire: lum quoad modum, quia sententiam
oppositam risu dii/nam el manifeste erroneam sugillat : tum quoad substan­
tiam, quia negat religiosos etiam vi voti obedientiæ teneri adactus men­
tales, denegans Ecclesiæ vel indirectam in actus internos potestatem: demum
quia fraudem et errorem osse dicit regulas de reddenda ratione conscientiae,
vel modum imperandi in virtute obedientiæ. Ab his omnibus longissime
abest nostra assertio.

I IS. II. Hæc potestas non est debita Ecclesiæ; nam 1°. potestas humana est
sensibilis; ergo tantum præcipere potest modo humano et sensibili; actus
voro interni sunt insensibiles. Aliud longe est dc actu per se sensibili, sed
occulto: hic enim quod cognosci et puniri per sententiam hominis nequeat,
Iit per accidens, el oritur ab extrinseco, quia testes et probationes deficiunt ;
actus vero internus per se et ex natura sua excludit omnem sui cognitionem
humanam, ctcum illa tum legem, lum poenam.
2°. Potestas Ecclesiæ per se ordinatur ad regimen externum, ad Hierarchiam, ad Sacramentorum administrationem et rituum compositionem;
quamvis autem linis ecclesiastics, potestatis sit salus animarum, quæ magis
ab actibus internis quam externis dependet, tamen Ecclesia satis adhuc per
Suas leges tendit ad finem proprium, siquidem mediantibus actibus externis
praeceptis aut prohibitis animarum salutem procuret, atque internos etiam
indirecte ordinet. Ad hæc non tam proportio ad finem, quam ad communi­
tatem ipsumque legislatorem hic attendi debet, quia alias consilia quoque
evangelica, utpote ad Ecclesiæ finem maxime conducentia, toti communitati
fidelium pnecipi possent.
3®. Ecclesia exercet jurisdictionem pro foro interno conscientiae, sed pote­
state dicina, non humana, nisi ministerial!; imo in absolutione sacramentali
a peccatis mere internis, in concessione indulgentiarum, in dispensatione,
commutatione, irritatione votorum non exercet potestatem gubernativam,
h. e. externam et legislalivam, sed vel voluntariam aut/nere dominalivam, qua
el maritus aut pater uti potest ; vel pro foro interno, sed nomine Dei. Nam in
absolutione non agitur causa hominis ad hominem, sed ad Deum : concessio
indulgentiarum est mera liberalis applicatio thesauri Ecclesiæ, filque no­
mine Dei, sicut dispensatio voti : in commutatione voti aliqua intervenit
dispensatio, nec proprie nova obligatio inducitur : irritatio voti pure mentalis
ex subjectione voluntatis fit potestate non legislative, sed dominativa, ex
subjectione autem materiæ non fit nisi remote, quatenus præcipitur opus
externum, per quod opus internum promissum impeditur.
146. 111. Hæc potestas non est conveniens Ecclesiæ : nam 1°. potestas legislativa debet esse conjuncta cum potestate coacti va, sine qua jurisdictio nulla
csl, prout docent Concilia Burdeg. cl Narbon., D. Γιιομ. cl cap. 28. de ofïic.
el potest, jud. deleg. : sed Ecclesia non habet potestatem coactivam in actus

πε uegiuus.

343

praeipiondo vel prohibendo, sed tanquam conditionem ad incurrendam
pœnam, quæ conditio non tam extendit, quam restringit usum potestatis
ecclesiasticæ,

mere internos, do quibus, quia omnem humanam cognitionem subterfugiunt,
nequidein judicare potest ; ergo.
2°. Scriptura nullibi asserit, hanc potestatem a Christo accepisse Ecclesiam;
imo occulta et interiora cordium soli Deo reservat, 1. Cor. 3. 7. Potestas
Matth. 15. hisce verbis promissa : Quodcumque ligaveris super terrain, erit
ligatum et in cadis etc. non est accipienda præcise secundum verborum for­
mulam, propter absurda ex sensu plane illimitato secutura: sed juxta tradi­
tionem et doctrinam Ecdesiæ communem. Duplex vero potestas sat ampla
praedictis verbis a Christo data Ecclesiæ. humana, quæ per leges ecclesiasticas
bonum commune fidelium procuret, etiam in ordine ad finem supernaturalem
obtinendum, at humano tamen modo exercenda : et divina, quæ per sacramentalemaut voluntariam jurisdictionem singulorum fidelium salutem ope­
retur; hæc ad forum conscicntiæ et actus internos, illa ad forum et actus ex­
ternos spectat; quamvis ergo Christus potuerit dare Ecdesiæ potestatem etiam
humanam in actus mere internos, tamen cam de facto dedisse non probatur.

§ ni.

Momenta sententiæ Affirmantis, Ecclesiam posse directe prœcipere aut pro­
hibere actus mere internos.

149. I. Data est Ecclesiæ a Christo potestas non tam politica, quam sacra
pascendi oxesel agnos, solvendi et ligandi, dirigendi fideles ad finem stipernaturalem, aternainque beatitudinem ; in hoc enim differt potestas politica
ab ecclesiastica, quod illa pro fine habeat immediate felicitatem tempo*
ratem, hæc vero reternam et supernaturalem : sed ad hanc multo magis
conducunt ac necessarii sunt actus interni, quam externi, ulpote qui lotam
xim merendi aut demerendi ab internis accipiunt ; ergo potestas directa in
actus mere internos summe necessaria est ad finem et rectam Ecclesiæ guber­
nationem, cum jus et obligatio pascendi oves, non tam circa corpora, quam
(ininias occupetur.
2«. Concilium Trid., Innoc. X. et XL, Clem. XI. non tantum declararunt jus
natura, aut divinum, sed vere prohibent assensum mentis contrarium a
fide et sensu Ecclesiæ, requirunlobcdienliam decretisPonlificum praestandam,
praecipiunt interius et in animo propositiones Jansenii habendas esse pro
haereticis, adjiciunt pœnam excommunicationis in transgressores : sed trans­
gressio legis ecclesiasticæ, et obedienlia praestanda legi ecclesiasticæ suppo­
nunt dari legem ecclesiasticam; ergo cum leges illæ versentur circa actus mere
internos, v. g. internam Jansenii damnationem et judicium, quod sint hærelicæ, actus mere interni subjacent Ecclesiæ potestati legislativæ. Nonne qui
aliter credit de Eucharistia, aut qui solum in animo judicat propositiones
Jansemi non esse haereticas, peccat non tantum contra jus naturae et divinum,
sed etiam contra legem Ecclesiæ, quæ idipsum prohibet, atque sub pœna
excommunicationis, quam certe jus naturæ aut divinum non decernit? nonne
perfrequens est, eumdem actum pluribus legibus præcipi aut prohiberi
posse? Profecto ex eo quod contenta in Decalogo jure naturali sint prohihibita, non sequitur canon etiam jure positivo divino ct humano esse pro­
hibita.

147. IV. Ecclesia nunquam usa est hac potestate directa in actus mere
internos : cum vero horum actuum exercitium ad beatitudinem supernatu­
ralcm sit aptissimum, plane hoc medium eftlcacissimum non négligerai
Ecclesia, si illud suæ potestatis esse judicaret. Atque hinc summi etiam Pon­
tifices. quamvis totam sæpe jurisdictionem suam exponerent ac tuerentur,
nihil de illa potestate meminerunt, quin et actus mere internos extra suum
forum esse declararunt : quippe Urban 11. e. 11. Dist. 23. dicit: De manifestis
quidem loquimur : secretarum autem et cognitor Deus et judex est : Innoc. III.
c. 33. de Simon, ait : quod si excessus eorum esset Ecdesiæ manifestus, quae
non judicat de occultis, pœna essent canonica feriendi... et c. 34. ibid., nobis
datum est de manifestis tantummodo judicare. In ('oncilu Constantiens. Sess.
ult. sermo fuit de hæresi aperta, vel occulta quidem, sed per signum aliquod
externum manifestata; Martints V. etiam nihil de hæresi interna ibidem
statuit.

118. V. Idem probabilius tenet quoad actus internos per accidens con­
junctos cum externis, tum propter usum Ecclesia) in indulgentiis, tum ob
defectum exemplorum, turn quia actus ille internus vel solum externo addit
bonitatem accidentariam ab extrinscco, vel attingit circumstantiam perse
non inclusam in præeepto circa actum externum in genere moris etiam sub­
stantialiter spectatum ; ergo non cadit sub legem actus externi, sed novo
præeepto deberet de co disponi, ut proin directe praeciperetur. Ecclesia vero
in indulgentiis non praecipit intentionem, sed tantum proponit velnl con­
ditionem pro spiritualibus commodis, quæ illa non posita non dantur ex
thesauro Ecdesiæ. fere sicut in aliis donationibus fieri solet : in orationibus
el jejuniis Ecclesia præcipit actum externum, quoad finem autem ct modum
majoris fenoris ac devotionis internænon dat præceptum, sed suam tantum
intentionem, vutum ac desiderium rogando et monendo manifestat : cele­
bratio Missœ pro defunctis vel aliis, cum sit mera applicatio fructus ex opere
operato profluentis, potest indirecte præcipi, cum talis fructus videatur
spectare ad ipsum opus externum : denique dum Ecclesia excommunicat
hoc vel illud facientes scienter aut temere, non attendit actum internum, eum

130. II. Ecclesia modo sensibili procedit, sensibiliter et publice promul­
gando legem ad actus etiam internos sc extendentem, qui non tantum
conducunt, sed etiam necessarii sunt tanquam media ad beatitudinem et
finem supernaturalem. Id si non sufficiat, Ecclesia nequidein actus externos
poterit directe prœcipere, nempe occultos, ita ut Ecclesiæ de iis constare non
possit; imo ne actus quidem internos cum externis conjunctos, quia sicut
actus mere internus non cadit sub sensum, ita nec actus internus cum
externo conjunctus.
2°. Quod Ecclesia solum indirecte praecipiat aut prohibeat actus internos,
sicqne satis dirigat fideles ad finem supernaturalem, id ex eo falsum videtur
quod prohibeat v. g. propositiones Jansenii in animo foveri, et praecipiat,
eas serio et intus damnari in animo etiam tunc, quando nullus actus exter-

■

·---

342

hE OIJECTO I.EfilS ΠΙ'ΜλΝ'.Ε.

3U

DF. LEC.lDVS.

nus conjungitur, quem prohibeat vel præeipiat ; quis autem neget, directam
ah Ecclesia potestatem in actus internos hae ratione exerceri? quis neget,
plus potestatis competere legislatori ecclesiastico in actus internos, quam
politico? cum ergo hic quoque possit indirecte illos præcipere aut prohibere,
directa potestas debetur Ecclesiæ.
3·. Ecclesia quidem dispensat in votis pure mentalibus, concedit indul­
gentias. absolvit a peccatis mere internis, at pro foro interno, el nomine Dei,
quid tum? nomine Dei præclpit actus etiam externos, nomine. Christi summus
Pontifex, tanquam Christi Vicarius,omnes pro gubernatione spirituali Eccle­
sia· leges condit circa actus sive internos, sive externos; sufficit, quod actus
internos vere præeipiat Ecclesia, sive suo, sive Dei nomine præeipiat.

151. 111. Potestati legislature semper et necessario conjunctam esse potestatem coacti cam, sine sufficienti fundamento asseritur, quia hi duo elleclus,
obligare el punire, sunt ex natura sua separabiles : alias Ecclesiæ potestas se
nequidern extenderet ad actus occultos, imo nec ad internos indirecte prohi­
bendos, ob defectum coercitionis et pœnæ in illos ferendæ. Quamvis ergo
Ecclesia actus internos el occultos judicare et punire non possit per cogni­
tionem el processum judicialem, in quo citandi testes, audienda? partes etc.;
satis tamen exeril vim etiam coaelivam, quatenus legem feri in conscientia
obligantem sub culpa et pœna α Deo infligenda; quippe ad efficaciam legum
sufficit, transgressores a Deo judicari et puniri. Quin et Ecclesia i psamel vim
coercitivam habet in actus mere internos, siquidem sub censura lake senten­
tiae præceperit, propositiones Jaxsemi in anirno habere pro hærèticis, ita ut,
cpii aliter senserint, quamvis externe omnino sileant, ipso facto sint excom­
municat i, tanquam inobedientes Apostolicarum Constit utionum transgressores.
Præterca multis exemplis a jure petitis demonstrari potest, quod vis coa·
cliva non debeat conjungi necessario cum legislativa : lex naturalis, prout dis­
tinguitur a divina, est duntaxat directiva : quas enirn pœnas perse imponunt
leges naturales? leges civiles ad commune bonum ordinabo clericos ipsumque
legislatorem solum obligant quoad vim directivam : plures sunt canones,
queis nullam annexuit poenam Ecclesia, quæ proin sæpe utitur potestate
legislative solum directiva, quin utatur coacti va. Cur non possit Rex Prtefecto cujusdam provinciae dare potestatem directivam circa majora quaedam
crimina, reservata sibi potestate de iis judicandi, et transgressores puniendi?
demum si possibilis est lex mere poenalis, quæ tantum obliget sub pœna,
cur non etiam mere directiva, quæ tantum sub culpa obliget, ita ut pœna
legis violatio soli Deo scelerum vindici relinquatur?
2». Sint sane abscondita cordium soli Deo reservata quoad cognitionem,
judicium ct poenam; attamen illa verba Christi, quodeumque solveris super
terram... non distinguunt inter actus internos cl externos, proin de illisflwieraliter intelligenda sunt : qui certe sensus generalis, cum sit Ecclesiæ favorabilis,
uti sine absurdo potest, ita debet extendi, maxime cum nec ex Scriptura, nec
ex Conciliis et SS. Patribus constet, hanc potestatem Ecclesiæ a Christo datam
ullibi fuisse restrictam aut subtractam. Atque hinc dantur etiam peccata mere
interna contra legem ecclesiasticam, uti patet luin ex dictis de propositionibus
JxxsEMi,lumex eo,quo quis dic jejunii dicat in animo suo, hodie non jejunabo,
quamvis mutata post voluntate jejunet ; adeoque Ecclesia habet potestatem

r*

Î)E OBJECTO LEGIS ΙΠ’ΜκΝ-Γ.

345

Illos actus mero internos prohibendi. Excipiunt autem auctores hic : hoc
ipso, quod actus exterior sil præceptus, objectum evadit necessario facien­
dum, el voluntas non laciendi mala Iit ac peccaminosa, quia repugnansjuste
legi, id quod in legibus etiam civilibus tenet; ergo ille actus internus saltem
indirecte subjacet legi.

152. IV. Ecclesia plures reipsa leges edidit de actibus mere internis, quia
Ixxoc. XL et Alex. VII. mandarunt in virtute sancte obedientiæ, ne quis pro­
positiones ab ipsis damnatas, quarum plures sunt de actibus mere internis
fidei, spei el charitatis, in praxin deducat; Clem. XI. in Bull. Vineam Do­
mini, non contentus obsequioso silentio præcepit, in animo damnari propo­
sitiones Jansenii ; Nicol. IV. in Regula 31 Ordinis S. Erancisci a Leone X.
coiiiinnala, injungit fratribus quotidie examen conscientiæ : Ecclesia a
suscipientibus Subdiaconatum requirit propositum castitatis : Concililm
Tum. Sess. 13. in Deer. de Eucharist, prohibuit, ne fideles aliter credant...
quæomnia quamvis jure naturali aut divino pncccpta vel prohibita ponanlur ; possunt taTnen etiam ab Ecclesia prohiberi, cum unus idemque actus a
multiplici jure attingatur, et ultimato ab Ecclesiæ auctoritate dependeat,
quod prædicla non liceat docere, tenere, vel in praxin deducere, et quod
illa tenendo vel docendo peccetur, non solum contra jus naturale aut divinum, sed etiam contra legem ecclesiasticam.
2. Pontifices ipsi attribuunt soli Deo cognitionem el judicium de secretis
cordium, sibi vero duntaxat datum esse fatentur, judicare de externis ac
manifestis, scilicet in ordine ad ferendam sententiam, non item quoad judicium latœ sententia?. Nemo quidem patitur cogitationis poenam persententiarn specialiter in ipsum a judice ferendam; potest tamen puniri propter
cogitationem v. g. assensum internum propositionibus Jansenii præstitum,
per sententiam ipso jure jam universaliter latam; quanquam canon ille
desumptus sil a jure civili, de cujus foro loquitur, cum glossa ad hunc
ipsum textum addat, sæpius actum cogitationis puniri, ut haeresin internam.
Ixxoc. Hl. cit. cap. tantum rescribit, quod clericus fundans Canonicafum
sine pacto, ut sibi conferatur, possit assumi tanquam Canonicus, si modo
animum simoniacum, de quo constare non potest, exterius non prodat, quia
in execulione procedimus secundum externa in casibus particularibus; inde
vero non sequitur, Ecclesiæ jurisdictionem ad actus internos se nonextenderc : alioquin pari jure inferam, quod neque actus occultissimi, æque parum
manifesti ac interni, praecipi ab Ecclesia possint, imo actus interni nequidem
concomitanter cl indirecte cum externis.

153. V. Actus internos per accidens conjunctos cum externis directe præcipi aut prohiberi posse ab Ecclesia, manifestum est tum ex cap. 8. Dist. 30.
ubi non jejunantes vel ex contemptu, vel ex superstitione Eustatianohlm in
sua conscientia perfectos se putantium, anathematizantur : Ium ex Clem. I.
$. Quia de stat. Monachorum, qui excommunicantur ad Curiam se confe­
rentes ex animo accusandi Praelatos : tum ex ead. Clem. §. Verum de
hærcl., ubi pariter excommunicantur Inquisitores, qui ex odio vel lucri
intentione contra suspectum in causa fidei non procedunt: tum ex indul­
gentiis, precibus, jejuniis , aliisve piis operibus sub hac vel illa intentione
concessis, aut indictis ab Ecclesia.

i

j
I

I

j
I

I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I

l>E SUBJECTO LEGIS HUMAN E,•

IT LEGIBUS,

ARTICULIS IV.
Γ»Ε SUBJECTO LEGIS HI

MaN.E.

s »·
_ln fideles et justi a legibus humanis exempti sint ?
154. Nota. Subjectum legis sunt subditi; quippe lex est actus jurisdictio­
nis, adeoque solos subditos stringit, et quidem juxta illorum capacitatem.
Lege naturali obligantur omnes rationis compotes, non vero infantes et
amentes ob defectum promulgationis el libertatis moralis. Legibus ecclesia­
sticis nequitiem in actu primo obligantur infideles, saraceni, judæi aliiqne
non baplizati, quia non sunt subditi Ecclesiæ; quamvis jure divino teneantur
peiere baptismum el ingredi Ecclesiam. Hæretici et apostat® a fide, per
baplisnnun ingressi in Ecclesiam, per se ligantur legibus Ecclesiæ, quia
rebellio eos non eximit, minus etiam dignos reddit, ut ab Ecclesia eximan­
tur; excusat autem sæpe per accidens ab obligatione legis ignorantia sub­
jectionis et obligationis. Pueri ante septennium completum legibus humanis
non obligantur, licet forsan jam ante ad usum rationis pervenerint: imo
completo etiam septennio non statim omnibus, sed iis solum legibus strin­
guntur, quæ connu ætati ac judicio discretionis conveniunt, uti patet de
præcepto annuæ confessionis et communionis paschalis : poenas etiam ordi­
narias a jure statutas non incurrunt saltem totas, quia secundum jus civile
regulariter mitigandae sunt, quamdiu sunt minorennes ; poenis vero cano­
nicis non subjacent ante annos pubertatis, excepta irregularitate propter
homicidium, excommunicatione ob percussionem clerici, et propter ingres­
sum in monasterium Monialium. Hic vero triplex præcipue quæstio fit :
P. sintne fideles et justi a legibus humanis exempti, quod contendunt hærctici?2*. an et quomodo peregrini iisdem obligentur? 3a. utrum clerici
legibus
civilibus adstringantur
?
O
M

155. Dico. Omnes etiam fideles et justi obligantur legibus humanis. Est
de fide ex Concilii Tiud. Sess. G. can. 20.
Prob. Christus hisce verbis, pasce oves meas, et Paulus ad Rom. 13. L
dicens, omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit, universim loquun­
tur et de fidelibus quidem; ergo omnes etiam fideles sive justi, sive injusti,
subjacent legibus tum ecclesiasticis, tum politicis. Idem fidelibus inculcat
Petrus 1. epist. 2. 13.; nec non SS. Patres. Irem. L. 5. haeres, c. 24., Justin.
Apol. 2., Aug. deCiv. L. 19. c. 17.. et in epist. ad Rom. Si quis ergo putat,
inquit, quoniam Christianus est, non esse sibi vectigal reddendum aut tri­
butum, aut non esse exhibendum debitum honorem eis, quæ hæc curant,
potestatibus, in magno errore versatur; etc.
Conf. Lex evangelica non privat Magistratus civiles sua potestate Jegislativa quam potius laudat et commendat; potestas vero ecclesiastica a Christo
instituta , est pars legis evangelic®; ergo fideles ct justi, cum sint membra
communitatis tum sacro», tum politicae, tenentur obedire potestati legislalivæ
humanæ, el directive el coactivæ.

347 ·

Si ais 1°. 1. ad Tim. 1.9. dicitur : Lex justo non est posita, sed injustis :
fideles el justi sunt filii Dei, filii autem sunt liberi, Matth. 17. 24., uti hunc
textum SS. Hier, ct Aug. interpretantur ; ergo leges humanæ non stringunt
fideles et justos.
R. .·!</ I. D. A. Lex justo non est posita, h. e. propter justos et occasione
justorum C. h. e. justi nulla lege humana obligantur .V. Lex posita est ad
coercendos pœnisque terrendos injustos, proin occasione peccatorum, in quæ
Judæi maxime proclives erant ; non vero ad coercendos justos qua tales, qui
sponte elex amore justitiæ legem observant, uti denotant verba prœcedentia: Scimus autem, quia bona est lex, si quis ea legitime utatur.
Adi.D.A. Et Christus Matth. 17. loquitur de filiis naturalibus, ita ut
ipse a tribulo liber sit, prout contextus cl Intel prelum expositio innuunt C.
de filiis Dei adoptivis, comprehendendo omnes fideles et justos N. His enim
et ipse dixit : lleddite, quæ sunt Casaris, Cœsari : his et per Apostolum
præcipit : Reddite omnibus debita, cui tributum, tributum, cui vectigal, vec­
tigal. S. Aug. loquitur de libertate fidelium et justorum spirituali a ser­
vitute peccati, et a tributo pro peccatis pendendo. S. Hier, vel de eadem, vel
de immunitate ecclesiastica intelligendus.
Si ais 2°. Apostolus 1. Cor. 7. 23. monet fideles, ne fiant servi hominum:
2. Cor. 6. 14. regimen infidelium Christianis indignum asserit ac pericu­
losum : 1. Cor. 6. I. illicitum dicit fidelibus Principem sibi infidelem eligere;
ergo el obedire, saltem infideli.
R. Ad 1. Paulus non prohibet servitutem simpliciter, cum ibidem v. 21.
dicat : Servus vocatus es ? non sil tibi curæ, et v. 24. Unusquisque in quo
vocatus est, in hoc permaneat apud Deum; imo ad Ephes. G. 5. monet servos
obedire dominis carnalibus : sed ab ea servitute dehortatur, quæ Dei servitio
præferlur, et qua homo duntaxat respicitur.
Ad 2. Reprobat nimiam cum infidelibus familiaritatem ob periculum per­
versionis; reprobat communicationem fidelium cum infidelibus quoad sacra,
non item Christianorum subjectionem, el regimen Ethnicorum in politicis.
.Id 3. Apostolus 1. Cor. 6. non agit de dominatu Principis, sed de judice
ethnico, eos fideles corripiens, qui judicio contenderent apud judices infi­
deles. Aullibi sane denegat infidelibus, ex eo præcise quod infideles sint,
pofëslàtem politicam; cum hæc spoliatio, si per legem evangclicam esset
imperata, propagationem chrislianæ Religionis, idcirco infidelibus perquam
odiosæ, redderet difficillimam.

'

156. Observa. Legislator propriis suis legibus non obligatur directe, sive
vi coaetiva, cum superiorem non habens cogi ac puniri a nemine possit,
sive vi directive et sub culpa, quia hæc quoque solos subditos spectat : legis­
lator autem sicut nec superioritatem, ita nec subjectionem respectu sui
ipsius habet, adeoque potest Princeps valide testari sine solemnitate a jure
civili requisita etc. Obligatur autem indirecte jure quodam naturali, sive ex
decentia et æquitale, cum ipsa recta ratio dictet, ut caput reipublic® exem­
plo præeat, seque corpori conformet; atque hæc naturalis obligatio gravis
esi, si alias sequeretur scandalum, perturbatio, vel aliud grave incommo­
dum in rcpublica; hinc Princeps graviter delinqueret non servans æqu i ta­
lem justitiæ commutalivæ, e. g. in contractibus initis, in quibus ipsa ratio

w.

348

DE 1.EC1DÜS,

justitia?exigit æquaUlatem, el in quibus legislator se habet instar privati.
Cælerum ubi potestas legislali va est pluribus communis, v. g. in republica
arislocratica vel democratica, ant in Concilio vel Capitulo aliquo, quivis conlegislatur tenetur lege communiter lata, «juia quilibet est subditus lotius
corporis.

.In et quomodo peregrini legibus humanis obligentur?
157. .Yoto. Duo sunt, de quibus hic quæri solet : an peregrini obligentur
legibus sui domicilii? an obligentur statut is particularibus locorum, ubi
transeunt vel morantur ?
Circa 1°“. Fere inter omnes convenit, quod non obligentur.
Circa 2"". Communis et certa est sententia, quod obligentur : 1°. Quando
e sua patria alio migrarunt, ad figendum ibi domicilium vel quasi-domicilium, quia ratione domicilii, cum animo stabiliter in eo loco habitandi,
fiunt incoke ac subditi : 2°. Si in loco, per quem transeunt, vel delinquant,
vel contrahant, vel ratione rei sita? conveniantur, quia ibi sortiuntur forum,
et tenentur judicem illius loci agnoscere, seque judicio secundum ejus loci
statuta ac consuetudinem submittere : 3°. Si sint leges, queis regulantur
contractus, taxantur pecuniæ et pretia rerum, item quæ rebus invehendis
aut evehendis imponunt vectigalia et telonia, aut quæ specialiter in bonum
illius loci oh necessitatem reipublicæ prohibent efferri vel inferri certas
merces, quia ad hæc servanda obligat vel ipsa lex naturæ : 4°. Si quæ spe­
cialiter pro ipsis peregrinis a Magistratu statuta fuerint, v. g. ne quis ultra
triduum moretur in urbe, quia hoc ipso, quod locum ejusmodi adeant,
hisce statutis seipsos subjiciunt : 5°. Si violatio statuti particularis cederet in
scandalum vel detrimentum incolarum aut civium illius loci : 6°. Si lex in
tali loco vigens sil universalis, sive in patria peregrini vigeat, sive non vigeat,
quia legibus communibus omnes tenentur, et consuetudo, quæ excusabat in
patria, est privilegium tantum locale ; hinc si in tali loco tempore quadra­
gesimae non fuerit dispensatum in comestione camis, jejunandum peregrino
est juxta legem communem jejunii.
In eo itaque tota controversia est ac fere celebris inter auctores, an pere­
grini simpliciter obligentur legibus et consuetudinibus peculiaribus loci, in
quo ad breve tempus morantur ?

138. Dicol. Peregrini non obligantur legibus particularibus sui domicilii.
Prob. Legislator extra suum territorium non habet jurisdictionem; eigo
illius leges non stringunt existentes in alieno territorio; proinde peregrini
non tenentur ad audiendam missam, vel ad jejunandum in loco, ubi dies
festus vel dies jejunii non est, quamvis talis sil in patria, id quod etiam de
jejunio quadragesimali tenet, cum peregrini gaudere possint favore locali,
vi cujus in lege de se communi hic vel illic fuit dispensatum, quamvis eo se
conferant, ut carnibus vesci possint; hinc can. 2. de Conslit. in 6. dicitur :
Extra territorium jus dicenti impune non paretur; ergo cum pro pœna et
culpa eadem stet ratio, scilicet defectus jurisdictionis in legislatore extra
suum territorium, juxta communem DD. egressus c territorio legislatoris et

IiE SUBJECTO LEGIS III MAX.E.

!

349

a pœna el a culpa immunis est, quamvis statuta particularia sui domicilii
non observet.

159. DicoJl. Peregrini simpliciter obligantur statutis localibus, quæ ratione
territorii, non vero statutis personalibus, quæ ratione incolarum et civium
renuitur.
Prob. Statuta localia seu rea lia immediate respiciunt ct afficiunt territo­
rium; ergo mediante illo comprehendunt omnes in illo existentes, si non
sint specialiter exempti, quales non sunt peregrini ; alias nec Parochus ad­
venam absolvere, nec Episcopus peregrinum sacerdotem prohibere posset d.
missa celebranda in loco a se in sua Dioecesi interdicto : nam sicut hoc in­
terdictum est locale, ita nobis sermo est de lege locali, quæ directe respicit
territorium, et hoc mediante omnes in eo existentes, exceptis personis privilegiatis. Statuta vero personalia tantum concernunt cives et incolas, quos
immediate respiciunt; ergo hos duntaxat, non item advenas obligant. Posse
vero Principem ferre leges ejusmodi personales pro civibus ct incolis, vel
inde liquet, quod ferre possit leges personales pro solis peregrinis, cur non
etiam pro incolis? Atque hoc modo videntur conciliari gravissimorum DD.
sententiæ hac in quæstionc inter se opposilæ.
IGO. Obj. cont. I. Noil licet impedimentum ponere legi ita, ut stante lege
eam nequeas implere, e. g. toto tempore antemeridiano dormire, vel brevia­
rium abjicere, ne debeas audire sacrum vel recitare breviarium; ergo nequé
licet exire e loco domicilii ad evitandum v. g. jejunium, cum sic in fraudem
legis ageretur.
R. .V. C. Disp. est. Exiens e territorio legislatoris utitur jure suo,nec agit
in fraudem logis, cum legislator nec egressum prohibeat, nec intentionem
in loco dispensato carnibus vescendi; licite ergo se ponit in talibus circum­
stantiis, in quibus lex cessat, quod fit per egressum e territorio in locum,
ubi nulla lex festi aut jejunii lata est, vel abrogata, vel dispensata est. Sed
dormiens et breviarium abjiciens manet subjectus legi, utpote pro omni
sacerdote publice promulgatae; cum ergo lex respectu illorum non cesset,
illicite ponunt impedimentum ejus observationi. Inde etiam est, quod prae­
videns impedimentum logis ejusmodi debeat ejus impletionem v. g. audiendo
sacrum, recitando breviarium, comedendo agnum paschalem etc. antever­
tere, quia impedimentum superventurum legem non tollit.
Inst. 1. Urbanus VIII. speciali Ddcreto prohibuit exire ad locum, in quo
Tridentinum non est promulgatum ad contrahendum ibidem matrimonium
clandestinum, quod Concilium irritat. Excommunicalus a suo Episcopo ma­
net excommunicatus, quamvis c sua Dioecesi egrediatur. Præcepta, vel ab
Episcopo suis clericis, vel a Prælalo suis religiosis imposita eos etiam absentes
stringunt ; ergo peregrini extra tert-itorium legislatoris non eximuntur ab
ejusdem legibus.
R. .Y. C. Leges locorum peculiares, quia saltem regulariter feruntur a
Principibus vi superioritatis et jurisdictionis territorialis, extra limites ter­
ritorii non egrediuntur: et hinc qui nOn ralionc sute persona?, sed ratione
loci vel territorii tantum est subditus, extra leiiilorium illis legibus territo­
rii noli obligatu!·.

z

330

,

DE LEGIBUS.

Dictum Ί°. regulariter : aliud quippe est, si legislator universalis specie*
liter prohibeat exire ea intentione, ut lex evitetur, prout fecit Ukihxvs VIII.
Ditium 2*. subditus ratione loci : nani si præceptum superioris sit persoηά4·„ uihærens ipsi personæ, qua» legislatori immediate, h. e. ratione sui, cl
non tantum ratione territorii, est subdita, tale præceptum personam ubique
«afficit ita, ut absenti etiam præceptum imponi possit ; atque idcirco excommunicatus ab Episcopo, quamvis egressus c sua diœcesi, a communione
cum fidelibus abstinere, clerici et religiosi etiam absentes obedi re suo supe­
riori debent, quin et legati, milites, filii tenentur cxcqui mandata sui Prin­
cipis, Ducis aut Patris etiam absentis.
Inst. 2. Si, qui praecise ratione territorii est subditus, extra illud non
manet subditus ; ergo peregrinus non poterit suscipere SS. Ordines ab Epi­
scopo suæ originis vel domicilii, neque Parochus extra parochiam el dioecesin
peregrinatus absolvere suos parochianos: utrumque autem fieri assolet;
C1o°.
■,«,’< .
R. N. vel D. .1/. Nisi superior universalis e. g. summus Pontifex peregri­
num quoad aliquos effectus, vel nisi superior territorialis, tacite vel expresse
delegando potestatem, faciat subditum C. si alterutrum liat .V. Universim,
qui ratione territorii tantum subditus est, extra territorium cessat esse sub­
ditus, quia cessante causa cessat effectus; sed in primo casu Pontifex talem
peregrinum relate ad suscipiendos SS. Ordines facit subditum Episcopo suæ
originis aut domicilii : in secundo superior territorialis dat vel exprese vel
tacite potestatem delegatam absolvendi.

161. Obj. coni. JI. Peregrini non sunt subditi, neque in illos jurisdictio
competit Principi extraneo ; ergo non simpliciter statutis localibus obligantur.
H. 1. Principes habent jurisdictionem ratione sui territorii in omnes existentesin suo territnrio, qui non sunt specialiter exempti : sed peregrini non
sunt exempti a legibus, quæ pro ipsis specialiter feruntur, quæ formam
contractuum pnescribunt, importationem vel exportationem certarum mer­
cium prohibent, aut vectigalia imponunt; ergo nec ab aliis legibus et statutis
localibus, quæ vi juris territorialis indefinite ac sine limitatione lata, directe
ac immediate respiciunt ct afficiunt territorium, quia peregrini ingredienles
alienum territorium censentur seipsos legibus, uti illis, ita his subjicere.
B. 2. D. C. Non obligantur simpliciter statutis localibus, quæ ratione
certarum personarum, nempe- civium et incolarum feruntur C. statutis loca­
libus, quæ illimitate loquuntur, ita ut verba legis non minus proprie pere­
grinos etiam comprehendant .V. Peregrini gaudent commodo el favore loci,
v g. dispensatione locali in jejunio, in labore servili die festo, cur non et
onus sentiant? Sane si dispensatio localis etiam comprehendat peregrinos,
quamvis sit actus jurisdictionis, cur non aliæ etiam leges, quæ præcisc
locales sunt ac territoriales? Intentio autem legislatoris ferentis statuta
personalia vel ex tenore legis, vel cx materia, vel ex aliis circumstantiis
colligitur.
Inst. I. Dispensatio est tantum actus jurisdictionis voluntaria! non conien·
liosœ; ergo quamvis illi, non vero huic etiam sesc peregrini subjicere cen­
sendi sunt. lonf. Secundum axiomata juris, In odiosis mitior pars est eligendat In dubiis minimum sequi oportet : Contra mun, qui bgem clarius

DE SÜJMECTO LEGIS ΙΙΙΜΛ.ΥΕ,

I

.

331
/

dicere potuit, est interpretatio facienda ; ergo si statuta locorqm particularia
peregrinos non exprimant, ncqiie illos obligant.
H. .V. C. Quia jus territoriale jurisdictionem quoque contentiosam.com­
plectitur, etiam respectu peregrinorum, uti palet in legibus contractuum,
• lavatione rerum cl pecuniarum etc. Ad hæc quanta di florin itas in provincia,
quin et in urbe foret, si, dum cives die festo locali a labore senili abstinere ·
debent, peregriniI · aut ligna findendo, aut triturando frumentum in arca, in
ædibus, in foro perstrepant? potius ordo, decentia et ædificatio publica exi­
gunt, ut peregrini in suis actionibus sese aliis conforment, juxta illud Augu­
stin ad Januar. scribentis : Ad quamcumque Ecclesiam veneris, ejus morern.
serva, unde etiam orta illa gnome -.Si. vivis Romœ, Romano vivito more ; hinc
ipsi etiam Religiosi exempti propter uniformitatem festa dioeccsana servare
tenentur.
Ad Conf. I). Λ. Et hæc axiomata tenent, quando verba legis non sunt com­
prehensiva, adeoque extensio utpote odiosa fieri non debet C. quando verbi
legis sunt comprehensiva, cl ratio legis pro omnibus stat eadem N. In nostro
casu omnes exislentes in territorio comprehenduntur legibus localibus, sicut
interdicto locali, ita ut sacerdoti peregrino non liceat ibidem celebrare
missam : non igitur fit extensio legis, sed logis acceptio juxta sensum litte­
ralem ac proprium, qui ad uniformitatem, ordinem et publicani ædificationem est convenientior, proin legislatoris bonum publicum spectantis inten­
tione dignior, ac jurisdictioni territoriali honorificentior. Adde, quod alia
parœmia juris dicat : Quando lex non excipit, nec distinguit, neque nos
debemus id facere-, cum ergo lex territorialis sit illimitata, fundata in jure
lerriloriali ac territorium respiciens, simulque bonum publicum exigat, non
minus ferri legem etiam pro peregrinis, quam pro incolis : dicendum, quod
lex non tantum cives ct incolas, sed omnes in territorio exislentes compre­
hendat; alias pari jure dicam, tantum cives, non item incolas, tantum
subditos qui habent domicilium, obligari statutis particularibus, quia mitior
pars eligenda, minimum sequendum, et facienda interpretatio contra legislatorem.
Inst. 2. Uniformitas servanda in festis localibus non fundatur in jure
lerriloriali, sed in ratione scandali·, ergo non recte ex illa infertur subjectio
peregrinorum ad quævis statuta territorialia.
II. Tr. A. Quia si incolæ sciant, slrcperum illum hominem esse peregri­
num, qui sicut ad festum illud locale non adslringitur, ita ei non sit interdictum seniliter laborare, quodnam inde scandalum sequatur ? .V. C.
Scandalum, si quod oritur, inde est, quod incolis persuasum sit, laborem
servilem omnibus in urbe prohibitum esse in dic festo, sicut persuasum
habent, illicitum esse peregrino Wirccburgi vesci carnibus, si ibi esset dies
jejunii, quamvis præceplo tantum diœcesano statuti. Unde quoad leges
locales peregrini vel ipso ingressu sese subjiciunt legibus territorii, proro­
gantes in se jurisdictionem judicis illius loci : vel independenter a propria
subjectione peregrinorum legislator vi juris territorialis ferre potest leges uni­
versales in omnes exislentes in suo territorio, quia hoc ipso, quod peregrini
alienum territorium ingrediantur, ejusdem consuetudinibus receptis, statulisque localibus subjiciuntur, sicut ingressus locum interdicto subjectum,
hoc ipso interdictum servare debet.

■i

51
J

*

2

l'E LEGI BIS.

Inst. 3. Studiosis, militibus, ramulis, ubi habent quasi-domicilium, ibi
prater SS. Ordines omnia sacramenta conferri possunt, sed peregrinis non­
nisi sacramenta Pœnitenliæ el Eucharistia', el quidem ex licentia proprii
Episcopi ; ergo peregrini non fiunt subditi illius loci quem ingrediuntur.’
R. .V. C. Nam si peregrini nullo modo subditi fiunt illius loci, per quem
transeunt, cur servare debent interdictum locale, leges locales circa con­
tractus, taxationem rerum et pccuniæ, vectigalia, quæ quidéïn ante omnem
contractum aut delictum promiscue feruntur pro incolis el peregrinis?
leges item pro peregrinis specialiter latas? cur, si delinquant,puniuntur?
Equidem Episcopi licite non possunt peregrinis omnia sacramenta admini­
strare, nisi vel tacite vel expresse consentiente illorum proprio Episcopo, quia
Ecclesia, prout usus ipse confirmat, hoc specialiter prohibuit requirens
specialem subjectionem; ex eo autem non sequitur, quod æqualis subjectio
ad omnia requiratur, quæ sicut ad aliqua exigitur major, ita ad aliqua
minor sufficit. Nonne male arguitur : quasi-domicilium non sufficit ad con­
ferendos SS. Ordines ; ergo neque ad conferenda alia sacramenta? Adde,
quod specialis illa exceptio firmet regulam in contrarium circa non excepta.
Inst. L L. lucres absens 19. ff. dc judic. dare innuitur, quod viatores
non sortiantur forum loci, per quem transeunt; ergo neque legibus terri­
torii simpliciter obligantur.
R. D. .1. et Explico: atque lex illa loquitur dc mercatore advena, quem
emptor nequeat in luco, per quem transit, convenire, quia scit eum confestim, niait lex, inde profecturum C. loquitur de mercatore, qui non mere
transit, sed aliquamdiu moratur, et vel pergulam vfil officinam ibidem habet
.V. Lcxcit. aliquantum modificat forum contractus, et quia mora brevissima
pro nulla mora habetur, dicit mercatorem mere transeuntem ab emptore
conveniri debere in loco domicilii : cum enim confestim sit discessurus, non
datur occasio ibidem statuta servandi. Poterit ergo peregrinus hanc legem
juris communis servare, licet teneatur statutis localibus, tum quia lex citata
non dicit, quod illa servare non debeat, tum quia pro tali casu vix datur
statutum particulare in contrarium, quale si daretur, hoc derogaret illi
juris communis limitationi, ipsumque peregrinum transeuntem obligaret.
Hæc legis citatæ explicatio etiam ab auctoribus admittenda est, cum juxta
omnes certum sil, peregrinos sortiri forum ratione delicti et rei sitœ, proinde
sensus legis nequit esse illimitalus, sed restringi debet.
Inst. Si peregrini generaliter subjiciuntur legibus localibus, ac proin
forum illius loci sortiuntur; ergo leges frustra speciales titulos assignant
forum sortiendi, nempe vel ratione originis, vel ratione domicilii aul quasidomicilii, vel delicti, contractus, rei sitæ.
R. N. seq. Nam jura specialiter exprimunt illos modos forum sortiendi,
ut constet, posse aliquem ex plurimis litulis ct in pluribus locis conveniri,
prout actor voluerit. Insuper autem dari alios modos, patet cx dictis: quo­
modo enim alias posset dominus territorialis leges ferre pro ipsis peregrinis?
quomodo eos obligare ad servandas leges circa formam contractuum, taxam
rerum ct pecuniarum? etc.

102. Observa. Dicta hactenus etiam de vagis intclligcnda sunt ob paritatem
rationis: quippe leges illæ universaliter latæ sunt uro toto territorio : non

DE M UJECTO LEGIS IILMA.X.E.

33,1

deesl potcsliLs legislatoris, fundata in jure territoriali: idem est finis, ncm^c
Immun publicum, ad quod maxime conducit pax, tranquillitas, uniformitas,
ordo et æqualis vivendi ratio; rcquuni ergo est, ut tam vagi, quam peregrini,
ul primum e patria sua egressi, jure illius statulario desinunt obligari, ita
illius loci, ad quem perveniunt, consuetudine el legibus obligentur, quia
sicut quoad leges speciales pro peregrinis, leges contractuum etc. pactum
tacitum intervenit peregrinum inter et dominum territorialem, ita Princeps
peregrinis aul vagis concedit ingressum in suum territorium nonnisi sub
paclo tacito, ul se subjiciant statutis et consuetudinibus localibus. Atque
hæc in vagis obligatio, quam plures cx auctoribus cum Thoma Sanchez
fatentur, illam in peregrinis etiam magis confirmat.

§ Π1.
Utrum clerici legibus civilibus obligentur?
163. Nola. Ingens bonum, libertas Ecclesiæ universalis ct particularium,
qua Christus eas seculi hujus potestate exemptas regi a pastoribus animarum
voluit in spiritu lenitatis ct in vinculis charitalis ; de illa vero libertate po­
tissimum hic quæri posset, quam Ecclesiæ nonnunquam ex privilegio et
beneficio summi Pontificis, nonnunquam ex pacto legitimo, antiqua con­
suetudine, usu et prudenti cpikeia circa res disciplinares sibi comparasse
dicuntur: sed de hac copiose hodiedum pertractant sacri juris interpretes.
He immunilate ecclesiastica, quæ est jus seu privilegium quoddam, quo res,
loca et personæ ecclesiasticæ a foro et jurisdictione seculari, non tantum in
criminalibus, sed et in civilibus eximantur, testatur jus utrumque, canoni­
cum c-l civile ; immunitas hæc dicitur localis relate ad loca pia, scilicet mo­
nasteria, xenodochia, coemeteria etc. : competii autem Ecclesiis uti jus asyli,
ita immunitas ab exercitio actuum profanorum, ut sunt v. g. nundinæ.
Mis dicitur relate ad res tum sacras el ad cultum divinum dicatas, tum
acquisitas titulo spirituali, v. g. decimas, beneficii fructus etc., tum bona
diam temporalia mobilia et immobilia Ecclesiarum ac ministrorum Ecclesiæ.
Personalis vocatur relate ad personas ecclesiasticas, scilicet clericos omnes in
sacris constitutos, probabilius etiam minoristas, omnes religiosos utriusque
sexus,non tamen eremitas nullam Religionem approbatam protitentes.
Quæstio hic loci movetur de triplici hac immunitate, præcipuc vero perso­
narum ecclesiasticarum, lum a legibus civilibus, tum ab exactionibus ct
praestationibus publicis ; et quidem quo illa jure, divino, an humano intro­
ducta sit.

161. Dico I. Ecclesiæ cl personæ ecclesiasticæ, carumquc bona non subja­
cent potestati seculari. Esi communissima Catholicorum.
Prob. Hæc immunitas ecclesiastica fere ab Ecclesiæ exordio fuit observata,
elajurc lum civili juxta Constitutiones primorum Imperatorum, Constan­
ts M., Constantii, Valentiniani IU·, Marciani, Valentis, Gratiani, etc.
L. 12. c. dcSS. Eccles., Aulh. Cassa el irrita: tum canonico juxta lit. 49.
L 3. Décret., til. 23. in 6., Clement, lit. 17.. Extrav. com. lit. JO. de
censibus etc. asserta ; ergo.

3M

t>E LEG l DC S.

Conf. 1«. Ecclesiæ, persona? et res ecclesiastica' speciali distinctione sunt
sacra', Dei obsequio dicake, summique I'onlilicis jurisdictioni subject® ; ergo.
2°. Itec immunitas maxime conformis est legi divina·, quæ Gen. i. 22... 26.,
Num. I. 19., 1. Esd. 7. 21.. Maith. 17. 21... secundum interpretationem
SS. Patrum, terrain sacerdotum, sacerdotes el levitas a potestate scculari
exemplas esse declarat; hinc (’.oxcu.ilm Trip. Sess. 23. c. 20. de Hof. cam
dicit ordinatione divina constitutam, adhorlans Christianos Principes, ul
Apostolicas sanctiones in favorem personarum ecclesiasticarum editas lanquamDei præcepta venerentur: quem in sensum loquuntur etiam Later. IV.
c. 9., Aurel. IV. c. 13., Tolet. 111. c. 21.,Τοι.κτ. IV. e. 16., et Bo.xir. Vlll.c.
Quampiam de cens, in 6.—3°. Quin et legi naturali conformis est, quia
constans persuasio et consuetudo gentium erat, adversari honestati, dignitati
et reverentia*, ut pastor ab o\ ibus regi ac coerceri valeat, Deorumque templa
profanentur; unde a tributis liberi fuere sicut apud Hébræos levit®, ita
apud .Epyptios, Persas, Romanos popa? et sacrificuli, neque ad mortem
rapere licuit confugientes in templum Diax.e, ad aram Jvxonis etc.; ergo
mullo magis templa et sacerdotes veri Dei hanc sibi praerogativam vindi­
cant, qui non ex hæreditate et generatione profana, sed ex institutione et ele­
ctione divina in sortem Domini vocati sunt.

165. Dico //. Person® ecclesiastica? non obligantur per se legibus civilibus
etiam favorabilibus, nisi quatenus Ecclesia illas acceptavit, et per sacros
canones approbavit.
Prob. Person® ecclesiastic® non sunt subditi potestatis secularis ; ergo cum
lex sit actus jurisdictionis in subditos exercita?, clerici non stringuntur legi­
bus civilibus, sive quoad iim coactham, quia conveniri non possunt coiam
judice seculari, sive quoad direclivam. quia magistratus civilis nullam ha­
bet potestatem imperandi super Ecclesias ct ministros Ecclesiæ, uti traditur
cap. 10. de Const. Ao$ attendentes, quod laicis super Ecclesiis et personis
ecclesiasticis nulla sit attributa facultas... a quibus si quid motu proprio
statutum fuerit, quod Ecclesiarum etiam respiciat commodum et favorem,
nullius firmitatis existit, nisi ab Ecclesia fuerit approbatum. Atque hinc
exactiones et pnestationes, saltem nova’, cum sint actus jurisdictionis secu­
laris, dicente Apost. ad Rom. 13., subditi estote, ideo enim et tribula preestatis, nec personas ecclesiasticas, nec bona Ecclesiasticorum tangunt, quia si
persona, etiam res est exempta, nisi hæc halieat onera extraordinaria anteccdenter annexa.
Didum per se, quia per accidens clerici obligantur legibus civilibus,
quando vel ab Ecclesia sunt canonizat®, et a superiore ecclesiastico appro­
bate, vel quando decentia et æquitas naturalis exigit, se conformare com­
munitati in commerciis ct contractibus, in taxato rerum pretio, in præiixo
inonetæ valorc; item circa prwslaltones et onera communia, in quantum
SS. Canonibus, privilegiis ct immunitati ecclesiastica? non repugnant, ct ra­
tio circumstantiarum exigit, senate tarnen ordine et modo in SS. Canoni­
bus, præsertim in cap. 4. et 7. de Immun, præscripto. Cæterum eodem fere
hic modo loquendum, quo de obligatione ipsius legislatoris respectu suarum
legum; vide num. 166.
.
- fHfl

1»E si HJECIO I.EGI8 HI MAN E

Hili. Dico III. Immunitas ecclesiastica, quocumque jure introducta dica­
tur. nequit a potestate scrutari sine consensu Horn. Pontificis aut diminui,
aut revocari.
Prob. Tametsi immunitas ecclesiastica non sit immediate ac proxime juris
divini, tum quod nullus Scriptura· S. textus eam immediate a Christo insti­
tutam pro nova lege evincat, tum quod immunitatem hanc ab Imperatoribus
primum concessam fuisse Ecclcsiæ apertissima documenta testenlur. tum
quod circa hanc libertatem ac exemptionem mulloties variatum sit in Eccle­
sia, contra quam solet fieri circa ea, quæ cx jure divino immediate descen­
dunt; lamen ea immunitas juris divini est saltem oriffinarie ct exemplariter,
quatenus ad imitationem legis mosaic»Principes «oculares eam concesserunt
Ecclesiæ, non tam, ut ait Lauii. Berti L. 20. c. 17. n. 17., inferendo libera­
lem beneficentiam, quam æqui rectique præscriptionern,eo quod non tantum
instituta a Christo Ecclcsiæ suæ gubernatio, sed ipsa etiam æquitas naturalis
exigere videatur, ut clerici tanquam patres, magistri et superiores laicorum
ab istorum potestate et jurisdictione eximerentur.
Inde sic arguo : immunitas ecclesiastica ex æquitate juris naturalis, et ad
imitationem juris positivi divini in lege veteri concessa Ecclesiasticis est
privilegium, a Principe scculari quidem datum, simul vero a Pontifice ctab
Ecclesia acceptatum ac constitutum, proin hoc ipso canonizatum est, h. c.
canonicum cx civili factum ; ergo nec licite nec valide revocari potest a se­
cular! potestate, præsertim cum donatio absoluta, perpetua et remuneratoria
facta superiori, tolique communitati ac ipsi Deo juxta communem JCtorum
revocari non possit; hinc docent Publicist.k, quod Princeps [denam liberta­
tem, qua civitatem donavit, deinceps nequeat revocare.
IG7. Obj. I. Justinianus aliique Imperatores privilegium immunitatis re­
vocarunt, eidemque aperte adversantur L. 25. pr., L 33. et 37. §. fin. C. de
Episc. et Clcr., item Nov. 83.; ergo hæc non fundatur in utroque jure.
R. D. J. Imperatores aliqui privilegium immunitatis ccclesiaslicæ revoca­
runt jure .Y. hæc enim per acceptationem Ecclesiæ facta est juris canonici,
et exemplis incsl irrevocabiliter, quia in cos cessat jurisdictio. Facto revoca­
runt C. JustiniaNus contra libertatem ecclesiasticam nihil statuere potuit, nec
canones Ecclcsiæ abrogare, nec privilegium a Constantino L.7.tit. 2., L. 10.
Cod. Theod. legitime concessum, ab Impp. Theod. et Valent. L. 46. et 47.
cit. lit. 2. confirmatum, et ab Ecclesia acceptatum revocare, quia talis
donatio a non subdito acceptata transit in pactum, cui derogari non potest;
imo si quid etiam leges Justiniani valuissent, eas tamen jura posteriora
tum canonica, tum civilia rursus abrogarunt, c. 4., 8. et 10. dc Judic., Auth.
Statuimus C. dc Episc. ct Clcr., Auth. Cassa C. de SS. Eccl.; quamvis ergo
in fieri illa immunitas dependeret a voluntate Principum sccularium, lamen
acceptata cl per Pontifices ac Concilia specialiter eliam constituta, ab illa
in conservari non dependet.
Inst. I. Exemptio cl immunitas ecclesiastica derogat dignitati Principis,
cl obedient i» eidem debit®, nervumque imminuit reipublic® ; ergo Prin­
ceps nequit eam dare personis ecclesiasticis, uti nec Pontifex baptizatis
immunitatem a sua jurisdictione spirituali.
R. .V. .1. et C. Nam 1°. inde potius commendatur Principis dignitas

3Ηβ

DE LEGIBIS.

quod sicut obligare. ita deobligare possit ; et sicut nubiles laieos de ropuhlica
bene meritos in multis facere exemptos, ita et personas ecclesiasticas privivilegio exemptionis decorare valeat, tum ob dignitatem status, tum ob insb
gnia in rempublicam Christianam merita. 2°. Ecclesiastici concesso semel et
acceptato privilegio exemptionis, non jam amplius sunt subditi, utpote
exempti a jurisdictione seculari, adeoque non derogatur obedientiæ Principi
debitae ; attamen et clerici et bona clericorum manent sub dominio alterius
superioris, nempe Pontificis, de cujus consensu urgente necessitate amplis­
sima subsidia a personis et bonis Ecclesiæ subministrari Reipublicæ et pos­
sunt, ct solent; nihil igitur bono publico et saluti reipublicæ ea immunitas
praejudicat. 3°. Jurisdictio spiritualis in baptizatum fundatur in baptismo
indelebili, jurisdictio temporalis in ditione ac territorio mutabili; quamvis
ergo hæc, non item illa deleri potest.
Inst. 2. Immunitas ecclesiastica non est immutabilis, quia multiplicem
jamdum variationem subiit, tum quoad causas, tum quoad ipsas personas,
in Coxciuo Tiun. Sess. 23. c. 6. de Ref. non parum restricta ; imo hodie
subjiciuntur clerici curiæ seculari in causis feudalibus, super bonis regalibus
ortis, ct reconvention is ; ergo ncc irrevocabilis est.
R. D. .1. Immunitas ecclesiastica multiplicem jamdum variationem subiit
cum consensu Pontificis, ct quoad latitudinem suam C. in substantia, ct
sine consensu Pontificis .V. Causæ feudales specialiter reservantur 'curiæ
seculari, ita ut in fcudis ecclesiasticis omnes sortiantur forum domini directi,
quantumvis laici, ipsumqueJcs Cas. declarat, clericum, qui coram judice
laicolaicum convenit, coram eodem reconveniri posse. De jure autem com­
muni ab omnibus præstalionibus publicis immunes sunt Ecclesiastici, saltem
regulariter, quia in casu necessitatis extraordinaria? etiam ab Ecclesiis et
personis ecclesiasticis eas pnestari convenit, sive ad procurandum bonum
commune, sive ad avertendum malum commune; si modo exactiones ejus­
modi fiant secundum conditiones a SS. Canonibus requisitas. Si qui Principes
obspeciahameritapriiiTe/ylum habebant, non requisito Pontifice aut Episcopo,
collectas a personis ecclesiasticis exigendi, illud Slarez censet revocatum,
quia remuneraionum.
/nst.3. Ecclesiastici possunt renuntiare privilegio lori, turn quia hoc vide­
tur esse favor privatus in singulorum utilitatem immediate redundans, tum
quia juxta Coxcilivk Milevh. clerici ad forum scculare prohibentur solum­
modo pertrahi, quæ vox invitos denotat, non autem volentes ; ergo etiam
revocari potest.
R. .V. .1. Privilegium hoc non est personale, sed favor et jus publicum toti
statui ecclesiastico publice concessum, cui privatorum pactionibus ct renun­
tiationibus nequit derogari, !.. jus publicum 38. If. de Pact., imo nec ipse
Pontifex, aut Ecclesia huic immunitati penitus renuntiare possunt, utpote
divina ordinatione saltem exemplarilcr constitutæ, et non ad destructionem,
sed ædificationem. Concilia Carthag. can. Placuit 13., ct Matisconense can.
A ullus6. planius explicarunt vim prohibitionis ccclesiasticæ, grav issimasqiie
pœnas decreverunt in clericos foro seculari sesc submittentes; postea h.xoc. III.
c. S* diligenti. 12. renuntiationem etiam sponte factam, et juramento fir­
matam irritavit,■ tanquam
a SS. Canonibus prohibitam. Adde Comciulm Tiud.
·-w.
Sess. 25. c. 20. de Ref.

OR SUBJECTO I.EOIS TtUtfAN/E.

W

108, Obj. II. Ecclesiastici sunt cives et membra communitatis; ergo
tenentur legibus civilibus; ergo uti dc commodis, ita de oneribus publicis
participare debent; ergo sicut agri vel fundi Ecclesiæ aut Ecclesiasticorum
annexa onera præstarc debent, ita et a clericis vectigalia, aliæque prœsla-1
liones publica· exigi possunt, uti colligitur cx c. Quanquam de cens, in (i.
R. I). .1. Sunt cives a legibus civilibus exempli C. legibus civilibus sub­
jecti .V. Equidem censent aliqui, clericos obligari ad concurrendum in iis,
quæeorum utilitatem respiciunt, iit sunt constructio et reparatio pontium,
viarum etc. Alii vero idipsum negant, eo quod cum facile omnia onera
remote cedant in commodum singulorum, vix unquam liberi essent clerici.
Si quid tamen directe ac proxime cederet in utilitatem clerici, v. g. contra
inundationes aquarum obstacula obmovere in prædiis, quorum certa pars
ad clericum pertinet, tequilas postulai, ut is etiam onus sentiat; ita Molina.
Quod de agris ct fundis dictum, id tenet, si omis fuit anteccdcnler annexum,
sicque inhærens rei transit cum re, uti dum Ecclesia vel Ecclesiasticus
acquirit frudum vel emphyleusin; per hoc autem nova obligatio Ecclesiasticis
a potestate seculari non imponitur, sed manet antiqua. Ex eil. cap. Quanquam duntaxat colligitur, clericum negotiatorent teneri ad vectigalia ex
iis, quæ negotiationis causa emit aut vendit, idque in odium negotiationis
clericis prohibitæ; non tamen censetur clericus negotiari, si fructus vendit
perceptos ex propriis bonis seu beneficialibus, seu patrimonialibus.
Inst. J. Ad Rom. 13. dicitur: Omnis anima potestatibus sublimioribus sub­
dita sil; hinc Christus ipse solvit didrachma, jubens idem facere Petrum,
suum quondam in terris Vicarium ; ergo Ecclesiastici non sunt exempti
sive a legibus, sive a tributis.
R. D. J. Omnis anima subdita sit potestati vel sacræ vel politicæ C.
potestati politicae subd. anima, quæ non est specialiter exempta C. specia­
liter exempta et per ipsam adeo potestatem politicam sic exempta .V. Quod
Christus fecit, et facere Petrum jussit, non fecit ex obligatione, sed supererogatorie ct vitandi scandali causa.
Inst. 2. Jus Can. variis in locis testatur, agros Ecclesiæ solvere tributum,
imo personas etiam ecclesiasticas non esse immunes a mu rorum custodia;
ergo sicut onera civilia ferre debent, ita legibus etiam civilibus subjacent.
R. I). A. Et hæc testimonia procedunt de tempore vel necessitatis, vel
dominantis adhuc gentilismi, vel de solutis alTEcclesia tribulis ad majus
malum evitandum C. secus .V. Can. Pervenit de immun, eccles., ubi de
murorum vigiliis ct civitatis custodia, agit juxta Panôrmitanum de casu
necessitatis scu obsessionis: quanquam P. Pichler existimet, intelligendum
esse dc obligationibus ante impositis, quam ad Ecclesias et Ecclesiasticos
bona illa pervenirent. Can. St tributum c. 11. q. 1- desumptus est ex
S. Ambrosio orat, dc non tradendis Basilicis, quas Ariani Catholicis per
Imperatorem eripere machinabantur, ubi de solvendo tributo subdit : Im­
peratori non dono, sed non nego, nimirum ad vitandum majus malum.
Si quando Urbanus P. fatetur, Ecclesiam de bonis suis tributum reddere,
addit : pro pace et quiete : scilicet tempore gentilium Impp., quo necdum
constituta fuerat libertas ecclesiastica.
Inst. 3. Ecclesiastici in certis causis subsunt judici civili, Aulh.c.cZe Episc.
etCler. ; can. Clericus quoque. Non soluto onere rcali a judice laico compelli,

338

DE LEGIBl'S.

delinquentes eide fuga suspecti ab eodem capi et incarcérai·! possunt, prout
innuunt varii juris textus; in dubio autem de ordinatione vel monachatu
persùnæ comprehensa?, judex secularis æque cognoscere potest ac debet de
delicto, argum. rcg. 29. in (>.; ergo.
R. .V. .t. Nam 1°. Ecclesiastici a judice ecclesiastico vel motu proprio, vel
ad querelam secularium compelli possunt et solent, tum ad leges civiles
servandas, tum ad ea onera, a quibus exempli non sunt, reipuhlicæ prestanda, et puniri ob transgressionem ab eodem, quin teneatur judex eccle­
siasticus pcenam jure civili statutam imponere, sed arbitrariam. Auth. Sta­
tuimus, quæ est posterior canone Clericus quoque, idipsum docet, disertis
verbis enuntians, nullam personam ecclesiasticam in criminali quaestione
vel civili trahi oportere ad judicium seculare, excepto tamen clerico feudatario. 2°. Cum delinquentis apprehensio et incarceratio sint actus juris­
dictionis, laicis in clericos non permissæ, Ecclesiasticum nec capere, nec
incarcerare valet magistratus secularis per se et propria auctoritate, sed
duntaxat per accidens, et quasi ex commissione Ecclesiæ, de quo vide Jcs
Cax. Hinc in dubio etiam, situe delinquens clericus vel religiosus, necne,
hujus quaestionis cognitio ac decisio pertinet ad judicem ecclesiasticum,
quia, ut habet c. S» judex 12. in fine de sent. Excomm. in G., de re ecclesia­
stica et spirituali est; quamvis judici seculari permissa videatur summaria
quaedam ac perfunctoria cognitio, an reus, quem delinet captum, sit in cle­
ricatus vel monachatus quasi-possessione, ac proinde slatim ad curiam
ecclesiasticam remittendus ; sed de his JCti.

1G9. Observa. Immunitas hæc et exemptio ecclesiastica a foro et jurisdi­
ctione seculari non est aqualis respectu omnium seu bonorum, seu perso­
narum ecclesiasticarum, idque ex ipsius Ecclesiæ determinatione : nam
clerici uxorati minus participant de hoc privilegio, quam non uxorati :
clerici minores absque tonsura et habitu non gaudent privilegio fori : clericus
feudatarius forum domini directi, clericus reconventus et clericus actor
contra laicum in causis civilibus forum civile sequi debent. Videtpr autem
multis probabilius, per bona Ecclesiæ exempta intelligi etiam bona Ecclesia­
sticorum /wtrimonialia,eoquod jura loquantur generaliter de bonis Ecclesiæ,
proiu restringenda non sint ad sensum formalem, quatenus Ecclesiastici
sunt, sicut talis restrictio non fit, dum v. g. Comites aut Marchiones exempti
a gabellis dicuntur, intelligendo precise bona illius Comitatus : et si quando
talis exemptio datur quoad aliqua tantum bona, id exprimi consuevit, uti in
Commendatoriis Ordinum Militarium lex declarat exemptionem quoad bona
Commendæ.

DE OBLIGATION LEGIS HI ΜΛΧ.Ε.

articulis

■W

V.

OBLIGATIONE LEGIS HUMAN.-E.

Quot cl quanta sil obligatio legis humante.

170. Nota. Effectus legis est obligatio : hæc pro foro externo hominum est
sub culpa juridica et politica : pro foro conscientiæ ct coram Deo est sub
culpa theologica, vel mortali, vel veniali : utrique sua respondet poena
proportionale. Asserendum itaque hic : 1°. quod omnis lex obliget in con­
scientia, idque contra hærelicos, qui ex illo 1. Tim. 1. justo lex non est
parita, negaut, ullam legem ligare conscientias : 2°. quod dari possit obli­
gatio legis humanæ sub peccato mortali, siquidem legislatoris graviter obli­
gantis intentio ex tenore legis, ex fine, materia, pœna adjecta, aliisve cir­
cumstantiis, aut ex judicio prudeutum colligatur : 3°. quod aliquando, non
semper, lex humana obliget cum gravi periculo aut incommodo.

171. Dico L Lex humana tum civilis, tum ecclesiastica obligat in con­
scientia, h. e. sub culpa coram Deo.
Prob. 1UIU. Quilibet tenetur jure naturali et divino, obedire superiori justa
imperanti, prout docent S. Petrus in Γ. epist. 2. Subjecti igitur estote...
site Regi quasi praecellenti, sive Ducibus, tanquam ab eo missis ad vindiciam
malefactorum, laudem vero bonorum : quia sic est voluntas Dei; et S. Paulus
ad Rom. 13. Omnis anima sublimioribus potestatibus subdita sit : non est
enim potestas, nisi a Deo : itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resi­
stit : qui autem resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt ; statim vero
subdit : Dei minister est, legislator humanus, vindex in iram ei, qui male
agit ; ideo necessitate subditi estote, non solum propter iram, sed etiam propter
conscientiam; ergo datur obligatio legis civilis in conscientia. Conf. Filius
parenti, ad Ephes. 6. 1 ; uxor marito, ibid. 5. 22; famulus domino, ibid. 6.5.
obedire tenentur ; ergo multo magis subditi magistralibus, qui poliori titulo
sunt vicarii Dei, et quibus ea vis obligandi ad perfectam rem publicam
recte gubernandam magis necessaria est.
Prob. 2um. Christus Luc. 10. 16. ad principes Ecclesiæ ait : Qui vos spernit,
me spernit; et Matth. 18. 17. Sz Ecclesiam non audierit... sit tibi sicut ethni­
cus ct publicanus :scd qui Deum spernit, et propter inobedientiam erga Eccle­
siam ethnicus fit ac publicanus, is reus est culpæ coram Deo ; ergo etiam qui
spernit legem Ecclesiæ, quæ cum in transgressores legum mere ecclesiastica­
rum nonnunquam poenas suspensionis, depositionis et anathematis decernit,
utique in conscientia obligare potest. Conf. Damnata est ab Innoc. XI. hæc 52.
prop. Præceptum servandi festa, non obligat sub mortali, seposito scandalo, si
absit contemptus ; et ab Alex. VII. ista 23. Frangens jejunium Ecclesiæ, ad
quod tenetur, non peccat mortaliter, nisi ex contemptu vel inobedientia faciat;
ergo.

Λ·
’ I.

Mil

-.Χί

DF I.RGIIU'S.

172. Zh'co II. Lex humana in materia gravi regulariter obligat graviter.
Prob. Obligatio in conscientia simpliciter dicta ex genere suo est gravis,
uti dictum hactenus; ergo si legislator secundum plenam juris potestatem
ferat legem, potest et vult saltem in materia gravi obligare sub peccato gravi.
Exigit vero materia· gravitas gravem hanc obligationem, quando id, quod
praecipitur, inultum confert ad bonum commune, qui tinis est gravis et
magni momenti; sic qui multum hvdit aequalitatem juris servandam, gra­
viter peccat, quia linis ille justitia' magni momenti est.
Dictum 1°. In materia gravi, quia sicut lex naturalis et divina circa res
leves e. g. furtum leve, mendacium jocosum etc., ita et lex humana per se
tantum obligat leviter in materia levi; maxime cum bonum publicum non
exigat, ul homo pro levissimis rebus graves obligationes imponat : sane lex
ejusmodi nec esset rationabilis, constituendo in re levi medium ad salutem
necessarium, nec justa, augendo obligationem ultra capacitatem materiæ,
nec utilis, ut pote in destructionem cedens potius, et scandalum, et occasio­
nem ruinæ. Potest vero res de se levisob loci, temporis, personarum adjuncta,
ex fine legis aliisque circumstantiis fieri gravis, adeoque graviter pnecepta
esse aut prohibita; hinc praeceptum primis parentibus datum de non come­
dendo pomo, obligavit sub peccato gravi, et sigillum sacramentale etiam
circa rem de se levem graviter obligat. Indubio, an lex humana graviter vel
leviter obliget, Ubertas est in possessione, ac proin praesumitur, quod leviter
obliget.
Dictum 2°. Regulariter : nam uti legislator posset nullam ferre legem, aut
per modum consilii rem proponere: ita posset etiam ferre legem tantum
leviter obligantem, etsi in materia gravi; sic quippe non excedit suam
potestatem. Attamen per se loquendo quivis legislator censetur obligare juxta
capacitatem materiæ, cujus gravitas vel levitas definienda est judicio prudentum, habita ratione finis, verborum legis, pœnæ adjectæ etc. In multis
autem v. g. blasphernia. perjurio, actibus venereis etc. nequidem dari po­
test pan itas materiæ.

17.3. Dico III. Lex humana potest aliquando obligare cum periculo vitœ
aut gravis incommodi.
Prob. Deus vult, natura docet, justitia exigit, ut bono privato praeferatur
bonum commune, et auctoritas publica, Deus ipse, fides et religio ; ergo
potest lex humana obligare etiam cum periculo vitœ aut gravis incommodi.
Prob. C. Nequit conservari Respublica aut vigere auctoritas legislativa.
aut stare honor Dei, fidei ac religionis, nisi legislator humanus posset aut
lam stricte praecipere v. g. defensionem urbis contra hostes, administrationein sacramentorum tempore pestis etc., aut tam stricte prohibere v. g.
laborem servilem diebus festis, misse celebrationem in loco profano, el
similia cum gravi scandalo aut contemptu Dei et Ecclcsiæ conjuncta; ergo.
Dictum aliquando, quia ne lex quidem naturalis aut divina semper obligat
cum periculo vita» v. g. ad reddendum depositum, ad non manducandum
panes sanctos in veteri, el ad confessionem materialiter integram in nova
lege: mulio minus lex humana, cum sine obligatione lam stricta ordinarie
possit obtineri finis legis humanæ, scilicet bonum reipublicæ, et decorum
religionis. Atque hinc Ecclesia etiam consuevit, obligationem circa sacrum,

DI’ OBLIGATIONE f.P.GR ΙΙΓΧΙΑΝ/Ε,

3G1

breviarium, jejunium, confessionem et communionem annuam relaxare pro
casu necessitatis, quæ teste Seneca magnum humante imbecillitatis patroci­
nium est.
171. Obj. coni. 1. Homo ceu inferior non potest obligare in foro Dei ceu
superioris : sed forum consciôntiæ est forum solius Dei; ergo homo nequit
obligare in conscientia; irnde illa peccati definitio : dictum, [actum, vel con­
cupitum contra legem Dei.
It. D. M. Si inferior habeat potestatem a superiore, cujus et minister est
,V. si talis non sit C. Homo legislator Dei vices gerit, atque ex hujus potestate
ac intentione præcipit aut prohibet, etiam in foro Dei. Verissima est illa
peccati definitio, in qua lex Dei ponitur ceu regula universalis et ultimata;
nain licet peccata aliqua sint immediate contra legem humanam, tamen
mediate el ultimato sunt contra legem Dei jubentis omni superiori legitime
praecipienti obedire.
D. etiam m. Forum conscienliæ est forum solius Dei quoad obligationem
.V. quia et per transgressionem legis humanæ læditur conscientia. Quoad
cognitionem et judicium eorum, quæ in corde geruntur C.
Inst. 1. Nemo potest ligare pro eo foro, pro quo non potest solvere, et ne­
quidem cognoscere, argum. L. ult. fi*, de jurisd. omn. jud. : atqui legislator
humanus nec potest solvere, nec cognoscere pro foro conscientiæ ; ergo nec
ligare.
R. .V. M. Nam I. quivis homo seipsum voto ligare, nec tamen solvere
potest; igitur ligare ac solvere non sunt necessario correlativa. 2. Legislator
humanus non quidem cognoscit ipsam obligationem in conscientia, potest
tamen cognoscere actum, ad quem datur obligatio; hic vero, et non iÙa est
materia legis. Ad hæc judicium ct cognitio actus praecepti quamvis requira­
tur ad vim coactivam, non vero ad direclivam : cum satis efficaciter imperet
homo, modo Deus transgressores puniat.
Inst. 2. Potestas civilis est mere temporalis, ad pacem externam et terre­
nam ordinata; ergo nequit inferre obligationem spiritualem, et stringere in
conscientia.
R· D. .1. Est mere temporalis ratione objecti, quatenus præcipit res et
actiones temporales : est ordinata ad pacem externam, sed quam intendit
procurare per actiones morales et honestas C. est mere temporalis ratione
obligationis, neque intendit pacem reipublicæ procurare per actiones mo­
rales et honestas .Y. Cum omnis potestas a Deo sit, sicut illa participans
divina, ita et humana participata imponit obligationem spiritualem, et Deus
vult potestati humanæ sub peccato obediri etiam quoad actiones externas
ct temporales.

H' ' I
:.r' !

■

"

·

175. Obj. cont. ZZ. Homo non potest infligere pœnam æternam peccato
mortali debitam, sicut non potest privare gratia sanctificante; ergo nec
obligare sub peccato mortali. Prob.
S. Ave,. Serm. G. de verb. Dorn. c. 8.
dicit, Imperatorem damnare ad carcerem, non ad gehennam; ergo.
R. I). j. Homo id non potest physice ac efficienter C. moraliter, quatenus
ponendo legem graviter obligantem ponit conditionem, qua non impleta
homo a Deo privatur gratia ct damnatur ad gehennam .V. Equidem poena
: 'i ·

'■

362

DE LEGIBUS.

inferni directe non imponitur ab homine, quod est potestatis divinto; at
indirecte tamen, et in virtute legis æternæ, quæ graviter præcipit observare
legem humanam graviter praecipientem, etiam tum quando hæc spectat
bonum commune politicum. S. Avg. loquitur de legibus humanis legi
divinæ contrariis, quas qui violant, ut servent Dei legem, possunt quidem
occidi a tyrannis, sed non perdi in gehennam.
Inst. 1. Principes seculares, praesertim ethnici, non intendunt obligare sub
peccato mortali, minus vero etiam inducere reatum pœnæ æternæ, quam
sæpe ne noverunt quidem ; ergo.
R. D. .4. Non intendunt explicite sic obligare C. nec implicite .V. Ad
obligationem in conscientia non requiritur ejusdem expressa intentio in
legislatore, quia legem, sicut emissionem voti, sequitur ex natura rei obli­
gatio in conscientia. Idem est de reatu pœnæ, qui, si non est per legem libere
determinandus, sed esc natura rei connexus est cum culpa, a legislatore non
necessario intendi aut exprimi debet.
Inst. 2. Ecclesia per suas leges sæpe decernit poenas temporales ; ergo non
vult obligare etiam in conscientia, ne idem peccatum bis puniatur. Item lex
divina magis obligat, quam humana ; ergo cum lex divina obliget in con­
scientia et sub mortali, humana sic non obligat.
R. Jd l. .V. C. Ecclesia pœnas adjicit temporales, non ut tollat essentiam
legis, aut obligationem parendi, sed ut magis urgeat; sic quoque furtum
non raro et a Deo et a magistratu punitur.
.id 2. D. .4, Lex divina magis obligat, h. e. gravius semper Λ’, magis, h. c.
firmius et immutabilius C. Equidem legi divinae parendum est præ hu­
mana; at propterea transgressio legis divinæ non semper est peccatum
gravius ac majori pœna dignum, cum utriusque transgressio possit esse in
eodem genere peccati mortalis, quamvis specie differat.
176. Obj. cont. III. Lex. naturæ præcipit vitam conservare; ergo nequit
lev humana obligare ad sui cxecutionem cum periculo vitæ ; aut certe non
humana, sed lex naturalis tam stricte obligat.
R. D. A. Lex naturæ præcipit vitam conservare negat ire, nec inferendo
sibi ipsi mortem, nec sine causa mortis periculo se exponendo C. positive,
necessario aliquid faciendo ad vitam servandam, quamvis bonum publicum
aut honor divinus aliud exigant .V. Lex naturalis vel divina, utpote regula
universalis et remota, per legem particularem humanam ad hanc vel illam
personam et casum applicatur, ita ut, quod lege humana non existante
liberum fuisset, per eam fiat hic et nunc præceptum aut prohibitum; non
ergo ex sola lege naturali oritur illa obligatio.
Inst. 1. Dare vitam pro bono communi, aut pro honore Dei ac Religionis,
est opus supererogatorium ; ergo vel nunquam ad id datur obligatio legis,
vel semper datur : tum quia transgressio legis etiam in casu necessitatis est
peccatum, quod facere nunquam licet ad mortem vitandam : tum quia
omnis lex pro bono communi lata est, adeoque ejus transgressioni semper
posthabenda est vita, ceu bonum privatum.
R. D. A. Est opus supererogatorium tale, quod habere non potest con­
nexionem necessariam cum One ultimo, et cum bono rcipublicæ temporali
ac spirituali A. tale, quod hanc connexionem habere potest C. Sic vero non

bE OBLIGATIONE LEGIS IIVMAN'Æ.

363

est consilii, sed praecepti naturalis. Ubi nutem dicta connexio non datur,
nequolox datur actu obligans in casu necessitatis; non ergo peccatur, dum
necessitas licitum facit alias illicitum. Tandem si bonum commune aliter
procurari potest, cessat obligatio legis humante cum periculo vitæ : quippe
respublica salis consequitur suum finem per observantiam legis ordinariam,
et extra casus extremos.
Inst. 2. Multa sunt, quæ jure tantum humano vetita, vel in ipso vitæ
jericulo manent illicita, e. g. matrimonium cum consanguinea in certo
gradu, communicatio cum excommunicato , Missæ celebratio in vestitu pro­
fano etc.; ergo si unquam obligat lex humana cum periculo vitæ, semper
obligat.
R. D. .1. Hæc manent illicita in ipso vitæ periculo, si absit scandalum,
contemptus et periculum violandæ logis naturalis aut divinæ N. si ista
adsint C. Communis DD. in certis circumstantiis contrarium statuit, uti et
1rs Can, caus. 11. q, 3. spociatim de secundo casu docet.

Quomodo obligent leas poenalis, et lex fundata in prœsumplione?

177. Nota I. Lex, quæ decernit pœnam, dicitur poenalis, et quidem mere
pœnalis, si præcise pœnam statuat, e. g. qui exportaverit frumentum, mulctabitur: mixta dicitur, si præcipit vel prohibet aliquid, simulque pœnam
in transgressores statuit, e. g. nemo exportet frumentum, qui autem expor­
taverit, mulctabitur. Certum quidem est, posse Principem utroque modo
aliquid statuere : solum autem controvertitur, an statutum mere poenale
in sensu proprio lex dici possit. Hoc plures negant, tum quia pœna proprie
dicta supponit culpam, quæ nulla datur, ubi nihil plane praecipitur aut pro­
hibetur, ne culpa quidem juridica et politica, quia nulla incuria aut negligentia saltem praesumpta intervenit; ubi vero nec culpa, nec pœna, ibi
neque lex proprie dicta locum habet : tum quia L. 131. IT. de verb, signif.
pœna dicitur noxœ, delictorum et peccatorum vindicta et coercitio, ac juxta
S.Aug. L. 1. Retract, c. 9. omnis pœna peccati pœna est, et supplicium nomi­
natur; unde tritum illud, supplicium est pœna peccati : tum quia muleta a
transgressore solvenda non tam pœna est, quam taxa aliqua, cujus sol­
venda» obligatio potius cx lege quadam morali oritur, quæ solutionem absque
omni culpa imponit, e. g. qui exportat frumentum, certam pecuniam
solvat; hæc autem solutio non habet rationem pœnæ proprie talis, uti nec
solutio teloniorum, accisorum etc.
Communius docent alii, possibilem esso legem mere poenalem, eo quod per
impositionem pœnæ intendat efficaciter movere subditos ad omissionem vel
positionem actus, pœna vero hic subeunda supponat culpam saltem politicam
ex eo,quod pars se non conformet toti; atque hujusmodi leges esse volunt
plerasque Religionum regulas, quarum transgressores nequidem vcnialiter
peccant, poenis tamen mitioribus subjiciuntur. Addunt præterea paritatem
coti pœnalis. Lis tota mullum videtur pendere a modo loquendi. Nobis hic
potius disquirendum de obligatione legis mere pœnalis, si detur : de mixta
enim vix ambigitur, quod in conscientia obliget ad actum vel omissionem

’-36·: 4

HE OIII.IGAfioNE CROIS IILMA5Æ.

DE LEGinrs.

actus, simulque ad mulctam solvendam post sententiam judicis ; censendum
autem est, legem pœnalcm esse mixtam, tum si materia legis ad bonos
mores aut pacem publicam sit necessaria, vel pœna sit spiritualis aut tem­
poralis valde gravis : tum etiam in dubio, an sil mere pœnnlis, cum lev
generaliter obliget sub culpa,
178. Nota II. Lex, quæ aliquid quod tamen ita se non habet supponit,
et ideo lata est, dicitur fundari in prœsumpUone falsa, ei quidem ethice
falsa, si prœsupponit licitum quod reipsa illicitum est, ut si praeceptum
ecclesiasticum adigat conjugem ad reddendum debitum ex præsumplione
veri ac legitimi matrimonii, quod tamen conjux ille certo scit, esse nullum
ob impedimentum occultum dirimens; legem fundatam in ejusmodi prae­
sumptione non obligare in conscientia, manifestum est, cum non sit lev
vera, utpote injusta, quæ sine peccato observari nequeat. Quæritur ergo hic
de prasumptione philosophice falsa, quæ vel est facti, dum legislator præsupponit fraudem, damnum, vel delicium in casu particulari, ideoqueferl
legem, quamvis eliam universalem pro omnibus aliis casibus ejusdem spe­
ciei in singulari consideratis, tamen vel sub conditione, si factum ita con­
tingat, vel cum exceptione, quod nolit obligare, nisi de facto vel delicto legi­
time constet; vel est praesumptio juris, dum legislator fert legem pro omnibus
casibus, propter commune periculum fraudis, damni aut delicti, quamvis
sciat, per accidens ea aliquando non adesse. Dc utraque hic quæritur.

179. Dico L Lex poenalis seu pura seu mixta non obligat in conscientia
ad subeundam poenam ante sententiam judicis, vel condemnatoriam, si
poena sit ferendœ sentenliœ, vel dedaratoriam, si poena sit latœ sententia,
saltem ordinarie.
Prob. 1™. Juxta c. 49. de Regulis J. in 6. in pœnisbenignior interpretatio
facienda; ergo pœna, quæ decernitur ferenda, non est subeunda ante omnem
sententiam judicis : praesertim cum uti tempus et modus pœnæ, sic poena
etiam ipsa unice pendeat a voluntate legislatoris, qui illam voluit, non esse
latam, sed ferendam. Censendum autem est, poenam esse ferendœ sententia,
si verba legis sint dubia, item si lex tantum comminetur poenam, e. g. sub
pœna quadrupli, sub pœna inhabilitatis etc. ; si enim lex adderet, ipso jure,
ipso facto incurri poenam, ea esset latæ sententiæ.
Prob. 2“”. Nimis durum furet, ante omnem sententiam in seipso exeqtii
poenam valde difficilem, e. g. cedere beneficio, addicere sua bona fisco, ire
in exilium, in carcerem, ad triremes, atque ita sui ipsius accusatorem et
judicem, reum et exeeutorem agere ; ergo leges poenales non obligant ante,
sententiam, ne per hoc ipsum vergant in detrimentum boni publici, cum
illas vix unus observaret.
Conf. C. 19. de Hceret. in 6. exccutio confiscationis, quamvis ipso jure in
hærelicos statuta, prohibetur ante sententiam dedaratoriam criminis; item
Parochus, tametsi reus criminis, cui annexa sit ipso facto beneficii privatio,
juxta communiorem valide absolvit, fructusque percipit ante sententiam
dedaratoriam; ergo. Hinc docent auctores, quod illa etiam clausula, nulla
alia declaratione secuta, non sit inlelligenda de declaratione criminis, sed

363

pœnæ. Cœteruin post sententiam non potest quis positive resistere judici,quin
Olpœnain, si non psi nimis gravis, positive exequi debet.
Dictum ordinarie : excipiuntur enim censurai, inhabilitales ad beneficia
ecclesiastica, irregularitates, item millitates matrimoniorum, electionum,
collationum, el provisionum beneticialiiim, quia privationes hujusmodi
mere negation·, h. e. quæ non privant bono jam acquisito, sed primum quærendo, facilius incurruntur ante omnem sententiam; imo consuetudine re­
ceptum aut expresse declaratum est, quasdam poenas, ut sunt vacatio bene­
ficii post quiedam crimina alrocia, privatio juris petendi debitum post
commissum incestum, eliam ante sententiam judicis privare jure jam ac­
quisito.
180. Dico II. Lex fundata in praesumptione falsa facti non obligat in con­
scientia ; obligat autem fundata in praesumptione juris seu periculi univer­
salis, quamvis in casu aliquo particulari periculum non subsit.
Prob. l",n. Cessante causa, molivo et fundamento legis unico, cessat lex :
sed factum illud aut delictum praesumptum est unica causa, motivum ac fun­
damentum legis ; ergo pro illo casu cessat lex, imo nunquam lata fuit, cum
sil implicite conditionata aut excepi iva. Ad hæc æquurn est, ut manifeslæ
veritati hic cedat praesumptio, cum et consuetudo eidem cedere dicature. 4.
Dist. 8; ergo. Hinc
1°. Uxor de nullitate matrimonii certa nec debet, nec potest reddere debi­
tum conjugale, licet sub pœna excommunicationis adigatur, quia praeceptum
ejusmodi fundatur in præsumplione falsa facti particularis, scilicet matri­
monii validi. Vide c. 13. de Rest, spoliat., et c. 44. de sent. Exconvn.
2°. Qui per sententiam judicis condemnatur ad solvendos centum, quos
certo scit se non debere, per se non tenetur solvere, quia sententia judicis,
ipsaque lex jubens obedire judici fundatur in præsumplione falsa contractæ
obligationis solvendi centum. Dixi per se, nam si probare non potest condem­
natus se nihil debere, tenetur obedire judici cxcquenti sententiam secundum
allegata et probata pro foro externo; quamvis occulta hic compensatio liceat,
si is certus sit quod nihil debeat, et alter mala fide egit in judicio. Eadem
occulta compensatio obtinet pro casu, Inst, de Lit. oblig., quo v. g. Titio de­
dens chirographum de accepta ab ipso pecunia, quam reipsa non accepisti :
si nempe a judice compellaris ad restituendum, quod te debere scripsisti, vel
quia probare non poles pecuniam non esse numeratam, vel quia per bien­
nium distulisti opponere exceptionem non numeratœ pecuniœ.
3°. Novell. 1. c. 2. lex præcipit, ut hæres non conficiens inventarium
damnetur ad solvendum creditoribus ultra vires hærcditatis, idque exprœsumptione,quod hæres aliqua ex massa hæredi tatis subtraxerit; quæ praesum­
ptiosi non subsistit, juxta communiorem DD. non teneris in conscientia sol­
vere ultra vires hærcditatis. Quamvis autem lex citata nonnullis videatur
fundari potius in quasi-contractu aditæ hærcd i talis; aliter tamen isse obli­
gare haud voluit per quasi-contractuni, quam prout suadet æquitas natura­
lis. Fundatur ergo probabilius in præsumplione fraudis juxta ipsa verba legis
citatæ, et non per ea, quæ forte surripiunt, aut malignantur.
Γ. Idem probabiliter sentiendum de LL. Aquilia, Quadrupedaria et Noxa­
libus, quæ cum fundentur in præsumplione commissæ alieujus culpœ, sci··

»

•Λ*

..

36C»

de

LEGint;.

licet negligent!®, incuriæ, altoriusve delicti aut qnasi-delicti, saltem per se
non obligant in conscientia, si earum præsumptionos fais® sint.
Prob. 2'“”. Lex fundata in praesumptione juris, quippe non attingens
casus omnes in singulari, non fundatur in praesumptione facti particularis
falsa, sed in morali periculo m genere, quod frequenter et communiter pnesens est, et propter quod lex universaliter in omnes lata est; ergo quamvis
in casu aliquo particulari non subsit periculum damni, fraudis el delicti,
lex illa tamen obligat, ulpote cujus motivum adœquatum subsistit. Sane
minus inconveniens est, qhod aliquis subdatur legi etiam non existante
damno, quam quod lex non feratur pro omnibus, quibus tale damnum ex
natura actus imminet; hinc
1°. Licet aliqui tam sint docti et pii, ut respectu eorum non sil pericu­
lum perversionis ex lectione librorum h eretieorum ; quia tamen lex prohi­
bens fundatur in præsumptione periculi universalis, neque iis absque
facultate licitum est hosce libros legere. Idem tenet circa leges prohibentes
nocturna conventicula, circumvagaliones cum armis etc.
2°. Eliam leges irritantes \ . g. matrimonia clandestina, contractus pupil­
lorum sine tutorum auctoritate, professionem religiosam ante 16. ætalis an­
num. alienationes rerum ecclesiasticarum, electiones, testamenta sine debi­
tis solemnitatibus facta, semper ac universim obligant propter periculum ge­
nerale peccatorum et incommodorum, immaturi adhuc judicii, damniticalionis Ecclesiarum, fraudum facile irrepentium etc.; semper enim verum
est dicere : hoc periculosum est, quamvis in casu particulari non subsit peri­
culum specificum, seu determinatum in specie, in quo leges ill® non
fundantur.
Idcirco diam, quia leges attendunt id quod frequentius contingit, potest
irritare paler vota filii adhuc impuberis, licet constet, quod perlecti jamdum judicii fuerit.

181. Observa 1. Leges tributa imponentes non sunt mere pcenales : vel
enim præcise imperant tributum sine adjecta pœna, ct dicuntur leges mo­
rales, h. c. præceptivæ aut prohibitivæ tantum ; vel præcipitur tribulum
adjecta simul pœna, el sunt leges mixtœ ex morali cl pœnali ; vel statuitur
præcise in defraudantes telonia, gabellas etc. confiscatio mercium, aut certa
pecunia solvenda, et hæc solvi delict ob legem moralem, quæ hanc solutio­
nem præcipit absque ulla culpa illius, qui non solvit gabellas; ergo neque
tunc est propria ac stricte lex mere pcrnalis, sed quasi-pœnalis, sicut con­
fiscatio mercium, el pecunia solvenda etc. quasi-pœna dici potest. Obligant
autem in conscientia ad solvenda tributa, idque fundatur in justitia commutativa; nimirum subditi suis Principibus congruam sustentationem debent cx
quasi-conlraclu, quo Princeps se obligavit ad rite gubernandam ac defenden­
dam rempublicam, ct subditi ad compensandos labores curasque regiminis,
ea suppeditando, quæ ad sustinendam sui Principis dignitatem, rectamque
gubernationem ci sunt necessaria. Idem est dc reliquis exactionibus, ad
quas exteri etiam merces invehentes aut evehentes obligantur ex æquitale, aut
quasi-contractu, ut qui sentit commodum viarum, pontium, etc., sentiat
quoque onus solvendi vectigalia, pedagia, gabellas ; hinc Deus ipse per Apost.
ad Rom. 13. ". præcipit·. Reddite ergo omnibus debita, cui tributum, tribu-

Î)E OBLIGATIONE LEGIS HL'MANÆ.

36?

Ium, cui vectigal, vectigal: ct v. 6. ideo enim et tribula prœslatis : ministri
enim Dei sunt, in hoc ipsum servientes.
Ilœc vero de tributis justis intelligenda sunt ί si enim sint nimis multa,
aut nimis gravia, et de eorum injustitia constet, non tenentur ea praestare
subditi ob defectum juris in Principe ea imponendi, cum is in bona subdi­
torum non habeat jus proprietatis, sed tantum jurisdictionis, ct in ordine
ad bontim commune, populique felicitatem meliori modo procurandam. In
dubio, an sint justa, solvi debent, quia praesumptio stat pro Principe, cujus
lex est in possessione: in dubio, an penes Principem sit potestas simpliciter
imponendi tribula, solvi nou debent imposita ab eo, qui prius non crat in
possessione, quo casu tunc est libertas ea solvendi, donec de potestate ea
imponendi constiterit.

182. Observa II. Quandonam lex fundetur in praesumptione facti parti­
cularis, aut periculi universalis, desumi debet ex materia et verbis legis,
item ex usu et communi legis interpretatione. Modus loquendi, quo dicitur
lex fundari 'm prœsumptione, non quidem omnibus placet, quia lex ejusmodi
v. g. lex Concilii Trid. irritans matrimonia clandestina, non tam in prae­
sumptione, quam in scientia periculi fundatur, cum certum sit existere
periculum. Verum modus hic loquendi passim receptus est, neque prae­
sumptio hic adeo stricte pro conjectura tantum, sed latius pro periculi
præsupposilione accipitur. Tandem dicta hactenus de lege duntaxat positiva
intclligi debent, cum lex naturalis suam obligationem non fundet in ejus­
modi praesumptionibus, eum præcise obligans,respectu cujus est periculum;
hinc occasio peccandi respectu unius potest esse remota, et respectu alterius
proxima.

§ III.
Quam obligationem inducant leges irritantes?
183. Nola I. Lex humana potest irritare actum simpliciter, ita ut nec
metus, nec ignorantia faciant validum, vel quia est defectus potestatis in
agente vel forniæ substantialis in actu, vel quia actus ipse absolute irritatus
est a jure ob bonum commune, quorum nihil supplere potest metus aut
ignorantia, aut necessitas: sic irritatur v. g. matrimonium cum impedi­
mento dirimente; el talis actus ipso jure, ipso facto invalidus est ante decla­
rationem judicis, saltem si imitatio non sit poenalis, cum poena supponat
culpam, a qua metus, ignorantia, necessitas excusant ; aliud tamen foret, si
lex imponeret poenam ab irritatione distinctam, ubi pœna propter delictum
incurritur, irritatio propter alios fines, puta bonum publicum, ut v. g. per
irritationem matrimonii cum impedimento criminis contracti consulatur
securitati conjugam, aliique a tali crimine absterreantur. Aliquando lex
irritans actum requirit declarationem judicis, ut actus ipso jure quidem irri­
tus etiam quoad effectum pro irrito habeatur, quod fieri videtur in irrita­
tione electionis Religiosi ad praelaturam sine consensu superioris.
Aliquando lex ipsa non irritat,sed actum rescindi aut irritari jubet, v. g.
venditionem ultra dimidium justi pretii ; hæc autem ii Hiatio ac rescissio
supponit actum prius fuiSse validum, et quamvis ante illam rescissionem
i
F

368

·

1»E LEGIHUS.

detur naturalis obligate reparandi damnum injuste illatum ; ud procuran­
dam tamen irritationem nemo tenetur : diflert autem hæc irritatio judicialis
a sententia declaratoria nullitatis, quod hæc, non illa, roirotrahalur ad tem­
pus contractus, ita ut cum re fructus etiam percepti debeant restitui. Potest
vero etiam lex humana obligare civiliter tantum, negando actionem vel conce­
dendo rescissionem, manente inierim obligatione naturali, dum rescindatur
actus, v. g. si minor eum consensu curatoris læsus petit restitutionem in
integrum. Ubi vero actui jure naturali valido lex nec assistit, nec resistit, v.
g. circa pactum nudum, non quidem datur actio, sed obligatio tamen natu­
ralis, ct exceptio pro foro externo.
184. Nota II. Duplex hicquæslio movetur, utraque 1ère celebris : an lex
simpliciter irritant» irritet pro utroque foro? an omnis lex prohibens sil etiam
irritans?
Quoad primum sunt DD. non pauci, qui actum a jure simpliciter irrita­
tum censent irritum civiliter tantum cl pro foro externo, naturaliter autem
ct in conscientia obligare, saltem ante sententiam judicis. Alii roque mulli,
imo teste Pichler, plerique JCli recentiores docent,actus a jure simpliciter ir­
ritatos esse eliam irritos in conscientia ante sententiam judicis,si nempe lex,
ut personam inhabilem reddat ad agendum, vel det formam actui, vel directe
irritet actum per verba, quae absolutam nullitalem significant. Hos inter me­
diam cum Suaresio viam lentant ii, qui, cum leges utroque modo ferri
possint,scilicet ut pro foro eliam interno irritent, xel non irritent, regulam
generalem vix statui posse autumant, proin verba, materiam, circumstantias,
finem legum diligenter consideranda esse, ita ut leges, si principaliter cl
immediate bonum publicum, publicani adminislrationeni, certamque for­
mam substantialem præscribant, aut si irritationi jungatur prohibitio, ccnsendrosint ipso jure, ipso facto i rri tare pro utroque foro; non item si respiciant utilitatem privatorum, aut si leges nec assistant, nec resistant, aut si
irritatio solum fiat quoad probationem externam et fidem faciendam.
Quoad secundum fere communis TT. ac Caxomstarum negat, quod omnis
lex prohibens eliam sit irritans, et omnis actus invalidus, qui prohibitus,
nixi principio juris recepto: Multa fieri prohibentur, quæ si facta fuerint,
obtinent roboris firmitatem, C. ad Apostolicam 16. de Regular. Plures vero
Légiste el Canonist® cum Baldo tuentur, omnem legem prohibentem esse
etiam irritantem, idqueex L. Aon dubium 5. C. de LL.

185. Dico I. Lex simpliciter irritans, irritat actum pro utroque foro.
Prob. Legum obligatio desumenda a voluntate ct potestate legislatoris, a
materia, verbis et fine legum : atqui hæc omnia probant, legem simpliciter
irritantem irritare actum pro utroque foro; ergo.
Prolj. min. 1°. Leges simpliciter irritantes irritant actum sine ulla exce­
ptione, limitatione ac distinctione inter forum internum et externum; ergo sa­
tis exprimunt mentem legislatoris, uti potentis, ita volentis pro utroque foro
irritare actum, cui resistit omnino ipsum vitians cl cassans. Cur enim potius
pro foro externo, quam interno actus censeatur irritatus, cum leges aver­
sari soleant divortium inter ulnimque forum juxta celebre axioma : Lex justa
pro foro externo est etia . justa ro foro interno? cur in legibus simpliciter

t)E Obl.lGATlbNE LEGIS HUMANA.

31)9

irritantibus nccessu sit ad judicem recurrere, sicqueobruere tribunalia inu­
tilibus litibus, el ire per ambages difficiles ac dubias, cum simplex ac
recta legum indoles per viam faciliorem, breviorem ct certiorem tendat ad
suos lines? cur denique judex, qui ferre sententiam debet juxta leges, tollat
obligationem naturalem, quam ipsie leges non tollunt, pronutitictque inva­
lidum, quod jura ceu validum agnoscunt? aliud quippe foret, si lex juberet
actum rescindere, quod in nostro casu non iit.
2®. Leges simpliciter irritantes reddunt personam simpliciter inhabilem ad
valide* operandum, aut requirunt solemnitatem aliquam per modum formes
substantialis : sed actus ah inhabili vel sine forma substantiali gestus pro
nullo foro est validus, uti fatentur adversarii de contractu pupilli, de matri­
monio cum impedimento dirimente conti acto, de professione religiosa ante
annum rotalis 16. etc., tametsi in his leges non addant specialem clausulam
de foro interno; ergo quicumque eliam alii actus simpliciter irritati, sunt
pio utroque foro nulli, siquidem leges eos irritantes sint juslæ, nec fundatro
in prasumplione falsa, nec poenales, et præsertim si, ut leges canonicæ,
forum primario internum ex tine suo respicianl. Adde praxin omnium tri­
bunalium, quæ actus ab inhabili, aut contra formam substantialem gestos
non tunc primum irritant, sed irritos jam ac nullos declarant; ergo nisi
aliunde ad Torum præcise externum irritatio restringatur, actus simpliciter
irritatus, est simpliciter nullus pro utroque foro : alioquin omnes leges saltem
civiles eludi poterunt dicendo, eas non obligare in conscientia, quia id non
exprimunt.
3®. Leges pro eo casu, quo simpliciter irritant, his utuntur verbis : actus
non valet : nullum effectum paril : nullius roboris est : nullius momenti est:
atqui sic irritant actum pro utroque foro, quia particula non, cl signum nega­
tivum universale nullus negant omnia ; eigo. Hinc c. 20. de Elect, diserte
asserit, illegitime natum ct sine dispensatione electum non posse bona conscientia dignitatem acceptare : cl in Exlrav. Ambitiosœ, de rebus Eccles, non
alien., tum in alienantem, turn in recipientem res Ecclesiæ alienatas sine
solemnilate deciditur excommunicatio,quæ utique supponit peccatum grave
in conscientia. Profecto sine omni fundamento in jure, et contra tenorem
legum in nostro casu fit distinctio inter forum internum ct externum : et quam
parum actus pro foro externo validus, non autem pro interno, simpliciter dici
potest, nullius roboris, nullius momenti esse, ct nullam parere obligationem :
tam parum de actu valido pro foro interno, el non pro externo, simpliciter
dici potest, nullius roboris, nullius momenti esse, etc.; cum sane pro foro
interno, pro quo valeret, sil magni momenti, magni roboris,cl gravem pariat
obligationem.
i°. Finis harum legum irritantium v. g. contractum pupilli, professionem
religiosam ante 16. rotatis annum, etc. est, prroter bonum publicum, pro­
spicere singillatim indemnitati ac infirmitati certarum personarum, idque
via brevissima ct facillima : sed hunc finem leges non obtinerent, si actus
ejusmodi valerent in conscientia; cum hæc irritatio prodesset quidem iis,
qui pro foro externo tuti, nec Deum nec conscientiam curant, parum vero
aut nihil homini probo, qui graviter obligaretur in conscientia; atque hinc
etiam peccatis prroberetur occasio; eigo mens legislatoris, materia, verba et
finis legum simpliciter irritantium evincunt irritationem pro utroque foro.
il

3“(l

ht t.RGIhl'S.

|Kü. /hro //, Lev prohibens non est //··/ ir cl c.r natura ici initflhs.
I'roh. /’ro/nbrn· actum cil pim ipere, ut aclus non liat : irritare actum non
e-t pi c< ipere, r. <1 façon', ut vohmlfls mil con-ensiis sil inelllcax, «I periwma
Ail valide agondum inhabili»; adeoque pra<ipere <1 prohibere mint cll’crlm
legis valde divert!, imoab invicem separabiles, uc »α.·|Κ» separati; ergo lex
prohibent non art co ipso etiam in itans : quippe verba humana phis non ope­
rantur, qti.un itigniiiiant; < uni autem verbum irrohibco, five ex primani
sui institutione. she ex ronimtini usu , cfl'eclmn irritationis divursum el
M'p.H.iliih'tn non siguilicct, neque illuni operatur, quantumvis etiam legis*
lator Ιι.ιΙκίιΊ voluntatem irritandi, quum tamen nulla ratione exprimeret ;
nam licet apud Drum voluntas ad operandum sufllciat, inter homines vero
non suflkit, nisi exterius inanifelletur.
1’rob. ,|. |·. Sept» a jure irritantur actus, quin sint illiciti mit prohibiti,
v. g. contrat tus pupilli, fidejussio mulieris, ^nuntiatio facta paterna· ha rcdilati, testamentum factum coram i vel S testibus etc.
±·. $.ί·|η· a jure pro/uAc/i/m· at tus, qui tamen si liant, non sunt invalidi,
e. g. matrimoiiimn '•(ante volt· simplici castitatis, aut stantibus cum alia
sponsalibus, matrimoiiimn clandestimim ante Covn n m Tam., matrimoniiim
initum sine promissis denuntiationibus, susceptio SS. (Irdiimm respectu irre­
gularium, donatio rei alteri promis»e, aut secimda venditio facta rei tradi­
tione, prolatio sententia· sub conditione, consecratio facta a sacerdote, aut
ordinatio nb Episcopo evcommunlcalo, etc, ; ergo. Atque line, imiversim ΐ’οιιlirmatm ex ··. IG. de llcgular. t it., nec non ex Ileg. 30. in G. in abscuris mi­
nimum nqmnduin, ct Itcg. 73. cod. ctrnlra riun, qui Irijem dicere potuit
apertius, interpretatio est facienda.
187. Obj. <onl. /· Lex iriilaie. actum ί/wojurr, c?l odiosa et correi lolia
juri» naturalis, quo actus foret validus pro utroque foro; ergo si non dis­
tincte exprimat forum internum, neque ad hoc extendi debet, cum odiasinl
rextringeuda, ct irritatio pro foro interno s p irabilis ab irritatione pro foro
externo.
H. .It/1. .V. A.ri Supp. quoti jus naturale valorem tribuat actui, queat
potestas bumatia simpliciter irritat lanqiiam ab inhabili vel contra formam
xulMtantialcin factum. Jus naturale solum jubet servare lidem valide dalam,
an vero hic actus vel contractu» sit tides valide data, relinquit humanis le­
gibus decernendum ; ha· vero leges, actum simpliciter irritando, manifeste
deiernmit, hanc vel illam lidem non esse valide datam ,'elnon distinguendo
inter forum internum et externum, suam irritationem iegea ipsa,· ad iilrilDI<pie forum extendunt. Proinde with stricte baxa.· leges iuterprelamiir, cum
e.t- in -eiiNUet tenore silis claro, nec ultra verba comprehensiva extensa*
accipimu·'. Eodem fere morio loquendum adversariis Iit. dePactis, dum que­
ritur, iilrnm pupilliH contrahens siije auctoritate tutoris naturaliter oblige­
tur : ui mirum di< cudo, obligationem illam naturalem cx consensu prove­
nientem esse duntaxat condiliwuilam, nisi aliter lex statuat.
|</ 1. Quamvis irritatio pro foro interno cl externo absolute possint sepa­
rari; hb tamen mu··, fundamento separantur. quia ubi lex non distinguit,
m.-qm. n< · di Ιιιι,'ίίι d. Ih mu pt., ,
MUn
/(/7,
c.ihnm,

hK OIILIGArluXE

IflJMA.W

371

Ii. c. |u;i!( ipiens, prohibens, aut irrilans illiquid pro foro externo, A// rluM
pota, Idcmqiie pnesluns pro furo interno.
luit. I. Juxta regulas juris cil. 30. cl 75. in G. in obo uris minimum est
M’qucmhim, et facienda interpretatio contra cimi, qui legem di(W, |H>luil
aperi in··; ergo, quia leges simpliciter irritantes non exprimunt ntrumque
forum, nec pro utroque irritant, maxime, rume. 8. de Consuet, cl <·, 40. de
Elect. electio ipso jure irrita dii nine cassai / d reprobari, qme verba iupfK>iiiinl valorem pro foro saltem interno.
II. I". Hclorq. in omnibus tere legibus Immanis, qum juxta ipsos etiam
auctores obligant in conscientia, quamvis simpliciter pra-cipiant aut prohi­
beant actum, nulla facta mentione fori interni. 2". I'alsum, quod leges
ubxcurr loquantur de foro interno, dum /umpliciler, sine ulla restrictione aut.
rtieplioiie dicunt, artum/oo infecto habendum, nullius momenti, nullius
robori i nui i oloris i-sse, Ad Ipec si, quod minus ιμαιαΐ aut obii fpd, in ob­
scuris sequendum est, piiliiis dicemluni, quod actus simpliciter irritatus, pro
iilmqiie foro sil invalidus, quia sic minus obligat, quam si pro foro interno
valeret, 3". Verba cassari, reprobari, non semper siqipomml valorem actus,
cum ordinationes etiam certo valid.·· dicantur cassari, scilicet quoad aliquos
cllccliis, ct matrimonium clandestinum certo invalidum dicatur reprobari.
Insl. '2. Si lex simpliciter irritans actum, irritat pro utroque foro ; ergo
frustraneii! sunt ista· clausula· aliquando legibus adjeclm, etiam pro foro
iimiiiir non suflrapcltir : riribut carrai abs/pie omni aha declarationc ; f/uod
obtentum est', non valeat retineri. Adde, quod jura s:epe distinguant inter fo­
urni itilernum et externum, v. g. circa Imsionem infra dimidium justi pretii,
il.t ut pro foro externo negent actionem, pro foro autem interno relinquant
obligationem, laudem oblinetur linis lei/uin, eo quod judex teneatur iu lum
piOinniiiar·· invalidum ; ergo c\ line harum legum nihil evincitur.
II. Ad 1. A. sci/. Nam illa- clausula· aliquando adduntur ad majorem cau­
telam et instructionem in casu particulari, ne quis sententiam adversam,
iilpole probabilem, sequendo, fructus v. g. beneticiales non restituat, etc.
Ad 2. Lex denegans actionem nihil prrecipit, aut prohibet, aut irritat,sed
l.inluin denegat assistentiam juris, relicta naturali obligatione in conscien­
tia ; omnis autem lex prmeipiens aut prohibens, aut irritans actum, et qui'Iciu simpliciter, sine ulla exceptione, cum sitjiiA/u pro furo c.i-lerno, jusla
etiam est pro foro interno, h. e. prmcipiciis, prohibens, irritans in conscientia.
Ad .1. Leges brevius, Incilius, certius suum finem oblinent per absolutam
irritationem actus pro utroque foro, quam per sententiam judicis.
Insl.A. Si lex simpheiter irritans tollit obligationem etiam in conscientia;
•Tgo non peccat, qui actum ejusmodi cxequiltir,condendo v. g. testiunenlum
HUC solemn i tale, contrahendo matrimonium clandestinum etc.
IL I), seq. Si irritationi non simul jungatur prohibitio, aut obligatio e.x
lege naturali
si ha-c jungatur ,V. Irritatio est ellecliis ab obligatione dis­
tinctus, uti patet e\ malrimotiio cl professione religiosa metu fodis, qua:
irrita sunt, et tamen sic contrahens aut prolitens r.n im-tu, non peccat; idem
< d de testamento, prnnertim ad evitanda varia incommoda sine solcmnllatc
condito, quod .me nulli injuriosum c l, non hæredl instituto, qui pnoterirl
polecat, non hieredi ab inleslalo, qui in lesfamcnfo non solemn! succedit, (juod
'uo · Iu ude line conlr.ihendo matrimonium, aut emittendo profctsloncni

nt. εεγ.ιιιιΛ.

sine débita forma, peccetur graviter, id oritur ex lege naturali, quæ actus
ad religionem vel justitiam spectantes valide praestari jubet, nisi legitima
causa excuset. Idem est, si lex non sit pnecise irritans, sed simul prohibens.

188. Obj. cont. II. Lex naturalis sæpe verbis prohibitionem dunlaxat si­
gnificantibus irritat actum ; ergo idem dicendum de lege humana.
R. D. .L Lex naturalis prohibens simul irritat actum, quando vel est de­
fectus potestatis in agente, vel actus intrinsece malus, et objectum de se
turpe C. quando non deest potestas, nec actus ex se vel ex objecto suo turpis
est .V. Sic pactum v. g. de committenda fornicatione, aut de accipiendis usu­
ris, quia de se turpe est, uti a lege naturali prohibetur, ita simul initatur,
cum eadem turpitudo esset in obligatione, quæ est in actu promittendi; sed
matrimonium v. g. stante voto simplici castitatis, aut aliis sponsalibus, item
venditio ejusdem rei secunda, non ex se vel ex objecto suo turpia sunt, sed
tantum ratione circumstantiarum, scilicet voti, sponsalium aut prioris ven­
ditionis, quæ potestatem contrahendi non adimunt.
Ad liæc lex humana, constitutiva novi juris, de qua hic sermo est, non
prohibet actum, quia malus est. sed prohibendo facit malum ; ideoquepotest
prohibere actum, et tamen tolerare effectum, vel quia non apparet lania
indecentia in uno, sicut in altero, vel saltem non movetur ad prohibendum
ulrumquc, uti constat cx impedimentis impedientibus matrimonium. Si
ergo lex humana non solum prohibet actum, sed ct obligationem, erit lex
simul irritans, et jam uon tantum actus, sed obligatio etiam erit mala, quia
prohibita.
'
■'τ -tt'
Inst. I. Lex prohibens, ne apponatur pœna sponsalibus, item lex prohi­
bens promissionem revocandi testamentum, censentur leges simul irri­
tantes; imo lex omnis humana, quæ prohibet actum intuitu justitiae, co
ipso irritat illum, ne foveat injustitiam; ergo.
R. Ad I. D. J. Hæ leges censentur in itantes, quia prohibitionis ratio ma­
gis aut a*que respicit effectum legis seu obligationem, quam ipsum actum
C. precise vi prohibitionis .V. Ratio prohibitionis est, ut matrimonia et testa­
menta sint libera; proin lex prohibens v. g. appositionem pœnæ in sponsali­
bus, absolute impedit, ne ulla ad poenam obligatio cx tali contractu nascatur,
quia talis obligatio lilærtali matrimonii semper obstaret ; ita Suarez. Verum
de tali modo irritandi constare debet, quia in dubio præsumitur de valorc
actus.
Ad 2. D. .1. Lex prohibens actum intuitu justitia» irritat actum, si verba
et ratio legis id requirant C. et lr.ee irritatio ex ratione juslitiæ vel injustitiæ
per se lanium considerata colligitur .V. Potest quippe lex intuitu juslitiæ
actum prohibere, el tamen nolle irritare factum, contenta inducere obli­
gationem faciendi restitutionem propter injuriam; quod si aliquando fieri
non potest, est per accidens, neque id sufficit ad annullandum actum.
Inst. 2. Leges civiles, etiamsi pure prohibeant actum, simul eumdem irri­
tant,juxta L. Aon dubium. 3. C. de LL., qua aperte statuitur, actum contra le­
gem prohibentem habendum esse pro infecto, quamvis legislator non expresse
dixerit, inutile esse debere, quod factum est; ergo leges etiam canonice?, proin
omnes leges prohibentes sunt etiam irritantes.
R. 1. Lex cis ilis piuhibcus est simul irritans, quandu actus contra legem

DE OBI.lfiATlONE LEOIS ΙΠ ΜΛΝ.Ε.

373

prohibentem factus est in fraudern legis, id quod cil. L. Non dubium, verba
innuere videntur : in legem committere eum, qui verba legis amplexus ccmtra
legis nititur voluntatem, uti ct illa : quod ad omnes etiam legum interpre­
tationes trahi generaliter imperamus. Addo, quod lex citata fuerit condita
occasione quorumdam Curialium fraudulenter agentium. Veram hæc expo­
sitio acuta magis, quam vera esse videtur, cum Imperator omne effugium
præcludens statuat : Nullum enim pactum, nullam conventionem, nullum con­
tractum inter cos videri volumus subsecutum, qui contrahunt lege contrahere
prohibente... quæ lege, fieri prohibentur, si fuerint facta, non solum inutilia,
sed etiam pro infectis habentur, licet legislator fieri prohibuerit tantum, nec
specialiter dixerit, inutile esse debere, quod facium est. Atque hanc ipsam
legem citat Grec. 1. cans. 23. q. 2. can. 13. Imperiali Constitutione aperte
sancitum est, ut, qua· contra leges fiunt, non solum inutilia, sed etiam pro in­
fectis habenda sint; Consentiunt L. 6. Cod. de Pactis, et Reg. Jur. 64. in 6.;
hinc
R. 2. Quæ legibus civilibus prohibentur, regulariter ipso jure sunt irrita,
nisi aliunde constet, quod legislator noluerit irritare actum quemdam spe­
cialem ; tamen hæc irritatio non fit cum effectu, neque obligat in conscientia
ante sententiam dcclaratoriam ; tum quia irritatio ista poenalis est juxta
citatæ legis verba, nec pcenas insertas legibus evitabit; tum quia posita est
in odium violatae prohibitionis, adeoque non incurritur ante sententiam,
itidem juxta verba legis citatæ, sed nullum talem contractum videri volumus,
quæ verba referuntur ad actum hominis, uti et illa, non solum inutilia, sed
pro infectis etiam habeantur, nempe in judicio. Hac nempe via media sal­
vantur et illa verba legis de insertis pœnis, deque contractu, qui nullus videri
debeat, quæ sententiam judicis innuunt non irritantis, sed actus irritos
declarantis: simul autem el illa verba legis, actus prohibitos non tenere, nul­
lius esse momenti,nullam vim habere, quatenus illi actus ipso jure sunt irriti,
ita ut, quamvis quoad effectum inierim sustineantur usque ad sententiam
dcclaratoriam, tamen hæc irritatio facta a lege, et declaratio facta a judice
fictione juris retrolrahatur ad ipsum tempus initi contractus, omnes etiam
effectus praeteritos enervans pro utroque foro.
R. 3. Ex his vero non recte infertur, leges etiam canonicas omnes prohilientes esse simul irritantes; tum quia testeSuaresio communis Jurisperito­
rum id negat; tum quia irritatio ceu poena vel saltem grave onus prohibitioni
annexum non præsumitur, nisi alia lex canonica id declaret; tum ex usu et
praxi summorum Pontificum ac Conciliorum,quæ clausulam irritantem solli­
cite addunt, ubi decernunt irritationem. Greg. I. utitur cit. lege Non dubium,
non ut effectum habeat circa canones, sed circa alias leges imperiales.
Inst. 3. Si actus contra legem civilem prohibentem gestus est ipso jure
nullus; ergo non requiritur sententia judicis, ante quam jus naturale jam
obligat ad restitutionem cum, qui rem alienam nullo jure delinet.
R. D. seq. Non requiritur sententia condemnatoria, qua judex actum irri­
tet C. deelaratoria .V. Pœnæ ipso jure latæ, si externam aliquam exeeutionem delinquentis requirant, regulariter non obligant in conscientia, nisi
post sententiam dcclaratoriam, et eousque lex suspendit effectum irritationis,
ut interim accipiens aliquid ex tali actu vel contractu permittatur rem deti­
nere, eaque uti possit, uon tamen pro lubilu e. g. illam destruendi, alie*

371

DE LEGIBUS.

uandi, etc., quia in casu sententia? declaratori» tenetur rem cum emolu­
mentis restituere. Igitur ante sententiam judicis declaratoriam irritatio
necdum est omnino completa et absoluta, sed quodammodo conditionala, si
nempe de delicto juridice constiterit. Hujus rei exempla pnebent c. Cum
secundum leges. 19. de Hœret. in 6., licet bona hæroticorum dicantur ipso
jure confiscata : et Concilii m Trio. Sess. 22. c. 11. de Rof., licet pœna priva­
tionis beneficiorum i/wo jure lata dicatur contra usurpantes bona Ecclesia­
rum. Atque idcirco leges, quæ sententiam etiam declaratoriam excludunt,
addunt hasce clausulas : absque u Ha declaratione: ani e omnem sentent tam :sine
omni ministeria judicis : sine omni inanitione etc. ; uti videro est in c. Licet
canon, de Elect, in 6,, et in Exlrav. Ambitiosa supra cit.
Dixi : regulariter, nam irritatio poenalis slatim incurritur, si lex aliaslierel
inutilis; ita leges impedimenta matrimonii dirimentia statuentes irritant
ante omnem sententiam, quamvis tantum utantur verbo prohibeo, quia si
matrimonium aliquando valeret, per nullam amplius sententiam rescindi
aut irritari posset; item irregularitas, quæ ordinarie statuitur a jure, ct non
ab homine, statim incurritur, licet non adjecta speciali clausula solum dica­
tur: fiet, aut fiat irregularis, etc. Demum de ellectu seu obligatione legis aut
ignorata aut dubiœ vide Tract, de Aer. Hum. num. 87. 102. 227.

CAPUT V.
DE MUTATIONE LEGIS HUMANE.

ARTICULUS i.

De Interpretatione Legis Humanœ.
189. Notai. Tametsi bono communi non expediat, facile leges mutare aut
abrogare, ne ansa detur eas earumque observantiam minoris æstimandi ;
attamen si aut necessitas, aut magna et evidens utilitas id exigat, el possunt
el debent mutari, tum quia mores hominum, qui legibus diriguntur, admo­
dum variabiles sunt, tum quia legislator itidem homo in condenda legepon
potuit praevidere omnes casus, pro quibus successu temporis lex fieri posset
aut inutilis aut noxia. Hæc autem mutatio legis humanœ fieri potest 1. quoad
substantiam, qua lex vel secundum se lotam, vel secundum partem sui
abrogatur, el fit ab extrinseco per ipsum legislatorem aut desuetudinem,
ab intrinseco autem per cessationem tinis : 2. quoad obligationem, ita ut
lex quidem maneat obligans communitatem, unus tamen vel plures ab ejus
observatione eximantur, ct fit per dispensationem, privilegium, interpreta­
tionem et epikciam.Singula postremum hoc caput breviter discutiet ; ordine
tamen retrogrado.

373

DR INTERPRETATIONE LEGIS HUMANE,

190. Nota II. Interpretatio est legis obscur» explicatio, qua declaratur in
tali casu obligare vel non obligare : dividitur in authenticam, quæ fit ab ipso
legislatore, vel ejus successore aut vicario : talis est interpretatio seu decla­
ratio legis naturalis et divin» facta a Romano Pontifice, Christi in terris
Vicario; atque hæc dicitur generalis, quia ad omnes subditos extenditur; et
necessaria, quia omnes obligat in vim legis : in usualem, quæ per usum ct
consuetudinem populi introducta, itidem generalis est ac necessaria, quia
consuetudo optima legum interpres, L. 37. Il’, de LL. : et in doctrinalem,
quam judices inferiores, DD. et JCti, aut etiam in necessitate quicumque alii
rerum gnari faciunt, dum abest legislator el consuetudo lacet : hæc nec gene­
ralis est, nec necessaria ; licitum tamen csl eam quandocumque sequi,
imo si a judicibus facta sit, et sententia transierit in rem judicatam, partes
illam sequi tenentur. Da doctrinali nobis hic sermo est, quæ si ob paritatem
aut identitatem rationis legem extendit ad personam vel casum in lege
non expressum, vocatur extensiva: si vero ob circumstantias benigne inter­
pretatur ex bono et æquo, hunc casum vel hanc personam in lege alias
universali ex mente legislatoris non contineri, dicitur restrictiva, quæ et
epikeia dicitur, voce æquitatem denotante : demum interpretatio, quæ
verba legis juxta sensum a legislatore intentum declarat, sûnp/eæappellatur;
hujus uti et illius extensivæ ac restrictiva», regulas hic subjicimus.
191. Dico I. Regulæ pro interpretatione simplici sunt :
P. Interpretatio facienda juxta mentem legislatoris. Ratio : quia voluntas
ct intentio legislatoris est anima legis ct mensura obligationis; hæc vero
desumenda ex verbis legis propriis et claris, vel ex materia, vel ex com­
paratione cum aliis legibus etc. Ita decisum can. Humanœ. 11. caus. 22. q. 5.;
item c.'nil. de R. J. in 6., etL. Non dubium cit.
23. In interpretatione praecipue etiam spectanda est proprietas verborum.
Ratio : quia ex verbis legis regulariter colligitur mens legislatoris : si vero a
propria verborum significatione pro lubitu recedi posset, vix quidquam in
jure certum foret. Aliud est, si inde sequeretur absurdum. In dubio acci­
pienda sunt verba juxta communem sensum Jurisperitorum.
3*. Ratio legis expressa alterum post verba certitudinis argumentum
præbet. Ratio : quia est quædam vehit i pars legis, in qua continetur ac sup­
ponitur. Si vero expressa non est, sed ab interpretibus adducta, facit proba­
bilem duntaxat conjecturam, cum sæpe ex arbitrio potius, quam ex certa
ratione quid statuatur.
<9

192. Dico II. Pro interpretatione extensiva h» sunt regulæ :
P. Lex nequidem favorabilis regulariter extendi potest ab homine privato.
Ratio : quia nec jus, nec ratio id evincit pro DD. privatis, qui ex defectu
jurisdictionis nequeunt extendere legem ad id, ad quod legislator eam non
extendit. Quamvis autem pro casu in lege non expresso sit vel similis vel
eadem ratio, potuit tamen legislator eam rationem pro uno casu assumere,
non item pro altero ; ita si Pontifex pro uno Ordine Religioso decerneret
speciale vel privilegium, vel præceptum, interpretatio pro aliis Ordinibus
non esset facienda, tum quia odia sunt restringenda, tum quia, licet favores
sint ampliandi, aliud hic subintrat principium juris, quod alicui gratiose

SW

np. LEGIBUS.

conceditur, non essA ab aliis trahendum in exemplum, Reg. 74. in G. him
quia si etiam par aut cadem ratio esset, juxta commune axioma, ratio
legis non est /<xr. Si vero lex sit aliquo modo universalis, ejusdem extensio
non tam interpretatio extensiva, quam comprehensiva erit, solum decla­
rans alios etiam casus, licet non adeo dare expressos, in lege contineri.
Dictum I. Regulariter, quia in casibus specialibus, nempe correlationis,
connexionis, æquiparationis id possunt DD. privati, ut innuit L. ideo. 27. ff.
de LL., semper quasi hoc legibus inesse credi oportet, ut ad eas quoque per*
sonas, et ad eas res perlinerent, quæ quandoque similes erunt ; hinc quando
lex dicit, maritum uxore adulterante lucrari dotem, censetur etiam dicere,
uxorem marito adulterante lucrari donationem propter nuptias, juxta illud :
ubi est eadem ratio, debet esse eadem juris dispositio.
Dictum 2. .46 homine privato : nam judex in ferenda sententia potest ct
debet quandoque legem extendere ad similem causam, ubi par est ratio;
quippe non omnes causæ in legibus distincte exprimi possunt, judici autem
non licet causas decidere, nisi secundum jura. Constat ex L. 12. el 13. ff. de
LL., nec non ex L. 27., et nato inde axiomate : casus similis expresso non
censetur omissus.
2*. Interpretatio extensiva et communi Jurisperitorum sensu facta, habet
vim legis. Ratio : quia illa jam non amplius mere doctrinalis est, sed usualis,
quæ optima est juris interpres : sic quia communis JCtorum Novellam Gti.
de promulgatione legum testamentariarum ad alias quoque leges imperiales
extendit, idque usu etiam obtinet, ea interpretatio censetur usualis, habens
vim legis.
193. Dico Ill. Regulae pro epikeiaseu interpretatione legis restrictiva sunt :
Γ. Lex humana licite restringihir, si adsit causa rationabilis et justa
præsumendi de benigna mente legislatoris, quod in his circumstantiis no­
luerit obligare. Ratio: Legislator humanus nequit praevidere, suisque legibus
inserere omnia, proin casus particulares judicio et æquitati pnidentum,
juxta bonum et æquum leges explicantium, relinquit. Huic epikeiæ favent
ipsæ leges, 8. Cod. de Judic. Placuit in omnibus rebus prœcipuam essejustitiœ, æquitatisque, quam stricti juris rationem ; et L. 90. If. de R. J. In omni­
bus quidem, maxime tamen in jure œquitas spectanda est. Favet ipsa etiam
praxis, cum Machabæorum pugna in die sabbati, jejunium ab infirmis non
senatum, egressus monialium ex clausura utut stricta pro casu incendii,
gladii aut depositi redditio negata ei, qui pnevidetur aut se aut alium occi­
surus, maniftste supponant factam in lege sabbati, jejunii etc benignam
interpretationem per epikeiam, etiam circa legem naturalem et divinam.
Excipe leges irritantes, et quæ dant formam actui, v. g. leges irritantes
matrimonium clandestinum, aut cum alio impedimento dirimente contra­
ctum: nam hæ leges nullam, urgente quacumque necessitate, admittunt epi­
keiam, quia non tam bonum privatorum spectant, quam uniformitatem
agendi, et rationes communes.
21· 1t rationabilis sit usus epikeiæ, debet per illam vel caveri iniquum, ut
si legis secundum verba acceptæ exccutio repugnaret præcepto naturali,
divino, aut humano etiam gravius obliganti : vel evitari obligatio plusæquo
acci ba cum detiimento reipublicæ aut cum periculo mortis, gravis damni

DE DISPENSATION!! LEGIS ΗΓΜλΝΕ.

R7”

et difficultatis, siquidem pro tali casu credibile sit, cessare aut voluntatem
aut potestatem legislatoris: vel mons legislatoris, non obstante ejus potestate,
conjectari debet cx circumstantiis, forma regiminis, observandi usu, et more
interpretandi similes leges. Ratio : quia in his fundatur præsumptio de illa
legislatoris mente, qua ipsemet, si fuisset interrogatus,ejusmodi restrictionem
Heri voluisset.
Si ais : L. 1. C. de LL. ait Imperator : Inter œquitatcmjusque interpositam
interpretationem nobis solis ct oportet et licet inspicere : ct in L. Prospexit.
12. ff. vult, legem etiam duram esse observandam, si ita scripta sit; hinc
S. Acg. can. 3. Dist. 4. dicit, non de legibus, sed secundum leges judicandum
esse; ergo epikeiæ usum jura reprobant.
R. D. A, Et hæc jura probant, legem utut duram servari debere, si mens
legislatoris et verba legis sunt adeo clara, ut interpretationi restrictivae plane
locus non sit C. si verba legis sint generalia, quæ in casu particulari, salva
adhuc verborum genera] itate, admittunt interpretationem ex bono et æquo
.Y, Si probabile tantum aut dubium sit, legem non comprehendere hunc vel
illum casum particularem, juxtaL. 1. C. de LL.cit. consulendus est Princeps;
non vero si certo constet, legem vel ob iniquitatem ct suam eum alia lege
aut virtute magis obligante oppositionem, vel ob nimiam asperitatem ac
difficultatem, vel ex alio quocumque capite pro casu aliquo particulari non
obligare.
ARTICULIS II.
DE DISPENSATIONE LEGIS HUMANE.

194. Xola. Dispensatio definitur : relaxatio legis publica auctoritate con­
cessa pro particulari casu vel persona, manente interim aliorum obliga­
tione. Differt a licentia vel permissione, qua non relaxatur obligatio legis, sed
permittitur operatio contra modum a lege preescriptum, ut si Superior per­
mittat religioso donare aliquid alteri, quin propterea dispenset in voto
paupertatis : ab epikeia, quæ non fit auctoritate publica, neque est actus
jurisdictionis, sed doclrinæ et prudentiae : ab interpretatione authentica, quæ
legem dubiam declarat non obligare, cum dispensatio eximat ab obligatione
legis certæ.
Dividitur in totalem et partialem, quæ vel ex toto, vel ex parte aufert obli­
gationem legis, ut si irregularis dispensatur vel ad omnes, vel ad minores
tantum ordines : in necessariam, quæ eam petenti non debet negari ob grave
commodum vel incommodum seu commune, seu privatum præsertim spiri­
tuale, ct in voluntariam, quæ licet justam causam habeat, non est tamen
debita : in expressam, quæ disertis verbis aut signis voluntatem Superioris
manifestantibus conceditur, ct in tacitam, quæ non in se ac directe conce­
ditur, sed in alio, quod sine dispensatione fieri non potest, ut si Superior,
quem scit irregularem, jubeat recipere SS. Ordines. Dicitur autem justifi­
cari dispensatio vel ex causa intrinseca, ut si lex jejunii fiat alicui nimis
onerosa, vel per causas extrinsecas, v. g. scientiam, nobilitatem, ita ul hæc
renumeratio redundet in bonum Ecclcsiæ. Nos hic præcipue disquirimus

□TO

DE LEGIUl'S,

conditiones requisitas ad dispensationem legitimam, h. e. vel præciso vuli
dam, vel simul validam et licitam.

195. Dico I. Dispensatio valida et licita est, si tiat a legitimo Superiore,
et justis de causis, sive in suis, sive in prodecessorum suorum, sive in infe­
riorum legibus.
Prub. Lex non obligat, nisi ex voluntate legislatoris; ergo hae voluntate
per dispensationem sublata, desinit lex obligare. Dein legislator parem
habet cum prodecessoribus potestatem, neque restrictam ab illis accepit.
Demum Superior inferiorum leges approbare, aut abrogare potest; ergo
etiam in iis dispensare. Ita Episcopus in constitutionibus Synodi diœcesanæ,
et Horn. Pontifex, qui sua ipse Rescripta in multis casibus execution! mandari
non vult c. 10. de Rescript., potest dispensare in jure mere canonico, in
legibus suorum Prodecessorum, in Decretis Conciliorum etiam generalium,
quin et in statutis Apostolorum humana auctoritate conditis, uti probat
praxis Ecclesiæ, quæ circa neophytos et bigamos in ordine ad Episcopatum
iis conferendum jam sæpe dispensavit; quippe in prodictis aliquando sine
mora dispensatio concedenda erat, quin ad Concilium generale recurri posset.
Dictum t. A legitimo Superiore, h. e. a legislatore, ejus successore, ac
quolibet magistratu habente potestatem dispensandi, vel ordinariam et vi
officii competentem, vel delegatam ex concessione habentis ordinariam.
2. Justis de causis, ul sunt necessitas, utilitas, pietas, misericordia, aequitas,
gratitudo etc. : nulla harum interveniente valida quidem erit, at non licita
dispensatio, cum lex quidem dependeat a voluntate legislatoris, sed ita, ul
prudenter utatursua potestate; per se autem imprudens ac indecens est,sine
causa alios eximere a lege, aliis logi subjectis, sicque ansam dare querelis
tum contra vitium acceptionis personarum, tum contra deformitatem, qua
partes discrepant atom. Hinc ConciliumTrid. Sess. 24. c. 5. de Ref. ait : In
matrimoniis contrahendis tel nulla omnino detur dispensatio, vel raro, idque
ex causa et gratis concedatur. In secundo gradu nunquam dispensetur, nisi
inter magnos Principes, et ob publicam causam; et Sess. 25. c. 18. de Ref.
universim in dispensationibus justam causam requirit.
St ais : Ie. Princeps remittere alicui potest tributa absque causa; ergo et
obligationem legis, procipue cum non semper in petendis dispensationibus
causa exprimatur. 2°. Vel si licite id non potest, nec valide poterit juxta c.
Cum dilecta. 22. de Rescript., et L. Diligenter ο. 1Γ. Mandati. 3°. In Curia
Rom. inde a multo tempore dantur dispensationes, quæ dicuntur sine causa;
ergo.
R. Ad 1. Princeps remittendo alicui tributa, se habet instar personæ pri­
vate, sed dispensando agit personam publicam : quamvis autem non semper
assignetur causa, sine causa tamen, qualis e. g. sunt merita in Ecclesiam vel
præterita, vel futura et exinde speranda, dispensationes non conceduntur.
Dispensans sine justa causa peccat graviter pro casu gravis deformitatis
aut damni, pro quo Concilium Trid. graviter prohibet talem dispensationem;
secluso autem scandalo aut notabili damno probabilius tantum venialiter.
Cæterum licite agit dispensans ex ratione vere probabili de sufficientia ct
justitia causæ, et subditus securus esse potest de obtenta dispensatione, si
bona fide proponat causas dispensandi : quamvis enim dispensationes dican-

DE DISPENSATIONE LEGIS HUMANÆ.

379

lur vulnera legum, et sint strictio interpretationis, ipsa tamen potestas
dispensandi dicitur esse amplie interpretationis; unde et delegari potest, et
dispensatio in dubio censetur legitima.
Ji/2. Gap. Cum dilecta : et L. Diligenter, sunt de dispensante, qui egre­
ditur limites suœ potestatis ; hinc inferior in lege superioris nec valide, nec
licite dispensat absque ratione, quia superior censetur inferiori permisisse
facultatem dispensandi valide ac licite, adeoque non imprudenter, et sine
rationabili causa.
J(/3. Dispensationes ejusmodi reipsa non concedi sine causa, quamvis
hæc non exprimatur, probat formulaPonliiicia,ro certis rationabilibus causis
animum nostrum moventibus. Certe si nobilitas ad oblinendam dispensatio­
nem inserviat, quidni notabilis pecuniæ summa, quam in usus rcipiiblicre
Christiana* necessarios aut summe utiles Camero Apostolicæ solvunt ii qui
ejusmodi dispensationes obtinent, transire possit in partem causæ dispen­
sandi? ita illusi. De Marca.

19G. Dico II. Dispensatio inferioris in lege superioris ordinarie non est
valida.
Prub. Dispensatio est actus jurisdictionis : sed inferior non habet jurisdi­
ctionem in leges superioris : tum quia inferior c. 1G. deM. et 0. solvere vel
ligare, et ex Clem. 2. de Elect, legem superioris lullere non potest; ergo.
Unde sequitur Archi-Episcopum dispensare non posse in legibus statutis a
Concilio Provinciali, utpote quod illo superius est; neque Episcopos aut ArchiEpiscopos in legibus Ecclesia; universalibus extra casus tacite vel expresse
ipsis permissos.
Dictum ordinarie : potest namque inferior v. g. Episcopus in lege supe­
rioris v. g. Papæ dispensare. 1°. Si jus id permittat, sive expresse, ut cum
Concilium Trid. Sess. 2 i. c. G. de Ref. dat nominatim Episcopis potestatem
dispensandi in irregularitatibus omnibus et suspensionibus ex delicto occulto
provenientibus, excepta ea, quæ oritur ex homicidio voluntario ; sive impli­
cite,h. e. non designato singulariter dispensatore, quo casu potestas dispen­
sandi intelligitur concessa ppiscopis et Prolatis inferioribus, cum non diri­
gatur ad Papam hac licentia non indigentem. 2°. Si habeatur ex speciali
privilegio, quale habent plures Germanise Episcopi, singulis vero quadrien­
niis aut quinquenniis a Sede Apost. renovandum, v. g. facultas ex delega­
tione Papæ dispensandi pro utroque foro cum pauperibus in tertio vel quarto
gradu consanguinitatis ct affinitatis in ordine ad contrahendum matrimo­
nium, aut ad permanendum in jam contracto, item in amisso jure petendi
debitum, in impedimento criminis, si neuter conjugum machinatus est
mortem, in impedimento publicæ honestatis orto ex sponsalibus de futuro.
.‘P. Si legitima consuetudine proscripta sil, quia talis consuetudo confert
jurisdictionem. 4°. Si aut materia est levis, nec sub mortali præcepta, quia
ejusmodi minora cum ipsa jurisdictione concessa esse prosumuntur, aut si
frtquenlior est necessitas dispensandi, v. g, circa observationem jejuniorum
et festorum, quia in his nimis difficile foret semper Romam recurrere.
Eliam in casu graviore v. g. irregularitatis aut voti Papæ reservati, impe­
dimenti matrimonium dirimentis etiam contrahendum,si nempe ob locorum
distantiam difficillimus sit aditus Papæ, cl periculum grave in mora, quia

380

!

DE LEGIBUS.

suave regimen Ecclesiæ hic exigit, posse dispensaro Episcopum. B°. Iu dubio
de necessitate dispensationis : tunc enim vel nulla requiritur, vel suflicil
dispensatio Episcopi.
Si ais : Episcopus potest in sua Dioecesi, quod Pontifex in luta Ecclesia;
ergo quando Pontifex sibi non reservavit dispensationem, hujus facultas est
penes Episcopos et Prælatos Ecclesiasticos; hinc c. Nuper. 29. de sent, excornm,
l.xxoc. III. rescripsit Episcopo 1'ratislaviensi : Quando conditor canonis,
excommunicationis, absolutionem sibi specialiter non retinuit, eo ipsoconctssisse videtur facultatem aliis relaxandi.
R. Axioma illud nec habetur in jure canonico, nec firma ratione nititur,
imo verum lîon est universaliter : alioquin poterit Episcopus canonizare
sanctos,confirmare Ordines religiosos, ponere impedimenta matrimonii diri­
mentia. definire articulos fidei, simplici presbytero committere facultatem
conferendæ confirmationis etc. ; in hoc ergo sensu tenet, quod in sua Dioecesi
Episcopus possit omnia, quæ a jure, seu legitima consuetudine permissa,
et ad ordinariam ejus gubernationem necessaria sunt, tamen cum debita
ad leges canonicas et ad Caput Ecclesiæ subordinatione. Cap. Nuper agit de
absolutione a censura non reservata, quæ non prohibetur a lege; adeoque
per absolutionem nullum jus violatur, per dispensationem autem violatur
jus superioris ; unde Hoxoatvs 111. reprehendit Episcopum plures eodem dic
ordines conferentem, quia hæc dispensat io ei a canone minime permissa erat,
adeoque prohibita. Cum ergo inferior superioris jura mutare non possit, nisi
de ejus consensu, ille nequit dispensare in hujus lege, cujus relaxationem
quidem superior sibi expresse nou reservavit, quam si aliquando reservat,
ad majorem id cautelam fit; si non reservat, exinde nihil juris colligitur
pro inferiore.
Possunt vero etiam Legati Apostolici habitantes in sua provincia, Capittllm Sede vacante, Pk elati halienles jurisdictionem quasi-Episcopalcni,
dispensare in lege Pontificia, sicut Episcopi quoad casus eisdem jure ordina­
rio permissos ; imo Parochi, licet dicantur non habere jurisdictionem pro
foro externo, saltem ex consuetudine dispensant in quibusdam casibus, v.g.
in jejunio circa personas particulares, quoad laborem servilem die festo etc.
Archi-Episcopvs non potest dispensare cum subditis suorum SuiTraganeoram,
in quos extra visitationem non habet jurisdictionem, praeterquam in causa
appellationis; imo prout vult Slarez cum aliis, in actuali visitatione habet
quidem jus absolvendi subditos Sulfraganei, at non cum iis dispensandi.
197. Dico III. Dispensatio non est valida, si est vitiata subreptione vel
obreptione circa substantiam.
1'rob. I bi in narratione pustulantis reticetur veritas, aut falsitas expri­
mitur, vel ex fraude et malitia oratoris id fit, sicque dispensatio nulla est in
pœnam perversitatis: vel ex simplicitate et ignorantia, sicque deest tamen
consensus et voluntas legislatoris, qui dispensare vult sub hisduntaxat con­
ditionibus, si res ita sit, si preces veritate nitantur, nempe nihil addendo,
vel occultando eorum, quæ sint vel ipsa materiæ substantia, vel necessariam
cum ea connexionem habeant, c. 20. de Rescript.
Dictum circa substantiam : non enim quævis subreptio, sed reticentia
veritatis, quam exprimi vult jus. h. c. lex, consuetudo, et stylus superioris.

■c*»"*—

DE EXEMPT IONE Λ I.Ecfe 111 MANA.

.181

quia juxta c. 6. de crim, falsi, jus facit; nee quævis obreptio, sed narratio
falsilatis, qua fingitur causa motiva seu finalis, principaliter movens ad con­
cessionem dispensationis : nam hæc intrinsece pertinet ad materiam Re­
scripti. Causa vero impulsica, tametsi facilius dispensari faciat, larncn non­
nisi extrinsece et per accidens se habet ad ipsam dispensationem, quam
proinde non irritat.
198. Observa. Qui petit dispensationem, aut ca utitur sine causa, vel
quam scit illicitam, peccat, et ipse intendens et inducens alium ad illicilirmj
nec non violans legem naturalem, quæ præcipit, ne quis sine causa discrepet
a communitate; si tamen valida est dispensatio hujusmodi, validus quoque
ejusdem usus est, quia reipsa sublatum est vinculum legis. Superior autem
secum ipse potest dispensare vel indirecte, v. g. dispensando cum tota Dioe­
cesi in jejunio, aut delegando alteri e. g. confcssario potestatem dispensandi,
cujus proinde jurisdictioni etiam superior se submittit : vel probabilius etiam
directe, seipsum eximendo a lege, tum ne Praelatus sit deterioris conditionis,
quam subditi, tum quia dispensatio est actus jurisdictionis voluntariae, quæ
non semper requirit distinctionem personarum. Aliud quippe est de abso­
lutione a censuris, quæ fit per sententiam judicialem : quamvis autem non
possit quoad poenas per sententiam in ipsum latas, potest tamen quoad
poenas, quas ipso jure incurrit, secum ipse, sicut cum aliis dispensare. Atque
hæc potestas secum ipso dispensandi, intelligenda non est de summo Prælatoscu Papa quoad leges humanas, imo nec de inferioribus etiam Praelatis
quoad proprias leges, quia his non obligantur ; sed de casu, quo inferior
dispensat in lege superioris, c. g. Episcopus in lege Pontificis.
Quæ sint causce dispensandi, praesertim in impedimentis matrimonii,
item in volo castitatis aut religionis? an ct quomodo dispensatio cesset tum
cessante causa, tum per revocationem dispensantis, tum per renuntiationem
dispensati ? qua ratione petenda sil dispensatio a Sede Apostolica ? vide in
Jure Can. et in Tiieol. Mor.

ARTICULUS III·
DE PRIVILEGIIS SEU EXEMPTIONIBUS A LEGE HUMANA.

199..Vota. Privilegium definitur : lex privata aliquod speciale concedens
beneficium; differt a lege, qu;e non spectat favorem unius aut plurium, sed
bonum communitatis: a dispensatione, quæ est exemptio a lege, at non or­
dinaria et stabilis, sicut privilegium : a licentia, quæ pariter ad paucos tan­
tum actus conceditur : a rescripto, quia beneficium est juris, ct datur vel
prater jus commune, ut potestas dispensandi, vel contra jus commune, ut
exemptio a solvendis decimis ; cum justiliæ rescriptum versetur circa jus ct
facta hominum, adeoque juris non sit, rescriptum vero graliæ detur secun­
dum jus ct ad dicendum jus.
Dividitur 1°. in personale, quod proxime confertur personae, ct in ejus
favorem ob privatam excellentiam, scientiam, sanctitatem ; et in reale, quod
proxime confertur rei, loco, muneri, dignitati, v. g. praedio, monaste-

tz -

382

hE EXEMPTIO5K Λ LEGE lllMVXA.

UK LEGIBLS.

383

P. Privilegium ex motu proprio cæteris paribus est favorabilius privilegio
ad instantiam, tum quia excludit præsu ruptionem subreptionis, tum quia
ei non nocet reticentia eorum, quæ jus et stylus gratiæ exprimi jubet; hinc
beneficium ei, qui jam aliud habet, ex motu proprio concessum, censetur
valide esse collatum, etsi rescriptum nullam prioris beneficii mentionem
faciat : attamen gratia redditur in ita propter vitium obreptionis, cui vel
pririlegians vel privilegiatus causam dedit.
S·. Privilegium ad instar, sed directe, per se, et œque principaliter con­
cessum, nec augetur, nec minuitur, nec aufertur respectu secundi, quamvis
augeatur, minuatur, auferatur respectu primi : concessum ad instar, sed
indirecte, relative, et accessorie tantum et crescit, et decrescit ad normam
qus, quibus id primo fuit datum ; hujusmodi sunt privilegia quorumdam
Religiosorum, quæ horum familiaribus, medicis et advocatis communicantur.

rio, Ecclesiæ. ultimato redundans an personam. 2°. In perpetuum, quod ex.-e
durat, donec fuerit revocatum, adhærens rei ex se perpetuæ, v. g. Ecclesiæ
vel Ordini religioso; et in frmpqra/e, quod datur vel personæ singulari, vd
ad certum tempus, vel sub certa conditione, cum quibus exspirat : hinc
aliud dicitur datum absolute, cui nulla conditio seu modus additur, aliud
sub conditione vel modo concessum. 3". In favorabile, quod dum favet piivilegialo, aliis non praejudicat, c. g. privilegium audiendi sacrum tempore
interdicti, et in odiosum, quod ita est favens uni, ut alteri sit præjudiciosmn,
v. g. privilegium ad lites, quod dum alteri favet, reum premit aut immi­
nuit potestatem judicis. 1°. In gratiosum, remuneraturium et onerosum seu
conventionale, quod vel ex mera liberalilate, vel in præmium meritorum,
vel cum onere reciproco datur. 5°. In privilegium cx motu proprio, in quo
exprimitur motus concedentis proprius, quamvis aliquando petitum nwi
fuerit ; et in concessum tui instantiam, in quo id non exprimitur. 6°. In
concessum primo et per se, b. e. sine ordine et respectu ad privilegium aliis
datum ; et in concessum ad instar, quod datur eo modo, quo jam est alteri
concessum; idque vel directe et ague principaliter, cum conceditur uni.
quod concessum est alteri, sed non quia concessum est alteri ; vel solum
relative, indirecte, accessorie, et propter connexionem imius cum allero, ita
ut dans privilegium secundo gratificetur primo.
De conditionibus privilegiorum idem tenendum, quod de conditionibus
ad dispensationem requisitis: de eorumdem affectionibus, h. e. de inter­
pretatione, usu et cessatione privilegiorum hic dicendum brevius, quia
Caxoxiste et Moraliste uberius eas pertractant, uti et privilegia in specie,
scilicet Ecclesiasticorum, Episcoporum et Regularium.

201. Dico II. Modi, queis cessant privilegia, sunt [dures:
1°. Privilegium per se cessat ab intrinseco, si vel tempus elapsum, vel con­
ditio non sit impleta, vel actus, ad quem datum erat, finitus, vel causa fina­
lis contrarie cessans. Ratio: quia virtus privilegii pendet tota in fieri et in
conservari a voluntate concedentis, ejusque causa motiva : his ergo sublatis
etiam tollitur privilegium. Sic cessat privilegium Canonicorum, quo etiam
absentes studiorum causa percipiunt fructus præbendanim, si nempe alio
divertant, neque incumbant studiis.
Dictum per se cessat, nisi superior declaret, a se privilegium perpetuum
aut gratis conferri : cessante causa finali et motiva, quia licet causa impulsiva
ct secundario movens non subsistat, adhuc obtinet privilegium ob sufficien­
tem causam ex molivo principali ortam : contrarie cessante, ita ut privilegii
usus ob mutatas circumstantias fiat injustus vel inhonestus. Hæc vero intelligas de privilegiis, quæ derogant juri communi, aut alterius tertii, uti
facultas non solvendi decimas, et tractum habent successivum, uti facultas
excipiendi confessiones : nam si fuerit merus favor Principis, hujus præcise
voluntas sufficit, causa non requiritur : et privilegium, quod ad unum præ­
cise actum est datum, quo v. g. illegitimus ab irregularitate solutus est,
quoad effectum jam consummatum nequit retractari, cum ad irregulari ta­
lem reverti jam non possit, etsi velit.
2°. Privilegium gratis concessum subdito amittitur per revocationem, non
lamen per mortem concedentis, nisi contineat gratiam faciendam. Ratio
primi: quia sic totum pendet a voluntate superioris ; aliud foret, si non sit
gratuitum, sed onerosum, quia sic transit in pactum, si remuneralorium,
quod pariter ad contractum reducitur, uti et gratuitum, sed cura transla­
tione juris aut dominii factum ; et si non subdito datura fuerit, acceptatum
tribuit jus rigorosum. Ratio secïindi: quia si continet gratiam factam, est
quædam moralis largitio aut donatio, quæ semel facta, sive res sit integra,
sive non. morte donantis non finitur; si vero continet gratiam faciendam,
est quasi mandatum, quod juxta leges re adhuc integra exspirat cum man­
dante, uti et jurisdictio contentiosa perit morte concedentis.
3”. Privilegium amittitur per ren initiationem privilegiati. Ratio : quia pri­
vilegium pendet ab acceptatione privilegiati, et cuivis liberum est renuntiaie juri =uo ; ergo. Renuntiatio autem libera sit. oportet, cum extorta per

--

·

-----

200. Dico I. Regulæ pro interpretatione ac usu priv ilegiorum sunt ista? :
Ie. Privilegium censetor personale, si exprimitur solum nomen privilegiati.
aut datur ob privatam ejus excellentiam, scientiam, sanctitatem ; reale, si
sola ejus dignitas aut munus; si utrumque exprimitur, haberi potest pro
personali, ita ut, tametsi privilegiatus sua dignitate exciderit, privilegio
adhuc uti possit. In dubio habendum pro reali, si favorabile: pro personali,
si odiosum sit. Reale transit cum re aut officio ad hæredem aut successorem,
personale cum persona extinguitur.
2®. Datum sub conditione non obtinet, nisi impleta conditione, siquidem
hujus implet io poscatur ante effectum privilegii. Datum sub modo, seu
forma accidentali, equidem obtinet modo etiam non servato ; at idcirco
tamen justæ revocationis causa datur.
3®. Privilegium favorabile est latæ interpretationis contra privilegianteni.
cui utpote volenti non præjudicat; odiosum, quatenus contra jus tertii jam
acquisitum, aut contra jus commune datur, est strictae interpretationis, ita
tamen ut maneat utilitas privilegii. Odiosum, at favens religioni, aut causæ
pi®, sive ex motu proprio et certa scientia concessum, aut clausum in Cor­
pore Juris, sic tantum est restringendum, ne magis amplietur, quam ipsum
exprimat. Privilegium derogans statuto vel consuetudini, quæ juri com­
muni non repugnat, est odiosum; si ei repugnat, favorabile est. Circa privi­
legium gratwswn ct remuneratorium eaedem tenent regulæ, circa onerosum
leges contractuqm sen and®.

e
>V ‘ *
• i·*: 1
S??

■

hi: CONSl EU ΙΊΜ. CONTRA LEGEM III MANAM.
384

DE LEG illUS i

dolum et meluln noil subsistat ; quippe donatio, qualis censetur osse renun­
tiatio, si libera non est, tirma censeri non debet. Si vero privilegium non in
commodum solius renuntiantis cedat, sed in bonum alterius tertii vel com­
munitatis, uti privilegium canonis, nequii ah Ecclesiastico eidem renuntiari.
•4°. Privilegium tollitur per non usum, si vel sub conditione usus sil datum,
vel cedat in aliorum gravamen, idque per viam praescriptionis vel tacite
renuntiationis. Pro ratione sunt aperta? leges de præscripl. 30 vel .40 ann.,
deservit, præd. urb., et de nundin. Tenetur autem privilcgiatus uti privile­
gio, si hoc detur ad aliquid aliunde præceptum, ut si cui per privilegium
licet audire Missam tempore interdicti, is tenetur audire Missam diebus
festis; aut si ex non usu sequatur grave damnum vel privilégiât!, v. g. capi­
tis damnandi, si privilegium non ostenderet, vel aliorum v. g. creditu­
rum, quibus satisfieri non posset, si privilegialus et immunis a decimis sol­
vendis, eas tamen solveret.
5°. Per usum seu actum contrarium privilegium negativum, vi cujus alias
debitum omittere licet, tollitur, si tractum successivum non habeat: per
abusum ipso facto amittitur privilegium, si abusus tollat finem privilegii.
Ratio primi: quia tale privilegium datur pro uno actu ; ergo si illo tempore,
quo hic actus ponendus est, actus contrarius ponitur, cessat privilegium :
secus, si habeat tractum successivum, quia tunc vi unius actus contrarii non
ponitur sufficiens renuntiatio, nec is loti privilegio adæquatc opponitur:
secus si privilegium sit affirmativum, vi cujus aliquid facere licet, quia hoc
proprie non liabel actum contrarium, ideoque solus non usus ei non repu­
gnat. Ratio secundi : quia sicut lex. ita privilegium, sublato fine tollitur, et
quidem totum, si finis totalis, vel ex parte, si finis partialis tollitur, saltem
post sententiam declaratoriaiu criminis. Si vero abusus sit in eo tantum,
quod finis negligatur, aut extendatur privilegium ultra concessam potesta­
tem, requiritur etiam sententia judicis condemnaloria, cum leges dicant,
abusum conccssæ potestatis mereri, ut privilegium amittatur.
μ

3H3

202. Observa. Solus is, qui legem ferre, etiam privilegium concedere
potest, cum vel interveniat dispensatio in lege, si privilegium sit contra jus;
dispensare autem nemo, nisi qui legem condere valet : vel, si privilegium sit
prater jus, talis esse debet privilegians, qui alios per modum legis cogat,
ne privilegii usum impediant ; hoc vero solus legislator potest. Verum ut
rite intelligatur gratia privilegii, generat im attendendum ad ipsam concessio­
nem, et ad antecedentia ac consequentia concessionem : quippe ex antece­
dentibus cognoscitur concessio facta ex motu proprio, vel ad instantiam, item
subreptio vel obreptio; ipsa concessio manifestat diversitatem privilegiorum,
ctex consequentibus inlelligitur. an deroget juri communi, an defectus sup­
pleantur, an adhibeatur clausula etc. Porro sensum privilegii indicat initium
privilegii, vel subjectum materiæ, vel privilegium simile; sin, recurrendum
ad superiorem, aut judicandum juxta leges et principia interpretationis.
Denique singulorum exempla privilegiorum, uti et principiorum hactenus
expositorum quam uberes, tam solidas dilucidationes suppeditat Svaresus, in materia legum facile princeps.

AHTICIJLI’S IV.
DE CONSUETUDINE LEGIS HUMAN.E ADROGATORIA.

§ i.
Quid sit, ct-qualis esse debeat consuetudo contra legem?
203. Nuta. Consuetudo præcipue triplex discernitur, alia secundum
legem, quæ nihil aliud est, qnam legis preexistent is exeeutio seu observantia,
ct consuetudo facli dicitur: alia prader legem, quæ simpliciter consuetudo
vocatur, cl est jus quoddam moribus institutum, quod pro lege suscipitur,
cum lex deficit, can. 5. Dist. 1. : alia contra legem, quæ legem abrogat, vel
non recipiendo ct non observando, vel actus legi contrarios faciendo, atqud
ista dicitur desuetudo. Præterea consuetudo , generalis dicitui respcclil
lotius v. g. Ecclesiæ, particularis respectu Diœcescos, specialissima re­
pertu alicujus v. g. Monasterii, generalissima ad orbis fere totius provincias
porrecta, constituit jus gentium. Deiniim alia relate ad materiam vel eccle­
siasticam, vel civilem, dicitur vel canonica, vel civilis, siveddn a clericis,
sive a laicis, sive ab u Irisque introducatur. Nos hic potissimum de cùnstiCtudine loquimur, quæ est contra legem.
204. Dico I. Consuetudo est jus non scriptum, diuturnis populi moribus
introductum, cum aliquo legislatoris consensu. Differt a lege, quæ ex sola
Principis voluntate pendet, atque alio modo promulgatur et introducitur ; a
traditione, quæ nec legem abrogat, nec jus novum constituit, sed jam con­
stitutum promulgat ct applicat : ab usu ct moribus populi, qui potius sunt
causa consuetudinis, ideoque materialis seu causalis, ct consuetudo facti
dicuntur, cum consuetudo formalis, nempe ipsum jus cx moribus populi
resultans, sit et dicatur consuetudo juris : a stylo curiæ, qui haliet vim legis
circa ea duntaxat, quæ judicia concernunt, consuetudo autem non ita
respicit materiam certam : a prœscriptione, quia hæc personas tantum pri­
vatas, aut saltem communitatem non qua talem attinet, occupatur in acqui­
rendis tum corporalibus tum incorporalibus, circa tempus requisitum varias
induit formas, diminuit jura ct dominia rerum, quin requirat consensum
illius, contra quem praescribit, requirit autem bonam fidem et titulum; at
consuetudo integram perfectamque communitatem respicit, versatur solum
circa incorporalia, non inhiat alieno juri aut dominio, universim requirit
decennium, et quamvis sæpe cum mala tide inchoetur, Principis tamen
consensus vel personalis vel legalis requiritur, qui est pro titulo, ct consue­
tudinem formalem ac completam légitimai. Dc hac consuetudine, cujus
quotidianus passim usus est, explicatius hic disserendum ; dicitur autem
Jus tum scriptum : jus, quia inveterata consuetudo pro lege custoditur,
L. 32. if. dp Ll... ot consuetudo juris inducit jus contrarium, vel prohibendo
quod antea licitum, vel permittendo quod antea illicitum erat : non scri­
ptum, quia licet postmodum scriptis consignetur, tamen lex scripta non dici­
tur, eo quod non tam a voluntate legislatoris promulgata, quam ab usu
n.
25

38«

I

<· » .
AW

·
Λ

y,.

I

■ -Jtsa

I
i
;

I»t

1 Ι.ι,ΙΙΙΙ s.

cl moi ibih pipuli e.xoi lum sil; putet in duobus libris I cudorum, qui Loipnri
Juris scripto inserti non censentur jus scriptum, sed consuetudinarium, quia
a moribus populorum suam ducunt originem.
Populi moribus, h. e. actibus frequentatis majoris saltem partis de com­
munitate perfecta, cui nempe lex imponi possit, et quæ, nisi in Principem
suam potestatem transtulisset, lene legem ipsa posset ; colligitur ex 1. 35.
ΙΓ. deLL., 1. 3*2. e. de LL., cl I. 19. ff. ad municip.; hi vero actus debent
esse positivi, quod palet ex ipsa notione consuetudinis, el quidem cum
animo inducendi consuetudinem, el abrogandi legem, quia actus non ope­
rantur ultra intentionem agentium, quin tamen expressa sil intentio, et a
singulis elicienda ; atque hinc actus incræ facultatis, aut qui solum ex devo­
tione, quamvis diutissime, fiunt, non inducunt consuetudinem in vim legis:
voluntarii, sicut lex requirit actum voluntarium Principis; proin non cx
errore aut ignorantia esse debent, cum juxta leges nihil tam sit contrarium
consensui, quam vis, metus, et ignorantia : publici et notorii, saltem notorietate facti, quia actus clam gesti non habent rationem promulgationis,
qualis ad ligem eliam non scriptam requiritur : frequentati, quia mores
populi frequentiam dicunt; tot ergo actus esse debent, quot judicio judicis
vel prudentis viri sufficiunt, ut consensum populi continuatum satis expri­
mant.
Diuturnis, scilicet per tempus plurium annorum non interruptum, quia
ubi jus præscribit tempus, hoc semper censetur continuum, etloquensdc
consuetudine, eam vocat longævam, inveteratam, vetustissimam. Cum vero
leges tempus illud longum ad consuetudinem requisitum non definiant, et
decennium m jure sil tempus longum, hoc ordinarie sufficit pro qualibet
consuetudine, etiam præscriptiva legis ecclesiasticæ.
Cum aliquo legislatoris consensu : nam sicut populus non potest ferre, ita
nec abrogare legem, si Princeps resistat ; non tamen requiritur consensus
formalisant personalis, quo is mores populi expresse approbet, sed sufficit
vel tacitus, quo Princeps, cum facile potest, non contradicit, vel juridicus
aut generalis in jure expressus, quo omni consuetudini legitimæ, quamvis a
Principe ignoratæ, Princeps vim tribuit inducendi vel abrogandi legem.
Inde duplex dignoscitur via iutroducendæ consuetudinis, via prœscriptionis,
dum nempe mores populi debito modo ac tempore continuantur ignorante
legislatore, cujus proin legalis tantum consensus habetur, et via conniventice,
si legislator hos populi mores scit et dissimulat, et sic consensus ejusdem
tacitus habetur.
Si ais: Ad præscribendum contra absentem requiruntur 20, contra Eccle­
siam Romanam 100, et contra quamvis aliam 40 anni ; ergo nec ad consue­
tudinem decennium ordinarie sufficit.
R· Ad 1. Proscriptio tollit jus ac dominium alterius, non item consuetude.
< uin legislator ipse suum dederit consensum per illas leges, quibus consue­
tudinem quamlibet legitimam approbavit, eique vim tribuit. Ad hæc tempus
20 annorum in jure expressum est in favorem absentis a rebus suis, nullibi
vero jura exprimunt, quod requirantur plures, quam 10 anni ad consuetu­
dinem, quamvis legislator sit absens, modo actus sint continui el-non inter­
rupi
ruptii ;: censentur autem interrupti
interrupti, si mijor pars communitatis vel unico

DE CONSUETUDINE CONTRA LEGEM HUMANAM.

387

actu contrarium ageret, vel superior puniret transgressores legis, quorum
actus tendunt ad legem abrogandam,
.h/2e/3. Licet contra Ecclesiam Romanam, aliasve Ecclesiaspræscribi non
possit intra decennium, possunt tamen leges ecclesiasticæ contraria consue­
tudine intra 10 annos abrogari, cum hoc non sil contra Ecclesiam, tum quia
Iit cum consensu Ecclesiæ, el Pontifex legem potest restituere, ut primum
\isa fuerit utilisant necessaria, lum quia lex ecclesiastica non censetur jus
aliquod aut res immobilis.
205. Dico Ii. Consuetudo debet esse rationabilis, saltem negative.
Prob. Consuetudo est loco legis, et habet vim legis; ergo sicut omnis lex,
ita et consuetudo rationabilis esse debet, saltem negative, h. e. non debet
repugnare legi naturali aut divinae, nec decenliæ et æquitati, ut si absque
justa causa absentibus Canonicis darentur quotidianae distributiones; neque
rectæ rationi, bonis moribus ac religioni : non debet inducere nimiam
licentiam aut occasionem peccandi, nec enervare disciplinam ecclesiasticam,
ut si permitteret, interdictum aliasve censuras impune violari, nec subver­
tere libertatem ecclesiasticam, permittendo e. g. personas ecclesiasticas tan­
quam reos trahi ad forum scculare : non debet esse periculosa reipublicæ,
tendens ad ejus perturbationem, bonorum dissipationem, judiciorum
perversionem ; nec damnosa Ecclesiis, permittens laicis, prohibitu disponere
de rebus ecclesiasticis, conferri beneficia ecclesiastica sine auctoritate Prælati Eccles. : denique non debet esse reprobata tanquam corruptela a jure
positivo humano, quiaquamdiu eædem circumstantia? manent, talis consue­
tudo manet irrationabilis, utpote vel directe vel indirecte repugnans juri
naturali, aut decenliæ et æquitati.
Hæc si absint, consuetudo est de se honesta, vel saltem non inhonesta, et
quamvis non habeatur specialis ratio, imo repugnet legi positiva?, censetur
tamen rationabilis et conducens ad bonum publicum, videlicet ex ratione
positiva generali, quia stante tali consuetudine subditi reguntur suavius,
tolluntur laquei conscientiarum, frequentes legum transgressiones, el per­
turbationes reipublicæ ex iis ortæ.
Si ais 1. Consuetudo est contra legem, et introducitur per actus peccaminosos ; ergo nequit esse rationabilis.
R. 1. Sicut lex posterior abrogans priorem potest esse rationabilis, ita et
consuetudo legem formaliter abrogans, id quod aperte supponitur C. fin.
h. L, quo dicitur, quod consuetudo non praejudicet juri positivo, nisi fuerit
rationabilis et legitime sit prœscripta ; supponit ergo Gueg. IX., consuetu­
dinem etiam juri positivo contrariam posse rationabilem esse.
R. 2. D. .1. Consuetudo facti seu causalis est contra legem, et introdu­
citur per actus peccaminosos C. Consuetudo juris, seu formalis Y. Hæc enim
jam completa non est contra legem, quæ amplius non existi t, sicut lex pos­
terior abrogans priorem non est proprie contra legem, utpote jam abro­
gatam. Equidem plures DI), existimant, consuetudinem non tam a primis
transgressoribus introduci, quam ab eorum posteris sibi persuadentibus,
antecessores suos licite egisse; verum tametsi concedatur, primos transgres­
sores peccasse, tamen formalis consuetudo ad tales actus consequens, quæ
sola vim legis oblinet, potius ex voluntate Principis legem abrogantis et

388

DE LEGIBUS.

consuetudinem approbantis enascitur, quam ex actibus peccaminosis, ita ut
actus contra legem passim facti duntaxal ansam dederint Principi, legern
propter ejus inutilitatem ad bonum publicum, ad ulteriores ejusdem trans­
gressiones evitandas, revocandi, et moribus populi ad bonum publicum hie
et nunc magis conducentibus assentiendi : fere sicut legislatores mutatis
circumstantiis ob majus bonum communitatis priores leges abrogant per
leges posteriores. Esto, malos ex in occasionem capere posse ad leges vio­
landas; id vero non ita nocivum esse videtur bono publico, quam perseve­
rantia legis, cujus observantia propter continuatos diu actus contrarios
sperari moraliter non potest.
S/ais 2. Consuetudo contralegern est præscriptiva legis; ergo requirit
bonam fidem, sicut omnis praescriptio : sed ubi interveniunt actus peccaminosi et formales transgressiones legis, non datur bona fides; ergo.
R. D. .1. Est præscriptiva, h. e. consuetudo, ut legem abroget, debet esse
legitime praescripta quoad tempus C. quoad bonam fidem .V. Bona tides nec
requiritur ad consuetudinem inchoandam, quia h;oe inchoari non potest,
nisi lege adhuc vigente, adeoque per transgressiones legis; sæpe tamen con­
tingit, eas non esse formaliter peccaminosas, dum nempe bona fide existi­
mant subditi, propter legis difficultatem aliasve circumstantias se lege non
teneri ; id quod de antecessoribus legem non observantibus praesumi sæpe
potest ; si tamen reipsa peccent, non tam ex his eorum actibus peccaminosis,
quam ex consensu Principis suam consuetudo vim obtinet : neque ad con­
tinuandam, quia ob frequentes et continuatas legis transgressiones jura
videntur consentire in consuetudinem legis abrogatoriam, ne subditi plu­
ribus peccatis illaqueentur, sicut legislator ex ejusmodi transgressionibus
sæpe occasionem sumit, expresse vel tacite consentiendi in abrogationem
legis. Potuit autem malae etiam fidei consuetudo permitti, quia legem ca non
abrogat, nisi accedente aliquo censensu legislatoris; non item praescriptio,
quæ invito domino transfert dominium rei, quod si cum mala etiam fide
transferri posset, fortiorum violentiae et latronum calliditati bona aliena
exponerentur.
fl
Si ais 3. Juxta L. Consuetudinis. 2. C. quæ sit long. Consuet, nequit con­
suetudo v inccre legem ; ergo nec abrogare : sic enim dicitur: Consuetudinis
ususque longœvi non vilis auctoritas est, verum non usque adeo sui valitura
momento, ut aut rationem vincat aul legem.
R. I). .1. El lex citata loquitur de consuetudine necessariis requisitis de­
stituta, uti eam DI», communiter interpretantur C. de consuetudine rationa­
bili, omnique cx parte legitima .V. Lex citata explicatur per C. fin. h. L,
licet etiam longœvœ Consuetudinis non sit vilis auctoritas, non est tamen
usque adeo valitura, ut vel juri positivo debeat prajudicium generare, nisi
fuerit rationabilis, et legitime sit prœscripta : sed consuetudo, de qualiic
sermo, est rationabilis, quia omnibus necessariis requisitis ac praeprimis
consensu Principis instructa, et post decennium legitime prœscripta est; ergo.
Aliud est de legibus naturalibus ac divinis, ad quas per frequentes carum
violationes pariter abrogandas nemo prudens suam intentionem dirigit:
versari autem illas circa intrinsece bona vel mala, atque allioris esse
ordinis, facile omnes inlelligunl ; ac demum quis praesumat. suis legum

DE CONSUETI DINE CONTRA LEGEM HUMANAM.

38!)

ælernarum praevaricationibus tandem supremi legislatoris consensum acce­
dere ?
Advertendum denique, quod in dubio, situe consuetudo rationabilis aut
bono communi expediens, censeri rationabilis debeat, si legi non sit contra­
ria, cum delicta non praesumantur, ac proinde posteri in consuetitdinc a
majoribus introducta pergere possunt : si sit contra legem, in dubio standum
est pro lege, quia lex certa est in possessione, cui praevalere non debet ho­
nestas dubia consuetudinis; excipe immcmorialem, quia tempus immémo­
riale sicut de justitia tituli, ita etiam de rationabilitate consuetudinis prae­
sumptionem parit.

§ π.

9
·
Quinam sint effectus consuetudinis ?
206. Nola. Consuetudo secundum legem non inducit jus novum, sed legem
latam firmat, el dubiam declarat ac interpretatur. Consuetudo prœter legem
inducit obligationem el jus novum, docente S. Aug. ep. 36., mos populi Dei,
et instituta Majorum pro lege sunt tenenda; et sicut praevaricatores legum
divinarum, ita contemptores consuetudinum ecclesiasticarum coercendi sunt.
Consuetudo contra legem abrogat legem, ct non tam facit jus novum obli­
gans, quam permittens, quia dum facit licitum, quod alias illicitum erat,
nullam ejus faciendi necessitatem imponit. Posset vero etiam consuetudo non
tantum abrogare legem, sed et novam constituere, ut si communitas aliqua
inciperet abrogare legem, 7 testes requirentem ad testamentum, peractus
contrarios, v. g. tantum adhibendo 4 testes, simul autem vellet ir ritum esse
testamentum, si pauciores, quam 4 testes adhiberentur. Hæc fere singula
satis aperta sunt.
Quæritur autem hic 1°. Quandonam mores populi seu actus frequentati
censendi sint inducere consuetudinem obligatoriam? 2°. Utrum possit con­
suetudo abrogare legem etiam irritantem, item legem cum clausula, non
obstante.quavis consuetudine? 3°. Anet qualis interpretatio sit effectus con­
suetudinis ?

207. Dico I. Consuetudo obligat in conscientia, si in re gravi et difficili
introducatur, si sit valde utilis rcipublicæ, si probi piaculo, sibi ducant con­
tra eam agere, etsi contra eam agentes castigentur.
Halio : Quia cx hisce circumstantiis recte conjicitur, quod actus populi
frequeqtati non sint supererogator i i ac inerte facultatis, sed censendi sint in­
ducere consuetudinem obligatoriam, maxime cum populus in re difficili non
soleat operari conformiter absque obligatione. Si vero absint ejusmodi cir­
cumstantiae, in dubio praesumendum potius est contrarium, et lex seu obli­
gatio probari debet. Attamen non requiritur, ut consuetudo sit approbata in
judicio contradictorio, aut introducta per actum judicialem, sed sufficit notorietas facti per actus cxtra-judiciales: quamvis enim actus judiciales suffi­
ciant ad inducendam ac probandam consuetudinem, tamen necessarii nou
sunt, quia sine illis potest ca esse rationabilis, legitime praescripta, ct de ea
per duos v. g. testes de visu salis constare.
Consuetudo autem habens vim legis potest obligare, sicut lex scripta, vel
35*

—

390

DE LEGÏBÛS.

subpœnà, vèl sub culpa, vel sub utroque, cum quoad hoc a lege scripta non
differat ; imo potest per consuetudinem, ad instar legis scriptie, abrogari
obligatio ad culpam, manente obligatione ad poenam saltem improprie (li­
ctam, ct vicissim.

• -N

i

208. Dico 11. Consuetudo potest abrogare leges eliam irritantes, quin et
leges cum clausula, non obstante etc.
Ratio primi: quia etiam lex scripta potest abrogare leges, quæ dant for­
mam actui, aut ad agendum inhabilitant.
Halio secundi : quia mulari possunt circumstantia» ita, ut consuetudo con­
traria legi cum tali clausula incipiat esse rationabilis; sicut ergo pro tali
casu legislator suam ipse legem abrogare rationabiliter potest, ita et consue­
tudo. Quandonam vero circumstantiæ ita sint mutatæ, ut consuetudo videa­
tur esse rationabilis, arbitrio judicis, vel prudentum aestimationi relinquen­
dum: quæ si non mutentur, nequit illa esse rationabilis, cum lex reprobans
consuetudinem contrariam pergat esse rationabilis, deficiatque consensus
legislatoris in consuetudinem reprobatam, cujus efficaciam impedii: sicut
lex umnino prohibens proscriptionem alicujus rei, impedit ejus proscriptio­
nem, licet adsit titulus el bona fides. Hæc vel maxime etiam tenent de
consuetudine immemorial!', quæ fere æquiparatur privilegio, et clausula
legis prohibente vel irritante consuetudinem contrariam vix comprehen­
ditur.
Si ais 1. Si leges etiam irritantes abrogare potest consuetudo ; ergo per
illam introduci poterunt impedimenta matrimonii dirimentia, et introducta
rursus abrogari, quod tamen c. o. de Consang. et Affin. vocatur corruptela.
Item si consuetudo immemorialis est instar privilegii ; ergo qui eam allegat,
e. g. laicus, poterit acquirere jus decimandi, eligendi, confirmandi in ordine
ad beneficia ecclesiastica, poterit per illam obtineri v. g. immunitas ab ob­
servatione interdicti, potestas simul habendi plures canonicalus etc. : hoc
dici nequit ; ergo.
It. Ad 1. Cap. cil. inlelligendum est de consuetudine necdum legitime
præscripta.
Adi. .V. seq. Consuetudo immemorialis non in omnibus æquiparatur pri­
vilegio, cum laicus prodicta jura ecclesiastica obtinere valeat per privilegium,
non item per consuetudinem aut proscriptionem, nisi privilegio Pontificio,
quod vel reipsa datum sit, vel datum esso praesumatur, ad ea laicus habilitetur; hoc ergo secluso laicus sicut est incapax ea jura possidendi, ita et
acquirendi. Prolcrea excipitur casus, quo consuetudo a lege reprobatur
tanquam abusus el corruptela : tunc enim manentibus iisdem circumstantiis
eteausis reprobandi, nec immemorial! tempore fieri potest rationabilis, v. g.
consuetudo non servandi interdictum ecclesiasticum, plui es simul probendas
obtinendi etc.
Si ais 2. Consuetudo immemorialis fundat præsumptionem privilegii;
ergo quod x i privilegii, etiam vi talis consuetudinis acquiri et possideri potest.
R. D. .1. El hæc prosumptio est juris et de jure, nullam admittens proba­
tionem in contrarium .V. Non est juris, sed potius facti, ita ut, si vitium
tituli vel defectus privilegii a parte adversa satis probetur, prosumptio cedere
velitati debeat (. Tempus immémoriale fundare puteat praesumptionem pri-

de consuetudine contra legem

Humanam.

391

vilegii, proscrllin concurrente simul constanti fama dc concesso privilegio
Pontificio, ita ut possessio juris continuari possit, donec probetur privilegium
non esse obtentum. Prolcrea consuetudo, quæ non est immemorialis, pro­
fari debet, sicut proscriptio, eo quod facta non praesumantur, idquevclper
litteras publicas, instrumenta vel acta judicialia, aut famam publicam, aut
duos minimum testes de visu. Dixi duos testes, quia licet uni auctori gravi,
cui nemo contradicit, adhiberi fidos pro foro interno possit, tamen pro foro
externo unus testis, quamvis excellens, non probat concludenter, sed lanium
prasumplive; neque extra casum consuetudinis valde antiquæ admittitur
juramentum stipplelorium, quia, cum consuetudo pluribus nota esse debeat,
testimonium foret suspectum. Dixi lestes de visu, qui deponant se vidisse,
in illo loco sic observari continuo per decennium, scientibus et prosentibus
multis. Immemorialis probatur, si duo saltem testentur, se vidisse et a majo­
ribus audivisse observatum, quin viderint vel audiverint contrarium.
209. Dico 111. Consuetudo necdum proscripta facit interpretationem legis
doctrinalem, legitime proscripta usualem, quæ sit omnino authentica, habens
vim legis.
Halio : quia consuetudo c. 8. de Consuet, optima legum interpres, secundumquam regulandi contractus, judicia interna ctextcrna etc. Vide num. 204.

210. Observa. Consuetudo cessat el abrogatur 1°. Per consuet udinem con­
trariam, scilicet universalis per universalem, ct particularis per particula­
rem; universali eliam derogatur per particularem, in quantum hæc illi con­
traria est; per non usum autem consuetudo jam completa non abrogatur, si
ejus excrcendæ ulterius occasio nulla fuit : 2°. Per legem novam clare ac
directe contrariam, itidem universalis per universalem, etsi lex consuetudinis
mentionem non faciat, neque addat clausulam derogatoriam ; ut vero par­
ticularis consuetudo tollatur per legem universalem, hæc illius meminisse
debet, aut saltem addere clausulam derogatoriam generalem cujusque con­
suetudinis Contrariae, id quod probabiliter etiam tenet de lege particulari
supremi Principis, Papæ aut Imperatoris lata pro loco speciali, in quo viget
consuetudo specialis, præsertim immemorialis illius loci : quippe consuetudo
universalis, non item particulares omnium locorum consuetudines censentur
cssccognitæ legislatori supremo et universali, propter locorum sibi subdito­
rum multitudinem, et molem negotiorum. Aliud est de Principe inferiore,
cujus non ita amplum est imperium : hic, quia praesumitur nosse particulares
locorum consuetudines, hoc ipso, quod legem fert iis directe contrariam,
easdem abrogat.
Cavendum autem, ne Princeps legem ferat adversus consuetudinem, quæ
vere utilis est, cum ea lex, ulpote bono communi contraria, vera lex non
esset ; imo si minus etiam utilis est consuetudo, toleranda potius, quam
tollenda videtur S. Augustino, qui cp. 54. sola, inquit, mutatio consuetudinis,
etiam quee adjuvat utilitate, novitate perturbat, censens propterea, ceremo­
nias quasdam Religioni Christianae minus consentaneas ferendas esse potius,
quam tollendas cum offensione populorum. Igitur meminisse in abrogandis
consuetudinibus Superior debet, mulla licere quæ non expediunt, tollendum
esse abusum usu retento, zizania quidem colligenda, sed caule admodum,
ne simul ut triticum eradicetur.

. ■.

’

______________ L

392

UE LEGIBIS.

ARTICULUS V.
DE ABROGATIONE LEGIS HUMANE PER VOLl NTATE.M SI PEIlUHUS.

211. -Vota. Abrogat id est antiquatio legis secundum se totam ; utrum lev
sic abrogari possit, videtur esse dubium ev eo, quod , si lex est justa, utilis el
honesta, iniquum sit eam tollere : si injusta ac nociva reipublicæ, per se
ipsam cessat, quin opus sit abrogatione. Verum communis et certa est sen­
tentia, quod valide ac licite possit abrogari lex, cujus tametsi utilis utilior
revocatio esse potest, vel quia passim violatur, vel ne nimis multiplicentur
leges, vel quia subditos gravat, quamvis non injuste etc. Sane justum etiam
omitti vel mutari potest propter magis justum, sicut minus utile propter
utilius; neque levitatis aut inconstanti® idcirco arguendus est legislator, cum
Deus etiam ob temporum hominumque mutationem legem suam voluerit
abrogare. Quæritur hic, quis dc jure valeat abrogare leges humanas, et qua
id ratione fieri debeat.
212. Dico 1. Generales pro abrogatione legis hæ sunt regulæ :
Ie. Lex justa de causa potest abrogari a legislatore, ejus successore el
superiore. Datio : lex pendet a voluntate legislatoris, cujus successor parem,
superior etiam ampliorem potestatem habet; ergo. Dictum justa dc causa,
quia sicut condere legem, el dispensare in lege, ita multo magis tollere
legem, ut licite fiat, justam causam requiri!; quamvis valide quivis legisla­
tor etiam sine causa legem tollat.
2?. Inferior nequit abrogare legem superioris. Ratio patet ex dictis de
dispensatione : quippe potestas superior non pendet ab inferiori, neque
voluntas inferioris mutare potest voluntatem superioris. Hinc Episcopi et
communitates ecclesiastic® nequeunt condere leges contra jus canonicum,
aut decreta suorum superiorum : multo minus Principes secularcs quidquam
proprie valent statuere contra canones, eos abrogando: quin et dc rigore
juris, ac secluso speciali privilegio, Respublicæ inferiores ct Civitates sub­
jecta.· alieni Principi, hujus legem abrogare non possunt.
3*. Statulum infériorisa superiore confirmatum confirmatione essentiali
nequit ordinarie abrogari ab inferiore, potest confirmatum confirmatione
simplici et accidentali.
Ratio primi: confirmatio essentialis hic intelligitur ea, vi cujus statutum
inferioris evadit lev superioris; ergo inferior illam abrogare non potest,
c. 22. de Prcebend. in G., et 1. i. §. Sed neque. G. de V. J. enucl. ; hoc
tamen non presumitur, nisi expresse declaretur : quare in praxi verba
confirmationis sollicite consideranda sunt.
Halio secundi : confirmatio accidentalis, præsupposita jam vi obligandi,
precise pondus addit ct honorem, principaliter data in favorem statuentium;
habet ergo se instar privilegii, cui potest renuntiari : nisi fors clausula a
superiore addita, ut, «» quidquam contra fieret, non valeret, qua ipsis statuen­
tibus tollitur potestas contra statutum sic confirmatum agendi, c. 25. dc
Prœbcnd. Dictum ordinarie, quia si statutum a superiore confirmatum sit
contra jus commune, inferior potest eo relido regredi ad jus commune,

DE ABROGATIONE LEGIS 1IUMAXE.

393

cum regressus ille censeatur favorabilis, et voluntatem superioris Interpretativam supponat.
Si ais: 1°. Lex. ecclesiastica reprobavit legem civilem, quamvis insuo
ordine supremam, c. g. de secundis nuptiis puniendis, dc homicidio in
certis casibus impune permisso, item circa contractum matrimonii, disposi­
tionem ad pias causas etc. 2°. Ex leg. Omnes populi, if. de J. ut J. possunt
inferiores populi condere statuta, quamvis legi superioris contraria ; ergo
hanc abrogare. 3°. Principes seculares possunt abrogare leges civiles juris
communis; ergo ct Episcopi decreta juris canonici, sicut dispensare in lege
Pontificia valent ; proinde lex superioris non a solo superiore mutari et
aboleri potest.
IL Ad 1. Lex civilis, licet in suo ordine suprema, tamen quoad bonum
animæ subordinate!· ecclesiasticæ, tum quando lex civilis in propria rnateria
est contra bonos mores, aut animæ periculum infert, uti illa de secundis
nuptiis, et de homicidio; tum quando versatur circa materiam, quæ de se
videtur esse temporalis, ad spiritualem vero ordinem evecta est, uti con­
tractus matrimonii etc.
Ad 2. Citata lex Omnes populi, solum dicit, populos habere potestatem
condendi leges proprias, et suis moribus accommodatas, quod inlelligi potest
de legibus ultra jus commune, non contra illud; sicut mulla dicuntur a
JCtis introducta jure gentium contra jus naturæ, v. g. servitutes et privata
dominia, non quod sint juri naturæ contraria, sed quod non sint jure naturæ
determinata; possunt ergo inferiores improprie contra jus commune supe­
rioris aliquid statuere, h. e. reservare casus, quos illud non reservat, addere
censuras, quas illud non præscribit, sicque non abrogare, sed novis potius
statutis ac poenis juvare el urgere legem superioris.
Ad 3. Kullus inferior dc se potestatem habet abrogandi legem superioris,
quia hoc ipso non esset inferior : si Principes seculares hinc inde derogant
juri communi, ex potestate sibi concessa id faciunt ; talis vero potestas circa
jus canonicum aperte denegatur, c. 9. de M. et 0. Potestatem dispensandi
in lege Pontificia, quam habent Episcopi, a superiore habent, siquidem ob
casuum frequentiam magis sit necessaria potestas dispensandi, quam abro­
gandi ; ct abrogatio quidem plane tollit legem, quam dispensatio pro uno
alterove duntaxat casu relaxat. Quid, ubi lex communis alicui provinciae
minus videlur*accommodata, præslandum, vide num. 131.
213. Dico II. Speciales regnlæ pro abrogatione legis sunt :
1°. Abrogatio legis facta per legem novam, promulgari debet : si autem
revocatio non liat per legem, sufficit aliqua ejus manifestatio. Ratio primi :
quia omnis lex, ut actu obliget, solemnem promulgationem essentialiter
requirit. Ratio secundi : quia tametsi solemnis promulgatio non sit neces­
saria, cum deficiente voluntate superioris jam lex deliciat, tamen si talis
abrogatio nullo modo est publica, subditi adhuc manent lege obstricti vi
conscienliæ erroneae, cum nescirent, oppositum legis esse licitum.
2°. Lex posterior generalis non abrogat legem priorem specialem, nisi hujus
mentionem faciat : lex autem posterior specialis tantum derogat legi priori
generali. Ratio primi desumitur cx c. 1. dc Consuet, in G., et c. 29. de Elect.

3Û4

DE LEUIDUS.

IIE CESSATIONE LEGIS Ut MAN.E.

ibidem. Ratio secundi est, quia tametsi speciale nequeat esse adæquate con­
trarium generali, tamen generi per speciem derogatur.
3°. Lex generalis posterior abrogat priorem generalem, quamvis illa
careal clausula derogatoria ; palet ex dictis de consuetudine, quia leges gene­
rales legislator scire praesumitur : lex item specialis prior, saltem si con­
tenta sit in juro communi, neque firmata juramento de ea nunquam revo­
canda, abrogatur per specialem posteriorem, quia sic voluntas superioris
posterior prævalel priori, ulpole quam injure communi contentam cognoscit,
cognilamque rejicit: si autem juramento firmaverat legem priorem, fortior
est pnesumptio excludens delictum ; tamen juramentum non ita videtur
stringere successores legislatoris, quam ipsum legislatorem, qui legem illo
firmant.
ARTICULIS VI.
DE CESSATIONE LEGIS HLMAN.E EX DEFECTI' TINIS.

214. Nota. Certum, quod lex cesset ab intrinseco, si vel cesset tempus, ultra
quod legislator non voluit obligare, vel materia legis facta sit inutilis aut
inhonesta. An et quando lex cesset cessante fine, aliquantum difficilior est
quæslio. Finis legis alius est intrinsecus, scilicet derivatus ab ipsa materia vel
ex se honesta, e. g. orationis aut jejunii, vel ut medium assumpta ad vir­
tutem, uti est pretium a lege taxatum, quod ita per legem fit medium justitiæ, ul ejus violatio non tantum sit inobedientia,sed et injustitia; alius
vero extrinsecus, ob quascumque alias rationes intentus. Finis cessare potest
vol adæquate et in communi, vel inadæquate et in aliquo particulari; item
vel negative tantum, quando in tota materia legis non amplius invenitur
ratio, obquam lex posita fuit, quin tamen inutilis aut nociva sil, vel con­
front quando lex est inutilis et nociva : de contraria cessatione legis non
quæritur, cum res plana sit, sed tantum de negativa.
215. Dico. Lex ipso facto cessat, si ejus finis cessat adæquate, generaliter et
constanter.
Ratio primi: quia cessante tota ratione, propter quam fuit lata, lex cessat
esse utilis, cessatque voluntas superioris de obligatione legis, quæ jam non
amplius bono communi utilis est. Si vero finis partes habet, parte finis una
deficiente, nonnisi pars legis respondens fini partiali cessat, cum utile per
inutile non debeat vitiari, c. 37. de R. i. in 6.; hinc si lex indiceret preces
pro oblinenda pace, hac obtenta cessat lex : si preces indiceret pro pace et
pluvia obtinenda, pace quidem obtenta, non item pluvia, necdum cessat lev,
quia iu primo finis totalis, in secundo finis tantum partialis cessat.
Ratio secundi: lex omnis fertur generaliter, h. c. non pro uno alterovc
privato, sed pro communitate ; ergo nec cessat, nisi generaliter ejus finis
cesset; hinc tametsi privatus quis ita sit dispositus, ul cx lectione librorum
haereticorum ei perversio non immineat, neque matrimonium ejus clande­
stinum comitetur fraus, aliaque sequantur incommoda, propterea non cessat
lex et hoc et illud prohibens, quia manet periculum fraudis ac perversio­
nis generale, quæ ratio legis est.

/

305

Ratio tertii : quia si linis legis non cessat, nisi ad tempus,lex etiam solum
cessat ltd tempus, cl line legis reviviscente, ipsa quoque reviviscit.
Dictum ipso facto: nam licet constitutio legis requirat promulgationem,
ut voluntas Principis innotescat, non tamen cessatio legis: cum hæc non tam
a voluntate Principis proveniat, quarn cx defectu legis intrinseco et essen­
tiali, qui per evidentiam facti satis, uti supponitur, communitati manife­
statur.
Si ais: Lex v. g. jejunii, quæ fertur propter macerationem carnis, adhuc
obligat, quamvis communitas hoc medio ad illum fiucm non indigeat, habens
alia inedia carnem macerandi; ergo potest finis legis simpliciter et absolute
cessare,quin cesset obligatio legis.
R. I). C. Quin cesset obligatio legis præcipientis actum de se indifferen­
tem .V. præcipientis actum vel cx sua materia, vel cx assumptione sui pro
medio ad virtutem bonum ac honestum C. Etsi fingatur, cessare jejunium
ceu macerationem carnis, non cessat tamen ut actus tempcranliæ, quem ceu
finem intrinsecum immediate ac primario lex jejunii intendit. Universim
ergo lex praecipiens actum de se bonum et honestum, cessante etiam toto
ejus tine exlrinseco, nunquam cessat, eo quod maneat finis intrinsecus imme­
diate ac primario intentus ; imo respectu talis legis nunquam finis extrinse­
cus esse potest finis adæquatus. Atque per hoc etiam lex a præcepto distin­
guitur, cum lex objectum de se indifferens constituat in materia virtutis, v. g.
taxatum rerum pretium in materia justitiae, non ita præceptum qualecumque
superioris; hinc Religiosus violans jejunium singulari præcepto impositum
peccat quidem contra obedientiam, non vero contra temperantiam. Si autem
materia de se indifferens est, uti gestare vel non gestare arma, exportare e
loco has vel illas merces, cessante generaliter et adæquate fine talis legis
exlrinseco, cessat ipsa etiam lex tota, quia, cum materia de se indifferens,
adeoque per se solani honeste non amabilis, nunquam per se et propter se
praecipi possit, cessatio finis negativa hic transit in contrariam.

b'

•

4

CONSPECTUS TOMI TERTII
PARS PRIOR.

.

TRACTATUS DE BEAT1TUDINE.
CAPUT L — DE NATURA BEATITCDINI3.
Artic. I. — In quo consistat Beatitudo Hominis?.
.....................
_
||t _ Unde, et qualis sit tum Visio, tum Amor Beatificus....................

Pag.
1
3

CAPUT II. — DE AFFECTIONIBUS BEATITÜDINÏS.

Artic.

I, — De Affectionibus Bealitudinis quoad statum.
§ i. — An statui Beatifico essentialis sit Perpetuitas................................
Quærf.s 1. An ad Beatiludinem requiratur securitas de Perpe­
tuitate? .......... .......................
Quæres II. Unde statui Beatorum obveniat Impeccabiiilas. . .

5
8
9

Artic. II. — De Affectionibus Bealitudinis quoad subjectum.
§ i. —An homines Beati habituri sint corpora?........................................... 10
§ n. — An omnes fruantur Beatitudine æquali?........................................... 15
Artic. III. — De Affectionibus Beatitudinis quoad perfectiones.
§ i. — An et quibus scientiis , prætcr visionem, illustreturintellectus
Beatorum?............................................................................ 17
§ n. — Quibus virtutibus et prærogativis, præter charitatem, ornetur
voluntas Beatorum?.......................................... 19
Artic. IV. — De Affectionibus Bealitudinis quoad tempus.
§ i. — An Beatiludinem antecedat Regnum Chiliastarum?........... 21
§ n. — An Justorum animæ ante Resurrectionem universalem admit­
tantur ad visionem Dei?....................................................... 24
Qüæres. An Joannes XXII. tenuerit, animas hominum ante ju­
dicium extremum non videre intuitive Deum?............................ 31
§ ill. — An Justorum animæ nondum plene purgatæ in Purgatorii poenis
detineantur?.................................................................. 33
§ iv.
An Justorum animæ in Purgatorio dclentæ Fidelium suffragiis
juvari possint?.................................................................. 41
Quæres. An Justorum animæ purgentur \ero igne? ....
43

TRACTATUS DE ACTIBUS HUMANIS.
CAPUT I. — DE VOLVNTARIETATE ACTUUM HUMANORUM.
Artic. I.
—
II.
— III.
§ i.
§ n.
§111.
§ iv.

—Quid el Quotuplex sit Voluntarium?............................................... .......
— An Vis, Metus, Passio tollant Volunlarietatem ?................................. 49
—An Ignorantia tollat Volunlarietatem?...........................................
—Quid et Quotuplex sit Ignorantia ?...........................................................
— Quæ sit doctrina SS. Hieronymi ct Augustini de Ignorantia?. .
53
— An Ignorantia Vincibilis excuset a peccato?......................................... 54
— An Ignorantia Invincibilis eyciisot a peccato?....................................... 56
26

PARS PRIOR.

Pag.
§ IV. __ Utrum Probabillmiis unquam fuerit ab Ecclesia reprobatus? . 192
Qu i.res I. l'bi et Quibusnam usus Probabilismi non sit licitus? 201
Qi ÆiiEs IL An usus Probabilismi diam se extendat ad opinionem
minus probabilem alienam?.......................................................//>

COWF.CTVS TUMI TERTII,
CAPIT II. — DE LIBERTATE ACTUUM HUMANORUM.

Artic.
—
—
—
—

I.
II.
111.
IV.
V.
§ 1.
§ π.

Pig·
— Qua» immuyitas requiratur ct surficial ail Lilærtatem Arbitrii? 6<
— Qua» indifferentia requiratur et sufficiat ad Libertatem Arbitrii? f,9
— Qui sint Errores præcipui eirca Libertatem Arbitrii?................ 72
— Quæ sil vera doctrina S. Augustini de Libertate Arbitrii ?. . .
70
— Quid senserit D. Thomas de Libertate Arbitrii?
— Præcognita de Prædeleriuinatione.......................
84
—. Meus S. Thomæ circa Libertatem Arbitrii..........................................87

Artic. VI. — An homo iii statu naturæ lapsæ gaudeat Libertate Arbitrii ?.

.

9®

TRACTATUS DE LEGIBUS.
CAPI T 1. — DE LEGE, ÆTERNA, NATURALI.
ARTIC.

CAPIT III. — DE MORAL1TATE ACTI UM HUMANORUM.

•i

Artic. I. — Unde desumenda Moralitas actuum humanorum ?....................
—
11. — An omnes actus humani necessario referri debeant ad Finem
Honestum?..................................................................
10®
— ill. — An sit obligatio omnes actus humanos dirigendi ad Deum, ceu
Finem Ultimum?........................................................................... I®5
IV. — Quæ sit Regula prima actuum humanorum ?................................. 112
— V. — Quæ sit Regula proxima actuum humanorum ?
Ji. — Præcognita de Conscientia gcncratim................................................. D?
§ H. — Dictamen Conscientiæ Ultimum........................................................ t2®
CAPUT IV. — DE CONSCIENTIA.

Artic.

i wrerc

1.
§ i.
§ H.
§111.
Artic. 11.

— Quiddilas, Proprieties, Divisio Legis..............................
II. — De Lege Ælerna..................................................................
III. — Le Lege Naturali.................................................................
IV. — De Principio Intrinseco et Ultimo Legis naturalis. . .
— De Immutabilitate Legis Naturalis...................................
— De Præceptis Legis Naturalis...........................................
— De Modo operandi a Lege Naturali præscripto. . . .
Quæres. Quid sit Lex sive Jus Gentium ?.....................

201
207
210
216
222
230
232
238

CAPUT II. — DE LEGE POSITIVA DIVINA.

Artic.
-

— De Conscientia Erronea,Dubia, Scrupulosa.
— De Conscientia Erronea.. .............................................................. 127
— De Conscientia Dubia....................................................................... I3®
— De Conscientia Scrupulosa................................................................I33
— De Conscientia Rigidiore, Tutiore, Probabiliore, Probabili ct
Laxa gcncratim.................................................. *55

Artic. HI. — De Tutiorismo.
§ 1. — Præcognita.......................................................................................... H®
§ ii. — Discutitur Tutiorismus Rigidus.......................................................... h2
§ in. — Pensantur fundamenta Tutiorismi Mitigati................................... 113
§ IV. — An in dubio legis semper sit eligendum Tutius?............................. 151
Qu eues. An liceat, sequi sententiam certo et practice probabi­
lem, minus lutam ? ..................................................................... 157
Artic. IV. — De Probabiliorismo.
§ i, — An in concursu æqualiter probabilium sequi liceat opinionem
minus tutam?............................................................... 151
§ U. _ An in concursu opinionum inæqualiter probabilium liceat sequi
minus tutam, ct simul minus probabilem ?................. 165
§ m. — Momenta sententiæ probabilis ct probabilioris ex S. Scriptura. 167
§iv. _ Momenta sententia· probabilis et probabilioris ex SS. Patribus.. 171
§ L - Momenta sententiæ probabilis et probabilioris ex Ratione Theo­
logica......................................................................................... .177
Artic. V. — Dc Probabilismo.
.w
§ 1. — Præcognita de opinione Probabili..................................................... 184
§ ii. — An duæ partes contradictoria; possint simul probabiles apparere
intellectui, isque prudenter assentiri probabili in concursu
probabilis vel probabilioris?.........................................187
§ ni. — Quæ sint obligationes ct fundamenta prœcipua Probabilistarum? 188

III

I.
II.
Ill
IV

—
—
—
—

—
VI —
VIL —

VIII. —

Lege Mosaica a Deo lata.............................................................. 238
Lege Mosaica per Christum abrogata........................................ 245
Lege Mosaica post Christum tandem illicita.............................. 265
Legalibus ab Apostolis aliquamdiu post Christi mortem exer­
citis..........................................................................
De Ccpha a Paulo circa usum Legalium reprehenso................... 258
De Lege Evangelica a Christo pro omnibus instituta................... 265
De Lege Evangelica post sufficientem sui promulgationem uni­
versos obligante...........................................................
271
De Lego Evangelica Indispensabili, ac perpetuo duratura. . .

De
Dc
De
De

CAPUT III. — DE LEGE POSITIVA HUMANA.

Legislativa Humana gcncratim................................. 280
Legislativa Civili.......................................................... 286
Legislativa Ecclesiastica............................................. 289
Ecclesiastica Pontifici et Episcopis propria. . . . 295
Ecclesiastica Pontifici ct Episcopis ex jure divino
propria.........................................................................
302
— VI. — De Potestate Ecclesiastica a Civili et Politica omnino discreta. . 308
§ i. —■ Objectiones ex Lege Naturali, Mosaica et Evangelica. . . . 310
314
§ ii. — Objectiones ex Historia Ecclesiastica et Profana...................
Artic. VII. — De Epistolis Decretalibus Veterum Pontificum ante Siricium. . 320

‘Artic.
-

I.
II.
III
IV

— De Potestate
— De Potestate
— De Potestate
— De Potestate
— De Potestate

CAPUT IV. — DE PROMULGATIONE, ACCEPTATIONE, OBJECTO, SUBJECTO ET EFFECTO
LEGIS HUMANÆ.

Artic.

— De Promulgatione Legis Humanæ.
— Promulgatio Legum gcncratim. . .................................................... 325
§11. — Momenta sententiæ Affirmantis, necessariam esse solemnem
Legum Ecclesiasticarum promulgationem in singulis dioecesibus. 327

I.

KH. PATBUM SOCIETATIS JESl

COXSPECTl’S TOMI TERTII PARS PRIOR.

• Λ·

THEOLOGI

§ui. — Momenta sententiæ Negantis, necessariam esse solemnem Legum
Ecclesiasticarum promulgationem in singulis diœceslbus. . . 329
Anne. II. — De Acceptatione Legis Humanæ................................................. 335
Ill. — De Objecto seu Materia Legis Humanæ.
— An Legislator Humanus possit prœcipere actus mere internos? 339
§ II — Momenta sententiæ Negantis, Ecclesiam posse directe prœcipere
actus mere internos................................................................
§111. — Momenta sententiæ Affirmantis, Ecclesiam posse directe prœeipere actus mere internos................................................. 343
Artic. IV. — De Subjecto Legis Humanæ.
An Fideles et Justi a Legibus Humanis exempti sint ? .
. 346
. 348
Au et quomodo Peregrini Legibus Humanis obligentur?
§ H
. 353
Utrum Clerici Legibus Civilibus obligentur?. . . .
§111
Artic. V
De Effectu sen Obligatione Legis Humanæ.
PRÆLECTIONIBUS PUBLICIS
§i. — Quæ et Quanta sit obligatio Legis Humanæ ? . . . .
359
§ ii. — Quomodo obligent Lex Pœnalis, et Lex fundata in Praesum­
IN ALMA UNIVERSITATE WJRCEBIJRGENSI
ptione ?...................................................................
. 363
§ ui. — Quam obligationem inducant Leges Irritantes ?.........................
367

·■·.>-■

DOGMATICA

POLEMICA. SCHOLASTICA ET MOR

ACCOMMODATA.

CAPUT V. — DE MUTATIONE LEGIS ΠΙΜΑΝ'.Έ.
Artic. I.
— II.
— HI
- IV

— De Interpretatione Legis Humanæ.......................................
— De Dispensatione Legis Humanae..........................................
— De Privilegiis seu Exemptionibus a Lege Humana.
. .
— De Consuetudine Legis Humanæ abrogaloria.
— Quid sit, et qualis esse debeat Consuetudo contra Legem ?
§n — Quinam sint Effectus Consuetudinis ?...................................
Artic. V — De Abrogatione Legis per voluntatem Superioris. . . .
AI. — De Cessatione Legis ex defectu Finis...............................

374
377
381

EDITIO ALTERA
OPERA ET STUDIO PATRUM EJUSBEM SOCIETATIS

3S5
3S9
392
394

TOMUS TERTIUS.
DE JURE ET JUSTITIA.

DE

VIRTUTE

RELIGIONIS.

LtfTETlÆ PARISIORI Μ
SUMPTIBUS JULIEN, LANIER ET SOGIOHI Μ.
?.-· <·*;■

4. VIA DICTA DE DUCI.

185.3.
•7.£

I

’■.»a · *

HIACTATIIS

DE JUKE ET JUSTITIA
AUCTORE R. P. THOMA HOLZCLAU S. J.
SS. THEOLOGIÆ DOCTORE EJUSDEMQUE
IN ALMA UNIVERSITATE WIRCEBURGENSI
PROFESSORE PUBLICO ET ORDINARIO.

APPENDIX

DE VIRTUTE RELIGIONIS
EX OPERE DE JUSTITIA ET JURE
R. P. ueovardi

lessu

INSTITUTIONES

THEOLOGICÆ
DE

JURE ET JUSTITIA.

1. Apposite omnino post Tractatum de Gratia et Merito, præeunte DoctorcAngelico, Theologi ad considerandas virtutes procedunt. Et vero cum
omne meritum in virtutum actibus consistat, tamque actus meritorii,
quam virtutes supernaturales radicentur in gratia sanctificante, utque ita
loquar, nascantur in gratiæ sinu, ejus nutriantur lacte, et animentur spi­
ritu, ita ordinata methodus exposcit. Ut vero aliunde constat, in Theolo­
gicas et Morales dividuntur. Sed prioribus utpole nativa sua praecellentia
vehit jure, potioribus jam absolutis, Morales subsequuntur ordine, intorque
cas quatuor, quas S. Prosper L. 3. de vitae contemplat, c. 18. spiritualis Para­
disi fluenta quatuor Sapientiœ fonte derivata; S. Ambrosius L. 3. de Virginib.
quatuor rotas divini currus, quibus triumphalis gloria Domini animam
ingreditur; reliqui vero Patres passim, cumque his Theologi uno verbo
Cardinales vocarunt, suntque Prudentia, Justitia, Temperantia, Fortitudo,
ad quas cæteræ tanquam partes potestativae pertinent.
9

2. Dicuntur etiam Cardinales, proplerea quod principaliter ac specifice
exprimant singukc unam ex perfectionibus iis. quæ omni virtuti inesse
debet. Primo enim virtus omnis esse prudens debet, et a prudentia dirigi,
unde bæc cæterarum virtutum cardo est et fundamentum. Secundo justa
esse debet, hoc est tribuere, quod alteri debetur; hanc perfectionem maxime
justitia specialis et commutati va inter homines exprimit. Tertio fortis sit,
oportet, difficultatibus non cedens : hæc perfectio in fortitudine relucet ,

2

l»E JUUL ET JI STI lix.

quatenus versatur circa honestatem quævis ardua superandi. Quarto demum
esse debet temperans , modum a ratione pnuscriptum non excedens: tempi'·
peranlin hoc singulariter praslat, quatenus circa voluptates moderandas
versatur. Ex his vero Theologia Scholastica unam justitiam, c® teris Phi­
losophia) ac Theologia) Morali relictis, pertractandam suscipit; sic tamen *
ut, secus ac Jurisprudentia, quæ juxta !.. I. Tit. J. Instil, de Just, et Jurea
Justitia ordinem ducit, primo circa ejus objectum versatur, quod ejus cogni­
tio utilis magis ac necessaria, maximeque forum Theologicum, regulandos
inores, ac decidendas pro cunscicnliæ foro quæslioncs, quoi hinc cl fre­
quentes et implexa.· oriuntur. attineat.

DISSERTATIO PRIMA
ET 1’IUXBIMI.IS.
■>i:

i-:t diitmoae «iliii*».

3. Analogum juris nomen est, ueuque Innnimirn diverso sensu accipitur ;
i. quidem pro loco, in quo judicia exercentur, ct administratur justitia ,
quo sensu dicimus, vocari in jus, cornparere in jure. II. Pro sententia
judicis, atque ita is dicitur præesse juri dicendo. III. Pro ipsa Jurispru­
dentia, sive scientia legum ac canonum ; in qua acceptione eos, qui legum
ac canonum adepti notitiam , Juris Consultos appellamus; ac ita sumptum
jus delinitur ab Ulpiano : Ars iequi et boni, L. I. /f. de J. et J.; ab Impera­
tore vero : Divinarum atque humanarum rerum notitia, justi atque injusti
scientia. §. 1. Dist. h. t. IV. Ac magis proprie pro regula justi, sive lege
ipsa ac canone; hocque sensu veniunt hi loquendi modi : ex dispositione,
fictione, subtilitate juris. Item hac acceptione jus opponitur facto; unde
ortum ducunt hi alii loquendi modi : Quœstio juris , Quœstio facti : Igno­
rantia juris, Ignorantia facti. Ac demum isto sensu §. fin. Inst. de J. et J.
jus in Naturale, Gentium et Civile distinguitur, quæ tamen juris divisio
potius juris magis specilice sumpti, quam in genere, aut perfecta est.
V, Et strictius pro facultate et titulo agendi aliquid, vel omittendi ; vel exi­
gendi ab allero, qui vi facultatis nostræ ac tituli ad id obligatur nobis, ut
hoc, illudve. dei agat, aut omittat. Hoc in sensu dicimur, uti jure nostro;
lædcre jus alienum ; succedere in jus alterius , transferre jus nostrum in
alienum , etc. Jus istud, quatenus facultas, sive potestas est exigendi ali­
quid ab altero , vel hunc obligandi ad actionem , vel actionis omissionem ,
activum dicitur; actio autem ipsa, vel ejusdem omissio ab altero prae­
standa, ulpote juris activi terminus , jus passivum appellatur, ac vulgari
nomine a Theologis debitum, item justum; cstque ipsum justitia», ut virtus
specialis est, objectum, ut cx hujus notione evincitur; cum enim post
Ulpianum Prine. Inslit. h. t. ac L. 10. ff. eod. definiatur passim : Constans
ac perpetua voluntas jus suum cuique tribuendi, hoc est, juxta juris Inter­
pretes , habitus inclinans ad suum cuique tribuendum, liquet, a justitia,
quæ virtus specialis est, intendi, ut reddamus alteri, quod ejus est, hoc
est, quod illi debetur; proin hoc debitum esse illius objectum.

4. Atque hoc illud jus est, quod maxime Theologi considerant. ΛΙ quo­
niam jus, pro debito sumptum , sive passivum , sine altero, scilicet activo,
penitus intclligi haud possit, cum corrclativa sint, nihilque sil debitum
alteri, sine jure exigendi in allero; quin præcise tantum debeas, quantum

ς5-^*1

j,.’*,·

I

I'R.ECOGMTA GENERALIA.

habet juris alter a te exigendi, poscit ipsa rerum aflinilus, inio necessitas,
iit de jure non tam passivo , quam activo disseramus. Porro cum el jus
activum a lege pendeat (quidquid enim quis juris habet agendi aliquid, vel
omittendi, aut exigendi ab allero, vel a lege natura, vel positiva produit),
notitia quoque juris, ut regula justi est, pernecessaria intelligitur. Ne
tamen in alienam messem falcem mittamus, præsuppositis, quæ Tract, de
Legib. conlinentur.de jure in hac acceptione., solum generalia præmitlerc
visum est, tum quod ab his in foro Theologico penitus prascindi non possit;
tum quod inde afferri lumen oporteat iis, quæ hoc Tractatu hic illic agi­
tantur.

CAPUT I.
DE JURE, UT EST REGULA JUSTI, GENERATIM.

Jus, ut est regula justi, sive sumptum pro lege ct canone, dividitur in
Saturate et Positivum ; Positivum \ero in Divinum ct Humanum, Huma­
num rursus in jus Gentium, Civile, ct Canonicum sive Ecclesiasticum
subdividitur. De jure naturali el divino in Tract, de Legib., item de jure
gentium , quantum Theologo salis, disputatum est. Solæ proin duæ poste­
riores juris species, quæ magis subservire præseuti instituto possunt, hic
perlustrandæ remanent.
ARTICULUS 1.
PRÆCOGNITA GENERALIA DE JURE CIVILI.

5. Dico I. Jus Civile in genere, est jus positivum humanum auctoritate
Principis, vel Magistratus secularis, potestatem legislativam habentis, con­
ditum ad politicam Reipublicæ civilis gubernationem, pacem, felicitatem­
que temporalem. Servat data definitio omnis bonæ definitionis leges, ut
examinanti patebit. Nulla tamen in definitione mentio (it populi, quod
hodie populus ferre leges non soleat, secus acolim, quo respici videtur
1. Inst. de /. .V. G. et C. ubi jus civile illud dicitur, quod quisque popu­
lus, vel civitas sibi proprium fecit, ct constituit.
Porro ex definitione data juris civilis differentia ab omni alio elucet. Et
quidem illa a jure naturali ac positivo divino se ipsam manifestat; neutrum
enim humanum est, hoc est, auctoritate sola humana conditum; neu­
trum eliam hujus dispositioni subest; ulrurnque immutabile est, omitto
differentias alias per sc notas. Sed et a jure gentium triplici ex capite discer­
nitur : 1°. enim hoc communitatum ac populorum plurium felicitatem
respicit; jus civile illius solum Reipublicæ populique bonum . pro quo fer-

DE JURE CIVILI.

fi

fur. 2°. Jus civile legibus plerumque verbo scriplove explicite latis indu­
citur; alterum plerumque moribus tantum el usu. 3°. Prius in voluntate
legislatoris humani proximo fundatur, nec nisi remote in illo juris natu­
ralis principio. Legislatori juste imperanti parendum est ; posterius vero, jus
gentium, proxime in illo juris naturalis principio , fides data servanda est,
fundatur ; unde tametsi omne jus positivum nitatur etiam aequitate natu­
rali, hoc est, saltem convenientia, jus tamen gentium arctiorem propin­
quitatem habet cum jure natura, quam civile, rainusque subjectum
mutationi est.
Dixi vero in conclusione jus civile in genere ; passim enim , ex recepto
usu, ac per antonomasiam per jus civile jus romanum intelligitur, quod
proinde vulgato nomine, ut nunc patebit, commune dici solet.
G. Dico II. Jus civile primo in commune et particulare, seu statutarium,
secundo in scriptum et non scriptum , dividitur.
Commune est Romanum apud nos, vel rectius Romano-Germanicum.
Particulare est vel provinciale, quod unius tantum provinciœ subditos ligat ;
inde jus Austriacum, Saxonicum, Franconicuin, etc. : vel municipale, quod
civitatis Imperialis subditos attinet. Scriptum apud nos ipsum jus commune
est : non scriptum, sive consuetudinarium aut consuetudo, est jus tacitis
utentium moribus introductum, ut sunt mores Feudales, etsi per accidens
scripti sint. Text. et DD. in §. 3. el 9. Inst. h. t. L. jus Civile ff. de just,
et jur.
Jus scriptum, sive commune sex constat partibus, Lege, Plebiscito,
Senatus consulto, Magistratuum edictis, Responsis prudentum, Constitu­
tionibus, seu Principum placitis, pro triplici ratione status, Democratic!,
Aristocratic!, Monarchici, quo successive utebatur Romanus populus. Lex
hic pressius et specialius sumitur pro una duntaxat particula vel specie
juris scripti, nempe ea, quam populus Romanus ipse, interrogante Magi­
stratu Senatorio, vel Consule constituebat; cum enim initio populus Roma­
nus tantus non esset, ut facile convocari posset, eique cum Senatu adhucdnm
bene conveniret, ex utriusque consensu jus est factum , quod in specie dicitur
lex, quatenus ea pars juris scripti opponitur aliis; non vero quod partes
reliquae vel leges non essent, vel vi legum non gauderent. Plebiscitum, quod
plebs (quo nomine Cives Romani veniunt, Patritiiset Senatoribus exclusis)
interrogante tribuno plebis condidit; ortis enim plebem interet Senatum
discordiis, ac secessione plebis facta in montem Aventinum , proprium sibi
Magistratum constituit, quo velut Tribuno interrogante , jus fecit, ac Ple­
biscita compellavit. Aucto vero subin populo, ut convocari amplius com­
mode non posset, juris condendi potestas a populo translata in Senatum
fuit, qui, excluso dcin populo jus statuit, quod inde dictum Senatus con­
sultum , velut Senatusconsultum Velleianum , Macedonianum. Edicta
Magistratuum ipsum illud jus sunt, quod preetorium dicitur, quod videlicet
Prmtores , quorum potestas lanium annua erat, induxerunt, cum pronnnciarcnt sententias, adjuvandi, vel supplendi, vel corrigendi juris civilis gra­
tia; etiam hoc jus honorarium dicitur ad honorem Pratorum , tametsi ad jus
honorarium in specie quoque referatur §. 7. Inst, de J. .V. G. el C. ^Edilitium
pdietum. Responsa prudentum sentonfirc el opiniones sunt eorum, quibus

M EC.ÛGNITA GENERALIA.

r-

olim a Cœsare, vel etiam Populo, aut Magistratu concessum, ut de jure
responderent, qui idcirco Jurisconsulti appellati , quorum rosponsls Pan­
dect® abundant. At hodie, qua» petuntur jurisconsultorum responsa jue non
faciunt. etsi probabilitatem. Placita vel Constitutiones Principum jus illud
sunt, quod Princeps translato lege regia a populo in eum imperio in statu
monarchieo constituit, sive, rescribendo Libellis supplicum, eii.usmodi
Rescriptis ut plurimum constat Codex , sive per Decretum decernendo in
rausa controversa; sive per Edictum motu proprio aliquid statuendo. Hac­
tenus recensita» juris scripti species potissimum sic dictum Corpus juris
Civilisrefllciunl, de quo nunc.

7. Dico III. Corpus juris civilis est usitatus ille Librorum fasciculus, quo
jura civilia ct politica, horuinque cognitio continetur.
Constat o. partibus. Prima Institutionum Libros IV. complectitur ; secunda
L. Pandectarum, seu Digestorum Libros; tertia XII. Libros Codicis; quarta
Authenticum , seu Novellas CLXVL vel λ III., ac quinta demum Libros duos
seu consuetudines Feudales.
Si dicas : Etiam in eodem Corpore ILL Novell® extant Imperatoris
Leonis.
R. Sed hæ evtra usum sunt, vixque allegantur, ut proinde vim juris non
habeant, nec adnumerenlur reliquis partibus
Corpus hoc juris, si Libros Feudales exceperis , passim jus Justiiiianeum
a JrsiiMAxo Imperatore dicitur, non quod contentas eo leges primus tulisset
ipse, sed quod immensa illa veterum scripta ac jura , de quibus paulo ante
dictum, confusa ac dispersa eam in consonantiam atque ordinem coegerit,
stiaque opera Τκιβομλμ,Τηεορπιιι et Dorothei , suaque auctoritate munierit.
At, quid circa partes singulas observandum, paucis notare opeiæ pre­
tium erit.

•jv · ·

8. Institutiones, sive, quo etiam proprio alias nomine appellantur, In­
stituta, inter cæleras Corporis juris paites , ordine positionis prima1 sunt;
sive, quod et primæ fuerint ordine publicationis, sive quod eas primo,
tauquam prima legum cunabula, elementaque legalis scienti® a juris Tyrone
addisci oporteat. El vero epitome quædam lotius juris sunt; omne enim
jus, ait Imperator Jj. ult. Inst, de J. .V. 6'. et C. vel ad Personas perlinet, rei
ad Res, vel ad Actiones, quippe Personis jus de Rebus per Actiones redditur;
sed de his singulis agunt Instituta. Dixi : ordine publicationis ; ordine enim
compositionis Digesta priora veniunt ; his enim opera Triboniani, Theophili ac Dohothei absolutis . iisdem mandavit Imperator, ut velut elementa
Jurisprudentia) ex Digestis excerperent, ac Instituta componerent, ut liquet
« §· 3. Proipm. Inst. lude est. quod Instituta hic illic ad Pandectas adhuc
edendas provocent. Absolutis vero Institutis, hæc continuo publicata fuere,
ac quidem mense Novembr. XI. Calend. Decembr. anni 533. Digesta autem
mense Decembr. 3. Calend. Januar. I nde Instituta Digestis priora el poste­
riora sunt diverso sensu.
Nou tamen ob illum priorilalis aut posterioritalis ordinem Instituta
Digestis , aut hæc illis derogant, cum utrisque auctoritatem contulerit Im­
perator; quin, ut dubium hoc praecideret, statuerit, ut etsi Instituta prius

r>r. JURE CIVILI.

7

publicata essent, nou nisi tamen ex eodem die, scilicet 3. Calend. Januar.
et Instituta el Digesta suam sortirentur auctoritatem L. 2. §. pen. C. de
Vet. Jur. conci. Id tamen inflciabitur nemo, Institutiones haud raro ex
Digestis interpretationem recipere, indeque suppleri, nude desurnptæ sunt.
Exemplo est §. 25. Inst. de Rer. Dic. ubi, quod de spicis excussis dicitur,
inlelligenduin est juxta L. 7. §. 7. f[. de Acquir. Iter. Doni, ex qua §. 25. cit.
depromptus est. Similia alia in Tractatus decursu observabimus. Verum
et istud exploratum est, quatenus ex Constitutionibus illis novissimis,
controversias juris veleris decidentibus, insertum quid fuerit Institutis,
eatenus ex parle derogari Digestorum juri, hoc est, dubietatem illam a
Triboniano relatam in IV. tolli decidendo. Constit. Tanta circa nos. §. II. in
fine de confirm. Digest.
9. Digesta, alio nomine , hausto ex fonte grœco, Pandectœ, quod omnia
voluti contineant, olim in VU. paries Imperator distinxerat L. 2. §. omnia
C. de Vet. Jur. enucl.; at postea a jurisconsultis tempore Bulgam cIAzonis
in 111. partes cœperunt dividi, quarum prima Digestum vetus ab initio ad
Tit. III. Soluto Matrimonio, Lib. XXIV. se extendit. Inde pars altera, Dige­
stum infortiatum dicta, Libros omnino XIV. complectens, ad Tit. L Lib. XXIX.
de Ν'. 0. N. excurrit. Hinc vero pars tertia, Digestum novum, incipit, con­
tinens residuos Titulos et Libros. De nominum illorum, Digesti veteris,
Infortiali, Novi origine ac causa, lis etiamnum inter Jurisconsultos pendet ; at
quidquid causæ redditur, divinatio potius et conjectura est.

10. Codex, Juslinianeus modernus scilicet, repetitœ prœlectionis est; hoc
est, post primum Juslinianeum, rursus emendatus, ad exemplum LegisXII.
Tabularum, Libros XII. divisos itidem in Titulos, complectitur. Tria hæc in
Codice notanda veniunt : primum , quod si ex tribus Libris ejusdem ultimis
allegetur lex aliqua , etiam addatur numerus Libri, vclut : C. de Jure Fisci
L. I. Lib. A'. aut : L. omnes profugi. 8. C. de Agricolis Lib. XI. Alterum,
quod Irnerius quasdam clausulas ex Novellis detractas inseruerit Titulis
Codicis, quæ Authenticas, tauquam ex authentico Novellarum jure de­
cerpto», dicuntur, atque eatenus solum vim juris oblinent, quatenus con­
sonant cum suo fonte, seu Novella, cx qua desurnptæ sunt. Tertium Jtiuod,
cum publicatis jam Institutis et Pandectis, adhuc superessent controversi®
variae, part i in jam ante inter Jurisconsultos agilalæ, sed nondum decisas,
parti m emergentes de novo, Imperator earum decisiones inseruerit Codici
novo, quarum quinquaginta recensentur, Constit. Cordi nobis est, de
Einend. Cod. quasque ordine exhibet de Cm.ngensperg Proœm. Inst. Lib. I.
Q. 9. atque praeter has insuper Constitutiones novas addiderit a 50. Deci­
sionibus distinctas.

11. An voro 50. Decisiones illæ Pandectarum juri derogent? inter Juris­
consultos controverlitur. Negant CL Struven Exercit. 1. Th. 09., Ludwell
Disp. speciali de Decisionib. Moventur 1°. quia Decisiones jam fuerant
publicata» antequam Pandeclæ componerentur; jus autem prius posteriori
derogare non potest : 2°. quod probabile non sit, Justinianum leges mani-

fi

DE JURE CIVILI,

PR.F.C0GN1TA GENERALIA.

feste contrarias intulisse in Corpus juris : 3". quod Decisiones oæ latro sint
eum in Unem, ul Institutiones el Digesta tanto melius concinnarentur.
Sed tenenda est affirmativa el communis Jurisconsultorum sententia;
1°. Quia ita sentire cogit mens Imperatoris et intentio, quro omnibus aliis
quasilis rationibus pravalere debet. 2°. Quia rationes contrario» parlim
laborant veritate suppositi. parlim hislori®. Quantum enim primum atti­
net, Imperator has decisiones edidit, ut per illas jus antiquum corrigeret,
ConstiL Cordi nobis, cit. §. I. Jus vero antiquum illud ipsum est, quod
antea dispersum, vagum et confusum jusserat Imperator in Digesta referri ;
ergo et his per Decisiones illas , uti et Constitutiones novas derogatum fuit.
Neque referi, quod Imperator jus vetus jusserit in Digesta referri, ut illud
jam turn pro eo tempore serviret, ideoque Triboniano potestatem dederit,
veterum Jurisconsultorum responsa mutandi ; nam, non obstante optima
voluntate Principis, Tribonianique industria, etsi hoc sæpissime, non
tamen in omnibus LL. factum. Exemplum hujusce evidens est in L. 26.
§. 13. in fin. ff. de Condiet, indeb. qua dicitur eum, qui res duas alterna­
tive habet, si utramque solverit, in potestate creditoris esse retinendi
quam vellet. Eaque est Uliiani sententia, a qua tamen Jurisconsulti alii,
ut Papinianus dissentiunt : at L. 10. C. de Condici, indeb. contra Ulpianum
decidit Imperator, quod is debeat habere electionem, qui utrumque solvit,
non creditor. Quos textus, nisi derogationem fatearis, frustra conciliare
lentabis. Sed et illud inde simul liquet, Triboniani m non mutasse jus illud
votus in Digesta rclatuin juxta 50. Decisiones, cum L. 10. cit. edita fuerit
anno 330. quo Digesta nondum composita, quin tamen Tribonianus deci­
sionem illam in Digesta referret. Unde
/id la“. R. Hoc 1°. imprimis de omnibus asseri non potest. 2°. Decisio­
nes 50. non simpliciter. sed tantum secundum quid Digestis priores dici
possunt ; jus enim Digestorum jam ante existebat, licet adhuc diffusum, sine
ordine; ergo huic per Decisiones derogari potuit. Quatenus vero jus illud
vetus in Digesta relatum et publicatum . sic quidem priores dici Decisiones
poterunt; sed hoc adversarios quid juvat , cum jus Digestorum, ul modo
vidimus, juxta Decisiones reformatum non sil.
τ
Jd 2um. .V. Cons. Aliud est contrarias ponere leges in eodem Corpore,
aliud sibi derogantes. Prius probabile non est, voluisse Imperatorem. Alte­
rum citra incommodum fieri potest, ut edocere quemlibet potest vel ipsa
Digestorum compositio, imo ipsiusmet Codicis; ita enim per L. Ί. C. de
naturalib. liber, derogatum est textui L. 6. Cod. eod. Idem factum experta
est L. in offerendis. 37. C. de Appellat, abrogata per L. fin. §. in bis C. de
temporal. Appellat. Aeque enim hoc injustum dici, aut Legislatori verti vitio
potest, si curet, ut ex verbis legis derogantis appareat sensus correcte legis;
cum eo subinde movere rationes possint, initio non pravis®. Unde non
tenet argumentatio : Leges subinde sibi invicem derogant ; ergo sunt con­
trariai; tum ob rationes datas; tum quod eatenus desinat esse lex. quatenus
illi per aliam derogatur.
.-Id 3™». N. Simpliciter, cum ex dictis Digesta juxta Decisiones «50. nec
composita, nec reformata sint.

·.

9

12. Demum Nare!lie Justinianci juris para postrema sunt non positione
solum, sed el editione, publicato enim jam Codice repetite Pralcclionis,
cum adhuc controversi® quædam vel nondum decisæ, vel æquiori judicio
decidenda) occurrerent. Imperator insequentibus annis Novellas, subintellige
Constitutiones, edidit, successive tamen el velut sparsim, ul proinde, si in
Novellis occurrant contraria , semper posterior abroget priorem, neque de
conciliatione el harmonia textuum laborandum sil. Quod vero jus Digesto­
rum el Codicis attinet, indubium est, hoc per Novellas subin correctum esse,
tametsi idem alias non raro confirment, el explicent. Unde fit, quod in dubio
non debeat correctio prasuini, nisi vel ex pralalione Novell®, vel verbis
ipsis illa reluceat.
13. Totius vero Corporis juris civilis ultimam partem Libri Feudales con­
stituunt, sive, ut dicuntur alias, Consuetudines Feudales, quas, ul vult
receptior cl verior opinio, Geiuiardus Niger, et Orertls de Orto, Mediola­
nenses Consules, qui sub Eriderico I. circa an. 1150. floruerunt, partim
collegerunt ex Constitutionibus Imperatorum Occidentis Conradi Ii., Hen­
ri» IL, Lotharii III., Eriderici I. etc., parlim ex consuetudinibus Longobardicis. In editione Gothofredi hic modo Librorum numerus est, 1.11. V. tertio
scilicet et quarto cum secundo confusis; ac videtur Liber secundus desinere
in Tit. de Nolis Fetidi 2. F. Ί2.·, nam qui sequuntur Tituli incerte aucto­
ritatis sunt. Unde observandum, capitula illa, quæ a 2. F. Ί2. ejus Libri
subsequuntur, extraordinaria vocari; neque recte, nisi cum ordinariis con­
sonent, vel hæc non satis explicata reddant explicatiora, pro dirimendis
enn Iro versi is adduci.

1L Sed prater partes in Corpore juris civilis comprehensas, ac modo reci­
tatas, insuper ali® extra illud sunt in Imperio, qu® una cum prioribus jus
Romano Germanicum constituunt, suntque sequentes :
I. /turea Bulla, ab appenso sigillo aureo sic nuncupata, conditore Caroi.o IV. Imperatore prodiit, promulgata Norimberg® anno 1350. saltem
quoad priora 23. capita; cætera enim Melis publicata sunt. Argumentum
ejus si consideres, est Pragmatica Sanctio de electione et coronatione Impe­
ratoris, lum juribus Principum Electorum, atque aliis quibusdam negotiis
lata, eum in finem, ul praeciderentur controversi® Electores inter aliosque
Imperii proceres quoad convocationem , electionem , ac coronationem Impe­
ratoris, item quoad sedendi, et suffragium ferendi ordinem, aliisque in
conventibus publicis non raro oriri solii®.
II. Recessus Imperii, dicti etiam Ordinationes, Constitutiones Imperii,
germanice Beichs-Abschied, sunt leges universales in Comitiis Imperii
Germanici, ab iis lat® ct promulgat®, qui eas ferendi jure in Imperio gau­
dent. Circa hos notanda sunt sequentia : 1° Obligant tam Imperatorem ,
quam rateros Imperii cives, c.»s saltem , ad quos pertinent, immediatos
cl mediatos. 2° Diverso tamen modo; Imperator enim el Statua Imperii,
h. e.qui sive virile sive curiatum habent in Imperii Comitiis suffragium ,
probabilis per modum pacti, aut contractus ligantur Recessibus; ita enim
disertis verbis asseritur in Declaratione Pacis Profanae in Comitiis Augusta·
Vindelicorum anno 1500. in fin. pr.. tum in Ordin. Begiinenl. H'ormatiœ

L

1Û

i ■

/Ί

I# *

gW <1

PR.ECOGNITA GENERALIA.

r I

anno 1521. in fine ; ah respectu cælerorum, qui praerogativa Status Imperii non
gaudent, sed meri subditi sunt, vim legum obtinent ; cum a Superioribus
procedant, qui potestate legislativa donati, interiores obligare intendunt.
3° Etiam juxta Recessus Imperii in summis Imperii tribunalibus jus red­
dendum est. 4° At cum varia extent Recessuum editiones, hic illic intersc
dissimiles, ac mendose, in controversiis recurri debet ad exemplaria authen­
tica , quorum duo confici solent, atque alterum archivo Imperii sub custodia
Moguntini Electoris , utpote Archi-Cancellarii imperii, alterum aulne Impe­
rialis archivo inferri.
III. Capitulatio Ccesarea, sive Conventio, qua Imperator electus, ante
coronationis solemnia, propositas sibi certas conditiones, continentes nor­
mam administrandi Imperii , juratus spondei se servaturum , publicæ salu­
tis conservandae causa.
IV. Pax profana, sive Pragmatica sanctio perpetuo valitura, consensu
unanimi Ium Imperatoris, Maximiliani !.. tum Ordinum Imperii promulgata
in R. 1. Wormatiæ anno 1493., ac in sequentibus Recessibus amplius decla­
rata , qua omnis injusta vis arcetur a Statibus et subditis imperii, ul, secus
ac antea in Imperio se res haberet, quisque rebus juribusque suis libere ac
pacifice uti, tutoque ac pace degere ubique possit.
V. Pax religiosa, id est, publica transactio , ex dira temporis necessi­
tate ad majus evitandum malum, inita primo Passav ii a Ferdinando 1. Rege
Romanorum cum Statibus Imperii anno 1532., dein firmata et ampliata
Auguslæ Vindelicorum anno 1553., qua certarum sectarum, primo quidem
solis Proteslantibus, sic proprie dictis, tum vero etiam Reformatis sive Calvinianis liberum Religionis suæ exercitium indultum.
VI. Pax IVestphalica, publica pariter transactio Imperatorem inter ac
Status Imperii inter se , tum Regem Galliæ, ac Reginam regnumque Sueciæ
inita et conventa, tum de servanda utraque pace religiosa et profana, tina ’
aliis negotiis publicis anno 1618. Dividitur pax hæc in Cæsareo-Suecicam,
ac Cæsareo-Gallicam. Prior Osnabrugis, posterior Monasterii Westphalia
constituta, unde instrumentum pacis Westphalicæ ex his duobus constat.
Osnabrugensi ac Monasteriensi.
VII. His adduntur Ordinatio judicii Camerce Imperialis, edita a Maximiijano 1. anno 1495., ac renovata a Carolo V. anno 1584. Ordinatio judicii
Aulico-Imperialis, qualis prodiit anno 1654. Demum .Vernesis, sive Ordi­
natio criminalis Carolina , sic a conditore suoCarolo V. nuncupata.
Priores se.x species maxime jus Germanice publicum constituunt, circa
quas nobiles controversias Jurisconsulti movent, al quæ forum nostrum haud
attinent. Inde, iis prælermissis, quod de jure Romano, sive communi ad
dicendorum facere intelligent i am potest, solum breviter perstringemus.

ML-

’< »4

ct quomodo in Imperio Jus Commune sire Romanum obliqet ?
Juris Communis sive Romani nomine hic Justinianeum venit, ac de eo
quæritur, sitne ita in imperio receptum , ac quidem auctoritate publica, ut
acquisierit indolem juris domestici, secundum quod jus reddi debeat in Iri'·£·

V* i

DE JURE CIVILI.

Ή

bunalihus, ac decidi queant controversial, quæ frequentes occurrunt, etiam
pro foro Theologico? Dixi : Receptum : corn enim Germania Justiniano non
pareret, huic dare leges non poterat; proinde si Germanos aliosve Irnperii
subditos obliget, hos non aliter, quam ex Recepto obligare potest, nec cx
receptione qualicunque, sed tali, quæ est auctoritatis publicæ.

15. Dico. Obligat ex Recepto, ac quidem auctoritate publica.
Prob. In Comitiis Wormaliensibus anno 1495. constituta Pace profana,
Camera), Judici et Assessoribus praescribitur juris jurandi formula, qua se
obstringant, quod deinceps jus reddere velint , secundum jus commune
Imperii, Recessus, Statuta ac consuetudines provinciarum. En ! cæteras
iilier juslitiæ administrandæ normas jus commune ponitur; igitur vim legis
communis habeat, necesse est.
Conf. 1. Ex Ordinationibus Camerae subsequentibus, anni 1555., tum aliis,
quæidem iisdem verbis repetunt.
Conf. 2. Ex Carolina Nemesi, quæ judices crebro, ut liquet ex Art. 117.
118. 120. 121. ad jus Romanum ablegat.
Conf. 3. Ex Ordinatione judicii Imperialis aulici edita in lucem anno
1654. Tit I. §. Et quoniam, qua praecipitur ejusdem tribunalis Consiliariis,
ut juxta Irnperii Constitutiones, ct jus commune scriptum sententias pronuncient, utque idcirco, quod in (Ordinationis fine additur, Corpus juris
civilis et canonici in mensa tribunalis semper propositum oculis remaneat,
quo iisdem uti possint.
Conf. i. Ex quotidiana praxi ; de qua textantur Jurisconsulti alicujus nomi­
nis plerique, si modo nominis obscuri unum alterumque excipias. Evolvamus
enim, liceat dicere cum Brunquello in Histor. Jur. Part. 3a. Membr. 2.
Cap. 11. §. 13. sententias, observationes, relationes Camerales apud Tillemannum de Benignis, Meischnerum, Ostermannum, Guntherum , Scipionem....
Gailium, Blumium, perillustrem Ludolphum : item deductiones jurium, quibus
illustrium controversiarum fundamenta et merita demonstrantur, leges
Romanas non tantum ulramque in illis facere paginam, sed etiam ad cau­
sarum publicarum decisionem adhiberi, deprehendemus. Sed et Impera­
toria in aula, suffragiis Statuum Imperii, etc., non infrequentem esse legum
Romanarum usum Acta Imperii apud Mlllervm, Londorpium, Fabrum aliosqtie Collectores testantur. Quibus singulis adde erudita opuscula reccnlissima de Cramer.
16. Dices 1. Formula illa juris jurandi, de qua in prob. Conci., non cxlat
in Corpore recessuum ; ergo.
R. C. A. iV. Cons. Extare enim deberet; sed ab oscitante compilatore
neglecta fuit; praeterquam enim, quod Ordinatio Cameralis anni 1555.
Part. Γ. Tit. 57. eam referat verbolenus; eamdem aperte contestatur reno­
vata Ordinatio Spirae anno 1588., ubi ad varias juramentorum formulas, ac
præsertim ad eam provocat, quæ Wormatiæ in Comitiis, Judici et Assesso­
ribus Camerae praescripta, anno 1495. prodiit. Quod vero hæc formula in
Corpore recessuum non extol, mirum ne sit, neque enim latere quem
potest, quantum ab eruditis desiderata sit hactenus emendatior Recessuum
editio.

'■'V

42

PRÆCOGNITA GENERALIA.

17. Dices 2. Nomine juris communis, de quo in Prob. intelligi possunt
antiquis et domestica» Germanorum leges ; ergo.
R· .V. .4. Quod falsitatis apertæ ex solis probationibus Conclus, convin­
citur; ac maxime 1°. c\ Ordin. Judic. Aul. Confirm. III. Nullum enim jus
Germanorum scriptum ( nisi forte vaga quædam ac dispersa Imperatorum
mandata, quæ privatos attinerent, sed nunquam proprie jus scriptum
constituerunt) exhiberi potest; minime vero Corpus juris civilis antea Ger­
manorum proprii. 2°. Ex praxi in Conf. 111.; quæ enim ibi dicta, unice juri
Romano,sive Justinianeo conveniunt, ut citationes legum omnes, quæ inde
solum petitae verbotenus, loquuntur. 3®. Mirum sane et incredibile, si jus
commune scriptum, idque redactum in Corpus juris civilis Germanis pro­
prium fuisset, id adeo periisse, ut nec ejus lacinia remaneret, neque ad illud
jurisconsultorum ullus appellasset; atqui nihil plane illius assignari potest,
nec exhiberi Jurisconsultus, qui ad jus commune scriptum, sub nomine
Germanis proprii, appellasset.
Sed Germani, saltem usque ad sec. Xlll. receptos potius mores, teste
Hoppio Cap. 111. de Statu Jur. Rom. post Justinian, atque æquilatis præscriptum, quam jus scriptum observabant, el judices habebant, non juris scientia
imbutos, sed tum senili prudentia, tum experientia probatos. Sec. Xlll.
autem ad Germanos jus Canonicum transiit, quo tempore verosi mile esi,
juris Romani usum coepisse apud eosdem invalescere; quod postea magis
excultum, praesertim sec. XV. constitutis Academiis, ac tandem pro norma
juris dicendi auctoritate publica receptum. juxta dicta in Conclus.
18. Dices 3. Possumus privata conventione contravenire juri communi;
ergo hoc non ita ligat.
Prob. Ant. 1°. Mulier potest renunciare senatusconsulto Velleiano;
2°. Filius familias senatusconsulto Macedoniano. 3°. Testator potest haere­
dibus et legatariis injungere pœnam privationis, si quid moliantur contra
testamentum suum ; ergo potest facere, ut leges communes in testamento
suo locum non habeant.
R. D. Ant. Possumus privata conventione contravenire juri communi ,
f(ua publico N. privato subd. in iis, quæ de forma et substantia alicujus
actus requiruntur .V. Quæ prœcise favorem renuntiantis respiciunt C. Jus
publicum immediate, principaliter ipsius reipublicæ statum spectat, in ejus­
que bonum ac salutem tendit; at evidens est, huic privatos contravenire
non posse; cum ipsa ratio dictet, bonum privatum esse communi postha­
bendum. Jus privatum, bonum singulorum immediate respicit, consistens
injure Contractuum,Tutelarum, Testamentorum, etc. Neque huic contra­
venire privati possunt, in iis, quæ jus hoc requirit ad formam et substan­
tiam actus; nam, licet jus dicatur privatum, auctoritate tamen publicum
est. Sed hoc jure etiam subinde quædam in favorem particularium statuun­
tur; quo casu possunt renunciare juri suo, vel potius favori sibi a jure con­
cesso; nisi vel ad renunciandurn a jure declarentur inhabiles, vel renunciare
non possint sine præjudicio alterius; hinc dixi : in iis, quæ prœcise favorem
renuntiantis respiciunt. At quod tunc renunciare possint, id ipsum ex jure
descendit. L. 29. C. de Pact. L. Padum [f. pod. L. 41. ff. de Minor. Hinc
patet Resp. ad Probat. ; nam

l»E JURE CIVILI.

13

Ad prob. P®. R. D. Potest renunciare senatusconsulto Velleiano quoad usum,
d tMCulionem, h. c. potest non uti hoc senatusconsulto C. Potest renunciare,
Ii. c. facere., ut ipsi leges non habeant lioc beneficium ; vel leges hoc conce­
dentes non valeant Ar. Beneficium senatusconsulti Velleiam principaliter in
feminarum bonum constitutum est ; ad utendum vero hoc beneficio eas nulla
le\ absolute adstringit; vel ad renunciandurn huic beneficio reddit inhabiles ;
\el excipii ab iis, quos generat i m suo favori renunciare permittit ; sed neque
hæcrenuntiatio cum præjudicio alterius iit; igitur probabilius huic favori
renuntiant valide. Sed de hoc plura suo loco.
.Wprob. 2‘m. .V. Simpliciter; ut ex proposito dicetur suo loco, ubi ct
disparem rationem leges utrumque inter senatusconsultum.
Atiprob. 3*,n. R. i). A. Potest hanc pœnam injungere, ne quid contra te­
stamentum suum validum moliantur frivole C. Ne quid moliantur contra
illud debitis solenmilalibus destitutum N.

§ H.
Ijuce sil auctoritas Juris Communis comparative ad Jus Provinciale, vel
- Statuta locorum?

19. Nota I. Cum juris communis nomine veniat 1°. jus Romanum, vel
Justinianeuui simpliciter tale; 2°. jus Romano-Germanicum, duplex hic
movetur quæslio; prima : an jus commune Romanum, ut ut auctoritate
publica receptum, cedere tamen debeat juri provinciali, vel, ul dicitur
alias, Slalutario , h. e. ut in decidendis controversiis attendi hoc debeat,
etsi eo contrarium statuatur juri Romano? Secunda : utrum idem dici
possit, ac debeat, quoad legem communem Imperii Germanici propriam,
vclut in Recessibus contentam. Pro quo ultimo

20. Nota II. Legem Imperii communem dividi in fundamentalem, ct non
fundamentalem, sive simplicem. Prior est, quæ, ceu basis el fundamentum
Reipublicæ ordinatur immediate ad salutem ipsius Imperii, servaudamque
compagem. Unde et lex Imperii publica apud Jurisconsultos audit; inque
hujus censum iidera referunt Auream Bullam, Capitulationcs Cæsareas,
Transactionem Passa viensem, Pacem Publicam sive Profanam, Pacem Reli­
giosam, Westphal i cam , et quæ sunt id genus. Posterior, quæ subditorum
salutem atque utilitatem publicam proxime ac principaliter respicit; atque
eo perlinent, quæ circa Contractus, Testamenta, Successionem ab intestato,
el similia, ordinata sunt. Fundamentalem, seu publicam Imperii legem
quod attinet, facile convenit inter omnes , eam a nullo Statu posse pro libitu
contrario statuto abrogari, ac proinde huic, si quod’prælenderetur, nun­
quam cedere fundamentales leges. Sola igitur disceptatio remanet de non
fundamentali (quam etiam , incapace, simplicem, privatam quis vocet)
canine tollere possint Status in provinciis contrario statuto , ut juxta hoc,
non illam jus reddendum sit?
21. Dico I. Jus Romanum, vel Justiiiianeum. ut ut receptum , sic tamen
uon obligat, ul cedere ei debeant leges provinciales· Est communis.

11

l'R.ECOGXHA Ι.ΕΝΕΗΛΜΛ.

Prob. Ex ordinatione judicii aulici data a Ekrihnxndo ill. Impcralme
Tit. I. n. 1G. qua diserte præcipitur, ut in judicando Status Provinciævc
cujuslibel leges observent, sic quidem, ut non, nisi his dejicientibus, jus
Romanum obtineat. Eadem præcipit ordinatio Cameralis novissima Part. I.
Tit. 13. Lude el Carolis V. in prologo Constitutionis criminalis profitetur,
nulle se provincialibus legibus obesse. Igitur jus Romanorum solummodo sic
est receptum , ut tum succedat, cum provinciale defecerit, ac proinde el
huic cedere debet, perque hoc abrogari istud potest.
Quantum ad jus Longobardico-feudale, idem est judicium, hac tamen
cum cautela, ut discrimen teneatur Imperii inter et Statuum fetida. Si
Status Imperii feudum possideat Imperii ; hujus atque Imperatoris legem
negligere non potest; quia generaliter vasalhis in domini detrimentum
immutare nequii conventionis legem; quod si vero Status ipse in feudum
cuneedat, eo tum casu poterit recedere a Longobardorum inventis, aliaraque vasallo suo legem dare non prohibetur. Ex dictis per se nascitur hoc
Corollarium. Non solum judicem in tribunalibus teneri ad ferendam sen­
tentiam juxta legem provincia?. sed etiam Theologos pro foro conscientia?,
etsi jus Romanum contrarium esset legi provinciae ; pro hoc enim casu jus
Romanum cum receptum non sit, nec obligat, nec esse norma potest pro
ullo foro decidendi.

r·

22. Dico II. Cedite contra, per se loquendo, lex provincialis legi connnnoi
imperii. Ita cornmunis, el vera Jurisconsultorum sententia contra ThomaSium, Diss. de Slot. Imper. Potest; Stryckium, Pfeffisgerüm , Hippolitum a
Lipide, et ex Protestantibus similes nimios autonomise patronos.
Dixi vero : perse loquendo : a regula enim subtrahimus 1°. si quælmperii
provincia ex conventione, aut concessione suæ est permissa autonomiæ;
pacta enirn infringere, altera parte invita, nefas est; nec revocari facile
potest, quod præsertim ex causa et merito est concessum. 2°. Si lex provin­
cialis, quæ fertur, sit duntaxat prœter, non contra jus Imperii commune:
cum nihil jam sit, quod eidem obstare possit. 3°. Si juxta leges provinciales,
etsi Recessibus contrarias, in supremis Imperii tribunalibus fuerit aliquoties
judicatum; ut enim lex adversam recipit consuetudinem, ita , data hypothesi, introducta censetur. P. Si leges provinciales in ipsis approbentur
Recessibus, vel declaret Legislator, quod iis derogare nolit. Nunc conclusio

23. Prob. I. Potestas legislative, de facto competens Statibus, cis ab Impe­
ratore data fuit; igitur tanta dici nequit, ut summam hujus vincat pote­
statem : atqui hanc vinceret, si ejus inviti possent legem abrogare statuto
contrario; ergo. Maj. indubia videtur; constat enim inter omnes, Carolingkorum relate, Principes Germania?, qui illorum suberant imperio, condendæ legis facultate caruissc ; eam igitur a nemine alio , quam ab Impera­
tore habere possunt, vel hujus consensu expresso, vel, si proscriptione
immemorial! acquisierint, saltem consensu tacito. Cons, non minus extra
aleam posita est. Quod enim tantam iis potestatem contulerit, quæ sum­
mam ipsius Imperatoris elideret, nullo imprimis hujus consensu expresso
constat; nec tacitus presumi potest, tum quod credibile nullo modo sil.
Imperatorem, dum potestate legislaliva douavil Principes, summam suam

m. ji.he civili.

13
ab eorum voluerit pendere arbitrio ; tum quod summa tribunalia, statute
ejusmodi, ceu valida, non «oleant agnoscere; «ed reformationis discrimini
subesi sententia, quæ in Provincia juxta hujus legem, contra communem
Imperii lata, si appellationis via ud summa tribunalia deferatur, cujus
phira prostant exempla. Vide Myxsixger. llcsp. 36. n. G. atque alios. Sed et
Min. subs, per se constat.
.Nec officit, quod, de quo post pacem Osnabrugensem Art. 8. §. 1. non
dubium est, Status superiorilatc territoriali gaudeant, unde profluat legum
ferendarum facultas; nam I". superiorilas illa territorialis subordinate
nihilominus est Imperatori et imperio ; atque hinc 2°. quotquot superiorilatis illius, etiam post pacem Osnabrugensem descripserunt indolem,
aiunt, esse potestatem summa (Imperatoris) inferiorem ; summa œmulam,
proximam, etc. Vid. Hoax. Juris publ. Prud. Tit. 59. §. 2.
21. Prob. II. Recessus Imperii Imperatorem el Status obligant per modum
contractus, ut dixi supra; ita eniin communis fere Recessuum formula
sonal, in specie in Recessu anni 1654., tam enim Imperator, quam Ordines
Imperii ita conveniunt inter se: infero: Ergo multo minus poterunt Ordines
pro lubilu datam fidem frangere, quod facerent, si statuto contrario,
quivis in Provincia abrogarent legem, de qua convenerunt.
Neque dicat quis cum Stryckio in usu mod. Pand. Tit. de Legib. ac
Pfeffixgero in Not. ad Vitriariam L. 3. Tit. 17., quod legum istarum
auctoritatem, promissamque fidem Status satis servent, si modo sese mutuo
iisdem adstrictos fateantur, licet subditos quisque suos earum vinculo exi­
mat. Nam
1°. Consentiunt Status in legem ferendam, ut omnes Imperii immediatos
ct mediatos obliget, consentiunt enim in eam, quam fert, ac promulgat
Imperator ; sed hic obligatos ; pro ratione materia? legis , omnes vult ; ita
enim vulgata omnium pene Recessuum formula sonat : Statuimus igitur,
ordinamus, volumus, ait Imperator in Recessu cit. anni 1654., ac mandamus
omnibus et singulis. NB. Immediatis et mediatis, etc. 2°. Lex, de qua con­
ventum, non raro est ejusmodi, ut ad eam observandam Status ipsi non
adstringantur ; igitur eorum subditi astringuntur, qui respectu Imperii
subditi mediati sunt ; atque idcirco Status ipsi, saltem ad legem conservan­
dam ligabuntur. Res exemplo pateat. Imperii lex est, quod cuivis medmto
a Statuum curiis ad summa Imperii tribunalia provocare liceat. Lex ea Status
ipsosnun stringit : per se enim constat, hos non nisi ab Imperii tribuna­
libus judicari posse; non igitur obligati sunt ad hanc legem observandam:
sed au neque ad conservandam ; vel non impediendum, nequis eorum
subditus ejus beneficio legis utatur? Içl ne unus hactenus asserere ausus.
Quiu contrarium ipso facto profitentur Principes, quotquot privilegium
de non appellando, vel impetrarunt ab Imperatore , vel adhuc efflagitant;
at si contrario statuto abolere hanc possent legem, quid tam impense cona­
rentur isthocdonari privilegio?
25. Prob. III. Etsi Imperatur, antequam communem fei at Imperii legem,
Statuum necesse habeat consensum exquirere, suo tarnen duntaxat nomine
illam edit, promulgat, imperatque observai i, adüo ut, licet in legem ali-

16

P R ECOGNI TA GENERALIA.

qnam consonserinl Imperii Onlines, horum tamen placitum iwseiiulusqui­
dem consulti, minus alicujus legis habeat robur, usque dum mandatum
accesserit Imperatoris; id non diffitetur Stryckii s cit. in hoc mullo nquitu ,
quam IIippolitus a Lapide L. de Hat. Stat. /’. /. cap. i. qui primus ci unus
contrarium asserere ausus, etsi audacissimæ sententia» ne unum et funda­
mentum suppeterent omnia Imperii scrinia. At si ita est; «pio jure poterunt
Status abolere legem Cæsare invito, quæ fieri non polecat, nisi'eo volente?
Adde , quod contraria sententia, id quod ei exprobrat Bürgrav en de summa
Her. L. L c. 11. §. 2. imo ipsi sanioris mentis Protestantes, pugnet adversa
penitus fronte cum omni Annalium antiquioris, medii, et reeentioris ævi
fide, eum origine Statuum : subvertat publica Imperii jura , el fundameutales leges : adversetur principiis doctrinæ civilis : tollat harmoniam , el,
quam pulcherrimam deprehendimus, Imperatorem inter Ordinesque depen­
dentiam , et cohaerentiam inter ipsos Status : pertentet tacite sanctum
Imperii vinculum , animamque. At scire tamen refert , quibus nitantur
fundamentis nostri Monarchomachi.

26. Dicunt 1. Negans sententia non indiget probatione, cum fundetur iu
libertate et licentia, ait Thomasivs §. 4o. Dissert, de Statuum Imp. potest.
Legislat. Item : Imperii haud interest, quo jure quisque Statuum suos regat
subditos, inquit Strvckius de Legib. §. 5.
2. Vix est in Imperio provincia, quæ non habeat peculiaria statuta. et
inter se et ab Imperii legibus diversa. Exemplo sit testium numerus ad te­
stamentum pagani requisitus. Vulgata est illa de Notariis ordinatio , Maximi­
lian L in Comitiis Colonicnsibus anno 1512. ea septem exigit; at statuta
localia modo quinque, modo Iribus contenta sunt ; ergo.
3. Jurejurando se debent obstringere et Judex et Assessores Imperialis
Caincræ, quod juxta ejusmodi statuta velint dirimere controversias.
4. Quid potest Imperator toto in Imperio, hoc idem quisque Status in sua
provincia; ut iu brocardicon ac regulam abierit : Quisque Status insuo
territorio est Imperator; ergo potest Status vel recipere leges, quas velit,
vel ejicere, quas nolit.
5. Iu Recessu Imperii novissimo §. 105. jubentur Judex et Assessores
Camera oeque secundum statuta, ac recessus Imperii, ct jus commune ferre
sententiam; ergo statuta, vel jus provinciale non cedit juri communi
Imperii. At lubrica plane , nulliusque roboris hæc momenta sunt. Unde
R. Ad 1. A*. Utrurnque assertum. Primum : cum enim , quidquid liber­
tatis habent, vel tum ex concessione Cæsarum, tum J. P. W. habeant juxta
prob. Conci.; si quid plus sibi tribuant, quam concessum legatur, vel
maxime probatione indiget ; saperet enim hoc privilegium, quod probandum
est. Alterum : quia non quæritur hic, an, ct quantum intersit Imperii, quo
jure quis Status regat subditos? sed quantum ad regendos juris acceperint?
an cum, vel sine subordinatione? constat autem, quidquid superiori tatis
habent; eos ex concessione, nec nisi cum subordinatione habere ad Impe­
rium et Imperatorem. I triusque vero asserti, ac principii monarchomachici
falsitas ex ipsa detegitur modestia atque observantia Principum, admittere
leuuentium quæsitionis ejusmodi, ac, si verum faleri velimus, ancipitis
plane ac periculosæ adulationis illecebras.

Dfc JURE CIVILI.

\q

.1(1 2“UI. R. C. A. I). Cons. Ergo lex Imperii cedit provinciali /vr se, el
régulai iter .V. Aliquando, in circumstantiis supra jam exceptis C.
.h/ 3““'. D. Debent jurare, quod juxta ejusmodi statuta velint diri­
mere controversias, posthabito jure communi sive Romano : item , si non
obstet jus aliud Imperii C. Posthabito etiam jure Imperii si quod extet
contrarium .V. Tunc enim per se loquendo hoc prævalet.
Ad i1"". R. 1°. Si jactata illa parœmia, ita simpliciter posita, sil vera, quid
igitur obstat, quo minus vel Principes respective ad suum territorium usur­
pent Imperatoris titulum, vel illo cos venerentur adversarii? Cur ad versariorum hactenus nemo vulgatæ parœmiæ ausus veritatem palam evincere,
cum, qui ea dc re aliquando quid scribere lentarunt, id, suppresso
plerumque aut licto sub nomine fecerint, ul vel hinc quis facile æslimet,
quam diffidant ipsi veritati sui brocardici.
R. 2°. Brocardicmn igitur istud, ulco uti liceat, oportere, sano sensu acci­
pias. Nimirum sunt Imperator imitative secundum quid, quatenus, stabilita
nunc ipsis jurisdictione territoriali, varias hujus species exercent, quæ antea
Imperatoribus propriee; quin demus, eos hoc in genere posse quid plus suo
in territorio, quam Cæsarcm in Imperio; sic ferunt leges, quin necesse
habeant, aliorum consensum exposcere; secus ac Imperator, cui ad ferendam
legem tuto pro Imperio opus consensu Ordinum capit. Leopold, et Joseph.
Jrt. 2. At nondum idcirco suo Status in territorio Imperator est; nam 1°.
Status quidem ipsi immediate, horum vero subditi mediale subduntur
Cæsari, hic vero mortalium nemini : ab.illis ad hunc, non vice versa, datur
appellatio : Statuum immediatus, ac lotius Imperii supremus judex Caesar
est; nemo Cæsaris : vide his similia passim apud Fabrum in Cancell. Stat.
Cetera porro jactati brocardici vitia notat Boecler. in R. J. N. aliique apud
Swederum Part. Special. Sect. II. Cap. A', pag. 804. quibus adnumerandum
istud, de quo est præsens controversia. Ratio demonstrativa est
1. Quæcumque asserta fuit Statibus jurisdictio territorialis, non nisi cum
subordinatione ad Cæsarem asserta fuit, ut hanc exserere aliter haud pos­
sint, quam salvo juramento, quo quisque Imperatori ct Imperio obstrictus
est. J. P. 0. .1/7. I III. §. 2. Atqui solemn! jurejurando, deposito ante­
quam investituram a Cæsare capiant, se huic obstringunt singuli ad præslandam ei fidem , subjectionem, obedienliam, ita enim formula juramenti
sonat ; ergo contra Cæsaris, ulpote superioris ac domini sui legem nihil
possunt.
2. Si Status quilibet est suo Imperator in territorio , h. e. ul e.xponunl
advcisarii, tantum possit suo in territorio, quantum Imperator in Imperio;
igitur quavis in provincia duæ concurrunt potestates, a se mutuo independenles : Imperatoris altera, altera Status. Damnet jam, quod sit exempli
instar, Imperii lex usuras quincuncibus majores ; e contra illas statuat lex
provincialis. Utra cedat alteri? neutra; quia Legislatorum potestas hinc inde
æqualisest. Quænam igitur legum harum, sibi directe adversantium judi­
caturo norma sit, dum altera non cedit alteri? Ulraque nimirum , sicque
judicium ineluctabile erit ; vel in arbitrio positum judicis , quem damnare
velit, vel absolvere , quo nihil absurdius.
JdoDm. R. 1°. Si particulam ceque in rigore sumas, 1. igitur hoc ipso lex
Imperii non cedet legi provinciæ, sed ulraque æqualis eril auctoritatis
ut. p. 2.

i B

’.n

-

..r·1

18

l'K tCWGMlA Ι.υΜ ίΙΑΙ.Ιλ.

norma judicii, atque ita adversarios rursus premet difficultas nunquam
superabilis. quæ ante indicata. 2. Sic triplex esset norma judicii , lex provin­
cialis, lex Imperii. jus commune, quo Romanum intelligilur, quia textus
ait : ul æque juxta statuta , ac recesstM Imperii, ct jus commune ante oculos
habeant, dum ferent sententiam , sicque crescet allata difficultas. Necesse
igitur est alium esse Ordinationis sensum. Quare cum communi juris Inter­
pretum
R. 2°. Sensum esse., quod tria hive jura sint norma judicii, Provinciale,
Romanum, atque illud Imperii Germanici; ric tamen , ul, dum sibi adver­
santur, unum cedat alteri. Commune et Romanum vere est norma judicii,
quantum illi per Provinciale, vel aliud Imperii derogatum non est : si
derogatum fuerit per alterutrum . hoc vincei; ac si quidem per Provinciale,
stabit hoc, sed quatenus non adversatur speciali legi Imperii; hæc enim,
perse loquendo, juxta Conclus, cum lata sil cx conventione Statuum, aucto­
ritate inunita Cæsaris, hujus loliusque Imperii nomine promulgata, haud
dubie fortior est, cui lex privati Status, ob subjectionem Imperatori ct
Imperio debitam , debet cedere.

ARTICULUS η.

Prœcognita generalia de Jure Canonico sive Ecclesiastico.
27. Jus Canonicam, quantum ad· vocem, ex fonte giæco natales hausit.
Κάνον quippe Latinis regulam sonat. Maluit Ecclesia decreta sua appellare
potius Canones, sive regulas , quam leges ; non propterea, ul perperam
Prolestantibus placet, quod ipsa potestatem legislativam sibi a Christo con­
cessam non crederet ; sed quod lex , vel ipso sono nominis, plus rigoris præferat ct dominatus despotic! cum vi coacliva, et impositione pœnæ, juxta
L. 7. ff. de LL. Legis virtus est imperare, vetare, permittere, punire;
nomen vero regulæ mansuetius regimen importet. Nimirum Ecclesia, ita
edocta a divino Fundatore suo, vinculis charitatis potius suos vult trahere,
nec continuo vi ac rigore, nisi dum necessitas extorqueat, suos adobediendum com pellere, juxta illud Matth. 18. v. 17. Dic Ecclesiæ : si autem Ecclesiam
non audierit, tunc primum sil tibi sicut ethnicus et publicanus, sive excom­
municabis, inque eum finem continuo cliarn vim coaclivam ac puniendi
confert Apostolis. Porro jus Canonicum, nomine salis vulgari Ecclesiasticum
dicitur tum ratione originis, quod proveniat ab Ecclesia; tum quod circa
ejus regimen versetur. Item : Sacrum a materia, quæ sæpe spiritualis est.
Etiam Ponh/icium a suiumis Pontificibus, a quibus vel extra Concilium; vel
in Concilio una cum congregatis aliis Ecclesiæ Praelatis conduntur praeopta
vel Canones. Hoc tamen nomen Protestantes refugiunt.
Nos modo de hoc quoque jure pauca delibabimus , in quantum generalis
quiedam ejusdem notitia requiritur ad percipienda plenius, quæ tracta­
buntur; uti enim jus Canonicum Theologia, ita hæc priori adjuvatur.
Unde
28. Dico 1. Jib Canonicum sic definiri potest : Jus positivum a SS. Ponlifitibua traditum, vel lunsUlutum, vel approbatum iu ordine tum ad publi-

ί·Ι. JI HE CVXOMCO SIVE ECCI.EsIASI ICO.

19

cum Ecclesiæ regimen, ac dirigendos fidelium mores actionesquc ad cultum
(livimini, juste pacifice |tic vivendum, sicque ultimato eos perducendos ad
Ihiciu ultimum siiprrnaliiralem ; qui est bealiludo sempiterna. Singula fere
dalæ definitionis verba multiplicem ejus dificrentiarn a jure civili produnt.
Ilixi vero 1°. A &S. Pontificibus; summa enim eorum est in ferendis pro
lota Ecclesia legibus auctoritas, cum illa Prælatorum inferiorum se solum
intra suarum Dioecesium limites contineat, sique congregati in Concilio sint,
ut Canones ab iis conditi robur obtineant in Ecclesia, necesse est, snmrrri
Pontificis consensus accedat vel approbatio; neque enim aliter aborigine
Ecclesia· usque huc quidquam virium habuerunt in Ecclesia decreta Episco­
porum. Sed ct praeterquam quod amplissima potestas clavium sancti Petri
successoribus a Christo tradita id exigat, poscit Ecclesiæ per totuni orbem
dispersæ natura et indoles, ac unitatis in Cathedra Petri tanquam centro
stabilitie, ac perpetuo conservandæ ratio, ul sit potestas regendi Ecclesiam
citra Conciliorum ambages exercenda, qua SS. Pontifices semper usos esse,
evincit omnis ævi fides, et amplissima illa definitionum , decisionum , Epi­
stolarum Decretalium , Bullarum , Rescriptorum , aliarumque varii nominis
Constitutionum Pontificiarum multitudo, quæ ingentibus juris Ecclesiastici
Collectionibus causam praebuit.
Dixi 2°. Vel traditum , vel constitutum , vel approbatum. Prius ; quia et
jure canonico præccpta tum divina, tum naturalia, ac divinarum Scriptu­
rarum rape occurrunt sententiæ, quæ traduntur tantum a Pontificibus.
Alterum; ob decreta ab ipsis edita Pontificibus. Tertium; ob varias Patrum
sententias; item Imperatorum placita el leges, quæ, nisi a Pontificibus
approbata fuissent, au in vim legis adoptata, illam in Ecclesia non habe­
rent, praesertim quatenus Principum leges de rebus spiritualibus, ac solius
Ecclesiæ judicio ac Christo subjectis disponunt.
Varias juris Ecclesiastici divisiones Canonistæ instituunt, velutdum illud
partiuntur in publicum, quod publicum Ecclesiæ statum, ejus negotia pu­
blica, electiones, jurisdictionem Prælatorum, etc. ordinat, ideoque ad
ipsam llierarchiam, sive imperantes in Ecclesia (pia tales pertinet: tum
privatum, quod actiones el mores parentium, seu fidelium qua talium
dirigit. Hem in scriptum , el non scriptum , quorum prius legibus el consti­
tutionibus, alterum traditionibus moribusque continetur. In antiquum,
novum, el novissimum. Primum initium ducit ab ipsis Ecclesiæ cunis,
omnesque cujus demum sint nominis, legum sacrarum collectiones tam in
Orientali, quam Occidentali Ecclesia usque ad medium seculùm XII. con­
cinnatas complectitur. Alterum originem ducit a compilatione Canonum et
Decretorum, quam Gratianus suscepit, et anno UoJ. publici juris fecit ;
quam postea subsecuta sunt alia collectionum volumina, SS. Pontificum
jussu adornata et publicata, ul Libri V. Decretalium Gregojui IX., Liber VI.
BoxiK.vcn VIII. aliaquc in Corpore juris clausa, ex quibus Corpus juris
canonici coaluit, ut quidquid eo clausum et collectum, juris novi nomine
veniat ; novissimi vero, quæcumque vel Conciliorum generalium auctoritas,
vel Pontificum adjecit, ul Conciliorum Canones, Bullæ, Constitutiones
Pontificum, etc. quffi in ipso juris canonici Corpore sedem nondum habent.
Atque <le hoc utroque, novo el novissi.no modo disseremus , cum priores
divisiones praesens institutum nostrum non attineant.

!

DE JURE CANONICO SIVE ECCLESIASTICO.

Λ»

PR.LCOtiNlTA GENERALIA.

29. Dieu Ii. Jus canonicum in Corpore juris clausum sex constat jiarlibus : Decreto Gratiani, quinque libris Decretalium, sexto libro Decreta­
lium, Clemenlinis, Exlravagantibus, tum Communibus JoannisXXII.
Decretum Gratiani sic ab auctore suo Gratiano, O. S. Benedicti dictum
est, qui illud, ut paulo ante notatum, circa annum 1151. compilavit ex
Conciliorum Canonibus, Pontificum Decretis, sententiis Patrum, Regum
etiam ct Imperatorum sanctionibus, quæ singula nunc simpliciter nomine
Canonis veniunt; quibus hinc inde quædam Gratianus de suo addidit.
Quando, curve Decreti nomine appellata illa Collectio, non satis liquet. In
1res paries dividitur, quarum prima Distinctionibus 101. in Canones, sive
etiam, ut subin placet, capitula divisis absolvitur : ac quidem 20. primis
de juris canonici principiis, 73. sequentibus dc origine Cleri, forma,
institutione, vita, moribus ac officiis agit, 8. posterioribus de auctoritate
Pontificis. Altera Causas 36. complectitur, sivc’casus et controversias, qua­
rum quælibet sub se Quaestiones continet. pariter in Canones divisas, quibus
pertractantur, quæ ad judicia Ecclesiastica pertinent ; simul Causæ 33.
Q. 3. Tractatus annectitur de Poenitentia , rursum Distinctiones 7. com­
plectens. Tertia demum dc Consecratione dicitur, fin i turque Distinctio­
nibus 5. de iis agens, quæ ad ministerium sacrum, ritus, ceremonias,
ordinationes, consecrationes attinent. An et quanta auctoritate legali pol­
leat Gratiani Decretum, sequenti §. patebit.
Quoad Decretum illud porro observandum, quosdam Canones nomen Palea
præfiium gerere ; non quod res viles nulli usque momenti contineant, sed
quo indicetur, esse Canones illos additiones, vel adjectas a Gratiano ipso,
vel alio olim a margine, quæ postea a Librariis vel studio, vel incuria Cano­
nibus insertæ, ut ex admonitione ad Lectorem praefixa Decreto eidem salis
liquet.
Decretales, scilicet epistolae Pontificum, vel potius sententia?, quæ ad rem
faciunt, ex illis excerptae, jussu atque auctoritate Gregorii IX. colleclre sunt a
S. Ravmundo de Pennafort. Constant Libris quinque. 1. Post generales aliquot
titulos de Constitutionibus, Consuetudine, Rescriptis, agitur de modis consti­
tuendi, ordinandi Prælatos Ecclesiæ. 11. De judiciorum Ecclesiasticorum
forma ct ordine. 111. De Clericorum vita, obligationibus, rebus. IV. De Spon­
salibus et Matrimonio. V. De criminibus, eorumque poenis. Singuli Libri
hoc versiculo denotantur : Judex, Judicium, Clerus, Sponsalia, Crimen.
Sextus Decretalium, inde dictus, quod ad quinque Libros præccdenles,
complementi instar a Bonii acio \ 111. sit additus, continctque casus in priori­
bus quinque Libris non comprehensos.
Clementina sunt Constitutiones Clementis V. quas ipse tum ex Concilii
\iemiensis in Gallia se preside celebrati Constitutionibus, tum aliis Decre­
talibus suis in volumen congesserat, jamque paraverat edendas; at, quo
minus id faceret ipse, prævenicns cum mors impedivit, publici tamen juris
Joannes XII. Clementis successor fecit.
Extravagantes in duplici sunt differentia, aliæque Coin munes dicuntur;
aliæ Joannis XXII. Communes sunt Constitutiones Pontificum diversorum;
posteriores ipsius Joannis XXII. propriæ. Extravagantes vero idcirco dican­
tur, quod incerta quasi sede vagarentur extra Corpus juris, antequam in
eodem stabile illis daretur domicilium.

21

Extant quoque in Corporis juris editionibus novissimis Liber septimus
Decretalium a Pijko Mattii .eo Jurisconsulto Lugdim. ex variis Bullis, ac.
Constitutionibus successorum Pontificum collectis, item Institutiones LanCEI.i.oti ; at cum neuter liber munitus auctoritate alicujiis Pontificis, nec
auctoritate legali gaudet, nec ad partes juris proprie dictas pertinet.
At quid sentiendum de Canonibus, qui l‘a-nitentiales appellantur; item,
qui Apostolici, in Corpore juris clausis? R. quoad priores, ii plerique modo
ab usu recesserunt : de posterioribus mentem nostram require infra §, 2.
Si roges demum quid rei sint Rubrica? item Glossa, cum utri usque sæpc
occurrat mentio?
B. 1°. Rubrica brevis quædam summa est subsequentis materiæ, præfixa
Constitutioni, vel textui; et quoniam litteris rubris exprimebatur olim,
Rubrica vel Rubri nomen retinuit. Auctoritas Rubrica; interpretativa est
maxima; unde a Rubro ad nigrum, sive ex præfixo titulo ad subjectum
Caminem, subin non satis perspicuum, utile capitur argumentum ad deci­
dendam causam. Non tamen idæque de Rubricis in Decreto Gratiani dixeris,
utpote quæ nec ex Pontificibus aliquem, neque Gratianum, sed incertum
auctorem habent.
R. 2°. Glossa est uberior Canonum, textuumque explicatio ad marginem
apposita ab Accursio : I nde, si quod Corpus juris explicationem illam con­
tinet, Glossatum vel Majus dicitur, distinguilurque ab alio, quod tantum
nolis illustratum. Nec Glossa, nec Notae auctoritatem juris habent, licet prior
præserlim probabilitatem pariat, majorem etiam, quam quæ alterius Docloris est, nisi vel aliunde pro hoc stet firmius juris fundamentum, vel obstet
ipsi Glossæ consuetudo, vel praxis, optima interpres legum.

30. Dico III. Praeter partes juris canonici in Corpore juris clausas, sunt
praeterea extra illud sequentes.
I. Concilium Tridentinum inchoatum sub Paulo 111. anno 1545., continua­
tum sub Julio HI. subque Pio IV. anno 1563. -terminatum. Quoad articulos
fidei est auctoritatis infallibilis, uti de singulis Conciliis oecumenicis legi­
time congregatis, quale Tridentinum fuit, demonstrant Theologi. Quoad
decrela morum et reformationes potestate legali pollet, jusque universale ac
novissimum constituit, ubi promulgatum, eique vel consuetudine, vel pri­
vilegio Apostolico derogatum non est; nec enim in Ecclesia est major legisla­
te a potestas , quam illa Concilii generalis capiti suo, Pontifici Romano, uniti.
II. Bullarium magnum, vulgatum primitus Sixti V. auspicio, deinde a
Laertio Ciierubino Jurisconsulto Romano aliisque continuatum, diversas
Romanorum Pontificum Bullas ac Constitutiones complectitur. Bullas in
eo contentas non habere legalem vim, nisi quatenus constet, eas pro universa
latas Ecclesia, rite promulgatas fuisse, suisque concordare originalibus con­
venit. Inde antequam de his constet, proférai! turque in forma authentica,
vi dccisiva carent, nec plenam probationem pariunl in judicio, praesertim
ubi de magni momenti rebus est controversia. Quod idem de Bullis exlravagantibus, h.e. nondum Bullario insertis, tenet.
III. Regula· Cancellaria· circa Joannis XXII. tempora natæ, ortum duxerunt
a reservatiomiin frequentia, cumque initio non nisi informationes essent
pro Officialibus ad expediendas litteras Apostolicas, nunc pleraque Constitii-

M·

rn’

C

ta;·'
Îl. *

J'

α
B·

B

VREGOGMTA GENERAI.’A,

22

tinnos sunt. maxime circa causa benelieiales, obsorvandœ ah Officlalilms,
quas singuli Pontifices sui aditu regiminis condere solent, vel renovando a
Prodecessoribus factas. vel eas augendo, vel minuendo. Quippe exspirant
cum morte Pontificis, nec robur habent sede vacante; quod tum primum,
et tantum recuperant, cum et quantum eas valere vult Successor demortui
Pontificis. Juris universalis auctoritate non gaudent, nisi quatenus genera­
liter quid statuunt. ut de Beneficiorum reservationibus, resignationibus.
tpialis est regula dc viginti : regula de triennali; item dispensationibus,
indulgentiis impetrandis; saltem si proferantur in forma authentica,
h. e. teste Cuockier, impetratae a S. B. E. Vice-Cancellario sub plumbo, vel
per libellum in Camera Apostolica impressum.Vid. Pilat. Orig. Jur. Ponlif.
IV. Declarationes Cardinalium , scilicet Concilii Tridentini Interpre­
tum, quoad decreta morum , circa quarum auctoritatem non est par au­
ctorum sententia, quibusdam solum doctrinalem et probabilem ipsis tri­
buentibus. Rectius, ex communiori sententia, hoc inter eas discriminis
ponitur : qnod si casus duntaxat particulares decernant, judicialis qui­
dem instar sententiæ sunt, quæ jus in ea solum quæstione facit, in qua
profertur. At jus universale constituere censendæ sunt, si 1°. sint compre­
hensive. h. e. comprehendantur in verbis Concilii , servantes tenorem ac
proprietatem verborum, eam interpretando solum, non extendendo, aut
ponendo legem novam; itaque statuere Pics V. et Gregorius XIII. Coincidit
fere cum hoc aliorum loquendi modus, eas vim legis universalis habere , si
Tridentini mentem generalim, et in abstracto exponant: quod tunc Con­
cilii decretis inhærere censeantur. 2°. Si tamen datæ , consulto prius Ponti­
fice. hnjusque express.· in litteris nomine, ita ordinantibus Sixto V. et
Gregorio XIV. Ac 3°. si proferantur in forma authentica nimirum cum
S. Congregationis sigillo, subscripto Cardinalis Præfecti et Secretarii. ut
voluit Trda.xis VIII.
31. Xec obstat, quod non promulgentur solemniter, ut leges alias solent;
vel jam diversæemanarint de eadem re. Quod enim primum attinet , com­
prehensi r(p ejusmodi publicatione non indigent, quia jus novum non con­
dunt , sed jam conditum exponunt. Quantum ad alterum, generales an
extent contrariae non satis liquet, sique extarent, nihil obessel, cum pos­
terior, ceu jus novum, derogaret priori, quod circa leges, Ecclesiasticas
etiam , nihil novi est.
V. Decisiones Itotœ, sive supremi tribunalis Pontificii ad decidendas
forma judiciali causas instituti. I ude tribunali huic nomen Itotœ adhaeserit,
non satis constat; diversas diversorum opiniones x ide apud eruditum Zai.l- ·
xvr.ix Prine. Jur. Eccl. Tam. II. Q. Ill. Cap. VIII. Tribunalis hujus
Assessores, qui Auditores vocantur, seligi ex primariis nationibus solent.
Auctoritatem ejus quod attinet, decisiones illius vim legalem non oblinent,
sed inter litigantes partes jus constituunt, ut aliorum tiibunalium, velul
imperialis Camerte, judiciales sententiæ. Quod si tamen in causa eadem
plures uniformes decisiones prodierint. stylum, ut dicitur, Curia* gene­
rant; illud tamen notatum est, auditores oli opinionibus antea adoptatis, ac
prope stylum Curia· facientibus stibin recedere . teste illa Jurisconsultorum
Romanorum parmmia : Holam guandorpu· rotare.

*

f»E JUKE CANONICO SIVR ECCf.lSJASTICO,

23

§ I.
.1/)

fl quantam Auctoritatem obtineat Decretum Gratiani?

32. Nola /. Cæleras juris canonici partes in Corpore juris clausas, quinque
Libros decretalium Gregorii IX., sextum Bonifacii VI!!., Clementinas, Extrava­
gantes habere vim juris decisi vi, nisi eam hic illic vel per consuetudinem, vel
constitutionem contrariam dejecti sint, facile convenit, et inde patet, quod
earum collationes munitro et approbatae auctoritate Pontificum, publicatae
etiam, sicque ad usum deductae sint, nisi forte extravagantes Joannis XXII.
exceperis, quæ suam auctoritatem usui ac receptioni videntur potius referro
in acceptis, cum de his non æque compertum sit, quod auctoritate publica
promulgatæ, cæteris juris partibus adjectae, inque Corpus jurisrelatæ sint,
Dixi vero : nisi ea vel per consuetudinem, vel constitutionem contrariam ,
hic illic dejectæ ; per priorem enim legi derogari posse, aliunde constat; sed
et quod lex posterior tollat priorem , si cum hac conciliari nequeat ; tunc
enim, licet alias non facile sit admittenda cont varietas textuum singularum
partium, quæ eumdem auctorem habent, ut Libri V. decretalium Grego­
rich IX., sextus Bonifacium VIII. cum juxta L. 1. C. de vet. Jur. enucl. in
eadem compilatione non debeat esse contrarietas, admittenda est correctio,
siquidem hæc exprimatur, ut expressit Bonifacics VIII. c. felicis 3. de Censib.
in 6. ubi corrigit c. exigit 2. præctdens. Sola igitur controversia circa Decre­
tum remanet. Pro quo
\
|

33. Nota II. Discrepantes esse Doctorum hodie sententias, quibusdam
Decreto authentiam, vimque juris decisivi ex parte solum, quibusdam ex
integro concedentibus. Priores volunt, textus in Decreto reducendos esse ad
fontes suos, textunique non plus habere roboris , quam habeat fons, e quo
desumptus est : proinde textum, si Concilii generalis fuerit, summi Pon­
tificis, vi decisiva gaudere, quia illa gaudet fons, Concilium generale,
S. Pontifex; si sancti Patris, vi legis carebit, quia hac carent sententiæ
Patrum,etsi major nihilominus sit auctoritas Patris, quam auctoris alterius.
Posteriores subdividuntur, aliis authentiam ex approbatione Pontificum,
aliis ab usu et receptione derivantibus ; horumque rursum alii, vehit media
via incedentes , receptum quidem integrum Decretum, sed non nisi in
genere, vel per aversionem aiunt, sicque omnes Canones , etsi subin ex fonte
non authentico desumptos, auctoritatem obtinere, si modo ostendi queat,
illos usu et praxi instar legis civitate donatos fuisse, sic Can. 3. Caus. 3. Q. I.
quo remedium possessorium contra spoliatores decernitur, ex praxi vim
legis obtinuit, licet ex fonte non authentico , nimirum supposititia Joannis
Pontificis epistola desumptus.

34. Dico I. Decretum Gratiani auctoritate legali non est omnino spo­
liandum.
Prob. Hancolim possidebat, non tantum in Scholis publicis et principali­
bus, sed et in judiciis ; atqui nulla auctoritas publica ac legitima assignari

21

FR.ECOC.NITA GENERALIA,

potest, quæ illi vim legalem , quam possedit, ademisset; ergo illa ab aliis
non est omnino spoliandum.
Proô. maj. Nam I". Decretum, cum prodiissel Bononiæ, lauta fuisse avi­
ditate exceptum , ut audientium numerus e.\ omni natione ad 1000. ascen­
deret : Decretistis etiam , sicut Legistis , honores academicos fuisse cullatos;
ab his deinde in patriam Decretum fuisse translatum; in ipsa Academia
Parisiensi tum celeberrima, adhuc labeute see. XII. vel certe ad initium
sec. Xlll. usum Scholarum obtinuisse; Commentariis, neglecta omni colle­
ctione alia, fuisse illustratum, concors refert historia, ut in hac so ni­
mium peregrinum exhiberet, qui negare auderet ; sed neque negant ii
ipsi , qui quoad auctoritatem Decreti a nobis dissentiunt. Vid. Antox.
Augustin. Lib. I. Dial. I. de emendatione Gratiani. 2°. Ex hac communi
auctoritate, quam in Scholis obtinuit, parem etiam in judiciis consecutum
est; passim enim, qua· communiter traduntur, etiam applicari judiciis
solent. Sed revera ita habuisse , testis esse potest Joannes Semeca, vulgo di­
ctus Praepositus Teutonicus, scilicet ad S. Stephanum Halberstadii ; refert
Anton. Augustin. citatus, rursum fatentur adversarii, convincitque historia,
ipsos Imperatores in comitatu ct aula Decret istas habuisse, quorum consilio
causas deciderent, quod de Friderico CEnobarbo prodii vitæ ejus historia,
item de Henrico VI.. sed pariter quoque Archiepiscopos et Episcopos.
Si ais : Ante Gratiani Decretum etiam in Scholis Ivonis Carnotensis tiadebatur Collectio; nemo tamen idcirco huic vim legalem tribuit, igitur
nec Decreto Gratiani tribuenda est.
*
R. Γ. Ivonis collectio solum intra scholæ Panormitanæ se angustias conti­
nuit; non illuc talis, qualis Bononiam, ex orbe discentium confluxus, qui
in patriam reduces, ad curias subin promoti, in usum et praxin dedu­
cerent.
R. 2°. Ivonis collectio sec. XII. adornata , ab auctoritate collectionis Gra­
tiani circa meitium ejusdem sectili oppressa fuit, ut ex usu et praxi aucto­
ritatem juris consequi non posset. I nde lata et multiplex disparitas est.
Sed
R. 3°. quod in particulari pro Germania facit, nunquam Ivonis collectio
publica æque auctoritate robur obtinuit, quam illa Gratiani ; nam et simul
Confirm, maj. Decretum Gratiani , ejusque praxin hortatu Episcoporum
qui semper in curia Cæsaristunc degerc soliti , iliique esse a consiliis, consensuque Imperii Ordinum ipsi publice confirmarunt Cæsares FrideiucvsII.
anno 123(1., Rldolpucs anno 1281. Prioris constitutionem refert Goi.dastvs
part. 2. Sanction. Imp. cap. 15.; posterioris Leiimannts in Chron. Spir. Lib.
5. c. 108. a quibus jubentur Episcopi judicia exercere secundum jus Eccle­
siasticum. Neve quis putet, per jus Ecclesiasticum intclligi hic collectionem
Burckardi Wormatiensis, vel aliud privatum Germanise, vel Decretales Gregorh IX. præcise, secluso Decreto ; cum seculo eodem prodierint, ut liquet ex
ejusdem Gregoru epistola approbatori a data anno 1230. Nam 1°. Birckardi
collectio, sicut altera Ivonis priore etiam recenlior, tunc extra usum fu it, ct
licet Grattants inde varia in Decretum retulerit, ad hæc tamen nunquam
sub nomine Bcrckarih recurrebatur, cum de hoc nullum circa id temporis
adsit exemplum. 2°. De jure quoque privato aliquo nihil habetur memoriæ
traditum ; et quale illud fuit? 3°. Nec præcise Decretales inlelligi, ex auctore

?

.*■

DE JURE CANONICO SIVE ECCLESIASTICO.

23

Speculi Suoviol, scriplore ferme cotevo discimus, qui Lib. 1. cap. 3. utram­
que collectionem Gratiani, sivo Decretum et Decretales, communem esse
judiciorum normam referi : ex his duobus Libris, loquitur de Decreto et
Decretalibus, omnia repetuntur jura, guibus Ecclesiasticum et seculars eget
judicium·, addit et seculare; nam et ad civiles causas decidendas tum
applicari consueverant, jure scilicet Justinianeo, juxta artic. prœc. serius in
Germania publice recepto.
Prob. etiam min. sup. optime negative , quia nihil tale afferri potest ; etsi
enim, quod ultro largimur, jure posteriore ac consuetudine contraria sit
in variis a Decreto recessum ; in omnibus tamen auctoritas juris ei adempta
non fuit. At
35. Dico II. Quidquid tamen habuit, et hodie habet auctoritatis, Id
omne et unice ex usu , praxi et receptione obtinuit.
Prob. Nam 1°. auctoritatem illam Gratianus , ulpote homo privatus, ac
professione Monachus dare non potuit, ut per se constat. 2°. Nec illam
dedit summorum Dentificum aliquis, cum nihil de hoc sufficienter constet,
ut patebit solutione objectionum. Hinc 3°. ab usu, praxi, receptione habuit,
habetque; quia nihil aliud superest, unde habere posset; usus vero ille ,
praxis, ac receptio ex dictis Conclus, praecedenti evincitur. Inde etiam
alterum sequitur; non plus habere auctoritatis , quam fuerit receptum , eique nondum derogatum : quod per me licet, dici potest. receptum per
aversionem ; ac proinde textus Decreti cæteros, qui usu ac receptione donati
non fuerint, reduci oportere ad fontes suos.

36. Obj. I. contr. Conclus. lam. Decretum privato solum usu collectum
fuit, non auctoritate publica ; ergo vim legalem habere nequit, cum gene­
raliter lex non nisi subditum obliget.
R. D. Cons. Qua collectum auctoritate privata C. Qua postea ipso appro­
batum usu, praxi, receptione Ar. Axioma : Legem non nisi subditum obli­
gare, solum procedet, si legem qua legem , sive qua jussum Majestatis
consideres : ita enim ultra Legislatoris territorium auctoritatem habebit
nullam. Aliter vero se habet res, si legem consideres, quatenus illa est
spontaneo motu adoptata a populo aliquo vel Republica , tunc enim obli­
gabit, non ex auctoritate Legislatoris, sed receptione populi, suamet sponte
se tali legi subdentis. Hinc etsi Legislator in sua iterum Republica abrogaret
legem, ea tamen suam retinebit vim in Republica altera quæ recepit,
donec et ab hac specialiter abrogetur. Usus videlicet juris regulariter sub­
jectionem non involvit. Sic olim Romani leges XII. Tab. sumpserunt e
Græcia, quin huic in illos competeret auctoritas. Sic Germania jus feudale, qua constans Longobardorum placitis , recipit libere, quin quid juris
Longobardis competere in Germaniam , iliaque istorum ex receptione sola
tenetur consuetudinibus , extincla licet pridem Longobardorum Republica.
Idem præsenli controversiæ accommoda, saltem quoad Germaniam.
Inst. 1. Non videtur verosimile, viros prudentes vim legis tribuere
voluisse huic Decreto, adeo mendis referto, teste Anton. Augustino , et Cor­
rectoribus Romanis; ut enim iidem notant, præter errores alios, sæpe
textus ex suppositiis afferuntur libris, .variaque tribuuntur SS. Patribus,

.■

ΗΗΤ.Οΐ.ΜΓΛ ί.ΕΜ.Η\Ι,Ι\.

quæ in genuinis horum libris non extant; ergo, licet in usu hoc Decretum
esset, non tamen in vim legis subvectum fuit.
R. .V. Jn/. 1°. Enim, cum reciperetur, de his erratis non constabat, sicque,
licet erroneo quodam supposito, nihilominus receptum fuit. 2°. Quia
receptum est ideo, quod utiles essent sentenliæ ad regulanda judicia, cujus·
cumque sint, sive hujus Patris et Concilii, cui inscribuntur, sive alterius;
sive liber e quo petitæ, sit genuinus hujus Patris partus, sub cujus nomine
proferuntur, sive scriptoris alterius. Et vero ita esse , istud argumento est,
quod, ut notant alii, non tantum plures textus supposilitii, vel certe suspecti
non solum relati fuerint in Decretales Gregoiui IX., sed in vim legis retenti,
cujusmodi jam supra exemplum dedi in .Vo/. II. de remedio possessorio
contra spoliatores, 'id. etiam Boehm, ad Tit. dc Conslitut. Quibus adde:
per excessum hic delinqui a nonnullis, dum, quod Gratianus sæpe hallucinalus dicatur, nec hodie sub nomine Concilii, vel auctoris, e quo Gra­
tianus illa recitarit, non reperiantur ; continuo singula ut falsa et apocrypha
explodunt: certum siquidem est, multa vera esse, quæ nobis temporum
subtraxit vetustas, vel adhucdum occuluit. Quidni videre multa Gratiam s
potuit, quæ vel temporum perierunt injuria , vel modo delitescunt sub
bibliothecarum pulveribus?

38. Inst. 2. Sed ope entices hoc ævo patuit, in Decreto multa adhuc
extare spuria, adulterina, rccentioribus juribus, hodiernæ. disciplina) con*
traria; ergo si quam vim legalem habuisset Decretum antea, illam saltem
deperdidit.
R. .V. Cons. Nam 1°. etsi hoc constare dicatur, satius est, expoditque
in vim legis retineri, quod eo fuerat assumptum , quam idcirco constituta
semel immutare judicia. 2°. Jam supra in conci, dictum, catenas Decretum
habere vim legis, quatenus receptum est, illive posteriori jure non deroga­
tum; si quid ergo disciplina hodierna, ac recentiora jura aliud quid sta­
tuant, his modo standum est, cum generaliter jus posterius deroget priori.
39. Inst. 3. L. .Irianus ff. deO. et A. Ubi de obligando quæritur, propen­
siores esse debemus nos, si habeamus occasionem ad negandum. Atqui magna
habetur occasio ad negandum , quod Decretum auctoritatem legalem possi­
deat; nam, teste Penna , Decis. 480. juxta Rotam Romanam ejus Compi­
lator nec legis condenda! auctoritatem habuit, nec ab aliquo Romano Ponti­
fice liber ille tanquam authenticus et legalis approbatus luit ; ergo.
R. 1°. Lex illa de obligatione civili, puta ex contractu vel simili causa,
agit ; unde huc import incus est.
R. 2°. .Y. min. de occasione solida et fundata.
Ad prob. V. Cons, quia ex solo usu , praxi et receptione vim legalem ac­
quis! vit.
40. lusi. 4. Decretum favet Protestantibus aliisque Novatoribus; horum
enim complures inde suæ seelie petunt præsidia; sic Stryckius præleclionibus
suis nomen dedit: Pnesidii Religionis Evangelica· e.r jure canonico , scilicet
Decieto. ita 1 eustking. Præsidia veritatis ex jure canonico vulgavit : Pfaffius
dogmata Protestanlica ex jure canonico comprobata : Auctor Asyli innocentia

UE JURE CANONICO SIVE ECCLESIASTICO.

27

Queniielliana' in jure canonico quutsili ; plerique vero Decretum respiciunt;
ergo rectius asseritur, nunquam huic Decreto vim juris arcessisse.
II. ,V. Λ. Xuniquid etiam cx divinis Scripturis et SS. Patribus quærunt præ­
sidia? Quantum S. Augustino se jactant Jansenius , Qi esnellus, eorumque
assecla·, cum prior etiam libro suo nomen daret : Augustinus Cornelii Jansemi, etc. Sed quid inde? Nimirum hic omnium sectariorum genius est, male
applicatis Scripturio sacræct SS. PP. sententiis, suis dogmatibus dare fucum
veritatis. At nihil in Decreto esse, quod Novatoribus faveat, Theologi suis
quique locis, ubi controversia poscit, nitide demonstrant.

il. Obj. li. cont. Conci. 2a,n. Decretum vim legalem habet a summorum
approbatione Pontificum; ergo non solum ex usu et recepto. Prob. ani.
1°. teste Molfesio Tom. 1. Tr. 9. Cap. 5. apud Reiffenstuel in Proem.
Jur. Can., Decretum approbavit Gelasius II. Romanus Pontifex. 2°. Eugexws III. teste Tritiiemio. 3°. Teste Cardinali Tuscuo Lit. D. Conci. 119. con­
tenta in Decreto sunt leges canoniae effectio, ut in Bulla fel. rec. Gregorii XiH ;
ergo.
R. .¥, Aid. Ad Γ"'. Molfesium, si quidem id asserat, non leviter halluci­
nation; Gelasius enim anno 1119. obiit; Decretum vero Gratiani primum
anno i 151. vel sequenti est editum ; a quo tempore nullus exlat Romanorum
Pontificum, qui tulisset nomen Gei.asu. Quis ergo Gelasius, aut quomodo
Gelasius II. id approbare potuit?
.h/2u,n. R. Si verum est, quod ait Tritiiemius (hoc enim ejus testimonium
rejicitur ut suspectum a plerisque, cum ea Eugenii approbatio nusquam
evict1 EiGÿNiLs solum, ut libros cæleros, in ordine ad scholasticum usum
approbasse dici potest.
/I(/.3",D. R. Equidem hanc opinionem fuisse Cardinalis Tuscin, aliorumque;
sed si Bullam ipsam attente lustremus, ea solum emendationem Decreti ap­
probat ; nullatenus vero Canones in Decreto contentos in vim legis ; ait enim
Pontifex, ut quæ emendata el reposita sunt, quam diligentissime retineantur.
Scopus igitur Gregorii XIII. non alius fuit, quam collectionem recens pur­
gatam ct correctam laudare, el praeferre antiquioribus, ideoque velat, ne
privatus alius quid addat, eam mutet, vel minuat. At hoc nondum est. De­
cretum ita emendatum ad auctoritatem juris evehere.

l'trum Canones Apostolorum in Corpore Juris genuini sint et authentici?

42. Nota : Canones, qui sub Apostolorum immine referuntur in Corpore
juris esse numero 85. de quibus hoc loco illud conlrovertitur, sintne vere ab
ipsis conditi Apostolis, licet per Clementem Romanum scripti nobisque tra­
diti, atque ita, ratione sum originis, emineant auctoritate legis? Eorum
enim plures, quatenus ad regulas Ecclesiasticas fuisse a Pontificibus assum­
ptos evincitur, vim accepisse legis, cujuscumqiie deinde sint, nemo ambigit
cx Catholicis.
In illa vero controversia, mirum •piaula varietatecl sentiant, et loquantur
Canonislæ, Critici, Theologi ad se invicem collisi. Singulorum aiilhentiam

y

♦

28

PnÆGOGNITA GENERALIA.

libiO integro vindicandam Tirriams suscepit, quorum sentiunt Canonlsla)
plurimi et nobiles Covar., Barbosa, Gonzalez, Sciiamrogen, Wiestnbr,
Schauer, Schm u.zgriber, Pichler, etc. quibus sejunxit Sevrrin. Binius Tom. L
Cone. Xotis in Canones A postulor. duobus thmlaxal exceptis, nimirum 65'.
et 84..
· M
A Canonist is vero dissentiunt Critici plerique, compluresque Theologi,
rursum tamen inter se divisi. Primo quidem , duce Joanne Dall.eo Calvini
sectatore strenuo, Acatholici plerique tauquam adulterinas merces rejiciant
singulos, omnique vi legis exspoliant penitus; ut ne quidem vim legis ha­
beant,quatenus eo assumpti ab Ecclesia.
Baronius ad an. 100. 32. priores solum agnoscit authenticos; Bellarminus Lib. de Scriptorib. Eccles, in Clemente tantum 50. primos, licet reliquos
asserat recipi a Græcis. I terque suos habet sectatores. Qui vero cœtera cx
scriptoribus Catholicis omnes supposititios aiunt, in figendo duntaxatævo,
quo circiter primum in Ecclesia natales habuerint , dissentiunt.
Illustrissimus de Marca Lib. 3. de concordia Sacerdot. et hnper. Cap. 2.
posteriores autumat anno Christi 258. antiquiores tamen Concilio generali
Nicæno I. Huic consentit Pagi in Crit. ad Annal. Harun, ad annum 100.
Lüdovicbs di Mesnil Lib. 3. de Doctrin. et Discipl. Eccles, primum ait fuisse
Nectarum , qui eorum in Synodo Constantinopolitana anno 394. meminisset.
Eruditissimus Alraspinæus Aurelianensis Episcopus Lib. 1. Observat, c. 15.
Canunes illos inquit esse epitomen Conciliorum privatorum, rcrumquesan­
citarum a privatis Episcopis, qui ante Cone. Nicaenum I. administrabant
Ecclesias. Demum N atalis Alexander Hist. Eccles, sec. I. Diss. 18. non esse
seculo VI. antiquiores contendit.

43. Dico I. Canones sic didi Apostolorum omnes supposititii sunt, neque
ab Apostolis conditi, neque a S. Clemente scripti; sed verius a Conciliis
particularibus, aut etiam Episcopis successive conditi; unde Apostolorum,
id est, virorum Apostoiicorum nomen adepti.
Prob. I. Canones illi usque ad medium sec. III. erant prorsus incogniti;
ergo ipsorum Apostolorum dici nequeunt, scriptique a Clemente; secus
enim, qui usque adeo latere-potu issent? Jnt. palet inde, quia ante medium
sec. III. nullibi reperire est eorum vel indicium . vel vestigium , cum tamen
gravis urgensque posceret subinde necessitas, ut eorum fieret mentio, ut 1°.
in controversia de celebrando Paschale orta circa finem see. 11. Victorem
S. Pontificem inter et Orientales volentes Pascha celebrandum esse cum
Judæis Luna 141 mensis primi, contra, ac volebat Victor. Pars utraque ad
consuetudinem appellabat. At facile sopita fuisset controversia, si jam tum
Canones illi exlitissenl; cum enim Canone VII. diserte statuatur: Si (piis
Episcopus, aut Presbyter, aut Diaconus sanctum diem Paschce ante vernum
(pipiinoctium cum Judæis celebraverit, deponitor, facile fuisset Victori et
Occidentalibus refellere et ad silentium compellere Orientales; neque hunc
Canonem neglexisset Victor: sed neque, ex reverentia in Apostolos, ausi
fuissent Orientales obstrepere, ulpote plerique viri sancti el postea Mar­
tyres. 2*. In gravissima controversia de iis, qui ab hærelicis baptizati,
utrum rebaptizandi sint, quæ Firmiliani m el Asiaticos tum S. Cyprianum el
Afros collisit cum S. Stephano S. Pontifice, prioribus affirmantibus, hoc

DB JI.in: CANONICO SIVE ECCLESIASTICO,

29

α'ΐυ neganto, proque se traditionem allegante. Constat, quantum se oppo­
suerint ambo I'ihmii.ianus el Cyprianos corrasis undique argumentis : At
cur Cyprianus nunquam ad illos Canones confugit sute causæ adeo faventes?
Catwnoouini 45. edicitur : Episcopum, aut Presbyterum, qui hcereticorum
baptisma susceperit, deponi prœcipimus ; et ne dc iis solum hæreticis dictum
putetur, qui formam corrumpunt, additur ratio communis pro hæreticis
omnibus: Qua· enim concentio inter Christum el Belial, aut qua· particula
fuleli cum in/ideli? Canone vero sequenti jubetur deponi, qui pollutum ab
impiis non rebaptiza veril. Ac Canone 67. Qui ab hæreticis baptizati, neque
fideles, neque. Clerici esse possunt.
Respondet Tvrrianus, meminisse tamen eorum Canonum 1°. Pontifices
prioVesm Decretalibus suis epistolis. 2°. Tertullianum Libro contra Praaceam.
3°. S. Atranasiu.m in Synopsi referre illos inter Hagiographa. 4°. Imo ab
Oiugene citari Canonem 51. Libro contra Celsum.
M contra 1""'. est, quod plcræquc illorum Pontificum ante Siricium epi­
stola» sint supposititios, de quo vide Tr. de Lcgib. Contra 2um. et 3um. Quod
nihil prorsus vel vcibulo referat Tertullianus cit, Lib. nec S. Athanasius in
Synopsi; unde mirum , qui hoc in Bibliothecam Sixti Senensis , qua dece­
ptus videtur Turrianus, irrepserit. Contra 4u,n. Equidem testatur ibi Origenes,
lapsos peracta pœnilentia in Ecclesiæ communionem receptos fuisse, id
quod, ut fiat, etiam citato Canone præcipitur: at hinc non sequitur, illum
citatum fuisse ab OrigeNe*, cum cum ne nominet quidem; sed Origenes solum
refert, suo tempore lapsos recipi; atque inde forsan istorum compilator
Canonum ansam sumpsit, hunc Canonem ceu ab Apostolis conditum contin­
gendi.
H. Prob. II. Gelasius Papa in Cohcil. Rom. habito an. 494. praesentibus
Episcopis 70. de Canonibus Apostolorum ita conceptis verbis prOnunciat :
Liber Canonum Apostolorum est apocryphus; ergo.
Respondet 1°. Turriants, librum Canonum Apostolorum, dequo Gelasius,
esse alium, atque distinctum a Canonibus Apostolorum 85. quem scilicet
olim sub Apostolorum nomine confinxerant Priscillianistæ, texte S. Leone
M. epist. 93. ad Turribium, qua inquit, se Priscillianislarum multos cor­
ruptissimos codices, qui Canonici titulantur, invenisse, et apocryphas Scri­
pturas ,quœ sub nominibus Apostolorum mullaru.n habent seminarium falsitalum. At
Contra est 1°. Quod Gelasius loto in Decreto, nullius alterius libri Canonum
Apostolorum meminerit tauquam Ecclesiastici atque authentici ; cum tamen
alias, instituto diligenti examine, hos secernat a spuriis; ergo nullum
agnovit nisi apocryphum. El vero 2°. si duo tunc fuissent codices sub
nomine Canonum Apostolorum, genuinus alter, alter spurius, distinguere
debuisset Pontifex unum ab allero, diccrcquc : Liber, qui falso a Priscillianidis dicitur Canonum Apostolorum apqcryphus, ne secus condemnatione
absoluta et generali utrumque videretur ct verum ct supposililium invol­
vere. At nulla est dictinctione usus. S. Leo autem, etsi a Priscillianistis
Apostolorum sub nomine libros divulgatos asserat, quod et verum est,
nullius tamen meminit sub hoc titulo Canonum Apostolorum, de quo est
quaestio. Porro Rumuertus Cardinalis respondens Nkleta Pectorato, qui

3o

i*r.ecognita gener ai.i.L

Canone 63. Apostolorum pugnabat adversus l.alinos sabbato jejunantis,
ait, hoc, id est, sabbato non jejunandum , asserere conaris c.r aporhjpMs
libris et Canonibus pari sententia repudiatis. At hic Canon a Nic eta prolatus
non erat depromptus ex Priscillianistarum codice, sed codice Ecclesiæ
Orientalis, qua' Canones S3, ut Apostolorum in Synodo Quini-se.xla, sive
Trullana susceperat , inter quos contra jejunium sabbatiiimii pugnat
Qmon 63.; ergo liber Canonum damnatus a GelvSio idem ille esi. qui
Canones 88. a Cnecis receptos continebat.
Respondet 2°. Bellarvunus , Decretum Gelasii non ferire priores 80. Cano­
nes Apostolis inscriptos, sed posteriores 35. a Græcis superadditos. Sed
Contra est, quod si Gelvsus 50. priores habuisset pro vere Apostolicis,
non dixisset simpliciter, ac citra distinctionem : Liber Canonum Apostolo­
rum apocryphus; imo non potuisset, lum quod 50. illi partem potiorein
libri conficiant ; tum ne aurum reprobaret cum paleis, lecloremque in erro­
rem induceret.
priores
Respondet 3°. Baromis, Canones dici apocryphos, quod, etsi 52
Apostolorum sint, non tamen ab Ecclesia sint relati in censum librorum
S. Scripture T. N. non vero hoc sensu, ut cos e.x librorum Ecclesiaslicoium
albo expungeret. At
Contra est 1°. Quod si Gelasii s Canones illos agnos isset ul genuinum Apo­
stolorum partum , cur illos, ul cietera Apostolorum scripta , in librorum
Canonicorum censum non retulit ? 2°. Quod Gelamus cit. loc. 1res distinguat
librorum ordines. inque primo collocet libros Canonicos T. λ. et N., in
secundo libros Conciliorum, SS. PP. etc., in tertio libros supposililios, sive
apocryphos; at ne in secundo quidem ordine reposuit, ut debuisset, nisi e.v
librorum Ecclesiasticorum albo voluisset expungere; ergo non tantum vocat
apocryphos respectu librorum divinorum primi ordinis, sed etiam respectu
librorum secundi ordinis, h. e. Ecclesiasticorum. I bi tamen
Observa. Dum dicitur, Canones illos declaratos esse apocryphos, etiam
respectu librorum secundi ordinis, non iste sensus est, quod Gelasius librum
illorum Canonum rejecerit penitus a scriptis Ecclesiasticis ; sed quod decla­
rando illum esse apocryphum , intendat illum solum non esse a Clemente
scriptum, cui passim tribuebatur ; coque sensu et alios libros in tertio ordine
vocat apocryphos , qm>d non sint eorum libri, quibus erant falso attributi,
ul : Itinerarium Petri, octo Clementis libri, Actus Andreæ, etc. quibus im­
miscet Canones Apostolorum.
48. Prob. III. Quod nec ab Eusebio, nec Hieronymo, nec Patribus aliis
fuerint adnumerati aut Apostolorum scriptis, aut S. Clementis; ac dubia
fuerit eorum auctoritas, suspectaque , ipso teste Dionysio Exiguo, qui
ineunte sec. VI. solos 50. priores suæ Collectioni inseruit, dum in Prafat.
inquit: In principio itaque Canones, (pii dicuntur Apostolorum, de greeeo
transtulimus, quibus, quia plurimi consensum non preebuere facilem, hoc
ipsum ignorare vestram nolumus sanctitatem. Demum a S. Isidoro, hocqilC
teste, a Patribus aliis sint rejecti apud Gratian. Dist. 10. c. I.
Si quœras , quo igitur seculo vulgari cœperint ? IL Apud l.alinos proba­
bilius non ante sec. VI. cx Dionysio citato, qui eos primus de grœco translatos

DE JURE CANONICO SIVE ECCLESIASTICO.

31

in collectione sua Latinis obtulit ; atquo calentis Alexandro Natali con­
sentio; quidquid sit de Græcis, quibus jam ante videntur fuisse cogniti.

16. Obj. I. Ex Patribus el Conciliis priorum see illorum , 1°. sæpe in suis
ilecrelis provocant ad Canones Apoetolico», lege» antiquas, doctrinam Aposliilicam, canones antiquos, regulas, leges Ecclesiasticas, etc. Sed per hæc
ipsos Apostolorum Canones significant ; ergo. Prob. Maj. Sic I. Constantinus
M. episl. ad Euseb. Ca’sarccns. quæ extatnpud Euseiuum in vita Constant. M.
illum laudat, quod Domini mandatum, cl Aposlolicum servare Canonem
decreverit, repudiando Episcopatum Antiochcnæ Ecclesiæ, cl permanendo
insuo. Sed is est Canon 13. Apostolorum. 2. S. Basilics episl. ad Amphil.
Diaconum a gradu ob crimen dejectum , a communione tamen non arcet,
datque rationem : quoniam antiquus est canon, ut, etc.; at hic est Canon 14.
Apostolorum. Eodem modo loquuntur alii. Prob. etiam min. Quia nihil
aliud assignari potest.
2°. Sæpe iidein , atque iisdem pene verbis decernunt, quod Canones Apo­
stolorum; ergo. Prob. Ani. Can. 5. Synodus generalis Nicæna 1. 1. laudat
antiquum canonem, quo inhibetur Episcopis, ne excommunicates ab altero
ipsi in communionem recipiant : sed hic inter Apostolorum Canones ordine 12.
est. 2. Can. 15. vetat migrationes a parœcia una ad alteram, tanquam
prater canonem factas; nimirum 15. Apostolorum.5. Can. 1. statuit: Si quis
se ipsum exciderit, ne in Clerum admittatur : sed hoc idem Canone 20. 21.
23. Apostolorum cavetur ; ergo.
H. .Id P"". A’, min. ct ejus prob. Sed post Apostolorum tempora horum suc­
cessores Episcopi vel motu proprio, vel in conventibus, metu persecutio­
num occultis', multa ordinabant circa disciplinam Ecclesiæ, quæ postea,
usu ac diuturnis fidelium moribus firmata,y nomen consecuta sunt Canonis
Apostolici, uti et hodie Decreta Romanorum Pontificum passim vocantur
Constitutiones Apostolica·; item : Regulte Ecclesiasticæ, Canones antiqui, etc.
Manifestum hoc iit e.x Can. Nicæno 13. De his, qui ad exitum veniunt lex
antiqua servetur; ita ul, si quis egreditur corpore , ultimo et necessario
viatico minime privetur. At ea lex antiqua non exlat inter Apostolorum
Canones. Pariter Synodus Ancyrana habita an. 414. Priorem, ait, defi­
nitionem pranepissc, ul mulieres, quæ fornicata·, fatus in utero perime­
rent, usque ad exitum rilæ ab Ecclesia removerentur : at illam priorem
definitionem nec in Apostolorum Canonibus, nec ulla anteriore Synodo
videre est. Hinc Iit verisimilius, eum, qui Canones illos compilavit, quod
in Patribus et Synodis antiquis sub nomine Canonis Apostolici, antiqui, etc.
laudatum invenit, postea divendidisse sub nomine Canonum Apostolorum.
Ad 2um. V. Cons. Quia, ul modo dictum, quod compilator ibi reperit
sancitum, xel confirmatum cx anteriore, disciplina Ecclesiæ, suæ compila­
tioni inseruit, id quod ex ipsa Nicæna Synodo, Can. 1. cit. iit perspicuum;
si enim Canones Apostolorum jam cxlilisscnl ante Nicaenam Synodum, Origenes adolescens piissimus æque ac eruditissimus circa annum 208. quo
tempore teste Eusebio Lib. G. c. 7. jam tum preeral scliolæ Alexandrinæ
Ecclesiæ, non excidisset semelipsum; quod tamen fecit, quin proplcrca
reprehensionem ferret a Demetrio Patriarcha Alexandrino, aul abdicaretur
a docendi munere, aul ad Iriumium excuinmumcaiclur ; quod tamen sta-

32

ΓΒ.ΕίΟίίΜΓΛ g+m;ivama.

tuitur Canone Apostolorum 23.: imo insuper a TnuocnsTO Cæsame,el Alia in­
uro Jcrosohmorum Episcopis fuit promotus Presbyter; quod non fecissent,
si exti tissent illi Canones. Equidem postea Demetrius, mutato in Oiugem.h
animo, excisionem illam objecit, quin tamen vel verbo innherel, eum idcirco
violasse Apostolorum Canones. Canon igitur Nicænus 1. vel morem innuit
Ecclesiæ, vel legem aliquam latam ab Episcopis, Oiugenis occasione, qui se
exciderat.
17. Oty.//.Synodus Trullana Can. 2.,Sy nodus Generalis VII. Can. 1.5.10.,
Synodus Romana subOnEGoato VII. ipsaque Tridentina Sess. 25. de Reform.
c. 1. Ex Patribus vero S. Joannes Damascenis Lib. 4. de fide Orlhod., etc.· illos
Canones citant sub nomine Apostolorum. Leo IV. in ep. ad Episcopos Britan­
ni(P data anno 849: Quibus, inquit, in omnibus judiciis Ecclesiasticis utimur,
sunt Canones Apostolorum ; ergo.
R. D. .1. Citant illos Canones sub nomine Apostolorum, quia ita illos
citandi mos invaluerat, ob Dionysum Exiguum , qui sub hoc nomine illos
apud Latinos divulgaverat, unde passim Apostolorum dicebantur C. Ul
indicarent, revera Apostolorum esse V. Patet responsio illustri exemplo
Urbani IL qui sec. XL cathedram D. Petri tenuit ; dum epist. ad Propositum
S. Juventii apud Gratianum Dist. 32. c. 6. inquit : Canones Apostolorum,
scilicet 43. 46. hcereticorum baptisma lavacrum diaboli appellant ,· tum eos
subdit una cum Cypriano merito a Cornelio et Stepuano fuisse reprehensos.
En, Canones Apostolorum vocat; nec tamen credit, cos ab Apostolis con­
ditos, secus enim eos merito reprehensos non diceret. Leo IV. ait illos iu judi­
ciis adhiberi; quia, cum saltem utilia continerent, ut ait Isi nonus supra
citatus, eos Ecclesia usu recepit; ac quidem ex parte solum, juxta Gratia­
num Dist. 32: c. 6, cit. nimirum 50. priores, vel exclusis Canoue 45. ct 46.
vel iis dando orthodoxum sensum.
• Λ .9

18. Obj. II. Juxta Correctores Romanos ad Dist. 16. c. 4. Canones Apo­
stolorum non sunt inter apocrypha deputandi, quia eos recepit Synodus VI.
quam Hadrianus recepit. Item, juxta Hincmarum Rhemcns. qui Opus. 55.
Capit, de iis ipsis inquit: Sed B. Gelasius in catalogo.... nec inter apocry­
pha eos misit ; ergo.
R. Ad 1°“. D. Non sunt inter apocrypha deputandi aliquo sensu supra
exposito C. Quatenus tribuuntur ipsis Apostolis, vel Clementi , qui quasi
ab Apostolis acceptos fertur scripsisse Λ*. Eodem modo Hincmarum explica;
vel responde, quod notant Critici, eum incidisse in catalogum Gelasii men­
dosum cl mutilum ; nam Gelasium revera eos misisse inter apocrypha, ex
supra dictis liquet. Sed et Hincmarus ipse ut supposititios asserit ; prius enim
dixerat : Cceterum Udem Canones, qui vocantur Apostolorum, non ab Apo­
stolis conscripti creduntur.

qltl» sii jcs pfioriiiET.frl’

CAPUT 11.
DE JURE PROPRIETATIS.

Jus activum, de quo num. 3, in jus proprietatis et jurisdictionis dividi­
tur; ulruinque eniin juris activi naturam relinet, cum utcumque ex suo
conceptu sil legitima potestas obligandi alios. At, misso jure jurisdictionis,
quod huc non attinet, soluui prius hic considerandum venit.

ARTICULUS L
QUID SIT JUS PROPRIETATIS?

49. Dico. Jus proprietatis est potestas legitima, voluntate sua moraliter
obligandi alios ad aliquid, sicque eorum restringendi libertatem, principa­
liter in favorem et bonum proprium obligantis. Definitio quoad rem et sen­
sum est communis omnium, servatque bonæ dehnilionis leges, ut patebit
ex nunc dicendis.
Dicitur 1°. Potestas legitima, h. e. munita vel nixa lege aut naturali, aut
divina, aut humana, in ordine vel ad licentiam actus, vel valorem; quod
si euim nulla ei assistat lex, potestas non jus, sed vis et tyrannis erit. Tri­
plicis vero generis leges hic discerni debent. 1. Leges, quæ facultatem tri­
buunt alicui de re pro sua voluntate disponendi. Sine his haberi jus proprie­
tatis non potest, ab iisque potestas legitima oritur. 2. Leges, quæ reddunt
facultatem de re licite disponendi. Istæ ad jus proprietatis non sunt absolute
necessariæ; cum fieri possit, ut, etsi hic et nunc prohibeatur de re dispo­
nere, retineat tamen jus ad valide disponendum : sic qui vovit hos 100.
aureos sc daturum pauperi, postea testamento valide eosdem legat diviti,
etsi pcccet contra votura. 3. Leges, quæ pro certo solum tempore, certisque
casibus reddunt dispositionem etiam invalidam, lllæ, etsi jus proprietatis
ligent, impediant; non tamen ideo simpliciter tollunt : sic pupillus ct prodi­
gus declaratus, etsi sine auctoritate tutoris non possint de rebus suis valide
disponere in actu secundo, relinent tamen disponendi potestatem in actu
primo, ac verum jus proprietatis, sicut potentia videndi relinetur noctu,
cum actus secundus essentiam non constituat, sed supponat. Et palet iude,
quia, sublato legis vinculo, mulalisquc circumstantiis possunt, etiam iu
actu secundo, disponere validb, quin lex vel Princeps censeatur illis con­
ferre jus novum proprietatis.
Dicitur 2°. Voluntate sua ; pendet enim a voluntate habentis jus, ab eaque
mensuratur obligatio alterius ; si enim habens jus eo cederet libere, ut v. g. si
nollet te habere amplius obligatum ad restituendum, solvendum, vel daret
facultatem auferendi, hoc ipso cessaret in te obligatio restituendi, solvendi,
non auferendi. Hinc natum illud axioma juris : volenti non fit injuria.

•V'

33

ni: Jtiu. pnupHU.i vus.

QUI» SIT JL'S PROPIUETATIS.

R. J. 27. in6. Ver hoe quoque obligatio justiliæ, qua vi juris nostri alterum
ligamus, se discriminat a pietatis aliarumque virlutum obligationibus,qua­
rum remissio non est æque pendens a nostra voluntate; etsi enim paler
vellet deubligare filium ab obligatione pietatis patri debitæ, ille tamen ea
tenebitur; cum hæc obligatio filii non præcise dependeat a voluntate patris,
sed inhæreat lilio jam ante el aliunde imposita. Quod si demum jus pro­
prietatis definias , ut illud datur etiam in Deo, voluntas illa non est neces­
sario libera, cum Deus habeat jus strictissimum, ne blasphemetur, cl tamen
non libere, sed necessario nos obligat ad non blasphemandum.
Dicitur 3°. Moraliter obligandi alios, h. e. ne licite possint vel agere quid,
vel omittere, quod possunt alias potentia solum physica. Hinc eliam jus
proprietatis a mera licentia secernitur . quæ etiam dici potest potentia legi­
tima percipiendi com mod mn. quin vi illius possis obligare alios, corumque
libertatem restringere.
Dicitur 4°. Principaliter in bonum proprium obligantis. Nimirum jus pro­
prietatis directe el primario sui commodum subjecti jus habentis respicit,
sive deinde hoc commodum positivum sit, ut v. g. re sua, domo, equo uti;
sive negativum, ut non diffamari; sive quid distinctum apropriæ libertatis
commodo, ut in datis exemplis se habet ; sive indistinctum , ut si quis rem
suam libere donet, destruat, unde non aliud ei commodum nascitur, quam
plcnæ exercitium libertatis.
Potto inde differentia juris proprietatis a jure jurisdictionis intelligitur,
quod principaliter e contra bonum subditorum respicit; est enim gubernalivum, legislativum, ejusque actus sunt praecipere, prohibere, ferre sen­
tentiam, ligare, absolvere , punire, præmiari, quæ omnia in aliorum, qui
obligantur, vel certe communitatis commodum ordinantur.

assistente. Sicque se res in datis exemplis habet. Vi venditionis primæ Sem­
pronius acquisierat solum jus ad rem vel personale; similiter et Bertha , ut
dicetur Art. scg. : potuit igitur venditor , jus reale, quod retinuit, per tra­
ditionem transferre in alterum ; similiter inire matrimonium vi juris rcalis,
ita disponentibus legibus.
Xcipie dicas : Sic dabitur jus contra jus, quod est absurdum. Item, non
sequitur : venditor retinet jus reale trans feribile, ergo habet jus transferendi;
nam transferendo in re agit contra jus ad rem, vel personale emptoris primi.
Nam quoad 1'*“·. R. D. Dabitur jus contra jus ejusdem ordinis, el ad eosdem
terminos Æ. Diversi ordinis, ad terminos diversos C. In quo nec absurd itas,
nec implicantia deprehenditur. Atque ita in datis exemplis fit. Venditio
secunda injusta est, in quantum juri personali Sempronii opponitur; non
vero in quantum venditor relinet jus reale vendendi et tradendi alteri, eo
quod venditionem hanc secundam jura velint esse validam. Idem est dc
matrimonio inito contra fidem priorum sponsalium ; et id genus pluribus
aliis. Ac licet actus ejusmodi illicitus sit juri divino oppositus, relinet tamen
homo potestatem legitimam adversus homines, qui illius actus aliquo modo
injustos, vel illicitos tenentur permittere, et, ubi ita jura voluerint, habere
pro validis. .4(72"®. Λ. D. Non sequitur : ergo habet jus transferendi licite C.
valide .V.

30. Obj. I. Datur aliquando jus proprietatis ad actus illicitos ct injustos; sic
qui rem primo vendit Sempronio, sed non tradit, si postea vendat eamdem
secundo ct tradat Mævio, valida est venditio secunda : qui sponsalia con­
traxit cum Bertha, postea valide contrahit ct init matrimonium cum alia,
sed illicite, quia contra jus Bcrlhæ; ergo jus non bene dicitur potestas legi­
tima ; neque enim ulla lex dare facultatem potest agendi male.
R. D. dnt. Datur jus proprietatis ad actus qua illicitos ct injustos N. Qua
validos C. cl .V. Cons. Prob. D. Nulla lex dare facultatem potest licite
agendi male C. calide .V. Lex diverso modo dare facultatem potest agendi,
1°. ut actum reddat simul validum cl licitum : 2°. ut tantummodo validum.
Si prius, jus erit potestas legitima agendi licite et valide. Si alterum, erit
potestas legitima agendi valide. Quod ad constituendum jus proprietatis suf­
ficit, cmn, ut paulo ante dictum, ad illud non requiratur necessario, ut
leges reddant actum semper licitum. Cujus ulterior ratio est, quod actus
possit esse oppositus juri divino, non humano; vel juri humano solum
personali, non reali. Ha omnis actus illicitus adversatur juri divino, non
semper humano quoad valorem. Omni actu injusto lædilur jus humanum,
non tamen semper personale et reale simul. sed aliquando duntaxat perso­
nale, sicque laedens alterum in jure personali, quod solum habuit, non
ideo læsit in jure reali, <piod ex supposito non habuit; ac proinde potuit
jusi cale, saltem valide, transferre m alterum, lege humana quoad huc

51. Obj. II. Infans (idem est de amento) habet jus proprietatis; qui enim
ci quid furto aufert, peccat contra justitiam, nec tamen voluntate sua potest
obligare alios, cum eam nondum per ætatero possit elicere ; ergo frustra hæc
adduntur, voluntate sua. Conf. 1. Dormientes, ebrii non habent voluntatem
obligandi alios, semper tamen jus proprietatis relinent in sua, veramque
iis inferret injuriam, qui de rebus eorum furto quid tolleret. Conf. 2. Imo
multis vera infertur injuria, etsi jus, quod habent, velint remittere, ut v. g.
pupillo, quocum volente initus contractus, si eo deteriorem conditionem
suam redderet, est nullus : marito, quo utut consentiente, tamen adulte­
rium quis committeret cum ejusdem uxore : Clerico percussionem libenter
patienti.
R. D. Nec tamen potest per voluntatem suam physice obligare alios C.
moraliter, civiliter, aut fictione juris Λ’. Habet suam voluntatem in ipsa
Republica, vel tutore repræsenlanle personam infantis, jure sic disponente,
ut voluntas tutoris esset, et conseretur voluntas infantis, et consequenter
quidquid tutor circa bona infantis disponeret, censeretur infans fictione
juris disposuisse. Sic idem petit baptismum per voluntatem palrinorum.
. Ad Conf. lam. R. D. Non habent voluntatem formalem actualem C. habi­
tualem Λ. Sufficit autem voluntas habitualis, sive voluntas non retractata, ad
obligandos alios, ut patet in voluntate Legislatoris respectu subditorum;
tamdiuenim illa obligat, quamdiu non est retractata.
Ad Conf. 2atn. R. D. Illis fit injuria, etsi remittant efficaciter jus, quod
habent N. etsi inefficaciter C. Tales nequeunt efficaciter jus suum remit­
tere; idcoquehabent potestatem obligandi alios, horum libertatem restrin­
gendi voluntate sua non libera, sed necessaria, nimirum moraliter, ex lege
quam necessario acceptare debent. Hinc etsi voluntas eliam humana, qua
quis vi juris proprie littis restringit libertatem aliorum, sil ut plurimum,

30

DK JL’HE PRoPIUETATIS;

non liiinen >einpei necessario debet esse libera, sed potest esse necessaria, id
\el ex iis ipsis exemplis evincitur.
Obj. 111. Posita juris proprietatis definitio, in variis aliis deficit ; ergo.
Prvb. .hit, Nam 1°. datur vera injuria sine polestate obligandi alium in
favorem suum; qui enim mendacio, vel fraude inducit alium, ne me luere·
dem scribat, vel beneficium mihi conferat, infert mihi injuriam, licet non
habeam potestatem legitimam obligandi testatorem, ut me hæredem scribat,
\el collatorem , ut beneficium mihi conferat : atqui tamen vera injuria,
verum jus proprietatis supponit; ergo hoc potest esse absque potestate
legitima.
2°. Licite el honesle quis impedii alterum , qui proprio gladio attentat
homicidium vel vulnerationem alterius; ergo jus proprietatis non est neces­
sario potestas restringendi libertatem alterius, alioqiiin el meam restringere
posset, nc ipsum in usu gladii proprii impedirem.
3’. Usuarius, qui habet usum nudum, e. g. ædium, habet potestatem legi­
timam restringendi libertatem aliorum circa usum ædium in commodum
proprium : atqui tamen non habet jus proprietatis L. I. ff. de Usu el liabit.
Idem est de Commodatario; ergo.
Ie. Principes el quivis superior habens jus jurisdictionis, potest obligare
alios in proprium commodum; ergo hoc non distinguitur a jure proprie­
tatis. Prob. Ant. Nam vi juris jurisdictionis potest praecipere, prohibere
etiam principaliter et directe, quæ faciunt ad utilitatem propriam ; ergo.
R. Λ. ,4nL Ad prob. i,m. D. Infert mihi injuriam ratione ablationis beneticii, vel bæreditalis .Y. adhuc enim ad illa jus non habeo. Ratione i nfa Hia­
tionis noxiae C. Etsi enim nec ad hæredilalem, nec beneficium jus habeam,
habeo tamen jus, ne quis me injusta infamatione a spe juste concepta et
consecutione boni dejiciat. Unde etsi in casu restitutio pro luereditatc ipsa,
vel beneficio fieri non debeat; debet pro æstimatione spei habilæ , quæ est
quid æstimabile pretio.
.Id prob. 2”". R. D. Cons. Ergo non est potestas restringendi libertatem
alterius, quando hic ct nunc habetur e.x superiore lege jus contra ipsum
dominum , ul in dato casu C. Si hou non .V.
Jd prob. 3J::1. R. D. min. Non habet jus proprietatis in ædes simpliciter ct
absolute sumptas C. in illarum usum .Y. Jus proprietatis in domo ipsa
permanet penes dominum, qui domus usum alteri concessit, usuarius vero
ad liuuc usum sibi concessum jus proprietatis obtinet.
Adprub. i’“. R. 1). Aid. Potest hoc directe ct primario Λ. indirecte ac
secundario C. Eadem est ad probationem responsio. Potestatem gubernandi
superior accipit, ul procuret bonum subditorum ; e.x hoc enim line, vel
natura, vel Deus, vel ipsi subditi, transtulerunt in superiores potestatem ;
quod vero superior ex subditorum felicitate el ipse commodum referat; vel
quod honorificum sil cl æstimabile posse leges dare, juri jurisdictionis per
accidens est; nec ab hoc directe intenditur. Nihilominus tamen Princeps vel
superior iu ipsum jus jurisdictionis habet jus proprietatis, vi cujus potest
obligare omnes, ne se iu usu suæ jurisdiction is impediant; quod ita obligare
possit alios vi hujus juris proprietatis, est commodum directe ipsius Principis
propi ium, sed profluens ex jure proprietatis in ipsum jus jurisdictionis ; non
vero ex huc.

QL'ID AIT Jpg REAlK ET PRWNAtE,

37

ARTICULUS II.
QIH» SIT JIS IN HE, MVE REALE, ET IIS AD HEM, SIVE PERSONALE?

32. Jus proprietatis activum in jus in re, quod etiam reale dicitur, etjns
ad rem , quod personale vocari solet, dividitur. Nobilissima hæc juris divi­
sio est; quidquid enim est humani juris, ad alterutrum, vel jus reale, vel
personale reducitur. Nec alio ex capite nobis administratur justitia , quam
quod pro nobis vel jus reale , vel personale stet. Res vero, circa quas versa­
tur jus humanum , vel corporales, vel incorporales sunt. Corporales dicuntur,
quæ vi suæ naturæ tangi possunt, ut v. g. fundus, aurum. Incorporales, quæ,
etsi moraliter inhœreant corpori, tangi tamen non possunt, quia in deno­
minatione quadam morali consistunt. Ejusmodi sunt varia jura, ut jus
venandi, jus adeundi hæreditatem ,jus servitutis, jus patronatus ac similia;
item omnes actiones , quibus in judicio, quod nobis debetur , prosequimur.
Respectu ulriusque generis dari potest jus in re, vel ad rem.
33. Dico I. Jus in re, vel reale est, vi cujus res ipsa nobis devincta, seu
obligata est, vel persona considerata ut res. Est tamen hæc declaratio potius
juris in re, quam exacta definitio ; relinetur tamen, quia communior est, el
plerumque usitata auctoribus. Cælerum definiri posset : potestas legitima
nobis obligatam habendi ipsam rem.
Dixi 1°. 17 cujus res ipsa nobis obligata esi, ubicumque nimirum sil; jus
enim in re non tantum ea respicit, et nobis obligat, quæ actu possidemus,
sed etiam, quorum quidem domini sumus, sed possessio est penes alterum;
tunc enim in judicio petitorio possum convenire possessorem : possem etiam
rem illam vendere, legare, donare; sique possidere desineret , continuo,
citra ullius injuriam , occupare; jus enim reale rem ita afficit, ut ad quem­
cumque devenerit. hoc cum onere transeat, ut mihi illam vindicare possim ;
nisi quid obstet aliud, puta lex, vel conventio, ut contingit circa rem
dalam pignori, ant in fendum. vel emphyteusin ; dominus enim retinet
jus in re , nequit tamen in præjudicium partis alterius de ea pro libitu dis­
ponere antequam cesset contractus.
Dixi 2°. Vel persona considerata ul res, h. e. in ratione patientis, ul
servus, quatenus est in nostro commercio; in eum enim qua talem dominus
jus reale habet, debetque pati servus ita consideratus, ut vendatur, huc
illuc transferatur , atque itaæqniparalur pecudi L. 2. $. 2. ff. ad L. Atpiil.
et censetur legatus legato fundo cum omnibus rebus L. 32. ff. de Legat. Licet
consideratus qua persona possit haeres institui, loco domini contrahere, nec
tunc æquiparetur pecudi, cum canis meus liæres institui non possit ; sed
ad personas L. 14. ff. de. 0. el .1. pertineat.

l>4. Dico II. Jus ad rem, vel personale est, vi cujus persona immediate
mihi devincta, sive obligata est ad præslandmn aliquid. Eliam hæc declara­
tio magis quam definitio est ; recepta tamen, ul illa prior juris in re; alias
sic quoque definiri potest : potestas legitima habendi nobis immediate per­
sonam obligatam ad præstandum aliquid.

i

1>E JVRE PROPRIETATIS,

Dicitur : 1 ί cujus persona, etc. nam vi juris personalis res ipsa vindicari
nequit; sed solum persona aliqua obligatur nobis sive ex contractu, vel
quasi contractu; sive ex delicto, vel quasi delicto; et quidem in ratione
agentis, hoc est ad pnvstandmn aliquid, agendum, vel omittendum. Sic jus
circa operarios conductos est jus ad rem, ex contractu cum illis inito libi
ortum, ut habeas illos obligatos ad praestandas operas, ita ut, si nolint, a
te possint in judicio conveniri. Similiter si emisti equum, quem libi ven­
ditor nondum tradidit, habes jus ad rem, vel personale adversus vendito­
rem, ut equum tradat; quod si venditor vendat et tradat alteri, equum
ipsum tibi vindicare non potes, cum venditor retinuerit jus reale, idque
venditione secunda transtulerit traditione in emptorem secundum ; potes
tamen convenire venditorem, ut præslet intéressé, h. e. tibi tantum prrestet, quanti tua intererat, equum non fuisse traditum alteri. Et ratio ulti­
mata est, quia jus, quod ex contractu oritur, sine traditione rei, solum
personale est, lege sic disponente, ut non nudis pactis, sed traditione trans­
ferantur dominia L. 20. C. de Pact, de quo statim plura.
Utrum vero divisio juris proprietatis aclix i in reale et personale adæquata
sit, inter Jurisconsultos controvertitur ; negantibus quibusdam cum Hal50i.D0,dum dari jus mixtum contendunt ex reali et personali, eo quod
dentur actiones mixtae; quales sero actiones sunt, tale dari jus debet, cum
illæ in hoc fundentur. Ejusmodi xero actio dicitur esse 1°. Jctzo finium
regundorum, qua agitur de finibus prædiorum rusticorum confinium con­
fusis iterum determinandis. 2°. Familiœ herciscundœ, quæ datur cohæredibus pro dividenda massa hereditaria. 3°. Communi dividundo : datur iis,
inter quos res aliqua ex causa legali, vel donationis, vel alia quacumque est
communis, ut res indixisim possessa vel dividatur, vel compensetur dam­
num , quod pars una alteri intulit. i°. Ad exhibendum : datur illi, qui
probabiliter putat, rem suam detineri ab alio, ideoque inspiciendi petit
copiam. At negant alii esse actiones mixtas, sed duas hic concurrere actio­
nes. realem et personalem , atque utraque distinctum quid peti. Unde lis
illa nullius momenti est, ac quoad effectum, quidquid dixeris. perinde erit.
Utilius quæritur, quid ad acquirendum jus utrumque, in re, et ad rem
requiratur?
Dico III. Ad acquirendum jus in re, si nullius antea fuerit, appre­
hensio sufficit, de qua suo Joco ; si dominum aut possessorem liabeat, requi­
ritur 1°. existentia, vel physica, vel moralis, quo modo exislunt res incor­
porales, de quibus supra num. 32. ; quod enim nullo ex his modis subsistit,
tuum fieri nequit. 2°. Titulus L. 31. ff. de Acquir. rer. Dom. ubi : Nunquam
nuda traditio transfert dominium, sed itu, si venditio, aut aliqua justa causa
prœcesseril, propter quam traditio sequeretur. De titulo vide infra pium de
jure ad rem. 3°. Regulariter traditio, non quidem jure naturæ, secundum
hoc enim sufficeret consensus mutuus externe expressus, sed ex dispositione
juris /..20. C. de Pari. supra cit. ubi : Traditionibus cl usurpationibus do­
minia rerum, non nudis pactis Iran feruntur.
Dixi : Regulariter traditio; in quibusdam enim casibus, ipso in jure exce­
ptis, ea non requiritur, vehit 1’. in beneficiis Ecclesiasticis, in quibus jus
in re per collationem cl acceptationem acquiritur, c. 17. de Prcvbend. in fi.

QUID SIT JIS REU.E F.T PF.ASONAl.E.

3f)

2*. In hæredilale ; h®res enim nd hærcdilalum lain ex testamento, quam ab
intestato acquirit jus in re per aditionem illius; adire autem lirercditalem
censetur, dum quis vel facto, ve) verbo profitetur, quoi) esse tueres velit,
§.7. Instil, (h· hared. qualil.'A°. Simili modo legatum dominio vero statim
acquiritur legatario a die adit® lucrcditatis, per L. 8G. §. 2. de Legal. L
Quin dominium fictum, sive fictione juris tale, legati acquirit legatarius
etiam a die mortis testatoris, quod tamen ante aditionem vires non habet,
sed post aditionem retrotrahitur ad tempus mortis, L. 80. ff. de. Legat. 2.
Hæc tamen intellige, I. si res individualité!· legata determinata sit, sive, ut
aiunt, si species legata sit; secus enim est, si res individualité!· legata non
sit determinata, hoc est, si, ut dicitur, legata sil quantitas, ut 1000. Impe­
riales, nisi forte ad modum speciei sil redacta, ut : lego Titio 1000. Impe­
riales, quos in arca habeo; in casu enim legal® quantitatis legatarius non
dominium, sed solum actionem hypothecariam acquirit ad cætera defuncti
bona, ex jure tacit® hypothec®, quam lex in cæteris testatoris bonis, in
quantum ea ad hæredem pervenerunt, legatariis concessit, utexjllis, qui­
cumque illa jam post hæredem possideat, fiat legati solutio, L. \. C. Com­
munia de Legat. 2. Si res propria testatoris legata fuerit; nam re aliena
legata, pariter ejus non transit dominium, quippe quod ipse testator non
habuit, L. 54. de 11. 1. 4°. Si quid donetur, vendatur, relinquatur civitati,
Ecclesiæ, aliisque locis piis, vel causis, statim ab his jus in re acquiritur,
L. 24. C. de SS. Eccles. 5°. In contractu societatis omnium bonorum per
matrimonium. 6°. Si quid donasti alteri , ut fundum, ea sub conditione,
ut tibi alimenta præslet, illo vero hffic præslare renuente, continuo jus in re
donata recuperas ; cum enim sub posita solum conditione donaveris, canon
impleta, consequens est, ad te pariter dominium hoc ipso redeat. 7°. Si
Princeps contrahat cum aliquo, donet illi, jus in re hoc ipso acquiritur.
8°. In hypotheca, vel pignore, in quojus in re sine vel traditione, vel appre­
hensione acquiritur. Constat ex natura horum contractuum ; pignus enim
est conventio, qua res ipsa obligatur, L. J. §. fin. ff. de Pact. L. J. ff. de
piynor. Act. Idem est de hypotheca conventionali , sed et de legali.

51». Dico 7T. Ad acquirendum jus ad rem sufficit solus titulus; est enim
regula generalis , quod , dum ex dispositione juris contrarium non constat,
posito solo titulo, ante traditionem, tantum acquiratur jus ad rem. Sic per
electionem ad beneficium, praesentationem , pustulationem, ante accepta­
tionem, jus tantum ad rem ad illud acquiritur : sic posito contractu solo,
re nondum tradita, jus, quod inde enascitur, non nisi est ad rem.
Titulus vero nihil aliud est, quam justa et æquitali naturali consentanea
possessionis causa ; vel ratio et forma possessionem justificans. Hinc patet
titulum esse radicem juris. Alius est primœmis, qui ante se non supponit
alium, ut occupatio, sive apprehensio. Alius non primævus, qui etiam deri­
vativus, passim traditio dicitur, in alio titulo se priore fundatus, qui
vel vere, vel saltem juris fictione, aut praesumptive præcessit; sic emptio
in venditore præsupponit titulum aut vere, aut presumptive rei juste ven­
dit®. Ili tituli vel naturales sunt, ut eos vocat Impurator §. 11. Inst. de lier.
Diu. quia originem cx jure naturali dicunt; vel rectius e.v jure gentium,
quod §. cit, cum naturali confunditur, cum rerum divisio introducta, ac

40
K

DE JURE PROPRIETATIS.

dominia primitus distincta sint juro gentium §. 13. Inst. eod. Vel sunt,
dicunlurque cKi/w, quia ab hoc introducti, ut proscriptio, testu mentum,
legatum, successio hœreditaria, arrogatio, vel certe ab hoc solemnitales
suas, conditiones, formam acceperunt, ut passim contractus, aliique modi
transferendi dominia. Ad naturales occupatio ct accessio perlinent, quæ
suas tamen sub se species continent, quas plenius et opportunius, uli et titu­
lorum cæteroruni, suo loco intelliges.
37. Dico Γ. Ulriusquejuris effectus sunt 1°. obligatio, quam reliqui habent
omnes, ne quem jus proprietatis habentem in ejusdem usu impediant.
2°. Obligatio restituendi. aut satisfaciendi ex parte ejus, qui alterius jus vio*
lavit. 3°. Actio ; cum enim non omnes colant justitiam, actio erat necessaria,
qua judex competens adiri, atque ejus auctoritate id, quod debitum, obtineri
posset. Non tamen eaindemjus ulrumque actionem paril; sed jus in re, sive
reale, actionem realem, quæ antonomastice vindicatio, actio in rem; jus
vero ad rem, sive personale, quod actionem personalem, quæ condictio
dicitur. De utraque, quæ nosse interest, paucis perstringere visum. Igitur

58. Actio (nempe in judicio civili el petitorio proponenda; in criminali
enim accusatio dicitur; in civili possessorio interdictum) in genere est
remedium juris, quo quis prosequitur in judicio , quod sibi debetur, Inst.
de Act. Dixi: in judicio ; nemo enim permittitur sibi auctoritate propria jus
dicere, aut rem, quam sibi deberi contendit, occupare , nisi sit periculum
in mora, aliæque causæ faveant. de quibus C. Tit. 2.Ί. Quando liceat. Est
duplex , realis, quæ, ut dictum , exjurereali descendit, ac vindicatio dici­
tur ; tum personalis. quæ condictio, ex jure personali profluens. Estque
hæc divisio adæquata, respectu actionum omnium; omnium enim actionum , quibus utimur, materia, aut in rem , aut in personam dirigitur.
Vindicatio definitur : Actio in rem , qua rem aliquam nostram petimus
abeo, qui possidet. Ac quidem, si res, quæ petitur, corporalis est, proprie
el specifice rei vindicatio dicitur ; appellatio rnim rei non genus, sed spe­
ciem significat L. 6. ff. h. t. Neque refert, quod etiam incorporales res dican­
tur ; hoc enim verum est latius loquendo; at stricte, el more in jure recepto
proprie corpus r» dicitur, præsertim in prœsenti materia ex L. cil. Hinc, etsi
omnes reales actiones dici possint, atque etiam soleant vind icationes generali­
ter §. Appellamus 15. Inst. de Act. ul vindicatio servitutis toto Tit. ff. Si ser­
vitus vindicetur, aliud tamen est vindicatio simpliciter ac generation , aliud
rei vindicatio. Unde actio, qua servitus vindicatur, nunquam rei vindicatio
dicitur , sed specifice ac proprie confessoria. Hæc tamen subtilitas magis in
jure civili locum habet. Injuro canonico , etiamsi res incorporales petantur,
rei vindicatio admitti videtur, r. Examinata, de Judiciis , ubi videtur sup­
poni, quod jus patronatus posset rei vindicatione peti, si sequestratio non
obstaret. .
Dictum vero Ie. Rem nostram ; rei enim vindicatio soli domino per se
loquendo competit. Ac cum alius sit dominus directus, alius habens domi­
nium utile; priori rei vindicatio directa ; alteri, ut sunt Vasallus, Emphy­
teuta, Superficiarius, rei vindicatio utilis competit. 2°. Petimus; unde actio
realis. etiam petitio dicitur. Item hinc judicium petitorium , in quo vidclicet

QUID SIT JI'S REALE ET PERSONALE,

41

rem ipsam, proprietatem petimus. 3°. Abeo, (piipossidet, quieurnqtie delen­
tor rei nostra sil, modo habeat restituendi facultatem L. 9. ff. h. t. in fine.
Hinc contra sequestrum non datur hæc actio, quia, citra rnandalnrn judicis,
huic non licet rem sequestratam restituere. Cadorum hoc tenet, sive detentor
verus sit, sive /ictus, h. e. qui, licet revera non detineat actu, juris tamen
tictione possidere ac detinere censetur; qualis est l.qui curn possedisset,
dolo malo desiit possidere, L. 25. 20. ff. de. H. V. 2. Qui se liti offert; si
actor ignoraverit, eum non possidere ; vel si se offerendo fecit, ne verus
possessor conveniretur.
Porro actio hæc pro varietate rerum , quæ petuntur, varia , propriaque
sortitur nomina. Si actor servitutem praetendat, dicitur confessoria ; si eam
neget alteri, vel quodeumque jus incorporale, negatoria. Si agatur de
dominio ficto, triplex alia datur actio realis : Publiciana, competens illi, qui
rem bona fide sibi traditam accepit a non domino, ideoque illam repetere
quasi praescriptam, licet non praescripserit, potest a possessore quocumque,
qui illam vel nullo, vel infirmiori, quam ipse, titulo detinet: Pescissoria, qua quis rem petit ab altero praescriptam , quasi non praescriptam ,
adeoque rescissionem praescriptionis, reique restitutionem : hac illi gaudent,
qui beneficio restitutionis in integrum : Pauliana, qua creditor a debitore
rem in fraudem creditoris alienatam, ac si alienata non fuisset, petit; quia
jus fingit, eam in bonis debitoris semper mansisse : demum huc pertinet
actio hypothecaria duplex resultans ex pignore : S>'rviana, quæ competit
locanti praedium, ad persequendas res, quas locatarins in prædium intu­
lit, in quibus locans hoc ipso tacitam hypothecam habet : Quasi Serviang, cuicumqne creditori competens ad prosequendas res oppignoratas,
donec solutum fuerit debitum.
Condictio, sive actio condictitia, generale nomen est, omnibus commune
actionibus personalibus. Est vero actio personalis , actio, qua cum eo agi­
mus, qui nobis obligatus est, ad dandum quid, vel faciendum , L. 25. ff. de
0. et .4. Unde semper immediate personam nobis obligatam respicit. Ac
quoniam pleraque actiones personales ex contractu, vel quasi ; ex delicto ,
vel quasi oriuntur, hæc causa actionum personalium remota dicuntur,
proxima vero alterius obligatio. Actioni personali inde condictionis nomen
adhaesit, quod olim, antequam alter alterum in judicio conveniret, illi hoc
condiceret, sive denunciaret. Id quod , etsi nunc non inhibitum, imo subin
fieri expediat, hodiernis tamen moribus condictionis nomen ad eas solum­
modo personales actiones restringitur, quæ aliud nomen certum a jure vel in
jure non habent, ut Condictio causa data, causa non secuta : Condictio eoo
lege : Condictio furtiva : Condictio indebiti : Condictio ob turpem, vel inju­
stam causam : Condictio sine causa: Condictio triticaria, de quibus ff. Tit.
propr. el longius Civilislæ, uli et cæteris actionibus personalibus in specie ;
sed el, quantum ad nos pertinebunt, suo loco intelliges.
59. Dices : Nihil interest, an habeamus jus in re , vel ad rem ; ergo
superflua est illa divisio.
R. .V. .-I. Per jus in re res est tua in re; per jus tantum ad rem in spe.
Vi juris realis tibi actio competit contra possessorem etiam tertium , ac
detentorem quemlibet; vi juris personalis, cum obligatio personam adslrin-

m JIRK propriet vris,

gal. non rem, contrahentem, vel delinquentem tantum lenes, non piesessorem. /-. 13. ('. di 0. et .1. In subhastationo, si habes jus in re, incredito­
rum hypothecariorum classe, hoc est prima, tibi locus debetur, quin
ratione simul dominii, etiam ante hos prœlatioj si habes tantum jus ad
rem, inter creditores solum chirographarios, seu in altera creditorum
classe, quibus scilicet tum demum aliquid e.x debitoris subhastati bonis
solvitur, si quod, posl solutionem hypothecariis creditoribus faciam, sil resi­
duum. Demum jus reale, utpote fortius, elidit alterum , jus personale ; imo
perimit,

ARTICULUS III.
QUID SIT

1)0 MIMI M?

Nobilissima juris realis species dominium est; de eo tamen ut tali hie
nondum agimus; sed ejus tantum generat im hic naturam inspicimus, nt
hoc deinceps, volui præsupposito , liceat de eodem in specie liberius disse­
rere. Uti vero jus activum, sic dominium aliud jurisdictionis, aliud pro­
prietatis dicitur, e quibus hoc posterius solum ad nos pertinet.
GO. Dico I. Dominium proprietatis in genere est jus reale de re aliqua
disponendi in commodum proprium , vel quoad substantiam rei, vel quoad
emolumenta sola, vel quoad utrumque simul. Definitio ex sequentibus
constabit.
Dividitur 1°. in perfectum.et imperfectum.

01. Dico II. Dominium perfectum, quod etiam plenum, in solidum dici­
tur, est jus reale perfecte de re disponendi auctoritate propria in utilitatem
propriam.
Dicitur i°. Jus reale, quod locum tenet generis; jus enim ad rem nemini
facultatem tribuit de ipsa re disponendi. 2°. Perfecte , tam quoad substan­
tiam. quam emolumenta rei; quo a dominio imperfecto distinguitur.
3°. Disponendi, dispositione ex sc possibili, neque aliunde repugnante,
unde perfectissimus rerum creatarum dominus Deus est, etsi de hoc suo
dominio, istud abdicando, disponere nequeat. Et numquid homo freni
manet dominus, etsi hoc instar pecudis comedere non possit? 4°. Auctori­
tate propria in utilitatem propriam. Hinc Tutor. Procurator et similes exclu­
duntur, utpote qui nec nomine proprio, nec in commodum proprium
disponunt; sed Tutor in pupilli bonum, Procurator illius, cujus res aut
negotia curat. Hinc quoque a jure jurisdictionis distinguitur.
Dominium imperfectum e contra est jus reale de re tantum imperfecte dis­
ponendi , videlicet vel quia non datur jus integrum , ut in domino directo
respectu rei feudalis, ernphyteuticæ, nsufructuarite, et vicissim in vasallo,
emphyteuta, usufructuario respectu ejusdem rei ; vel quia jus non residet in
uno solo subjecto, sed est divisim in pluribus : sic Gaius habet dominium
imperfectum in hereditatem, quæ illi adhuc cum Seio dividenda est. Unde
dominium imperfectum
Subdividitur in directum et indirectum , sive utile. Directum , quod etiam
nudum appellari consuevit. quasi nudatum utilitate fructuum , quos res pro-

QUID SIT ΠΟΜΙΝΙΓΜ.
fert, est jus roalc

jus tale

habet,

43

proprietati» de snlwlantia sola

dominus

rei

directus, proprietarius

idcirco dominium hoc proreus est sterilo , aut omni

disponendi; unde qui

nuncupatur.

vacuum utilitate ; variis

enim in casibus emphyteusis redit ad dominum directum;

Diss. seq.

datur cum proprietate, etc. dequibus
(pios percipit, domino directo fidem ,

fetidum consoli­

Item vasallus fructuum loco,

honorem ,

Indirectum, vel utile, esi jus reale disponendi
dominus utilis, fructuarius dici solet.

tamen

Non

obsequia

solum dc

pcmnalia debet.

rei frudibus ;

unde

Dico III, Dominium proprietatis rursum aliud est 1°. naturale, aliud
civile. Naturale nixe, ut aliis vocare placet, habituale, quatenus civili oppo­
G2.

nitur, est, quando res

quoad substantiam

subjecta alicui, quin de

illa disponere actu possit ;

stante matrimonio dominium

dita?, non vendita),

quando alicui

suam, ac

dispositio et administratio solum

secundum

manet

se

sic uxor dotis marito tra­

naturale retinet.

Civile ,

in ordine ad effectus civiles

conceditur ; hoc dominium , stante matrimonio, penes maritum est. De quo
Diss. III. ubi de dominio conjugum.

altum,

2°. Aliud

sive eminens,

aut supereminens, quod habet Princeps ,

vel Respublica in casu necessitatis vel

utilitatis publicæ in bona subditorum ,

vi cujus tunc dc iis, quantum vel necessitas, vel utilitas publica poscit, queat

disponere.

bassum

Aliud

, quod person® privatæ in sua singulæ bona

extra

datos casus relinent.

Obj. I. cont. Conci. 2"m. In definitione dominii perfecti videtur adden­
dum 1°. de re corporali, eo quod rerum incorporalium delur tantum quasi
dominium, sicut earum rerum possessio passim dicitur quasi possessio.
2°. Addenda? videntur ha? particula? alia? : disponendi ad usus lege non pro­
hibitos, vel : nisi prohibeatur a lege , quas plurimi Jurist® addunt : et vero
03.

sic

pupilli,

furiosi,

prodigi

tales

declarati

prohibentur

sine

auctoritate

tutoris disponere.

R.

Ad

l"ra. .V. Quia ct rerum incorporalium est verum dominium.

Annon

Deus verum habet pecfectumquc Angelorum dominium ? Dicuntur vero

possideri, eo

quasi

quod non eo modo possideantur, quo res corporales, quæ tangi

L. Nec usus, nec ususfructus. 1. ff. de Usu et usufr.
dum ait : Servitutes , et servitutem servitutis, nec esse ex bonis nostris, nec
intra bona nostra : tantum enim vult quod ususfructus, vel servitus servitutis,
possunt. Neque obstat

non habeat cocxistcntiam corporalem cum cæteris bonis nostris corporalibus,

quia

tale

jus

est ens

morale,

nec possit subsistere per se,

quod

non

habet substantiam

physicam,

ut

nec coexislcre corporaliter cum rebus corporeis

cæteris. Eas nihilominus res incorporeas

vere subesse

dominio

nostro satis

L. 3. ff. si ususfructus petatur asserit, dum inquit : Est enim absur­
dum plus juris habere eos, qui possessionem duntaxat ususfructus, non etiam
dominium adepti sunt. En hic supponitur, quosdam adeptos esse usuinaperte

fruclum,

sive

jus fructus percipiendi

illiusqiie

dominium;

at jus hoc non

est corporale quid.

Ad

2“m. R.

N.

substantiam non

Art.

1.

num.

Lex enim

tollit;

sed

usum dominii

illud

lanium

prohibens , vel

irritans, dominii

extrinscce ligat, juxta

jam dicta

49.

··

44

t „

nn n nk

phophiktaik.

QUII) HlT hOMlNlUJl.

M. Obj. //.Qui possidet majoralum, xel lldolcominbsum, ph-nus ml
doinimw » nec tamen potest perlecte de eo disponere; alienare enim non
potest L. 3. C. Communiti de Legat. .><·(/ quia ; ergo, /'ιού I»/. Quia , «icu»,
non daretur plenus illorum bonormn dominus. Aule responsionem ob.sernii
Miÿoralus est, si testator ita ordinet, ut semper in defimctl bonis natu mail,
mus familia), sive is deinde descendat ex ultimi testatoris linea, sivonlla,
ejusdem tamen familia;, succedat. Hi.ssiis </«· pati, famil. cap. H.; unde
fideicommissi naturam induit.
II. .V. Anl.qUMd p. j*“. <*l ejus prub. Majorâtes enim est bonum familia;,
bine caput famili® illum pleno jure non possidet, sed ejus jus jure rcali
lotius familia· gravatum ct restrictum est, cum et reliquis do familia jiu
aliquod reale in majoralum competat. Idem do aliis fideicommittis dicen­
dum. Nititur responsio L. fin. 2.
Commun. de Legal, qua diserte dicitur,
hreredem bona , quæ delxd restituere aliis, non pure h. o. non pleno omnino
jure possidere. Deinde hoc vinculum, quo habens majoralum obstrin­
gitur, non provenit unice a lego, quemadmodum vinculum pupilli et simi­
lium, qui de rebus suis disponere pro suo libitu non permittuntur, sed
fundatur in jure aliis qimito, quibus fleret injuria, si posset de majorait),
illum alienando, disponere.
.S/ ais 1°. Ergo plenum majorait)* dominium penes nullum esset.
H. V. Hiat. Est penes familiam totam, ul est una civiliter, vel fictione
juris persona. Possidens tamen majoralum dicitur simpliciter ct vere domi­
nus, quia, si conferatur caderis dc familia, nemo magis est dominus illo;
solus enim gaudet dominio utili ; item civili, majoralum administrando,
vindicando, licet jus ejus reale restrictum sit, ut alienare nequeat ob jm
rcale lotius familiæ. Sic et hæres fiduciarius qnlcumqtic dicitur dominus,
licet debeat h®rcdt fideicommissario hærcdilatem restituere; nam non ideo,
ait L. (iff. ff. tie /I. I ., minus rate quid nostrum esse vindicabimus, quod
abire a nobis dominium speratur, si conditio libertatis vel legati constileril.
Si ais 2". At Respublica interdum permittit a possessore majoralum alie­
nari ; ergo in illo supponit dominium plenum.
It. .V. Cons. Ideo permittit, quia per cpikeiam interpretatur hunc fuisse
mentem testatoris , ut bona hic et nunc in familia; bonum vendantur : vd
ex suprema potestate corrigit testatoris voluntatem, eo quod in his circum­
stantiis, in quibus nisi bona venderentur, gravius familia· damnurn im­
penderet, non sil rationabilis.

cx dominio directo ul utili simul constituitur. Dc domino impedito per posHhsoiein mala tide, vel spoliatorem V. C'o//.v. Quia dominus xolurn prohihehir \i auferre rem suum , si rc.spoliarc in continenti, ulaiunt, spoliatorem
neglexerit, vi auferre rem suam , propter leges non intendentes favere per
Ime possessori iniquo , vel Illi conferre jus alirpiod , sed publici boni causa,
\olcnles (Oiisulere frampiillilali puhlicie; ac proplerea spoliato juris reme­
dia oHerunl. his igitur pnrdonis nec firmum, nec stabile eat.

iit». Obj. / I. seqq. 1". Debitor est perfectus pignoris dominus; neque tamen
potest di; eo perfecto disponere ob jus oppositum pignoratarii. 2°. Qui rem
altori \cudidit, sed nondum tradidit, habet adhuc plenum rei vendit® do­
minium; nequii tamen de re perfecte disponere sine emptoris injuria. 3°. In
commixtione et confusione, quando unius frumentum , vinum commisce­
tur, confunditur cum frumento , vino alterius, quivis sua; dominium partis
retinet, quin de ea possit disponere. 4°. Manet quis dominus prædii, liccl
ineo sil alteri constituta servitus , quæ est jus reale ; ergo.
It. .hl i""'. A. Ani. Dominium enim perfectum stricte sumptum excludit
mimejus alterius in re; cum ergo et creditor habeat jus in re oppignorata,
lei. Hl. If. el C. gui polior, in pign. necesse, lanium juris rcali» decedat
dominio debituris; ergo hoc perfectum et omnino plenum esse nequii.
d</2'”n. It. I). 2*,n. p. Nequit tamen perfecte de re disponere ex defectu juris
vel dominii .V. Ob vinculum positum a loge, vel contractu C. Venditor ille
solus ct omne jus renie relinet; potest valide vendere, donare rem alteri ;
sed solum luin obligationem contrahit ex lege et paeto prftstandi intéresse
emptori primo, sive satisfacere tantum,quanti ejus interfuit, rem non sibi,
sedalleri fuisse traditam, hoc est, compensare emptori primo omne lucrum
cessans, et damnum emergens, quod passus ob rem non sibi sedalleri
traditum.
Ad 3'"". H. J). Similiter : quin de ea possil disponere cx defectu dominii
.V. Ex lege id prohibente, fundata in confusione ct ignorantia, cum uter­
que ignoret, qmr; pars, vel quanta sua sit C. Palet inde responsio, quod ,
subluta commixtione et confusione , quilibet possil de suo plene disponere,
quin ei novum jus vel a lege, vel aliunde conferatur.
Ad il,m. It. I). Si servitus notabilis, ul ususfructus, habitatio .V. si non
mugili momenti, modica C. Parum pro nihilo reputatur, ait hoc Joco
JIolixa ; sicut juxta vulgatum : modicum non curat Prœlor.

Gif. Obj. 111. Qui ab alio, sive Ixjna, sise. mala fide, spoliatus est posses­
sione rei sua·, relinet omne dominium , licet non possit perfecte et libere dc
re sua disponere; ergo potest esse dominium perfectum sine potestate per­
fecte et fibere de re disponendi. Prob. Ani. Quia possessor bona fide potest
doinimitn impedire; possessor autem mala fide habet jus. ne a legitimo
domino per vim a possessione dejiciatur.
It. .V. Aut. pe domino impedito per possessorem bona fide; hic enim
habet jus reale re possessa utendi, fruendi, assistente illi lege; ndeoquc
dominium utile, donec res u domino evincatur, ul dicetur de possessione :

A

4?

igitur dumiiiu* proprietarius haltere dominium plenum
non potest, quo<l
I

w
Λ * ■*-<«

j*·

DISSERTATIO 11.
DE SriAIEIfl S JURIS REAUS.

Jurisconsultorum consensu quinque sunt juris in re, sive fcalis species,
I, Dominium L. 13. §. 1. C. de Judic. Unde proprie rei vindicatio oritur §. 2.
J. el tot. Iit. //’. et C. de. R. V. 11. Servitus L. 30. ff. de noxal. Aetion. Unde
actio confessoria et negatoria t. t. si Seruit, vindic. Ili. Jus hæredilarium
L. □· §. 5. //'· de his, quieffud. Unde hærcdilatis petitio t. t. ff. et C. de hœred.
petit. IV. Pignus L. 30. ff. de noxal. Act. Unde actio hypothecaria §. 7. J. de
.lc/. V. Possessio arg. L. I. §. 1. ff. de Superfic. L. 44. pr. ff. de Acquit,
possess. I nde interdicta relinendae possessionis §. 4. J. de interdict. At con­
siderata jam generatim dominii natura, hic solum dominii imperfecti atten­
demus species , Feudum , Emphyteusin, Libellum , Superficiem ; de Pignore
vero opportunior agendi locus erit, ubi de Contractibus, quo Theologorum
more communius refertur, disseremus. Hunc vero in Dissertatione præsenti
tenebimus ordinem, ut 4°. de Servitutibus, ceu leviore juris realis specie,
2°. de Feudo, Emphyteusi, Libello, Superficie, 3°. de Jure hæreditario,
1°. de Possessione agamus.

CAPUT I.
DE SERVITUTIBUS.

Non movetur hic controversia de servitute personarum, vel mancipiorum,
qua homo subjicitur dominio alterius, de qua §. 2. J. de Jure Personor, et
nos Diss. scq. agemus, sed de servitute rerum , qua res una servit alteri vel
ici, vel person®, de qua §. 1. J. de Servilutib. ac ff. h. t. Unde aliæ reales
sunt, aliæ personales ; ad has ususfructus , usus, habitatio pertinent ; eætcræ
ad reales, de quibus singulis nunc disseremus.

ARTICULUS I.
QUID ET QUOTUPLEX SIT SERVITUS?

67. Dico I. Servitus est jus reale, in re aliena alteri constitutum, ut do­
minus rei in commodum alterius aliquid in ea pali, vel non facere teneatur,
salva rei substantia, L. 15.
1. //*. de Servilutib. Ilie igitur, qui jus exi-

tlB SPECIERIS JURIS REAUS.

exigeudi babel a domino rei. ul in bac aliquid patiatur fieri, vel ipse non
faciat, servitutem activam habere dicitur; idler vero ptiwteam.
Dictum 1°. In re aliena, quia res mea , propria milii non servit L. S.pr.
ff, 5e’ ususfruet. pel. sed rebus propriis jure dominii utimur. 2°. Vel non
facere teneatur, sive teneatur omittere ; quia qutedam servitutes activæ
tantum impediunt, ne quid liat, ut nc iii domo tua aperiatur fenestra, qua
possis in hortum meum prospicere. Hinc quasdam servitutes sunt ufirma·
Here, quædam negativa; hujus exemplum est boc ipsum jus , ul in re aliéna
aliquid non fiat; velut ne aperiatur fenestra in hortum meum, quæ idcirco
verbis negativis exprimuntur, ut non prospiciendi, aliius non tollendi;
affirmativa contra est jus in re aliena aliquid faciendi, quod dominus rei
pati debet; ac proplerea verbis affirmativis indicatur, ut ire, aquas ducere
per fundum alienum.
68. Dico II. Servitus dividitur 1°. in realcm el personalem. Realis, sive
praedialis. esi jus, quo res, sive praedium unius obligatur rei sive praedio
alterius, L. 10. ff' Comm. prad. ut si ager tuus debeat servire meo pro
aqua iu meum introducenda, vel, ut per eum in incum transeam. Hæcser­
vitus manet affixa rei sic, ut, ad quemcumque pervenerit ager tuus, possim
per eum transire. Res vero, quæ ita subjicitur rei alteri, dicitur serviens ;
illa contra , cui subjicitur, dominans. Personalis est jus, quo res, vel præ­
dium alienum personæ servit L. I. ff. h. t. cujus species sunt, cx dictis
supra, ususfructus, usus, habitatio. Servitutes personales, etsi et ipsæ rei
affixæ sint, ita ut, ad quemcumque res tales, velut fundus usufructuarius
pervenerit, habens usumfruclum possit fructus capere invito domino, pro­
prie tamen personæ , cui debentur, inhærent, cumque hac exspirante pri­
se exspirant, nec ad quoscumque bæredes transmitti possunt, secus ac reales.
Dividitur 2°. in urbanam et rusticam. Urbana est, dum prædium alienum
\icino praedio urbano servit. Rustica, dum prædium alienum servit praedio
rustico. Differunt vero praedium urbanum et rusticum non loco, sed tine et
usu, cum rusticum in urbe, urbanum vero esse ruri possit; per prædium
enim urbanum intelligitur ædificium omne principaliter habitandi causa or­
dinatum , sive in urbe, sive extra urbem, cui acccnsetur domus recreationis,
vcllucricausa exstructa, item hortus annexus ob voluptatem ; per rusticum
c contra, quod est principaliter agriculturae causa comparatum, ad fructus
colligendos, recipienda pecora etc. ul ager , pratum , vinea sive in urbe sive
extra urbem, annexaque ædiGcia, ul stabula, horrea, quæ non serviunt ha­
bitationi hominurn , suntqueab habitaculo separata; nam conjuncta praedio
urbano , lioc sequentur velut accessoria principale. Dictum vero, praedio
vicino; vicinitas enim praediorum ad servitutem requiritur, cum, secus,
utilitatem sibi praestare non possent. Vicinitas tamen illa non tam cx conti·
•juitate, quam utilitate æstimanda est ; hæc enim posterior necessaria est
semper, non ita prior. L. 1. pr. L. 38. ct 39. ff. dc Servit. Urb. prad. L. Ί.
§. l.ff.el L. fin.C. deS.R. P.
Species servitutis rustica sunt f °. Servitus itineris, sive iter, est jus eundi
tantum, etiam cum socio per fundum alienum ; eliam ope lecticae, L. Ί. ff.
de S. R. P. 2’. Jetas, jus agendi jumentum, vel vehiculum per alienum
fundum. 3°. V«e, iu boc differens ab actu, quod certam a jure latitudinem

bE SERVITUTIBUS.

jjj

i
habeat, uclo scilicet pedum , L. 8. ff. de S. R. P. .Ius actus el itineris simul
continet ; cl qui viam habet, lapidem, ac tignum trahere potest, hastamque
erectam ferre, non autem qui actum, aut iter habet. Cæterum per viam hic
privata intelligitur, per agros nimirum privatorum concessa ad utilitatem
alterius praedii ; non publica, qua nimirum uti licet omnibus, quaeque ad
regalia perlinet. i“. Aqua· ductus, jus aquæducendæ per alienum fundum.
Aqua· haustus, jus aquam hauriendi cx alterius flumine j fonte vel puteo
semper scaturiente. !.. 1. 2. //’. cod. 6°. Appulsus pecoris ad aquam, jus
agendi pecora nostra ad fontem, vel aliam praedii alieni aquam. 7°. Jus pa­
scendi, scilicet pecora nostra in fundo alterius. Adde jus calcis coquendæ,
arenæ fodiendæ, pedamenta sumendi, lapides cædendi, lignandi, etc.
Species servitutis urbana sunt 1°. Servitus oneris ferendi, jus, vi cujus
pati tenetur vicinus tuus, quod v. g. murus in area ejus positus sustineat
onus tuarum ædium. 2°. Tigni immittendi, jus, vi cujus ex ædibus tuis in
vicini parietem trabem, vel oblongum lapidem potes immittere, ut in eo
quiescat. 3°. Stillicidii; illudque vel avertendi, estque jus, vi cujus aquam
pluviam ex tecto meo in tectum vel aream vicini derivandi ; vel non aver­
tendi, estque jus, vi cujus vicinus impedire nequit, ne aqua pluvia ex ejus
tecto derivetur in meam aream , vel cisternam $ vel hortum , etc. 4°. Altius
tollendi, scilicet ædificium, vel ædes tuas invito vicino; vel altius non
tollendi, sive jus prohibendi, ne vicinus, cui alias ex libertate naturali
licebat ædificare altius, ultra certam mensuram altius ædificet, L. 11. ff. dc
S. U. P. Citra hanc igitur servitutem non potes vicinum cogere, ul ædes
habeat depressas, excepto casu unico, si publicæ noceatur utilitati, puta
si vicinus ab ea parte horrei ædificare vellet altius, qua vento indiges, L. fin,
§. /in. C. de Servit. Par est ratio si quid ædificare vellet prope molendinum
pneumaticum, etc. 5°. Luminum sive fenestrarum, jus, vi cujus vicinus
tenetur pati, ut per fenestram vel in ejus proprio, vel communi pariete
positam apertamque , lumen tuas in ædes incidat. 6°. Ne luminibus officia­
tur,^,^ cujus nequit vicinus facere, ul lumen tuis ædibus adimatur per
ædificium, positas arbores; huc adde servitutem prospectus, sive jus prospi­
ciendi iu vicini hortum, aream; item obligandi vicinum ne huic tuo propeclui officiat. 7°. Projiciendi, seu protegendi, jus producendi ædificium extra
parietem, in viam , vel vicini aream, ita tamen, ut non quiescat in alieno.
His adde servitutem eloaeœ, jus sordes in area tua collectas per fundum
vicini deducendi per locum cavum ; effundendi aquam in vicini aream, fumi
immittendi in vicini ædes, similesque, de quibus Inst. h. t. ff. deS. U. P.
L. 1. 4. [f. de Cloac.
Dividitur 3°. in continuam, quasi continuam, discontinuant. Continua
est, cujus usus, quantum est de se, perpetuo durat, ut servitus aquæ ductus.
Quasi continua , cujus usus non quidem semper durat actu , tamen utpote
pendens a causis naturalibus non continuo operantibus semper est in poten­
tia et praeparatione, ut sonitus stillicidii. Discontinua, cujus usus non
semper est, quia pendet a libera voluntate hominis, ut servitus itineris
per agrum tuum. Demum alia nominata dicitur, quæ certum in jure nomen
habet; alia innominata , quæ non habet.
69. Dices 1 Ex conclusione prima sequeretur, quod , si quis jus habeat

XI

: *

DE SPECIEIIIS JURIS REALIS.

exigendi certos reditus ex luo fundo, in hoc sit constituta servitus, qilia
teneris pati, ul alter exigat fructus ; at hoc repugnat L. ult. ff. de conlrah.
empl. qua dicitur, qiiod talis emptor , fundo tali vendito , non teneatur ad
solvendos illos reditus ; teneretur autem, si esset constituta servitus.
R. .V. M-q. Maj. Quia jus exigendi est tantum jus personale, vel ad rem, nec’
propter jus solum exigendi liceret, te invito, fructus ex fundo capere , sicut
liceret, si esset constituta servitus; nam ubi servitutem habeo, ea, domino
etiam invito, uti possum. Hinc arguunt Jurisconsulti, quoties reditus annui
ex certo fundo verbis precariis et ad hæredem directis ita legantur, ut lega­
tarius eos ab hærede accipiat (similis est casus legis) non censeatur ususfru­
ctus relictus, sed legatum annuum : contra si verba dirigantur ad legatarium
hoc modo ; volo, ut Titius percipiat fructus, ita ut eos ipse capiat, servitus
legata censeatur; ul proinde ad quemcumque dominium fundi transierit,
hac aflectum servitute permaneat.

70. Dices 2. Potest alicui constitui servitus sine utilitate ; ergo.
Ant. ex L. 19. ff. h. t. ubi : fundo, quem quis emit, servitutem impuni,
etsi utilis non sil, exi^imo, vehit, si aquam alicui ducere non expediret,
nihilominus constitui ea servitus possit', quædam enim habere possumus,
quamvis utilia non sint.
R. D. .lui, Sine utilitate remota etiam, radicali, vel in actu primo .V.
Siue utilitate actuali C. Nam licet de præsenti nondum sit utilitas, eo quod
prædium tuum modo aqua non egeat; potest tamen evenire, ut aliquando
egeat ; el sic jam modo utilis est aquæ ductus remote et iu actu primo,
quod sufficit, cum non requiratur, ut semper adsit actualis utilitas.
71. Dices 3. Etiarn amoenitatis duntaxat causa constitui servitus potest,
L. 3. pr. ff. de Aqua quotid. juncta, L. 41. ff. de Usufr. ; ergo.
R. D. .Int. In prædiis praecise voluptuariis C. In aliis non voluptuariis .¥.
Priora exstruuntur solius voluptatis gratia, in quibus proinde tota utilitas
esi in amoenitate posita, hæcque prioris nomine continetur. Secus est de
prædiis non voluptuariis.
Tl. Dices 4. Si cui constituatur jus spatiandi per alterius prædium, in
eo cœnandi solius voluptatis gratia, tali juri convenit tota definitio servi­
tutis; et tamen non est servitus, ut dicitur L. 8. ff. de Seruit ; ergo.
R. .V. Huic juri convenire totam definitionem ; nam 1°. non convenit
definitio servitutis realis, cum jus hoc nihil conferat ad utilitatem alterius
pradii; 2’. non personalis, quia et hæ ad capiendam cx alieno prædio
utilitatem a jure ordinantur, non solum voluptatem ; unde et hae tres solum
a jure servitutes personales admittuntur, ususfructus, usus, habitatio. Jus
igitur illud est tantum jus ad rem, ut vult communis cum Accursio.
73. Dices 3. L. 198. ff. de P. S. prædium urbanum facit materia : atqui
etiam hæc prædium rusticum facit; ergo inutilis est illa divisio inter ser­
vitutes urbanas et rusticas, sicut inter prædium urbanum ct rusticum, a
quibus illa servi lutum orta distinctio ; si enim, cum camdem habeant
materiam , non sit inter illa discrimen, neu inter servitutes erit.

ίιΕ SERVITUTIBUS;

51

II. I). Ant. 1’acil materia ex qua N. circa quam ('. Materia ex qua sunt
lapides, ligna et similia; luec ulrique prædio communis est; sed hinc non
petitur prœdiorum dillerenlia. Materia circa quam hic est objectum circa,
vel propter quod fiunt prœdia, sive est usus vel finis , qui diversus est.
Sidis : Sed L. cit. omnia ædificia, etsi in villa ædificata, dicuntur
urbana, ut stabula.
R. /λ Dicuntur urbana absolute .V, Restrictive, de iis scilicet a-difictii,
quæ, etsi in villa sint, usum tamen urbanum habent C. Si prædium, etsi
ruri, principaliter exstructum inhabitationis causa, urbanum est, quod
cœlera ædificia omnia, stabula , etc. tanquam principale sequuntur.
74. Dices; G. Ad omnem servitutem realein requiritur continuitas, vel
perpetuitas causæ, sive causa continua, h. e. naturalis, L. Foramen ^3. ff.
de S. P. T. Ergo male divisa est servitus in continuam, et discontinuant ;
hæc enim causam , nec continuam, nec naturalem habet; ac proinde multæ
servitutes ex earum, quas retulimus, numéro expungendae , ut servitus
effundendi, et ejusmodi; nam in cit. L. negatur esse servitus, si quis in
imo pariete conclavis foramen habet proluendi pavimenti causa ; idcirco,
quod nihil illuc aquæ de coelo veniat.
R. D. Ant. Requiritur continuitas, vel perpetuitas causæ aliqua saltem,
sive aptitudo naturalis ad utendum servitute perpetuo C. Continuitas causæ
determinate naturalis, id est, quæ pendeal a causa naturali stricte sumpta,
ut pluvia subd. Spectato jure Romano solo C. Hodierno usu et praxi Ar.
Etsi non semper quis servitute utatur actu ; sufficit tamen , quod res, quæ
servituti causam praebet, ita a natura sit comparata, ut quis servitute uti
perpetuo possit. Sic in aquæ ductu, haustu, appulsu, causa perpetua est
fons; in prospectu lumen; in stillicidio ac flumine pluvia, etc. Etsi igitur
non assiduo pluat,- quia tamen, cum pluit, semper naturaliter eodem
modo pluit, stillicidium causam dicitur habere perpetuam. Sic omnium
servitutum continua quasi possessio est, etiam tunc, cum usus earum
intermittitur, animo retenta.
Quoad alterum vero, quod causa aptitudinaliter continua debeat esse
præcisc naturalis, hæc scrupulosa juris Romani subtilitas non amplius
attenditur; sed etiam id, quod causam industrialem habet, cujus exem­
plum in ipsa cit. L. Foramen extat, instar servitutis valere, consentiunt
Jurisconsulti Groenvv. de LL. abrog. ad dictam L. Foramen, Brunnem. ad
camd. L. n. 5., Manz, ad tit. de S. Γ. P., Picul. , in Jur. Can. ad Lib. II.
Tit. 16. n. 58. cæterique.

ARTICULUS II.
QUOMODO CONSTITUATUR ET FINIATUR SERVITUS?

75. Dico I. Nunquam sine prædiis constitui servitutes possunt; neque
potest quis servitutem acquirere pnedii vel urbani , vel rustici, nisi habeat
prædium. Est regula generalis, tradita textu claro §. 3. Inst. de Servit. Ac
ratio in specie partis prioris est; quia servitus quid accessorium est, quod
6ine principali nequit consistere. Nec obstat L. 10. ff. de S. H. P. qua asse-

IU. M4.tll.HLs JlfliS KIVLIS.

rilur, licere servitutem , ædilicio nondum lediticato, constituere; id eiiiui
de promissione servitutis inlelligendum ; promitti enim poterit lodilicio fu­
turo; ast non tamen prius actio hinc dabitur, quam a.'dilicium fuerit abso­
lutum. Non tamen in acquisitione servitutis requiritur, ut quis dominium
habeat pnedii irrevocabile aut plenum; sed sufficit, dummodo adsit revo­
cabile. L. ll.§. 1. ff. quemadm. Servit. aniitt., aut imperfectum, directum
scilicet, vel solum utile; quia hac ratione melior redditur alterius conditio,
quod regulariter licet. Proinde vasalhis, emphyteuta possunt fundo feudali,
emphyteulico servitutem acquirere, 2. Fewl. 28. §. si Vasatius. Prohibetur
tamen usufructuarius L. 15. §. /m. ff. quemadm. Servit. amiti. L.% ff.si
Servit, vind. quia videlicet hieprædiurn non habet, cui acquirenda servitus.
όϊαΰ : Ad imponendam, vel constituendam servitutem a domino ipso,
requiritur in hoc dominium plenum et irrevocabile; ergo etiam ad acqui­
rendam.
It. .V. Cons. Disparitas est, quia regulariter non licet conditionem aliorum
reddere deteriorem, L. 74. /f. de Ii.
ergo qui dominium plenum et irre­
vocabile non habet, in præjudicium alterius imponere aut constituere servi­
tutem non potest. Hinc maritus servitutem imponere nequii fundo dotali,
ulpote civilis tantum ejusdem dominus, L. 5. ff. de Fund. dot. Nec vasallus
fundo feudali, 2. Feud. 8. §. e contrario. Nec emphyteuta rei emphyteutic» :
minime vero usufructuarius rei usufructuariæ, L. 13. §. 4. de Usufr. el lutor
fundo pupilli, cujus ne dominium quidem imperfectum habet, utpote merus
administrator. In casu vero consequentis res melior redditur acquisitione
juris novi, quod regulariter prohibitum nemini.
•Si dicas porro : L. Lex vectigali. 31. ff. de Pignorib. et Hypoth. etiam iis,
qui utile aut revocabile dominium habent, constituere servitutem permitti­
tur ; ergo non semper requiritur dominium irrevocabile ac plenum.
B. D. .bit. lis permittitur constituere servitutem proprie dictam, quæ
scilicet perpetuo afficiat pnedium .V. Temporalem, duraturam quamdiu
eorum subsistit dominium
Hoc solum vult cit. L. Et vero sic domini
directi non redditur deterior conditio.

76. Dico Π. Servitus generatim constituitur 1°. auctoritate legis, juxta L.
ull. C. de Servitui. et aqua. Sic constituitur ususfructus patri in bonis adven­
titiis iiliifarniliiis, matri transeunti ad secundas nuptias in certis bonis a
primo marito acquisitis, vclex successione unius (ilii prioris matrimonii.
2®. Judicis auctoritate, ut v. g. si Judex in judicio familiæ erciscundæ, aut
communi dividundo dividitur hæreditas, vel res communis ; tunc enim pos­
tulante ita prædiorum natura, quæ dividuntur, constituere pro officio potest,
ut unum serviat alteri, L. 22. §. sed eliam. ff. famil. erciscundæ.
3®. Conventione, ct ullima voluntate; habens enim liberum rei suæ domi­
nium, ut potest pacto, vel ullima voluntate jus suum omne transferre in
alium, sic multo magis juris sui partem , alteri servitutem concedendo.
1°. Præscriptione, L. ull. C. de præscripl. long. temp. Ac quidem servitutes
reales continuas et quasi continuas , itemque personales, saltem cum titulo
acquiri tempore longo, id est, 10. annis inter præsenles, 20. iuler absentes,
satis certum est ex L. 10. ff. si Servit, vind. L. 16. C. de Usufr. L. ull. C.
de prescript. cit. Quoad discontinuas quædam est dissensio. Negant Molixa,

bF: SERVITUTIBUS,

53

GaijJUU, IIaunoi.ihs. Afllrmanl communius alii. Et merito, 1°. qnia L. ull.
cit. servitutes, sine discrimine inter continuas cl discontinuas, dicuntur
acquiri longo tempore : 2°. quia L. 5. §. penult, (f. de itinere, acluque pri­
vato id asseritur; sed life sunt servitutes proprie discontinua).
!>u. Ab omni, qui prædii plenus est dominus, ut supra dictum, et cui a
jure non prohibita alienatio; constitutio enim servitutis species alienationis
est, qua pars juris alteri ceditur.
77. Dico 111. Finitur servitus realis 1°. confusione, si unus idemque fiat
ulriusque prædii, dominantis et servientis dominus, L. 30. [f. de S. U. P.
L. 1. ff. quemadm. Servit. Ac ratio est, quod res propria nemini serviat,
L. 10. ff. Comm. Prœd. Et quidem servitutis per confusionem extinctæ, ac
sublata*, si rem tibi servientem emisti, natura perpetua est, h. c. non revi­
viscit; unde si rem eamdem rursum vendas alteri, vel nominatim rursum
imponenda est servitus, vel emptori novo libera veniet L. 30. cit. Aliud
vero est 1. si servitus fuerit aditione confusa ; tunc enim non tam extincta,
quam suspensa censetur. Hinc si, adita hæreditàte, fundum tuo servientem
capias, eumque vendas, redintegratur servitus, L. 9. ff. Comm. prœd. Ac
generaliter L. 18. ff. de Servit, statuitur : In omnibus servitutibus, quæ
aditione con fusce sunt, responsum est, doli exceptionem nocituram legatario,
sinon patiatur eas iterum imponi. 2. Si mulier fundum mariti fundo servien­
tem ei dederit in dotem ; tunc enim , soluto matrimonio, reviviscit servitus,
L. Ί. ff. de Fund. dot.
2°. Demissione; caque vel directa et expressa; vel indirecta et tacita,
L. 8. ff. quemadm. Servit, amiti. Posterioris exemplum est : dum tibi
concedo in tota mea area, in qua jus stillicidii mihi competit, exstruere
Aedificium, hoc ipso remisisse censeor jus stillicidii , vel effundendi, vel
simile.
3°. Interitu alterutrius prædii, dominantis, vel servientis; non tamen
absolute et perpetuo; sed restituitur servitus restituto prædio, L. 14. ff.
quemadm. Servit, amilt. L. 20. ei 31. ff. de S. U. P. L. 35. ff. de S. P. B.
4°. Non usu, si neque per te, neque per alium servitute tua activa
utaris, hoc jus tuum extinguitur absolute, resque tibi antea serviens evadit
libera, L, 10, 19. 20. ff. quemadm. Servit, amiti. L. 4. ff. de Usurpat, et
Csucap. Ut vero non usu extingualur servitus, pariter 10. anni inter prae­
sentes, 20. inter absentes requiruntur ct sufficiunt . ita generaliter statuente
13. ff. de Servit. et aqua. Nisi ex conventione servitutis usus esset nota­
biliter interruptus, ut alternis tantum mensibus, vel annis ea uti liceret;
tunc enim duplicatur tempus, ac inter praesentes 20., inter absentes 40.
requiruntur, ut non usu extingualur servitus; secus vero manet prius
tempus, si interruptio sit modica, ut si partes convenissent pacto, ut alterno
tantum die , vel de nocte uti servitute liceat. Ita Weizenegg. Hæcque vera
sunt de extinctionc servitutis dehitæ laicis. Utrum idem tempus sufficiat ad
extinclionem servitutis, quæ debetur Ecclesiæ ? alterius est indaginis; contra
Ecclesiam 40. annos requiri, communius autumant Canonist® obc. 8. de
Prœscr. quo generaliter non pauciores quam 10. anni exiguntur. Contra
hactenus dicta

85

DE SPECIRBVS JURIS REAUS.

l»r SERVITUTIBUS,

78. Dices 1. Nihil interest, an servitus pacto et actu constituatur inter
vivos, vel actu ultima? voluntatis ; ergo superflua est illa divisio.
R. _V. Ant. Si servitus constituitur actu ultima? voluntatis, sine omni tra­
ditione transit in legatarium, L. Legatum. 80. ff. de Legat. Quod si pacto
inter vivos, traditio requiritur, ut dominium servitutis , vel servitus realiter
transferatur, L. 20. C. de Pact. Traditur vero 1°. per cautionem, quam
praestat venditor servitutis, per se non fleri , quo minus emptor eo jure
utatur. L. 20. ff. de Servit. L. 3. §. si iter. //’. de Act. etnpt. 2°. Per usum unius
et patientiam alterius, L. 20. cil. 3°. Per inductionem in fundum servientis
eo animo factam, L.3. ff. de Usufr.
Si ais Ie. Servitutis possessio non transit in legatarium ; ergo nec domi­
nium.
R. .V. Cons. Disparitas est, quia possessio est res facti, L. 1. ff.de Accpiir.
Passes. ; igitur hæc non acquiritur, nisi realiter comprehendatur : domi­
nium vero est juris; unde aditione hæreditatis acquiritur.
S»' ais 2°. Servitutes §. 5. Inst. h. t. solis pactionibus , ut emptione, ven­
ditione constituuntur; ergo traditione haud opus est.
R. D. Ant. Constituuntur sic solum obligatorie C. acquisitorie A’. Sed ad
hoc ut acquiratur servitus, praeterea traditio in actu inter vivos necessaria
est ; alias tantum debetur. sive in sola obligatione est. Refert autem, sitne
servitus acquisitorie constituta, hoc est, realiter translata in emptorem ;
vel solum obligatorie ? priore enim casu datur emptori actio realis confes­
soria contra quemcumque ; in posteriore solum datur actio ex contractu
contra instituentem , L. 20. C. de Pact.

81. Dices 4. Reparatis ædibus, qnm collapsa? fuerant, non reviviscit
ususfructus, quom qui* In nondum collapsis habuit; ergo non restituitur
servitus restituto praedio; nam ususfructus est servitus personalis, ut dicetur
Art. seq. Aid. prob. ex L. 36. pr. ff. de Usufr.
R. ('. Ant. X. Cons, quoad servitutes reales cælcras. Ratio id statuendi de
usufructu in ædibus constituto specialis fuit ; cum enirn ususfructus omne
emolumentum ex re usufructuaria, salva rei substantia, perceptibile con­
ferat usufructuario; nimis durum fuisset proprietario, si ex ædibus, suis
tantum sumptibus reparatis, omne commodum solus usufructuarius ha­
buisset; nihil proprietarius. Unde hac æquitale naturali motus legislator id
singulare de tali usufructu statuendum censuit. Aliud est de servitutibus
realibus cæteris minoribus, ulpote quæ rei alieno? commodum videntur
delibare tantum.

M

79. Dices i. Sublata licet vinea, nou ideo amittitur servitus illi debita;
ergo hæc non exspirat interitu prædii.
R. D. Ant. Sublata licet vinea, h. e. solis vitibus in solo plantatis, non
amittitur servitus C. Sublato ipso fundo vinea? .Y.
80. Dices‘A. L. 10. §. 1. ff. de Usurpat, et Usucap. Servitutum prae­
scriptio dicitur nusquam tempore longo procedere. Item L. 14. pr. ff. de
Servii, excluditur usucapio servitutum rusticarum, eo quod non habeant
certam et continuam possessionem ; ergo servitutes discontinua? tempore
ordinario, sive tantum longo, non acquiruntur.
R. Ad 1““. Lex probaret nimium , si valeret, nimirum contra adversa­
ria etiam . ne quidem servitutes continuas acquiri praescriptione longi tem­
poris. Unde ad hanc legem Jurisconsulti passim notant, quod referri debeat
ad jus antiquum, jamque antiquatum, videlicet legis Scribonia?, qua su­
blata fuit propria servitutum usucapio. Idem dicendum, inquit P. Scjimier.
n. 343. Pichler hic aliique de L. 14.
Si dicas : At L. 28. ff. de S. P. U. datur ratio, cur acquiri nequeat tem­
pore, videlicet longo, servitus fluminis, quia causam perpetuam non habet;
sed servitutes quasi continua? et discontinua non habent causam perpe­
tuam ; ergo
R. Λ. min. Nam , ut jam supra insinuatum, per causam perpetuam non
intelligitur usus actualis perpetuus, sed jus et facultas utendi perpetuo,

82. Dices 5. L. G. pr. ff. de S. P. U. Non amittitur servitus, nisi dominus
prædii servientis libertatem sui prædii facto aliquo usucapiat; ergo præcise
non usu non amittitur servitus.
R. D. Ant. Non amittitur servitus urbana, nisi etc. C. rustica .V. Dispar
autem est ratio servitutis urbanæ et rustica?; possessio enim servitutis rus­
tic© exercitio solo el facto utentis comprobatur; igitur hoc omisso, nihil
est, ex quo animus retinendae servitutis argui possit: at vero servitus urbana
non ita stat in usu el facio utentium, ut ipsa L. G. cit. innuit, sed simul in
patientia domini servientis; quamdiu igitur servitutem urbanam patitur
serviens, tamdiu constituta manet; nec extinguitur, dispositione legis,
nisi per 10. annos serviens facto aliquo illi praescripserit. Sit exemplum :
Jus eundi per fundum alienum est servitus rustica; hoc jus habens si eo 10.
annorum spatio non utatur, jus hoc suum sive servitutem amittit. E contra
jus tigni immittendi servitus urbana est; habens hoc jus, etsi intra 10.
annos tignum non immittat, non ideo hoc suo jure excidit, sed insuper
requiritur, sic disponente lege, ut alter, qui immissionem tigni pati debet,
hanc libertatem facto aliquo positivo usucapiat, v. g. per 10. annos obstruat
foramen; si enim, obstructo foramine, habens jus tigni immittendi nihilo­
minus quiescat, tunc primum in eo colligitur esse animus non retinendae
servitutis.
Ubi tamen observa , aliud esse praescribere servitutem; aliud praescribere
servituti. Servitutem praescribit, qui eam acquirit factis, ut eundo per
fundum alienum , aperiendo fenestras in vicini hortum , effundendo in ejus
aream; atque ad ita praescribendum bona fides, sive juris alieni ignorantia,
ut dicetur suo loco. Servituti praescribit, qui eam exlinguit; quod hoc ipso
facit, dum, altero jus suum non utente, ipse silet, usque dum elapsum
praescriptum tempus. Nec obstat, quod serviens sciat alteri competere jus
v. g. transeundi per fundum suum; nam hunc monere non tenetur ; unde
mala fide non agit.

So

HE SPECIF.BIS JIRIS REaLIS.

ARTICULUS III,
QCIB’JCRIS CIRCA SERVITUTES PERSONALES, VSt.MFfU CTVM ,\SIM , ΗΑΗΙΤΛΤΙΟ.ΝΕΜ ?

Dicuntur personales, quia persone concessa?, utpote cui immediate ex illis
obvenit utilitas, a deoque exspirant cum persona, secus ac in servitutibus reglibus accidit, quæ, cum pnrdio debeantur, etiam cum prædio ad quemlibet
possessorem transeunt. Etsi vero ususfructus, usus, habitatio servitutes per-.
son alessint dicta ratione; respectu tamen rei in usumfructum, usum, ha­
bitationem concesse vera sunt jura realia, quæ personam respiciunt, cumque
hac intereunt; dubium enim non est, posse jus reale ad certum tempus,
dies vita? concedi, exemplo dominii revocabilis.
#3. Dicol. Ususfructus est jus alienis rebus utendi, fruendi, salva earum
substantia. Inst. pr. h. t.
Dicitur P. Jus. scilicet reale firmum et stabile, quo differt ab usu facti,
tam facti puri, sive mera utendi licentia, quam non puri, sive juris exer­
citio, et rei usurpatione actuali.
2°. Ciendi, per quod a jure pignoris et depositi distinguitur; his enim
non licet uti. sique depositarius, vel pignoratarius utatur re, per se loquendo
ad aestimationem usus tenetur.
Fruendi, quo rursum differta jure utendi tantum; nam usufructua­
rius omnes rei fructus percipit, secus ac usuarius, ut paulo post dicetur.
Fructus in fundo sunt, fœnum, segetes, item metalla, quæ crescunt in
fundo; non tamen thesauri. Iu sylvis effiduis potest se gerere ul prudens
paterfamilias cædendo quotannis congruam portionem, sed tantum peda­
menta et ramos, non grandiores arbores, nisi valde annosas et inutiles. Ex
Sylva non cædua potest sumere in \ineam, modo fundum non faciat dete­
riorem. De arboribus vi ventorum e. g. evulsis potest tollere usque ad suum
et vili® usum, non tamen uti materia. \cl trunco integro, si habet unde
lignum accipiat ; alias ct materiam succidere potest, quantum ad villæ refe­
ctionem, quin teneatur hoc casu substituere alias. Quod si vero arbores po­
mifer® sint, iis quoad materiam uti non potest, nisi essent emortuæ, limcque ea lege, ut earum loco plantet alias , L. 7. 9. 10. 12. 59. ff. h. I. Porro
in animalibus fructuum nomine veniunt, lac, pili, lana, fœtus , pretium
locationis, etc. Verbo potest ea agere, removere, sine quibus ususfructus
esset inutilis, L. 30. ff. eod.
Dominium tamen fructuum non ante acquirit, quam fuerint debite sepa­
rati. Separantur vero tripliciter : alii natura, ut partus animalium; alii
facio hominis, excutiendo, metendo, etc.; alii per accidens, ul si poma
sponte decidant, excutiantur a vento. Fructus primi generis, partus editi
ipso facto fiunt fructuarii. L. 28. ff. de usur. ct fruct. in pecud. fruct.
Secundi generis fiunt fructuarii, cum ab ipso, vel alio ejus nomine fuerint
separati, licet nondum abducti domum Postremi non nisi quando eos colle­
gerit. Idem est de fructibus separatis a fure, et apud hunc adhuc detentis.
L. 13. ff. Quibus modis Csusfr. vel Usus amitt. L. 12. §. si fur. ff. h. t.
4«. Rebus alienis; etsi enim etiam e re nostra fructus percipiamus, hoc

DE SERVITUTI BIS.

·

·

: » -Jfl

tamen jure proprietatis el dominii ili, non servitutis. Unde-hoc sensu usus­
fructus pars dominii ,ideni scilicet, dicitur. L. 4. ff. h. t.
, ·
fi*. Salva earum substantia, quia fructuario non licet deteriorem reddere'
rem fructuariam, ideoqtie illi cautio praestanda est. Hinc el sequitur usurnfructum proprie talem constitui non posse in fungibilibtis rebus, sive quæ
ipso usu consumuntur , ul sunt vinurn, frumentum , pecunia, vestimenta,
etc.. Cui non obstat L. 9. ff. 1'susfr. quemadm. cav. qua videtur etiam vesti­
mentorum posse proprium usumfructum constitui ; nam illa lex intelligehda est de vestimentis lugubribus et scenicis, in quibus, cum rarior
eorum usus sil, potest verus ususfructus constitui. In fungibilibus vero plerisque non nisi improprie talis. §. 2. Inst. de Usufr.

KI. Dices : Sic ususfructus nondum satis distinguitur a multis aliis juribus,
Ie. ab emphyteusi; nam eliarn hæc est jus utendi, fruendi rebus alienis,
salva earum substantia. 2°. Nec a feudo ob rationem eamdem. 3°. Nec a jure,
quod habet maritus in rebus dotalibus. 4". Nec ab eo, quod habet hærcs
fiduciarius in fideicommisso.
R. .V. Ant. Ad lum. ]). Emphyteusis est jus utendi, fruendi eodem modo,
quo ususfructus Λ'. diverso C. Emphyteuta habet dominium civile et utile
cum potestate re m possidendi, locandi, oppignorandi, eique actio realis ,
vindicatio competit : potest constituere servitutem. Nihil horum habet usu­
fructuarius, sed tantum actionem confessoriam. Item emphyteusis potest
transire ad hæredes, non ususfructus, vehit personae ossibus inhærens,
cumque hae exspirans, arg. L. 126. de R. J.
Nec obstat, quod in constitutione ususfructus addi possit, ut ad hæredes
transeat : nam hoc casu ( quo quidem non nisi ad hæredem primum per­
venire permittitur, L. antiquitas. 14. C. h. l.) duplex ab initio ususfructus
fuisse constitutus censetur, alius nimirum defuncti, alius hæredis, L. 38.
fl'.de V. 0.; proinde ad hæredes non transmissionis jure, sed substitutionis
pertinebit.
Ad 2um. Eadem est responsio, quam amplius colliges ex ipsa feudi natura,
de qua sequenti capite.
Nec dicas : Etiam fructuarius utitur subinde jure domini, ul ubi agitur
dedamno infecto, de aqua, pluvia arcenda. Item feudum in jure vocatur
aliquando ususfructus ; nam
R. I). l"m. Utitur jure formaliter, nomine proprio .V. procuratorio C.
D. etiam 2um. Feudum vocatur ususfructus purus Λ’. mixtus , sive conjunctus
cum dominio C.
Ad 3um. Etiam maritus, dispositione juris, est civilis rerum dotalium
dominus, et in jure notatur tanquam exceptio a communi regula, mari­
tum non posse dotem alienare, licet dominus sit, Inst. Quibus alienare licet,
vel non. Igitur et hic non habet usumfructum simplicem, sed sub ratione
dominii, cui proinde a jure dotis vindicatio tribuitur.
Ad 4om. Fiduciarius est vere dominus rei fideicommisso obnoxiae; est
enim haeres directe institutus, in quem jus suum omne testator transfert ;
e contra hærcs fideicommissarius est tantum substitutus; ac licet fiduciarius
huic debeat hæreditatem restituere, non tamen acquirit fideicommissarius
jus absolutum, antequam fiduciarius hæreditatem adeat; quin si hic adire

58

OE SPECIEBUS JURIS REAUS.

nolit, evanescit regulariter fideicommissum : deinde non ideo ail L. ββ. /)'.
de R. Τ’, minus recte quid nostrum esse vindicabimus, quod abire a nobis
dominium speratur, si conditio libertatis, vel legali constiterit.
Nec obstat, quod L. 3. C. Commun, de Legat, §. sed quia, dicantur fidei­
commissa esse aliena; nam ex contextu patet, hoc dici respectu futurae alie­
nationis ex obligatione faciendœ; ac statim additur, ideo non posse prius
alienari, quia fiduciarius ea non pure, h. e. pleno omnino jure in suis bonis
possidet.

I

85. Dico II. Obligationes usufructuarii sunt sequentes : 1°. Tenetur prœstare cautionem, se usurum, fruiturum arbitratu boni viri, L. G. ff. de
Usufr. et finito usufructu se restituturum , L. 1. ff. Ususfruct. quemadm.
caveat ; ea enim cautione non posita, post factam a proprietario interpella­
tionem fructuarius non facit fructus suos, quia tunc causa ad non causam
reducitur, id est, titulus percipiendi fructus rescinditur , et dominus pleno
quasi jure sibi rem vindicat, L. 7. (f. eod. Ab hac tamen cautione excipitur
1. pator quoad bona adventitia filii, in quibus usumfructum habet; eum,
quam causam reddit L. fin. §. sin autem, in fine. C. de bon. quce liber.,
paterna reverentia excusante et a ratiociniis, et a cautionibus, et ab aliis
omnibus, quæ ab usufructuariis extraneis exiguntur. 2. Cui ususfructus
absolute proprietas ex die legata est, L. 9. §. plane ff. tit. cit. ; cum enim
proprietas ipsa ad eum perventura sit, ipsius interest, quomodo in usu­
fructu versetur. Remitti etiam potest ea cautio, si inter vicos ususfructus
constitutus sit; suo enim privato favori renunciare ac præjudicare quisque
potest, L. penult. C. de Pact.; non vero, si in ultima voluntate, L. Ί. C. ul in
possess, legat., quia in favorem hæredis cautio hæc a lege introducta est,
L. 8. ff. de Usufr. ear. rer. ; eo quod talis remissio delinquendi occasionem
praebeat, remque usufructuariam in fraudem hæredis dissipandi. Quod si
igitur nihilominus fuerit a testatore remissa, pro nou scripta, et invalida
habenda est.
2°. Tueri rem, ne deterior fiat. Hinc nequit cædere arbores nqn cœduas;
tenetur emortuarum loco (uti et vitium) novas substituere , non tamen vento
evulsarum : sarta tecta conservare, L. 52. juncta 3. ff. Ususfruct. quemadm.
cav. Uti debet servitutibus, si quæ fundo debentur, ne non usu pereant,
L. 15. §. ult. ff. h. t. ; interpellare usucapionem, secus, ad rei usucaptæ
æslimationem tenebitur, L. 1. §. ult. ff. Usufruct, quemadm. cav. Si habet
usumfructum gregis, vel armenti ( grex vero non dicitur infra 10. capita) in
locum demortuorum, vel inutilium capitum tenetur substituere cx fretu
alia, quæ, quoad substantiam, cedunt in dominium proprietarii. Si tamen
non gregis collective, sed singulorum capitum constituatur ususfructus;
tunc sicut ususfructus rei fructuariae finitur interitu . quin usufructuarius
teneatur substituere rem novam, ita et hic.
3°. Praestare onera , sub quorum obligatione usumfructum habet : facere
inventarium : solvere æs alienum a testatore contractum juxta proportio­
nem, si usumfructum in certa hæreditatis portione legatum accepisset;
etiam omne, si omnium bonorum usumfructum. Non tamen ad hoc tene­
bitur, si legatum accepisset in re certa et singulari, ut in fundo Sempro­
niano, L. fin. ff. de Usu et usufr,

DE SERVITUTIBUS.

S9

86. Dico 111. Constituitur ususfructus 1°. ordinatione legis; unde usus­
fructus hic cognomento legalis dicitur. Talis est, quem habet pater in bona
adventitia lilii. 2U. Conventione, vehit emptione , venditione, stipulatione,
donatione, pactione quacumque ; et conventionalis appellari solet. 3°. Ultima
voluntate, nimirum legatione. Neque quidquam officit, quod in plerisque
juris textibus quasi legali tantum ususfructus liat mentio; nam hoc exempli
tantum iit gratia; exempla vero regulam non restringunt, sed illustrant.
Deinde hoc iit ratione initii et causœ impulsivœ, quod scilicet legato quasi
usufructu, primum cogitari coeptum de tali usufructu actu inter vivos,
conventione constituendo.
Finitur Γ. lapsu temporis, si fuerit in diem constitutus. 2°. Non utendo ,
juxta Art. præc. de servitutib. 3°. Morte naturali fructuarii, L. 3. §. ult. ff.
Quib. mod. Ususfr. amilt. qua simul datur ratio; eo quod personæ cohae­
reat. Si vero concessus fuerit personæ fictae, quæ nunquam moritur, ut est
civitas, Ecclesia, locus pius , communitas , lapsis -100. annis finitur, L. 8. ff.
de Usuel Usufr. legat. L. 58. ff. de Usufr. 4°. Morte civili fructuarii, sive
per diminutionem capitis, non quidem nunc minimam, uti olim , sed tan­
tum mediam et maximam. Est vero diminutio capitis mutatio status, eaque
triplex: minima, cum quis retenta civitate et libertate familiam tantum
amittit : media, cum quis solo civitatis jure, non libertate privatur, uti
deportatus, vel cui igni et aqua interdicitur: maxima, cum quis civitate
simiri el libertate privatur, ut reus capitis, damnatus ad metalla, vel bes­
tias , liberius ob ingratitudinem revocatus ad servitutem, ac moribus hodier­
nis damnatus perpetuo ad carceres, vel triremes. 5°. Praescriptione juxta
Art. super. 6°. Cessione fructuarii. 7°. Consolidatione , quando redit ad pro­
prietarium , vel ad fructuarium proprietas. 8°. Per professionem religiosam
in Religione bonorum stabilium incapaci, ut est ordo FF. Minorum de
observant. Capucinorum , Societas Jesu, quae suis Professis et Coadjutoribus post emissa publica vota non succedit.
Gemiua hic controversia se offert : 1*. Quid si habens usumfructum profi­
teatur in Religione bonorum stabilium et redituum capaci, an tunc usus­
fructus amittitur? 2*. Quid si habens usumfructum, hoc cesserit ante pro­
fessionem, postque hanc, deserto Ordine, transeat ad unam ex toleratis in
Imperio religionibus, Protestantes, an usufructu rursum gaudet? Sed pri­
mam dabit Artic, seq. Alleram ex iis, quæ de fetido dicentur, colliges ex
paritate rationum.
87. Dieu IV. Usus, scilicet juris, sive , ut est servitus personalis, est jus
utendi tantum re aliena, salva ejus substantia. §. 1. Inst. h. t. L. 2. pr.
Dicitur 1°. jus utendi, id est, jus, reale scilicet el firmum, ex aliena re
sumendi tantum , quantum quis præcise necessc habet, ad sui suorumque
sustentationem. Hinc 1. nequit usuarius fructus transmittere ad haeredes,
usum vendere, donare, locare; nisi alioquin usus foret inutilis. 2. Si pecora
habet in usu , potest illis solum uti ad stercorandos agros, labores; fœtu
autem, lana, lacte, ac similibus fructibus induslrialibus, non nisi ad neces­
sitatem summam uti potest, L. 12. §. 2. Λ. t. ; naturalibus aliis vero ad usum
quotidianum, 3, Si domum in usu habet, illam inhabitare potest cum

60

IU. SERVITUTIBUS.

DE. SPECIEBUS JURIS REALIS.

minalim dicuntur sua jura transferre in monasterium; igitur etiam usumfiuclmn. 2". Ex Auth. Si qua mulier, ubi si qua mulier, aut vir, liberis
non oxtantibus, monasticam vilain elegerit, el monasterium intraverit,
monasterio, quod intravit, res ejus competere jubemus; ubi Glossa specia­
liter addit : res omnes, etiam usumfruclum. Adde Can. 7. quia ingredientibiis. Caus. 19. Q. 3. Et ratio est, quod monasterium fiat una civiliter
persona cum proii tente ; ergo sicut hic ante , sic cum monasterio post pro­
fessionem possidet nsumfructum , non cessione juris, sed identitate personæ.
Conf, ab Auctoritate, quod communissimahæc sil auctorum sententia; etsi
quidam in eo solum discrepent, quod putent non jus, sed commoditatem
solam percipiendi fructus devenire ad monasterium. Sed immerito ; nâm
Auth. cit. non de commoditate loquitur, sed de ipsis rebus; qud nomine
etiam jura veniunt ; item sua transferre dicuntur, id est bona et jura.
I
90. Obj. I. Ususfructus est jus personæ cohærcns; ergo maneret penes pro­
fessum : atqui hoc non ; nam professus nihil habere proprium potest.
R. D. Seq. Maneret penes professum , ut est persona separata et particu­
laris .V. Ut est conjuncta et civiliter una cum monasterio C. Sic D. min.
ad prob. similiter D. Nihil potest habere proprium , ut est persona particu­
laris C. Ut est persona una cum monasterio .V.
Inst. 1. Professus est civiliter mortuus ; nam professio est quædam mors,
Can. Placuit. 8. Caus. 16. Q. I.; ergo nihil plane potest habere proprium ut
persona conjuncta.
R. D. Ant. Est civiliter mortuus quoad aliquos effectus juris. ut ad pos­
sidendum seorsim , sibi soli, et alios de quibus alibi C. Quoad omnes,
etiam ad possidendum conjunction .V. Deinde professio est mors civilis
respectu professi, non respectu monasterii ; hoc autem licet in odiosis habea­
tur pro mortuo; non tamen in favorabilibus, ut injure succedendi, etc.
L. 56. §. 1. C. de Episcop. et Cler. Potest vero conjunction possidere cum
monasterio , non seorsim , quia possidens conjunction non potest disponere
pro suo libitu ; posset vero, si seorsim possideret; at hæc dispositio independens pugnat cum voto paupertatis.
Inst. 2. Si professus conjunction cum monasterio possideret, hoc esset
usufructuarius : atqui hoc dici nequit. Prob. min. Si monasterium esset
usufructuarius; ergo ususfructus esset translatus; quia monasterium ante
non erat usufructuarius, est autem post professionem: sed ususfructus, cum
personæ inhaereat, transferri non potest, §. finitur 3. Inst. de Usufr.
R. C. Seq. maj. .Y. min. Ad prob. N. maj. Nam ususfructus non transfer­
tur, sed extenditur ad monasterium, ita ut, quod professus ante profes­
sionem possidebat solus, post eam possideat in communi cum cæteris.
Exemplum habes in usufructu legato filiis Caii natis et nascituris, ubi
ususfructus ad filios post legationem natos non transfertur, sed extenditur.
Hinc rationem additam I). Monasterium est usufructuarius post professionem
per translationem ipsius ususfructus .V. per extensionem C. Transfertur
ususfructus, quando ceditur personæ alteri, alienæ, quæ nullam habet
identitatem cum persona cedente; at inter professum el monasterium est
perfecta identitas ; nec monasterium est persona moraliter distincta a pro­
fesso, sed eadem.

familia tota, etiam agnatis, affinibus, etc. etiam inquilino in iisdem cubi­
culis, L.2. el seqq. ff. h. t. ; seorsim tamen illa locare prohibetur.
Dicitur 2°. Salva rei substantia; debet enim , ul usufructuarius, rem ser­
vare integram, præstare cautionem. Cæterum constituitur et iinilur iisdem,
quibus ususfructus modis.
: ”
Ijiw facti vero ipsa actualis rei usurpatio est. Circa hunc vehemens olim
orta disputatio PP. Franeiscanos inter et Doclores alios, silne usus facti
separabilis a dominio in iis quæ unico usu consumuntur, ul sunt escu­
lenta , potus, etiam pecunia, quæusu saltem moraliter consumitur? Affir­
mabant priores, hodieque tuentur, sibi non nisi merum usum facti esse;
dominium vero penes Sedem Apostolicam existere, respuente quidem illud
olim Joanne XXII., sed resumentibus illud Joannis successoribus, Martino V.,
Nicolao V., Paulo II. et IV. etc. ut proinde nunc extra litem posita sit ea
controversia , neque opene pretium eidem immorari.
88. Dico Γ. Habitatio est jus inhabitandi aedes alienas, salva earum sub­
stantia, sive perse, sive per alium. Est communis omnium.
Differt 1°. ab usufructu, quia habitatio præcise confert commodum inha­
bitandi ; ususfructus vero commoda alia quæcumqne continet, agri,
vineæ, etc., in quibus constitui ususfructus potest.
Differti®, ab usu varie, ac quidem 1. Subjecto; habitatio enim tantum
in ædibus constitui potest : usus etiam in praedio rustico. 2. Modo amittendi;
usus non utendo et capitis diminutione perit, pr. Inst. h. t.; habitatio vero
homm neutro amittitur, sed tantum morte naturali, L. 10. in fin. pr. ff.
h. t. Ratio discriminis est, quod habitatio constituatur sic , ut habitet quo­
ties ipsi commodum , et quamdiu commodum fuerit : at evenire potest, ut
modo sit commodum, modo non ; unde in liac servitute toties dies cedit,
quoties habitare est commodum, etsi non habitaverit ante: quoad altcmm;quia sicut legatum alimentorum, sic neque hanc servitutem voluerint
leges alligare personae; sed computare inter alimenta, quae juris naturalis
sunt. 3. Effectu; usus seorsim locari non potest, §. 3. Inst. h. t.: habitatio
autem potest, L. 13. C. de Usufr. Unde dictum : vel per se., vel ppr alium.

ARTICULUS IV.
AN USUSFRUCTUS CONSOLIDETUR CUM PROPRIETATE
IN RELIGIONE BONORUM STABILIUM ET

PER

61

PROFESSIONEM RELIGIOSAM

REDITUUM CAPACI ?

Controversia procedit solum de professione,'quae in ea fit Religione, quæ
est capax bonorum et redituum stabilium; si enim capax eorum Religio non
sit, explorati juris est, amitti tunc nsumfructum eumque consolidari cum
proprietate, sive redire ad proprietarium: neque cnirn talis Professus in
particulari quidquam possidere potest, utpote voto solenmi paupertatis
ligatus; nec ipsa Religio, utpote ex suo Instituto incapax; nec ad haeredes
per se transire potest ; ergo necessario ad dominum proprietatis revertitur.
81». Dico. Non consolidatur. Prob. 1°. ex Auth. Ingressi. C. de SS. Eccles.
ubi ingressi monasteria se suaque dedicant Deo. Item juxta hanc indiscri-

r

MM·

»

62

I4 1

I»E SPEC1EBVS JCIUS REALIS.

Inst. 3. Si ususfructus extendatur ad monasterium ; ergo, sicut hoc non
moritur, sic ususfructus nunquam finiretur : at hoc esset iniquum, cum hac
ratione domino proprietas sua esset plane sterilis.
R. ,v. Seq. maj. Non extenditur ultra vitam professi ; quia professi morte
exspirat extensionis radix ; ergo et extensio ususfructus. Si tamen monaste­
rium non indirecte ob jus professi ; sed directe, ut legatione usumfructum
acciperet, durabit 100. annis, L. 8. ff. de Usuel usufr. ; hoc enim tempus
censetur esse vilæ humante maximum.
9!. Obj. IL Saltem ususfructus legalis, ut, quem paler habet in boua
adventitia filii, non extenditur ad monasterium ; ergo. Prob. Ani. Usus­
fructus legalis fundatur in patria potestate ; ergo hac cessante etiam cessat
ille : atqui cessat patria potestas per professionem.
R. X. J. Ad prob. D. .1. Fundatur in patria potestate in acquirendo C. in
continuando _Y. D. diam Seq. Ergo hac cessante cessat quoad bona lilii
acquisita post professionem pati is C. Quoad ea in quibus patri jam fuit jus
quæsitum .V. Ex Auth. Ingressi. cit. et Auth. Si qua mulier, professus, sine
exceptione, sitne pater, vel filius, vel quicumque se suaque omnia dedicat
Deo, transfert in monasterium ; ergo etiam paler usumfructum legalem:
cum enim lex hoc jus ei neque adimat, neque excipiat; nec privati est hoc
patri in Religione profitent! adimere. Adde: si filius profiteretur, etiam
cessaret patria potestas; et tamen ususfructus totus maneret penes patrem,
ut vult communissima, et dicetur infra; cur ergo in casu nostro ita annecta­
tur patriæ potestati, ut ea cessante finiatur? Deinde D. etiam min. subs. Per
professionem cessat patria potestas quoad odiosa, sic non tenetur amplius
habere curam filii C. Quoad favorabilia, et in quibus jam patri est jus quæ­
situm N.
Inst. i. Non est consentaneum æquitati, ut post professionem patris filiis
suæ legilimæ portiones non dentur ; ergo pariter repugnat æquitati, ut filii
post professionem patris patria potestate liberati careant libero bonorum
adventitiorum usu.
R. 1°. C. A. X. Cons, hi priore casu æquitas apparet ex c. Cum scimus
dc Regularib. el ex Auth. Si qua mulier, ubi satis' innuitur, patrem profes­
sum, etiam invito monasterio, posse dividere et tradere filiis portiones
legitimas. Deinde cum tiliis alimenta debeantur a patre, nimis durum foret
ea exigere a monasterio, toto quo vivit pater tempore. At nec eadem jura,
nec ratio pugnat contra usumfructum patris in Ixma adventitia filii; sed
contrarium liquet ex Auth. cit.
R. 2°. Magis iecjuitati repugnat, patrem privari usufruclu sine causa, in
quo ipsi jus quæsitum, cum filius plus debeat patri, quam pater filio.
Inst. 2. Ususfructus datur patri a lege propter administrationem : atqui
professus non potest amplius administrare bona filii ; ergo nec usumfructum
habere debet.
R. D. min. Non potest ea amplius administrare per se ipsum C. per alios,
ut Officiales monasterii .V. Sicut in secnlo posset paler illa administrare per
alios, ita etiam in monasterio per monasterium . quod forte majorem adhi­
bebit custodiam. Addo : si pater in amentiam incideret, non amitteret

DE SERVITUTIBUS.

63

iisumfrucluin, licet administrare bona filii non posset; cur ergo amitteret,
si profiteretur in Religione?
Inst. 3. Saltem ex lege medietas ususfructus pertinebit ad filium, patre
professionem emittente; ergo. Prob. Aid. Pater relinet medietatem usus­
fructus, quando dimittit filium c potestate patria : atqui ea illum dimittit
per professionem.
R. .V. Aid. Ad prob. D. Maj. Quando pater suo facto dimittit filium C.
Quando tantum beneficio legis, intuitu professionis a patre factæ X. De priore
casu id diserte disposuit Imperator L. 6. §. Cum autem. C. de bonis, quæ
liber. De posteriore vero contrarium Aulhh. cilt.
92. Obj. 111. Minutus capite non est capax ususfructus : sed professio re­
ligiosa est minutio capitis; est enim mutatio status; ergo. Conf. Professus
æquiparatur servo : sed hic ususfructus incapax est; ergo et prior.
R. D. Maj. Minutus capite diminutione maxima, vel media C. minima N.
Sic I). min. Est diminulio media vel maxima N. minima C. Tantum media
et maxima diminulio capitis tollit ea, quæ juris civilis sunt, non minima,
vel simplex status mutatio; unde ct penes arrogatum manet ususfructus,
licet arrogatori cedat quoad commodum ratione patriæ potestatis, L. penult.
§. fin. C. de Usufr. Sic professus, minimam tantum passus diminutionem
capitis, manet jurium civilium particeps , non quidem omnium, ut con­
dendi testamenti ct similium, quæ ejus votis adversantur; tamen aliorum,
ut succedendi legitime, possidendi conjunction cum monasterio , etc.
Ad Conf. R. D. Æquiparatur servo in acquirendo jus nox’um sibi C. in
omnibus X. Religiosus per professionem non amittit libertatem in sensu
juris, ita ut vere reddatur servus ; quod enim nihil proprii possidere possit,
ex voti est natura; quod testari nequeat, inde est, quod voluntatem suam
in Superioris résignant voluntatem , sicut et arrogatus, qui filiusfamilias
factus. Mulla non potest filiusfamilias prohibente patre, et lege; homo tamen
liber est. Sed praeterea jactata illa a quibusdam similitudo in plurimis dis­
simillima est. Sic servus, ne quidem consentiente domino, obire potest
munera publica et judicialia, cum dominus consensu suo juri publico dero­
gare non possit, L. Barbarius /f. de Offic. Prodor. L. Ί. ff. de Testib. Potest
vero Religiosus, ex consensu Praelati, esse procurator in judicio, Cleni. 3. de
Procur., advocatus; imo judex, videlicet Episcopus, vel hujus Vicarius,
Bahbos. de Offic. Episc. Potest accusare Abbatem, etiam Monasterii sum­
ptibus, c. 11. de Accus. Non autem servus dominum, L. penult, et fin. C. de
his, qui accusare non possunt. Hic nulla ratione habere quid proprium
potest; Religiosus, licet non ut persona particularis, tamen, jure identita­
tis, cum toto monasterio possidet.
Quod si quæras : Si igitur filius profiteatur in Religione, habens bona
adventitia, penes quem tunc erit ususfructus?
H. Penes patrem , licet in seculo remanentem ; quia hoc factum filii, etsi
laudabile sil, non tamen praejudicare potest juri patris, huic pridem ante
perlegas acquisito. Sicut igitur remanet ususfructus patri, etsi filius sit
mortuus, ita et licet sit professus ; casum enim professionis nulla excepit
lex.
Nec obstat, quod filius familias, quando favore Reipublicæ aut militiæ

I

i

I

4

64

OE SPECIERIS JL’IUS REAMS.

ob dignitatem, vel cingulum liberatur a potestate patris, acquirat plenum
sui peculii dominium; nam hoc expresse statuit Impel alor .Vor. 81. cap. 1.
in præmium obtentæ dignitatis, obquc laudem et lætiliam inde patri natam,
qua compensatur amissio ususfructus.

CAPUT II.
DE FEUDO, EMPHYTEUSI, SUPERFICIE, LIBELLO.*

Feuda probabilius a Longobardis, quo tempore Italiam possidebant, ori­
ginem traxerunt; in ipsis enim Feudorum Libris frequens Longobardorum,
eorumque legum occurrit mentio. Injure canonico ea materia duobus solum
tractatur capitulis hoc tit. At longius in jure civili in Libris Feudorum. Ob
utilitatem vero ejus, saltem principaliora delibabimus. Addimus Emphyleusin, quæ Feudum aliqua ratione imitatur; demum de Superficie pauca,
utpote dominii imperfecti specie minima.
ARTICULUS 1.
QUID ET QÜ0TCPLEX SIT FEVDUM? QVI5AM IN FBI* DUM DARE, ET ACCIPERE POSSINT?

Feudum triplici sensu sumi potest; 1°. objective, estquc ipsa res in feudum
concessa, quo sensu allodio, sive bonis allodialibus opponitur. 2°. Fonnaiitcr, sive pro contractu, quo res aliqua in feudum conceditur. Qui feudum
concedit, dominus, item dominus directus appellatur; qui vero accipit, va­
satius, feudatarius. 3°. Effective, id est, pro jure, quod ex contractu feudali
tam domino directo, quam vasallo, sive domino utili oritur. Hoc præsertim
sensu hic feudum spectamus, tametsi, quocumque modo spectetur, sive
formaliter, sive effective j eadem jura interveniant.
93. Dico I. Feudum, secundum substantiam suam sumptum, est domi­
nium utile rei immobilis, vel immobili æquivalenlis, sub onere fidelitatis
concessum. Sumitur cx 2. Feud. 1.3. §. 3. item Tit. 23. in fin.
Dictum 1°. Feudum secundum substantiam suam; sumi enim potest, vel
secundum substantialia sua, sive essentialia tantum, vel simul natufalia.
Substantialia sunt, sine quibus feudum nequit consistere; eo autem per­
linet, quod dominium utile, retento dominio directo et proprietatis, trans­
feratur in alterum , isque sit obligatus ad praestandam fidelitatem domino
directo. Naturalia sunt ; ut feudum concedatur benevole et gratis, ad hae­
redes, ac quidem masculos, sub nova investitura, et inalienabiliter, sine
domini directi consensu, perpetuo transeat : ut vasallus sit obligatus ad
certa personalia obsequia, ac jurato spondeatur fidelitas. Unde feudum
secundum naturalia definitur : benevola ac perpetua concessio rei immo­
bilis, vel huic æquivalenlis, qua illius dominium utile, retento directo,

Uh FElliO, BMNniEI Μ, SLI'EllHi.lE, LIBELLO.

Ij.i

transfertur in alterum sub onere certi personalis obsequii et jurate lidclilatis.
Dictum 2°. Hei immobilis, vel huic atqui calentis, id est, morali ter immo­
bilis, vel civiliter, ut sunt jura perpetua venandi, Jetc.; reditus annui de
Camera, vel Cavena percipiendi ; item alii proventus ex re immobili. Lude
dum 25. Feud. 2. videtur supponi, nummos in feudum dari, non intelligimlur nummi materialiter, sed res immobilis per nummos emenda. Ac
ratio est. quod, cum feudum sic constitui debeat, ut proprietas rei remaneat
penes concedentem, ac dominium utile iterum consolidari aliquando cum
proprietate possit, consequens, non posse feudum nisi in re immobili con­
sistere, cum mobilis, præsertim fimgibilis, plerumque usu consumatur.
Dictum 3°. Sub onere fidelitatis, adeo ut luee simpliciter remitti nequeat;
etsi juramentum, quo vasallusse ad eam adstringit, remitti possit. Hinc,
dum Tit.3. §. I. in /in. Fe«d. 2. statui videtur, posse remitti obligationem
fidelitatis, id de jurata, sive de ipso juramento debet intelligi. Consistit vero
luee fidelitas in his, quod nihil contra dominum machinari velit; sed eum
consilio et re adjuvare contra omnes, in jure non exceptos, qui contra ejus
vel vitam, vel bona quid moliuntur, ut proinde passim vocem feudum a fide
latine, \e! fede italice derivent.

II

91. Dico if. Feudum primo ac principaliter dividitur in proprium sive
rectum, ac improprium sive non rectum. Prius est, in quo non sola substan­
tialia ct essentialia, sed etiam omnia naturalia reperiunlur. Alterum est, in
quo vel essentialia sola, vel non cum omnibus naturalibus reperiunlur.
I ndc fetidi imperfecti species sunt : 1°. Femineum, quod vel femina acqirisivit primo; vel in quo succedit femina; est enim contra feudi naturam, ut
in eo succedat femina, quod originaliter solerent feuda concedi partim ad
propagandas familias, partim gesta militaria,-ad dominum consilio, i'Cj
armis juvandum. 2°. Hcereditarium, quod ea lege datur, ut etiam haeredes
extra familiam primi acquirentis valeant in eo succedere, imo femina;,
licet ex providentia juris feudalis factum, ut non nisi agnati masculi admit­
tantur. 3°. Liberum, sive francum, in quo vasallus non ad personalia obse­
quia, sed solum ad fidelitatem obligatur. 4". Camera1, vel Carence; prius est
certum stipendium vasal lo ex ærario a domino concessum ; alterum in certa
victualium quantitate consistit præbenda a domino. Varia alia hoc obtinet
nomina. Si enim reditus concedantur gratis, sine alicujus officii onere.
dicitur feudum Soldâtes; si sub hoc onere, ut custodiendi arcem, Guardics;
si gerendi alia negotia, Castaldiœ appellatur, sive mercedis; hujusque rur­
sum species sunt feudum Advocatia·, Decanice, Aulicum, sive officii publici
cujuscumque.
95. Dico III. Feudum proprium, sive rectum varie subdivitur. Ac quidem
1°. Ratione domini concedentis, in nobile et ignobile. Nobile est, quod cum,
cui confertur, xcl hoc ipso simul nobilem facit, vel confertur jus, quod in
subjecto nobilitatem supponit. Ignobile, quod accipienti nobilitatem non
confert; unde et feudum commune appellatur. Nobile vel est regale, vel
non regale. Regale, quod cum potestate quadam regali confertur, aut potcfctatib regiæ æinula, id est, cum jurisdictione territoriali, juribus regalium,
ni. ρ. i.
5

66

L'b SPECIEHLS JURIS REAUS.

ul sicut in Germania Principatus, Comitatus, quibus Baronalus œqu i pa­
rantur, vocanturque germ. Fahnen vel Scepter-Lehcn , eo quod conferantur
traditione vexilli, si, cui confertur, persona est laica; vel sceptro, si est
Ecclesiastica. Non regale est idem, quod simpliciter nobile.
2°. J vasallo, vel persona accipiente , in novum et antiquum. Prius est,
quod quis acquirit primo , vel ab ipso domino, vel prœscriplione. Alterum,
quod successione, utpote jam acquisitum ab aliquo cx ascendentibus fue­
rat, oblinetur.
3°. Ratione effectus, in hœreditariuni simpliciter, hatreditarium ex pacto
cl providentia, et in hœreditarium mixtum cx utroque. llæreditarium sim­
pliciter lale, est feudum concessum pro se, ct quibuscumque hæredibus,
sive ab intestato, sive vocatis per testamentum, sive necessariis, agnatis
et cognatis; sive voluntariis ct extraneis, etiam feminis; sed hoc casu ad
feudum improprium deflectet. Hæreditarium ex pacto et providentia, quod
eliam gentilitium vel familiae dicitur, est, quod concessum alicui pro sc et
liliis ac descendentibus sine mentione hæredum. Atque hoc casu solis
agnatis masculis, qui tamen ex legitimo matrimonio procreati, jus succe­
dendi competit ; sive dein in aliis vasalli bonis, ut allodialibus, esse hae­
redes possint, sive non. In dubio quale sit feudum aliquod, quamdiu non
probatur, per pacta specialia recessum fuisse a propria natura feudi, præ.
sumitur esse ex pacto et providentia, quia hoc maxime servat naturam
feudi; recessum vero ab hac fuisse, cum res facti sit, non præsumi, sed
probari debet, llæredilarium mixtum, quod concessum alicui pro se et filiis
hæredibus; ut proinde ineo succedere non possit, nisi qui filius, h. e.
descendens masculus, et simul in aliis vasalli bonis fuerit haeres.
•V». Ratione forma·, in ligium el nun ligium. Prius, a ligando sic dictum,
quod vasallum arctissime liget, est, quando in concessione expresse addita
conditio, ut vasallus domino fidelitatem exhibeat adversus quoscumquc,
semper tamen excepto S. Pontifice, 2. Feud. 40. in fin. Unde non nisi a Prin­
cipe supremo, qui superiorem non agnoscit, concedi potest; neque vasallus
idem duo habere potest feuda ligia a diversis concessa. Nun ligium est, duin
vasallus non adversus quosvis alios fidelitatem spondet; sed ita possit
simul obligari alteri. Sic qui feudum obtinet a Principe inferiore, ita huic
ad fidelitatem se obligare censetur, ul exceptus sil Imperator, Rex, dominus
antiquior, 2. Feud. 28. in [in. et lit. oo. §. 2.
o°. Ratione materiae sive objecti, in ecclesiasticum ct seculars. Ecclesia­
sticum est, quod in bonis ad Ecclesiam pertinentibus constitutum; sive
vasallus sit clericus, sive laicus : Scculare, quod in bonis secularibus; sive
rursum accipiens persona sccularis sit, sive Ecclesiastica. Unde Episcopi
Gennaniæ, qui territoria a Caesare in feuda acceperunt, ut vasalli scculares
balientur. ac veri Imperii Status, jusque exercentes gladii. Cujus rei vindi­
cias contra Novatores dabimus postea. Hinc ct vasallus clericus possidens
scculare feudum compavere tenetur coram judice feudali seculari, dum
feudum recognoscit, c. 5. de Judiciis, c. (>. et 7. de foro compel.
’.m. /hco /I. bare in feuduni possunt quotquot dominio et facultate
libera gaudent dc rebus suis, eas alienando . disponendi. I nde nec feminæ.
ucl clerki quuad bona palrim· nialia , \el quasi talia !Κ„ plebeii exclu-

w *

m. n.ino, i.Mi-HYTEisi, surEuiicii·;,

libello.

dunlur. Est communis, et sumitur ex 3. Feud. c2. Ac ratio est, quod qui­
libet rerum suarum moderator sil et arbiter,
In re. mandala C. Mandati.
Dixi : Quotquot dominio cl facultate libera, etc. Hinc excluduntur hic
1°. Pixelali Ecclesiastici respectu rerum pertinentium ad Ecclesiam , quarum
neque dominium habent, cum carum tantum administratores sint; neque
libera poliuntur facultate de iis, alienando, disponendi libere, sine observatis
in jurcpræscriptis soleinnitatibus; concessio autem feudi vera est alienationis
species, c. Xulli. a. de Rcb. Eccles, alienand. vel non. Extrav. Ambitiosa.
Feudum enim est dominii utilis translatio.
2°. Pupilli cl minores; quia, etsi veri sint domini, nequeunt tamen pro
libitu de suis rebus disponere ; unde feuda nova concedere non possunt sine
decreto judicis ; imo ne quidem eo interveniente; nisi forte, ad cxtingueiidumæs alienum, concedant pretio, etc.; alias enim gratuitas facere rerum
immobilium concessiones, interveniente licet decreto judicis, prohibentur.
L. 3. C. Si major factus.

07. Dico Γ. Accipere in feudum possunt , qui contrahere et contrahendo
obligari a jure non prohibiti, nec aliunde impedimento aliquo juris laborant.
Rursum communis Doctorum in 2. Feud. 3. Dixi : nec impedimento juris, etc.
Cujusmodi sunt infames, condemnati de crimine publico; rei læsæ Maje­
statis; usurarii manifesti ; hæretici et excommunicati non tolerati ; apostatæ
a tota fide Christiana, deportati, banniti, qui a nemine in tutelam recipi
possunt; co quod stare honeste in curia non possint.
Cæteri vero omnes accipiendi feudi capaces habentur , ul femina?, pu­
pillus ct minor, etiam sine tutoris et curatoris consensu , quanquam hoc
solo discrimine, quod minor etiam ad servitia personalia obligari possit sine
curatoris scitu, secus ac pupillus, quia curator rebus datur, non personae;
tutor vero et rebus et personae. Ac ratio est, qnod licet res suas, sine horum
consensu, deteriores reddere non possint ; meliores tamen facere non pro­
hibeantur. Eliam communitas, ea tamen lege, ut quasi-vasallura consti­
tuat, tum ut feudum per hunc accipiat, cum tota communitas perse ipsam
non possit; tum , ul eo mortuo petatur investi tin's renovatio, quia com­
munitas ipsa nunquam moritur. Item Superior respectu inferioris; servi;
clerici tam seculares, quam tota Religiosa communitas, substituto ab hac
quasi vasallo, c. 7. de Foro comp. c. unico. §. 2. de Statu Regular. in. 6. 2.
Feud. 40. Modo tamen sit feudum francum, h. e. sine onere officii perso­
nalis ; vel eliam si eum hoc onere, modo sit cum eorum statu compatible ,
vel per substitutum eo fungi liceat, etsi esset incompatibilc. Et in Germania
quidem dc hoc dubitari nequit, de qua constat, quod Episcopi, Abbates,
aliæque personne Ecclesiasticae non raro ampla possideant feuda, annexo
jure regalium , licet servitia Caesari debita, ad quæ obligantur, vehit ad mi­
litandum , per alios exhibeant.
S7 dicas : Praelatus Ecclcsiæ potest renovare feuda antiqua, sive res Ecde*
siasticas ante in feudum concedi solitas iterum in feudum dare, ut colligi­
tur ex 1. Feud. 1. Ergo etiam poterit dc rebus Ecclesiasticis dare in feudum
primo.
R. ,V. Cons. Disparitas est, quia feudi antiqui renovatio non est infeudàtio
nova, nec proprie alienatio, sed putius, ei res ad Ecclesiam reversa ab au·

(J8

bE SfECIEBVS JLRIS HKxltS.

liquo in feudum sit dari solita, exeeulio; imo, si hæres adsit, necessaria
continuatio, c. /in. A. t. et Eætrar. Anibiliosœ. Fieri tamen debet sub condi­
tionibus antiquis, et modo non magis nocivo Ecclesiæ. Hinc nequit Pnelatus I". rem reversam ad Ecclesiam dare communitati, quia , cum hæc non
moriatur, si tamen huic daret,simul abdicaret spem recuperandi aliquando
dominii utilis. 2°. Nequii dare poleiitioribus ; non Feminis, si ante non
habuerint. 3°. Si res ad Ecclesiam reversa jam hujus cum dominio rursum
conjuncta fuisset ; vel si Ecclesiæ ita exigeret necessitas, utpote ad pauperiem
redact®· rursus intendare alios non licebit.

ARTICULI S H.
QUIBIS UOHIS ACQUIRATUR FEUDUM, ΕΓ ΛΜΙΊ ΓΛΤΙΠ '

L·

,·=»«*

‘J8. Dico /. Acquiritur modis tribus : 1°. Pacto. 2°. Præscriplione longis­
simi temporis . hoc est, 30. annorum contra secularum domiutun , 40. vero
conii"a Ecclesiam, 2. Feud. 20. c. 4. de Prascript. 3°. Successione. Non tamen
pacto nudo, neque successione nuda acquiritur; sed traditione simul opus
est, quæ hic investitura dicitur; estque duplex, propria et realis, dum
vasallus corporaliter inducitur ; et impropria, qua possessionem per tradi­
tionem signi, vexilli, vel sceptri consequitur. Toties vero investitur® est
renovatio petenda, quoties persona vel domini directi, vel vasalli mutatur.
Dico //. In fcudo gentilitio, vel Familiæ, successio ab intestato 1°. descen­
dentes naturales et legitimos simul tangit; ac quidem si plures extent filii,
in capita, nisi feudum individuum sit. 2°. Delicientibus vero descendentibus,
ad succedendum in feudo antiquo agnati collaterales proximiores vocantur,
exclusis semper regulariter feminis. Est communis Jurisconsultorum ex
I. Feud. I. et 8.; item 2. Fetui. 1.11.13. Servitque hic ea regula, quod ab
intestato succedant in feudo , qui alias in allodialibus, coque ordine, quoad
succedendum a jure civili vocantur, quaindiu jus feudale nihil aliud statuit.
Dictum 1°. Descendentes, scilicet ascendentibus, ut patre, avo regulariter
exclusis, nisi pater forsitan in favorem filii renunciasset feudum, hicquc
sine liberis decederet; vel nisi in feud·· novo institutus fuisset filius intuitu
meritorum patris, ac filius decederet rursum sine liberis. Præterea obsera
I. quod filius non succedat patri ; si reliquam hæredi talem paternam repu­
diaret, licet ea repudiatio nihil cæteris agnatis officiat, 2. Feud. 51.; eo quod
indecens sit, contemni a filio patrem, a quo omnia obtinnit, permillique
patris bona subhastari, ipse tamen feudo gaudeat. 2. Filium, si in feudo
familiæ succedat, obligari ad solvenda defuncti patris debita; non taiueu
agnatos, utpote qui, repudiata licet bæreditate reliqua, permittuntur con­
sequi feudum , non vero filius. 3. Filios tamen succedere in feudo , etsi cælera exhæredati sint a patre; quia .quoad feudum, dispositio defundi
locum non habet, 1. Feud. 8.
Dictum2°. Saturates ct legitimos simul, hoc est, ex legitimo procreati
matrimonio, quibus tamen æquiparantur , qui per matrimonium subsequens
legitimati. Hinc excluduntur 1. naturales tantum , licet légitimât! postea
per rescriptum Principi., 25. Icud. 2.; a quo l.uncn excipitur, nisi expresse

■MM
III: FElMiO , Ρ.ΜΗΙΥΊ F.I'M , SüpEHFICtE, LIBELLO,

69

légitimaii essent ad succedendum in feudo novo; ad succedendum enim anti­
quo, in quo agnatis cæleris est jus qnæsilum , nec a Principe in horum prae­
judicium légitimai·! possunt. 2. Mullo magis spurii. 3. Legitimi tantum,
sive adoptivi ,20. Feud. 2. verbo naturales; cujus ratio, quod feudum familia·
detur sanguini. L Eliam probabilius nati ex matrimonio ad rnorgenaticam
contrado, id est, ea lege, ut certa pecuniae quantitate contenti, dein patri
ab intestato non succedant. Nititur hoc textu claro 29. Feud. 2.
Neque huic obstat, quod 2G. Feud. 2. dicatur : Filii nidi ex ea uxore, cum
qua matrimonium tali contractu celebratum est, ne filii ex ea nati patri ab
intestato succedant, in feudo succedunt ; nam, ut communiter notant inter­
pretes, in postremis omissa est particula non, ac legendum : in feudo non
succedunt. Ac ratio est, quod alias hæc textui subjecta ratio : quoi[ pactum
exclusivum a successione , quamvis ratione improbetur, ex usu tamen admit­
tatur , prorsus inepta esset.
Dictum 3°. Si plures extent, in capita ; nisi feudum sit individuum, ut sunt
in Germania 1. Electoralus, qui ob utilitatem Imperii competunt soli pri­
mogenito, juxta Bull. Aur. c. 7. et 24. 2. Fetida regalia cætera ad servandas
in splendore illustres familias; sic tamen ut secundo, xel ulteriore loco
geniti retineant insignia et titulum, cum spe fultiræ aliquando successionis;
hisque assignentur certi reditus, vulgo apanagium. Alias vero si individuum
non sit, succedunt in capita, sique jam unus, vel plures decessissent relictis
liberis, hi in stirpes succedunt , loco defunctorum patrum jure repraesenta­
tionis; quod jus repraesentationis etiam ad nepotes ct omnes ex ea linea
descendentes in infinitum transit, 2. Feud. 50.
Dictum 4°. Deficientibus descendentibus, vocantur ad succedendum in feudo
antiquo agnati collaterales proximiores, non primo acquirenti, sed ultimo
possessori fetidi, 2., Feud. H. 37. 30. Porro semper attendi debet linea illi
proximior a quo feudum pervenit ad lineam extinctam ; quia si feudum
semel lineam aliquam est ingressum ea non egreditur, antequam tota fuerit
extincta. Ac tum succedunt 1. fratres possessoris defuncti in capita; uno
vero vel pluribus fratribus praemortuis, liberi, jure repraesentationis in stir­
pem, vel stirpes; sique singuli essent mortui, ut nemo superesset, nisi
defuncti vasalli nepotes, hi in capita succedent; Siculi de jure civili succe­
derent in allodialibus, a quojus fcudale non recessit. Dictum denique : in
feudo antiquo; quia novum, cum in hoc agnatorum nemini jus quæsilum
fuerit, decedente sine liberis vasallo, ad dominum directum revertitur.
Didum 5°. Feminis semper regulariter exclusis. Ratio enim concedendi
feudum familiæ, quale semper feudum praesumitur, nisi aliud ex pacto
expresso constet, est 1. ul propagetur familia : 2. ut vasal lus domino praestet
obsequia militaria, eum inter pares curiæ adjuvet consilio, etc. Sed ad hæc
ineptæ sunt feminæ; et præsertim per feminas, quæ ratio principalis est,
non propagatur familia, sed feminæ sequuntur familiam, intra quam
nubunt alicui.
Competit tamen etiam feminis successio I. in feudo femineo proprie
dicto, in quo nimirum primitus instituta fuit femina. 2. In femineo latius
dicto, id est, in quo vel speciali pacto, vel consuetudine, vel statuto permit­
tuntur succedere. 3. In emptilio, quod pretio solutum, vel simili oneroso
titulo, ul permutationis, etc.; sic, ul pretium prope adæquel rem fetida-

i

*

70

DE SPECIERIS JI RJS REAUS.

lem, L In mere hæredilario ; ratio est , quod cum in hoc eliam succedant
extranei, non appareat, cur descendentes feminæ esse debeant conditionis
pejoris; in quo proinde servitiorum personalium obligatio catenas remissa
censebitur, ut per alium præstari possint. De feudo franco controversia
inter Jurisconsultos, affirmantibus aliis ; aliis negantibus , quod, licet eas
servitiorum obligatio non videatur ad succedendum in illo reddere inhabiles,
eas tamen videatur excludere ratio altera el principalior, quod per feminas
familia non propagetur. Hic tamen

99. Observa : Feminas non permitti succedere , quamdiii superest mascu­
lus, etsi alterius lineæ, si modo a primo acquirente procedat; imo mascu­
lum descendentem ex femina adhuc piteferri femina?, 17. et 30. Feud. 2.,
nisi feudum sit hæreditarium, vel femineum cum jure primogeniture, quo
casu gradu proximior femina excludet remotiorem masculum. Porro femi­
nam semel admissam non expelli feudo per masculum postea natum, satis
inter Jurisconsultos convenit, nisi, quo tempore admittebatur, jam mascu­
lus fuisset in utero; hos enim, uhi de commodis eorum agitur, a jure civili
pro natis haberi, res explorata est, ac constat ex L. Ί. et penult, de Stat,
hom.
100. Sed. inquies, quid juris, si femina, in feudo, in quo alias ad succe­
dendum capax . fuerit semel exclusa per masculum, an propterea perpetuo
erit exclusa, ul postea, deficientibus masculis, feudum redeat ad dominum ?
R. Neg. cum communiore et veriore Jurisconsultorum sententia ; sed eo
casu succedet femina, etsi jam semel exclusa. Ratio est 1°. quia 1. Fetui. 8.
2. absolute dicitur quod filia succedat filiis non extantibus; ergo non
excluditur absolute femina, sed quatenus tantum obstat cxislentia masculi :
atqui ex supposito hæc non obstat; ergo. 2°. Ex 2. Feud. 17. ubi dicitur,
non patere locum feminæ in feudi successione, donec masculus superest ex
eo, qui primus de hoc feudo fuerit investitus; ergo eidem patebit locus ,
quando non amplius superest masculus; particula enim donec jus feminæ
non removet penitus, sed solum suspendii. Et vero sequeretur alias, quod
si quis habens filios et filias fcudurn pro utriusque partis descendentibus
acquireret, nunquam filiæ possent succedere, utpote quæ statim initio
excludi deberent, quod patet ex tenore hujus feudi esse absurdum; eadem
vero ratio in omni feudo femineo tenet, quia 2. Feud. 18. semper acqui­
rens sibi et suis hæredibns censetur voluisse prospicere.
101. Nec obstat 1°. quod extal 1. Feud. (>. §. 1. ubi : Si (piis eo tenore feu­
dum acceperit, ut ejus descendentes masculi et feminæ illud habere possint,
relicto masculo, ulterius feminæ non admittuntur : particula vero ulterius
est perpetuo exclusive.
R. D. Ulterius femina* non admittuntur, quamdiii superesl masculus
C. Si nullus amplius supersit .¥. Particula ulterius hic conditionale sumi
debet. ut concordet cum textu claro 1. Feud. 17. donec masculus superesl.
Vel eliam D. sic : Ulterius, id est, ultra, vel praeter masculum simul femina
non admittitur C. Ulterius sumendo in sensu exclusive pro omni tempore
futuro .V. Certe utroque sensu ulterius sumi polest,

di:

rr.VDO, emphyteisi. superficie, mbei.i.o.

71

102. Nec obstat 2°. quod I. Feud. (>. §. 2. in fine addatur : el his omnibus
ensibus feudum amittitur, cl ad dominum revertitur; sed inter casus ibi
relatos etiam est hic, quod femina fuerit exclusa; nam verba finalia hæc
non ad
1. ubi ponitur casus de femina per masculum exclusa, sed ad
§. 2. pertinent, ubi excluditur mulus (eujusmodi defectus tamen hodierno
usu a successione non amplius excludunt); ita ul sensus sit, quod in omnibus
casibus, quibus in feudo successurus esset mulus, alio scilicet successore
non exislente, feudum ad dominum revertatur. Ac ratio est, quod si verba
finalia pertinerent ad § 1., sequeretur, quod eliam feudum rediret ad domi­
num masculis existentibuscum feminis; dicitur enim §. 1.67' quis eo tenore
feudum acceperit, ut ejus descendentes masculi et feminæ illud habere pos­
sint , relicto masculo, ulterius feminæ non admittuntur; at notorie falsum
est, eo casu feudum redire ad dominum ; ergo verba illa finalia solum §. 2.
sensu dato respiciunt.

1

■

p M e tttjW P ** n

104. Dico III. Feudum amitti potest vel sine delicto; vel cx delicto,
quod in hac materia proprio nomine, quod et retinebimus deinceps, felonia
dicitur.
Sine delicto amittitur 1°. Rei feudalis interitu, per terræ motum , occu­
pationem hostilem et similia; domo tamen per incendium conflagrante,
feudum adhuc in area perseverat ; est enim dominii species , quod ipsum
etiam fundum penetrat.
2°. Morte vel vasalli, si hæc feudi natura fuerit, ut ad hæredes non
transeat, ut feudum camcræ, caverne, guardiæ , castaldiæ, advocatiæ : vel
domini directi sine successore decedentis , quo casu et proprietas rediret ad
vasallum; et consolidaretur cum dominio utili ex natura correlativorum,
si feudum fuerit oblatum ; secus,si datum; tunc enim agnati, qui in allodialibus , succedent. Ratio discriminis est, quod feudum oblatum initium
a vasallo, qui rem suam libere in feudum alteri obtulit, ducat; datum
vero , non a vasallo, sed alio domino.
3°. Refutatione, sive cessione , si vasallus domino directo jus suum cedat ;
quod , etiam eo invito potest; si modo non in fraudem tiat, ut eo tempore, quo sequi dominum in bellum oporteret ; posteaque in accepti bene­
ficii memoriam dominum non offendat. Quod si feudum novum sit, ut
cedat domino, agnatorum haud consensu eget, quibus in eo jus nullum
qiuesitum est; recte tamen domini, si illud huic non absolute , sed iu favo­
rem alterius resignare voluerit. Si antiquum, et domini et agnatorum con­
sensu eget, si extraneo cedere vellet, cum, secus, in eorum prcejudicium
ageret; nec domini vero, nec agnatorum, si proximiori agnato, alias per
se successuro cederet, sive feudum novum, sive antiquum sit. Si vCro

« H■ v

103. Nec obstat 3°. quod jura semel extincla non reviviscant; et semel a
feudo exclusus maneat semper exclusus ; nam hæc vera sunt, si jura sint
proprie exlincta, et absolute ; si quis absolute exclusus a jure succedendi :
sed jus feminæ per admissionem masculi non simpliciter extinguitur, sed
tantum suspenditur; sic etiam , licet exclusa fuerit a successione actuali ob
exislentiam masculi, non tamen idcirco a jure succedendi, si masculus defe­
cerit ; sed per masculos suspenditur jus feminæ, donec masculus superest.

72

il

ÜE SPECIEIU’S Jl fUS KF.AtlS.

feudum fuerit hæredilarium simpliciter, esto antiquum, neque tum agnatorum consensu illud cedere volenti opus est, cum in eo succedere possit
extraneus, si hunc habere hæredem vasallus velit.
Felonia rursum dupliciter feudum amittitur, vel aliquid committendo,
quod omitti deberet ; vel aliquid omittendo, quod fieri deberet; si primum,
erit felonia comm/wo/ns; si alterum, felonia omissionis.
Feloniacommissionis amittitur feudum 1°. si quid directe in domini per­
sonam vasallus committat vel per se. vel per alios, eum ladeiido in bonis
vel corporis, vel famæ, vel fortuna', vel, eflectu licet non secuto, tale quid
machinando; foedus ineundo cum hostibus; eum deserendo in prælio, etc.
2®. Vel indirecte, gravem inferendo injuriam quamcumque personis domino
propinquo gradu conjunctis, vide 1. Feud. 5. 21.2. Feud. 24., ejusque pote­
stati subjectis; cum hæc redundet in dominum. Huc etiam refer, si reum se
faciat læsæ Majestatis, vel alterius criminis, quo infamis redditur ut stare
honeste in curia non possit. 3°. Si quid quoad rem feudalem ipsam delin­
quat, eam sine domini consensu alienando, ul vendendo, traditione
secula, si feudum non fuerit mere hæredilarium, etsi ipsum pœnituerit
statim, ac revocarit. 2. Feud. 38. 42. Eam notabiliter reddendo deteriorem ;
vel negando, ut si exigente domino servitia, neget se ab eo feudum habere.
Non tamen ad alienationem subinfeudalio, si vasallus in feudi accepti parte
subinfendet alium . referri debet ; hæc enim vasallo permittitur ex Constil.
Conrath I. Imperatoris. Et vero sic nihil domino directo deperit; cum huic
vasallus æque post subinfeudalionem, ac ante, obligatus remaneat : sed
neque agnatis; cum cx Const it. ead. subinfeudante mortuo, feudum totum
ad eosdem revertatur.
Felonia omissionis rursum varie amittitur; vehit 1°. Si requisitus debita
servitia non præstet. 2". Si domino directo in hujus quocumque gravi peri­
culo , opem. cum commode posset. non ferat. 3°. Si intra annum et diem,
miles vero intra annum ct mensem . petere investitune renovationem negligenter omittat. 1. Feud. 22. et 2. Feud. 24. .32. 55. Dixi vero : si negligenter
omittat; excusatur enim , si mortem domini . feudi qualitatem ignoraverit;
si dominus extra territorium absens fuerit; si vasallus detineatur infirmi­
tate ; similesque jnstæ causæ adsint. Quamdiu vero durat ignorantia muta­
tionis domini, tamdiu ignoranti, anni et diei, non currit; uti neque
nondum possidenti feudum. sed huic primum currit a dic, quo possidere
erepit.
105. Diro III. Si amittatur feudum ob delictum vasalli, non in personam
domini commissum, regulariter aperitur agnatis, si feudum antiquum sit.
Est Jurisconsultorum communis. Ac constat ex 2. Feud. 37. ubi dicitur: Si
quis talem feloniam commiserit. quee ipsum dominum non respiciat, v. g..
hominem tradendo, ul amplius in Curia stare non possit, feudum perlinent
ad agnatum proximiorem , si feudum paternum sit, id est, antiquum; nam
si novum sit, in quo agnatis nullum jus qnasitum est, per se constat ex
didis ad dominum reverti.
Dixi autem : regulariter; excipi enim debet casus, quo ob crimen læsæ
Majestatis ex primo capite legis Juliæ , sive ex causa perduellionis ac insidia­
rum in viam Principis nomen totius familia· abderetur in perpetuam ieno-

DF. FEfnO, EMPIIVTKUSI, SUPERFICIE, LIBELLO.

73

miniam; tunc e.nim, exclusis agnatis omnibus, ad dominum directum feudiim redibit.
m|
l(M». Dico IV. Feudum antiquum ob feloniam a vasallo commissam in
ipsam damini personam immediate aperitur domino; non tamen stabiliter,
sed post mortem vasalli delinquentis, ejusque filiorum , restituendum est
agnatis. Halnolu. Strlv. de Clingensperg. Scumalzgrlb. Pichler aliique
contra alios.
Pars P. prob. Textibus claris i. Feud. 5. ubi numeratis casibus, quibus
feudum amittitur, simpliciter statuitur, illud reverti ad dominum, si casus
illi sint positi. Ac 2. Feud. 37. feudum ob feloniarn domino aperiri. Item 2.
Feud. 55. ob illicitam alienationem ad dominum libere revertatur. Demum
ibid. §. firmiter. facultas tribuitur domino feudum omnibus modis in suos
usus redigendi, si vasallus vocatus ad expeditionem comparera noluerit,
vel alia præstanda præslare.
Pars 2*. prob- Ex 2. Feud. 2G. §. 5. circa ejus medium , ubi : Si vasallus
culpam admittat, propter quam feudum amittere debeat, neque filius, neque
descendentes ad id revocabuntur, sed agnati. Rursum 2. Feud. 31. ubi:
Vasalli feudum delinquentis, licet ad agnatos quandoque pertineat, filius
tamen ad id nullatenus aspirabit. Hi vero textus conjungi debent cum prae­
cedentibus; sicque evincitur feudum hoc casu immediate aperiri quidem
domino, ut huic ea ratione aliquo modo satisfiat pro injuria , quod volunt
textus priores ; at post vasalli filiorumque ejus mortem, restitui debere
agnatis, quod posterioies textus exigunt. Confirm, ab aequitate naturali;
quia agnati non peccarunt, nec hi ita repraesentant vasallum delinquentem,
sicut filii; nec proin eadem in illis timenda sunt scelera, ut in filiis. Ac
præse.rtim , quia agnati in feudo antiquo jam habent jus quaesitum et consti­
tutum per leges, hoc autem ipsis sine eorum culpa, sive ex facto mere alieno
scilicet vasalli, contra juris regulas non debet interverti Reg. non debet 22.
in 6. Delicta suos debent tenere auctores L. sancimus. 22. C. de poenis. Hinc
palet ratio discriminis filios inter et agnatos. Filii repraesentant patrem : in
jure censentur eadem cum illo persona : magisque timetur in illis, ne, ut
L. quisquis 5. C. ad Leg. Jul. Majest. edicitur, cum sanguine paterno etiam
malitiam participarint. Nihilominus
107. Dices 1°. Feud. 5. 2. Feud. 37. dicitur simpliciter feudum reverti
liliere ad dominum, posse hunc illud modis omnibus suos in usus redigere;
ergo non est restituendum agnatis.
R. D. Ant. Quia ei aperitur immediate, præ agnatis; item quamdiu
vivit vasallus delinquens, ejusque lilii C. Dicitur reverti ad dominum stabi­
liter, quasi ne quidem post vasalli. filioniinque mortem esset reddendum
agnatis .V. Item potest illud modis omnibus redigere in usus suos, sensu
adversariorum .V. Sensu aliorum textuum , qui illud etiam ad agnatos ali­
quando pertinere volunt C. Debent enim hi textus conjunction sumi, ul ante
pnemonui. Potest igitur dominus feudum modis omnibus suos in usus redi­
gere; quia etiam repugnante vasallo cl agnatis, potest omnem fructum per­
ceptibilem ex eo capere, quamdiu vasallus ejusque lilii vivunt; quod vero
etiam perpetuo relinere possit. lex non dicit.

7i

DE SPECIENS JURIS RKU.IS.

DE FEUDO, EMPHYTEUSI, SUPERFICIE, LIBELLO.

1(W. Dices 2°. 2. Feud. 24. Vasallus inter annum el diem Investituram
non petens feudum amittit : el §. /in. ibid. dicitur a vasallo feudum amitti,
et reverti ad dominum, non ad proximos, ut hanc saltem habeat sua· inju­
ria ultionem ; ergo pertinet ad dominum stabiliter. I. quia id videtur im­
portare το amittere. 2. quia nulla agnatorum fit mentio, unde et hi exclusi
censendi sunt.
R. Ie. .V. Cons. cum
Verbum amittere, etsi amissionem perpetuam
ex parte vasalli el filiorum possit indicare; non tamen idcirco simul dicit
detentionem perpetuam ex parte domini contra jus agnatorum. Similiter
etsi hic non liat agnatorum mentio; iit tamen in textibus aliis Cit. in Conci.
R. 2“. etiam D. primum. Dicitur simpliciter illud amittere pro se et suis
filiis C. Eliam pro agnatis .V. Dicitur ibi vasallus feudum amittere, quia
ingratus extitit; infero : ergo agnati non amittunt, quia hi ingrati nonextilenmt. D. etiam alterum : Non ad proximos immediate C. Nequidem me­
diale post vasalli et filiorum mortem .V. Nec plus ex ratione addita evin­
citur, sed bene contrarium; ultio enim eum respicit, a quo illata injuria
est; ergo extendere se non debet ad innocentes agnatos, ut hi, sine data
injuria, suo jure priventur.

•i

112. Dices (>“. Hoc jus qua silum agnatorum tantum est condilionalum ;
sive sub conditione : si non deliquerit vasallus; ergo.
R. A. Ant. quod probari debet; el probari ex jure non potest. E contra
hoc jus agnatorum absolutum esse, non conditionalum evincunt textus sat
dari, aliatique in prob. part. 2*°. Conclus.

ARTICULUS 111.
SIMXE CAPACES PR.EI.ATI ECCLESIASTICI FEUDORUM CUM ADNEXIS REGALIUM
JURIBUS.

113. Nota. Quæstio in Imperio maxime locum habet, in quo solo compcrimns, Archiepiscopos, Episcopos, Abbates aliosque Ecclesiastici Ordinis
possidere sccularia feuda amplissima cum omnibus regalium juribus, quæ
jurisdictioni territoriali, vel insunt, vel inde fluunt, æque ac seculares
Imperii Status. Movetur autem in Prolestanlium gratiam, qui hunc Germa­
niae Ecclesiæ splendorem lividis plus æquo oculis intuentur, utque livorem
tegant, adseitiliis rationibus illam in Principibus Ecclesiasticis potestatem
perstringunt, ceu alienam ab eorum ordine, imo huic repugnantem. Qui,
inquiunt, claves et arma conveniunt? stola et sagum? pedum et gladius ?
Quomodo secularibus implicetur negotiis, qui militare debet Christo? Præterca nihil, contendunt, perniciosius accidere potuisse Imperio, quam illam
utriusque potestatis sacræ et politicæ conjunctionem ; Itter de Feud. Imp.
cap. o. pl η rimique Progestantium Scriplores. Theologi proinde est, prasertim
polemici inquirere, quid attentis Theologicis Scriptura sacra ipsiusque na­
ture instituti a Christo Episcopatus fontibus dici possit ac debeat ; cujus hoc
loco commodior, quam in Theologia alibi, se offert occasio. Quare

1(19. Dices 3°. Si feudum non rediret ad dominum stabiliter; ergo fieri
posset, ut dominus nullam haberet sua* ultionem injuria). Prob. Fieri enim
potest, ut vasallus delinquens post datam injuriam moreretur non extantibus filiis; quo casu feudum continuo pertineret ad agnatos : sed hoc vide­
tur iniquum benefactori domino directo, et contra beneficii naturam, quæ
semper in feudo, secundum sua naturalia speciato, attendi debet.
R. .V. Seq. maj. Ad prob. R. Cum hic casus de contingenti raro, nec in
jure feudali expressus sit; æquilati et judicio Parium Curiæ relinquitur,
qua ratione domino fiat compensatio pro injuria ; vel removendo ad certum
tempus agnatos; vel aliter providendo.
lit). Dices 4°. Ob delictum vasalli prajudicatur hujus filiis, qui tamen
vasallo propinquius conjunguntur, quam agnati, atque reque lu sæpe inno­
centes sunt;* cur creo
non et agnatis?
s*
R. Filios excludendi specialis fuit ratio, quam paulo ante dedi ; hæc autem
cessat in agnatis; vel certe in iis non ita facile prasumilur, quod præsumit
L. quisquis cil. in filiis, de quibus tantum dicitur, quod in iis paterni cri­
minis, id est, hæreditarii exempla metuantur.

111. Dices 5°. Donatio facta inter vivos ob ingratitudinem donatarii revo­
catur stabiliter ad donantem; ergo etiam ob ingratitudinem vasalli feudum
sic revertitur ad dominum. Prob. Cons. Natura enim fcudi est aliqua dona­
tio, sive concessio gratuita, et servat naturam beneficii.
R. D. Con.s. Ergo etiam feudum antiquum sic revertitur ad dominum .V.
novum ('. Feudum novum et donatio pari passu ambulant ; cum nec in hac,
nec in illo sit aliis jus quæsitum. At inter feudum antiquum et donationem
est dispar ratio; non enim in hac. sed in illo jus quæsitum agnatis est, quo
sine sua culpa privari non possunt.

73

i

114. Dico I. Non repugnat ex natura rei utriusque potestatis sacra et po­
litic® in eodem subjecto conjunctio ; nec ex institutione divina Episcopatus;
adeoque Prælali Ecclesiastici capaces sunt feudorum seculariura cum annexis
regalium juribus. Ha Catholici.
Pars i*. prob. Quia si spectetur utriusque potestatis natura, objectum,
tinis, media adeumdem, detegitur quidem inter potestatem utramque dis­
tinctio, diversitas; sed non idcirco repugnantia, quæ plus dicit : quæ enim
sibi invicem repugnant, ibi alterum quod prævalet, expellit debilius alte­
rum; quæ vero distinguuntur tantum , vere uniri possunt ; ut patet in cor­
pore ct anima; ergo. Ant. declaratur. Si objectum potestatis politicæ est
temporale, tinis temporalis felicitas civium, media ad hunc pariter temporalia
sunt ; e contra potestatis sacræ objectum est spirituale, tinis felicitas spiri­
tualis, supernaturalis, media ad hunc spiritualia sunt; felicitas temporalis
ex natura sua non repugnat felicitati alteri spirituali, licet hæc nobilior sit
el altioris ordinis, cum utriusque homo capax sit ; ergo nec potestas utraque
sibi ex natura rei invicem repugnat ; ac proinde sicut corpus el anima , etsi
diversi sint ordinis, proprietates habeant diversas, non tamen sibi repugnant,
sed esse simul possunt, ita duae illæ potestates ut unus idemque possit
subditos ad finem ulrumque promovere.

itt

Î · <-»«

I»E SPECIEBVS JURIS REALIS.

Conf. 1. Juxta vulgata Prolestanlium principia jus utcumque tum incivi­
lia, tum in sacra uni eidemque Principi competit, sive ex natura jurisdi­
ctionis temporalis, cujus jus sacrorum quasi particula sit, ut vult Boeumervs
cum suis ; sive, quod populus jus etiam in sacra ex congruentia, vehit dele­
gando. transtulerit in Principem, ut cum suis contra contendit Pfaffivs. Si
ergo jus utrumque non repugnet juxta adversarios in uno eodemque Prin­
cipe, cur repugnet in Praelato Ecclesiastico? L’nde hic merito mirari subit
quorumdam ex adversariis vel in loquendo incohærentiam, vel inter semel
repugnantiam.
Conf. 2. L'traque potestas conjuncta fuit olim in lege natum : Melchisedech
enim et sacerdos fuit Dei Vilissimi, et rex Salem tien. I L υ. I L Et Moyses
postea dux fuit populi sedens pro tribunali ad decidendas lites Exod. 18.,el
simul sacerdos ante sacerdotium Aaronis. Samuel sacerdos fuit fidelis Domini,
ac simul judex populi, in regem Agag gladium stringens. Numquid Machabæi sacerdotes erant, quippe genus de tribu Levi ducentes, ac tamen *
duces erant saltem militiae, gladio Rempnblicam tuentes. Ergo ex natura rei
nulla esse potest inter utramque potestatem repugnantia, cum factis constet
utramque uniri posse.

Ilii. Respondent : Non tenere argumentationem a Lege vet. ad Legem nov.
Vel si hæc admittatur, contra ipsos pugnabit catholicos ; si enim tum, penes
quem principatus erat, et fuerit sacerdotium , cur non idem sit in Lege
nova, ut penes quem est regio, etiam sil religio? Sed
Contra primum est 1°. Hactenus id tantum nobis fuisse propositum, id
monstraremus, non ex natura rei repugnare potestatis utriusque in eodem
subjecto consortium. 2°. Falsum. simpliciter non tenere argumentum a
L. V. ad L. N. etsi non teneat quoad omnia; cujus ratio est, quod Lex
vetus, attestante Scriptura S., figura fuerit Legis novæ ac typus; ergo
aliqua inter utramque debet similitudo intercedere ac aliquo modo tenere
argumentum a Lege veteri deductum. Sed argumentum, quod inde duci­
tur, non est tale : in Lege veteri terrenus principatus erat aliquando
conjunctus cum sacerdotio; ergo hoc semper debet esse in Lege nova. Sed
hoc ; in Lege veteri non repugnabat ex natura rei conjungi potestatem
utramque in subjecto eodem; ergo neque hæc intrinseca repugnantia potest
adstrui pro Lege nova, cum , quæ semel repugnant intrinsece, semper repu­
gnent; quia, ut aiunt Philosophi omnes, essentiæ rerum æternæsunt.
Contra alterum est, quoti spectata veteris Testamenti historia, nullo plane
ex capite ita inferri possit : ergo penes (piem est regio, etiam est religio; sed
directe hoc contrarium inferri debeat : ergo penes quem est religio, potest
esse et regio. Ratio aperta est; ex quo enim tempore Heus sacerdotium
Aaroni contulit, ac propriam fecit tribui Levi sacrum ministerium; nemini
alterius tribus vel mortalium licuit involare in munia sacerdotalia, ut patet
ex Core. Lathan et Abiron propterea a dehiscente terra absorptis Aum. 16.,
Saule, etsi rege, reprobato 1. Reg. 13., Ozia lepra percusso Paralip. 26.
Alia vero, quæ passim adversarii congerunt pro sacerdotio regum Testamenti
veteris, ut quod David Arcam introduci fecerit, cantica fecerit, et similia,
nihil evincunt ; partim quod facta illa non sint omnia uni propria sacerdo­
tio, sedet laicis esse communia possint, ut cantica sacra componere; partim

1)1. FECDO , EMPHYTEUSI, SUPEIlFIClE, LIHEI.LO.

/7

non nisi sacrorum curam, protectionem ad summum arguant, ut cum David
\rcam introduci fecerit; ipse tamen neque portavit, neque tenuit; sed
solum comitatus, more aliorum hodie principem secularium. Vide de his
in Theologia nostra alibi cx studio disserentes. E contra vero a tempore divisi
a Deo in Aarone sacerdotii licuit sacerdotibus nihilominus exercere jura
principatus politici; ergo quod ex historia Testamenti veteris inferri potest,
præcise illud est : Potest sacerdotium qua tale obtinere et principatum poli­
ticum; non vero : Princeps politicus præcise qua talis fungi sacerdotio.
Cujus nunc uberior patebit ratio.

110. Pars 2*. prob. Quia, quidquid de hoc in paginis Testamenti novi extat,
in his continetur; quod Christus Apostolis suis solummodo dederit potestatem
clavium Joann. 20. : eos fecerit sacerdotes in Ccena ultima : verbo omnem
iis principatum sacrum contulerit; et quoniam sive cum hunc promitteret
sive cum daret, nonnisi ad Apostolos Christus sermonem direxisse legitur
nullibi ad laicos; merito inde arguunt, duce etiam Traditione perpetua
Theologi Catholici, totaque Catholica Ecclesia : ergo jurisdictionem sacram
præcise penes Apostolos suos esse voluit, horumque successores; sed ubi ali­
quando vel verbo innuit, cos idcirco potestatis alterius incapaces esse, quod,
cum caput sit controversial, hic non supponendum , sed vel maxime pro­
bandum est; ex toto autem Testamento novo ostendi nequit. Igitur, licet
Apostoli fuerint habiles privative redditi ad exercenda sacra munia ; non
ideo dici possunt inhabiles redditi ad possidenda regalia secularia, etsi talia
non legantur possedisse. El nisi id ipsum dixerint adversarii, in alterutrum
scopulum necesse est impingant; vel in Lege nova sacerdotium non posse
conjungi cum Imperio. ac proinde penes ipsorum Principes non residere jus
Sacrorum ; vel si cx institutione divina Christi sacerdotium sit inhabile
redditum ad Imperium seculare, adversarios contra illam peccare gravis­
sime, quod et sacerdotium et imperium in eodem tamen Principe consocia­
tum velint; aut penes ipsos non esse sacerdotium verum.
117. Dico 11. Neque repugnat utilitati Imperii, neque Statui seculari
infert praejudicium.
Pars 1’. prob. 1°. Juxta adoptatum a picrisque hodie Protestantibus prin­
cipium, jus sacrorum pertinet ad Principem , ne secus, divisis a se invi­
cem imperio et sacerdotio, detur status in statu, dissensionum et jurgiorum
seminarium ; ut ferme uno omnes ore clamant : atqui huic existimato malo
hoc ipso occurritur, si, qui Episcopi, sint simul Principes territorii. Eodem
modo omnes adversariorum rationes, quas pro Principibus suis allerunt,
hic pugnant pro Prælalis Ecclesiasticis.

118. Prob. 2°. Si repugnaret utilitati Imperii; ergo vel ideo quod minus
lideles sint in supremum Imperii caput, Cæsarcm , et in Imperium ; vel,
quod propter illam unionem potestatum deteriorentur ditiones Imperii. Atqui
neutrum dici potest. Non primum; cum fidelitate in Cassarem et Imperium,
si ipsos status secularcs non conentur antecedere, saltem in hoc cum iisdem
dc primatu certant. Nolo huc allegare Historias, in adversariorum memoria
satis vivas, unde dc illa fidelitate cl studio juvandi Cæsarcm possit ferri

4

78

ht M’fcCILHO Mills IltAl.h.

judicium. Iknnde jurium suorum satis vigilans Imperii caput æque parum
aliquid fidelitatis sibi debilæ patietur deesse in Statibus Ecclesiasticis,
quam secularibus ; cum ambo iisdem legibus, pari jurisjurandi sacramento
teneantur.
Non secundum : Detcrioratio ditionis fieret, vel per alienationem, \el
divisionem, vel oppiguorationem. Sed nullo ex his modo est detcrioratio
metuenda; cum citra consensum Casaris talis alienatio, divisio, nulli per­
missa Statuum in fendis Imperii. Ac si proinde nihil tale citra placitum
Cæsaris facient Status seculares; neque facient Ecclesiastici.

119. Pars 2*. prob. I l alteri inferatur præjudicium ; hic vol jus in rc, vel
certe ad rem, necesse est habeat ; neutrum habent status seculares quoad
territoria Principum Ecclesiasticorum ; ergo.
Quod si fortassis adversarii ideo minus utiles Imperio status Ecclesiasticos
putent, quod hi vigilanliores pro commissis sibi gregibus, turbulentis
Lutberi temporibus, steterint pro avita Religione, pro ejus conservatione
adjuverint Cæsarem; sese novis dogmatibus opposuerint consilio, re, armis;
id pro utilitate Imperii fuit, exegilque ab iis jurisjurandi sacramentum,
quo Casari el imperio tenebantur obstricti ; quod proinde iis nocere non
debet. Imo non sine ratione vereor , ne Episcoporum ac Præsulum Germanis
in fide orthodoxa probata semper constantia, pro eaque tuenda armata
virtus sit tacitum illud \ulnus in adversariorum haerens animis, quod illis
querelas eas contra statuum Ecclesiasticorum potentiam extorqueat, quas
adseititiis aliis ac parum fundatis rationibus vestire conantur, ut modo vide­
bimus.
120. Obj. 1. Eactis et verbis constanter professus est Christus se regnum
temporale non ambire ; ergo neque fas est Pontificem summum, Episcopos,
aliosque Ecclesiasticos Prælatos principatus temporales possidere, aut princi­
pum titulis ornari. Prob. Ant. 1°. Joan. 18. 36. Regnum meum, inquit, non est
de hoc mundo. 2°. Joan. 12. 47. Non veni, ut judicem mundum; sed ut sal': ijicem mundum. 3°. Unde passim se Pastorem bonum , Magistrum, Prœceptorem
dLx.it, vocarique sustinuit. 4°. Quin, cum ipsum facere regem vellent
( Joan. 6. ) fugit.
R. 1°. Si quid ea probent, sacerdotium non posse conjungi cum seculari
imperio; ergo multo magis jugulant capitale plerorumquc hodie Protcstanlium systema, quod debeat conjungi in territorii principe.
R. 2°. Christum in omnia regna omnem habuisse potestatem, quis negare
ausit, ac non solum qua Deum, sed etiam qua hominem? cum enim qua
Deus dominium perfectissimum in creata omnia habeat cx natura sua, hoc
qua homo ex dono Patris communicatum accepit : Dedit ei potestatem, el
honorem, el regnum. Dan. 7. Nec regis titulum propterca penitus declinavit;
quin hunc triplici idiomale, non sine causa et mysterio, ipsi suæ cruci
inscribi sustinuit. Quod vero regnum temporale non ambiret, vel potius
potestatem etiam secnlarem non exerceret; singularis fuit ratio, dc qua
nunc; nam
R. 3°. Λ. Cons. Quod enim potestatem secnlarem non exerceret, causa
erat finis, propter quem in mundum \encrai. \encrai autem, ul esset

i

g

DE 1ELD0, Ι.ΑΙΙΊΙ1 Tl.l Sl, SIH.HHLIE, LIBELLO.

.Mediator cl Redemptor, qui Redemptionis opus sua morte consumma­
ret. Hic vero linis supernaluralis erat, ad quem nihil conducebat pote­
statis politic® exercitium, aula regia, famulatus, milites; quin, cum
ex voluntate Patris tali modo redimere mundum deberet, splendor regius
plane non conveniebat. Deinde venerat, ut esset Pastor, Magister, id est
nuv® Legis doctrina, suoque prævio exemplo imbueret homines ad cœlum;
proinde ea in forma advenire debuit, non quo deterreret homines, ut fecisset
majestas regia; illudque vit® amplecti genus, quod possent imitari omnes,
reges, principes, divites, pauperes, quoque homines ad amplectendam
libere fidem alliceret, non cogeret, l ude S. Augustinus ad illud Joan. 18. cit.
Tr. 115. in Joann. Audi, inquit, circumcisio: audi preputium : non impedio
dominationem vestram. Quid vultis amplius? Venite ad regnum, quod non
est de hoc mundo; venite credendo, non servite metuendo. Hinc patet respon­
sio ad prob. Ant.

121. Obj. 11. Christus non obscure suis Apostolis omne secui arc imperium
prohibitum voluit ; ergo et multo magis Episcopis Apostolorum successo­
ribus. Prob. Ant. Nam 1°. Matth. 20. 25. ait ad Apostolos : Principes gentium
dominantur eorum ; et qui majores sunt, potestatem exercent in eos, non ita
erit inter vos. 2°. Apostolos sic instituit, ut non possiderent aurum, neque
argentum, neque, pecuniam·, non peram in via, neque duas tunicas, neque
calceamenta, neque virgam; quanto igitur minus voluit, ut possiderent
principatus integros, sceptrum, gladium portarent? 3°. Unde et Paulus
2. adTim. 2. Nemo, inquit, militans Deo, implicat se negotiis secularibus,
ut ei placeat, cui se probavit. Et rursum 1. Cor. 4. 1. Sic nos existimet
homo ut ministros et dispensatores mysteriorum Dei, non ut principes ; ergo.
R. 1°. Et rursum ; ergo vel in systemate Proteslantium princeps territorii
non habet simul potestatem sacram ; vel si habet, contra præceplum
Christi habet.
R. 2°. T. interim Ant. N. Cons. Quia pro Apostolis ratio specialis fuit;
nam 1. hoc non permittebat primæva Apostolorum institutio et linis, cum
enim eo /incessent instituti a Christo, ut, nullo loco fixi, irent in mundum
universum, prædicarent Evangelium omnibus gentibus, territoria et princi­
patus possidere non poterant. E contra vero magis expediebat ad hunc finem
consequendum eos inermes ct pauperes mitti, tum ne fidei propagatio magis
potenti® eorum seculari et divitiis tribueretur; tum, ut lauto magis ac
promptius gentes traherent in obsequium fidei; cum enim terrena respue­
rent Apostoli, inde non poterant non intclligere gentes, illos ad se solius
annunliand® veritatis studio advenisse. Prælerea non omne quod Apostolis
dictum, transiit in regulam pro Episcopis : ac proinde sicut nemo, nisi
ineptire voluerit, ex illa Apostolorum institutione, regulam datam esse
Episcopis contendet, ut ii modo sine pera, sine calceamentis percurrant
orbem; vel mendicabulorum instar circumcursent vagi ; sic nec inde impu­
gnari potest potestas accessoria altera , secularis Episcoporum.
Dixi : T. interim; 1. quia nihilominus quædam potestatis vindicative
inter Apostolorum actus exempla relucent; in Petro morte Ananiam et
Saphiram mulclaiitc Act. 1., in Paulo Elymam magum cæcilalc puniente,
Aci. 13.

80

Di: SPEClEllts JUllS REMIS.

2. Quia ne hi quidem textus, saltem mimes, evincunt intentum ad tersariorum pro ipsis Apostolis. Nam
Ad
R. Hie agitur de dominatu pi-ecise respectu aliorum Apostolo­
rum , ut inter eos futurus major . dominatum in reliquos Apostolos , inore
regum gentilium, h. e. despotiium ac tyrannicum (hoc enim sonat vov
græca χαταχυραύουσι ) non exerceret; patet ex his, non ita erit inter eos;
tum ex subjectis : qui vult vestrum major fieri.
J(/3U“. S. Pauli verba indefinita ac generalia non Ecclesiasticos piwcise,
sed etiam laieos respiciunt, idque solummodo volunt, nc quis secutoribus
negotiis se nimium dedat , ut se iis implicari patiatur , ut eorum , quæ Dei
ct vocationis christianæ sunt, vel nullam , vel minorem , quam secularium
rerum, curam habeat. Hi proinde ex hoc nihil contra recte ordinatum
laicorum secutorem dominatum , sic neque contra alterum argui possit.
Jî/.P®. Equidem Paulus non dixit : non ut Principes; sed neque idcirco
dici potest, quod omnem potestatem aliam positive exclusam voluerit.
Deinde Episcopi nostri vere nihilominus sunt, manentque ministri et dispen­
satores mysteriorum Dei, conjuncto licet principatu alio.

122. Obj. 111. 1°. In tota primitiva Ecclesia priorum secutorum non
habetur vestigium juris . vel imperii secularis apud Ecclesiasticos. 2°. Po­
tius Ecclesiastica jura id prohibent ; dum velant Monachis et Clericis, nc
secularibus negotiis se immisceant, de quo vide tot. tit. Ne Clerici, vel
.Monachi. Lib. 3. Decret. 3°. Viri saucii et insignes hoc in Clericis detestan­
tur : S. Berxardvs Lib. 2. dc Cousid. c. 6. ad Eugexie.u Papam ; _Vc dictam
sola humilitate putes , non etiam veritate vocem Domini : Reges gentium, etc.
Planum esi : Apostolis interdicitur dominatus. I ergo tu. et tibi usurpare
aude, aul dominans Apostolatum , aut Apostolicus dominatum ; plane ab alter­
utro prohiberis : si utrumque simul habere voles, perdes utrumque. Forma
Apastolica hecc est : dominatio interdicitur, indicitur ministratio. Similiter
Usus Cordubensis acclamabat imperatori Coxstaxtio , teste S. Atha.xasio
Epist. ad solitar., Tibi Deus Imperium commisit, nobis, quæ sunt Ecclesiœ,
concredidit... Neque igitur fas est nobis in terris Imperium tenere , neque tu
Sacrorum potestatem habes, Imperator. -4°. Non expedit bono imperii ; ut
enim ait Philos. 4. Politic. 14. male consultum est imperio, in quo pars
civium potentiorum pendet a principe externo ; sed sic pendent a Romano
Poulihce status Ecclesiastici. Cox r me. ad Lampad. c. 6.
123. R. Ad 1"®. Quid mirum primis illis seculis apud Praelatos Ecclesiæ
non extitisse, saltem eo modo et forma . ut nunc, jura sccularia regalia, vel
Imperium; unde enim acciperent, Romanis imperatoribus (idem est dc gen­
tilibus regibus i Christianos vix vivere , ne dicam, imperare more principum, permittentibus ? At Christianis sub imperatoribus se continuo res
aliter habuit, etiam secularium litium decisione concessa Episcopis, adeo
ut horum sententiæ penitus acquiescendum esset; ita in Cod. Theo­
dosiano extat Lex Theodosii Imperatoris Lib. 16. Tit. de Episcop. judic.
relata a Gratiaxo Cans. XI. Q. 1. Can. Quicumque litem habens, sive
possessor, sive petitor fuerit, vel initio litis , vel decursis temporum curri­
culis... judicium elegerit Sacrosancta Sedi» Antistitis, illico sine aliqua

----------

IU. lEl IH), EMPHYTEUSI, SUPERFICIE, Ι.ΙΒΕΙ.Ι.υ.

- -

S|

dubitatione, cliamsi alia pars refragatur, ad Episcopum judicium cum ser­
mone litiuanlium dirigatur. Ac apud IvO.nem ct Ansei.mi m paulopost subditur
quud nunc habetur , Cans, el Q. cilt. ('an. Omnes itaque causa?, quæ vel
prœlorio jure, vel civili tradantur, Episcoporum sententiis terminata per­
petuo stabilitatis jure /innentur; nec ulterius liceat retractari negotium,
quod Episcoporum sententia deciderit. Atque hoc exemplo partira, partira
Episcoporum pietate ct incorrupta constantia permoli Imperatores alii plura
adjecerunt jura, quæ laudem in eam celsitudinem, in qua sunt modo, excre­
verunt. Sic et S. Gregoruim Thaumalurgum Episcopi et judicis simul munere
functum, refert Gregorius Nissenus in illius vita. DeS. Ambrosio idem colli­
gitur ex Lib. Officior, c. 29. De S. Augustino ex L. de opere Monadi, c. 2G.
aliisque.

121. Ad 2u,n. R. Pleraque capita loquuntur de negotiis ejusmodi, quae
statum clericalem ac inonachalem dehonestare possunt, unde utriusque
ordinis oriri possit vilipensio, ut patebit capita singula inspicienti ; sed emi­
nenti ejusmodi imperio, quo nunc gaudent in Germania Ecclesiastici status,
augustius redditur sacerdotium , et ipsis venerandum hostibus.
125. drf 3,lm. S. Bernardus , ut supra de Apostolis dictum num. priée.
loquitur de dominatu pro foro Ecclesiœ, quod hic esse austerus, despo­
lietis non debeat, hunc esse prohibitum; indictam vero ministrationem ,
paternam scilicet dominationem , qualem Christus ipse exercuit, qui licet
summus esset dominus, sic se gerebat, ac qui ministrare venisset, non minis­
trari. Osius verissime locutus est ; cura Christus potestatem utramque dis­
tinxerit, adeo ut sacerdotium nequeat se involare principis alterius secularis
jura; vel luee exercere, quando illa nondum habet, ut non habebat tempore
Constantii; nec princeps laicus unquam usurpare jura sacerdotii. Cur vero
sacerdotium possit acquirere jura etiam secularia eaque exercendi capax
sil; non vero vicissim princeps secularis jurium sacerdotii, ex dictis in Con­
chis, constat, tum inde, quod separationem sacerdotii in Aarone ab imperio
Christus nusquam abrogarit; sed sacerdotium iigurale elevarit in verum ,
huicque uni in Apostolis a se electis et vocatis, potestatem sacram etsupernaluralem remittendi peccata, conficiendis. Corpus suum, etc. contulerit,
nusquam alicui laico vel principi; unde sequitur, quod, primæva Christi
institutione non observata , non possit haberi sacerdotium ; ac laicos, sine
legitima vocatione juxta ordinationem Christi, non posse usurpare jura
sacerdotii ; posse tamen hoc usurpare jura secularia, quia ad hæc homines
omnes capacitatem naturalem ct radicalem proximam a natura habent,
quam vero Christus ministris suis nullibi ademit.

12G. Ad 4um. R. hi politicis et feudalibus non pendent a Romano Ponti­
fice, sed ut status cætcri solum recognoscunt Cæsarcm supremum prin­
cipem; ergo nihil ab illis metuendum Imperio.
Demum , ut aliquid dedisse videamur adversariis, fatemur cum Bellarmino hic : Etsi absolute forsitan prœslaret, Pontifices ct Episcopos spiritualia
solum tractare , d Reges temporalia ; propter malitiam tamen temporum
Mp rieni ia clamat, non solum utiliter, sed diam singulari Dei Providentia
ni. p. 2.
6

Œr

» ■ *. /· ·

\

a»

UL SPECIEM S Jl IUS REAUS.

DE IELDO, EMPHYTEUSI, SUPERFICIE; LIBELLO.

donatos fuisse Pontifici aliisque Episcopis temporales quosdam Principatus.
Si enim in Germania Episcopi principes non fuissent, el etiamnum essent ,
nulli suis in sedibus quieti permansissent, vel quieti permanerent.
ARTICULUS IV.
QUID SIT EMPHVIEVSlS, UTIDQUE JIRIS CIRCA ILLAM? ITEM LI BELLI'M , ET

SUPERFICIEM ?

127. Emphyteusis rursum , sicut feudum , sumi potest 1°. objective , sive
pro ιό in emphyteusin data : 2°. efficienter , pro contractu consensual! de
utili rei alicujus immobilis dominio in alium transferendo sub conditione,
cumque onere meliorationis rei emphyteuticœ , pensionis quotannis præstandæ, sive canonis annui, et eam non alienandi : 3°. effective, pro jure,
vel ipso dominio utili per contractum in alium translato, quo etiam sensu
hic de emphyteusi disseremus.

*

■K < r.

-

128. Dico /. Emphyteusis est dominium utile rei immobilis concessum
alteri a domino directo sub onere 1 °, meliorationis; 2°. præslandæ pen­
sionis annuæ, sive, ut vulgatior usus habet, canonis annui ; 3°. rem emphyteuticam non alienandi. Ita Jurisconsulti communiter ex §. 3. Jnstit. de
Locat, et Cond. ac t. t. C. de Jur. Emphyt.
Dictum 1°. Rei immobilis, ut agri, prædii ; hæc enim , non res mobilis,
proprie culturam recipit, et melioratur usu in ordine ad fertilitatem , qui
est finis emphyteuseos. Quin inde nomen traxit, ait Molina Disp. 411. cum­
que eo alii; emphyteusis enim originem a græco εμφυτεύω ducit, i. e. insero,
planto, quod domini olim terras incultas et steriles aliis excolendas darent
vel perpetuo, vel ad longum tempus ; tametsi moribus hodiernis, etiam jam
cultæ in emphyteusin dentur.
Dictura 2°. Dominium utile concessum alteri, scilicet regulariter perpetuo
(Inst. cit.) ita ut ad quosvis hæredes transeat; pactis tamen etiam fieri
temporalis potest, vel ad vitam alicujus, vel ad aliud certum tempus re­
stringi , Zoesics ad ff. tit. Locat, n. 63. Idque non tantum in emphyteusi
civili, sed etiam ecclesiastica verum est; nam et hæc regulariter perpetua
est, Nov. 55. c. 2. Nov. 120. c. 6. §. 1. c. 7. A'. de Reb. Eccles, non alien. Ncc
obstat, quod Nov. 7. tantum emphyteusin extendere videatur ad generatio­
nem tertiam; hæc enim Novella perjura dicta mutata fuit. Zoesics, ibid. n. 65.
Dictum 3°. Sub onere, etc. hæc enim ad essentiam emphyteuseos perli­
nent , huicque soli sunt propria ; quid vero singula importent, paulo post
intclliges.
Ex his emphyteuseos differentia a variis aliis juribus relucet : 1°. ab
emplione-venditione , quod per hanc dominium non solum utile, sed etiam
directum transferatur, ac insuper etiam in mobilibus locum habeat : 2°. a
locatione, in qua rei concessæ non dominium utile, sed solum conceditur
usus; dein emphyteusis res soluru immobiles respicit locatio etiam mobiles:
3°. ab usufruclu , quia el iu hoc non dominium utile conceditur, sed
tantum jus personale ad utendum et fruendum re ; deinde ad hæredes non
transit, secus est de emphyteusi : i°. a fcudo, in quo non præcise canon

83

annuus, sed servilia personalia debentur: ‘P. u contractu censuali reservativo,
in quo nimirum etiam dominium directum transfertur in censualistam,
reservata solum pensione, annua; nec amittitur bonum ccnsilicum, non
persoluta biennio vel triennio pensione debita, sicut de emphyteusi dice­
tur. Quomodo a libello differat, patebit ex dicendis inferius.
δϊ dicas : Emphyteusis conceditur etiam sub onere solvendi laudemii;
ergo.
II. 1). Ant. Tanquam aliquo constitutivo formali ct intrinseco ipsius juris
emphyteuseos A'. Quod se habet ad jus emphyteuseos velat causaliter ct
extrinsece, ac quidem non semper C. Laudemium dicitur illud, quod domino
directo, quoties mutatur emphyteuta, dat in recognitionem investitura? noviter accepta?. Derivatur vox laudemium a laudatione, quod dominus directus
alienationem inter veterem ct emphyteutam novum approbet, sicque laudet;
vel ipse emphyteuta novus solvat in laudationem et approbationem, sive
recognitionem domini proprietarii. De jure communi est quinquagesima
pars pretii, quo æslimatur alias res emphyteulica tempore vel concessionis
vel mutationis, id est 2. pro 100. L. fin. C. de Jur. Emphyt. De praxi tamen
polioris partis Germania? hodie laudemium est pars vigesima, sive 5. pro
100. Pichler.
Hoc vero laudemium juri emphyteuseos essentiale non est, quia non
semper est obligatio solvendi laudemii; velut 1°. in concessione prima em­
phyteuseos, cum, spectato jure communi, solum debeatur tunc, dum quis
per actum inter vivos, ut emptione-venditione, donatione possessio trans­
fertur in emphyteutam novum . vel quando per actum voluntatis ultimae ex
testamento extraneus succedit; non vero si hæres necessarius; nec si detur
filiae in dolem, arg. L. 3. C. de Jur. Emphyt. qua dicitur tum deberi laude­
mium, quando alienatur res emphyteulica alienatione voluntaria; sed dum
succedit hæres necessarius, vel datur filiæ in dolem, non est alienatio
voluntaria, sed necessaria, h. c. quam lex urget; hæc vero vult, ut haere­
dibus necessariis detur hærcditas, et filiae dotentur. 2·. Quando emptiovenditio emphyteuseos irritatur ex L. 2. C. de rescind, vendit, ob læsiouem
immodicam, quia et hæc irritatio ex quadam necessitate fit. 3°. Quoties
successor in emphyteusi jam comprehensus fuerat in investitura prima.

129. Dico II. Emphyteusis dividitur 1°. in ecclesiasticam, si res, quæ in
emphyteusin conceditur, ad Ecclesiam, aliumvc locum pium pertineat, sive
accipiens clericus sil, sive laicus ; et laicalem, si res ad personam, vel com­
munitatem laicam spectet. Utraque, per se loquendo, juxta sui fori leges
regulatur; quod si tamen ecclesiastica sil data laico, quoad dominium utile
dispositionem juris civilis sequitur.
2°. In perpetuam, quæ etiam hxrcditaria dicitur, dum res sine restrictione
ad tempus, vel personas in perpetuum conceditur; ac temporalem, si ad cer­
tum tempus, quod tamen non potest esse brevius 10. annis, ne alias esset
clocalio simplex. Si hæc concedatur ad vitam unius, vel plurium, vilalitium,
vel emphyteusis vitalitia. Perpetiite sive hærcdilariæ simpliciter opponitur
etiam hæredilaria ex pacto et providentia, sive familiaris, aut gentilitia. In
dubio emphyteusis perpetua præsumilur, quia sic regulariter concedi solita
fuit.

«

M

<84

l»E SPECIEHUS Jl IUS HExtlS.

3n. In noram, quando primo acquiritur, quin jam antea quis possedisset ut
emphyteusin ; cl antiquam, quæ a jam pssidente transit ad alium.
130. Dic» III. Concedere in emphyteusin potest, quicumque plenum habet
rei immobilis concedenda? dominium, cl facultatem alienandi. Sumitur ex
L. fin. C. de Eeb. alienis non allemand. Concessio enim emphy leuseos est
alienationis species, c. .'i. et Extrav. Ambitiosa·. Inter Comm., quia per illam
in alterum transfertur dominium utile. Hinc nequeunt in emphyteusin dare
pupilli, minores, pralali ct rectores Ecclesiarum sine præscriplis solemnilatibus, emphyteuticatione nova; etsi possint rem emphyteulicam, quæ ex
defectu omnis haredis rediit ad Ecclesiam, conferre de nmo alteri, si tamen
adhuc perduret ratio, ob quam res primitus in emphyteusin concessa, nec
aliud exigat pneseus Ecclesiæ necessitas; quia, secus, fieret alienatio, nec
consuleretur bono Ecclesiæ. Accipere pariter in emphyteusin potest, qui
potest contrahere; quia accipiens contractum celebrat cum domino directo,
ac pro commodo, quod consequitur, ad certa se onera obligat. Hinc pupilli,
minores sine lutorum, curatorum consensu in emphyteusin accipere non
possunt.

.·

’■·

131. Dico IV. In cmpltvletisi omnes illi et soli succedunt, quos ad suc­
cessionem vocat contractus primus emphy teuticus ; qui. qualis sit, ex inve­
stitura et instrumento debet colligi ; contractus enim ex conventione legem
accipiunt, c. 83. de H. I. in G. Hinc si emphyteusis est perpetua et hæredi­
taria, succedunt hæredes emphy teutæ quicumque, sive ab intestato, sive ex
testamento, etiam extranei: imo femina?, nisi aliud exigat loci consuetudo
contraria. Si data fuit sub hac clausula : pro tc et lueredibus tuis, idem
dicendum est; quia ex tali clausula censetur esse hæreditaria. Si sub clau­
sula ista : pro tc et filiis tuis; est emphyteusis hæreditaria ex pacto et pro­
videntia, succeduntque lilii, etiam filiæ, utpote quæ in jure filiorum nomine
veniunt, L. 8i. 116. ff. de t. 5. el passim; nisi rursum eas excludat con­
suetudo loci. Est vero hoc discrimen inter emphyteusin hærcditariam sim­
pliciter, et ex pacto et providentia, quod priorem possit pater prælegare uni
ex liberis, cui velit, imo extraneo,si modo propterca non minuatur aliorum
legitima; non vero alleram. Cujus ratio est. quod in emphyteusi hæredi­
taria ex pacto el providentia liberi determinate ex investitura ad successio­
nem vocentur; non in hæreditaria simpliciter.
132. Si (pueras : Quid igitur juris, si habens emphyteusin ingrediatur in
monasterium ?
R Transit cum Professo ad monasterium, si hoc bonorum et redituum
stabilium capax sil, juxta Auth. Ingressi. C. de SS. Ecclesiis, in qua bona
emphyteutica non excipiuntur; sub hac tamen limitatione, quod, si est
hæreditaria, post mortem Professi teneatur eam monasterium vendere; ne
domino proprietario præcidatur alioquin omnis spes accipiendi deinceps
laudemii, cum monasterium non moriatur. Si vero est hæreditaria ex pacto
cl providentia , tenetur emphy teusin relinquere iis, qui ad successionem ex
investitura vocantur ; sique horum nullus su petesset, ad dominum directum
libere tevertitur.

DE FF.UDO, EMPHYTEUSI, SI PEKFK IE, LIBELLO,

Neque eo casu monasterium tenebitur ad solvendum laudemium ; quia ad
hoc solum tenetur emphyteuta novus; non vero lucres necessarius: at hic
emphyteuta novus non est; sed persona, quæ illam seorsim possidebat,
adhuc possidet, licet conjunctim cum monasterio, quorum civiliter una
persona est, eaque ratione naturam hæredis necessarii monasterium accipit.
Deinde hic nulla est alienatio voluntaria emphyteuseos, sed, si qua hic
diceretur fieri alienatio, hæc necessaria esset dicenda, quia leges Auth. cit,
volunt talem sua omnia transferre secum in monasterium.
133. Si ais 1°. Sed ponamus laudemia a prædeccssoribus soluta nondum
fuisse; ergo neque ad hæc compensanda tenebitur monasterium.
R. D. seq. Si emphyteusis non sit hæreditaria Ύ. Si hæreditaria C. Sed
priore casu tenebitur. Ac ratio est, quia debita ex bonis hæreditariis sol­
venda sunt; non ex bonis aliis, alio titulo acquisitis. Hinc fit, ut, si quis
in Societate Jesu non graduatus cuidam Collegio legaret bonum emphyleulicum, hoc non teneatur, nec obligari possit ad compensanda nondum
soluta a praedecessoribus laudemia; quia successio Collegii foret proprie
dicta mutatio, eaque libera, non necessaria, eo quod nemo teneatur in
Societate huic quidquam relinquere, neque talis constituat æque unam cum
Societate personam. Tenebitur tamen Collegium ad laudemium novum,
sicut emphyteuta novus.
Si ais 2°. Si maritus donet uxori bonum emphy teulicum; hæc debet sol­
vere laudemium ; ergo etiam monasterium, dum per professionem Reli­
giosi ad illud emphyteusis devolvitur.
R. 1°. AT. Cons. Quia uxor cum marito non est civiliter ct juridice eadem
persona; cum uxor seorsim a marito habere bona et jura propria possit cum
marito non communia ; at sic Professus unam cum monasterio personam
constituit.
R. 2°. Donatio uxori facta est pure voluntaria; illa vero translatio in
monasterium ex supra dictis necessaria.
Si ais 3°. Si Religiosus legaret monasterio bonum emphy!euticum, hoc
postmortem Religiosi teneretur ad laudemium; ergo etiam dum ad illud
per professionem transfertur.
R. .V. Cons. In priori casu fieret mutatio libera et voluntaria, quia trans­
iret ad monasterium præcise facto hominis, non dispositione legis; non
enim Religiosus legare tenebatur ; ergo monasterium fieret emphyteuta
novus, ac proinde ad laudemium tenebitur. At in casu altero transiret dis­
positione legis; nec mutatur emphyteuta, quia Professus cum monasterio,
et hoc cum illo unam personam constituit.
134. Dico Γ. Obligatio emphyteutic est triplex, 1°. pensionis annuæ, sive
canonis: 2°. meliorationis : 3°. non alienandi; eaque tam stricta, ut. si
contra aliquod horum deliquerit. pro ratione culpæ emphyteusis caduca fiat.
Communis cx §. 3. Inst. de Locat. L. /in. C. de Jur. Emphyt., etc.
Amittit igitur l°. emphyteuta jus suum , si non solvat canonem; ac qui­
dem si emphyteusis ecclesiastica sil, si loto biennio non solvat, Nov. 7. c. 3.;
si civilis , et non solvat triennio, L. 2. C. de. Jur. Emphyt. Sed hoc
Limitatur 1. Nisi dominus post illud tempus vel receperit tamen , vel sal> ζ!'

RC>

OE SI’ECIF.BUS JIRIS REAI.IS.

tern exegerit canonem futuri temporis, scilicet qui post triennium de novo
dcbeliatur, ut pro anno quario; hoc enim lacto remisisse censetur dominus
caducilalem; quia contraria sunt, velle alterum privare emphyteusi, ol
tamen recipiendo canonem firmare possessionem emphyteutae, L. 'i.Cod.cit.
cl arg. L. 38. ff. de Minor. Secus vero est, si tantum receperit, et exegerit
canonem triennii preleriti ; quia ad hunc per se domino jus quæsilmu est.
Carpzov. P. 2. C. 38. Def. II.
Limitatur 2. Nisi emphyteuta, ante quam dominus ad privationem ageret,
canonem offerendo moram purgaverit. Carpzov. cit. Quod tamen alii solum
habere locum volunt in emphyteusi ecclesiastica ob c. fin. X. de Locat. ; non
in civili, quod de hac in illo id nusquam reperiatur dispositum : at imme­
rito; cum passim, usu recepto, jus unum suppleat alterum.
Limitatur 3. Nisi emphyteuta solverit partem canonis, eo quod etiam
partis solutio jam dominii directi recognitio, qui saltem partialis finis est
injuncti canonis. Carpzov. loc. cit. Def. 4.
Limitatur 4. Nisi emphyteuta rem emphyteuticam non possederit ; neque
in culpa fuerit, quo minus possideret. Hahprecht ad Inst. §. 3. de Locat.
Et vero nimis durum furet, emphyteutam hoc casu suo jure privare. Addunt
alii limitationem quintam : Nisi dominus debitor fuerit emphyteuta; quia
sic compensatio locum haberet : verum contrarium probabilius est, eo quod
compensatio locum non habeat, nisi in bonis aestimationis ejusdem et pri­
vilegii; sed canon non precise consistit in solutione convent® quantitatis,
sedet in recognitione dominii directi, quod functionem cum alio debito
non recipit. I nde prior sententia tunc forsitan solummodo procedet, si
emphyteuta ante lapsum triennii obtulisse! compensationem domino.
Zoesiis ad ff. iit. Locat, n. 80.
Pono solutio canonis tam arcte emphyteutam ligat, ut ad incurrendam
caducilalis pœnam, ne quidem requiratur sententia judicis ; si hoc dominus
declaraverit, se velle, ut, non soluto canone, in pœnam privatus sit. Colli­
gitur ex L. 2. C. deJur. Emphyt. Notandum tamen hic est, hoc procedere ,
si dominus id declaraverit ; nam ipso jure non existil privatus absolute, sed
condiliouate, si declaraverit dominus.
135. Si dicas 1°. Ponamus, quod pluies hæredes emphyteusin eamdem
pro indiviso possideant, et unus tantum non solverit; saltem tunc emphy­
teusis non cadet in commissum, sive caduca non fiet.
R. Fiet tamen caduca; quia defunctus erat in solidum obligatus ad sol­
vendam pensionem totam, quæ obligatio facto hæredum tolli non potuit;
sed in solidum ad omnes et singulos hæredes transiit, L. 2. ff. §. ea his igitur,
ff. de V. 0. Quod si vero hæredes cum domini directi consensu rem
emphyteuticam divisissent inter se. ut quilibet portionem pro se divisim
possideret,sunt singuli emphyteutic distincti, quo casu unius mora alteri
emphyteutic nocere non potest.
Si dicas 2°. Saltem non obligabitur emphyteuta ad solvendum canonem,
quando ipse vel fructus nullos, vel solum tenues percepit.
R. 1°. Si canon ex conventione solvendus sil magnus, commensuralus
fructibus, ut fieri solet in Germania, ac emphyteuta vel nullos ob casum
fortuitum , vel non nisi modicos percepisset fructus , ad canonem integrum

. · &. · Λ

DE FEl'DO, EMPHYTEUSI, SUPERFICIE, l.liiELl.O.

87

pro illo non tenebitur. Gail. Lib. 2. Observ, 23. Laymans, in Man. c. 17,
coque tesle pluies Jurièconsultî. Et ratio est, quod , sicut locator hoc casu
non teneatur, seclusa conventione speciali; sic nec emphyteuta ad pensio­
nem integram, quia, cum cesset, æquum est, ut cesset etiam obligatio.
Quin si ideo non potuisset fructus percipere, quia res emphyteutica periit
alluvione, vel inundatione, prædium devenisset in manus hostiles, etc. ad
nihil tenebitur æquilate naturali, juxta antiquos rhylmos : si perit res tota,
non dolet emphyteuta; sed si ex parte, nulla liberabitur arte, id est, a parte
canonis.

136. Amittitur 2°. Non meliorando : quod fieri potest 1. Si, juxta tamen
conventionem, non inserat, plantet, etc. 2. Si rem in eodem statu non con­
servet, licet cætera ex re emphyteutica possit omne commodum percipere,
etiam ex incremento hujus, puta per alluvionem , nisi forte incrementum
asset admodum notabile per L. 9. ff. de usufr. 3. Si dolo, culpa lata, vel
levi notabile damnum attulerit rei emphyteulicæ. Auth. quirem. C. de SS.
Eccles, et arij. L. 3. in (in. C. Locat.
137. Amittitur 3°. alienatione, si emphyteuta rem emphyteuticam non
requisito domini consensu alienaverit, id est, vere in alium transtulerit,
vendendo, donando, permutando, etc. L. ult. in fin. C. de Jur. Emphyt.
Ratio hujus consistit in eo, quod domini intersit, quem emphyteutam
habeat; nec cogi debeat invitus, ut alium habeat sibi obligatum, cujus non
est eadem industria.

138. Ac quidem in venditione requiri consensum domini facile, inter
omnes convenit, uti et ut denuncietur pretium ; tum quia venditionem clare
exprimit Lex ult. cit.; tum, ut deliberare possit dominus, annon ipse velit
eodem pretio, quod alius obtulit, redimere rem emphyteuticam. De dona­
tione, aliisque gratuitis actibus alii dissentiunt; co quod in cit. L. solius
venditionis fiat mentio, proque hac sil specialis ratio modo data, quœ non
sil pro actibus gratuitis aliis , donatione, legatione, datione in dotem, etc. At
probabilius est, etiam alienationescæleras esse prohibitas, 1. Quia cit. L.
dicitur, minime licere sine consensu domini vendere ; vel, NB. transferre,
quod non otiose additum, quidquid dicat Glossa, dicilque plus, quam tan­
tum vendere; atqui etiam per alienationes alias vere transfertur. 2. Quia, etsi
specialis sit ratio pro venditione; aliæ tamen rationes manent pro alienatio­
nibus caeleris; ut quia hic honor saltem debetur domino directo, ac præ­
sertim ipsius intéressé domini, quod habet ratione actionis personalis, quam
non debet invitus cogi transferre in aliurn ; cum ipsius intersit, quem habeat
emphyteutam. Unde hoc ad summum permitti posset, ut si emphyteuta
novum idoneum offerat emphyteutam domino, ut hunc, soluto laudemio,
investiat, eum acceptare saltem teneatur dominus.
Si dicas: Ergo si modo emphyteuta declaraverit intentionem suam ven­
dendi emphyteusi» alteri, poterit jam vendere.
R. A’, lllat. Sed postquam denunciavit emptorem et pretium, tenetur per
duos menses, vel <i0. dies exspectare,si dominus directus non declaraverit,
quod ipse emere nolit ; ut interea habeat dominus deliberandi spatium, c. fin.
de Locat, et Cond. L. 3. C. deJur. Emphyt. Quibus lapsis, si tacuerit domi-

DE SPECIEBÇS JI RIS MULIS.

nus, non prohibetor vendere cmphxleiiticnm cimi eponemalibus, sive
melioramentis. Ibid.
Dixi lamen 1°. Emptorem; quia, etsi dominus ipse rem cmphyteuticam
redimere nollet; ejus tamen interest scire, ad quem res sua deveniat, ne
ejus conditio reddatur difficilior; unde si sine scitu domini directi venderet
personis prohibitis, quales hic censentur valde potentes, curiales, valde pauperes, uconomi ignavi, personm privi legiatœ quoad forum, item Eccle­
siæ, etc.; hoc ipso res emphyteutica in commissum caderet, L. fin. C. de
Jur. Emphyt. c. fin. citi. Molina D. 459. 2°. S7 dominus non declaraverit;
si enim, denunciatione facta, declararet statim se ipsum rem suam redimere
nolle, illa duorum mensium exspectatione, cum cesset exspectandi ratio,
haud opus est.

139. Queerer : Quid sit libellus, et superficies?
R. 1°. Libellus, sumptus pro jure sic dicto libellai'io, est dominium utile,
quo vasallus, vel emphyteuta subinfeudat, aut snbemphyteuticat alium.
Posse vasallum subinfeudare alium in feudo accepto, pariter cum obliga­
tione obsequiorum personalium sibi vasallo exhibendorum a subinfeudato,
juris est satis clari, et diximus num. 62. Neque ad hoc consensu domini
directi vasallus indiget, juxta Constit. Conradi Imperatoris. Aliud est de
subemphxteulicatione, ad quam necessarius est domini consensus, adeo ut
sine co habita facta ipsam emphyteusin laciat cadere in commissum , cum
sit vera alienationis species. et nusquam in jure a pœna privationis excepta.
H. 2°. Superficies est dominium utile alieni soli, saltem ad decennium
gratis, vel cum onere concessum, xi cujus in en œdificare, plantare, serere
liceat. Si concedatur infra decennium, erit elocatio. Jus hoc vero se tantum
ad soli superficiem extendit. Hinc superficiario non competunt , quæ in solo
infra ejus superficiem sunt, ul metalla, lapides, etc. Einita lapsu præfixi
temporis superficie, cum hac simul domino cedunt, quæ superficiei inhærent ;
hac tamen lege, ut. cum sint melioramenta justa, dominus pro iis reddat
superficiario pretium. Si res sint ejusmodi , quæ facile a solo separantur,
vehit tabernæ mercatorum , etc. domino non cedunt, eo quod pars soli
non sint, quales censentur res aliæ, quæ ab illo nequeunt commode separari.

CAPIT

L

DE Jl RE ILEREDITARIO.

Hæroditas considerari potest dupliciter. 1°. Objective d materialiter.cstque
ipsa bonorum defuncti tam corporalium, quam incorporalium. ac jnrium
universitas. 2». Formaliter, estque ipsum jus hæreditariimi. juris realis
species consideratu dignissima . de quo mine disceremus . simulqne propter
rerum affinitatem . de iis, quæ cum jure illo nectuntur . vel illud quoquo
modo comitantur.

< Λ**·'

DF. JURE HEREDITARIO.

ARTICULUS L
Ql'ID HEREDITAS? HERES ET Q1 OTI PI.EX ? flÆRF. DITATIS ADITIO ET SIMILIA?

110. Dico I. Hœreditas formaliter sumpta pro jure hæreditario, est jus
succedendi in omnia defuncti jura, L. 8. ff. de B. K. L. 62. ff. de B. I. Id ut
inlelligas, observandum : Hæreditas nondum adita, seu jacens, fictione
juris, defuncti vicem sustinet, et personam repræsentat, L. 34. ff. de A.
H. D. Ratio hujus fictionis fuerunt servi hæreditarii, contenti inter res de­
functi, qui alias nihil potuissent acquirere, non domino antiquo, utpote
defuncto; nec hæredi, quia ante aditam hæreditatem, is nondum est hæreditatis dominus; ut igitur hi possent acquirere, eorumque actus vires habe­
rent, voluerunt leges, ut interim, donec hæres adiret hæreditatem, hæc
defuncti personam sustineret, sicque servus hæreditati tanquam personae
fictae acquireret, L. 34. cit. juncta L. 33. prae. ff. eod. et L. 52. ff. de Hared. instit. Sed postquam adita est hæredilas, hæc, quæ ante aditionem
defuncti personam sustinuerat, post aditionem, fictione juris, haeredis perso­
nam retro a tempore mortis sustinuisse censetur; sic enim intelligenda
L. 24. ff. de Novat.
Dictum vero 1°. Jus, scilicet incorporale et indivisibile; etsi enimhæredilas
objective sumpta , ut dicemus, divisionem recipiat; non tamen sumpta pro
jure. Hinc si vendas hæreditatem illam sumptam pro jure complectente
bonorum etjurium defuncti universitatem , ac deinde res singularis evinca­
tur, emptori de evictione non teneris (L. 1. C. de Evict.) eo quod non
censearis res singulas vendidisse, sed jus incorporale , quod tibi certo com­
petebat. Similiter dum hæreditatem adis, ea quidem tunc pleno jure tua
Iit; non lamen idcirco continuo res singulæ, λ. 208. ff. de Γ. S. Unde fit,
ut si quæ detineantur ab alio , eas vindicare non possis, sed tantum conse­
qui petitione hæreditatis.
Didum 2°. In omnia defuncti jura; possessio enim rerum, quam habuit
defunctus, et quæ sunt facti, non ipso jure ad hæredem transmittuntur ; nec
eatenus hæredilas defunctum repræsentat. Hinc cx delicto defuncti ad poe­
nam hæres non tenetur, licet defundi delictum noceat hæredi, ut præscribere tempore ordinario non possit, ut dicetur suo loco. Vid. num. 188.
141. Dico IL Hæres est, qui vel ex voluntate testatoris vi testamenti, vel
M dispositione legis in omnia defuncti jura, tam activa, quam passiva,
commoda et onera, sive obligationes succedit, L. 37. //'. deacijuir. vel omitt.
hiered. L. 59. ff. de B. I. Dividitur varie :
1°. Alius est institutus, qui vi testamenti ex voluntate testatoris; et ab in­
testato, qui dispositione legis , deficiente instituto, succedit in defuncti jura.
2°. Alius est necessarius, qui sine justa exhæredandi causa , a testatore
excludi non potest, sed necessario debet institui , vel expresso nomine exhæredari. Talcs hæredcs sunt liberi ; et, his deficientibus, nepotes, aliique in
linea recta descendentes, ac demum, etiam his delicientibus, ascendentes in
eadem linea, §. Inst. de exhœred. liber., qui tamen de jure prætorio et novo,
non sunt amplius necessarii, ita ut hæreditatem repudiare non possint, §. 2,

90

DE SPECIEBUS JIRIS REAMS.

Insl. cit, Alius er/raneus, sive voluntarius, qui neque necessario debet insti­
tui , nec adire hæreditatem necessario, sed pncteriri potest, uti et repudiare
hæreditatem oblatam sine aliquo suo incommodo.
Porro ex hæredibus necessariis alii dicuntur sui, sunlque illi, qui tempore
mortis testatoris in hujus patria potestate existant. ut liberi nondum eman­
cipati respectu patris. §. 2. Inst. de llœred. qualit. et differ. Item nepotes, existentes in patria potestate avi, modo tempore mortis avi primum obtineant
gradum, vel saltem delata? haeredi latis, ut si pater eorum esset praemortuus.
At hodie vi consuetudinis, cum per nuptias liberi exeant e potestate patris,
nepotes jure suitatis non frumitur. Suitatis hoc speciale privilegium est,
quod haeres suus, qui ab aditione haereditatis abstinuit, si minor fuerit, per
integrum septennium a tempore, quo major factus, eam repetere possit ; si
major, per triennium, modo res nondum distractae sint, L. fin. C. de repud.
vel abstin. hœred.
3°. Hæres ex testamento rursum alius dicitur institutus, prout substituto
opponitur, estque ille, qui in testamento primo instituitur; alius substitutus,
qui secundo vel tertio vocatur ad hæreditatem, in locum deficientis instituti.
Substitutus iterum varius est pro varietate substitutionis. I nde
Dico III. Substitutio alia est directa, quæ fit verbis directis, sive ubi hæreditas, deficiente haerede instituto, sive quod hic nolit, sive non possit hæreditatem adire, recta via, hoc est. immediate a testatore pervenit ad substi­
tutum , ul si testator diceret : Instituo hæredem Catum; si hic hæres non
çrit, Mœrius hæres esto. Alia indirecta, vel obliqua, quæ fit verbis obliquis,
vel precativis, sive ubi hæreditas mediate, per manus scilicet hæredis, qui
eam a testatore restituere rogatus, pervenit ad substitutum, ul si diceret
testator : Caius hæres erit, quem rogo, ut hæreditatem restituat Mævio, scili­
cet vel totam, vel quotam illius. In hac substitutione haeres institutus, dici­
tur fiduciarius, cujus velut fidei testator hæreditatem committit; et quia hæc
substitutio fideicommissum continet, substitutus hæres fideicommissarius
appellatur. Differunt autem ambæ substitutiones, 1°. quod directa in testa­
mento fiat, Inst. pr. de Vulg.Substit.; indirecta, etiam in codicillis, quia in
his fideicommissum, non tota hæreditas relinqui potest. §. 2. Inst.deCodicill.,
ac dicetur suo loco. 2°. In priore tota hæreditas transit ad substitutum ; in
altera ipsi detrahitur quarta trebcllianica, §. Ί. Inst. de Fideicomm. hœred.
De qua rursum alibi plura dicemus. 3°. In prima locus est juri accrescendi,
etiamsi substituti non sint conjuncti, arg. L. 53. §. 1. ff. de acquir. hœred.
In secunda non, nisi re, aut verbis sint conjuncti, quia in hac non vacat por­
tio deficiens, sed remanet apud hæredem institutum. Caupzov. P. 3. c. 2.
Def. 19. De indirecta hic nondum plura dicendi locus est, sed ubi de ultimis
voluntatibus, ac quidem fideicommisso disseremus.
Directa rursum alia est vulgaris, quæ fit vulgo, h. e. communiter a quo­
cumque testatore hæredi cuicumque, in eum casum, si hæres institutus de­
fecerit, vel hæres non erit. Alia pupillaris, qna pater impuberi in sua pote­
state constituto, hæredem substituit, qui ilii succedat, si impubes moreretur.
Alia exemplaria, sic dicta ab exemplo pupillaris, ad cujus normam est
introducta, qua a patre vel matre, vel alio ascendentium substituitur alius
liberis mente captis, vel alia de causa testari a lege prohibitis; in eventum,
quoin tali statu morerentur. Alia reciproca. qua instituti sibi invicem sub-

DE JURE IIÆIlF.DITARIO.

<)j

stiluuntur; ul : Caius cl Mœvius erunt hœredes mei; alterutro autem défi·
ciente, aller habebit hœredliaient totam. Dicitur etiam Irretiloqua, quia
brevibus concepta verbis. Alia compendiosa, quæ plures pro diverso tem­
pore substitutiones complectitur, ul : filium meum hæredem instituo, eique,
ipiandocumque obierit, Caium substituo; hæc enim substitutio vulgaris est,
si filius moriatur ante patrem ; et pupillaris, si post patrem iu ætate pupil­
lari; ct exemplaris, si amens factus in pubertate decedat.
Demum pupillaris alia expressa dicitur, quæ fit sub expressa conditione,
si filius lueres fuerit, et in ætate impuberi decesserit, pr. Inst. h. t.; alia
tacita, quæ iit sub vulgari substitutione filio familias explicata ; ut: si filius
hæres non erit, Caiuserit.
142. Dico IV. Aditio hæreditalis est actus legitimus hæredis extranei,
sive verbis, sive factis declaratus, quo quis hæreditatem admittit. Dicitur
etiam agnitio, si voluntatem suam declaret verbis; si factis et aliis signis,
ut distrahendo res hæreditarias, solvendo debita, etc. pro hcerede gestio. Si
sit hæres suus, iminixtio ; is enim non tam acquirit, quam hæreditatem jam
acquisitam retinet, eique se immiscet solum.
Repudiatio haereditatis e contra est declaratio vel verbis, vel factis, vel
signis facta, hæreditatem sibi delatam non admittendi. Si sil hæres suus,
proprie abstentio dicitur, et solum repudiatio respectu extranei. Singulæ
declarationes tam aditio et iminixtio, quam repudiatio et abstentio absolute
sine conditionibus fieri debent, eo quod actus legitimi, quales ii sunt, con­
ditionem non recipiant, L. ΊΊ. ff. de R. I.
143. Dico F. Effectus quocumque modo aditœ hæreditalis sunt : 1°. Acqui­
sitio juris et dominii omnium rerum, quas hæreditas complectitur. 2°. Quod,
qui hæreditatem adiit, eam transmittere possit ad haeredes proprios; secus
est, si non adiit, etsi delata fuisset, L. Unie. C. de caduc, tollend. Excipiunt
tamen Jurisconsulti: si adire non potuisset; item : si mortuus fuisset intra
annum, qui ad deliberandum concessus. 3°. Obligatio solvendi a*s alienum
defundi, implendi obligationes, etsi vires hæreditatis excedant, ut legata,
fideicommissa, etc. ; verbo ; in omnia commoda ct onera defuncti subintrat.
Hinc, quia hac ratione periculosa est hæreditalis aditio, pupillis sine tuto­
rum consensu est prohibita ; sed si pupillus sit infantiam, sive septennium
egressus, ulriusquc, et pupilli et tutoris consensus requiritur, L. 5. C. de
Jur. deliber. ; solius vero tutoris, si pupillus infans sit.
144. St dicas 1°. Si tantam contrahat obligationem hæres; ergo respectu
cujuslibet periculosum est adire hæreditatem , quia debita defuncti latere
possunt, et incertum, annon hæc hæreditatem superent.
R. D. Seq. Periculosum est adire sine deliberatione, ac sine beneficio
legis, sive confectione inventarii C. Cum his .V. Propter hoc periculum, ne
promiscue spernerentur hæreditales, leges cuilibet concedunt integrum deli­
berandi annum, L·. 19. C. de Jur. deliber. Ac quoniam experientia docuit,
sæpe post annum emersisse latentia debita, aliud beneficium indulsere
leges, jus conficiendi inventarium, si hæres velit; quod legitime confectum
hæc habet annexa privilegia : 1’. Hæres ita hæreditatem adiens non tenetur

b2

DE

SPECIEBIS JCR1S

READS.

creditoribus ac legatariis solvere ultra hærcditatis vires. 2°. Neque atten­
dere, quis creditorum habeat jus praelationis; ut solvero possit primo
venienti, modo id faciat bona fide. 3°. Hæredi conservat actiones suas, quas
ipse contra defunctum habuit, ut cum creditoribus cæleris paris forlunæsit.
4*. Potest deducere falcidiam, sive quartam bonorum partem, si legata
exhaurirent hæreditatem ; quod tamen ad trebellianicam non extenditur, ut
hanc amittat sine confectione inventarii, ut dicetur, ubi de ultimis volun­
tatibus.
Dixi tamen : legitime confectum; nam 1°. debet fieri justo tempore, id est,
intra tres menses a die. quo hæredi innotuit sibi delatam esse hæreditatem,
computandos, sic quidem, ut intra primum mensem inchoetur, intra duos
reliquos absolvatur, L. fin. §. 1.2. 11. C. de Jur. deliber, nisi absint haere­
des, aut bona in diversis territoriis sita sint; sic enim integer annus a tem­
pore mortis ad perficiendum inventarium conceditur, L. fin. cit. §. 2. 3.
2°. Fiat legitimo modo; ita scilicet, ut adhibeatur notarius, aut cui alias id
commisit magistratus, L. fin. cit. §. 2.; item illi, quorum interest, citentur,
creditores, legatarii, ut adsint inventario, et tamen, si absint, coram testi­
bus minimum tribus fieri possit, Λ or. 1. c. 2. §. 1. 3°. Ut hæres nomen suum
subscribat, vel si scribere non possit, specialem adhibeat notarium, qui loco
ipsius coram testibus subscribat. L. fin. cit.
145. S» dicas*?. Potest quis hæreditatem partira adire, partim repudiare;
ergo repudiatione saltem non amittitur hæreditas simpliciter. Prob. dnt
Ex L. 20. C. de Jur. delib. in fin. necessitas imponitur hæredi particulari
facto , vel aliam, aut alias partes hærcditatis admittere, vel etiam substitu­
tionem pupillarem; ergo supponitur hærcdem posse alterutrum solum
admittere.
R. .V. Ant. Quia, ut clare dicitur §. 5. Inst. de hœred. instit. neque enim
idem (*t parte testatus, et ex parte intestatus decedere potest.
Ad prob. Ant. R. Etsi ita extet in plerisque editionibus, Jurisconsultorum
tamen consensu legendum esse, non admittere, quia alias disjunctio non
cohæret cum præcedentibus : placuit enim nobis sive in institutione, sive in
pupillari substitutione: ut vel omnia admittantur, vel omnia repudientur, et
necessitas. etc. quibus clara asseritur data responsio.

14G. S» dicas 3°. In hæredibus suis et legitimis non est necessaria aditio
L. 4 4. ff. de suis et legit. hœred. quia ipso jure stalim hærcdes sunt ; ergo
neque immixtio.
R. C. Ant. Quia hæres suus absque aditione sive acceptatione fit statim
rerum hærcdilariarum dominus, et fictione juris censetur esse persona
eadem cum patre in vita, ac post mortem patris, non hæreditatem, sed
bonorum administrationem liberam videtur consequi. At .V. Cons. Quia sine
immixtione non succedit in omnia defuncti jura tam activa. quam passiva,
quod est proprie haeredem esse.
147. S7dicas 4°. Si hæredi suo sit necessaria immixtio; ergo non differret
ab hærede necessario non suo, neque at» extraneo.
R. iV. Seq. Nam 1°. hæres extraneus ante aditionem hærcditatis delate.

93
nullum habet in ea jus, sed tantummodo jus illam acceptandi. Secus est de
hærede suo ex ante dictis. 2°. Hæres necessarius non suus, sive filius eman­
cipatus, qui exivit e patria potestate facto hominis, non dispositione legis,
non gaudet privilegio suilatis quoad transmissionem hærcditatis ; at eo
gaudet hæres suus, nec ex solo privilegio juris, sed æquitate naturali.
.Neque obstat L. 18. §. 1. C. de legitim, hœred. qua hæredes necessarii
tam sui, quam non sui, requiparali videntur; non enirn ibi æquiparantur
|tcrfccte quoad omnia; alias enim sublata dici deberet emancipatio; et in
emancipato facto patris duraret adhuc potestas patria. Igitur æquiparantur
1°. Quod emancipatus possit modo succedere patri de jure civili. 2°. Quod
ipsi debeatur legitima sicut nondum emancipato. 3°. Quod legitima æqualis
sil respectu utriusque. 4°. Quod iisdem eam remediis possit consequi, ac
quidem per 30. annos; neque nunc excludatur unius lapsu anni.
hi; JLIΠH.EHEhliAKlO.

148. Si dicas o°. Si ad aditionem, vel immixlionem necessaria sit decla­
ratio; ergo tïu'iosus, pupillus infans, sive nondum egressus septennium, non
possent hæreditatem consequi.
R. D. Seq. Non possent per se ipsos C. per alios Λ’. Pupillus infans eam
per tutorem consequitur; furiosus per curatorem jure novo, L. 7. §. 3. C. de
Curat, /ur. licet, speciato jure xcteri, L. 90./f. de acquir. hœred. ne quidem
per curatorem hæreditatem potuerit consequi.
Si dicas G°. Pupillus potest sine auctoritate tutoris repudiare hæreditalem, vel ab ea abstinere; ergo etiam sic adire.
R. N. Ant. Regula enim est, quod qui hæreditatem adire, vel ei sc immis­
cere non potest, etiam eam repudiare, vel illa abstinere non possit, L. 18.
If. de acquir. vel omill. hœred. Hactenus relata juris satis certi et clari
sunt, quibus proin ct juris ct exercitii gratia quasdam , quæ remanere
videntur, controversias visum subjicere.

ARTICULUS II.
QUID LEGITIMA? AN FILIUS H.ERES INSTITUTUS Λ PATRE POSSIT REPUDIARE
HEREDITATEM RETENTA SOLUM LEGITIMA?

II!». Notai. Hærcdes necessarii non debent necessario institui in sub­
stantia, vel massa tota hærcdilaria; quia nimis durum foret testatoribus,
non habere liberam de rebus suis dispositionem; nec facultatem de aliis
bene merendi, vel bene merentium obsequia compensandi, eliam inter
ipsos hæredes necessarios. Sed satisfaciet testator, si haeredibus necessariis
relinquat legitimam, sive illam bonorum portionem , quæ illis jure debetur.
Pro qua cognoscenda
Nota II. Tota massa hærcdilaria dividitur in uncias , sive paries 12. Duæ
unciæ dicuntur sextans, quasi sexta pars : 1res uncia?, quadrans, sive
quarta pars : quatuor unciæ, triens, tertia pars: quinque unciæ, quin­
cunx: sex unciæ, seniis, vel semiesis , sive media pars : septem unciæ,
septunx: octo unciæ, lies, id est, bis triens : novem unciæ, dodrans :

94

1>E SI'ECIEBÜS JURIS REAtIS.

decem Ihiciæ, dextans: undecim uncke, deunx : denique hæreditas tota, as;
unde qui solus in tota bæredilale succedit, dicitur hœrescx asse.
Dico I. Legitima est illa hæreditaria portio, vel pars hæreditatis, quæ
hæredibus necessariis necessario relinqui in testamento debet. Jurc.antiquo
erat quadrans ; jure autem novo aucta est, ita ut, si liberi non sint plures
quam quatuor, legitima iis debita sit triens ; si vero sint plures quam qua­
tuor, legitima sil semis, vel senussù ; quæ deinde pars vel triens, vel semis
«qualiter inter liberos dividenda est, Abv. 18. c. 1. el Auth. Novissima. C.
de inoffic. Testam. Hinc antiqui versiculi :
Quatuor aul infra dant natis jura trientem.
Semissem vero dant natis quinque vel ultra.
Arbitrium sequitur substantia cætera patris.

Quæ vero bæredes necessarii jam acceperunt forsitan a testatore in vivis,
velut per modum dotis, donationis propter nuptias, etc. nihilominus com­
putari debent in legitimam ; nisi testator expresse contrarium voluisset, .You.
cil. c. G.; item , textus ct doclores in L t. [f. et C. de Collai. ubi praesertim
Aoe. antiqua jura cx parte corriguntur. Non tamen etiam conferri sumptus
debent, quos pater fecit in educandis liberis studiorum, opificii, etc. addis­
cendi causa.

• t

4

«

‘VI.

150. Dico II. Filius hæres a patre institutus hæreditatem repudiare nequit
retenta legitima. Cont. Hauxold., Huxmi m. Maxzilm aliosque.
Prob. I. Nemo potest hæreditatem quamcnmque ex parte adire, et ex parte
repudiare, aut eam adire scindendo, L. (Jui totam. I. et L. Sed et si. 2. /f. de
acquir. vel omitl. hared. Atqui legitima est pars hæreditatis palcrnæ; sicut
enim hæreditas est successio in universum jus defuncti ; sic legitima est
hæreditatis ejusdem certa, sive quota, nimirum vel tertia, vel dimidia
pars, Nov. 18. c. I. ac Auth. Novissima. C. cil. Igitur nequit lilius retinere
legitimam, et reliquam repudiare hæreditatem, quia alias pro parte esset
patris sui hæres, et pro alia non esset.
Prob. II. Legitima hodie est titulo institutionis relinquenda necessario,
Nov. pervenit. 115. c. 3. pr. quia titulus institutionis est non tantum hono­
rabilior, velut titulus sine vitulo, sed ct re ipsa utilior , utpote jus accres­
cendi post se trahens, L 59. ff. de hœred. instit. Igitur, cum filius legitimam
non aliter, quam hæreditatis nomine possit prætendere, nccesse est, ut,
dum unam hæreditatis partem agnoscit, camdem totam debeat agnoscere, cum
hæreditas per supra dit. LL. separari non possit; et qui rem aliquam acce­
ptat, eamdem cum omni sua causa, onere, ct natura acceptare teneatur, L.
si duo. 38. ff. de hœred. instit.
'*
M
Prob. III. Si filius repudiaret hæreditatem . non posset prætenderC legi­
timam, nec tanquam ex testamento sibi debitam, nec tauquam ab intestato:
non prius; quia alias sequeretur necessario, quod pater ex parte testatus, cx
parte intestatus decederet, quod repugnat juri. Vid. vit. ante, ct num. 145.
Non posterius; quia trita est juris regula, quod, quamdiu hæreditasex tes­
tamento adiri potest, tamdiu non possit eadem ab intestato praetendi, L.
quamdiu 3. ff. de acquir. vel omitt. hœred. el nemo possit omissa causa

DE JtitE HÆIŒDHAfUO.

93

testamenti ab intestato hæreditatem adire, tot. Iit. ff. si quis omiss. caus.
testam. Cum igitur filius a patre ex asse institutus possit legitimam suam ex
testamento patris adeundo acquirere; non poterit camdem, omissa hac
causa, ab intestato pratendere.

131. Obj. I. Filius respectu debilæ sibi legitimæ est creditor patris, et
pater est debitor filii ; hinc enim etiam legitima pro debito natura, hoc est,
tali, quod filio de jure naturali est debitum , habetur in Nov. occupatis. 1.
in prwfat. §. primum. 2. Sed quicumque creditor a suo debitore hæres insti­
tutus potest repudiata hæreditate reliqua sui debitoris exigere debitum
arg. L. 3. C. de hœred. Act. quia videlicet creditum et debitum tantum per
aditionem hæreditatis confunditur, non vero per ejusdem repudiationem,
L. cit. 3. ; ergo etiam filius, ceu creditor sui patris idem potent.
R. D. Ant. Est respectu legitimæ patri suo creditor proprie et vere talis A*.
Analogice ct improprie talis C. Verus et proprie talis creditor non est, cum
legitima, ut dicit determinatam a jure portionem, inventum el creatura
præcise juris civilis sit, quæ non debetur, nisi deducto omni ære alieno. Ac
licet pater respectu legitimæ possit dici improprie debitor filii, lata tamen
est inter hoc et aliud debitum differentia ; legitima est pars vel quota hære­
ditatis, non aliud debitum; hinc mirum non est posse creditorem verum,
petito suo debito, repudiare hæreditatem, quin idem possit filius retenta
legitima.
132. Obj. II. Legitima non est pars hæreditatis, sed solummodo bonorum
paternorum; ergo ruit fundamentum conclusionis. Prob. Ant. 1°. Quia
legitima non est præstanda, nisi deducto omni ære alieno, L. Papinianus.
8. §. quarta. 9. //'. de inoffic. Testam. 2°. Quia quarta bonorum vocatur L.
cum quaeritur. 6. C. de inoffic. Testam.; ergo non est pars hæreditatis, sed
<[uid ab hac separatum; ergo revera prætendi potest hæreditate repudiata.
R. N. Ant. Debet enim relinqui titulo institutionis, juxta LL. in Conci, cit.
vocatur triens, semis, quæ vocabula non nisi certam hæreditatis quotam
denotare, plus quam satis patet ex L. 30. §. 3. ff. de hœred. instit. et §. 3.
Inst. eod. Quibus adde leges alias quæ legitimam partem hæreditatis non
minus clare et absolute pronuntiant, ut L. 27. §. 13. ff. ad SC. Trebell. L.
36. I. C. de inoffic. Testam. L. 28. de Legat. 2. juncta Glossa.
Ad prob. lam. R. A'. Cons. Quod enim legitima non nisi deducto ære alie­
no solvenda sit, est propterea, ut possit iniri computus quantitatis legitimæ,
cum legitima tanquam improprium et quasi debitum cedere debeat æri alie­
no el expensis funebribus tanquam debito vero ac proprio.
Jd prob. 2. R. D. Dicitur pars bonorum legitima , sumendo bona impro­
prie, in sensu latiore pi o ipsa hæreditate materialiter C. secus Ar. Uti dedu­
citur argum. L. 14. §. finali, ff. ad SC. Trebell. tum , quia absolute alias
pars hæreditatis dicitur, sequitur, dum quarta bonorum dicitur, bona
sumi improprie. Demum jure novissimo est triens, vel semis, Not). 18.
cit. sup.

153. Obj. IU. Legitima est relinquenda liberis el tradenda absque omni
onere, L. 30. ct 32. C. dc inoffic. Testam. quia est potius porlio legis et juris

T

•H
it

96

bl. Sl’EClEBUS JI HIS REAMS.

proxisio, quam hominis, sive testatoris patris aro.
7. /»r. ff. de bon.
damnat, at vero onus satis grave esset adhærcns legitima1, si filius, cam
acceptando, hoc ipso lotum hæreditalis onus portare cogeretur ; ergo.
R. 1). M. Est relinquenda absque omni onere a testatore ipsi imposito C.
imposito a lege Λ. Testator pater non potest legitimam aliquo gravare onere,
sed eam plane liberam debet relinquere. At onus hoc legit imæ non pater,
sed lex imposuit, quæ filio legitimam dare non vult, nisi sub conditione, ul
simul agnoscat reliquam hæreditatem patris. Imo non est hoc onus legi­
tima·, sed generalis et justa legis dispositio, ul nemo pro parte hærcs, pro
parte non hærcs; ex parte testatus, e\ parte intestatus esse possit ; idque
propter· bonum publicum, ne, secus, etiam onera hærcdilaria pro parte
subeantur, pro parte non, cum maximo creditorum et legatariorum præju­
dicio.
134- Obj. IV. 1°. Patronus potest substituto relinquere hæreditatem a
liberto relictam, retenta portione sibi debita. L. 11. ff. de bon. Libert. Si sub­
stitutum habebit. accepta debita portione, catera pars ad substitutum perve­
niet. Ergo a pari. 2°. Si quid filius a patre in vivis obtinuit, relinere hoc
potest, et tamen reliquam ejus repudiare hæreditatem; ergo et hic. 3°. Ex
hac sententia sequeretur, quod pater posset filium privare legitima, saltem
per indirectum, scilicet sub conditione, si hæreditatem paternam esset
repudiaturus; quia hoc casu etiam legitimam non acquireret: sed hoc repu­
gnat L. 8. §. 9. ff. de inoffic. L. 30. 32. C. de inoffic. Testam.
Ad I™. R. D. Cons. Si etiam filius in hæreditate patris haberet substitu­
tum , ut patronus L. cit. C. Cum non habere supponatur Ύ. Si filius in
hæreditate patris substitutum haberet, nihil impediret, quo minus, retenta
legitima , posset repudiare hæreditatem reliquam , quia tunc cessarent ra­
tiones pleraque ; sic enim nec pater partim testatus , partim intestatus dece­
deret: hæredilasnon adiretur scindendo : nullum metuendum creditorum
el legatariorum præjudicium , cum in hæreditatem succederet substitutus ;
sed, hoc facto supposito , cessaret controversia , quæ in eo maxime hæret ,
an , quin substitutum habeat, possit repudiare hæreditatem retenta legi­
tima? ac respondetur negative.
Id 2um, R. Disparitas est clara, quod nec donata inter vivos ( idem est
etiam de Kgalo) sint pars hæreditatis, qualis tamen est legitima.
Ad 3BB. R. Hanc conditionem non videri ab ipso esse patre adjectam , sed
subintrare tacite ex dispositione legis prohibentis, consequenter neque
absurda dici potest hæc conditio ipso a jure probata.

ARTICULUS 111.
AX PER SUBSTITUTIONEM PUPILLAREM TACITAM A SUCCESSIONE LIBERORUM
EXCLUDATUR MATER ?

Status controversy cx hoc casu relucet : testator paler hanc fecit substi­
tutionem pupillarem : .m filius hares non rril . Caius esto , quæ est pupil­
laris tacita contenta sub expressa vulgari. Mortuo patre lilius vere lit hærcs,
aditque hæreditatem. At postea temporis moritur lilius sine hæredc suo, vel

1

W ’Z

R
»
*
1

1
; ’’

m·: jliie ii.uiEhiTAHio.

'J7

adhuc in pupillari ælalc. Jam quærilur quis succedat, an adhuc Caius
exclusa matre filii? an vero ipsa mater, non Caius? Lude quæslio non in
eo versatur, utrum , si filius non esset lueres, ut, quia esse nollet, tunc suc­
cedat Caius? certum enim est, tunc Caium, non matrem succedere; hoc
enim saltem vult dare data substitutio.

Dico. Pei· substitutionem pupillarem tacitam mater a successione
liberorum non excluditur.
Prob. I. Mater a successione filii arceri, ac suo jure privari non potest,
nisi hoc nominalim a lege, vel testatore sit expressum, arg. L. 14. §. 14.
de Relig. et sumpt. fun. Nov. 2. c. 3. ac ratio est, quia alias jus matris cer­
tum ipsiqne a jure constitutum manet in possessione; sed in casu dato
neque per testatorem , neque per legem aliquid expressum est ; ergo in hoc
mater a successione filii arceri non potest. Min. constat inde, quod in jure
textum, qui hanc matris exclusionem probaret, reperire non sit. Prælerca
cum dubium sil, an pater ita substituendo excludere voluerit matrem filii,
an non ? interpretatio fieri debet juxta dispositionem legis, qua successio ab
intestato defertur ; ordinarie enim in dubio causa testati declaraturae regu­
latur a causa intestati; ergo etiam hanc substitutionem sic interpretari
oportet, quod pater matrem excludere non voluerit ; tum etiam propterea,
quod, si excludere matrem voluisset, facile id potuisset exprimere, L. unica.
§. 11. in fin. C. de cad. toll.
136. Prob. 11. L. fin. C. de inst. et subst. hic casus proponitur : Testator
habens uxorem prægnantem, eam haeredem instituit ex parte; ex altera
vero parte ventrem , sive foetum, cui, si natus non erit, substituit Caium :
editur partus, fitque haeres patri, verum adhuc in pupillari aetate mori­
tur: quaeritur, an substitutus admittatur ex substitutione pupillari tacita ,
siquidem substituit substitutione vulgari expressa : si tiatus non fuerit, id
est, si hœres non erit; an vero mater substituto sit praeferenda? Et respon­
detur in L. cit. matrem substituto praeferri ; ergo ex hac L. satis perspicue
licet colligere, quod substitutio pupillaris tacita non æque, ac expressa
excludat matrem a successione liberorum.
Respondent Adc. quod in cit. L. mater sit data filii cohaeres. Sed contra
est Γ. Quod Imperator in cit. L. fin. principaliter se non fundet in eo,
quod mater data sit cohaeres filio; sed in hoc, quod iniquum sit, matrem,
ad quam summus moeror ex filii morte pervenit, et amissi filii, et luctuosae
hæredilatis damnum sentire ex sola subintellecla pupillari. Quæ ratio haud
dubie etiam locum habet in casu , quo mater cohaeres data non fuit.
2°. Quod in cit. L. dicatur, ideo magis luctuosam hæreditatem capere
matrem, quia est cohaeres ; nam particula magis alterius casus non exclu­
sive, sed implicativa est.
3°. Quod hujus ipsiusmet legis verba finalia omne videantur praecidere
dubium, dum inquit Imperator, matrem esse praeferendam substituto, ita
ut non alias velit venire substitutum , quam si mater non est in medio ; ergo
Imperator se unice in matre fundat ; sed etiam in nostro casu mater est in
medio.
Prob. III. Substitutio pupillaris cx tacita voluntate patris praesumitur
m. p. 2.

1i i

n

98

DE SPEC1EBVS JI HIS KE.XLlS.

ut dicitur L. 4. //". de Vuly. et Pupil, subst. atqui p resumptio nihil opera­
tur, si ei resistat æquitas, L. 19. pr. et §. 4. 5. ff. de capt. et postlim. revers. ;
ergo ncc in nostro casu aliquid ea presumptio operabitur, cum aquilas
non suadeat, matrem a successione pupilli per tacitam pupillarem excludi,
arg. L. 15. de inoffic. Testam, et L. 7. in fin. unde liberi, item L. fin. C. dc
inst. et subst. de qua ante in prob. 2'. Non enim debemus substitutionem
pupillarem tacitam ita adjuvare, atque interpretari ex praesumpta solum­
modo testatoris mente, ut in odium mœstæ matris extendatur eo, ul illa
a lilii sui impuberis successione sibi propter mortalitatis turbatum ordinem
e.x commiseratione ct pietate, debita excluderetur. Igitur ruit contraria: sen­
tentiæ fundamen tum in illa pnesumplionc ex tacita voluntate patris con­
stitutum. Nihilominus

157. Obj. I. Excluditur mater a substituto per substitutionem pupillarem
expressam ; ergo etiam per pupillarem tacitam, utpotesub expressa vulgari
contentam.
R. C. Ani. quod claris constat textibus L. 8. §. o. ff. de inoffic. Test, item
c. fi pater. 1. de Testam, in 6. At .V. Cons. Ratio disparitatis est, qiiiadiim
alicui expresse pupillariter substituitur; tunc mens et x’crba testatoris per
se clara et certa sunt, quod voluerit magis substitutum succedere, quam
ipsam matrem : at dum tacita pupillaris substitutio in expressa vulgari
continetur, neque ex verbis, neque ex mente testatoris sufficienter potest
colligi, an voluerit a substituto matrem excludi ; ac solum presumptive
arguimus, testatorem hoc, vel illud voluisse; sed praesumptionesin alterius
injuriam trahi non debent, neque eo extendi, ut repugnent œquitati.
Si urgeas : Taciti et expressi eadem virtus est, L. 3. ff. deR. C. L. 32. ff.
de LL. L. 2. C. de Pact, ubi hoc partim terminis expressis , partim tequivalentibus asseritur ; ergo si mater excludatur per substitutionem pupilla­
rem expressam , etiam excludetur per tacitam.
R. D. 4nt. Taciti ct expressi eadem virtus, ubi eadem est, vel manet
ratio C. Si diversa sil utriusque ratio A*. At in presenti controversia diver­
sam esse rationem substitutionis pupillaris tacilæ et express®, constat satis
ex hucusque dictis. Expressa vocat absolute substitutum, ac proinde ma­
trem a successione removet : tacita autem substitutum absolute non vocat;
sed tantum ex praesumpta testatoris mente, quæ praesumptio contra matrem
habere locum non potest, nec debet.
158. Obj. II. Substitutio facta in casum unum, etiam facta censetur in
alterum, L. 4. If- de Vulgar, et Pupillar. subst.; ergo si substitutus in
unum casum praefertur matri, velut per pupillarem expressam, etiam
substitutus in alterum casum, videlicet vulgarem, praeferendus est matri.
R. 1°. D. Jnt. Substitutio facta in casum unum . etiam facta censetur in
alterum, si mater non sit in medio C. Si sit in medio .V.
R. 2°. D. Ani. Substitutio in unum casum facta, censetur etiam facta in
alterum, ita ut substitutio in utroque casu eosdem omnino semper effectus
habeat .V. Secus C. .-Int. et .V. Cons.

159. Obj. Ill. In L. 45. ff. de Vulg. et Pupill. subit. ait Jurisconsultus:

|>E JURE H EREDII ARIO.

Aliter, si ejusdem (viatis liberi instituti, invicemque substituti fuissent, tunc
enim allero defundo intra pubertalem ejus successio non ad matrem, sed
ad substitutum fratrem ejus devolvitur ; ergo revera mater a substituto
excluditur.
R. I). Cons. Ergo mater excluditur, si intervenit substitutio reciproca C.
Si pupillaris tacita .V. In casu Leg. cit. a patre non fuit facta substitutio vul­
garis, quæ in se tacitam pupillarem continet; sed reciproca, per quam
utique mater excluditur ; quia substitutio reciproca ulramque, hoc est tam
vulgarem, (piam pupillarem expressam in se continet.
160. Obj. /Γ. Non est locus legitimo, quamdiu speratur hæres ex testa­
mento, L. 2. ct 69. fi'. dc acquir. hatred il. Atqui, (piando adest substitutus ,
etiamsi mater in medio sil, tamen adhuc speratur lueres ex testamento,
nimirum substitutus ; ergo si adest substitutus, hæredi legitimo locus non
est. Subs. Sed mater est tantum hæres legitima ; tantum enim ex disposi­
tione juris admittitur; ergo.
R. A’. min. Hoc ipso enim, quod mater sil in medio, adita per impube­
rem hæreditate, statim desinit esse locus substituto, qui, si mater in medio
non fuisset, admissus fuisset ex testamento.

161. Obj. Γ. L. 8. C. dcimpub. subst. tanquam privilegium singulare tri­
buitur militi, quod substitutio facta in casum primum , sive vulgarem , si
hares non erit, evanescat per hoc, quod impubes patri militi hæres cxlileril, adeoque, impubère mortuo , locus sit matri ad successionem in bonis
et patris, ct etiam filii; ergo hoc privilegium non est trahendum ad casus
alios, aliasque substitutiones; quin potius dicendum contrarium, cum, juxta
vulgatum, exceptio firmet regulam.
R. V. Ant. Etsi enim in cit. L. 8. militis liat mentio, non tamen inde
sequitur, esse hoc militare duntaxal privilegium ; eo quod Imperatores re­
scribant secundum jus commune, quod etiam amplexus est Justinianus L. fini
C. de inst. ct substit.

ARTICULUS IV.
QUID JCS ACCRESCENDI? AN AI» EMPTOREM HÆREDITATIS TRANSEAT?

162. Dico 1. Jus accrescendi est jus, quo hæreditatis, aut alterius rei
mortis causa reliclæ porlio vacans accedit alteri parti a conjuncto ugnitæ ad
conservandam hæreditatis individuitatem, el testatoris, vel legantis volun­
tatem. L. 53. fi'. de acquir. hœrcd. Unde fundamentum juris accrescendi est
voluntas testatoris praesumpta, qui vacantem portionem potius ad eum cre­
ditur vuluisse pervenire, cui jam eamdem rem reliquerat, quam ad alium,
L. 4. 58. 61. in fin. fi'. de legat. 2. In hæreditate aliud adhuc subesi funda­
mentum singulare, scilicet hæreditatis individuitas; hæres enim cum
defuncti personam repræsental, L. 2 i. fi'. dc Γ. S. non potest partem luereditatis agnoscere, et partem repudiare juxta Art. II. imo in hæreditate tes­
tamentaria pro jure accrescendi etiam hæc militat ratio, ne quis pro parte
testatus decedat, et pro parte intestatus, L. 7. fi', de H. I.

t

100

»«.·

DE SPECIEBUS JURIS REALIS.

Dicitur veiv 1°. Hœreditatis, aut alterius rei murtis causa reliche ; quia iu
contractibus aliisque actibus inter vivos jus accrescendi non obtinet, L. lit).
pr. ff.de Γ. 0. Unde si fundum donaverim duobus, uno repudiante, pars
vacans non accrescit alteri ; quia alter alteri uon acquirit, §. 18. Inst. de
inüt.Stipul. et tot sunt stipulationes, quot personæ, nec hic praesumitur
voluntas donantis, quod partem vacantem potius alium habere velit quam
ipse, cum, si alium habere velit, semper adhuc ei dare possit. Sed neque
oblinet jus accrescendi in quantitate, seu summa pecuniæ relicta, L. Ί. 89.
§. 2. ff. de Legat. 2. quia plurium personarum enumeratione quantitas, sive
summa, divisa videtur L. 58. ff. de Condit, et Demonstr. juncta L. 29. /f.
de Solut. Aliud tamen est. si quantitas relicta sit sine personarum enume­
ratione . quo casu adhuc obtinebit jus accrescendi, L. 7. ff. de reb. dub. uti
eliam, si quantitas ad modum corporis el speciei redacta sit, ut : Lego
Caio 100. quos in arca habeo, L. 51.108. §. 10. ff. de Legal. 1. ; vel si aliunde
expresse de voluntate testatoris constet.
2°. Alteri parti a conjuncto agnitee: portio enim vacans proprie non per­
sonæ accedit, excepto speciali casu in usufructu , de quo in L. 10. ff. de
Usufr. accresc. sed rei, seu alteri parti. quam agnovit conjunctus, instar
alluvionis. L. 33. §. 1. ff. de Usufr. Dicitur autem pars vacans, quam ille,
cui delata est, nondum agnovit, vel quia non potuit , vel quia noluit; hinc
si semel agnita fuerit, cessat jus accrescendi, sive non accedit parti cohæ­
redis, vel cohæredum; sed ad hæredcs proprios agnoscentis transmittitur.
L. unie. C. Quand, non petent, part.
3°. .1 conjuncto, quia ad hoc, ut locum habeat jus accrescendi, requiritur
ut plures hæredes, vel legatarii conjuncti sint. Fit autem ista conjunctio vel
a lege, ut in hæreditatibus, L. 17. ff. de hœred. inst. maxime legitimis!. 9.
ff. de suis et legitim. ; vel ab homine, sive testatore, quæ conjunctio in lega­
tis attenditur, ubi de hac plura vide.
Poito jus accrescendi ita se habet : 1°. Hæredi, qui in re certa, vel quota
aliqua totius assis institutus, ut dodrante, etc. si testator de rebus hæredita­
riis cæterisnihil disposuit, omnia accrescunt, ac si esset ex asse institutus,
L. 1. §. i. (f. de hœred. inst. 2°. Si quis est hæres in re particulari institutus,
ac habeat cohæredem universalem, nulla illi bona accrescunt, sed cohæredi,
licet hic in certa quota institutus esset, L. 19. C. de hœred. inst. 3°. Si plures
sint instituti in re certa, et nullius cohæres universalis datus, omnia cætera
illis accrescunt æqualiter, non obstante inaequalitate rerum certarum reli­
ctarum, L. 9. §. 13. de hœred. inst. Secus esset, si in portionibus hæredilatis
inaequalibus, ut unus in dodrante, alius in uncia esset institutus; tunc enim
residuæ duæunciæ, seu sextans illis accresceret inaequaliter, juxta propor­
tionem et mæqualitatem. quam habet 9. ad unum. L. 3. C. de Testam, mil.
■P». Quando ex pluribus hœredibus unus partem sibi relidam adit, alter re­
pudiat. vel alio modo in ejus persona deficit successio, illius portio accrescit
adeunti, L. 9. ff. de suis et leg. hœred. Possessio tamen ipsa non accresceret,
sed esset acquirenda de novo. Idem dicendum de fideicommisso ad plures
spectante.
Quoniam igitur, lege sic disponente, para unius cohæredis vacans non
agnita accrescit parti alterius cohæredis. quæritur, an si cohæres suam
hæredilatis partem vendidisset, ad emptorem simul pertineat jus acere-

DE JURE HEREDI ΓΑΙ1Ι0.

j|||

scendi, id est, si post venditionem alterius cohæredis pars vacans fieret, Irce
eliam pertineat ad emptorem, vel an ad venditorem?

163. Dico II. Jus accrescendi non transit ad emptorem hæreditatis. lia
Jurisconsultorum communior, ac eliam verior sententia.
Prob. i. Jus accrescendi suum non oblinet locum, nisi inter cohæredes,
L. unie. C. de cad. tollend. Atqui non emptor, sed solus venditor est cohæres
respectu cohæredis deficientis ; ergo.
Conf. 1. Ex L. 9. /f. de suis et legit. hœred. juxta quam portio vacans accre­
scit illi, qui hæreditalem adiit; at hæreditalem non emptor, sed vendi­
tor adiit.
Conf. 2. Jus accrescendi illum duntaxat sequitur, qui est a testatore ho­
noratus, L. 3. §. 2. ff. de Legat, prœstand. at a testatore emptor honoratus
non est, sed hæres.
Nec obstat L. 2. §. 18. ff. de hœred. vel act. Vend, ubi emptor hæreditatis
vicem hæredis obtinere dicitur; nam hoc intelligendum tantum est quoad
commoda fructuum el actiones, quæ tum temporis competebant, quo hæreditas vendita, neque extendendum est hoc negotium ad actiones et jura, quæ
postea accesserunt jure accrescendi, competente illi soli, qui per testatorem
honoratus revera hæres extitit.
164. Prob. 11. Servo pro parte hærede instituto, si reliqua hæreditatis pars
postea deficiat, non accrescit domino, si interca servus fuisset manumissus;
sed tantum servo, vehit ei, qui tanquam hæres institutus hæreditalem adiit,
L. 80. §. 2. ff. de acquir. vel omill. hœred.·, ergo etiam in nostro casu defi­
ciens portio non accrescet emptori, sed illi, qui a testatore hæres institutus
hæreditalem adiit.
Conf. Ex L. 2. §. 2. ff. de hœred. vel Jef. vend, ubi hæres institutus et
impuberi pupillariter substitutus, vendita testaloris hærcdilate, non censetur
simul vendidisse hæreditalem impuberis, quæ postea supervenerat; cum
tempore venditionis factæ non censeatur eliam vel cogitasse de ea; ergo
etiam vendita parte hæreditatis, non censetur simul ea pars vendita, quæ
postea jure accrescendi accedit, eo quod æque parum de ea tempore vendi­
tionis factæ cogitatum praesumatur, ut ex hac ipsa L. 2. colligitur §. L ubi
asseritur, quod in venditione hoc plerumque videatur agi, ut, quod ex hæredilate pervenit eo tempore, quo celebrata venditio, venditum fuisse censea­
tur : atqui tempore celebratæ venditionis porlio deficiens nondum ad vendi­
torem pervenerat ; ergo.

165. Obj. I. Juxta L. 2. pr. ff. de hœred. vel act. vend. cil. emptor hære­
ditatis non minus habere juris dicitur, quam ipse hæres habiturus fuisset :
atqui hæres in casu deficientis cohæredis habuisset jus ad hæreditalem
totam ; ergo.
R. 1). Maj. Tantum habere juris dicitur præcise quoad partem divenditam
et a se emptam C. Quoad alia .V. Lex illa restringi debet ad solam pariem
divenditam, quia in cit. L. quæritur, an venditor teneatur cavere de evi­
ctione? quod indubie de sola parte vendita procedil. Eodem modo respon­
dendum ad cit. L. §. 9, ubi omne lucrum ad emptorem pertinere dicitur;

llH

DF. SPECIEBUS JURIS REALIS.

nam et verba generalia ad eam partem hæreditalis, quæ est vendita, referri
debent.
Si instas : Dicta L. 2. §. 4. simul dicitur, non tantum restituendum esse
emptori, quod jam pervenit ad venditorem; sed etiam quod postea quando­
que pervenerit ; ergo et porlio deficientis cohæredis postea ad venditorem
perveniens ei debet restitui.
II. D. iterum ut ante. Restituendum esse emptori, quod postea ad vendi­
torem pervenerit respectu partis vendit», sive quod ad hanc adhuc exhæredilate perlinet C. Secus .Y. Etiam hic §. 4. ad hanc partem restringi
debet ; non autem restituendum est id. quod aliunde et ex diversa hæredi­
tatis parte, scilicet ex jure accrescendi accessit, vel accrescere potuisset;
cum nunquam de hoc jure vendendo cogitatum fuisse, inde pateat, quod in
contractu venditionis circa pretium nulla sit habita ratio hujus argumenti,
quod primum postea, el non ex vendentis arbitrio supervenit. Præterea ini­
quum foret, si in casu, quo tibi instituto in uncia alterius cohæredis, vel
plurium etiam cohæredum pars accresceret, tota hæreditate carere deberes,
nulla alia ex ratione, quam quod pro modico pretio secundum quantitatem
tibi delatam constituto simul hanc , totumque jus hæreditarium ate abdi­
casse, ac in emptorem transtulisse censereris.

h

LC1

IGG. Obj. H. Porlio vacans sequitur alluvionem ac portioni accrescit, non
personæ. L. 33. §. I. in fn. ff. de Usufr.; ergo debet sequi emptorem, penes
quem exislit prior portio, non venditorem. Si enim , quod per alluvionem
accedit, ad compendium perlinet emptoris, L. Ί. de peric. et commod. rei
vend, etiam id, quod jure accrescendi accedit, ad commodum emptoris per­
tinebit, quia, ut dictum, jus accrescendi sequitur alluvionem.
R. 1°. .Y. quod in cit. L. 33. Jurisconsultus jus accrescendi simpliciter tri­
buat portioni, quasi huic competat, eam que sequatur, ut jam supra num. 162.
ex hac L. observatum; sed illud personae tribuit ejus, sive haeredis, sive
legatarii, qui portionem suam agnovit, atque ex testatoris voluntate obti­
nuit, et in hoc ponit differentiam fundum inter et usumfructum fundi conjunclim legatum; nam fundi legati pars deficiens tantum ei accrescit, qui
legatum hoc ex testatoris voluntate agnovit ; ususfructus vero conjunctim
legati pars deliciens etiam partem suam non agnoscenti accedit.
R. 2°. Quod portio haeredi tatis vendita suo modo remaneat penes vendi­
torem, ratione juris hæreditarii, quod etiam vendita haereditate penes haere­
dem manet, et loco portionis fungitur, eamque repraesentat; venditis quippe
rebus hærcditariis, non ideo venditum fuit jus hœreditarium.

IG7. Obj. III. Qui partem, ex qua hæres institutus erat. rogatus fuit
restituere, huic non accrescit portio deficiens, eo quod rem non habere
videatur, quam portio vacans sequitur, L. 38. /f. de acquir. vel omilt. hcered.
ergo nec venditori hæreditatis debet aliquid accrescere, cum el iste rem non
habere videatur.
R. .Y. Causal. Jnf. Sed juxta L. 38. cit. porlio deficiens ideo haeredi in­
stituto non accrescit , quia interponendo fidem de haereditate incapaci resti­
tuenda ipso jure hærcditario se indignum reddidit, adeoque privandus erit
omni commodo, quod alias beneficio legis, ant ultimae voluntatis consecu-

ur r

DE JURE II EREDITVRIO.

'1 (»3

lunis fuisset, ul proin nihil ei accrescere debeat, quia et illud, quod jam
accrevit, ei tanquam ministro fraudandæ legis aufertur , ct fisco applicatur,
!.. I. 3. §. 42. If. de Jur. fise. Idem responde ad L. 43. //’. ad S. C. Trebell.
nam et hic , qui compulsus hæreditatem adiit, earnque restituit, nec por­
tionem, nec jus hæreditarium habere videtur, quod omni coin modo indignus
habeatur, qui supremas defuncti preces destituit. L. oo. §. 3. ad S. C.
Trebell.
c

168. 06/ /U. L. 2. §. 2. [f. de hœred. vel act. vend, vendita hæreditate
patris, non censetur simul vendita hæreditas pupilli, cui venditor erat pupil­
lariter substitutus, ex ratione addita : quia alia hæreditas est; ergo a con­
trario cum in casu nostro eadem esset hæreditas, una portione vendita, ct
allerea postea deliciens vendita censebitur.
R. 1°. Argumentum a contrario in jure non procedere, quoties alii textus
sat clari obstant in contrarium.
R. 2°. Non infrequens esse injure , ul leges rationes solum inadœquatas
adducant, quod in casu cit. L. in specie factum videtur; nam ratio illius
adaequata est, quod non aliud venditum videri possit, quam quod tempore
venditionis ad venditorem pervenerat; non enim censentur contrahentes de
eo cogitasse, quod postea primum supervenit tempore venditionis adhuc ab
incerto dependens eventu. Ac sic ea ipsa lex potius in confirmationem con­
clusionis sen ire posset.
ARTICULUS V.
QUID SUCCESSIO AB INTESTATO ? QUO ORDINE FIAT ?

.Nota. Rigidior erat ordo successionis ab intestato, spectata dispositione
juris antiqui ; qui vero prope totus immutatus fuit per Nov. 118. dum Im­
perator Justinianus, sublata scrupulosa illa inter suos et emancipatos, agna­
tos et cognatos, patrem el matrem distinctione, successioni legitimæ novam
ac simpliciorem formam dedit, totumque successionis ordinem ad 1res clas­
ses reduxit, descendentium, ascendentium, collateralium, sicut successionis
ordo tangat 1°. descendentes; 2°. his deficientibus ascendentes; 3°. in am­
borum demum defectu collaterales.

169. Dico I. Successio ab intestato in genere, est jus hæreditatem acqui­
rendi sine causa testamenti, id est, dum defunctus intestatus decessit, vel
quia nullum testamentum fecit quacumque de causa ; vel quia fecit invali­
dum; vel, si validum fecit, postea irritatum, ruptum, aut rescissum fuit.
Ita Jurisconsulti communiter.
Dico Ii. Successio ah intestato vel est 1°. conventionalis, seu anomala, sic
dicta, quia a conventione paciscentium ortum habet. Alias juro communi
non permittitur, sæpe tamen statutario. Concernit successionem aut conser­
vandam, dum pactura interponitur ad impediendam exhæredationem, et
removendas exclusiones a successione : aut acquirendam, et respicit succes­
sionem vel alicujus tertii, vel ipsorum paciscentium, quo spectant pacta
dotalia; unio, sive purificatio prolium; confraternilates principum; pacta

M

1

lû-l

nr SPEC.lKBl'S JIRIS REAUS.

ganerbinalus ; aut restituendam, dum quis adstringitur ad hærcdifatein vol
I « na restituenda alteri: aut demum omittendam, quo perlinent pacta renuntiatira, quibus, intercedente communiter juramento, successioni futurae
renuncialur.
Vel 2°. est legitima, alias proprie et in specie ab intestato dicta, quam lex
immediate defert absque facto hominis, h. e. quando intestatus decessit. Et
de hac hic solummodo agitur.
Vel 3°. prœtoria, a jure prætorio nomen trahens, quam plerumque praetor
concedere censebatur iis dando bonorum solum possessionem, quibus alias
jus civile resistebat. Hoc jure succedebant liberi emancipati, in testamento
præteriti.
170. Dico III. Ad successionem ab intestato vocantur primo descendentes :
adeoque patri et matri praemortuis ante omnes succedunt liberi naturales et
legitimi simul, sive ul aliis dicere placet , legitime nati, hoc est, cx matri­
monio vel vere, vel putative valido procreati, sive masculi, sive feminae;
sive jam nati, sive posthumi, id est, concepti jam tempore mortis, sed
nondum nati; sive sui, sive emancipati ; sive existentes in seculo, sive in
monasterio bonorum stabilium el successionis capaci in capita : si vero
liberi essent demortui, nepotes ac neptes, ac quidem si ex una tantum stirpe
descendant, pariter in capita ; si vero ex pluribus stirpibus, sive liberis primi
gradus, in stirpes : demum si imus vel plures liberorum primi gradus essent
superstites, unus vero vd plures essent demortui relictis liberis, hi jure
représentai innis succedent in stirpes, priores primi gradus superstites in
capita, Aoo. 118. c. §. (». L. 2. C. de suis et legit, liber, ac ratio est, quod
descendentibus nature simul et parentum commune votum hæredilatem
tribuat, L. Ί. in fin. ff. si tab. Testam, null, extab.
Dixi : In capita : successio in capita est, quando hæreditas in lut partes
æquales dividitur, quot sunt personæ succedentes : in stirpes vero fieri suc­
cessio dicitur, cum tot hæreditatis constituuntur partes , quot sunt stirpes,
ex quibus personæ succedentes descendunt, non habita ratione multitudinis,
aut paucitatis personarum, L. 2. /f. de suis et legit, hœred. Sic relicti a
defuncto patre liberi succedunt in stirpem , scilicet sui patris, quando cum
patruis superstitibus dividenda est hæreditas avi; ac etsi numero plures
essent, quam patrui, non nisi eam tamen partem consequuntur, quæ obti­
gisset eorum patri, si superstes fuisset; succedunt enim tantum jure reprae­
sentationis, h. e. subintrant in locum defuncti pati is, cujus personam ctjus
fictione juris repræsentant.

171. Si quœras 1°. Quid igitur juris circa liberos alios, qui non sunt legi­
time nati, vel naturales et legitimi simul ? Ante responsionem
Observa: Pit ter naturales ct legitimos simul varie liberos dividi. 1°. Alii
sunt legitimi tantum, suntque adoptivi; iique sunt vel adoptati per arroga­
tionem, dum extraneus, qui sui juris est. hoc est, in nullius patria potestate
constitutus, adoptatur; vel per adoptionem specifice sumptam, dum extra­
neus filiusfamilias, h. e. in patria potestate constitutus adoptatur. 2°. Alii
dicuntur légitimait quasi legitimi facti. quales fieri possunt triplici modo;
per subseqncns matrimonium: per oblationem curiae principis; per re­

DE JUDE HÆREDITAH10.

1 03

scriptum principis. 3°. Alii illegitimi, ex thoro non legitimo nati, sunlque
rursum varii : I. naturales, qui ex femina soluta geniti instar concubium
habita, quibus hodie, post sublatum concubinatum, æquiparantur nati ex
soluta extra matrimonium: 2. spurii juxta jus civile (quod in materia suc­
cessionis solum attenditur) qui nati sunt cx meretrice publica, h. e. quæ se
passim prostituit, ul proin paler sit incertus, atque ideo quœsiti dicuntur:
3. nati ex damnato coitu, sive copula, quam damnat ct punit jus civile, ut
sunt nati ex adulterio, incestuosi, sacrilegi. Nunc
R. Adoptivi arrogati succedunt cum aliis legitime natis patri aequaliter in
allodialibus, L. 5. C. de legit, hœred. durante tamen adhuc adoptione, L. cit.
et Inst. de adopt. Non vero matri ; tum quia in hujus potestatem non trans­
eunt; tum quia, quando leges de successione adoptivorum loquuntur,
semper de hac loquuntur respective ad adoptantem, qui est regulariter
pater, §. 2. 3. Inst. h. t. Hinc infertur, quod, si adoptivus solus existeret,
etiam excluderet ascendentes ; quia succedit ul legitime nati: sed hi exclu­
dunt ascendentes; ergo. Sique emancipati fuerint, adhuc succedunt in
quartam partem bonorum allodialium, §. 3. cit. non tamen in feudalibus.
Adoptivi per adoptionem specifice talem, si non ante sublata fuisset per
emancipationem adoptio, itidem patri, non matri succedunt.
Légitimât! si fuerint per subsequens matrimonium, cum legitime natis suc­
cedunt (equal i ter in omnibus parentum bonis, non tantum allodialibus,
sed etiam feudalibus, honoribus .jure retractus, etc. per omnia enim æqniparantur legitime natis, cum matrimonium subsequens ajure vim habeat, ut
purget x itia omnia, c. Tantas. 6. qui filii legit. Si légitimai! per oblationem
curia principis, si hæc facta a patre , huic succedunt cum aliis, alias non,
Aoi». 89. c. 3. ; sed hæc legitimatio hodie cessat. Si demum rescripto prin­
cipis, adhibenda distinctio est. Vel enim legitimatio hæc facta, antequam
liberi legitimi nascerentur, et cum his succedunt aequaliter, ut volunt com­
munissime Jurisconsulti, juxta L. 85. §. 1. fi'. de 11. I. Non est novum , ut,
quæ semel utiliter constituta durent, licet ille casus eœlilerit, a quo initium
capere non potuerunt. Et c. 73. cod. in 6. Factum legitime retractari non
debet, licet postea eveniat, a quo non potuit inchoari. Vel facta fuit, post­
quam jam alii nati, et non succedent; sed tunc rescriptum præsumitur subreptitium et obreptitium, Nov. 89. nisi princeps expresse in aliorum praeju­
dicium legitimaverit ; quia sic non tollit aliorum jus quaesitum , sed tantum
restringit jus quærendum. Aut liberis nullis exi antibus , et tunc si legiti­
matio facta patre vivo, succedent agnatis exclusis; si patre mortuo, non
succedent, sed excludentur ab agnatis, nisi ex patris dispositione factalegi­
timatio.
Illegitimi naturales succedunt matri et omnibus ex matre ascendentibus
una cum legitime natis, L. Modestinus. 8. ff. unde Cognati. At vero patri,
si is uxorem legit imam , aut liberos habeat, non succedunt, etsi ab eo ali­
menta capiant ; si non habeat, succedunt una cum matre concubina in sex­
tante, sive duabus unciis; reliquis unciis decem ad agnatos et cognatos
pertinentibus. Nepos tamen hic excluditur, Auth. licet. C. de natural, lib. et
Nov.89. c. 12. Spurii patri non succedunt, cum de eo non constet; quod si
constaret, hodie ut naturales ei succederent; matri succedunt, nisi illustris
sit, et alios habeat liberos legitimos. L. 3. C. ad S. C. Orphit. Demum nati ex

106

DE SPECIEBUS JURIS REAUS.

damnato coitu (qui in juris canonici sensu dicuntur spurii) nemini succe­
dunt ascendentium, .Yue. 74. et 89. ult. capp. sed solum jure canonico ali­
menta capiunt.

172. Si quœras 2°. Quomodo parentibus succedant legitime nati, sed ex
diverso matrimonio?
R. Regulariter illi ex parentibus soli, a quo procreati sunt ; ut, si patrem
communem habent, succedunt omnes quidem in bona patris; bona vero
parentis non communis inter illos solum , qui ab eo geniti, dividenda sunt,
L. 3. 4. 5. C. de secund, nupt. Dixi : regulariter; nam excipi debet, si inter­
venerit pactum unionis , sive pacificationis prolium.

•

’

Λ

■ί

173. Dico /r. Si defunctus nullos descendentes reliquerit, successio defer­
tur ascendentibus, naturalibus et legitimis simul, sic ut gradus proxi­
miores, velut pater et mater, succedant in capita, non attento sexus discri­
mine, exclusis remotioribus omnibus, ut avis, etc. et collateralibus, præler
fratres germanos et sorores; et eorum , si quis, vel si qui essent prtemorlui, liberos. Λον. 118. c. 2.
Dixi 1°. Legitimis simul, ex quibus defunctus erat legitime natus. 2°. Ut
proximiores exclusis remotioribus in ordine ascendentium omnibus; quia
inter ascendentes cessat jus repræsentandi, quippe quod ex derivatione
sanguinis dependet ; ascendentes autem non derivant sanguinem a descen­
dentibus; sed hi ab illis; unde in descendentibus jus repræsentandi in infinilumporrigitur. 3°. Porro succedunt, licet defunctus emancipatus fuerit,
Nov. 118. c. 2. Licet fuerit illegitimus naturalis, modo fuerit rescripto
principis debite legitimatus, .You. 89. c. 13. Licet posthumus. Necsuccedunt
solum in bonis filii castrensibus, vel quasi talibus, sed etiam aliis profectitiis, undecumque provenerint, modo fuerint appropriata filio. Ratio
hujus contra alios sumilur 1. et principaliter ex .Yo·.’. 118. ubi sine discri­
mine statuitur, ut. si plures ascendentes concurrant ad successionem
descendentium, æqualiter concurrant. 2. Undecumque bona provenerint,
si filio appropriata fuerint, ita hujus sunt propria, ut cum aliis bonis
consolidentur, et unum constituant patrimonium , unamque hæredilatem,
ut in simili casu dicitur L. 10. ff. de Vulg. et Pupill. subst.
4°. Prœter fratres germanos, etc. hoc est, ex eodem patre et eadern matre
genitos; hi enim cum ascendentibus proximis succedunt in capita, ac, si
quis, vel si qui essent præmortui, tunc relicti liberi in stirpem, vel stirpes;
si vero omnes essent præmortui, liberi omnino excluduntur .V<w. 118. cit.
similiter nepotes fratrum et sororum .You. 117. exclusis fratribus unilatera­
libus, h. e. aut consanguineis tantum . aut uterinis.
Demum verba Conclusionis sic sumenda sunt, ut, si pater et mater ambo
concurrant, nihilominus salvus maneat ususfructus patri, si illum ante
habuisset in bonis filii ; is enim regulariter non extinguitur, nisi morte usu­
fructuarii : at pater usufructuarius adhuc superstes est ; ergo.
174. Si quœras 1°. Quomodo succedant parentes liberis legitimis tantum?
H. 1°. Adoptivis in specie, si adoptio fuerit plena, utpote quæ ab avo
materno facta. successioni locus est. sic tamen, ut jure novo concurrat

DE JURE H/F.REDITARIO.

107

paler naturalis; si minus plena, quæ ab extraneo facta , non succedit pater,
quia nullum jus in eum devolutum ; sed tantum parentes naturales. Et sic
adest casus, in quo successio non est reciproca, §. 2. Inst. h. t. Stryck. Diss.
de jure Success, ab Intest.
R. 2°. Arrogatis succedit pater arrogator, una fratribus aut sororibus ger­
man is, si modo filius in puberi ætate decesserit. Mater vero hic semper
excluditur, uti et fratres unilaterales, aut ex arrogatione tales. Id.

173. Si quœras 2°. An et quomodo succedant parentes liberis legitimatis?
R. 1°. Succedunt legitimatis per subsequens matrimonium; habent enim
se tales perfecte, ac qui nati legitime.
R. 2°. Etiam legitimatis rescripto principis.
R. 3°. Legitimatis per oblationem curite succedebat pater in dodrante; in
reliquo curia.

176. Sz quœras 3°. An et quomodo succedant illegitimis?
R. 1°. Quoad liberos naturales sequentes casus distingui debent : Vel enim
mater naturalis adest sola; et tunc sola in naturalis filii sine legitima prole
defundi bonis omnibus succedet, §. ult. Inst. de S. C. Tertyll. Vel simul adest
naturalis; ac tunc mater in decem, paler in duabus succedet unciis. Vel
adsunt pater, mater et fratres taliter germani, ut sint ex eodem concubi­
natu progeniti ; tuneque pater in duabus unciis, in reliquis matres et ger­
mani fratres succedent aequaliter. Vel adest solus pater; et succedet naturali
lilio in duabus unciis, in reliquo consanguinei, Auth. licet. C. de natur, lib.
ut proinde hic jura tam patris naturalis , dum succedit naturali filio, quam
filii naturalisi, dum succedit patri, sint paria, sicut et inter naturalem
matrem, si sola adsit, ac naturalem filium, si solus adsit.
R. 2°. Natis ex damnato coitu nec pater . nec mater succedit, sicut neque
hi parentibus. Spuriis succedunt saltem ascendentes materni ; non pater ob
incertitudinem ; quod si tamen de hoc constaret, ob spuriorum et natura­
lium differentiam hodie sublatam , admitteretur in sextante.

177. Dico V. Si defunctus nec descendentes, nec ascendentes hæredes
reliquerit, successio consanguineis collateralibus defertur, Nov. 118. Pro
intelligendo autem horum successionis ordinc
Observa I. Ex consanguineis alii dicuntur agnati, qui ex linea paterna
nobis conjuncti sunt, sive quibus sanguine ob patrem conjungimur; alii
cognati, qui ex linea materna, licet generaliori significatione aliquando
cognati vocentur consanguinei omnes. De jure antiquo Digestorum erat dif­
ferentia quoad successionem agnatos inter et cognatos, nec admittebantur
cognati, si agnati extarent ; jure vero Novellarum Justinum, ut dictum
initio hujus articuli, sublata est hæc differentia, atque agnationis et cogna­
tionis jura confusa. In feudalibus tamen illa inter agnationem et cognatio­
nem differentia adhucdum vivit, juxta dicta Cap. prœc. de Feud.
Observa II. In linea recta ascendentium et descendentium gradus consan­
guinitatis in ordine ad successionem computantur a jure civili eodem modo,
quo a jure canonico in ordine ad contrahendum matrimonium, ut utrobique
eadem teneat regula : Tot sunt gradus in linea recta, quot sunt generationes

I;

». *

!
L·'

«E?

108

I

■.n

r ■ .·

•r-.-

DE SPECIEBUS JURIS REAIJS.

et persona», una demptu, scilicet communi stipite; hinc paler ct filius gradu
uno, nepos et avus gradibus duobus distant. At in linea transversa el late­
rali aliter computantur gradus a jure civili ad successionem , quam a cano­
nico ad matrimonium; nam in ordine ad succedendum tot censentur esse
gradus consanguinitatis, quot sunt personne collaterales, dempto stipite ;
unde juxta jus civile duo fratres, vel duæ sorores, vel frater el soror sunt
consanguinei in secundo gradu , frater et fratris tilius in tertio, frater et
pronepos ex fratre vel sorore in quarto et sic deinceps; in exemplo enim
primo duæ sunt personae collaterales, in secundo tres, in tertio quatuor.
Sicque deinceps pergendum est. Porro in ordine ad successiones hæreditarias computatio graduum, prout a jure civili instituta, etiam in foro
Ecclesiastico observanda est, sicut vicissim computatio graduum in ordine
ad matrimonium instituta a jure canonico in foro civili tenet. His positis
ordo est sequens :
1°. Exclusis aliis succedunt fratres et sorores germani , sive duplicis vin­
culi , ab utroque parente conjuncti in capita ; si vero unus sit praemortuus,
relicti ab eo liberi in stirpem; si vero omnes fuerint praemortui, succedent
liberi in capita. Ratio primi est ex .Voc. 118. : secundi est a jure repraesenta­
tionis juxta communem alias regulam : tertii ex Constit. Caroli V. in comi­
tiis Spirensibus anno 1329. §. 38.
2°. Si non adsint fratres germani, succedunt fratres unilaterales, tam
uterini sive ex eadem matre, quam consanguinei sive ex patre geniti, si
utriusque classis adsint, ac probabilius aequaliter in omnia defuncti bona.
Ratio hujus contra alios est, quia postquam bona pervenerunt ad filios,
desinunt esse bona paterna, vel materna, et fiunt bona fratris; ad hœc
vero, deficientibus fratribus germanis. uterini et consanguinei semper
admittuntur «•qualiter. .Vor. 118. c. 3. Auth. cessante, ct duab. sequ. C. de
legit, hœred. L. 2. ff. de suis et legit, hœred.
Nec obstat L. 13. C. de legit, hœred. ubi, exceptis maternis rebus, in
quibus, si de eadem matre fratres, vel sorores sint, eos solos vocari oportet;
ut proin excludantur ab uterinis fratribus consanguinei a successione in
materna bona; nam L. 13. cit. correcta est per Novell. 118. qua Imperator
uterinos et consanguineos fratres, el post hos agnatos el cognatos aequaliter
ad succedendum vocat.
3°. Deficientibus demum fratribus ac sororibus, et natis ex his liberis, ad
successionem vocantur consanguinei gradu proximiores in capita, exclusis
semper remotioribus; non usque ad gradum decimum solummodo ( qui §.
ult. Inst. de success, cognât, solum exempli causa, pro gradu remoto quo­
cumque) sed in infinitum. Ratio prioris ex Nov. 118. Authh. citt. sumitur;
posterioris ex L. 4. C. de bon. vacant, qua turn demum bona defuncti ad
fiscum perlinere dicuntur, si nullus ex sanguinis linea longissimo jure appa­
reat ; ergo a jure nulli sunt positi graduum limites.

178. Si quœras : An. el quod jus succedendi competat fratribus legitimis
tantum ! legitimatis? illegitimis?
R. dd 1““. Legitimi tantum, si sunt in potestate adoptantis, ut arrogati,
aut ab avo materno adoptati, sibi succedunt perinde, ut fratres consangui­
nei ; unde a germanis excluduntur, non ab agnatis: secus est de cognatis;

f

.

DE JURE U/EKEOITARIO. .

109

cum in niatQs potestate non sint. Si non sint in potestate adoptantis, ut
adoptati ab extraneo, neque succedunt. Hinc soluta adoptione semper exspi­
rat hæc successio. Stiiyck. Diss. cit.
R. Ad 2ll,n. Vel sunt legilimati per subsequens matrimonium ; et succedunt
cum legitime natis æqualiler, adeo ut propter duplicitatem vinculi unila­
terales excludant. Vel per rescriptum principis; et tunc si concurrant inter
se, succedunt æqualiler; si cum fratribus horumque liberis legitime natis 5
nun succedunt, nisi ante illorum nativitatem légitimât] fuissent. Hoc casu
tamen jure unilateralium gaudebunt. Vel per oblationem curiœ; et non suc­
cedunt.
R. Ad 3um. Si sint naturales, et consanguinei, qui habent patrem commu­
nem, nec sibi invicem, nec aliis succedunt ; quia nec agnati sunt, nec
cognati : non agnati ; quia agnatio, juxta jus civile, ex solis nuptiis justis
oritur, §. 12. Inst. de Nupt. : non cognati, quia hæc per matrem contrahitur;
sed in casu mater di versa est. Si naturales uterini, succedent et sibi, et omni­
bus per matrem cognatis, etiamsi alii legitime nati adsint. Hinc excludunt
patruelem ; a germanis tamen excluduntur, L. 2. ff. unde Cognati. Sic quo­
que spurii, jure civili tales, succedunt cum naturalibus, non tamen fratri
unilaterali illustri. Si denique nati ex damnato coitu, non succedunt. Simi­
liter sine liberis mortuo eo, qui ex damnato coitu natus, non admittuntur
ejus fratres, non solum uterini, sed neque ex legitimo procreati matrimo­
nio; sed succedit fiscus, vel magistratus politicus; atque ita judicatum in
camera, teste Myxsyxgero Cent. 3. Observat. 91. Cujus rei licet non extet
textus apertus, ex iis tamen deducitur, quibus asseritur, hujusmodi natos
nullum habere consanguinitatis jus, neque dignos esse filii aut fratris
numine.
179. Dico 17. Quod si neque collateralium quis extet, marito succedit
uxor, et huic maritus, L. unie. C. Unde vir et uxor. Clerico autem, si bene­
ficium aliquod habuit, Ecclesia, in qua habuit; haec enim bcncficiato loco
uxoris est, Can. fin. Caus. 12. Q. o. Demum, si nemo adsit hæres, succedit
fiscus,laicus quidem defuncto laico, L. 1. et 4. C. de bon. vacant. Clerico,
si non ministravit in aliqua Ecclesia, fiscus Ecclesiasticus. Gloss, in c. sed
hoc. h. t. juxta vulgatum : quod non capit Christus, rapit fiscus.

180. Si quœras demum , in quibus differat Jus provinciale Franconicum a
jure communi, quantum attinet ad dicta hactenus de jure hærcditario?
R. 1°. Quoad legitimam differt in sequentibus : 1°. Juxta jus commune
filius nullum jus in legitima habet vivente adhuc patre, L. cludum, ff. de
conlrah. Empl. At vero de jure Franconico multi extant casus in Ordin.
Provinc. Francon. part. 3. tit. 31. quibus obstringuntur parentes in vivis,
dare liberis legitimam, cumque his dividere, quos exacte recensuit Cl. Demerath in Fascic. Diffcrentiar. Jur. Comm. et Francon. part. 2. different. 2.
2°. De jure Franconico parentes post divisionem non habent legitimam in
bonis liberorum; ante divisionem vero et assignationem legitimae in vita
habent parentes legitimam etiam in bonis filiorum castrensibus, nisi conju­
ges hæc bona sibi invicem reliquerint. Ordin. cit. Tit. 36. §. 1. Tit. 39.
13, TU. 19. 27. S. 3. et 4.

3
*

<

■n

Ii
/

110

be SPECIEBUS JIRIS REAMS.

3°. Jure Franconieo legitima quocumque titulo relinqui potest, Ordin. cit.
part. 3. Tit. 48. §.3. De jure vero communi necessario relinqui titulo insti­
tutionis, constat ex dictis supra Artic. II.
4°. Jure eodem Franconieo non solum patri, sed etiam matri, pupillariter
aviæsubstituere permissum,et conjux conjugem potest a liberorum legitima
excludere, Ordin. cit. Tit. 15. Secus est de jure communi, quo potestas
substituendi pupillariter negatur malri et axiæ.
R. 2°. Quoad successionem ab intestato, 1°. juxta jus F rançon. Ordin. Prov.
cit. TU. 76. §. 2. liberi per receptionem legitimæ a bonis parentum sepa­
rati excluduntur ab iis , qui receptione legitimæ separati non sunt; hi enim
tunc soli, exclusis cæteris, ab intestato succedunt parentibus ; quo etiam
privilegio ii gaudent, qui receptam legitimam ruraus in communem mas­
sam contulerunt. Tit. Ί. 8. 35. §. 1.
2°. Nepos ex spurio avo suo non quidem succedit regulariter de jure
communi; at tamen Franconieo, Tit. 82. §. 2. Quo jure etiam illegitimi
liberi non succedunt matri una cum legitimis, sed ab his excluduntur.
Tit. 82. §. 1.
3°. Quamdiu superstes est ascendentium aliquis, nunquam collateralibus
defertur hæreditas, Tit. 83. §. 2. et 3. item Tit. 86. §. 1. ita ut, si defun­
ctus separatus fratres habeat ct sorores, ncquidem vocentur.
■P. Superstes conjux. altero sine liberis mortuo, præter mediam partem
bonorum acquisitorum lucratur pro portione statntaria quartam partem de
·Ι·
bonis
præmortui conjugis. Ordin. p. 3. Tit. 88. §. 1. 12. 13., etc. Demum
jure Franconieo unio sive parificalio prolium passim viget, ut adeo liberi
ex diverso matrimonio succedant æqualiter utrique parenti.

CAPUT IV.
DE POSSESSIONE.

Possessio vel a pedis aut pedum positione, L. 1. ff. dc acquir. Possess.
quod positione pedis frequenter capiatur; vel positione sedium , quod in re
possessa ponatur quasi sedes, nomen tulit. Sumi potest objective ct formaliter. Objective, est res possessa , quo sensu res nostræ dicuntur possessiones
nostræ : Formaliter, significat formam, a qua quis dicitur possessor, ct res
possessa. Possessio formalis alia dicitur juridica, est vera formalis secun­
dum leges possessio habens effectus juris ; alia non juridica, eslqtie physica
dunlaxat, sine possidendi animo, rei detentio; unde etiam asinina voca­
tur. quod, sicut asinus saccum portat sine animo illum habendi ut suum ,
ita talis rem teneat. Hic solum de juridica disseremus.

r.

ili

l»h POSSESSIONE.

ARTICULUS

I

1.

QUID, ET QUOTUPLEX SIT POSSESSIO?

181. -Vota. Possessio juridica csl genus ad possessionem justam, quæ
vocatur possessio juris, cl possessionem injustam. Possessio sic generice
sumpta, ut abstrahit a membris dividentibus, vocatur possessio facti;
unde possessio injusta vocatur possessio facti specifice talis , sive pura puta
possessio facti, carens possessione juris, h. e. justa. Hinc non satis apte pos­
sessio in genere delinitur : jus insistendi ; non enim convenit possessioni
injustæ , quæ, licet non sit possessio juris, imo sit contra jus reale alterius,
est lamen possessio juridica. Hac observatione retenta, facile dignosces
discrepantes auctorum possessionis definitiones ct acceptiones.
182. Dico I. Possessio facti in genere est detentio rei vera, vel ficta, cor­
poris, animi et juris adminiculo. Ita communiter Jurisconsulti.
Dicitur 1°. Rei, quo nomine non solæ intelliguntur res corporales, sed
eliam incorporales, ut sunt census, beneficia Ecclesiastica, jura, quæ a
Theologis dicuntur possideri, a Juvistis quasi possideri.
2°. Detentio vera, vel ficta; quia, ut quis aliquid possideat, nccessum est,
ut hoc per se, vel alium occupet; si occupatio fiat manibus in rebus corpo­
ralibus mobilibus, aut pedibus in re immobili, ut ponendo pedem in
fundo, erit vera ; ficta autem si cx dispositione, vel fictione juris ; sic infans
dicitur possidere ; sic possides fundum oculis, si venditor tibi dicat : fundum,
quem vides, traditum tibi volo, L. 1. §. 21. ff. de acquir. Poss. ubi: Non est
enim corpore et actu necesse apprehendere possessionem, sed etiam oculis
pt aspectu; et in specie datum exemplum, L. quod meo. §. si venditorem.
Idem est, si loco rei, tradatur annulus, clavis, instrumentum.
3°. Corporis, animi adminiculo; non enim ad possessionem juridicam
sufficit apprehensio mera sive vera sive licta, alioquin quidquid tangerem,
vel pede calcarem , etiam possiderem; sed insuper requiritur, ut quis rem
apprehendat animo sive intentione habendi ut suam. Necesse tamen non
est, utrem delinens suam esse judicet; nam eliam injustus possessor, vel
fur vere juridice in ordine ad aliquos effectus civiles, ut dicemus, possidet;
sufficit ergo ea intentione detinere, ut quis, saltem quoad externam appa­
rentiam, habeatur dominus.
4°. Juris, non hoc sensu, quod debeat adesse justus possidendi titulus,
ant positi ve a jure approbari ; sed requiritur et sufficit, ut jus saltem posi­
tive non resistat tali apprehensioni, licet injuste coepta sit; unde adhuc fur
possidet, quia hæc possessio non irritatur; e contra laicus, licet rem sacram
detineat animo eam habendi sibi, eam non possidet juridice, quia hæc
possessio est irritata a jure L.‘,30. ff. dc acquir. Poss. Idem est dc bonis publi­
cis. Unde nec eæ res præscribi possunt.

183. Dico II. Possessio effective sumpta, sive ut est effectus possessionis
facti et juris simul, vel possessionis justæ, est ipsum jus reale possidendi ; aut
quatenus possessio est juiis i calis species, ac definitur : Jus insistendi alicui

H
*<
■

i

I

14. SPECIEUIb JllUS IlEAl.lS.

rei tanquam suœ. Dicitur 1 °. insistendi, id est. pacilice detinendi, et juris
remediis, interdum eliam vi et armis contra peiturbantes tuendi; item
fructus ex re possessa percipiendi. 2°. Tanquam suce, id est, nomine proprio,
non alterius; hinc licet lutor teneat bona pupilli, non tamen possidet. Nec
fur hac possessione gaudet contra rei dominum, quia, cum hujus occupatio
injusta fuerit, ex hac nullum ei jusreale oriri potest.

18-1. Dico III. Possessio facti dividitur 1°. in naturalem et civilem; utra­
que vero vel est talis a modo, vel causa et forma possidendi. Naturalisa
modo possidendi, dum quis actu et naturaliter, quod idem est, ac corporali­
ter rei insistit; e contra α fonna et causa possidendi naturalis dicitur, qua
quis suo nomine, sibique rem delinet, sed sine vel animo, vel opinione do­
minii. Civilis a modo possidendi est, dum quis animo tantum, non autem
actu, vel corpore rem delinet. Sic dominus absens adhuc possidet civiliter
rem suam ; quia possessio civilis solo retinetur animo etiam sine possessione
naturali per se, vel per alium ; et in æslimatione morali in ordine ad effe­
ctus possessionis perinde est, ac si phssiceet corporaliter detineret. Civilisa
forma et causa possidendi est, dum quis suo nomine sibique rem detinet cum
animo simul el opinione dominii. Unde mixta nascitur ex naturali simul et
civili possessio, si quis animo simul et actu rem possidet.
Hinc perspicitur 1°. sequestrum, apud quem res litigiosa deponitur, rem
sequestratam possidere non nisi improprie, uti alius depositarius, cum rem
non detineat animo habendi sibi ; ac proinde solus possessor est deponens,
qui el solus gaudet possessionis effectibus. L. 39. ff. de acquir. etamitt. Poss.
2°. Usufructuarius solum habet possessionem naturalem a causa et fonna
possidendi, cum rem teneat animo quidem habendi sibi, et in suam utilita­
tem,· at sine dominio. Proinde leges, dum usufructuario possessionem negare
videntur, de possessione civili debent intelligi, cujus effectus usufructuario
nullo modo communes sunt, ut usucapio, quæ possessionem civilem neces­
sario supponit. L. 10. §. ult. ff. de J. B. D.
3°. Pariter creditor pignorati tins rem datam pignori solum naturaliter
ratione formai et causæ possidet, cum rem quidem teneat cum affectione
erga se, inque utilitatem suam, h. e. securitatem crediti ; at sine intentione
dominii. Eaque ratione conciliari debent leges, quarum aliquæ creditori
pignoratitio simpliciter possessionem tribuunt; aliquæ debitori; priores
enim de naturali, posteriores de civili loquuntur.
4°. Dominus directus el vasallus, item emphyteuta possident singuli civi­
liter, sed diverso modo; nam dominus directus rem animo possidet habendi
sibi cum opinione dominii proprietatis; vasallus et emphyteuta cum opi­
nione dominii utilis.
5°. Non satis apte a nonnullis confundi possessionem civilem cum justa,
et naturalem cum injusta. Justa enim possessio est, quæ justo titulo acqui­
sita fuit; injusta vero, quæ vel titulo plane nullo, vel injusto, ad transfe­
rendum dominium inhabili comparata; at datur possessio naturalis justa,
et civilis injusta. Sic si quis ædes possidet animo detinendi sibi, cumque
opinione, quod sint sua·, itaque dominii, cum tamen pater defunctus, a quo
accepit, eas titulo solum locationis, vel simili inhabitant; possidet quidem
civiliter, sed tamen sensu juris injuste, quia sine titulo. E contra qui rem,

r

· f

113

DE POSSESSIONE

quam possidet, ex errore putat esse alienam, cum tamen possessor primus
legitimocx titulo comparavit, juste possidet, nec tamen civiliter.
185. Dividitur 2°. in possessionem bonæ et make fidei : unde alius posses­
sor bon®, alius mal® fidei. Possessio bonæ fidei est, quando rem detinens
putat eam esse suam, vel saltem non alienam , qdanquarn forte reipsa sit
aliena,ncc illicite detineri. Possessio male fidei e contra est, quando detinens
reni scit, vel putat non esse suam, sed alienam. Ubi tamen rursus observan­
dum : non omnem possessionem malæ fidei cése jiiridice injustam, uti
neque omnem possessionem bonæ fidei esse juridice justam; ita enim qui
scienter rem furtivam emit, etsi mala fide possideat, justam tamen posses­
sionem habet, L. 28; ff. de conlrah. empt. E contra qui bona fide a pupillo
quid emit, vel quia putat, ipsum pupillum non esse, vel saltem huic ven­
ditionem non esse prohibitam, bona fide possidet, at non juste, quia sine
titulo.
186. Dices 1°. Ad acquirendam possessionem non est semper necessaria
aliqua corporalis apprehensio; ergo. Prob. Ant. Sic enim possessio rertim
hæreditariarum saltem in hæredes suos solum continuâtür ipso jure citra
omnem apprehensionem corporalem.
R. .V. Ant. et prob. Ita quoad hæredes suos, de quibus solis potest esse con­
troversia (quia in extraneis hanc apprehensionem esse necessariam , quod
sciam nemo negat), teste Halxoldo, Tvschls Cardinalis, Gail. Lib. 2.
observ. 129. aliique Jurisconsulti communiter contra alios. Ratio sumitur ex
L. 30. §. o. ff. de acquir. Poss. libi generaliter dicitur : Quod per colonum
possideo, hæres meus, nisi ipse nactus possessionem, non poterit possidere.
Ac subditur ratio generalis petila éx conceptu possessionis: Retinere enim
animo possessionem possumus, adipisci non possumus. Eodem modo L. i.
§. 15. ff. si is , qui Testam, generaliter enunciat : PoSSessionem hærcditatis
non habet, quæ facti est et animi. Sed nec hceredis est possessio, antequam
possideat; quia hereditas in eum id tantum transfundit, quod est hæreditatis ; non autem fuit possessio hærcditatis. Sed hæc hæredes omties respi­
ciunt.
Dices 2°. Ilærcdilas cx dictis Cap. præc. est successio in universum jus,
quod habuit defunctus : atqui possessio est jus; nam licet ejus inchoatio
consistat in facto , in conservari tamen dicit jus detinendi rem semel pos­
sessam.
R. D. Ant. In universum jus, quod est in hæredem transferibile C. Quod
non est in cum transferibile -Y. Quædam velut ossibus defuncti adhærent,
cujusmodi est possessio ; alias enim etiam transmitteretur ad extraneum;
sed talia jura in hæredem non transmittuntur, sicut jus, quod defunctus
habuit, Titium scribendi hæredem, ad hunc non transmittitur; alioquin se
ipsum scribere hæredem posset.
Dices 3n. Hæredi prodest possessio defuncti, quæ continuata complet
praescriptionem , ut dicimus suo loco : atqui non prodesset, si non transmit­
teretur; quia non continuaretur possessio; ergo æque transmittitur j»ossessio, quam cæleraruin rerum dominium.
m. p. 2.

8

i

.-Q

111

DL SI’KCIEBUS JURIS REAUS.

R. 1°. Probas etiam possessionem æque transmitti ad extraneum . quia et
huic prodest defuncti possessio.
R. 2*. .V. min. Quia hoc , ut prosit defundi possessio hæredi ad com­
plendam proscriptionem, singulari est jure statutum, L. 14. §. 3. ff. de
Csucup. Igitur facta per hæredem rei apprehensione a defuncto possess®,
continuatur juris fictione possessio sicut dominium.
Dices 1% L. cum miles. 30. //'. eæ quibus cans. mu. in inlegr. dicitur
hæredem in usucapionem succedere : quia possessio defuncti quasi juncta
descendit ad hæredem , et plerumque nondum hœreditatc adita completur.
R. 1°. Rursus probas nimium etiam pro hærede extraneo.
R. 2°. Dum dicitur , ad hæredem quasi juncta descendere, innuitur id
fieri fictione juris, at non nisi interveniente apprehensione , qua non pro­
cedente neque juncta descendet possessio in ordine ad praescribendum.
Dices 5°. Pater ei filius una eademque persona esse censentur ; ergo si
pater possedit, censetur et filius possedisse ; secus ac se res habet in extraneo.
R. D. Ant. Censetur eadem persona, quousque jura fingunt esse unam
personam C. Secus .V. Sic c. g. tingunt esse personam unam ratione acquisi­
tionis, in quantum filiusin patria potestate constitutus patri acquirit. At non
in quibusvis filius una cum patre persona fingitur ; neque hic quoad posses­
sionem.
·
E
ARTICULUS Π.
QU.E SI5T POSSESSIONS COMMODA? QUOMODO AMITTATUR? QUÆ REMEDIA

POSSESSORIA ?

187. Dico I. Commoda sive privilegia possessori a jure concessa ampla ct
multa sunt : velut 1°. Quod in pari causa , vel in dubio melior sit conditio
possidentis, L. 128. f[. et c. 63. in G. dc /?. /. quod cæterorum veluti radix
et fons est.
2°. Possessor in judicio petitorio habetur pro domino, ac praesumitur j
ideoque probationis sublevatur onere, quod soli incumbit illi, qui posses­
sori litem intentat, ac nisi is dominium manifeste probet, aut injustam
possessionem alterius, causa cadit, §. Commodum. Inst. de Interdict, c. sæpe
de Restit. Spoliat. L. fin. C. de R. V.
3°. Possessor in judicio petitorio conventus, per se loquendo , non tenetur
edere suæ possessionis titulum, L. 1 !. de petit. Hæredit.Dixi : per se loquendo;
nisi scilicet possidenti alias resistat jus, uti resistit laico quoad juris spiri­
tualis possessionem ; vel nisi adversarius habeat fundatam pro se in jure
intentionem, ut habet Parochus ad decimas; vel nisi contra possessorem slel
gravis praesumptio.
1°. Res bona fide possessas. nisi exceptæsiiil. praescribit possessione legi­
timi temporis , hoc est carum acquirit dominium ; de quo plura suo loco,
ubi de proscriptione agemus.
Possessio hnuiemorialis supplet prosumptos defectus vitiositatis, saltem
quamdiu non aperte deteguntur; sed inducit præsumptionem tituli; imo
est probatio tituli, ul aiunt, probata ; nec patitur inquisitionem de titulo ,
Ut proinde possessorem muniat privilegio singulari, ul colligunt hirifcon-

jé

•JU'

m: rossESsio.NÉ.

i 13

sulti. præsertim Hoinani, c\ c. super quibusdam §. prœlerca de Γ. 5. item cx
L. hoc Jure §. ductus aqua·. f[. de aqua quot id.
6°. Possessor potest possessionem suam tueri, ct vim vi repellere; sique
possessione dejectus esset, potest etiam vi repetere, si modo id fiat in con­
tinenti et sine intervallo. Quod si autem fur rem tuam clam rapuerit, teque
inseqiicnle et persequente fugerit, sed rem extra tuam custodiam posuerit,
cum tunc vi equidem repetere non potes, ne perturbetur tranquillitas pu­
blica; ct quia tunc possessionem amisisti, supersunt libi tamen remedia
juris, scilicet possessoria. Idem est si prædonem respoliare in continenti
neglexeris. Unde
7°. Si quis possessione rei, quam naturaliter et civiliter possidet, sive
juste, sive injuste vi dejiciatur, dejiciens sive spoliator non solum pellitur
per remedia juris a possessione, sed etiam compellitur a judice restituere
rem possessori cum fructibus , compensare damna.
8". Possessio tribuit possessori jus administrandi rem possessam, pendente
etiam lite; atque obligat judicem ad luendum possessorem in possessione,
quousque res ipsa non evincatur, juxta L. 128. ff. de R. I. ct c. 63, in 6. h. t.
Ac demum possessori dat actionem realem, quæ publiciana dicitur, qua
rem a se possessam sibique ablatam vindicat, quasi jam a se usucaptam ,
contra possessorem quemlibet. Eslque hoc singulare beneficium possessori
concessum a prætore. Ex his tantis possessionis commodis natum illud Ju­
risconsultorum axioma : Reati possidentes.
188. Dico II. Possessio rerum corporalium immobilium amittitur genera­
liter voluntate possessoris rem amplius possidere nolentis, L. 3. §. 6. ff. de
acquir. vel amitt. Possess, sive voluntate expressa, sive tacita. Proinde
amittitur
Si longo tempore est absens a re sua, eique nec per se, nec per
alium insistit, nec protestatur, se nolle rem amittere. 2°. Si redux rem suam
quidem statim repetat, occupatam ab altero, sed ab hoc repulsus, uon audet
deinceps vel tem occupare, vel possessionem repetere. 3°. Si nescit rem esse
suam, eamque proin inter res suas non numeret, potest perdi possessio,
quia deficit possidendi animus; idem est si sciat rem esse suam, sed negligat, permittat possideri ab altero; vel si libere possessionem ultro cedat
alteri pacto, vel contractu ; quia in his partim adest voluntas expressa, par­
tira tacita et praesumpta, quod rem possidere amplius nolit. Idem vero est
dc incorporalibus, ul sunt jura, etc.
Pariter rerum corporalium mobilium possessio amittitur 1°. Per voluutatorn non amplius possidendi, etiam solam. L. 3. cit. 2’. Si ita quis rem suam
amittat, ut non amplius in custodia retineat, vel, ubi sit nesciat. 3°. Per
furtum et rapinam factam ab eo, qui sub tua potestate non est. 4°. Per
fugam, scilicet animalium, quæ non habent redeundi consuetudinem, ut
aves, lepores aliæquc sylvestres fera; secus est, si redire soleant, ut canes,
coliïnibæ, aliaque animalia domestica. Non tamen amittitur possessio servi
per fugam. L. Pomponius 13. /f. de acquir. vel amitt. Possess.
Si dicas : L. 8. ff. dc acquir. vel amitt. Possess, ita edicitur : Quemadmo­
dum nulla possessio acquiri, nisi animo et corpore potest: ita nulla amit­
titur, nisi in qua ulrumque in contrarium actum est; ergo rerum corpora­
lium possessio non amittitur voluntate sola, aut animo.

«

LU. M'tCIEBLS JURIS IU.Vl.ls.

R. Oppono L. 6. §. 6. tit. eod. qua dicitur clare aulilli animo solo; igitur
quamdiu non deponitur animus possidendi, possessio relinetur; si quis
vero prius non dimittat animo, quam corpore, jam amittit possessionem,
antequam recedat corpore. Quod amplius enunciat L. 17. ff. eod. : Differentia
inter dominium et possessionem hæc est, guod dominium nihilominus ejus
maneat, qui dominus esse non vult, possessio autem recedit, ut quisque con­
stituit nolle possidere. I nde, ul L. 8. cit. cum his concordet, eam oportet
intelligi pro casu, quo quis rem prius incipit deserere corpore, et hoc solum
nondum sufficit j sed tunc praeterea requiritur, ul etiam deserat animo.

189. Dico 111. Remedia possessoria sunt interdicta, quæ jure novo sunt
actiones extraordinaria?, quibus in causa possessionis præsertim inter partes
litigantes disceptatur. Pro quo sciendum, quod 5 eum phirimæ lites proponi
soleant in judiciis circa possessionis materiam, et periculum sit, ne ob pro­
tractionem litis homines ad vim et arma descendant ob possessionis com­
moda, certa in jure statuta sint remedia, ut succurratur tam actori, quam
reo. Hæc remedia dicuntur possessoria, quia titulo possessionis competunt;
el interdicta, quia sunt sententiae sub quadam verborum forma inter liti­
gantes de possessione dictæ, et jam Corpori juris insertæ, ut aliæ leges, non
perpeluæ.sed ad tempus, nimirum quasi interim dictæ, donec pleniore
judicio causa proprietatis terminetur. Actiones dicuntur L. ult. C. h. t. ac
quidem extraordinaria?, quia facilius expediuntur causa servandae tranquil­
litatis.
%
Dividuntur interdicta Ie. in exhibitoria, prohibitoria, restitutoria. Exhi­
bitoria sunt tria : I. De libero homine exhibendo. 2. De libertis exhibendis.
3. De liberis exhibendis et deducendis. Prohibitoria sunt quatuor : 1. Ne
vis liat illi, qui in possessionem bonorum debitoris missus a judice. 2. Dc
mortuo inferendo. 3. Ne quid in loco sacro ædificetur. i. Ne quid in flumine
publico, ripave immittatur. Dc quibus in ff. L. 43. De restitutoriis constabit
cx dicendis.
Dividuntur 2°. et celebrius ac utilius in interdicta possessionis adipiscendae, relinenda: et recuperandæ.
Interdictum adipiscenda, est remedium concessum a jure ad possessio­
nem, quam quis nunquam habuit, acquirendam. Continet sub se tria alia :
Primutn esi .Quorum bonorum, quod hæredi competit, ut possessionem
acquirat haereditatis contra illos, qui temere occuparunt hæreditatem de­
functi. Alterum, Quorum legatorum, vel Quod legatorum, competens
hæredi contra legatarium, qui rem sibi legatam occupavit auctoritate pro­
pria contra leges statuentes, neminem debere sibi ipsi jus dicere, et legatum
ab hærcdc peleudum esse. Tertium, Salcianum, domino fundi competens
contra colonum conductorem ad acquirendam possessionem carum rerum,
quæ in fundum locatum colonus induxerat, et eo ipso tacite obligata erant
domino pro pensione debita.
ftetinendœ possessionis, seu conservandæ interdictum est duplex : Pri­
mum , Cii possidetis, qu<xl datur ad retinendam possessionem immobi­
lium sine vitio possessorum, id est, nec vi, nec clam, nec precario, contra
quemlibet, qui possidentem audet turbare, vel iuquielare, L. si duo, ff. Uti

►

DE POSSESSIONE.

117

possidetis. Secundum dicitur Ulrobi, quod pro relinenda possessione mo­
bilium datur; quoad cælera naturam prioris sequitur.
Ilecuperandœ possessionis , qua quis vi dejectus, rursum duo sunt inter­
dicta : Primum, Unde vi, servit pro recuperanda possessione immobilium,
qua quis vi expulsus fuit, [f. de vi ct vi arm. Agenti tamen ex hoc interdicto
duplex incumbit probatio, quod possederit, el quod vi dejectus sit. Alte­
rum , 17 bonorum raptorum, serviens pro recuperanda possessione bono­
rum mobilium ; de cætero priori simile est. Quibus accedunt duo alia de
jure canonico primum, ex Can. Redintegranda 3. Caus. 3. Q. 1. scilicet pro
redintegranda possessione rerum immobilium et mobilium omnium, ad
quemvis eorum possessio , etiam sine vitio pervenerit, datur et clericis et
laicis. Secundum, ex Can. Sæpe 18. de Restitutione Spoliatorum, contra scien­
ter recipientem rem invasam a spoliatore. De interdicto Unde vi inter Recentiores celebris disceptatio est, utrum etiam competat prædoni et invasori
rei alien®, non tantam contra extraneum ,scd ipsum etiam dominum rei,
sive vel ab hoc, sive ab illo respoliatus fuisset? Unde affirmant, negant
mulli contra multos. Igitur

190. Dico IV. Interdictum Unde vi etiam prædoni et invasori rei alienae
competii 1°. contra extraneum quemvis : 2°. spectato rigore juris etiam
contra rei dominum notorium, el non in continenti respoliantem.
Pars I. est Jurisconsultorum omnium, fundata injure claro tam cano­
nico, quam civili : priore c. 5. h. t. de Restit. Spol. ubi, etiam prœdo ante
omnia est restituendus; sed hoc saltem contra extraneum certo tenet. Altero
L. 1. §. 30. de vi et vi arm. ubi. qui a me, vi possidebat, si ab alio vi deji­
ciatur, habet hoq interdictum. Sola pars II. controvert!lui*. Ante cujus pro­
bationem
Observa : Addi in conclusione, et non in continenti respoliantem ; quia si
in continenti, hoc est, sine intervallo, slalim, antequam divertat ad alia,
respoliet ; vel, etiamsi interfluant aliquot dies, modo dominus stalim so
parare coepit ad possessionem vi recuperandam, nihil contra jus aget; quia
spolium in continenti eripere ad defensionem rerum suarum pertinet, nec
tantum jure naturali, sed etiam positivo humano permissum est, L. 1. 3,
ff. devi et vi arm. c. 18. de homicid. volunt. Igitur
191. Prob. pars II. 1°. Ex c. 5. de Rest. Spoliai, cit. ubi Alexander III.
consultus, an restituendus sit beneficio spoliatus , qui dicitur non fuisse
institutus canonice? respondet, prius de violenta ejectione, quam canonica
institutione agi debere·, ac rationem addit : quia etiam prœdo est secundum
rigorem juris restituendus. Respondent adversarii , hic de prædonc non
notorio sermonem esse; al hæc responsio videtur aperte insufficiens; quo­
modo enim in non notorio prædonc esset rigor juris ? Item quomodo tene­
ret argumentum Pontificis a majore ad minus?
Prob. 2°. Exjuro civili, quod sine discrimine jubet ipsum prædonem ante
omnia restitui. L. 7. C. Unde vi, simpliciter statuit, quod si rei dominus
aliquem spoliaverit vi, restituere debeat. Respondent rursus adversarii hic
de prædonc notorio spoliato sermonem non esse; verum 1°. Lex hunc non
excipit. 2°. Esto : satis est, quod velit restitui spoliatum etiam contra domi-

r

UN

1>E SPEC.IEIU'S JIRIS REAUS.

num, etiam quando constat esse dominum ; quia vult hunc amittere
dominium; ut enim dominus privari dominio possit, haud dubie constare
debet.
Conf. 1°. Ex L. 4. §. si dominus ff. de Usurpat., ubi : si dominus fundi
possessorem vi dejecerit, Cassius ait, non videri in ejus potestatem rediisse,
quoniam interdicto I nde vi restituturus sit possessionem.
Conf. 2°. Ex §. Inst. de interdict, ibi: .Yom ei proponitur interdictum Unde
vi, per quod is, qui dejecit, cogitur ei restituere possessionem, licet is ab eo.
qui vi dejecit, vi, vel clam, vel precario possideat. En spoliatori contra
spoliatorem reciprocum datur hoc interdictum, sive sit dominus, sivenou;
subditur enim : siquidem in bonis ejus , spoliatoris, est, dominio ejus pri­
vatur. Ac ratio est, quod intersit pacis publicae, homines sibi ipsos jus
non dicere; cum, eo permisso, ad violentias, arma , et caedes facile deve­
niant, ut proinde justae plane et æquæ leges sint, dum praedonem volunt
restitui contra dominum quemcumque, qui sibi imputet, quod, ne­
glectis juris remediis , ipse sibi jus dixerit. Hic tamen
Observa: Singulare esse privilegium, quo gaudent clerici, quod quidem
olim erat latissimum, vi cujus clericus a quocumque spoliatus, si convenire­
tur ab alio actione sive civili, sive criminali, non tenebatur respondere ante
in judicio, quam esset restitutus, Can. oportet. Caus. 3. Q. 1. At quia abu­
tebantur hoc privilegio, cum convenirentur, falso asserentes se spoliatos
fuisse, Ixxocexths IV. c. I. de Restit. Spoliat, in 6. restrinxit hoc privile­
gium eo, ut clericis non liceret eo privilegio uti contra quemlibet, sed solum
contra spoliatorem. Quod Gregorius IX. eo extendit c. fin. de ord. cognit. ut,
si clericus ab alio prius spoliatus , deinde eumdem in re alia spoliet, si a
spoliato conveniatur interdicto Unde vi, possit hunc exceptione sui privilegii
repellere, nec teneatur respondere prius , quam fuerit ipse restitutus.

e» λ V

'JI

192. Dices 1°. Juxta c. cum dilectus 6. de Caus. Pass, et Propr. causa
proprietatis in exeeutione praevalere debet; ergo dum constat de dominio
non est habenda cura possessionis.
R. D. Cons. Quando constat judicialiter C. Si tantum extrajudicialiter
.V. Nihil autem minus adversariorum causam, quam hocc. cit. promovet; ait
enim Pontifex : Breviter respondemus, quod, cum super possessoria et petito­
rio simul est actum; utrumque una sententia debeat terminari (ubi vides,
eum loqui de casu, quo judicia duo possessionis et proprietatis simul cumu­
lantur, ut de proprietate judicialiter constet ), sed licet in pronuntiatione sit
possessio prtem Utenda ; in e.recutione tamen debet proprietas praevalere. Ergo
non negatur spoliato interdictum Unde vi, cum super possessione debeat
praemitti sententia. Adde in cap. cit. non exprimi, utrum dominus ex inter­
vallo spoliarit praedonem.

193. Dices 2°. L. 1. ff. de vi et vi arm. dicitur : qui a nic possidebat, si ab
alio dejiciatur, habet hoc interdictum; ergo a contrario, qui non ab alio
dejicitur , sed a me , qui ab illo etiam dejectus cram, non habet hoc inter­
dictum.
R. 1°. Probas manifeste nimium , nimirum , quod illi neque competat hoo
interdictum. si ego illum dejiciens non essem dominus ; vel. etsi essem

l»E possessione.

dominus, de meo dominio non constaret, quod est contra omnes: sequela
autem patet; quia tunc etiam non dejiceretur ab alio.
R. 2°. .¥. Cons. Genuinns legis sensus est, quod spoliatus ab alio semper
co indordiclo uti possit, non autem semper (piando reciproce spoliatus fuit
ab eo, quem ipse prius spoliaverat, quia prius cognosci debet, an is reci­
proce spoliarii in continenti, an ex intervallo?
191. Dices 3°. Juxta L. bona /idos. ff. Depositi. : .Von est ex bona fide, rem
suam dominum prædoni restituere compelli ; ergo.
R. D. Ant. In casu, quo dominus rem suam absque omni vitio et vi con­
sequitur C. Quando per vim, et modo a jure prohibito AT. Lex loquitur
de casu, quo rem meam fur me ignorante sumpuit, et postea apud me ,
etiam tunc delictum ignorantem, deposuit; ac tunc, ait lex, non contra­
hitur depositum , quia non est ex bona fide, rem suam dominum , si hic
postea constiterit, prædoni restituere compelli. Unde lex ea controversiam
nostram non attingit.
Si urges : Eliam in hac controversia non esset ex bona fide. Prob. quia
pnedo posset exceptione doli submoveri; dolo enim petit restitui, qui statim
iterum debet restituere domino.
R. .¥. Λ. et prob. Saltem hæc exceptio cum effectu opponi non posset, quia
ordo juris exigit, spoliatum debere ante omnia restitui; alias enim etiam,
qui possessionem clam occupavit, ct vi dejectus est, non gauderet hoc
interdicto, quod est contra sententiam communem; nam etiam huic objici
posset possessionis acquisitæ vitium. Et ccrlc negabit nullus , dominum
punibilem esse, ob vim prædoni ex intervallo illatam , quod ita neglectis
juris remediis, contra prohibitionem legum , jus dixerit sibimet.
193. Dices 4°. C. ad Decimas. 2. de Restit. Spoliat, in 6. Agentibus spolia­
tis canonicis contra spoliatorem decimarum negatur restitutio, nisi eviden­
ter probaverint possessionem legitime acquisitam propter præsumptionem
de injusta eorum occupatione ; ergo.
R. D. Ant. Canonicis spoliatis negatur simpliciter et absolute restitutio .V.
hum evidenter probent possessionem decimarum in aliena parochia legitime
acquisitam, eo quod præsumptio contra illos militet in oppositum C. Cano­
nici occupaverant decimas in aliena parochia, sed reciproce spoliati erant a
parocho. Quæsitum est, an debeant restitui contra parochum ? respondit
Pontifex negative, nisi evidenter probaverint, quod earum possessionem
legitime acquisiverinl; nam , cum decimae essent in aliena parochia, et de
jure canonico communi decimæ ad Ecclesiam , intra quam sunt, pertinere
debeant, erat contra canonicos præsumptio juris, quod essent possessores
injusti; possessio e contra parochi in jure fundata. Tali vero casu debebant
canonici probare possessionem legitimam, ut jam inter possessionis com­
moda hunc casum excepimus , num. 187.
Adde , exc. cit. non constare , quod illas decimas aliquando quiete pos­
sederint; multo minus quod occupaverint vi, ac forte cum vi occupare vel­
lent , a parocho sunt vi repulsi, et sic a spoliato in continenti spoliati,
quod jura permittunt,

I

iâû

PE SPECIEBUS JURIS REALIS.

196. Dices
Juxta c. Constitutus de fil. Presbyt. spoliatus beneficio
restituendus est, si constet patrem ad tempus illud administrasse; non
autem huic in perpetuum concessum fuisse ; ergo a contrario restituendum
non vult, si fuisset patri in perpetuum concessum. .
R. C. totum ; quia hoc fieret contra canones, quibus expresse prohibetur,
filium beneficium habere in Ecclesia , in qua pater habuit. Talis igitur filii
possessioni cum resistat positive jus, ille restitui nec debet, nec potest, quia
ad tale beneficium possidendum est jure inhabilis; unde c, quoniam. de fil.
Presbyt. talem removeri vult.

197. Dices 6°. Poliorest habenda ratio innocentis, quam prædonis; ergo
iniquum videtur , si contra dominum deberet prædo restitui.
R. Ύ. suppositum . dominum, qui vim ex intervallo etiam prædoni
intulit, in sensu juris innocentem esse , quandoquidem neglectis remediis
juris sibi ipsi jus dixerit, ac punibilem se fecerit etiam pœna privationis
dominii , cum jura graviter prohibeant, in publicis fundata causis, ne
homines sibi jus dicant, ad vim et arma prosiliant, unde civilis pacis per­
turbatio variaque gravia incommoda nasci pronum est.

ARTICULUS 111.
QUOS FRUCTUS TENEATUR RESTITUERE POSSESSOR BON.E FIDEI , RE ALIENA IN
JUDICIO EVICTA?

198. Nota. Fructuum nomine id omne intelligilur, quod ex re ipsa, vel
occasionerei percipitur ; suntque in multiplici classe; aliter tamen aTheologis , aliter a Juristis dividuntur. Dividunt eos Theologi 1°. in naturales,
industriales. et mixtos. Naturales , sive spontanei sunt, qui ex ipsa re, sine
notabili saltem industria hominum , provenire solent, ut gramen , poma,
ligna cædua , lac pecudum, parius animalium , lana ovium et similia. Indus­
triales , qui vel unice , vel potissimum accedente industria hominis prove­
niunt , ut sunt artefacta., lucrum negotiatione acquisitum , dexteritate
vendendi, etc. in quibus plus hominis industria quam ipsæ res, etsi per
modum instrumenti concurrant, operatur. Mixti, qui a natura et industria
humana ferme æqualiter concurrentibus gignuntur, ut segetes, vinum,
caseus, butyrum, lana depexa, etc. A Jurist is vero in naturales, industriales
et cii'iles dividuntur. Per naturales eosdem cum Theologis intelligunt :
per industriales, quos Theologi mixtos vocant : per civiles, qui a Theologis
industriales appellantur ; civiles vero sic ideo nuncupant, quod mediante
aliquo jure, vel obligatione civili provenire plerumque soleant. Nos hac in
materia Theologorum maxime divisionem retinebimus.
Dividuntur 2°. communi Theologorum et Juristarum sensu in pendentes,
perceptos, percipiendos. Pendentes, qui rei fructifère adhuc inhærent,
ut fœtus animalium nondum in lucem editi, poma cx arbore adhuc pen­
dentia, segetes nondum demessæ. Percipiendi, quos possessor vel negligentia
vel dolo non percepit, potuisset tamen , si voluisset, facile percipere. Per­
cepti , qui jam a re frugifera separati, et a possessore collecti.

DE POSSESSIONE.

421

Percepti rursum dividuntur in consumptos et exlantes. Consumpti, qui
nec in natura , nec in (equivalent! sive pretio supersunt ; exlantes, qui
adhuc supersunt : si supersint in natura, dicuntur exlantes formaliter ; si in
æquivalenti, ut pretio, quod ex venditis possessor accepit, aut si fructus
ex re aliena perceptos absumendo , pepercerit inierim proprius ex re sua
perceptis, dicuntur exlantes virlualiler. Pro intelligendo statu controversiae
hoc ævo celebris
Nota II. Quæslio nulla est de fructibus industrialibus ; cum enim rei
fructus non sint, sed industriae possessoris, certum est, eos restitui non
debere : nec de pendentibus ; hi enim cum vel pars fundi, vel rei, cui inhae­
rent, censeantur , æque certum est, hos e contra debere restitui : ncc de
percipiendis juxta Jurisconsultorum communem ; quia , cum possessor bonæ
fidei loco domini sil, cui libelum est, quantum velit e re fructuum perci­
pere , satis constat, cum ad hos restituendos nullo foro obligari : nec deni»
que dc simpliciter consumptis ante contestatam litem , utpote quos pariter
loco domini absumpsit ; sed de naturalibus et mixtis, ante litis contesta­
tionem perceptis, adhuc extanlibus et nondum praescriptis. Dixi 1°. Ante litis
contestationem perceptis; nam post contestationem litis possessor consti­
tuitur in tide juridice mala, ac proinde, re aliena evicta, omnes fructus a
tempore contestata) litis perceptos obligabitur restituere. 2°. Nondum prœscriplis; si enim jam praescripserit, eorum acquisivitdominium, nulloque
modo tenebitur restituere. Quaeritur vero 1°. de extantibus formaliter :
2°. et maxime de extantibus virlualiler.

199. Dico I. Possessor bonté fidei tenetur cum re aliena in judicio evicta
restituere omnes fructus naturales et mixtos jam perceptos, el adhuc for­
maliter extantes. Ita multi contra inultos.
Prob. I. Ex L. 22. Certum. C. de R. V. ubi : Certum est, make fidei pos­
sessores omnes fructus solere cum ipsa re præstare ; bonæ fidei vero extanles;
post litis autem contestationem universus. Quæ lex clarissima est.
Prob. II. L. bonæ fidei. 18. ff. de .t. R. D. ita statuitur : Bonæ fidei emptor
non dubie percipiendo fructus etiam ex re aliena suos interim facit ; non
tantum eos, qui diligentia et opera ejus provenerunt ; sed omnes , quia, quod
ad fructus attinet, loco domini pene est. In qua lege notentur hi termini
restringentes : suos interim facit : loco domini pene est ; quia clare suppo­
nunt, dominium horum fructuum formalilcr extantium, quod tribuitur
possessori bonæ fidei, esse revocabile, et, re evicta, transire, cum re ad
dominum.
200 Obj. I. L. 28. //'. de Usurp, et Usucap. 1°. Posscssoi' bonæ fulci œquiparalur usufructuario : sed hic acquirit fructus dominio irrevocabili ; ergo.
2°. Dicitur acquirere fructus naturales pleno jure; ergo irrevocabiliter.
R. Ad lum. D. Æquiparatnr usufructuario quoad perceptionem fructuum
C. Quoad retentionem ;Y. Nam suos tantum interim facit; respectu eorum
loco domini pene est.
R. Ad 2um.xV. Cons. Non enim in jure idem sonant : pleno jure, et domi­
nio irrevocabili ; patet ex L. 29. ff. quia et aquib. manum iss. ubi servus sub

<

ίΐή

?4-·.
t

r
Ί

·-

I

122

OE SPECIERIS JURIS REAUS.

conditione legatus, pendente conditione, pleno jure hæredis est. et lame»
postea lit legatarii.

201. Obj. II. L. i. §. 19. /f. de l surp. et Usucap. Luna ovium furtivarum,
siquidem apud furem detonsa est, usucapi non potest; si vero apud bonæ
fidei emptorem, contra : quoniam in fructu est, nec usucapi debet, sed statim
emptoris /it. Ergo possessor bonæ fidei ne quidem hos fructus praescribit,
sed statim ipsius fiunt; atqui nemo tenetur restituere rem suam. Vel, si
emptor bonæ fidei fructus usucapere potest, ut pariter insinuat citata lex,
pullum omnino acquirit dominium.
R. D. P". Hiat. Hos fructus non praescribit, ut eorum acquirat dominium
revocabile C. Ut acquirat irrevocabile .V. Ut enim praescriptione acquirat
dominium irrevocabile, requiritur lapsus triennii. D. etiam Subs, atqui
nemo tenetur rem irrevocabiliter suam restituere C. Tantum revocabiliter
suam .V. Demum D. 2*®. Hiat. Vel, si usucapere non potest, nullum acqui­
rit dominium irrevocabile C. revocabile .V. Sic autem illa lex explicanda est,
ut concordet cum LL. claris, eum L. Certum. 22. L. 18. citt. in Conci. Petit
autem hos fructus dominus non vindicatione, sed condictione, sine causa,
quæ est actio personalis.
S» ais : Dominium revocabile videtur nugatorium et fingi.
R. .V. assert. Exemplum ejus clarum habes in jure, scilicet in dominio,
quod habet maritus in dole uxoris; nam hoc dominium revocatur resoluto
matrimonio; ergo etiam resoluta causa, nempe bonæ fidei, propter quam
possessor fructus suos inierim fecit, revocari potest et resohi dominium ,
quod in fructus interim habuerat.

fl

202. Obj. III. Cum aliis contendentibus, ne quidem possessorem bonæ
fidei revocabile habere dominium illorum fructuum. L. l'j. ff. de Usur. el
fructib. uxor, vel maritus ex re sibi donata a conjuge (quæ donatio jure
communi invalida est, adeoque ex re aliena) illos tantum fructus suos facit,
quos operis acquisierit, veluli serendo; nam si pomum decerpserit, vel ex
sylva ceciderit, non tit ejus . sicut nec cujuslibet bonæ fidei possessoris ; ergo
possessor bonæ fidei tantum acquirit fructus industriales, quos operis acqui­
sierit; non vero naturales et mixtos dominio etiam revocabili, quia simpli­
citer illi negatur acquisitio.
R. .V. Cons. Lex enim non dicit, quod fructus naturales nullius bonæ fidei
possessoris fiant, sed quoti non cujuslibet: quæ enunciatio non universalem
sensum, sed particularem sensum efficit, ut constat ex similibus : non qui­
libet est doctus: non cuivis contingit adire Corinthum : qui modus enunciandi quidem eidem Jurisconsulto familiaris fuit, ut constat ex L. 6. ff. de
contrah. empt. ubi similiter inquit: non cujusque rei venditionem et aliena­
tionem es<p. quam sententiam universalem esse nemo dixerit. Dicendum
igitur illos, quibus uxor in L. 1.3. cit. æquiparatur, esse eos, qui rem alie­
nam bona quidem fide possident, sed aut nullo, aut non sufficienti titulo,
quales sunt, qui titulum praecessisse putant, quod rem a falso tutore bona
fide emerint. L. 13. §. fin. ff. de pubi, in rem Act. vel qui rem minoris, qui
curatorem habet, non interposito praetoris decreto per errorem juris eme-

Ι·Ε POSSESSION E.

123
rial; general i lor vero injustus titulus, vel errore juris, præsertim clari, non
toleratus non prodest ad compendia.

203. Obj. /Γ. cum iisd. §. 33. Inst. de H. D. ait Imperator fructus ex re
aliena perceptos bonæ fidei possessoris fieri propter curam et culturam;
ergo ejus non fiunt fructus naturales. Hem L. 48. §. ancilla ff. de furtis, qui
ancillam bona fide possidet, partum usucapere debet; ergo jure possessionis
ejus dominus non est.
R. Ad lum. D. Propter curam et culturam tanquam causam principalem N.
secundariam C. Causa principalis non est cura et cultura ; alias enim inter
possessorem bonæ et malæ fidei nulla posset assignari disparités ; sed causa
principalis juxta L. 48. ff. de d. R. D. et L. 28. [f. de Usur. et frucl. est
bona fides, quæ tantum in casu ficto, quantum veritas in casu vero operatur.
L. 136. ff. de R.I.
R. Jd2um. D. Cons. Ergo jure possessionis dominus irrevocabiliter non
est C. révocabilité!· N.
Si dicas : Dominium revocabile nihil prodest possessori bonæ fidei ; ergo
vel irrevocabile habet, vel nullum.
R. ;Y. Ani. Ad hoc enim prodest, ut, si bona fide consumpserit, distraxerit,
possessor, cum id loco domini fecerit, non tenetur restituere inde comparatum
pretium, ad quod alias teneretur.
204. Dico II. Possessor bonæ fidei fructus naturales et mixtos ex re aliena
titulo singulari perceptos, et bona fide jam consumptos, ex quibus tamen
factus est ditior, adeoque solum virtualiter extantes, domino rem evincenti
restituere non tenetur. Ita Hau.xold. Palao. Wiestxer , Pichler aliique mulli
præsertim Recentiores contra plurimos alios.
Prob. I. Ex §. 33. Inst. de R. D. ubi : Naturali œquitate placuit, fructus ,
(juospercepit, ejus esse pro cura et cultura ; el ideo si postea dominus super­
venerit. et frudum vindicet, de fructibus ab eo consumptis agere non potest.
In hac lege 1°. agitur de frudibus non omnino consumptis, sed ita, ut adhuc
virtualiter in aliquo alio extent ; constat ex his : ejus esse., quod enim ita con­
sumptum, ut nullo modo in rerum natura extet , pro nunc meum esse dici
nulla proprietate verborum potest. 2°. Tribuitur possessori absolute istorum
fructuum dominium per hæc ipsa : ejus esse. 3°. Negatur domino actio, qua
petat fructus virtualiterextantes : agere nun potest; ac proin possessori datur
dominium irrevocabile. Nec obstant illa : pro cura el cultura; hæc enim non
est principalis ratio ; sed bona tides , ut paulo ante dictum. Imo potest cul­
tural mixtos Juristarum sensu, cura ad naturales referri.
Conf. Et vero nulla actio assignari potest, quæ domino competeret : non
enim vindicatio, quia hæc rem in se extantem supponit; at fructus in se
non extant amplius ; non condictio, vel actio personalis, quia hæc contra­
ctum, vel quasi,delictum vel quasi tale supponit; sed possessor bonæ fidei
nec contraxit, nec deliquit: non imploratio officii judicis, quia, remota
actione principali, officium judicis cessat in iis, quæ accedunt, L. 8. ct ull.
ff. de eo, quod cert. loc.

205. Prob. II. Ex !.. 4. /f. finium regum , ubi : Fructus ante judicium

·.

·.*■·

121

percepti, non omni modo hoc in judicium renient ; aut enim bona fide percepit,
et lucrari eum oportet, si eos consumpsit ; aut mala fide , et condici oportet.
Ubi Γ. rursum domino negatur actio circa fructus virtualiter extantes : non
omni modo in hoc judicium venient. 2°. Hic sermo est de fructibus virtualiter
extanlibus, quia dicitur lucrari possessor borne fidei, quod de omnino con­
sumptis, ex quibus nec quoad obolum factus ditior, nequit accipi; lucrum
enim sensu juris et grammatices rei sute incrementum dicit ; ac non nisi
maxime improprie lucratus diceretur, qui toto die negotiando nihil quidem
rei suæ perdidit, sed nec obolum novum acquisivisset. Unde L. Mutius. 30.
ff. pro socio : neque enim lucrum intelligitur, nisi omni damno deducto. Hinc
et 3°. dominium horum fructuum tribuitur possessori boute fidei, quia lex
eum lucrari vult.

Ύ ?

:

.ί·Λ

DE SPECIF.BI'S JURIS REAMS.

206. S* dicas : Lucrum etiam sensu juris non necessario bonorum aug­
mentum importat ; nam L. 2. ff. de in diem addict, dicitur emptor, cui res
in diem addicitur, lucrari fructus; et tamen L. 6. //’. eod. jubetur, si alius
emptor plus offerens superveniat, refundere fructus venditori. Sic etiam com­
muniter dicitur quis lucrari causam , quando accusatus de damno dato ab­
solvitur; mrsus, dum duo luserunt pro convivio, victor dicitur lucratus
convivium, etsi non sit factus ditior.
R. .V. Jni. Ad i0». R. Emptorem primum obligari solum ad restituendos
fructus estantes, non ex quibus consumptis factus ditior, nec plus ex L. 6.
erui potest ; quin cum L. 2. dicatur penes emptorem esse periculum rei,
aequam est, ut, quo periculum hoc compensetur, fructus reliquos retineat.
Deinde, si daremus etiam a L. 6. juberi, ut omnes fractus restituat, nihil
officeret; quia, ut constat ex L. 6. non lucratur fructus simpliciter, sed so­
lum conditionate ; nec venditori negatur tunc actio, qua fructus petat,
sed statuitur ; secus est in nostra controversia. At retinenda responsio prior,
partim e\ hoc ipso etiam, quod lucrari dicatur ; quod verum non esset, si
omnes omnino teneretur restituere, ac proinde, ut hæ duto leges concordent,
L. 6. de formaliter extanlibus, et pendentibus explicanda.
Ad 2Qm. R. Victor convivio fruens cum parcat rebus suis, quas expendere
debuisset, si victus ipse fuisset, merito lucratus dicitur. Lucrari vero causam,
uti et voluptatem et similia, est locutio impropria, quæ nequit esse regula
similiter leges improprie sumendi.
Præterea pro conclusione facit, quod lex, utpote domina rerum, ex justis
causis (quales sunt amputatio litium, anxietatum, scrupulorum, cum diffi­
cillime probari ac discerni posset, an, et in quantum quis factus locupletior)
potuerit fructuum illorum dominium irrevocabile attribuere possessori, ac
etiam attribuerit ; alias si fructus non tantum formaliter, sed etiam virtua­
lité!· extantes voluisset restitui, id saltem aliquando alicubi expressissent
leges, uti expresserunt in petitione hæreditatis. vehit L. 2o. §. 11. L. 40.
§. 1. ff. dp hared, petit. I nde
207. Dixi in conclusione : perceptos titulo singulari, ut titulo pro emptore,
pro donato, pro legato, etc. nam si possederit rem titulo universali, ut haere­
dis, quia putabat se hæredern, cum non esset, tenebitur hæredi vero, hære­
ditate evicta, restituere fructus etiam extantes virtualiter, quia fructus et

;;a

bi: POSSESSIVE.

125

pecuniie ex rebus hæredilariis redactæ hærcditali, acquiruntur ; est enim
hæreditas universitas quædam, corpus mysticum, recipiens per se incremen­
tum et decrementum, L. 20. §. 3. et L. 25. §. ult. ff. de hœred. petit. Item
persona ficta juxta n. 110. ludeque receptum, ut, quidquid ex rebus hære­
dilariis redigitur, sapiat naturam ejus, in cujus locum surrogatum est, L. 25.
§. 18. et L. 40. §. 2. el seq. ff. eod. Facit huc etiam illa (equitatis ratio, quod
mitius agatur cum possessore hæreditalis, quam in rei singularis vindica­
tione; nam Senatus ita possessori hæreditalis consuluit, ut, si quid dis­
traxerit, aut perdiderit, dum re sua se abuti credidit, non teneatur, sive
absolverit a restitutione fructuum omnino bona fide consumptorum , L. 25.
cit. igitur æquum est, cum gravari in altero, ut fructus, ex quibus est factus
locupletior, restituat.

lU T lT T » ,

208. Obj. I. Adversatur jurj naturali quemquam locupletari ex alieno;
c. 48. de R. I. in 6. ; ergo.
R. D. Ant. Adversatur juri naturali locupletari ex alieno injuste, sine dis­
positione, aut assistentia juris C. juste, cum assistentia juris xV. Paritas est
in præscriplione.
Inst. 1. L. 28. ff. de petit. Hœred. sine differentia bonae el make fidei
possessoris Jurisconsultus docet, omnes fructus, sine exceptione, restituen­
dos esse; ergo jura non assistunt bonae lidei possessori quoad fructus con­
sumptos ct solum virtualiter extantes.
R. D. Ant. Omnes fructus esse restituendos in judicio universali, ut, cum
petitur hæreditas, de quo casu agit citata lex C.in judicio singulari, vel par­
ticulari, quando res singularis vindicatur Λ*. Sed catenas, dum hæreditas
vindicatur, limitata fuit conclusio.
Inst. 2. §. 2. Inst. de Offic. Jud. Judex quoad restitutionem fructuum ju­
betur idem observare in judiciis particularibus, quod in universalibus; ergo.
R. D. Ant. Jubetur idem observare qdoad omnia X quoad aliqua, in qui­
bus lex differentiam inter hæc duo judicia non adstruit C. Non comparantur
perfecte judicium universale et particulare, sed secundum quid; expediti
enim juris est, quod in petitione hæreditalis fructus eadem actione petantur,
L. 7. C. de petit, hœred. ; non vero in vindicatione rei singularis. Præterea
cerlumest, fructus accrescere hæredilati, quæ ut corpus mysticum incremen­
tum et decrementum recipit, quæ de judiciis particularibus dici nequeunt,
iu quibus functionem non recipiunt. Igitur comparantur solum 1. quoad
fiuctus formaliter extantes. 2. Quoad possessorem malæ fidei. 3. Quoad pos­
sessorem bonæ fidei, quantum attinet fructus omnino consumptos. 4. Quoad
eumdem circa fructus, lite jam contestata, perceptos; non vero quoad fru­
ctus ante litis contestationem perceptos et cum lucro consumptos, quia hos
speciales juris textus excipiunt.
Inst. 3. Gratis dicitur, quod jura hos fructus excipiant; ergo. Prob. Ant.
Jura volunt restitui fructus non consumptos : atqui fructus virtualiter extan­
tes nun sunt fructus consumpti. Prob. min. quia per L. 72. ff. de Legat. 2.
absumptum non videtur, quod in corpore patrimonii remanet ; sed in hoc ma­
nent fructus cum lucro consumpti.
R. *V Ant.el prob. min. Huj.prob. D. Absumptum non videtur in judicio

«.

12G

de speciebcs

Jims

reams.

universali C. in particulari .V. Etiam hæc L. 72. de possessore hæredîlalis
cvictæ loquitur.
Inst. I. L. 18. ff. quod met. cans. statuitur . quod si res motu extorta ad
tertium pervenerit, et re apud tertium extincta, ex illius distractione pre­
tium apud eum extet, locupletior factus censendus sit, dandaque sil in cum
actio; ergo etiam in judicio particulari absumptum ilon censetur, quod in
corpore matrimonii remanet.
R. D. Ant. Hæcque lex agit de casu, quo quis ex re aliena pretium com­
paravit C. quo bonæ fidei possessor pretium ex fructibus comparavit Λ7
Loquimur hic solum de fructibus. In priore casu pretium subintrat locum
rei, non autem in locum fructuum bona fide distractorum. Ratio diversitatis
est diversa juris dispositio, quod, ut faveret bonæ fidei possessori, noluit ab
hoc pretium fructuum restitui ; ne tamen huic nimium faveret, sed simul
consuleret domino, huic saltem pretium rei restitui voluit.
209. Obj. II. Quando restituitur indebitum , restitui quoque debent Du­
ctus, ex quibus est factus locupletior, qui indebitum accepit, L. 13. />r.
L. 26. §. 12. ff. de Condiet, indeb. sed dum res aliena restituitur, restitui­
tur indebitum ; ergo.
R. D. M. Quando restituitur indebitum , quod petitur per condictionem
indebiti, hoc est, actionem personalem, qua convenitur, qui ratione con­
tractus vel quasi plus æqno accepit C. De hoc enim LL in cit. tit. loquuntur.
Quando restituitur indebitum , quod petitur per vindicationem, sive actio­
nem realem ratione dominii, quod actor praetendit Λτ. In nostro autem casu
res aliena non restituitur domino illam evincenti per condictionem inde­
biti ; sed vindicanti rem per actionem realem ratione dominii, quæ actio
solum persequitur rem extantem formalilcr. Ratio autem cur in condi­
ctione indebiti habeatur ratio fructuum cum lucro consumptorum, est, juxta
L. 63. §. 2. ff. de condiet, indeb., quod condictio indebiti ex æquo ct bono
introducta sit, ne, quod alterius est, apud alterum sine causa existai,
cum nullus venis praecesserit titulus. In nostro autem casu volunt leges
possessorem bonae fidei, qui rem alienam justo titulo accepit, fructus
lucrari. Accedit, quod in hac specie indebiti soluti inducant tacitum con­
sensum inter dantem et accipientem de restituenda re indebito soluta cum
omni causa, qui quasi contractus in aliis possessionum speciebus non
intervenit.
210. Obj. III. I ”. L. 13. ff. de R. Γ. S» quis rem ex necessitate distraxit, for­
tassis huic officio judicis succurretur, ut pretium duntaxat debeat restituere :
nam etsi fructus perceptos distraxit, ne corrumpantur, œqucnun amplius,
quam pretium prœstabit : ergo. 2°. L. Si, cum servum 23. ff. dereb. cred. Si
quis servum alienum vendiderit, isque fuerit mortuus, a venditore pretium
condici valet, quia ex re aliena fuit factus locupletior. 3°. L. 23. ff. dcàdim.
vel transfer, legat, t". Minor, qui sua pecunia pluris, quam debuisset, prædiuiu emit, dum restituitur in integrum , tenetur venditori una cum prædio
restituere fructus, cx quibus est factus ditior, L.
ff. de Minorib. 3°. De
jure naturali certum est possessorem bonæ fidei teneri ad restituendos fru­
ctus virtualiler citantes ; c contra vero jus positivum, quod eximat possessu-

z

DE POSSESSlOHÉi

.·■

-

127

rem bonæ fidei a restitutione eorum fructuum, est dubium ; ergo standum
est jure naturali ; sicut dum certum est, debitum fuisse contractum, du­
bium vero, an solutum, adhuc saltem pro ratione dubii debet fieri solutio.
II. .id 1“"’. Lex verosimilius loquitur dc fructibus, lite contestata, distra­
ctis ; colligitur inde, quia lavor, quod pretium solummodo debeat resti­
tuere, datur illi tantum, qui ob'necessilatem distraxit, ne corrumpantur;
id quod frustra allegaretur pro concedendo hoc favore, nisi per contesta­
tionem litis fuisset in mala fide juridice; cum possessori bonae fidei ante
contestatam litem permissum quavis de causa fructus distrahere.
R. J(/2u,n. Sermo est de casu, quo quis ex re aliena factus ditior; agit
enim de pretio, quod ex servo alieno vendito redactum ; servus vero in jure
rei æquiparatur, cum non secus ac illa pali dc se dispositionem domini
debeat, ut vendatur, distrahatur, huc illuc transferatur; unde et jus domini
in servum reale est. At concedimus pretium rei debere restitui ; negamus
solum de pretio fructuum bona fide ante contestationem litis distractorum,
ob contrariam dispositionem juris.
R. Ad 3um. Ideo non obstante, quod ex rationibus primipili praedium
emptum sil, filiae deberi 300. quod pater principaliter ad commoda primi­
pili respexerit; non minus autem inter commoda referri debet prredium
emptum, quam pecunia. Vel dico, quod pater 300. filiae in genere praele­
gavit ; non vero in specie, ut genus perire non potuerit.
R. Ad fum. Disparitas est, quod de minoribus, dum restituuntur in inte­
grum , specialis sit ratio ; restitutio enim in integrum fieri debet, ut quis­
que jus suum recipiat; unde sicut minor non debet morari in damno, sic
neque in lucro. L. 2-1. ff. de Minor. L. ult. C. de reputat, qua fiunt, in jud.
R. Ad aum. D. membr. lu,n. De jure naturali est certum , stante præsenli
juris positivi dispositione A7. hac seclusa T. D. etiam 2um. membr. De jure
positivo est dubium , hoc est, non est absolute et omnino certum C. Non
est saltem probabilius , quod speciato jure positivo sit exemptus a restitu­
tione N. Hoc jam sufficit , ut saltem formari possit judicium practice cer­
tum. Aliud est de debito certo, et incertitudinc factre solutionis; cum enim
justitia commutativa spectet et exigat aequalitatem rei ; res vero nondum
sit reducta ad requalitalem, dum ex una parte certum est debitum; ex
parte vero altera solutio solum incerta ; sequitur pro ratione dubii adhuc
solutionem præstandam esse ; at nemo tenetur solvere, si dejuro probabi­
lius sit, quod nihil debeat, ut se res habet in nostro casu. Dixi T. Quia,
etiam stante jure naturali. non ita hoc certum apparet, ut asseritur ; cum,
boc jure stante, possessor bonæ fidei ex æquitate et congruentia naturali
videatur hos fructus lucrari, eo quod possessio bonæ fidei, præsertim a
causa et forma possidendi civilis sit species imilaliva servitutis personalis ,
sive ususfructus. Nec obstant illa axiomata : nemo debet ex re aliena locu­
pletari : res fructus alionæ rei clamant ad dominum. Nam primum
commode explicatur dc eo, qui cum delicto, scienter ex re aliena lucrum
captat ; alterum æque de possessore maire fidei; qui, cum conscientiam
habeat rei alienæ, quæ hujus possessorem ipsi exprobrat ; ideo res clamare
dicitur.

128

t»E SPECIERIS JIRIS REAMS.

ARTICULUS IV.
AD QUID TENEATUR POSSESSOR .MALÆ FUIE!, ET QUID UTERQUE TA M BON.E , QUAM
MAKE FIDEI POSSESSOR IN CAUSA EXPENSARUM?
b

211. Nota. Expensæ sunt triplicis generis: Aliæ sunt necessaria, quæ
requiruntur adeo, ut sine ipsis vel res periret, vel fieret deterior, ut refectio
domus labem passæ aut passurae, alimonia pecorum, cultura agrorum.
Aliæ sunt utiles, quæ rem magis fructiferam efficiunt, licet sine illis res
maneret integra, ut, si quis agros stercoramcntis, prata aquarum dedu­
ctione meliora efficiat. Aliæ sunt voluptuaria, sive voluntariæ, quæ rem
duntaxat ornant, non autem fructum augent, ut aquæ salientes, pictura.
His addendum, expensarum nomine etiam laborem comprehendi, quem
possessor per se, vel per suos rei alienæ vel conservandae, vel meliorandæ
impendit; hic enim et labor pretio æslimabilis est.

212. Dico l. Sive res aliena sit evicta, sive non , possessor make fidei
semper tenetur 1°. restituere rem cum fructibus omnibus , etiam consum­
ptis, ex quibus licet non sit factus locupletior, exceptis industrialibus : 2°. Simul
compensare domino, damnum emergens, et lucrum cessans,quod fecisset
usu rei suæ, si ab hoc iniqua detentione alterius non fuisset impeditus.
Ratio primi est, quod nullo jure hi fructus possessori malæ fidei tribuan­
tur; ergo, si fructus etiam absumpti sint, adhuc ad restitutionem ex injusta
acceptione tenebitur, sive læsione juris alieni; si adhuc extent, ex re
accepta. Hinc L. Certum. 22. C. de B. Γ. dicitur: Certum est, malce /idei
possessores omnes fructus solere cùm ipsa re prœstare.
Ratio secundi est; quia fuit injusta causa damni. Conf. ex L. domum. C.
de B. F. ubi : Presses provincia cum pensionibus , quas percepit ( possessor
malæ fidei), aut percipere poterat, cum omni causa damni dati domino re­
stitui jubebit. Ac L. 79. ff. de B. I. generaliter edicitur : Cum de fraude dis­
putatur, non quid habeat actor, sed quid per adversarium habere non poterat,
considerandum est.
Dixi 1°. lucrum, quod fecisset; nam juxta Theologos possessor malæ fidei
non tenetur in foro interno (in foro tamen contentioso non tantum ad per­
ceptos, sed etiam eos, qui honeste potuissent percipi, sive dominus hos
percepisset, sive non, condemnatur) reddere fructus, quos ipse non perce­
pit, et de quibus simul constat, quod neque dominus eos percepisset; in foro
enim interno justitia tantum obligat ad servandam aequalitatem , ita ut
dominus non patiatur damnum emergens, nec lucrum cessans; sed neu­
trum tunc dominus patitur. Neque tamen hinc sequitur : ergo judex in foro
civili etiam ad hos fructus obligans est injustus ; quia juste hoc poterant
statuere leges in pœnam ad coercendos rapaces homines; sicut fures possunt
damnari in quadruplum. Cœterum hæ leges, eo quod poenales sint, ante
sententiam judicis non obligant, recte tamen post illam in conscientia; quia
etsi poenales, tamen justæ sunt.
Dixi 2°. Exceptis industrialibus, pure talibus, cum non fructus rei, sed
potius industriæ humanæ sint.

lu:

possession Ε·

12«J

213. Dlco II. Possessor bonœ fidei deducit 1°. expensas necessarias;
2°. etiam utiles, si sint inseparabiles : 3°. rnelioramenta,qiiæ possunt sepa­
rari salva substantia, potest quidem ipse tollere; non tamen cogere domi­
num ul ea admittat, solvatquepro iis pretium : 4°. potest auferre expensas
voluptuarias sive ornamenta, si sint, salva re, auferibiles; si non sint ita
auferibiles, nec dominus ipse has expensas fecisset; saltem expensas volu­
ptuarias omnes nequit deducere.
Ratio primi est, quia in jure per fructus proprie sUmptos intelligi Solet
id, quod remanet deductis expensis, L. 7. /f. soluto Matrim.; ergo quando
possessor obligatur ad restituendos fructus, obligatur tantum ad id, quod
remanet deductis expensis.
Ratio secundi est, quia talis possessor utiliter gessit negotium domini;
ergo damnum pati non debet, nec dominus sine justa causa ditescere cum
damno altering.
Ratio tertii quoad part. lam. est eadem ; quoad 2am. est, quia L. nec emere.
C. de Jur. deliber, ad emendum nemo cogitur.
Ratio denique ultimi quoad p. I™. clara est, quiatunc non recipit alienum :
quoad p. 2am. quia est contra æquitatem, rei dominum cogere, ut emat justo
pretio illa ornamenta accidentaria, quæ nunquam voluerat cum tanto rei
suæ familiaris dispendio; præsertim quod ornamenta ejusmodi pretib rem
ipsam aliquando superent.
Dixi tamen : voluptuarias omnes nequit, etc. est enim prorsus probabile,
posse cum deducere saltem aliquam expensarum portionem ; hæ enim ipsæ
expensævoluptuariae, aliquo modo sunt utiles domino, potestque rem propterea pluris vendere, Lugo, Haunold. Imo L. utiles. 39. ff. de petit, hœred.
dicitur, bonae fidei possessoribus prodesse doli exceptionem in talibus impensis
voluptuariis.

214. Dico III. Possessor malæ fidei 1°. potest deducere expensas necessa­
rias, quia has deducendo non capit alienum. 2°. In foro conscientiæ et ante
sententiam judicis, etiam utiles ; quia ante sententiam judicis tenetur malæ
fidei possessor ad id solum , ut indemnem servet rei dominum ; atqui hoc
facit, etsi deducat expensas utiles. Licet enim in foro externo non permit­
tatur ei illas expensas deducere , et mullo minus voluptuarias, quæ sepa­
rari a re non possunt juxta L. o. C. de Λ. Γ. æquilas tamen earum legum
fundatur in culpa malæ fidei ; proinde poenales sunt, quæ obligationem
ante sententiam non pariunt. Deinde nihilominus indulgent leges, ut con­
sequatur compensationem expensarum utilium officio judicis ex eadem
ratione, ne et dominus ex aliena re lucrum faciat, L. 38. ff. de petit, hœred.
Hoc vero signum est, quod leges aliæ non obligent ante sententiam.
3®. Potest separare expensas voluptuarias , si separabiles sint salva re. Kalio
est eadem , quæ primi.

2Γ>. Dices 1°. Si possessor malæ fidei possit tollere melioramenta, salva
re, separabilia ; ergo etiam poterit diruere ædificium , quod in fundo alieno
posuit : sed hoc non; quia id prohibent leges, §. 30. Inst. de It. I). L. 7.
§. 12. ff.de A. II. I).
R. .V. seq. ob leges citt. quæ id specialiter voluere prohibitum; cujus
111. p. 2.

130

DE SPECIEBUS JUBIS KEALIS.

variæcausæ a variis assignantur, vehit quodædiiicia non sine incommodo
domini fundi possint destrui; adeoqucad dominum fundi pertineant, cujus
v eluti pars censentur ; hoc vero, quod luges do aediliciis speciali ex causa
ordinarunt, ad alia facile separabilia, ut statuas et similia extendi non
debet.
Dices 2". Labor, quem possessor make fidei in fundo alieno excolendo
posuit, est injustus; ergo dominus, spectato jure naturali, el ante senten­
tiam non tenetur compensare.
R. D. Jnt. Est injustus, domino tamen utilis C. inutilis A’. Possessor
malæ fidei ad plus non tenetur ex natura justitiae, quam ut dominum servet
indemnem ; ergo si dominus quid plus accipiat, quam ipsi debeatur , leque
et ille , spectata precise justitia , tenetur restituere; atqui plus acciperet,
quam ipsi deberetur.
Dices 3°. Igitur etiam solvendus esset operarius, qui, domino vel invi<o,
vel inscio, ingrederetur vineam, el excoleret.
R. A’. illat. quia talis nec ex voluntate domini præsumpta quidem labo­
raret in ejus vinea; dominus enim, cum sil in possessione rei suæ, pro
suo libitu operarios constituit ; at vero talis possessor laborat ex voluntate
domini presumptive saltem ; quia cum dominus non sit in possessione rei
suæ, ac propterea in his circumstantiis non possit, quos velit, constituere
operarios, presumitur saltem velle , a quocumque tandem utiliter coli,
sicut ipse coleret, si haberet.
Dices
Si possessor malæ fidei posset illas expensas tollere ; ergo adhuc
posset ditescere ex alieno.
R. A. seq, Nam possessor malæ fidei deducit solum , quod impendit de
suo; hoc vero non est ditescere ex alieno; sed rem ad æqualitatem dedu­
cere, quod solum a justitia commutativa spectatur.

DISSERTATIO III.
DE DIVEHSIIATE DOMI ΑΤΟ HUM ET .1URIUM
JUXTA DIVERSITATEM VEllMOXAKUM ET STATUS ΗΟΜΙΛ1*.

Summa, id est prima ac principalis (ait Imperator, Inst. de jure perso­
narum), divisio de jure personarum est, quod omnes homines aut liberi sunt,
aut servi. Tum secundo, in eos divisionem facit, qui sui, vel alieni juris sunt,
Inst. h. t. Alieni vero juris dicuntur , qui in potestate aliorum sunt , vel
dominorum, ut servi; vel in potestate patria, ut liberi non emancipati.
Tertio demum eos , qui in potestate non sunt, in illos dividit, qui vel sub
tutela sunt, ut pupilli ; vel sub curatela, ut minores; vel qui neutro horum
jure tenentur, Inst. dc Tutet. At paulo aliter Theologi apposite ad suum
forum divisionem personarum eoordinant. Homines liberos, sensu juris
tales, subdividunt in clericos ct laicos : clericos rursum in seculares,ct
regulares : laicos vero in conjuges; filiosfamilias; existences sub tutela, ut
pupillos; vel curatela , ut minores. Praeterea Theologi res vel bona hominis
generation dividunt in intrinseca et extrinseca. Per intrinseca ea veniunt,
quibus homo intrinsece constituitur et perficitur, ut corpus , anima , mem­
bra, sanitas, actus intellectus et voluntatis liberae. Extrinseca rursum
duplicia sunt : nonpure talia, quæ homini ab extrinseco insunt, mensura
tamen eorum existente intra ipsum hominem , ut fama. Pure talia, quæ,
homine nihil mutato, augeri possunt et minui, ut cætera fortunae bona,
sive corporalia, ut prædia, pecuniæ, servi; sive incorporalia, ut sunt
varia jura, quæ rebus corporalibus sæpe inhaerent. At priora duo, quid
homini juris in vitam, membra, famam , etc. competat, Theologia. Moralis
ex industria examinat; unde de posterioribus solum, secuudum initant
cum Theologis divisionem nobis Dissertatio remanet.

CAPUT 1.
DE DOMINIO CLERICORUM.

Post pauperes dc Lugduno , sive Waldenscs, a Waldonc Lugdunensi cive
sic appellatos, contendentes anno 1JGO. clericos, sacerdotes praesertim,
sola contentos eleemosyna vivere debere; atque idcirco defecisse sub Syl­
vestre» Romanam Ecclesiam , quod eo tempore possessiones bonorum admi­
serit, Wîclefeüs asserebat anno 1375. id jure divino prohiberi clericis sin-

Ji

r

1i

132

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

gulis, ac damnatos idcirco esse Augustini m . Benedictum , Bernardum, nisi
ante mortem pœnitentiam egerint. Cujus vestigia tenuerunt Calvinus,
I.utiierus et horum sectarii, criminantes, juri divino adversari, in Pontifice,
Episcopis, Pnelalis Ecclesiæ conjungi simul spiritualem et temporalem gla­
dium. At contra hos, ultimos præsertim , jam egimus Dissert, prae, dc
Feuda. Agemus igitur hic 1°. dc dominio cleri secli laris : 2°. regularis,
sive Rcligiosordm.

ARTICULUS II.
AN ET QUORUM BONORUM DOMINIO GAI DEAN 1 CLERICI SEUL LARES?

A
2 II». Λο/α 7. Pro variis Ecclcsiæ epoch is cl slalibus sariam fuisse bono­

■ i

rum in Ecclesia sortem. 1°. .Nascente Ecclesia bona omnia inter fideles, tam
laicos quam clericos, erant communia, ac cuilibet cx communi massa
dabatur,quantum poscebat necessitas, .IcL A post. c. 15. 2°. Aucto fidelium
numero, cum prior vivendi ratio teneri ultra commode non posset, laicis
permissum est, ut proprias haberent possessiones, non lamen clericis; sed
hi vitam communem relinentes, quin cuiquam habere quid proprii liceret,
fideliiim alebantur oblationibus. 3°. Postea ipsius adhuc S. Augustini ævo,
ut constat ex ejus serm. 2. decomm. vita Clericor. relato Can. 18. Cans. 12.
Q. I. cum non omnes aeque ea vita afficerentur, nec singuli paupertâtem
vovere vellent, permissum etiam clericis extra communitatem possidere
bona propria patrimonialia, sic tamen, ut hi nihil perciperent ex clericorum
communi massa, Can. 25. Caus. 12. Q. 1. et Can. 68. Caus. 16. Q. 1. ubi
circa finem §. 2. Clericos autem illos convenit Ecclesiæ stipendiis sustentari,
quibus parentum et propinquorum nulla suffragantur. f°. Simplicius Papa
deinde, qui ab anno 467. ad annum 183. Ecclesiæ præfuit, circa aunum
Christi 170. singulos reditus annuos divisit in quatuor parles ; primam
assignans Episcopo; secundam clericis; tertiam pro Ecclesiæ fabrica; quar­
tam pauperibus, Can. 28. 29. 30. Caus. 12. Q. 2. sic quidem, ut Simplicius
pariem clericorum vellet inter illos pro singulorum meritis dividi, Can. 28.
cit. remanente lamen penes Episcopos bona administrandi, et reditus
distribuendi officio. At illa Slmplicii divisio nec universalis fuit, nec ubique
data execution!.
217. Nota II. Bona post erectionem Beneficiorum, respectu clericorum,
varie dividi : 1°. Alia sunt patrimonialia, quæ clericis sine respectu ad eorum
Beneficium, vel ministerium obveniunt, puta, ex hæredilate, donatione,
arte, contractu, industria, similive acquirendi modo communi laicis.
2°. Alia quasi-patrimonialia, quæ clericis dantur ut merces laboris, vel ut
stipendium pro labore impenso causa et gratia fidelium, ut intuitu con­
cionis, missæ, funeralium, cantus. Huc refer 1. omnia jura stolæ.quæ
percipit Parochus ex administrationc sacramentorum : 2. Distributiones
quotidianas pro prœsentia in choro : 3. Reditus capellaniæ, vel alterius
Beneficii simplicis sub onere c. g. singulis septimanis legendi certum missa­
rum numerum, si talis capellaniasit ad nutum revocabilis, vel amovibiiis,
quia hæc non confertur per collationem canonicam , adeoque nec sortitur

__

„ J&f
“
-

DE DOMINIO CLEHICORUM.

133

rationem Beneficii: 3. Benefidalia, «unique annui reditus, qnos clerici
percipiunt titulo Beneficii Ecclesiastici, ut parochi, canonici ; vel dignitatis
in Ecclesia, ut Decani, etc., ex Ecclesiæ, cui serviunt, bonorum fructibus :
4. Ecclesiastica simpliciter et pure talia, sive res ad ipsam pertinentes
Ecclesiam, tarn mobiles, ut vasa sacra , paramenia, pecunia?, etc., quam
immobiles, ut agri, prædia, domus.
218. Nota III. Beneficialia subdividuntur in necessaria et superflua. .Veeessaria, quæ ad congruam et decentem clerici sustentationem requiruntur:
superflua, quæ ad illam redundant. Hæc vero ut plenius intelligantur,
observandum porro, per congruam scilicet sustentationem accipi omne
illud, xpiod persona clerici ad decentem sustentationem, non sui tantum,
sed et fami lite domestica?, ad exhibendam hospitalitatem, recreationes,
donationes moderatas , servanda sarta tecta, reponendum pro casibus aut
necessitatibus, quæ probabiliter prævidentnr futura , sterilitatis, senii, etc.
Porro quantitas congrua 1°. non est absoluta , sive eadem respectu omnium,
sed respectiva ac inæqualis juxta dignitatem, merita, labores clericorum ;
plus enim pro portione congrua exigit Episcopus, Decanus, quam Canoni­
cus; Parochus, quam Saeellanus; Doctor Theologia? et Jurium, quam
Philosophiæ Magister; ipso suffragante jure c. 28. de Pnebend. in G. c. 28.
Caus. 12. g. 2. item Apostolo 1. ad Tim. 3. 17.2°.Nec consistit in indivisibili,
sed imitatur naturam pretii mercium, ac sicut hoc aliud est infimum, me­
dium , summum, justum tamen , sic congrua clericorum; ut proinde, qui
summam adhibere posset, si infima esse contentus velit, quod hac ratione
reservat, bonis parsimonialibus, vel quasi-patrimonialibus accensore possit.
Non quæritur autem hic de bonis stricte ac simpliciter Ecclesiasticis ; cer­
tum enim est horum dominium non habere clericos, sed administrationem
solum, dominio existente penes Ecclesiam ipsam, ut personam fictam. Sed
æque certum est, clericos esse plenos dominos bonorum patrimonialium, ut
de his pro libitu possint disponere æque, ac non clerici; cum horum do­
minio in ordinatione sua neque renunciarint ipsi, neque ad id abdicandum
eos cogat vel ordo clericalis, vel jus. Rursus facile inter Doctores convenit,
clericos vere dominos esse quasi-patrimonialium ct portionis congrua?, cum
illa dentur clericis ut stipendium sustentationis, non mere gratuitum, sed
debitum ob laborem personalem mercedis instar, adeoque eorum disposi­
tioni libera. Sed sola est controversia de bonis beneficialibus superfluis, an
horum veri sint domini?
219. Dico I. Personæ Ecclesiastica? bona propria licite possidere possunt.
Est contra auctores supra relatos.
Prob. Nam Sacerdotes et Levitœ, Num. 33. r. 2. 3. Josue 21. in V.T. ipsius
Dei jussu possidebant 48. urbes cum suburbanis ad alenda pecora per cir­
cuitum mille passuum : 3. /h»*/. 2. 2G. Abiathar sacerdos prædinm habuit :
rade in Anathoth ad agrum tuum. Praterea accipiebant decimas omnium
frugum et pecudum , aliasque oblationes populi. Cur non igitur possidere
poterunt clerici bona propria in T. N.? Quin
Conf. Ex hoc ipso; nam 1. ad Tim. 3. jubet Apostolus Episcopum, ut

134

de diversitate dominiorum.

hospitalitatem exerceat, el domum suam bene rogat; at quomodo hæc pros
staret. si nihil proprii haberet?

.F

%
î

!·; f·.

F*

220. Si dicas lù. Sacerdotes el Levitœ solum habebant urbium illarum
usum, non vero dominium; vel si quod habuere, tantum fuit dominium
utile; nam Hebron urbs erat data Sacerdotibus, Jos. 21. et tamen dominus
ejus dicitur Caleb de tribu Juda. Jos. 14. i t. Imo Jos. 13. 33. dicitur: Tribui
autem Levi non dedit possessionem; quoniam Dominus Deus Israel ipse csl
possessio ejus; ergo.
R. Y. Ant. Nam Levit. 25. civitates et suburbana clare dicuntur posses­
siones Levi tarum.
Adprob. Pm. R. Hebron vere perlinebat ad Sacerdotes, ul rursum clare asse­
ritur Jos. 21. 10. Dedit Josue civitates..... filiis Aaron per familias Caath.....
Cariatharbe patris Enac, quæ vocatur Hrbrun, in monte Juda, et suburbana
ejus per circuitum; agros vero et villas ejus dedera Caleb filio Jephone ad
possidendum ; unde Caleb dicitur dominus ob agros tantum el villas in ter­
ritorio urbis Hebron.
Ad prob. 2â“. R. A*. Cons. Nam sensus est, quod Deus in divisione terra
non dederit tribui Levi partem a reliquis tribubus separatam ; eo quod Pa­
triarcha Jacob lilium Levi ob delicium e.xhieredassel ; cujus tamen posteris
alio modo providit Deus, eos assumendo in Sacerdotes ac Levitas, dando iis
decimas fructuum omnium, et civitates 48. per singulas tribus dispersas.
S» dicas 2°. Sed Christus in T. N. clericis prohibuit propria possidere,
Luc. 1 L 33. Qui non renuntiat omnibus, quæ possidet, non potest meus esse
discipulus. Math. 10. 9. Nolite possidere aurum, etc.
R. .V. .InL Prior textus non clericos solos, sed omnes Christianos allinet,
cnrn quilibet Christi discipulus sil; ergo omnes se deberent abdicare rebus
omnibus. I nde intelligi debet de deponendo immoderato ac inordinato tem­
poralium allectu, in quem sensum accipitur a S. Augustino epist. 5. adMarcellinum. Alter Apostolos concernit, quos ante passionem Christus mittebat
ad pradicandum Judaeis, ul sic illos jam tum assuefaceret ad confidendum
in virtute divina, et futuro prapararet Apostolatui. Voluit etiam Christus,
Apostolos in paupertate Evangelica proximos sui esse imitatores, ut tanto
efficacius persuaderent Christi Religionem gentibus; sed hoc, quod Apostolis
specialiter dictum , non transii in legem pro cæteris. Vid. in Diss. præc. de
Feudo plura eliam huc pertinentia.
Si dicas 3°. In collatione primai tonsuræ tonsurandus se abdicat rebus
temporalibus, dum inquit : Dominus pars hærcditatis meœ et calicis mei; tu
es, qui restitues hceredilalem meam mihi. Unde et S. Hieronymus ep. ad Nepotianuin, qui Dominum, inquit, possidet, et cum Propheta dicit, pars mea
Dominus, nihil extra Dominum habere potest; quod si quidquam aliud habuerit
præter Dominum, Dominus non erit pars ejus.
R. .V. tnt. Sed iis verbis solum declarat, quod se divino cultui et servitio
specialiter dicare velit, depositis superlitus et clericum dedecentibus sectili
negotiis el curis. Unde Concilium Aqnisgranense ea verba de paupertate
spiritus exponit. S. Hieronymus vero de iis loquitur, qui ejus adhuc ælalc
votum paupertatis emittebant. Alias enim ejusævo jam etiam clericos patri-

DE DOMINIO CLEIUCOftUM.

13.»

inonlalia possedisse, constat ex Can. 18. Caus. 12. (λ 1. qui est S. AUGU­
STIN , UlEflONVMO COæVÎ.

221. Dico 11. Clerici seculares redituum bonoflcialium plenum habent
dominium. Ita contra Theologos et Canonistas antiquos plurimos, et paucos
reccnliores hodie Theologi et Canonistœ communiter cum S. Th. 2. 2. Q.
185. a. 7. in û. et Opusc. 6. a. 12. qui simul testatur huic sententiae favere
consuetudinem ; uti pariter Covaiui. in c. cum in officiis, de Testam, n. 3,
asserens, hanc sententiam esse admittendam ex totius chrisliani orbis con­
suetudine; cui certe, si corruptela esset, occurrerent summi Pontifices;
tenetur enim princeps prohibere, quæ repugnant justitiae, et communiter
prad icantur.
Prob. I. Ex Concilio Tridentino Sess. XXIII. Cap. 1. ubi statuit, eos, qui
ciliatum beneficium oblinent, si absque justa causa et licentia legitimi su­
perioris ab Ecclesia sua ultra 1res menses abfuerint, pro rata temporis absentia
fructus non facere suos. Deinde Sess. XXIV. de lleform. Cap. 12. idem decernit
de bencliciatis quibuslibet, qui intra duos menses a die adept® possessionis
non emittunt professionem fidei, ut fructus non faciant suos. Ac demum
Sess. ead. et cap. eod. poenam in non residentes curatos latam extendit ad
omnes, qui in Calhedralibus Ecclesiis, aut Collegiatis obtinent canonicalus,
præbendas, aut portiones, ut prima vice non residens privetur dimidia
parte fructuum, quos ratione etiam prœbendœ ac residentiœ fecit suos; quod
si iterum eadem usus fuerit negligenlia, privetur omnibus fructibus quos
eodem anno lucratus fuerit. Ex quo tale ducitur argumentum: Bénéficiât!
Curati non residentes, item non emittentes professionem fidei non faciunt
fructus suos; Canonici vero non residentes etiam privantur fructibus, quos
ratione residentiœ fecerunt suos, et lucrati sunt ; ergo a contrario Curati et
Bénéficiait alii emittentes professionem fidei et residentes faciunt fructus
suos,eosque lucrantur, non lanium necessarios, sed etiam superfluos; 1°. quia
Tridcnlinum non tantum necessariis eos in pœnam privat, sed eliam super­
fluis, cum tales velit privari fructibus omnibus ; et vero ridiculum esset, si
necessariis tantum , non etiam superfluis privare vellet ; ergo hoc ipso sup­
ponit, quod etiam superfluos lucrati fuerint, id est, ex vi hujus vocis, ac­
quisierint dominium ; si enim non acquisivissent dominium, privando eos
his fructibus nullam pœnam infligeret. 2°. Quia loquitur de fructibus sine
ulla exceptione, indistincte.
Respondent Adversarii 1°. ex Cone. Tridentino nihil posse concludi, eo
quod nihil statuere voluerit circa quæstiones controversas inter Doctores
Catholicos, ac minime praesumi possit, quod in praesenti controversia, quid
statuere, aut declarare voluerit, cum tempore Tridenlini a multis Theologis
negaretur clericis bonorum beneficialium dominium. Vel 2°. etiamsi Tridentinum dicatur locis citatis supponere aliquod dominium in clericis in
bona beneficialia superflua, unde constat , quod hoc dominium sil proprie­
tatis, et non potius utile, quale eliam subinde injure moris administrato­
ribus competit? Demum 3°. argumentatio facta a contrario manca est ; hæc
enim propositio: clerici absentes non faciunt fructus suos, ex parte prædicati est universalis, hunc faciens sensum : absentes nec fructus necessarios,

4é

·.'■/·

-t

A

136

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

nec superfluos faciunt suos; inne vero non licet inferre universalem affir­
mativam ; ergo praesentes fructus omnes faciunt suos. At
Contra lum. est , quod , etsi Tridentinum noluerit circa Doctorum Catho­
licorum controversias definire quidquam, aut statuere explicite; non raro
tamen, poscente rerum connexione, plus inclinet in sententiam unam prae
alia, ac supponat aliquid, vel declaret implicite. Hoc nec adversarii inficiari
possunt, cum secus inepte ipsi, imo Theologi omnes et Canonists} in que­
stionibus aliis frustra ex Tridentino pro roborandis sententiis, non expresse
definitis, argumenta peterent. Deinde Concilii Tridentini tempore sententiam
nostram jam communem fuisse ex Cardinale Palla vicino liquet, Concilii
Historico Lib. XXIV, cap. 3. ubi refert, quod cum Braccarensis Archiepisco*
pus ad cætera capita Reformationis Sess. 21. addi decretum vellet, Episcopos
non esse dominos suorum redituum, sed tantum dispensatores, rejecta
fuerit ejus postulatio , opponentibus Cardinale Lotuarixgo, Guerrero, aliis­
que communem jam sententiam contrariam ; cumque porro Braccarensis
instaret, distinguens necessaria inter et superflua, velletque saltem super­
fluorum non esse dominos , etiam tunc auditus non est.
Contra 2°“. est, quod Tridentinum loc. cit. clericos superfluorum beneficialium non modo dominium utile, sed etiam proprietatis obtinere, sat
clare supponat; dum enim absentes in poenam privat frudibus omnibus,
imo magis superfluis, dicendo, quod illos non faciant suos ; item privando
iis, quos lucrati fuerint; supponit hoc ipso, quod præsentes faciantsuos,
lucrentur; sed hi loquendi modi in jure usitati acquisitionem dominii ac qui­
dem proprietatis important, æque ac dum dico : hæc resest mea, respectu mei
plenum sonat dominium. Hinc menis administrator non dicitur fructus
collectos facere suos, ipse lucrari.
Contra 3**. est, quod argumentatio illa manca non sit, speciata subjecta
materia, ct mente Tridentini supponentis ac declarantis implicite, quod
clerici residentes fructus faciant suos ; quidquid sit in summit 1 islarum
rigore , aut subtilitate, cum in legum interpretatione ad Legislatoris men­
tem magis quam rigorem logicorum respiciendum sit.
222. Prob. II. Joaxxes XXII. Extrav. Ad onus Apostolicæ. C. Suscepti, de
Elect, et Electi pot. moderatur consuetudinem occupandi fructus primi et
secundi anni in praejudicium eorum, qui, ut ait, hujusmodi beneficia cano­
nice obtinent, et ad quos alias de jure fructus ipsi (sine exceptione; ergo
etiam superflui) spectare deberent ; atqui illi ad quos fructus de jure spe­
ctant. veri sunt domini.

223. Prob III. Beneticialis assignati sunt omnes reditus beneficiales sine
ulla exceptione per modum stipendii et mercedis propter laborem beneficio
annexum; Beneficium enim datur propter officium, c. fin. de Rescript, ergo
omnes tam necessarii. quam superflui transeunt in Beneficiatorum domi­
nium; sicut in laicorum, Ecclesiæ servientium ; nec enim refert, quod redi­
tus aliquando ampli sint, ac excedere videantur praestitum officium, retine­
bunt enim nihilominus rationem mercedis, licet liberalioris, nec obesse
pofest dominio; sic et Ecclesia dives laicorum officia subin compensat libe-

de dominio clericorum.

137

ralius, sed et heri liberales famulorum obsequia; æque tamen dominium
consequuntur mercedis liberalis, quam parcæ.
Conf. Si Bénéficiai» non haberent dominium in beneficialia superflua,
ergo contractus omnes, donationes, quibus illa ad causas pias non applica­
rentur, deberent haberi pro invalidis, rescindi, a Prælatis Ecclesiæ declarari
irritæ, et ad hoc tenerentur in conscientia, æque ac tutor non agens con­
tra contractum a pupillo in suum præjudicium inito; item accipientes tene­
rentur ad restitutionem in conscientia, saltem cum constaret donationem
factam esse dc superfluis : sed talisirritatio, rescissio nunquam audita est.
Nec dici potest, Ecclesiam ideo non refundere contractus, vel non urgere
restitutionem , quia supponit, expensas , donationes, dispositiones ad cau­
sas profanas fieri non ex superfluis beneficialibus, sed vel patrimonialibus,
vel quasi talibus; nam, etsi in casu aliquo particulari id forte supponi
posset, quod non constet, quibus ex bonis facta fuerit dispositio, donatio;
constat tamen in genere, frequenter dispositiones ejusmodi fieri non nisi ex
beneficialibus ; igitur etiam saltem in genere deberent declarari irritæ, ac
bona ejusmodi, sicut res alienæ cæteræ, subjacere restitutioni.
22L Obj. I. Plura Concilia, et Patres abnegant clericis dominium super­
fluorum redituum beneficialium ; ergo. Prob. Ant. quoad p. lam. Nam 1°.
Concil. Antiochenum II. anno 363. quod refertur Can. 23. Caus. 12. Q. 1.
statuit, Episcopo non aliam circa res Ecclesiasticas competere potestatem ,
quam illas distribuendi egenis, sibi vero ex bis posse non nisi necessaria
sumere. 2°. Carthaginense III. anno 398. relatum Can. 1. Caus. 12. Q. 3.
res Ecclesiæ ut divinas tractandas esse, quod idem decrevit Agathense anno
506. Parisiense VI. anno 829. Arelatense anno 813. relatum c. 1. de pecul.
cleric., clericos fures compellat, qui de reditibus Ecclesiæ, vel oblationibus
quid auferunt. Item Aquisgranense anno 816. Prob. 2. p. ex S. Prospero
elS. Hieronymo relato c. 68. Caus. 16. Q. I. Quidquid habent clerici paupe­
rum est. S. Augustin, c. fin. Caus. 12. Q. 1. Si privatum possidemus, non
illa nostra sunt, sed pauperum. Similia habent S. Basilius, Gregorius Nazianzenüs et alii.
R. Concilia Antiochenum , Carthaginense, S. Hieronymus, S. Augustinus et
reliqui loquuntur de tempore, quo nondum facta bonorum divisio; AganiENSE, et Rhemense, Aquisgranense de reditibus Ecclesiæ nondum distribu­
tis. Parisiense de bonis ad ipsam Ecclesiam pertinentibus. Unde hæc et
similia nihil obstant hoc tempore, quo divisio olim inchoata a Simplicio data
ubique execution! est, erectiqne tituli beneficiales.

22a. Inst. 1. Eliam Paires recentiores hoc dominium clericis abnegant;
ergo. Prob. Ant. 1°. Alexander 111. anno 1170. jubet donationes factas ab
Episcopo revodari c. Fraternitatem, de Donat. 2°. S. Bernardus , qui floruit
eodem sec. XII. epist. 2. ad Fulconem Lugdunensem Canonicum : Quidquid,
ait , prœtcr necessarium victum et vestitum de altari retines, tuum non est,
rapina est. Idem asserit S. Laurentius Justinianus sec. XV. 3°. S. Thomas de
Villa nova : Cum audio, inquit, aliquem clericum beneficiarium in morte
apud se habuisse nummos, sic dolore afficior, ac si diceretur, illum mor­
tuum fuisse juxta concubinam. S. Carolus Borro.mæus in Cone. Mediolanensi

■ t

138

• *

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

DE DOMINIO CLERICORUM.

dicit, clericos,qui reditus Ecclesiasticos in causas profanas expendunt, teneri
ad restitutionem ; ergo.
R. .V. .-t. -4d prob. Pm. R. S. Pontifex loquitur de donationibus factis ab
Episcopo ex rebus ad ipsam pertinentibus Ecclesiam, Canonicis inconsultis,
quas, cum de jure non valeant, revocari vult.
Adprob. 2*“.R. Exaggerative loquitur, ut vox ipsa rapine? indicat, ad incul­
candam gravitatem præcepti superflua beneiicialia pie expendendi, cujusmodi auxesi oratoria, ut rei alicujus gravitatem indicent, sæpius utuntur
Patres. Ita S. Augustinus serm. 129. de opulentis secutoribus ait, illos aliena
rapere, qui superflua non largiuntur pauperibus. Ita S. Basilics de avaris
ait : Esurientis est panis, quem retines ; nudi est ventis, quam in arca custo­
dis; discalceati est calceus, qui apud te marcessit ; egentis est argentum, quod
in terra defossum possides : quare tot injurius es hominibus, quot poteras
opem conferre. Ha S. Hieronymus relatus Can. Hospitalem. Dist. 42. universim la i cum asserit, aliena rapere, qui ultra necessaria sibi retinere probatur;
at hæcet similia neque in sensu theologico, neque sensu juris subsistunt.
Adprob. 3·®. R. S. Thomas id solum intendit, clericum peccare graviter,si
superflua non expendat pie, inque causa sit, quod post ejus mortem ad cau­
sas profanas deveniant. Et vero si in rigore verborum sumenda esset ejus
sententia, clerici ne quidem patrimonialium haberent dominium. Demum
S. Carolls Cone. cit. de stricte Ecclesiasticis bonis ita pronunciat, quætbid.
a benelicialibus tit. 16. sat clare distinguit.

iumit, quod est alterius, tenetur ad restitutionem; sed bona clericorum sunt
pauperum, ut palet per Glossam Hieronymi ad illud Isaiæ 2. Rapina paupe­
rum in domo vestra ergo si clerici inutiliter bona Ecclesiastica consumunt,
tenentur restituere pauperibus aliunde, si habuerint. Sed ita respondet : Ad
tertium dicendum, quod bona Ecclesiastica non solum sunt dispensanda pau­
peribus, sed etiam Ecclesiæ ministris ; unde secundum Canones debent dividi
hoc modo, ut aliqua pars cedat in usus pauperum, et aliqua pars in usus mi­
nistrorum et cultum Ecclesiæ. Aliter ergo dicendum est de illis bonis Eccle­
siasticis; quæ principaliter sunt attribuenda necessitatibus pauperum, et ex
consequenti necessitatibus ministrorum. Et aliter de illis bonis, quæ sunt
principaliter attributa usibus ministrorum , et ex consequenti necessitatibus
pauperum, sicut sunt præbendæ clericorum et alia hujusmodi ; nam in primis
bonis peccatum committitur non solum ex abusu, sed etiam ex ipsa rerum
conditione, dum aliquis in suos usus assumit, quod est alterius, et ideo tene­
tur ad restitutionem tanquam defraudator rei alienæ. In secundis bonis non
committitur peccatum, nisi per abusum, sicut et de bonis patrimonialibus
dictum est; unde non tenetur quis ad restitutionem, sed solum ad poenitentiam
peragendam. En bona ex praebendis obvenientia patrimonialibus comparat,
iisque abutenles clericos non teneri ad restitutionem. Pariter 2. 2. Q. 485.
a. Ί. dum quærit : utrum Episcopi mortaliter peccent, si bona Ecclesiastica,
quee procurant, pauperibus non largiantur? postquam dixerat, Episcopum
peccare mortaliter, teneri ad restitutionem, si post divisionem retineat sibi
quidpiam de iis, quæ eroganda sunt pauperibus, clericis, fabricæ, tum
subdit : de his autem, quee sunt specialiter suo usui deputata, videtur esse
eadem ratio, quæ est de propriis bonis; sed propriorum bonorum Episcopos
plenos esse dominos praemiserat art. cit. Par autem est ratio de reliquis
clericis.

Inst. 2. At Doctor Angelicus, qui tamen ad rigorem theologicum res
semper ponderare solet, idem enunciat ; ergo. Prob. Ant. Nam 1°. 2. 2.
Q. 100. a. 1, ad 7. inquit : Quamvis res Ecclesiæ sint Papœ ut principalis
dispensatoris, non tamen sunt ejus ut domini et possessoris. 2. Idem repetit
de clericis singulis Q. 119. a. 3. ad 1. ubi : Clerici sunt dispensatores bono­
rum Ecclesiæ, quæ sunt pauperum, quos defraudant prodige expendendo. Ae
in epist. 2. Cor. 12. Lect. 5. cum sibi objecisset : Videtur, quod male, fecerint
principes ct alii dando divitias Prælatis, sibi ipsi respondit hisce : Bespondeo:
dicendum, quod non dederunt Prælatis propter se, sed propter pauperes; et
ideo non dederunt eis, sed pauperibus : Prælatis autem dantur tanquam pau­
perum dispensatoribus.
R. .Y. Jnt. Ad prob. P”. R. 1°. Hic S. Doctorem loqui de rebus Ecclesiæ ut
sic, sive de omnibus quarumvis Ecclesiarum bonis, quæ vere ejus non sunt
ut domini et possessoris, nec proinde de iis pro arbitratu potest disponere,
donando, vel quomodolibet alienando, cum eorum suprema solum ad eum
cura pertineat.
R. 2°. Juxta alios cit. Q. 100. de simonia agit ; subdit enim : El ideo, si
(Papa) reciperet pro aliqua re spirituali pecuniam de reditibus Ecclesiæ ali­
cujus, non careret vitio simoniæ. Et similiter etiam posset simoniam com­
mittere recipiendo pecuniam ab aliquo laico. non de bonis Ecclesiæ. Unde
textus ille huc est impertinens.
Ad 21,u. et 3··. R. Hæc a S. Doctorc dici de parte bonorum pauperibus
destinata, et relicta administration! clericorum, ac dispensanda pauperibus
Hæc, non alia S. Ltoclorismens est, quam clare exhibet Quodlib. 6. Q. Ί
a. 12. ubi sibi hoc proponit argumentum ordine tertium : Quicumque con

139

227. Obj. II. 1°. Reditus Ecclesiastici passim in jure, Conciliis, a Patri­
bus cuj usi i be t ævi dicuntur res Dei, bona Ecclesiæ, patrimonia pauperum.
Unde Justinianus Auth. Ct determinatus sit numerus clericorum, c. 3. cleri­
cos obligat, ut de sua substantia indemnitatem Ecclesiæ praestent, si non
omnia ad causas pias referant. Ac c. 3. de prœbend. etdignitat. ail Gregorius
S. P. nulla ratione permitti, ut, quod pro communi utilitate datum esse di­
gnoscitur, propriis cuj usquam usibus applicetur. Et demum S. Bernardus in
illud : Ecce nos reliquimus omnia, asserit clericum, qui habet partem in terra,
non esse partem habiturum cum Deo in coelo. 2°. Clerici de jure communi
testari prohibentur de rebus perceptis intuitu Ecclesiæ, juxta c. quia nos. de
Testam, ubi Alexander III. ex his tamen, quæ consideratione Ecclesiæ per­
ceperunt, nullum de jure possunt facere testamentum : ct Cone. Lateranense 111.
quod c. 5. decernit : sive intestati decesserint clerici, sive aliis conferre vo­
luerint bona per Ecclesiam acquisita, penes Ecclesiam eadem bona praecipimus
manere; ergo. 3°. Concil. Tridentinu.m Sess. XXV. c. 1. clericis prohibet, ne
bonis Ecclesiæ suæ ditent consanguineos.
Af/rm. R. D. Dicuntur res Dei, bona Ecclesiæ, quia propter cultum Dei sunt
olim a fidelibus oblata Ecclesiæ, ad sustentandos hujus ministros : patrimo­
nia pauperum , quia in divisione pars specialiter fuit assignata pauperibus ;
Ium quia adhuc clerici, ut dicetur Art. seq. tenentur ex rigoroso Ecclesiæ

140

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

præcepto superflua erogare in causas pias, quo nomine etiam pauperes
veniunt C. Secus .V. Porro hi, similesque loquendi modi recte possunt etiam
intelligi de bonis Ecclesiasticis, ut boua non clericorum tantum , sed simul
fabricæ et pauperum complectuntur. Justinianus partim de bonis stricte
Ecclesiasticis loquitur ; partim de oblationibus fidelium novis, nondum
divisis , ut ipsa Authentica declarat ; Gregorius vero de fundis et bonis ipsius
Ecclesiæ, ut ex Rubrica cit. cap. intelligitur; S. Bernardus demum de cle­
ricis, qui augendis immoderate opibus student; hi enim proprie dicuntur
quærere, vel habere possessionem in terra.
Jd 2nm. R. 1°. .V. Cans. Plures injure testari prohibentur, ut impuberes,
filii familias de rebus ad se pleno jure pertinentibus , domini tamen sunt.
Unde
R. 2°. D. Ant. Non possunt testari ex defectu dominii .V. Ex impedimento
proveniente abextrinseco C. Hoc impedimentum provenit a lege mere Eccle­
siastica, qua prohibetur clericis testari de superfluis, præter modicam
quantitatem rerum mobilium, quam relinquere pauperibus, locis piis, et
illis, qui viventi servierant, sive sint consanguinei, sive alii, juxta servitii
meritum, c. Relatum. 12. de Testam. Adde : si clerici non essent domini
suorum quorumlibet proventuum, sed superfluorum domini essent pauperes,
vel Ecclesia, vel aliæ causæ piæ, non potuissent obtinere privilegio vel Pon­
tificis, vel Episcopi, ut de his pro libitu testarentur ; neque enim S. Pon­
tifex , ac Episcopi dare facultatem possunt cuilibet disponendi de rebus, quæ
juris alieni sunt; at tamen hæc facultas data dicitur clericis omnibus in
districtu urbis Romanæ ad decem milliaria ; a Sixto IV. Constit. Etsi uni­
versis. anno 1 i7L in pios, et alios quoscumque usus , a Julio III. Constit.
Cupientes, anno 1530. de omnibus bonis, proventibus beneficiorum Ecclesia­
sticorum acquisitis, cujuscumque quantitatis, etc. quavis ultima voluntate in
favorem consanguineorum et affinium, et quarumvis aliarum personarum, etc.
Item Jodoco Edmundo Episcopo Ilildesiensi ab Innocentio XII. anno 1691.
quod refert Stryck. append, ad Tract, de Cautel. Testam, in fine : quin, teste
Picni.ERO, ad Tit. de Testam, et Augustino Michel, in aliis Dioecesibus ex
consuetudine libere testantur clerici.
Ad 30m. R. D. Prohibet, ne ditent consanguineos pauperes 1V. divites,
atque ex bonis mere superfluis C. Sed hoc non defectu dominii, sed speciali
ex lege provenit, de qua nunc.

ARTICULUS Π.
AN . ET EX Ql 0 TITULO TENEANTUR CLERICI REDITIS BENEFICIALES IN CAUSAS
PIAS EXPENDERE?

22R. .Vol·». Nomine causæ piæ id omne intelligitur , quod Ium ad cultum
divinum facit, ul sunt fundationes templorum , altarium, missarum, etc.
daturqne pro obsequiis Deo præstitis, sacrificiis, cantu et similibus; tum
ad solatium egenorum , misericordiam tam spiritualem , quam corporalem
pertinet. Nec refert, quales sint pauperes, consanguinei, an alii. Unde
adhuc pie expendit, qui sustentat parentes pauperes, dotat sorores inopes.

Tlri

■

DE DOMINIO CLERICORVif.

HÎ

consanguineos egentes alit in studiis. Ac ne quidem excluduntur respective
pauperes, qui non habent necessaria, ut vivant suo convenienter statui.
Hinc cl persona nobilis aliquando juvari potest ex superfluis.
Clericos obligari ad beneficial ia superflua expendenda in causas pias com­
munis est Doctorum omnium , ne uno quidem, quod sciam, contradicente ,
assertio; ut adeo communis ea consensio , juncta simul antiqua Ecclesiæ
consuetudine, ipsorumque clericorum sensu, dc hac obligatione non patiatur
quemquam ambigere. Eo proinde solum tota controversia recidit, quo cx
jure, vel titulo ea obligatio proveniat? Eam cx justitia stricta oriri ii im­
primis omnes asserunt, qui clericos negant esse bencficialium superfluorum
dominos ; ac prælcrea Laymann. Pyrriiing. Engel. Gormaz , Cardinalis Seonολλτι in Nepotismo §. 4. Ex jure naturali religionis hanc obligationem derivant Cardin, de Lügo , Illsung , Schmier de Jure Propriet, cap. 2.; cx jure
vero naturali charitalis Molina, Palao; demum cx solo jure ecclesiastico
Dominicus Soies, Lessius , Haunoldus aliique tum Theologi lura Canonists
plurimi ; qiiibuscum
229. Dico I. Obligatio clericorüm reditus bénéficiâtes superfluos expen­
dendi in causas pias nou oritur ex justitia stricta , seu commutativa.
Prob. Nam ex parte una reditiium beneficialium superfluorum clerici
verum habent dominium, ut constat ex dictis Articulo priore ; ex parte vero
altera non potest sufficiente!* probari tam gravis slrictaque justitiæ obligatio}
ergo nec imponi debet clericis. Prob. hæc pars. Nam non potest dici, quod
proveniat a natura talium bonorum; seculares enim officiales Ecclesiæ,
licet sæpe liberalia habeant stipendia, sustentationem congruam excedentia,
ea tamen omnia plene faciunt sua, deque iis ad usus quoslibet disponunt
valide et licite ; ergo bona illa non sunt talis naturæ , ut in usus profanos
abire non possint. Nec quod ab Ecclesia , hanc obligationem specialiter im­
ponente clericis ; totum enim, quod ex decretis Pontificum et Conciliorum
eruitur, est, quod Ecclesia velit bona ejusmodi pie a clericis expendi, quin
meminisset obligationis eæ justitia ; imo si hæc mens fuisset Ecclesiæ, de­
buisset hanc sufficienter proponere, saltem aliquando in genere imperare
restitutionem profane expensorum et acceptorum , eo quod restitutionis
defectus gravissimum adferret causis piis detrimentum . quarum tamen cura
maxima est Ecclesiæ. Nec denique, quod ab oblationibus et mente fidelium ;
inde enim plus non sequitur, quam optasse fideles bona a se oblata pie ex­
pendi ; atque ad summum inde probari posset, si tamen possit, de quo infra,
Ecclesiam, vel administratores bonorum Ecclesiæ habuisse obligationem
justitiae,ut oblationes fidelium immediate ad causas pias impenderent, quin
hæcobligatio simul transeat ad illos, qui bona ejusmodi ab Ecclesia perci­
piunt; alioquin etiam transiret ad ministros laicos ; unde recte ait auctor
Crisis Theologica, prorsus præsumendum non esse, quod fideles, qui per­
mittunt dominium absolutum cantoribus laicis, idem negatum voluerint
clericis.
230. Dico Ii. Neque oritur dicta obligatio cx religione , neque ex charitale; sed ex solo jure Ecclesiastico.
Prob. 1*. p. Si esset hæc obligatio ex religione, ergo vel quia clerici sunt

Si.

'?A

:'λ·&

·Λ
•·

142
i

A

»'

«

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

*

personæ sacræ, vel quia bona ipsa sacra sunt ; sed neutrum inducit obliga­
tionem religionis : non primum ; quia alioquin sequeretur, quod æque ex
religione tenerentur ad expendenda in causas pias bona patrimonialia, ct
quasi talia, vel parsimonialia. Non secundum ; quia bona illa non sunt res
sacræ eo modo, quo res proxime el specialiter ad cultum divinum conse­
crata?, ut calices aliaque vasa sacra ; sed solum dicuntur res sacra, quia a
fidelibus oblata, ul ad promovendum cultum divinum impendantur : sed id
eo ipso facium est, dum cx rebus Ecclesiasticis extracta; clericis bene»
ficialia data in stipendium sunt, qui postmodum eas ad causas profanas
expendendo, æque parum committunt sacrilegium, quam pauperes ipsi, el
laici.
Prob. 21. p. 1°. Quia juxta Doctorem Angelicum 2. 2. Q. 32. a. a. lex eleeniosynæ non obligat graviter, nisi in extrema necessitate, el tunc æquelaicos,
quam clericos stringit ; at omnium consensu , illa clericorum obligatio dis­
tinguitur a communi illa laicorum , nec præcise casum exlrcmæ necessitatis
respicit. 2°. Si ex charitate dimanaret hæc obligatio, solum se ad pauperes
extenderet ; nec proinde satisfaceret clericus, si ad causas pias alias, templa,
ct similes expenderet bona superflua, quod repugnat communi omnium
sensui, el c. quia tua fraternitas. Caus. 12. Q. 1.
Prob. 3*. p. Quia cum ex una parte certa sit clericorum obligatio pie ex­
pendendi benelicialia superflua, nec alius assignari possit titulus, ex quo
ista obligatio profluat, sequitur, eam non nisi ex præeepto mere Ecclesia­
stico oriri posse. Proponit hoc Tridentinum Sess. ΛΑΊ . cap. 1. de Reform.
ubi primo de Episcopis loquens ait : Omnino eis interdicit, ne cx reditibus
Ecclesiæ consanguineos, familiaresce suos augere studeant, cum et A postolorum
Canones prohibeant, ut res Ecclesiasticas, quæ Dei sunt, consanguineis
donent, sed si pauperes sint, iis ut pauperibus distribuant, eas autem non
distrahant, nec dissipent illorum causa. Tum paulo post : quæ vero de Epi­
scopis dicta sunt, eadem non solum in quibuscumque beneficia Ecclesiastica tam
secularia, quam regularia obtinentibus, pro gradus sui conditione observari,
sed et ad S. Rom. Ecclesiæ Cardinales pertinere decernit. Quæ etsi in rigore
possent intelligi de iis Ecclesiæ bonis , quorum Episcopi et alii clerici tantum
administrationem habent, si tamen specietur communis Doctorum inter­
pretatio, et sensus Ecclesiæ et consuetudo, ex quibus optime sensus legis
intelligitur, imo si eorum, qui Concilio interfuerunt, mens respicitur, etiam
de reditibus beneficialibus accipienda sunt. Ncc refert, quod Concilium ad
Canones Apostolorum provocet, quo tempore nondum facta bonorum divisio,
sed hæc communia erant clericorum, Ecclesiæ et pauperum ; nam Conci­
lium eo provocavit. ut inde peteret pro lege sua rationem congruenliæ, non
ut ostenderet, se de iis tantum bonis loqui, quæ propria solius sunt Ecclesiæ.
Si igitur Tridentinum prohibeat, donationes ex reditibus clericorum fieri
in consanguineos non egentes ad eos præcise amplius ditandos, quanto
magis prohibentur profusiones in luxum, aliosquc profanos usus, el illi­
citos?
231. Obj. /. Ante divisionem bonorum et erecta beneficia , quæ redunda­
bant habita sustentatione congrua Episcopi ct ministrorum, debebant ex
titulo justitiæ expendi in pauperes aliasque causa» pias ; ergo etiam adhuc

143
dum post di visa bona ercctaque beneficia. Prob. Cons. Quia bona hæc per divi­
sionem non mutarunt naturam, nec pauperum fieri potuit conditio deterior.
R. 1°. .V. Ant. Cum Dom. Soto, Valentia, Svlvio aliisque. Et unde hoc
solide probabunt adversarii, cum ex oblationibus fidelium ipræcise non
nisi eorum pium desiderium , ut, si quid remaneat superflui, aliquid pau­
peribus aliisque piis causis obveniat, possit colligi? Damus, Episcopos
bonorum Ecclesiæ administratores separasse partem ex communi proven­
tuum massa distribuendam pauperibus ; sed unde constat, cos id cx pacto
cum fidelibus inito, ac proin obligatione justitiæ fecisse , et non potius ex
mera in egenos char i la te? Esto, quod ii cx clericis, quibus Episcopi pariem
a se separatam dividendam pauperibus commiserant, tenerentur ex justitia
partem sibi commissam iis, quibus ab Episcopo destinata, et sic donata,
distribuere, ut raptores rei alienæ fierent, si quid ex ea retinerent sibi, non
secus ac alii quicumque sive clerici, sive laici, quibus res alteri tradenda
committitur.
R.2°. T. A. N. Cons. Permisso enim, quod superflua, cum Ecclesiasti­
corum bona adhuc essent communia, debuerint ex justitia in causas pias
impendi; huic obligationi suæ satisfecit Ecclesia eo ipso , quod in divisione
æquepartem pauperibus, ac suam fabricæ Ecclesiæ assignant, quam Epi­
scopo et clericis : hinc vero non sequitur, quod etiam post divisionem hæc
obligatio justitiæ incumbat clericis, rursus dc sua parte, quod redundat,
dividendi pauperibus, cum per divisionem æque dominium fuerit respectu
suæ partis translatum in clericos, quam in alios dividentes, ut pauperes^
etc. Unde
Adprob. D. Non mutarunt naturam moraliter Ύ. physice C. Ante divi­
sionem nemo in particulari habebat bonorum illorum dominium , sed erat
penes omnes in communi ; post divisionem una divisum est dominium
inter partes dividentes. Ncc pauperum reddita fuit deterior conditio, quia et
his sua pars assignata fuit.
,

DE DOMINIO CLERICORUM;

232. Inst. 1. Simplicius Papa ipse c. 28. Catis. 12. q. 2. post bonofuni
divisionem adhuc obligavit Gaudentium Episcopum ad restitutionem. Item
c. investigandum 1. de pecul. claricor. prædia empta a clerico post hujus
mortem adjudicantur Ecclesiæ; ergo.
R. Jdl"®. D. Ant. Ad restitutionem Superfluorum e sua quarta N. ad restitu­
tionem trium aliarum portionum , Ecclesiæ, clericis et Ecclesiae ministris,
ac pauperibus debitarum, quas ad se pertraxerat C. Cui (Gaudentio) ait Pon­
tifex, hoc specialiter prœcipimus, ut tres illas portiones, (pias triennio dicitilr
sibi tantummodo vindicasse, restituat.
.
dd 2un. R. juxta Rubricam, agi dc rectore Ecclesiæ, qui nihil patrimonii
habens, emerat prædia, unde ea ex ipsius Ecclesiæ bonis quæsila præsumebanlur.
233. /n$L 2. Pars bonorum in divisione pauperibus assignata evanuit ;
ergo probabilius confusa fuit cum parte Episcoporum et clericorum ; ergo
adhuc pauperes jus habent in bonis clericorum.
R. A’. Cuns. Etsi enim non satis constet, quo pars pauperum devenerit,
nuu inde sequitur; ergo confusa est cum parte clericorum, Rectius præsu-

Μ

i ii

OE DIVERSITATE uominioiu m.

mitur, eam, ne lapsu temporis illa pauperes fraudarentur, statim post divi­
sionem fuisse ab Episcopis distributam in pauperes, vel inde erecta hospi­
talia, xenodochia ; in expeditiones sacras impensam, etc. clericos vero Illa
pauperum rapina voluisse ditescere, gravissimum delictum esset, quod non
presumi, sed probari debet. Quin luygc rectius præsumi contrarium debet,
quia tot inter sanctos Presules, ac limoratæ conscienti® clericos fuissent,
qui se opposuissent, nec sustinuissent rei alienæ detentionem; at nunquam
eorum quis id asseruit, monuit, reclamavit, ul res sua redderetur paupe­
ribus.

I

234. Inst. 3. Fideles lain ante, quam post divisionem ideo tam liberate
fecerunt fundationes Ecclesiarum el beneficiorum, ut Beneficial i superfluos
reditus in pauperes dividerent ; ergo. Prob. .1 nt. 1°. Ex Capitularibus Carolim.
quibus hæc inserta formula legitur : Offero Deo, atque dedico omnes res, qua
hac in chartula tenentur insertœ pro remissione peccatorum meorum, ac pa­
rentum, ac /iliorum, ad serviendum ex his Deo in sacrificiis, missarümqw
solemniis, orationibus, luminariis, pauperum ac clericorum alimoniis, et ar­
teris divinis cultibus, atque illius Ecclesiœ utilitatibus. Si quis autem eas
inde, quod fieri nullatenus credo, abstulerit, sub poma sacrilegii ex hoc Do­
mino Deo, cui eas offero atque dedico, districtissimas reddat rationes. 2°. Er
Concilio Aquisgraxexsi I. quod c. 116. de fidelibus ait : Facultatibus suis
sanctam locupletem fecerunt Ecclesiam, ut ex his et milites Christi alerentur,
Ecclesiœ exornarentur, pauperes recrearentur. 3°. Ex Concilio TiubvriexsI,
quod anno 893. decimas dari ait in sustentationem pauperum.
R. D. .Int. Fecerunt has fundationes, proferendo simul piam intentionem
suam et votum . ut aliquid obveniat pauperibus C. sub conditione expressa
in pactum deducta .V. Responsio ex probatione Conci, primæ intelligitur.
Nec refert, quod fundationes illæ sæpe perquam copiosæ et liberales sint;
nam has fecerunt fideles ideo, 1. ut clerici non vilescerent propter inopiam,
2. ut cohiberentur ab aliis questibus faciendis, lucris, negotiatione, quæ
statum clericalem dedecent, sed tanto liberius vacarent Deo, sine sollicitu­
dine conquirendi plura temporalia.
Jd prob. eadem est responsio. Nec obstat, quod in formula Carolina expri­
matur intentio fidelium ; non enim ideo continuo deducta in pactum cen­
seri debet, aut apposita per modum conditionis sine qua non; quia alioquin,si clericus superfluos reditus in alias causas pias, prffilerquam pauperes
expenderet, teneretur his determinate restituere, nec suæ satisfaceret
obligationi, quod tamen negant adversarii. Igitur in formula hæc intentio
innuitur ideo, ut inde Ecclesia, sive hujus Rector intelligat, quomodo res
absolute donatas debeat pie impendere, videlicet in clericos, secundo pau­
peres, tertio utilitatem Ecclcsiæ. I nde responderi potest secundo: Hæcsimi*
liaque testimonia non precise loqui de beneficiorum reditibus, sed etiam
bonis aliis assignatis fabricæ Ecclcsiæ, ac pauperibus; subinde enim fideles
ipsi suas donationes partiebantur, partem assignando clericis, partem pro
fabrica et conservatione Ecclcsiæ, partem pauperibus; vel si bona sua offer*
rent in globo, indicata sua intentione, ul in formula Carolina, tunc ad
summum (vide prob. Conci. 1M.) tenebatur Rector Ecclcsiæ ad lines expressos
bona dividere , quin, distributione facta, transiret ad clericos obligatio jus-

t)E DOMINIO CLERICORUM.

145

liliæ, id, quod ex eorum parte sustentationi redundat, rursum dandi paupe­
ribus; sicut neque juxta adversarios transiit ad Ecclesiam ipsam, ut in pau­
peres erogaretur, quod redundaret pro fabrica.

235. Obj. II. i °. Innocentius XII. in Bulla edita anno 1692. contra nepotisnnim ait : nec sibi, nec aliis Pontificibus licere, ut ex proventibus Sedis
Aposfolicœ suis nepotibus plus dent, quam eorum in Ecclesia merita, aut
paupertas exigunt ; proinde aliter factas rescindi debere, ac curœ suis suc­
cessoribus fore, ut ita donata rursus camera; A postal icœ vindicentur ; seque
ita statuere, ut exemplo suo cœleri quoque Antistites et Ecclesiœ Prœlati
discant juxta œquitalis cl justitia leges disponere; ergo agnoscit esse obliga­
tionem justitiœ, ul bona superflua pie expendantur. 2°. Clerici non rarO
votantur patres, tutores pauperum; ergo obligantur pauperibus ex justitii!,
ut lutor pupillo. 3°. Sententia nostra nocet pauperibus, fovet luxum cleri­
corum; ergo.
Jd l"m. R. 1°. N. Cons. Quia Innocentius loquitur non solum dc proven­
tibus, qui ex Ecclcsiæ Roman® territorio, sed et undequaque ex orbe catho­
lico ipsi praebentur, ac ad bona simpliciter Ecclesiastica potius, quam bcnclicialia pertinent; cum ex his determinata aliqua portio quasi pro congrua
sustentatione non sit assignata Pontifici ; sed ei tanquam supremo admini­
stratori reddantur omnes, impendendi pro necessitate ac bono Ecclesiœ, in
officiales diversarum curiarum, Legatos, etc. Idem dicendum de Episcopis
aliis, iis scilicet, quibus ex Ecclcsiæ reditibus pro portione congrua non est
determinata certa aliqua redituum quantitas, sed omnes eorum suntadmiliistralioni ac bonæ fidei relicti.
R. 2°. S. Pontificem hic non loqui dc justitia stricta, sive commutativa,
sed dislributiva; ac velle ut Prœlati qliicumque non attendant ad nepolismum, sed ad merita person®, quando ministeria Ecclcsiæ, quibus annexa
sunt stipendia Ecclesiastica, distribuunt. Colligitur ex verbis, quibus Pon­
tifex utitur ; ait enim 1°. : Quo custodita in omnibus Ecclesiasticœ disciplina’,
atque justitiœ NB. distributive; regula , nemini relinquatur conquerendi, vel
obloquendi occasio; sed Ecclesiastica stipendia ministrantibus in Ecclesia
D'd œqua lance assignentur. 2°. Quia dicit rescindi debere, quod ita in
nepotes contulerint ; alias enim ejusmodi donationes de rebus Ecclcsiæ pro­
priis non· solum rescindibilcs essent, sed per se ipso Ecclesiastico jure null®.
Ad 2um. R. D. Dicuntur patres pauperum, tutores, latiori sensu, quia
his strictior incumbit obligatio ex superfluis succurrendi pauperibus C.
sensu stricto, ut his obligentur alendis, vclul pater filio naturali ex jure
natura; aut tutor ex contractu pupillo Λ'.
.It/3’·. R. iV. Jw. Non enim hoc est fovere luxum, sed tribuere cuique,
quod suum est. Deinde probas nimium ; clericos scilicet aliunde divites nihil
posse percipere dc altari, sed hoc omne deberi pauperibus, quia, secus,
etiam foveretur clericorum luxus; imo, si hæc tcndrel ratio, non tam cle­
rici, quam seculares tenerentur superflua titulo justitiœ expendere in pau­
peres, quia alias foveretur luxus secularium.
Si quœras demum , quandonam urgeat præceptum clericos, ul superflua
pieexpedant?
R. Ternpus hoc in jure nusquam determinatum esse ; unde non tenentur
m. p. 2.
10

Ü6

DE DIVERSITATE DOMINIuRUM.

lapso quolibet anno, quod redundat, applicare continuo causis piis; sed pos­
sunt eo differre, dum collecta summa sufficiens sit ad faciendas fundationes
pias; vel etiam relinquere Ecclesiæ , vel testamento post mortem aliis usibus
piis. Suadetur tamen, ut vel ipsi vivi superflua pie applicent, vel mature do
his testamento pie disponant, ne forsan morbo et morte præventi cogantur
ea relinquere vel fisco in spolium; vel consanguineis, ubi hi ab intestato
clericis succedunt, in luxum ,sicqne,citra anim® su® solatium, experian­
tur antiquum ct tritum illud : Quod non capit Christus, rapit fiscus.

ARTICULIS III.
Ql.EAA.M PUlESTAS ALlE.XAXbl COMPETAT HECTORI , \LL ADMINISTRATORI ECCLESIÆ
EJUSQUE BONORUM?

?

»•4 ·

236. Observa I. Nomine Ecclesiæ, etsi eo principaliter veniant Ecclesiæ
propriæ tales, extensione tamen juris comprehendi nunc etiam quæciimque
luca pia, ut hospitalia, domus religiosa, clericorum collegia et similia; nam
licet Leo imperatur L. jubemus C. de SS. Eccles, solum loquatur de Ecclesiis
stricte talibus; postea tamen Constitutio hæc extensa fuit ad omnem locum
pium per Auth. Hoc jus porrectum c. eod. quæquc refertur in c. Ea enim 2.
Caus. 10. q. 2. ac veluti canonizata est c. Nulli 5. de reb. Eccles, alien. ,vel
non.
Observa II. Nomine alienationis hic veniunt omnes illi contractus, per
quos Ecclesia vel amittit jus aliquod, vel gravatur onere; in specie sequen­
tes : 1°. Donatio, venditio, permutatio, c. Nulli cit. 2°. Constitutio pignoris,
seu hypothec® saltem specialis, c. eod. et Ecetrae. Ambitiosœ. 3°. Concessio
nova in feudum, vel emphyteusin, c. et Extrav. cilt. 4°. Locatio ultra trien­
nium, Clement. I. et Extrav. Ambitiosœ. 5°. Cessio litis super re Ecclesiæ
alienari prohibita, c. Dudum 59. de Elect. 6". Transactio, qua res Ecclesiæ,
vel possessio ejusdem transfertur in alium ; item compromissum ; cum enim
ex hoc sequi possit translatio rei, vel possessionis in alterum, is, qui rem
aliquam alienare nequit, super ea quoque compromittere prohibetur.
7°. Constitutio ususfructus, vel servitutis rcalis. 8°. Unio perpetua Ecclesiæ,
vel beneficii cum alia Ecclesia, vel beneficio ; nam el ad ejusmodi.unionem
faciendam Episcopus Capituli consensu indiget. Clement. 2. h. t.
237. Dico. Administratoribus bonorum Ecclesiæ, prohibitum est immo­
bilia, et mobilia pretiosa, quæ servando servari possunt, alienare, nisi ob
justam causam, et observatispræscriptis solemnitatibus. Constat ex juribus
antea citatis.
Dixi autem 1°. nisi ob justam causam ; sunt vero sequentes : la. Necessitas,
ut si Ecclesia sil tere alieno gravala, quo se aliter liberare nequit ; si aliunde
non suppetat, unde ruinam minitans, vel collapsa Ecclesia reparari possit,
vel ei provideatur dc necessariis ad divina rite peragenda, etc. 2a. Major
Ecclesiæ utilitas, ut si alienando augeantur Ecclesiæ reditus, velut si rei
aliénai® loco comparatur melior ac fructuum feracior , vel commodior, quia
Ecclesiæ vicinior, ac uiuversim, quando rem alienari expedit, velut quando

1»E DOMINIO CLEKICOKLM.

147

Ecclesia, nisi alienaret, plus inde incommodi, quam commodi reciperet,
Can. Ia. 52. Caus. 12. q. 2. C. 7. et 8. de his, quæ fiunt a Prœlat. 3*. Pietas,
ut pro redemptione captivorum, vel pauperum sublevanda necessitate
gravi; pro removenda necessitate, vel periculo communi Reipublicæ, modo
relinquatur Ecclesiæ tantum , quantum ipsa exigit ad necessitates proprias
ac sustentationem ministrorum.
Dixi 2°. et observatis præscriptis solemnitatibus, hoc est, ut duo hæc,
justa causa, et solemnitatum observatio requirantur copulative, ct alter­
utrum solum non sufficiat : nisi hic illic observantiam solemnitatum , vel
jus ipsum aut consuetudo remittat, vel eæ ob urgentem ac inevitabilem
necessitatem servari non possunt; quo casu jus ipsum eas remittere cense­
tur, cum, quod in Ecclesiæ bonum alias de jure statutum, in illius detri­
mentum detorqueri non debeat.
Solemnitates vero præscriptæ sequentes sunt : 1°. Tractatus, quo Prælatus
cum Capitulo deliberare debet, vel cum illis, ad quos res alienanda pertinet,
an expediat alienatio, adsitque una ex requisitis causis. 2°. Consensus ma­
joris partis et subscriptio Capituli, si quod habet Ecclesia, vel aliorum,
quorum interest. 3°. Auctoritas et consensus Prælati, vel Superioris, id est
ejus, qui ex munere publico præest Ecclesiæ. Constant hæc ex Can. sine 52.
Caus. 12. q. 2. c. 1. 3. 8. de his, quæ fiunt a Præl. Ubi tamen
Observa: quod, etsi tractatus , consensus expressus, subscriptio, spectato
jure antiquo citato requirantur solum, dum agitur de alienatione perpetua,
donatione, venditione, permutatione, utpote quæ tres species solæ, Can. 52.
etc. 1. 8. dit. memorantur ; juxta Extrav. Ambitiosœ, tamen probabilius
consensus necessarius sit ad cæteras alienationis, etiam temporalis, species
ibidem recensitas, excepta sola locatione ad triennium.

•

238. Dices 1°. Can. 20. 53. Caus. 12. q. 2. alienatio permittitur sine solemnitatibus; ergo.
R. D. A. Rerum exigui valoris C. immobilium majoris valoris, vel pre­
tiosarum mobilium, et servabilium N. Rerum exigui valoris alienatio nullo
jure reperitur prohibita, ac proinde censetur permissa arg. L. 5. ff'. de pro­
bat. Et vero nimis foret difficile administratoribus bonorum Ecclesiæ in omni
ejusmodi rei alienatione adhibere solemnitates ; deinde si tutoribus et cura­
toribus liceat res tales pupillorum suorum et minorum distrahere, L. 22.
et 24. de Adminislr. Tutor, cur non administratoribus Ecclesiæ, cui curato­
ris loco sunt juxta illud : Ecclesia est semper minorennis. Nec refert, quod
Prælati, vel Rectores Ecclesiæ juramento sibi interdixerint alienationem
simpliciter; nam juramentum hoc sumendum est juxta terminos et disposi­
tionem juris, cum versetur circa juris materiam, c. 21. ct 35. deJurcjur.
Dejure vero talis alienatio non est prohibita. Unde res ex natura sua steriles,
ut calices, vasa ac ornamenta antiquata passim Prælati vi consuetudinis
alienant, permutant cum melioribus et elegantioribus sine solemnitaleulla.
239. Dices 2°. in c. 7. de reb. Eccl. alien, vel non. permittitur concessit)
rei in emphyteusin, vel etiam feudum ; ergo.
R. D. Ani' Rei sterilis, ut cultura reddatur fertilis, sicque Ecclesiæ utilis :
item permittitur etiam alias emphyteuticalio, infeudalio rei jam ab anti-

DE DIVERSITATE DOMINIOREM.

quo in emphyteusin, vel feudum dari solitæ Juxta dicta superius C. secus .V.
Res autem semel alieuabilis effecta cum solemnilale , efficitur perpetuo
alienabitis sine soleninitate , ut communiter aiunt Ductores. Porro ut res
aliqua dicatur solita ab antiquo alienari, vel facta alieuabilis, ex communi
Doctorum exigitur, ut præcesserit una, vel altera alienatio solem nis, el inte­
rim elapsum sit spatium 40. annorum.
240. Dices 3°. Inter causas alienandi etiam potest esse remuneralio erga
benefactores; ergo plures sunt alienandi causæ.
R. Causa rcmuueratiouis reduci potest vel ad causam necessitatis, si
quando gratiludo exigeret aliquam acceptorum beneficiorum compensatio­
nem ; vel ad causam utilitatis, quando spes esset ea ratione obtinendi bene­
ficii novi.

I?
•1

211. Dicet 1°. Pneler solemnitates supra recensitas, ad alienaliouem requi­
ritur etiam consensus Sedis Apostolicæ; ergo. Prob. Ant. Pallis 11. in
Extra'. Ambit iosic, inquit: Omnium rerum et bonorum Ecclesiastico) uni
alienationem, omneque pactum, per quod ipsorum dominium transfertur,
concessionem, hypothecam, locationem et conductionem ultra triennium, nec
non infeudalionem, vel contractum emphyteuticam, proeterquam in casibus
a jure permissis, ac de rebus et bonis in emphyteusin ab antiquo concedi soli­
tis, et tunc de Ecclesiarum evidenti utilitate, ac de fructibus et bonis, quæ
servando servari non possunt, pro instantis temporis exigentia hac perpetuo
valitura Constitutione prohibemus... Alienanti vero bona Ecclesiarum, Mona­
steriorum, locorumque piorum quorumlibet inconsulto Romano Pontifice, etc.
ingressus Ecclesiœ sit penitus interdictus ; ergo.
R. D. Ant. Requiritur consensus Sedis Apostolicæ speciato præcise puncto
juris C. receptione Evtravagantiscit. tum consuetudine .V. vel T. Spectato
puncto juris necessarius omnino videtur consensus Sedis Apostolicæ, ut vult
communissima Doctorum contra paucos, Rebuff. Savarr. Redoanum.
Si dicas cum bis : Pontifex Exlrac. cit. non videtur exigere consensum
Sedis Apostolicæ, quando adest justa alienandi causa, et solemnitas juris
antiqui ; quia excipit alienationes, quæ fiunt in casibus jure permissis; ergo
tantum illas alienationes prohibet fieri sine consensu Pontificio, quæ dc
jure antiquo fieri non poterant; non vero illas, quæ de jure antiquo permissæ : atqui de jure antiquo permissæ erant alienationes cum justa causa
et solemnitatibus, sine consensu Pontificis; ergo neque nunc post Exlrav.
illam est necessarius.
R. -V. Jis. Prob. D. Sic, ut clausula illa : praeterquam in casibus jure per­
missis, solum importet illos casus, qui injure veteri eximuntur a solemnitatum observantia C. ut nunquam necessarius sil consensus Pontificis N. Et
vero si hic sensus esset, ut nunquam requireretur consensus Pontificis, hac
Constitutione sua plane nihil novi operaretur Pontifex. Casus vero injure
exempti ab obligatione observandi solemnitates sunt ex dictis, si res exigui
valor is sint; si res in feudum vel emphyteusin ab antiquo concedi solita; si
urgeat necessitas præsens et inevitabilis, nam, quod non est licitum in lege,
necessitas facit licitum, c. 4. de R. J.
Dixi vero in Rcsp. spectato puncto juris ; utrum enim ubique, præsertim

DE DOMINIO CLERICORUM.

149

in Germania, recepta sit Exlrav. cit. admodum dubium esi, affirmantibus
aliis, aliis negantibus, maxime quoad principes Ecclesias litos et prælalos
exemptos, ut vult Wagnereck in diet. Extrav. I ude hic locorum attendenda
consuetudo el praxis. Nec obstat sententiae negativae, quod Episcopi in con­
secratione, et Abbates in benedictione sua juxta Pontificale Romanum jurare
soleant, se possessiones ad mensam, vel Monasterium pertinentes non alie­
naturos inconsulto Romano Pontifice; quia juramentum eo casu hunc habet
sensum; si, et quantum Constitutio hœc recepta sit.

242. Dices 5°. Saltem solemnitates positæ non erunt necessariae, cum res
uniusEcclesiæ alienatur in aliam, vel personas Ecclesiasticas; ergo. Prob,
Ant. i°. quia c. 1. h. t. in permutatione rerum unius Ecclesiæ cum altera
praeter consensum ambarum partium nihil exigitur. 2°. Quia in Extrav.
Ambitiosa, ratio prohibendae alienationis inconsulto Papa fundatur in hoc ,
ne res Ecclesiæ profanis usibus applicentur ; atqui si fiat alienatio in aliam
Ecclesiam, vel locum pium, non applicantur profanis usibus.
R. .V. Ant. Quia 1°. jura alias eam alienationem sine solemnitalibus pro­
hibentia non distinguunt inter alienationem in laicos, vel clericos, aut
aliam Ecclesiam. 2°. Quia c. 1. h. t. in 6. nulla declaratur alienatio decima­
rum facta sinesolemnitatibus ab Ecclesia una in aliam.
Ad prob. Ρω. R. in c. cit. hoc solum dici, quod in potestate Episcopi non
sit,rem unius Ecclesiae dare alteri sine ulriusque consensu; per hoc vero
non excluduntur reliqua in aliis juribus ad alienandum requisita; vel secus,
pariter inferam, nec justam causam requiri, quia in cit. cap. etiam hujus
nulla fit mentio.
.Ii/ prob. 2*m. R. A’. hoc pro causa unica ibidem adferri ; nam ante verba
in Extrav. illorum, qui profanis usibus applicare prœsumunt, additur par­
ticula prœcipue; unde colligitur, quod quidem hœc polior sit prohibendi
ratio, non tamen unica.
Inst. Pontifices prohibendo alienationes rerum Ecclesiasticarum princi­
paliter respexerunt ad utilitatem Ecclesiæ universalis, ne res Ecclesiarum
ad laicos perveniant : atqui alienalæ in aliam Ecclesiam manent adhuc in
dominioEcclesiæ universalis; ergo.
R. iV. Maj. Sed Pontifices censeri debent eo respexisse, quod vi sui officii
facere tenentur ; sed vi hujus non tantum tenentur curare bonum Ecclesiæ
universalis, sed etiam particularium secundum intentionem fundatorum
et fidelium res suas particularibus Ecclesiis donantium : nec est in potestate
Pontificis unam Ecclesiam privare suo jure et tribuere hoc alteri, eo quod
Pontifices non sint absoluti rerum Ecclesiasticarum domini, sed tantum
administratores et dispensatores supremi, ut tenet communis cum S. Tu.
2. 2. q. 100. ad Ί.
243. Dices C>°. Alienatio facta sine justa causa el solemnitatibns, licet sit illi­
cita et prohibita, non tamen propl area est invalida; ergo justa causa et
solemnilas non requiruntur ad valorem actus. Conf. I. Ecclesia per aliena­
tionem Jrrsa restituitur in integrum c.
ei 3. de Desiit. in intey. atqui
restitutio in integrum supponit actum esse validum. L. 13. d§. 3. ff. de Mi­
norib. Conf. 2. l't res male alienata restituatur Ecclesiæ, opus est rescis-

ISO

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

sione contractus; Can. 44. Cans. 12. q. 2 et c. 6. h. t. dicitur : viribus va­
cuetur; ergo alienatio talis in se invalida non est.
R. .V. .in/. Non enim prohibetur solum , sed simul declaratur irrita
Can. 52. Caus. 12. q. 2. c. 1. 3. 8. de his, quæ fiunt a Prœl. c. 6. h. t.
item c. 1. 2. in 6. Clement. I. Unde
Ad Conf. l‘“. D. .1/. Restituitur in integrum , quando interveniente justa
causa, el solemnitatibus adhibitis Ecclesia solum fuit læsa in pretio C.
quando vel justa alienandi causa, vel solemnitas defuit .V. Sed tunc solum
alienatio declaratur nulla.
Ad Conf. 2*“. D. Opus est rescissione proprie dicta, et de jure, quæ tollat
obligationem, quasi hæc ex alienatione orta esset .V. impropria , de facto,
nulli tatis tantum declaratoria C. Desumitur hæc posterior responsio ex ipso
objecto c. 6. ubi dicitur : viribus, quamvis NB. ab initio nullas habuerit,
vacuetur. Prioris vero fundamentum responsionis c. 3. de empt. vendit, con­
tinetur.

a

i

244. Dices "°. Ergo etiam invalida erit repudiatio, si Praelatus, vel Rector
Ecclesiae hæreditatem, vel legatum delatum Ecclesiae suæ repudiet, sine
justa causa, et non servatis solemnitatibus. Ante respons.
Observa, variare quoad hoc Doctorum sententias. Valere repudiationem
Illam volunt Less. Latm. Schmalzgrcb. aliique communius ; e contra pariter,
ac aliam quamvis alienationem invalidam pronunciant Gonzal. Pichler et,
quoad legatum , Molink , Engel , aliique. Cæterum, quin Prælatus sine justa
causa repudians hæreditatem, vel legatum delatum peccet, nemini dubium
est; tenetur enim ex officio et justitia bene administrare res Ecclesiœ suæ;
bonæ autem administration! adversatur ea repudiatio ; unde et propriis bonis
damnum illud resarcire tenetur, c. quicumque 12. q. 4. ubi : si neglectum
laboris exhibuit, aut minorationem , vel perditionem induxit, restituit.
Præterea Prælatus ex communiori sententia tenetur adinstar tutoris, qui,
si negligentiasua pupillo non acquirit, tenetur restituere, L. quidquid. C.
arbit. tutel. Hinc quoque dubium non est, competere Ecclesiœ beneficium
restitutionis in integrum ob negligentiam Prælali in acquirendo Ecclesiœ
suæ lucro, ita ut hujus in optione sit, vel agere contra Praelatum , vel
petere restitutionem in integrum. Demum controversia solum est de repu­
diatione simplici, non autem de cessione, aut permutatione in favorem
tertii, quia per talem cessionem hoc ipso hsereditas deberet censeri prius
adita, vel legatum agnitum, sicque esset vera alienatio rei jam perfecte
acquisitae, quæ, omnium rursus consensu , facta sine justa causa et solemni­
tatibus , est invalida. Nunc

245. R. Cum senlentiæ primæ patron is. .V. sequel. 1°. Quia talis repudiatio
non est alienatio rei Ecclesiœ , sed tantum non acquisitio; ergo neque regu­
landa est secundum jura veræ alienationis ; ergo erit valida, licet facta sine
solemnitatibus. Ant. patet ex L. 28. ff. de Γ. S. ubi : qui occasione acqui­
rendi non utitur, non intelligitur alienare , reluti qui hæreditatem omittit,
aut actionem intra certum tempus datam non amplectitur. Simile quid dicitur
L. ô. §. 13. ff. de donat, ini. vir. et uxor. Conseq. constabit solutione contrarionim »

DE DOMINIO CLERICODUii.

l."|

2°. Quia L. 6. [f.qua· in fraudem credit, dicitur, quod is, qui, in fraudem
scilicet creditorum, repudiavit hæreditatem , vel legitimam, vel honorariam,
vel testamentariam, non sit in ea causa, ut hic edicto locum faciat; noluit enim
acquirere, non suum patrimonium diminuere , ct paulo inferius : sed el
illud probandum est, si legatum repudiavit, cessare hoc edictum, quod Julia­
nus quoque scribit. Demum L. 177. ff. de reg. Jur. ubi : non fraudantur cre­
ditores , cum quid non acquiritur a debitore , sed cum quid de bonis dimi­
nuitur. Unde sic : Juxta allatas leges debitor in fraudem creditorum
legatum , vel hæreditatem repudiat valide; ergo et Prælatus Ecclesiœ, quia
solida disparitalis ratio adstrui vix potest : imo par utriusque ratio consistit
in eo, quia talis debitor, aut Prælatus nihil alienat, cum nihil acquisierit;
jus enim hæreditatem adeundi, vel agnoscendi legatum, quo mullum
nituntur adversarii, non est proprie in bonis nostris, L. pretia rerum, ff,
ad L. Falcid. sed tantum desinit acquirere.
Ac licet legatum consistens in specie transire dicatur a morte testatoris
in legatarii dominium, nec ad id exspectetur aditio hæreditatis, L. a
Titio 64. ff. de furiis, ut proinde ea repudiatio videatur esse diminutio pro­
prii , in qua proprie dicta alienatio consistit ; revera tamen alienatio non
est; quia hoc dominium legati solum imperfectum est, et revocabile ante
acceptationem, verbo, conditionatum, sive sub tacita conditione : nisi repu­
dietur; si igitur postea repudietur , censetur fictione juris nullum fuisse
dominium, L. 1. v. utrum autem, ff. si quid in fraud, pat. ubi : quamvis
enim legatum retro nostrum sit, nisi repudiet : attamen, cum repudiatur,
nostrum non fuisse palam est.
246. Si ais 1°. Repudiatio hæreditatis et legati est alienatio saltem late
sumpta omnium consensu , ex L. 5. §. 8. ff. de reb. eor. qui sub tut. ubi :
fundum autem legatum repudiare pupillus sine Prcetoris auctoritate non po­
test ; esse enim ethane alienationem, cum res sit pupilli, nemo dubitat: atqui
alienatio, quatenus est nociva Ecclesiœ hoc loco sumitur late ; ergo.
R. 1°. L. S. cit. loqui de pupillo tutelæ subjecto, quique omni caret adminislratione: secus esse de Prælalo, qui ipsam administrationem habet ; ac
vocari posse eam repudiationem improprie alienationem ; cum dominium
legati non omnino transferatur ante tutoris acceptationem, quam, etsi omi­
serit tutor, supplere poterit Praetor.
R. 2°. D. min. Sumitur late, hoc est, extenditur ad omnes eos casus, qui­
bus quomodocumque Ecclesia amitteret aliquid jam vere acquisitum, vel
pateretur diminutionem proprii C. quibus tantum aliquid non acquiritur.
subd. Ut hæc non acquisitio sit saltem prohibita C. simul invalida jY. Alie­
natio in favorem Ecclesiœ late sumitur, durn sub ea comprehenduntur etiam
constitutio ususfructus, servitutis realis, abdicatio actionum rerum immo­
bilium, aut pretiosarum mobilium, compromissum et similes casus, in
quibus saltem periculum est, ne Ecclesia aliquid, quod possidet, perdat ; at
propterea non debet nimis late sumi, nec latius, quam ipsa jura sumant,
sive extendi ad actus, qui alienatio non sunt, ut non acceptatio, non acqui­
sitio; sic enim cl Prælatus solus communiori sententia potest remittere
caduciiatcm emphyteulæ, valetque hæc remissio, nec committitur alienatio.
Deinde largimur, non solum alienationem, bonorum dilapidationem, sed

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

etiam omissionem lucri esse prohibitam æque, ac si esset alienatio : at non
æque utrobique requiritur solemnilas ; sed tunc solum, quando vere et pro·
prie alienantur res Ecclesiasticæ.

247. Si ais 2°. Per delationem hæreditatis acquiritur Ecclesiæ jus acce­
ptandi et adeundi hæreditatem ; sed hoc jure quæsito privat Ecclesiam Prælatiis hæreditatem repudians. Item rei legatæ dominium, et jus in re
acquiritur Ecclesiæ etiam ignoranti et ante traditionem, L. 77. § 3. L. 80. ff.
tie Legat.2. unde iit, ut pro rebus sibi legatis habeat vindicationem pene
perpetuam, L. 23. C. de SS. Eccles, ergo Praelatus committit speciem aliena­
tionis, dum hæreditatem , vel legatum repudiat.
R. Ad lue. A’. Cons. Licet enim Prælatus non adeundo hæreditatem, vel
non agnoscendo legatum agat contra jus Ecclesiæ adeundi et acceptandi,
atque hoc solum latiore sensu eam hoc jure privare dici possit, ac propterea
etiam ex dictis peccet, nihil tamen alienare dici potest, cum in nullo dimi­
nuerit patrimonium Ecclesiæ ; nec enim per hæreditatem vel legatura
delatum præcise, ac proin per jus adeundi vel acceptandi censetur quis in
jure factus locupletior, L. pretia rerum. 63. cit. [f. ad L. Falcid. juxta quam
si hæres institutus sim, antequam adeam, non sum locupletior, proinde
neque etsi servus meus fuerit institutus hæres, antequam meo jussu adierit;
sed tunc mihi acquiret, cum adierit ; tum additur : esse autem prœposlerum, ante nos locupletes dici, (piam acquisierimus.
Ad 2om. Jam dictum , quod per delationem hæreditatis ant legati non ac­
quiratur Ecclesiæ dominium ac jus absolutum, perfectum , irrevocabile, sed
conditionate, si is, qui hæres, vel legatarius vocatus est, hæreditatem
adeat, vel legatum acceptet; ergo Prælatus repræsentans Ecclesiam, non
adeundo vel non acceptando , sed repudiando, non privat illam jure jam
absolute et perfecte quæsito ; quare nec quidquam alienasse dici potest.
248. Si a« 3°. Si Prælatus repudiet hæreditatem, vel legatum repudiatione
non simplici, sed in favorem tertii. agit invalide , quia si cedat in favorem
tertii, prius adire hæreditatem. vel agnoscere legatum debet, qua accepta­
tione , vel agnitione dominium absolutum et perfectum acquiritur Ecclesiæ.
quo illam privat rem cedendo alteri; ergo etiam dum repudiat repudiatione
simplici, quia per delationem hæreditatis, vel legati acquiritur Ecclesiæ jus
absolutum adeundi hæreditatem . vel acceptandi legatum, quo illam privat
Prælatus.
R. C. Ant. V. Cons. Quia in primo Prolatus vere donaret, et alienaret, cum
diminueret patrimonium Ecclesiæ; eo ipso enim quod cedat in favorem
tertii, etiam prius natura saltem et tacite adit, ut cessio sit efficax , L. Si
aria C. de Jure delib. Qui enim vult aliquid , censetur velle omne id, quod ad
ejus efficaciam necessarium est. arg. L. 2. ff. de Jurisd. omn. jud. ac licet
illa aditio sit tacita. idem tamen operatur, ac si esset expressa : atqui adi­
tione hæreditatis, vel acceptatione legati hæc erant dc patrimonio Ecclesiæ,
quia in pleno ejus jure et dominio, perque aditionem vel acceptationem
erat vere facta locupletior juxta num. præc.; ergo repudiando vel cedendo in
favorem tertii vere diminuit patrimonium Ecclesiæ privando illam dominio
absoluto ; in qua diminutione consistit alienatio. E contra in posteriori, licet

DE DOMINIO CLERICORUM.

153

Prælatus agat contra jus Ecclesiæ, nihil tamen alienat, quia in nullo ejus
diminuit patrimonium, cum præcise per jus adeundi vel acceptandi nemo
censeatur locupletior factus ; si ergo repudiatio simplex non sit alienatio,
neque etiam hujus regulari juribus debet, nec dici continuo invalida sicut
alienatio. Quin jus adeundi, acceptandi infirmum est, et remotum, nec
jure censetur esse in bonis nostris, ut apparet ex L. pretia rerum, cit. tum
inultis aliis, tum inde, quod debitor obæratns citra revocationem jus illud
repudiare possit.

249. Si ais 4°. Nihil interest, sive repudiatio hæc dicatur valida , sive
non ; ergo.
R. .V.Ant. Multum interest; quia, si actus est validus, alius succedens
in hæreditate, vel legato sine causa justa ac solemnitatibus repudiato, tam
hoc, quam illam bona conscientia retinet. Doinde repudians non incur­
rit pœnas, quæ tum in male alienantes , tum eum, qui rem sic alienatam
delinet, latæ; cum repudiatio non sit alienatio. Pœnæ autem sunt sequen­
tes : si alienans sit Episcopus, vel Abbas, tenetur interdicto ingressus in
Ecclesiam; sique sex mensibus in hoc interdicto perstiterit, suspensione
ipso jure ab omni regimine : si vero sint clerici inferiores, incurrunt
excommunicationem, ac juxta multos ipso facto, simulque privantur bene­
ficiis. quorum bona alienarunt, Extrav. Ambitiosa. Eamdem contrahunt,
qui res sic alienatas recipiunt. Ibid.

ARTICULUS IV.
AN ET QUALE DOMINIUM COMPETAT RELIGIOSIS?

2a0. Procomium. Religiosorum nomine ii soli proprie veniunt, qui in ali­
qua religione approbata emiserunt tria consueta vota , paupertatis, casti­
tatis et obedientiæ ; unde novitii, etsi privilegiis sui religiosi ordinis gau­
deant, veri tamen nominis religiosi nondum sunt. Considerari possunt
religiosi dupliciter, vel ut integram aliquam singuli communitatem aut
Monasterium constituunt, vel ut personæ particulares et privatae sunt.
Communitates religiosas capaces esse dominii bonorum temporalium sive
mobilium, sive immobilium, communis est omnium pene contra Navarrum
sententia, volentem , rerum , quas possident, dominium penes Christum
esse; neque enim ullum assignari fundamentum potest, unde illa commu­
nitatis religiosæ incapacitas proflueret: non enim est ex ordinatione Eccle­
siæ, vel præcepto divino, quia nihil horum ostendi potest; neque ex voto,
vel intentione voventium , quia voto paupertatis tantum in persona vovente
vel dominium, vel usus independens excluditur ; non vero in communitate,
imo hujus juri vovens, etsi vellet, sine auctoritate Ecclesiæ præjudicare non
potest. Quin Tridentinum Sws. 25. cap. 3. de regularibus, hoc dominium
in communitate non obscure asserit, dum inquit : Concedit sacra Synodus
omnibus monasteriis , tam virorum , quam mulierum, etiam mendicantium,
exceptis domibus Fratrum S. Francisci, Capucinorum , et eorum , qui Mino­
res- de observantia vocantur, etiam quibus aut ex constitutionibus suis erat

41

151

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

prohibitum, aut ex privilegio apostolico non erat concessum, ul deinceps
bona immobilia eis possidere liceat. I bi hæc : jmssidcre liceat, non qualemcumque, sed possessionem cum dominio et proprietate significant, ut con­
stat ex verbis a Concilio paulo post subjectis, dum ait, Religiosos susten­
tari ex reditibus propriis monasteriorum. Huic tamen privilegio renunciavit
Societas Jesu quoad domos professas, quæ non sunt capaces possidendi bona
stabilia, aut census perpetuos, exceptis templo, habitatione, horto, ac villa
suburbana solius recreationis causa. Bull. Pu V. Gregoru XIII.

251. Religiosos vero professos in particulari nullius esse capaces dominii
bonorum temporalium ad bona fortunae pertinentium, æque explorati juris
est, Can. 10. Caus. 12. q. 1. c. cum ad monasterium, de Stat, monach.et
novissime confirmavit Tridentinum Sess. cit. cap. 2. dicens : Nemini igitur
regularium tam virorum, quam mulierum liceat bona immobilia, vel mo­
bilia, cujuscumque qualitatis fuerint, et quovis modo ab eis acquisita tan­
quam propria possidere. Ubi, etsi videatur sermo esse solum de licentia
possidendi ac prohibitione, ex communi tamen interpretatione et sensu
indicatur incapacitas. Dixi vero 1°. Professos; nam et Societatis nostra
Scholastici, et Fratres Coadjutores licet nuncupatis votis simplicibus sint
religiosi sic vere et proprie dicti, adhuc tamen bonorum suorum dominium
retinere possunt juxta Bullas Gregoru X1U. Ascendente Domino, et Quanto
fructuosius. 2°. Bonarum temporalium, etc. etenim eos dominos esse famæ
æque ac laicos, item aliorum jurium spiritualium capaces, ut eligendi;
nec vi professionis religiosæ eos prohiberi a dignitatibus Ecclesiasticis, etc.
cum circahæc non versetur votum paupertatis, extra controversiam est.
Huc eliam pertinent ingenii et scientiœ propriae parius, velut manuscripla,
cujusmodi lucubrationes rerum spiritualium potius numero accensenlur
juxta Cardin, de Lugo, Karcune, ac alios.
Solum igitur hic controversum remanet, unde illa in Religiosis oriatur
incapacitas quidquam proprii possidendi? At cum Suarez., Vasquez., San­
chez. , ac communion Theologorum et Canonistarum
252. Dico. Incapacitas Religiosi ad dominium bonorum temporalium
oritur ex solo jure Ecclesiastico illam voto paupertatis annectente.
Prob. Nihil enim aliud assignari potest; nam 1°. non oritur ex natura
præcise Religiosi status, ac voti paupertatis; quia, retento dominio, potest
esse paupertas ex voto, quo præcise tollitur dominii usus a voluntate supe­
riorum independens; ac_simul quis esse proprie Religiosus, ut constat in
Scholasticis Societatis Jesu, qui, stante vero voto paupertatis, retinent
dominium, licet liberum ejus usum non habeant; ac nihilominus proprie
dicti Religiosi, ac si essent professis adscript!, juxta Rullam Grecorji XIII.
Ascendente Domino, cit. editam anno 1584. et Quanto fructuosius, editam
anno 1582. Deinde si incapacitas professi ad matrimonium non oriatur ex
voto castitatis ut tali, cum etiam , stante conjugio, possit esse votum casti­
tatis, etiam incapacitas ad dominium non orietur ex voto paupertatis. Nimi­
rum elVectus voti utri usque ut talis, est obligatio abstinendi ab actu ipsi voto
opposito, non vero inhabilitas, aut incapacitas.
Nec 2°. oritur a wlemnitate voti ; nam hæc. in quocumque reponatur, juris

de dominio clericorum.

155

Ecclesiastici creatura est, textu claro c. unico, de Voto et Voti redempt. in fi.
Voti solemnitas ex sola constitutione Ecclesiæ est inventa ; tum illud ait ibid.
S.P. votum solum dici debere solemne, quod, quantum ad post contractum
matrimonium dirimendum solemnizalum fuerit per susceptionem sacri
ordinis, aut per professionem factam alicui de religionibus per Sedem apostolicam approbatis. Eodem modo loquitur Gregoru XIII. Bulla Ascendente,
cit.
Neque dicas cum Recentiore quopiam; aliud esse solemnitatem. voti, aliud
votum solemne; priorem esse ex constitutione Ecclesiæ, non votum qua
solemne', ac in priori proinde posse dispensare Ecclesiam, non in altero juxta
Doctorem Angelicum ; nam
R. 1°. Discrimen hoc sine fundamento adstrui.
R. 2°. Esse directe contra mentem Pontificis, qui ibidem per solemnitatem
voti intelligi t votum solemne; nam initio cap. cit. ait : quod votum debeat
dici solemne ad dirimendum matrimonium efficax nos consulere voluisti, tum
subdit : Nos igitur attendentes, quod voti solemnitas ex sola constitutione
Ecclesiæ est inventa... pressentis declarandum duximus oraculo sanctionis ,
illud solum votum debere dici solemne , etc. ubi planum est, a Pontifice
solemnitatem et solemne sumi pro eodem, cum ex hoc, quod solemnitas voti
sit ex sola constitutione Ecclesiæ, inferat, illud esse votum solemne, quod
fit vel in susceptione sacri ordinis, vel in religione approbata a Sede apostobca. Et vero votum quodeumque factum extra Religionem approbatam, licet
coram Episcopo, non est solemne, et ut tale nunquam agnovit Ecclesia, nec
reddit inhabilem ad matrimonium , licet subsequens matrimonium faciat
illicitum. Deinde non negari a Doctore Angelico, quod Ecclesia in voto
solemni dispensare possit, dicetur in objectionibus.
Nec3°. oritur a benedictione et spirituali consecratione, quia hæ nihil
aliud sunt, quam precationes et invocationes Dei factæ ab eo, qui votum ac­
ceptat, ut Deus gratiam det voventi : nec consecrant, aut deputant voventem
ad usum sacrum immobiliter.
Nec 4°. ex natura contractus, cum similiter se Deo offerant, qui votum
simplex emittunt ; ac quidem in Societate vota simplicia irritant matrimo­
nium subsequens, etsi solemnia non sint. Igitur, cum nihil aliud restet,
unde illa incapacitas oriatur, sequitur, eam oriri ex jure Ecclesiastico,a
quo solo habetur, quod unum votum solemne sit, ut pariat effectum inhabililatis, alterum non.
253. Obj. J. Juxta Innocentium III. c. cum ad monasterium, de stat, monach.
abdicatio proprietatis, sicut et custodia castitatis, adeo est annexa regulœ
monachali, ut contra eam nec summus Pontifex possit licentiam indulgere;
ergo votum religiosi post se trahens incapacitalem dominii non ex instituto
Ecclesiæ, sed ex essentia voti solemnis intrinseca ortum habet.
R. D. Ant. Nec summus Pontifex potest contra indulgere licentiam, hoc
sensu, ut quis sit ac maneat Religiosus, nec tamen adstringatur volis sub­
stantialibus; sive ut manens religiosus habeat dominium in se, et usu in­
dependens C. ut habeat dominium in se et usu dependens, aut solvatur a
statu religioso .V. Solum ait Pontifex, se non posse dare licentiam agendi
contra votum, quamdiu istud manet; esset enim clare contra jus divinum

456

de diversitate dominiorum.

et naturale, votum manere integrum, nec tamen eo obligari. Hæc mens Pon­
tificis inde elucet, quia c. cit. reprehendit Abbatem monasterii, quod dispen­
sasse! cum monacho ad proprietatem retinendam, utpote quod nec Pontifex
posset, salvo remanente voto. Quo non negat, se posse a voto el statu reli­
gioso solvere, eaque ratione dare licentiam.
254. Inst. 1. At S. Tu. 2. 2. q. 88. a. 11. in 0. aperte docet, debitum continentiæ statui religioso adeo essentiale esse, ut in voto solemnificato per pro­
fessionem religiosam non possit ab Ecclesia dispensari, licet possit in volo
solemni per susceptionem ordinis sacri emisso; ergo idem dicendum est de
voto paupertatis, et quoad dominium.
R. Explico S. Doctorem ut an te Innocentium. Ratio est, quia Doctor Ange­
licus apertissimis verbis in 4. Dist. 38. q. I. a. 4. quœstiuno. 1. ad 3. Ideo,
inquit, alii dicunt probabilius, si communis utilitas totius Ecclesiæ, aut
unius regni, vel provinciœ exposceret, posset convenienter et in voto conti­
nent iœ , et in voto Religionis dispensari, quantumcumque esset solemnizutum; non enim per votum potest se homo deobligare ab eo, in quo tenetur
alteri : unde talis posset imminere necessitas, quod posset alicui juste pro­
hiberi, ne continentiam, aut Religionem voveret, et eadem necessitate manente,
potest etiam in voto dispensari jam acto. Igitur priori in loco 2.2. q. 88. dum
ait, in voto solemnizato per professionem Religionis ab Ecclesia dispensari
non posse, intelligendus est, ut Paludants ct Cajetanus ipsi Magistrum
suum interpretati sunt, quod fieri non possit auctoritate Pontificis, ut quis
maneat religiosus, ct simul habeat conjugii usum; quod verum est. Hæc
Paludant et Cajetam interpretatio ex eod. art. 4. cit. colligitur ; nam post­
quam ostendit disparitatem inter votum annexum ordini sacro, ac votum
castitatis in Religione, quod hoc sit essentiale statui religioso, illud vero
proveniat ex ordinatione Ecclesiæ, et quod per statum Religiosum homo
abrenunciet seculo, totaliter Dei servitio mancipatus, subdit, hoc non posse
(N. B.) simul stare cum matrimonio. Proinde nec Doctor Angelicus negat,
posse Pontificem facere , ut quis Religione solutus et liber ad nuptias
transeat.

253. Inst. 2. Religiosus per vota solemnia se totaliter tradit ad servandam
castitatem, paupertatem, obedientiam. et quidem ipsi Deo; ergo.
R. D. Ant. Se tradit totaliter, ut renunciel per votum omnibus qui voto
repugnant C. ut se reddat incapacem et inhabilem , idque ex natura voti
precise .V. Sic etiam, quantum est ex parte voventis , se tradit totaliterper
votum simplex, ut castitatis, nec tamen subsequens matrimonium est
invalidum , sed solum illicitum , excepto volo simplici in Societate.
236. Inst. 3. Status religiosus consistit in quadam consecratione, per
quam tutus homo devovetur Deo ; sed quod semel consecratum est Domino,
ut dicitur Lev ilie i ult. et R. Semel. 51. in 6. nequit in alios postea usus
commutari, et desinere . esse consecratum ; ut patet in calice consecrato.
Et ratio est, quia hæc consecratio intrinsece oritur’ex quadam actione,
quæ preteriil. et ideo relinquit consecrationem indelebilem, perinde ac
si characterem impressisset. Conf. Non potest Pontifex facere, ut sacerdos

DE DOMINIO CLERICORlM.

157

non amplius sil sacerdos, Episcopus non amplius sit Episcopus ; ergo
neque, clc.
R. C. Maj. D. min. Quamdiu, quod consecratum est, suam consecrationem
relinet C. si per Ecclesiæ auctoritatem desinat esse consecratum N. Potest
autem, quæ ab Ecclesia instituta, tolli a rebus consecratis, et benedictis,
non tantum destruendo formam, cui inhæret consecratio, vel benedictio,
quod omnes admittunt; sed etiam rebus manentibus integris: cur enim, ut
ait Lessius L. 2. de Justit. c. 40. Ecclesia non possit constituere, ut templum
consecratum amittat consecrationem, dum polluitur ; aut calix, si eum
profanari contingeret? Numquid consecrata templa exeerationi subdi pos­
sunt? Pariter cur Ecclesia facere non poterit, ut consecratio solum duret ad
tempus, quo lapso per se evanescat? Et vero talis benedictio et consecratio
nihil aliud est, quam deputatio ad usum sacrum cum invocatione divinæ
virtutis et assistenti» ad debitum usum, vel alium finem nostrarum pre­
cum : atqui illa deputatio et invocatio non habent vim, nec durationem
nisi juxta intentionem deputantis et invocantis; ergo si Ecclesia nolit ultra
tempus a sc designatum consecrationem durare, hoc ipso illa evanescet.
Hinc rationem additam D. Hæc consecratio oritur ex actione, quæ praeteriit,
juxta intentionem consecrantis, et ad usum sacrum deputantis Ecclesiæ C.
secus N.
Ad Conf. Disparitas est; sacerdos, Episcopus consecrantur Deo per cha­
racterem divinitus impressum, qui cum, institutione divina, deleri ne­
queat, eliam fieri nequit ab Ecclesia, ut sacerdos semel ordinatus, Episco­
pus semel consecratus tales esse desinant. Contra status religiosus talem
characterem non imprimit, nec consistit in aliqua consecratione distincta,
sed in ipsa votorum obligatione ; unde cum obligatio voti tolli possit ah
Ecclesia, ut patet in voto sacris ordinibus annexo, hoc ipso etiam tolli pote­
rit dicta consecratio, quæ per votum fit, atque ita , qui antea religiosus
professus fuit, esse deinceps religiosus desinet.

257. Inst. 4. Dum quis vendit et tradit emptori rem, perdii dominium
ejus irrevocabiliter ; ergo et religiosus per professionem solemnem, qua se
suaque omnia tradit Deo , perdit dominium irrevocabiliter ; imo multo
magis, quia vovens magis obstringitur Deo, quam homo homini per con­
tractum.
R. 1°. Ergo idem sic amittit per votum simplex; ergo per votum castita­
tis simplex fieret invalidum matrimonium subsequens pro omni casu ; nam
solemnitas voti ex jure Ecclesiastico est ; sed sequela admitti non potest.
R. 2°. Sæpe etiam venditio valida rescinditur; el qui vendit et tradit, non
ideo fit inhabilis ad rem eamdem iterum acquirendam. Ant. igitur non est
universaliter verum. Unde Ar. Cons. Alterum D. Vovens Deo magis obstrin­
gitur in ratione obligationis C. inhabilitatis ad dominium Ar. Peccando
contra votum gravius peccat contra virtutem Religionis, qua se specialiter
dedicaverat Deo.
2S8. Obj. II. 1°. Nulla videtur justa esse causa dispensandi in voto so­
lemn!; causa enim dispensandi v. g. in voto castitatis debet excedere bonita­
tem materiæ Deo promissæ ; atqui juxta Eccli. 215. 20. omnis ponderatio non

158

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

est digna continentis animæ. Par autem est ratio de voto paupertatis; ergo
hæc vola non subsunt auctoritati Ecclesiæ.
2°. Vel si ex boni publici causa posset in voto solemn i dispensare summus
Pontifex; ergo etiam ex eadem ratione dispensare pulset in matrimonio
consummato, aut uxorum pluralitate; quia id posset exigere salus totius
regni, ut,si pax aliter reddi non posset, quam ut rex, repudiata legitima
conjuge, duceret aliam. Sed hæc dici non possunt.
3°. Essentia voti consistit in traditione facta Deo, et in hoc distinguitur
a voto simplici, quod tantum est promissio, et se habet instar sponsalium
ad ipsum matrimonium ; non potest autem, quod semel est traditum, rur­
sus auferri citra injuriam.
4°. Si posset dispeusare Pontifex in voto solemni paupertatis, ergo et casti­
tatis ; sed hoc non, quia alias fieri posset, ut quis jungeretur duabus uxo­
ribus viventibus, velut si post matrimonium nondum consummatum, sive
ratum profiteretur Religionem; deinde, Papa dispensante, egrederetur,
posset postea, sine dispensatione nova quoad primum matrimonium, du­
cere uxorem aliam, quia matrimonium prius fuerat per professionem
dissolutum; sed forte interim uxor prior jam valide nupsit viro alteri. Sed
hæc absurda sunt ; ergo.

259. Ad Ie®. R. A'. M. ad min. Continentia Eccli. 26. non virtulibtis
cæteris, sed talentis auri praefertur juxta Lessium aliosque interpretes.
Deinde Ductor Angelicus ipse in 4. Dist. 38. q. 1. ari. 4. q. 1. ad 3. negat,
nihil esse, quo continentia compensari queat, oratio enim, et contemplatio
cum sil finis continentiæ, est hac præstantior; et tamen votum illarum
relaxari potest. Demum argumentum probat, nequidem a Pontifice votum
continentiæ simplex relaxari posse.

DE DOMINIO CLERICORLMi

159

particulari ingrediendi Religionem ; hocque procedit, sive votum solemne
spectetur, ut respicit Deum, sive ut respicit Religionem , ejusque Praelaturo;
ut enim Deum respicit, ab coque acceptatur, nihil est aliud, quam deputatio ac obligatio sui ad exhibendum Deo talem cultum , scilicet per exerci­
tium paupertatis, castitatis , atque obedientiæ, quæ deputatio non minus
fieri potest per votum simplex, quam solemne , cum utrumque acceptet
Deus. Ul vero Religionem ac Praelatum respicit, atque ab hoc acceptatur,
traditio ista non praecise vi voti fit, sed est quid voto in professione an­
nexum , præsertim voto obedientiæ ; sed potest ista etiam annexa esse volo
simplici, ul patet in Societate. Et vero nulla potest adferri ratio, cur quis
se tradere Deo et Praelato per votum simplex non possit, sic ut Praelatus in
illum jus acquirat, maxime si accedat approbatio atque acceptatio Eccle­
siæ in ordine ad hunc effectum.
262. Ad 4um. R. C. seq. M. N. min. Ad prob. N. talem habiturum uxo­
res duas ; prior enim , sublato per professionem religiosam conjugali vin­
culo, esse uxor vere desiit ,· igitur, obtenta postea circa professionem re­
ligiosam dispensatione j revera poterit, (piam velit, ducere. Neque hoc
absurdum est; sic enim successive duas uxores haberet. Numquid in casu ,
quo infidelis conversus ad fidem , relinquit conjugem, quia huic cum crea­
toris injuria cohabitare non vult, transitque ad vota alia; vel conjuge
mortuo, et postea, vivente uxore, revocato ad vitam , numquid recte uxor
nubit alteri, virque ducit aliam? Quia scilicet utroque casu solvitur matri­
monium , nec proinde in hoc quid absurdi est; ergo neque in dato casu ,
quia per professionem religiosam vere solvitur matrimonium ratum quoad
vinculum.
1
, υι raw
ARTICULUS V.

260. Ad 2™. R. A’. parit. Nam constat matrimonium inter Christianos
contractum et consummatum nulla posse auctoritate humana solvi, ex
ordinatione divina, ob significationem sacramenti, qua matrimonium
consummatum repraesentat unionem Verbi cum natura humana indissolu­
bilem, de quo plura vide in nostro Tract, de S. Ordin. et Matrim. Diss. 11.
Cap. F. Jrt. 3. Similiter dispensari nequit in pluralitate uxorum, tam jure
divino, quam naturali interdicta. Vid. ib. de Unit. Matrim. Nulla vero talis
prohibitio circa professionem religiosam, vel vota huic inclusa reperitur.

261. Ad 3um. R. 1°. Etiam per votum castitatis simplex fit sui traditio,
neque tantum promissio; ex vi enim voti simplicis eo ligatus tenetur ad ea
omnia,ad quæ tenetur, qui votum solemne emisit. Deinde per vota simplicia
potest quis fieri perfectus verusque religiosus, si ea Sedes Aposlolica eum
in finem acceptet, sicut acceptant vota, quæ in Societate simplicia dicun­
tur; etsi olim c. 13. de Regular, et trans, ad Relig. item. c. 21. §. fin. de Sent,
excomm. in 6. tunc quis censeretur religiosus, si professionem per vota
solemnia fecisset, quia tunc temporis Ecclesia non acceptabat religiosum
ante professionem per vota solemnia.
R. 2’. Falsum esse, quod votum simplex se habeat ad solemne sicut ad
matrimonium se habent sponsalia, nisi forte quis loqui velit de voto illo
»

AN ET QUID ACQUIRERE POSSIT RELIGIO, ALIAS POSSIDEXDl CAPAX, RÂT10NE SUORUBÎ

RELIGIOSORUM? QUIDVE , AUT CUI ACQUIRAT RELIGIOSUS?

263. Dico I. Domus religiosa, succedendi capax , succedit in omnia bona
religiosi professi, de quibus hic ante professionem non disposuit.
Prob. Ex xVoy. 5. cap. 5. ubi : Illud decernimus, qui in monasterium in­
troire voluerit, antequam ingrediatur, licentiam habere, suis uti, quo vo­
luerit modo, ingredientem namque una sequentur omnino res, etiamsi non
expressim dixerit, se illas inducere; et non erit dominus illarum amplius
ullo modo. Adde Auth. Si qua mulier; item Auth. Ingressi; tum Nov. 123.
Idque Imperator ita statuit non praecise in favorem status religiosi ; sed
simul ex æquitatc naturali, cum omnino sit conveniens , ut, quia a reli­
giosa domo alimenta capit, huic etiam religiosi bona cedant.
Limitatur tamen Conclusio 1°. quoad ea solummodo bona, quæ aliunde
transferri non prohibentur , nec specialiter ipso jure excipiuntur, uti exci­
pitur beneficium seculare ; item bona , quibus jus retractus annexum ad
ca intra familiam retinenda; vide etiam dicta de feudo et emphyt.2°. Ut
excipiatur Societas Jesu, quæ suis non succedit.

160

(IB lioMIMO CLERICORUM:

1»E DIVERSITATE DbMhtOHl'M.

cmidiliones, quod tunc subslilutio esset nulla; ergo Aoe. supponit, quod, si
milia· conditiones adjectæ essent, subslilutio subsistai.
Si dicas: Taciti ct expressi idem est judicium : atqui si testator exprime­
ret conditionem dc liberis non nascibilis, substitutus excluderetur; ergo
etiam excludetur hac conditione non expressa , quia tacite inest; non enim
credendum est, voluisse testatorem descendentibus extraneum prœfcrre.
II. I). axioma M. Ubi par subest ratio C. secus N. Argumentum suppo­
nit, quod favor ille legislatoris fundetur in præsumptionc testatoris, quod
falsum est; cum sil merus favor Religionis, ut nimis constat ex .Vot?., qui
non debet extendi contra mentem testatoris expressam, quæ absolute alium
substituit; alioquin si ea subtilitas quorumdam quid probaret, sequeretur,
quod, si causa pia simpliciter substituta esset, nulla expressa conditione, ac
tamen postea instituto hieredi nascerentur liberi, pariter causa pia exclude­
retur a liberis, quod est falsum , nec admittunt adversarii.

264. Dices 1°. Si Religio succedat in omnia jura sui professi ; érgo etiam
succedet patri, licet Illius ejus professus fuerit ante patrem pnomortuus.
Λ. .V. seq. Quia Religio solum repræsentat (ilium vivum , non autem de­
functum.
7
Dicesi°. Nepos repræsentat patrem mortuum, sueeeditquc avo ; ergo etiam
Religio poterit repræsenlare professum mortmain , ac succedere hujus patri.
R. .V. Cons. Nepos primario succedit jure sanguinis , in quo fundatur
repræsentatio ; at in Religione non est jus sanguinis, quod morte (ilii pro­
fessi extincluin fuit ; nec proinde, extinclo lilio , jus aliquod rcpræscnlttionis.

263. Dices 3°. Igitur Religio debebit de novo apprehendere possessionem,
ut acquirat dominium.
R. A’. illal. Quia communitas religiosa non est nova civiliter cum reli­
gioso persona, sed eadem ; eadem vero persona, quæ possessionem cœpil;
non debet eamdem de novo apprehendere. Hinc si succedat in emphytheusi,
etiam non solvit laudemiuin , nec releviutn , si in feudo; quia durat adhuc
persona eadem, quæ solvit.
266. Dices 4°. Saltem Religio non succedet, si quid religioso donatum esset
ct donans expresse adjecisset conditionem, ne aliquando succedat Religiu,
vel religiosa domus.
R. Hoc casu non succedet post mortem religiosi; ordinarie enim donatio­
nem ejusmodi sic interpretari solent, donantem voluisse, ne res sic donata,
ut emphyteusis, vel alia possit a donatario iterum donatione, vel testamenti
factione, aut legatione transferri ad domum religiosam ita, ut hæc pleno
deinde jure el perpetuo retineat. Quia tamen simul donans censetur favere
voluisse donatario, quantum hic capax fuit, solummodo usum censetur
concessisse, dependentor a voluntate superioris. Quia standum pro valore
actus, quantum potest, L. 172. [f. de R. J. ac verba testatoris debent intclligi juxta conditionem personæ, arg. L. 12. §. 4. /f. de usu et habit.
267. Dices 5°. Quid ergo juris, si religiosus habeat lideicommissum, quod
teneretur restituere alteri substituto, si in seculo maneret, an etiam pro­
fesso ita succedit monasterium in lideicommisso, ut excludat substitutum?
R. Γ. Si substitutio sil conditionata in hunc modum : Si hæres institutus
sine liberis decesserit, tunc per professionem religiosam excluditur substitu­
tus secularis, juxta Λου. 123. c. 37. quæ expressis terminis declarat, ejus­
modi conditionem invalidam, pro non adjecta el non scripta habendam esse.
R. 2°. Si causa pia fuerit substituta, non excluditur a monasterio ; sed
post mortem professi restitui debet lideicommissum illi causæ piæ; hac
enim cit. Λ’ου. excipitur iu specie.
R. 3’. Si testator nullam omnino conditionem adjecerit, sed simpliciter ct
absolute aliquem extraneum substituerit, substitutus a monasterio non exclu­
ditur, sed huic, secuta professi morte, fideicommissum restituendum est.
Ratio ex ipsa .Yuu. cit. lac. sumitur , ubi dicitur, quod si a principio fuisset
facta substitutio simpliciter, ac sine conditionibus, i>ostea vero additæ essent

|G|

♦

26«. Dico ll. Quidquid acquirit religiosus, Religioni, vel domui reli­
gioso; immediate acquirit.
Prob. Quia per professionem religiosam Iit omnis juris el dominii incapax,
juxta Trid. Sess. 23. c. 2. de Regular., c. cum ad monasterium, de Stat.
Monach, Unde Iit, ul non solum non stabiliter sibi quidquam possit acqui­
rere; sed nequidein transeunter, hoc est, ul primo acquirat sibi, ac deinde
monasterio. El vero eum professus sit cum communitate una moraliter per­
sona ct indistincta, in illo nulla ratione potest prius esse dominium, quasi
per professum transiret ad monasterium.
Si dicas : Dum servo deferlur hærcdilas, eo hanc adire nolente, non acqui­
ritur domino, L. 3. C- de hœredib. instituend.; ergo ncc monasterio acqui­
retur, si delata fuerit religioso invito, el adire nolenti; ergo signum est,
quod dominium rei, quam acquirit religiosus, transire debeat per hunc ad
monasterium , ac dominii proinde transeuntis capax sit.
IU 1°. L. 3. cit. lake ab Alexanuro anno 22i. derogatum videtur per
reccnliorcm Justiniani anno 331. quæ est 21. C. dc Jur. delib. qua decernit
Imperator, servum invitum ad hæredilalem adeundam compellendum esse,
quando institutus ul servus est, cl de ejus litigatur libertate; eo quod te­
stator tunc potius censeatur sub servi nomine res suas servi domino desti­
nasse.
II. 2". ,Y. Cons. l’ræterquam enim quod comparatio servum interet reli­
giosum manca sil, et deliciat in plurimis, juxta dicta superius, comparari
possunt servus el religiosus quidem quoad carcntiam dominii; at quoad
acquisitionem religiosus liliumfamilias sequitur. Hinc sicut, quando Illius*
familias scriptus hæres renuit hæreditatcm adire, potest paler adire eamdem,
sibique acquirere lilio invito, imo ignorante, ac si paler ipsemot fuisset
Scdplus hæres , /,. /in. pr. C. de bon. quæ liber., ita domus religiosa.
Sed, inquies, si religiosus repudiet hæredilalem sibi delatam, hoc casu
prajudicat monasterio; ergo.
It .Y. Ant. .Eque tam parum præjiidicabil monasterio, quam liliusfamiliaspatri; nam hoc ipso quod delata fuerit religioso, cum religiosus omnia
acquirat monasterio, isque sibi privato acquirat nihil, hærcdilas deluta el
juseam adeundi fuit acquisitum monasterio.
11
iu. p i

•l

·

lliï

DL DIVERSITATE DOMINIOUUll.

ARTICULI S \1.
AN RELIGIOSIS POST EMISSAM PROFESSIONEM RELIGIOSAM ,

DINE AC RELIGIONE

GERMANICO

CATHOLICA , TRANSIENS

TOLERATAM, FIAT SII

BONA, AC PR.ESERTIM

RECUPERET

JURIS J

BONA

DESERTO RELIGIOSO OR­

AD RELIGIONEM

SIBI

POSSIT

ET JURA,

LT

ALIAM IN

ACQUIRERE

IMPERIO

TEMPORALIA

1I.ERED1TARIUM, SUCCE­

DENDI IN FEUDO VEL Ati A, QUIBUS ANTE PROFESSIONEM RELIGIOSAM LIBERE RE­
NUNTIA VÎT ?

Controversia hæc Germaniam præcise spectat, in qua praeter Religionem
antiquam Catholicam,, quæ per se in possessione semper fuerat, ac mansit,
vi pacis Westphalicæ tolerantur duæ aliæ, Augustana, sive Lutherana, dein
sic dicta Reformata, sive Calviniana, induito utrique exercitio libero ac
pleno. Moveri autem maxime cœpil postremis hisce annis, cum, transfugæ
cujusdam de ordine mendicantium occasione, suam, hic V irceburgi hæreditalem reposcentis, sententiam negativam tueretur Cl. Jurisconsultus hujus
Acadcmiæ nostræ dissertatione Diseurs, jur. pubi, abbrev., cui ex opposito
respondere conatus Jurisconsultus Jenensis cx Protestantium numero.
Priorem sententiam rursus vindicandam suscepit Rambergensis in Dissert,
de apostata jus in hœredit. aut feudo succedendi non amplius recuperante:
affirmativam pariter propugnarunt rursus alii Protestantium duo , Wirlenbergicus alter, in propria scilicet causa, utpote apostata et ipse; alter
Marburgensis in opere hacderetypisFrancofurteusibus recentius divulgato.
Cum vero hæc ipsa controversia a fontibus æque theologicis dependeat,
operæ pretium censui, si ejus hic mentionem facerem.

269. Dico I. Religiosus professus apostata ipso transitu ad religionem aliam
toleratam sive Augustanam vel Lutheranam , sive reformatam nullo modo
sui juris (it; neque capax evadit jura et bona proprietarie acquirendi vel
possidendi. Est communis ac indubitata Catholicorum omnium Theologo­
rum ac Jurisconsultorum sententia.
Prob. I. Religiosus solemniler professus vi voti obedientiæ, quo se perfecte
voluntati superioris subjecit, et vi subjectionis acceptatae, est personaliter ac
perpetuo suo monasterio ac superiori adstrictus; et quidem, si obligationem
vinculi ex tali volo orti spectemus, arctius vel fortius, quam servus domino;
ergo per desertionem sui ordinis ac transitum ad religionem aliam tolera­
tam sui juris fieri non potest, æque parum quam servus fugitivus; sed,
quoquo fugerit, religio seu superior religiosum sibi subditum tenet, vi tituli
ipsam personam afficientis.
Nec refert, quod Protestantes religiosos ordines habeant ut superstitiosos,
negentque, posse ex iis jus vel obligationem nasci ; non enim Catholicorum
jura, sanctiones, ordinationes (cum in utroque instrumento pacis, religiosa
et Westphalica, hæc omnia relinquuntur salva Catholicis, exceptis iis, de
quibus in instrumento pacis Westphalicæ) pendere possunt a placito Prolestantium; præterquam quod temere au sine fundamento vola religiosa
superstitionis damnent, ut invicte commonstrant Theologi Polemic!. Praeterea
I.·

I

y

i>E DOMINIO CLERICORUM.

Hr

si Protestantes sibi concessiirn putent, suæ religionis placita, statum suum
Ecclesiasticum, quidquid de hoc ct illis sentiant Catholici, certis firmare
legibus, ex iisque actus elVormare legitimos, ut hoc ipso negent, cos a Càtholicis annullari posse, eo quod tolerata sit ipsorum religio; ergo id quoque
Catholicis fas erit, cum juxta regulam ab ipsis decantatam ProtestantibuS,
exque pace Westphal ica desumptam : quod uni parti est concessum, alteri
non censeatur prohibitum, ac proinde religiosus professus semper manebit
suo obstrictus ordini, ut omnia exigunt et clamant Catholicorum jura, ex
ipsa voti indole, ipso non diflitente Bœhmero, Instit. Jur. Can. ad Lib. V.
Tit. IX. §. L, item Lib. 111. Tit. XXXIV. de vol. et voti red.
270. Prob. II. In pacis religiosæ instrumento §. IV. ubi celebre illud lleservatum Ecclesiasticum continetur, agilurque de Episcopis, Praelatis, cælerisquebeneficiatis Ecclesiasticis a Religione Catholica ad aliam transeuntibus,
nihil eis remittitur aliud, quam civilis infamiœ pœna; nullatenus vero
votum, juramentum, subjectio ad superiores et praelatos; nec permittuntur
eis bona el jura Ecclesiarum, vel redituum aliquid ex statu sacro percepto­
rum; ergo multo minus religiosis privatis remissum aliquid ex priore eorum
obligatione fuit; vel restitutum de bonis et juribus præhabilis, minime vero
de abdicatis.
Conf. Ferdinandvs I. anno loaa. in Augustanis Comitiis, in quibus pax
religiosa prodiit, §. quoniam jam nunc et seq., reservavit prælatis jurisdictio­
nem in fugitivos : Si Ecclesiastici a beneficiis, apostasia deficiant, atque
contra fundationis tenorem et sacros Canones agant, tunc reliquis Ecclesia­
sticis non sil adempta facultas exercendi competentem sibi superioritatem , ac
jurisdictionem, etc. ; ergo, non obstante suo ad aliam Religionem transitu ,
manent subjecti, jurisdictio enim et subjectio correlative sunt : religiosi
autem usque personaliter subditi sunt; ergo tanto amplius manent ^ubditi,
ad quamcumque transierint Religionem.
271. Prob. III. Vi pacis utriusque, religiosæ §. 6. ac Weslphalicæ Art. 3.,
sicut in genere toti parti Catholicæ, ita et monasteriis, prælatis, ac reli­
giosis ordinibus et superioribus salva relinquuntur jura omnia, quibus non
fuit expresse alterutro in instrumento derogatum, tenetque hæc generalis
regula respectu instrumenti utriusque : contra jura Catholicorum nihil est
concessum, quod non fuit nominalim expressum; sicut el e contra : quidquid
Protestantibus non est expresse concessum , id omne venit prohibitum : qua
regula utuntur Jurisconsulti passim in materiis odiosis, cessionibus , renunciationibus, maxime quando illæ a possessore antiquo legitimo et certo in
hujus impetratæ præjudicium ; quid si usque adeo ab invito extortæ?
tunc enim, plerorumque consensu stricta adhibenda interpretatio, nec ultra
terminos clare expressos proferenda dispositio; arg. L. 21. c. ad senatus­
consultum Velleianum, ac ratio per se palet; ne, secus, concesso uno coque
expresso, dici possit concessisse omnia. Atqui in neutrius pacis instrumento
quidquam expressum legere est, quo clare derogatum esset juri pnelato­
torum , vel monasteriorum in religiosos transfugas; ergo.
Conf. Jam transactio Passaviensis, quam pax religiosa disertis verbis confir­
mantur in instrumento pacisWestphalicæjubcnturquc inviolabiliter servari,

164

bk blVERSITATE DOMIMOHVVI.

Arlic. 5. §. 1., exceptis iis, quæ de nonnullis controversis articulis hac (Wesl­
phalica), transactione, communi partium placito statuta sunt; at vero pa\
religiosa non concedit, ut vidimus, libertatem religiosis fugiendi e mona­
steriis , deserendi fidem, ac multo minus solvit volis, dans facultatem jura
el bona proprietarie possidendi, neque in instrumento pacis Westphalicæ
hoc excipitur ; ergo.
Adde : quod religiosus, sicut vi voti obedientiæ, quo se plene subjecit,
semper Religioni ac prælato constrictus manet ex dictis, ila vi voti pauper­
tatis perpetuæ, quo se secundum Catholica jura inhabilem reddidit ad ali­
quid acquirendum sibi, ac possidendum proprietarie, sine dependentia a
superiore , ita et semper maneat inhabilis.
272. Dico II. Religiosus solemn iter professus. ad religionem in imperio
licet toleratam transiens, non recuperat bona et jura sive hæredilarium,
sive succedendi in fetido, sive quæcumque alia . quibus ante professionem
rennnciaviL
Proh. I. Ex dictis enim transitu illo nullatenus sui juris lit, ac nequidem
in agendo suæ voluntatis arbitrium; igitur vel vi solius voti obedientiæ, vel
si ita velis, vi padi subjectionis plenæ remanet incapax quidquam acqui­
rendi sibi vel recuperandi, quod cesserat. Verum el votum paupertatis, ul
diclum, resistit. Sed si præscindere etiam a voto velimus, sola sufficiet
renunciatio pactilia : Unde
.
'
; * I

• ia

η

t
ir

273. Prob. II. Religiosus professus jurato bona et jura sua abdicavit,
transferens ea in alios, idque plena libertate cl solemnitate, quin simul
juramento omnem abdicavit capacitatem ad ea iterum possidenda; iique
actus sicut ordinati, ila et valorem nacti sunt juxta Constitutiones Ecclesia­
sticas Catholicorum, decreta Pontificum, Conciliorum, placita Imperato­
rum, Principum, quos omnes potestate sua legislaloria velle privatum
hominem exuere, cum id quoad hanc materiam in neutra pace sive religiosa
sive Weslphalica factum , insignis esset temeritatis; ergo standum est huic
abdicationi ac. renonciation!, licet postea insecuta sil Religionis mutatio.
Prob. Cons. 1°. Quia per se expediti juris est, ad renunciatum non esse
regressum, L. 14. §. 9. </e œdil. Edici. Et juxta L. /in. C. de conditionib,
insert, ubi ; r/uod semel repudiatum est, redintegrari minime concedimus,
ait Imperator.
2°. Quia cessio illa bonorum et jurium per insecutam religionis muta­
tionem sublata dici nequit, cum transitus ab una religione ad aliam non sil
modus legalis acquirendœ, vel recuperandœ hæreditalis, aut successionis,
vel juris, sed tantum illa non amittendi, juxta instrumentum pacis West­
phalicæ, Jrt. 3. §. 35. ubi de iis, qui mulare religionem volunt, statuitur,
ut propterea neca communione, hœreditatibus , legatis, etc. arceantur.
3°. Absurdum plane foret, et immortalium lilium seminarium , ac contra
instrumentum pacis Westphalicæ, ut dicetur, si una religio alterius vellet
enervare jura, tollere decreta , constitutiones subvertere , cum ea ratione
pax publica ipsumque instrumentum pacis Westphalicæ necessario subver­
teretur simul, quo vel maxime huic paci consulitur.
4°. De pactis et contractibus judicari debet juxta leges loci, ubi sunt

I>F. nOMIXIO CLERICORUM.

1 63

initi, !.. 6. /f. dp evict. El vero quid alias firmum ac stabile foret? Posset
quilibet transitu ad territorium aliud se liberare obligatione implendi con­
trarium ; nec esset quid absonum magis ac iniquum, quam actus Catholi­
corum in religione Catholica legitime gestos pendere a judicio Proleslantium,
cum hi pendere suos nolint a judicio Catholicorum.
5°. Quod leges Imperii publicae statuerunt, trahi non potest ad res facul­
tatis liberte et polllicte, qualis est in hac materia renunciatio juris hæreditarii, feudalis, successorii; alias pariter contractus antecedentes omnes per
secutam postea mutationem religionis rescindi deberent, quod nemo dixe­
rit. Demum 6°. et simul Conci.
274. Prob. III.Ni pacis Westphalicæ Art. 3. ut jam insinuavimus, cui­
que statui sua salva jura esse debent, præter ea , quæ in Articulis sequenti­
bus receperint immutationem : sed in loto instrumento pacis nihil reperitur
dispositum, quo ecclesiasticorum, religiosorum apud Catholicos statuta, leges
et juxta hæc jura celebrati actus, cessiones, renuntiationes, dispositiones
quæcumque per transfugium redderentur irritae, vel reviviscerent abdicata
jura; ergo ea omnia manent in vigore, juxta regulam supra datam : Contra
jura Catholicorum nihil est concessum, quod non est nominat im expressum.
lel: Quod Catholicis non fuit nominatim ademptum, id omne manet intactum.
275. Obj. contr. Conclus. 1*®. et 2am. 1°. Non solum in instrumento pacis
Weslphalica toleratæ sunt religio Augustanael reformata, sed etiam Art. Γ.
§· 34. et 36. asserta conscientiæ libertas, ac conceptis verbis disponitur,
quod cuilibet religionem suam mulare liceat; ergo.
2°. Xi ejusdem instrumenti pacis mutatio religionis non obstat, quo
minus quis in eodem permaneat statu civili, successionis, privilegiorum,
aliorumque jurium juxta Arlic. F. §. 33. ubi : Sive autem Catholici, sive
Augustana? Confessionis fuerint subditi, nullibi ob religionem despicatui
habeantur, nec a..... communione, hœreditatibus, legalis, etc. arceantur.
3°. Juxta Arlic. F. §. 32. ejusd. in id quisque restituendus est, quod
intuitu et causa religionis amisit.
4°. In eodem instrumento Artic. F. §. 13. ponitur tanquam exceptio a
regula, quod si persona Ecclesiastica transeat ad aliam toleratam, excidat
possessione bonorum et fructuum Ecclesiæ; ergo jura et bona reliqua ipsi
integra permanent.
.>°. Art. Λ III. §. 3. perspicue statuitur, quod contra instrumentum pacis
nulla deinceps valere debeant jura , sive canonica,sive civilia, null® reli­
giosorum ordinumregulæ , juramenta, renuntiationes.
6°. Talis intuitu ac causa ordinis regularis juri suo renuntiaverat ; ergo
hoc ordine deposito, reviviscit illi jus pristinum; quia cessante causa cessat
eifectus, ul habet axioma vulgatum.
7°. Proiitentis religionem renunciatio imbibitam habet hanc communem
clausulam : rebus sic stantibus, juxta c. 13. deJurejur; ergo cum, insecuta
religionis mutatione, res non amplius sic stent, sed maxime immulatæ
sint, etiam mutata erit, sive cessabit renunciatio. Quod ex alia juris regula
sumpta ex L. 140. ff. de V. 0. confirmatur, ubi : extinguitur obligatio, si in
eum statum inciderit, a quo incipere non potuisset.

166

DF. DIVERSITATE DOMINIORUM.

8°. Post Westphalicam pacem demum removenda sunt impedimenta
omnia, quibus difficilis redderetur, aut retardari, vel impediri posset tran­
situs ad aliam religionem toleratam : atqui vel maxime impediretur, si
transiens nihil recuperaret pristini; non enim haberet, unde, viveret; ergo.
potissima, si non pleraque, fundamenta partis contrariae, uno ordine
exhibita, ut, quibus ea innitatur, uno obtutu appareret. Nunc ad singula
respondendum. Ac quidem

276. Ad lu“. R. 1°. Religiosis, juxta probationes conclusionis, integrum
non esse vi pacis religiose? cum religioso ordine simul mulare religionem;
nec consequenter vi pacis ll>.«/phalicœ, cum hæc religiosos apace reli­
giosa non excipiat. Quæ igitur cit. Art. Γ. §. 34. 36, dicuntur, relative sumi
debent ad ejusd. .-Irt. §. 12. ubi de laicis civiliter subditis sermo est; sicut
et plerumque in §§. aliis; at ita a secutorum longo usu statibus civilibus
personæ religiosæ non sunt subditæ. Unde dum in instrumento pacis mentio
occurrit de monasteriis subditis, id cum grano salis oportet accipi, non
de personis religiosorum, sed laicis ipsi monasterio subjectis , vel hujus
territorio.
Neque dicas : §. 12. cit. conceditur laicis non servis emigrandi benefi­
cium e territorio intuitu religionis; ergo et idem de religiosis tenebit. Nam
R. .V. Cons. Lata est inter religiosos et priores differentia ; laicis enim non
servis, sive mere civiliter tantum subjectis competit per se jure gentium
potestas
emigrandi ac transferendi domicilium ; idque integrum servatur
Ο.
laicis iis omnibus §. 12. cit. qui de rebus suis possunt disponere : at reli­
giosi personaliter tam vi voti quam pacti loco, ac superiori, vel ordini
obstricti sunt ; suntque praeterea incapaces ad disponendum ; igitur pari
cum laicis jure censeri non possunt, nec comprehendi in concessione gene­
rali; quod, ut tradunt Doctores passim in L. 15. ff. de injur, et c. 81. de
H. i. in c., in concessione generali non censeantur comprehensa, quæ
extraordinaria sunt, el speciatim merentur exprimi ; sed cum religiosi per­
sonaliter tam ci voti, quod juramento æquivalet, (piam pacti adstringantur
Religioni, superiori, monasterio, secus ac laici, plane singulare quid est,
ac proin debuisset exprimi, ut subtrahi possent superiori ac monasterio.
R. 2°. Permittamus gratis interim eliam religiosos cit. Art. V. compre­
hendi ; non tamen ideo acta et transacta ante mutationem religionis inter
Catholicos concident ; ut enim supra dictum in probatione Conclus, pacta et
acia inter Catholicos ad horum jura legesque æstimari debent ; sed juxta
has valet pactum initum inter profitentem et monasterium, renunciatio,
donatio, abdicatio perpetua jurium ac bonorum et capacitatis ad ea iterum
proprietarie possidenda ; neque igitur libertatem suam , neque jura bona­
que cessa recuperat, quæ absolute vel in monasterium , vel alios transtulit.
Quin nec in toto instrumento pacis vel verbulo pacta illa et acta ipso tran­
situ ad religionem aliam irritari dicuntur; ergo manent, sicut debent, suo
in vigore, juxta superius dicta.
R. 3". Rursus etiamsi pacis Westphalicœ suffragio data esset religiosis
licentia mutandi religionem ; non ideo vota cessare dici potest ; pax enim
illa. quantum ad novas Religiones, non est approbati ra, sed permissive :
neque Catholici principes adversantes Religiones ideo approbasse dicendi

r

’

-

■ Λ

Λ

·

Λ

DE DOMINIO CLERICORUM.

1G7

sunt, dum illis locum cedebant in Imperio, cum hæc approbatio enrurn
vires excederet. Ac qui principes Catholici, dum subscribebant paci, de
religiosis ita pacisci tentassent, ut si transire vellent ad Religionem
novam, hoc ipso liberi essent omni voto, qui eisdem nequidem dare facul­
tatem poterant resumendi, deserto ordine, inter Catholicos laicalem sta­
tum? Hinc quod allinet dogma et conscientiam, ab hoc abstraxerunt Prin­
cipes, id solum spectantes, ut pax civilis el harmonia civica restitueretur
inter dissidentes paries ; idcoquc jura proprietarie possessa, quæ dogma non
concernebant, transeuntibus ad aliam religionem laicis salva voluerunt.
Unde, etiamsi in data licentia mutandi religionem comprehendi diceremus
religiosos, plus non sequeretur, quam eos inter novæ religionis sectarios ,
ad «pios transierunt, frui quidem civili externaque communione civica; at
non ideo liberos esse in conscientia ; neque recuperare jura, quæ ante mu­
tationem religionis , absolute ac valide cesserunt, dominio in alios translato.
277. Ad 2um. R. Totum, quod citato loco statuitur, est, ut, quo maneat
libertas integra, nemo ex capite mutatæ, vel mutandœ religionis habeatur
civiliter infamis, nec privari possit bonis, cæterisque juribus, excludi ab htereditate, legatis, etc., ne alioquin frustra esset asserta libertas, cum eam
impediret plurimum hærcditatum aliorumque jurium privatio. At (per­
misso iterum gratis, hoc Ari. religiosos comprehendi) nihil inde elici potest
pro præsenti controversia ; non enim religioso tali ob mutatam, facta profes­
sione, religionem, vel mutandam negatur hæreditas aliaque jura, sed quia
his omnibus perfecte jam cessit ante religionis mutationem, iis in alios abso­
lute et valide translatis. Deinde tantum dicitur, ut non habeantur despica­
tui; ergo etsi infamia civili careret religiosus transfuga, non ideo, pro
interiore statu, votorum vinculis liber et sui juris fit.

278. Ad 3u,n. Eadem est responsio : nec enim asserimus, aliquem ex capite
deserite Religionis sua privari hæreditate, jure succedendi, feudali, vel
aliis, sed, quia ante omnem mutandi religionem voluntatem iis spontanee,
perfecte, publico jure et fidercnunciavil.
279. Ad 4um. R. D. Cons. Quibus quis a-») te transitum ad religionem aliam
non rcnunciavit C. si renunciavit, uti profitantes omnes jurato pro Deo
rennnciant .V. Aliud est de clericis benefiçiatis, de quibus in cit. Art. ser­
mo est, qui præter beneficialia bona relinent patrimonialia cætcraque jura
omnia, nec, amplectendo statum clericalem, his rennnciant, sicut renuncianl religiosi; hinc, etsi reditibus priventur Ecclesiasticis, alia tamen
ipsis salva esse jubentur. Sed si tamen beneficiatus, de bonis patrimonia­
libus vel juribus propriis donasset Ecclesiæ, vel consanguineis ante muta­
tionem religionis, postea hac insecuta non rescinderetur donatio, nec fieret
irrita; ergo neque illa rennneialio religiosi.

280. Ad ?ium. R. Clausulam illam pacis procedere tantum de capitibus ah
ea determinatis, ne variis modis illarum possit exeeutio eludi ; secus enim
si generatim loqueretur, non possent non inde absurdissima sequi, contra,
ac ipsi volunt Protestantes ; posset enim Catholicus etiam secularis, qui

I

<

1f>8

DF. DIVERSITATE DOMINIORUM.

nlliO renunciavit, aut cessit bonis quibusdam , vel juribus in consanguineo­
rum , fratrum, aut extranei favorem, revocare illa, si postea transiret ad
religionem Augustanam. vel reformatam; ac similiter posset, qui a reli­
gione protestantica transiit ad avitam Catholicam revocare donationes, ces­
siones in cujuscumque demum favorem factas; item eodem modo omnes lites
pendentes, resjudicatæ, appellationes etsi antea intimatae, pacta, contractus
possent sola religionis mutatione subverti ac rescindi, quo nihil absurdius.
I nde clausula illa id solum vult, ut ne Religionis prœtextu studiose exciten­
tur lites, inducantur exemptiones, renunciationes, reguhe, etc. At quando­
quidem jurisconsulti Protestantium ad clausulam hanc, quæ quidem vim
transactionis habet juxta ipsosmet, tam animose provocant, qua igitur fide
renunciationes, cessiones eorum tam tenaciter tuentur, qui ab ipsis ad avita
majorum suorum sacra Catholica redeunt? cur exhæredant eos, privant
juribus contra diserta et plana verba Art. Γ. §. 35. ac, cum a primogeniture,
vel majoratus excludere juribus omnino non possint, minuunt tamen,
coarctant, ut recentia ac notoria exempla docent; ac vel in Principe, cui
dure admodum conditiones impositae, ab ipsisque subditis præscriplus ordo
futuri regiminis?
Ad finm. R. A". Cons. Licet enim occasione assumpti ordinis jura abdicaverit. non ideo hæc illi redeunt deserto ordine et mutata religione juxta
probal. Conclus. Praeterea antiqui juris est, ut, quæ semel sunt constituta,
tamen durent, licet existât casus, a quo capere initium non poterant, L. 85.
ff. de R. J. Neque huc quadrat axioma illud : cessante causa cessat effectus·,
hoc enim solummodo tenet de effectu, qui actu, sive , ut aiunt Philosophi,
in esse et conservari, pendet a sua causa, ut lumen a sole; de alio effectu
suam causam egresso et absoluto tam in physicis, quam moralibus aperte
falsum est; numquid enim extincto patre exlingui debet filius? Atque ita se
res in nostro casu habet. Sic et qui vendit libere et valide absolute rem
suam, secula traditione , postea ad hanc regressum non habet, etsi cessat
id, cujus occasione vendidit, velut necessitas ; idem est de donatione, aliis­
que contractibus et pactis absolutis, qui firmi perstant, etsi postea causa
motiva, vel impulsiva desinat. Vnde licet daremus gratis, vi pacis AVestphalicæ concessam esse hujusmodi libertatem transitus, quin liberalissime
permitteremus,ipsa etiam vota hoc transitu rescindi, ne hac tamen quidem
ratione recuperabit religiosus transfuga propria sua,solemni ac legitima
voluntate amissum ac translatum jus ; quia, quod plene , absolute,legitimo
modo fuit translatum ab uno in alium . non amplius a transferente pendet.

281. Ad 7am. R. A*. Clausulam illam inesse contractibus real ibus et perfe­
ctis, nisi expressa in lege fiat exceptio, quidquid sit de contractibus consensualibus, imperfectis, stipulationibus, de quibus aliquando loquuntur le­
ges , haneque inferunt clausulam. Perfectus vero contractus est, qui ita
actu transfert jus in alium , ut nihil juris priori possessori remaneat ; cujus
ratio est aperta ; quia si is, qui jus suum in alterum cum omni causa trans­
tulit. nihil sibi reservavit, hoc ipso omni juris titulo caret, quo posset
revindicare translatum ; is vero, in quem jus est plene ac perfecte transla­
tum. de eo suo arbitratu potest quovis modo disponere, etiam illud de­
struendo, Talis vero est contractus religiosi jura sua transferentis in alterum,

ΠΕ DOMINIO CLERICORUM.

109

dum jus suum omne præhabitum, aut quod praehabere poterat, sine ulla
restrictione, pro quovis eventu , perpetuo cedit, transfertque in alium,
nihil penitus juris remanente in professo, ut nequidem instar donationum
inofficiosarum rescindi possit illa religiosi cessio, juxta Catholicorum jura
legesque, a quibus ea etiam æquiparatur donationi mortis causa, quæ
irrevocabilis est morte secuta. Non ergo hic datur locus poenitentiae, nec
locum habet citata clausula. Addita regula ex L. 110 cit. pariter de stipula­
tione loquitur nondum perfecta, de qua plura vide apud Boeckhn ad
Lib. III. Deer. Tit. 49.

■

ί

282. Ad 8“m. R. 1°. Admissa gratis regula, tantum procedet de personis ,
quibus in pace Religionis et Weslphalica permissum mulare religionem,
ad quas religiosi , ut dictum , non pertinent.
R. 2°. Id solum sequeretur, talibus causa -mutandœ religionis, non esse
ponenda obstacula ; non vero irrita propterea reddi, pacta, conventiones­
que omnes legitimas ante mutandœ religionis propositum factas , nec con­
sequenter renunciationes professi.
R. 3°. Si transituris ad religionem aliam nulla sint interjicienda obsta­
cula. cur igitur Protestantes amplexuris sacra avita Catholica, tam multa et
gravia opponunt, exhæredationem , privationem bonorum quorumvis et
jurium, ut experientia comprobat?

283. Dico III. Cessio juris tam hœreditarii, quam successionis in feudo,
etiam antiquo ex pacto et providentia, facta a professo etiam nocet et praeju­
dicat liberis, si quos in religione Protestantica post transitum ad illam sus­
cepisset.
Prob. I. Liberis enim nondum natis nullum jus competere potest, sicuti
non enti nullæ qualitates ; ergo etiam jus, cui pater renunciavit, antequam
nascerentur liberi, iis nequit reviviscere; reviviscentia enim supponit ante
existentiam, at respectu non natorum nullum existebat jus. Deinde, ut ait
Urco Grotius de Jur. Bell, et Pac. Lib. 2. c. 7., inter natos et nascituros illud
interest, quod nascituris nondum quaesitum sit jus, atque ideo auferri iis
possit.
Prob. II. Jurisconsultorum consensu illi, ad quos fideicommissum est ex
testamento devolutum, possunt inter se conventione mutua istud tollere,
quin contra tale factum parentum postea liberis et haeredibus detur actio
L. 120. ff. de Legat.: 1. quia, quæ ratio redditur L. 13. C. de contrah. stipul.
non tantum nobis, sed et haeredibus nostris stipulamur ; ergo multo magis
renuncians juri suo, etiam succedendi in feudo antiquo, liberis nequidem
natis praejudicat.
Prob. III. Liberi succedunt solum et præcise in jure, quod habet pater:
atqui quo tempore nascebantur, nullum jus succedendi paler habuit, utpote
cui perfecte ac valide renunciavit juxta Conci, prœc.; ergo postea nati in eo
amplius succedere non possunt, sed manebunt perpetuo exclusi.
Prob. IV. Licet liberi succedant in feudo antiquo ex intentione et provi­
dentia primi acquirentis jure sanguinis , non hæredilario el patris, per
patrem tamen ad liberos hoc jus derivari debet, neque succedunt liberi, nisi
mediante patre, a quo jus sanguinis accipiunt, in feudo : sed quo tempore

;

gif

4 i\

si Ii
s■

ν’<

17Û

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.
DE DOMINIO LAÎCORUM.

rcnunciabat pater, nulli exlabant liberi ; ergo nec in illos derivari ante
cessionem poterat; postea vero cum nascerentur liberi, rursum in eos jus
derivari non potuit, quia tunc pater ipse eo carebat, ulpote in quo vi renun·
ciaiionis liberæ et valid® ante præcisuni fuit.

284. Obj. conti'. Conclus. 3àm. Γ. Professus renuncians eo tempore non
cogitabat de liberis; ergo ejus renunciatio extendi non debet ad casum libe­
rorum supervenientium non praecognitum, L. 35. ff. de Pact. L. 19. ff. de
inoffir. Testam. Sicut et donatio alia eo non extenditur, ut p ιό in de super·
veniens liberorum nativitas, de quibus donationis tempore non cogitatum,
causa justa sit revocandae donationis, ut communiter Jurisconsulti, ary.
L. 8. C. de revoc. donat, aliisque.
2°. Quod ab antecessore actum est circa fideicommissa, successoribus ei
familia nocere non potest L. 69. §. 3. ff. de legat. 2. Sed par est ratio de
feudo gentilitio, vel familiae. Quin,
3°. Si jus, quod alioqiiin competiisset filio, si eo usus fuisset, conservatur
nepotibus per L. 5. §. fin. ff. si tabule? Testamenti nulle? ; quanto magis
•I»
conservari oportet
filiis bona feudalia familiaria, etsi iis pater usus non fuerit.
•4°. Etiam liberi nondum nati, ubi de eorum favore et commodis agitur,
pro jam natis habentur, L. 7. ff. de stat, homin.: ergo sine effectu inter ra­
tiones conclusionis ponitur hoc discrimen inter liberos jam natos, et nasci­
turos.
5°. Feudum familiæ absque consensu omnium, quorum interest, alienari
non potest; imo revocari potest sic alienatum ; sicut fideicommissum fami­
liæ hoc modo alienatum. L. 11. C.de fideicomm. : sed in nullo fere discrepant
feudum et fideicommissum familiæ. Subs. Atqui cum feudum alienaretur,
illi renunciando, non poterant consentire liberi nondum nati; ergo.

285. Ad 1““. R. .V. Jnt. Nam emittens vitæ regularis votum, sive profes­
sionem religiosam scivit usque adeo liberos nec posse amplius subsequi, nec
debere; hujus enim ipsum satis admonebat ipsa religiosa professio vi voti
castitatis et continentiæ perpetuæ; qua igitur ratione negari potest, eum
cogitasse de liberis, omnique favori juris renunciaese, saltem in genere?
Hinc et disparitas est quoad donationem factam a laico; quia enim donans
de liberis futuris non cogitasse supponitur, præsumit jus, eum sub condi­
tione : nisi supervenerint liberi, donare voluisse, quæ præsumptio fundatur
in pietate paterna, vi cujus nemo communiter extraneum solet præferre li­
beris; item in cpquitate naturali, quæ dictat proprium sanguinem esse prae­
ferendum extraneo.
.Id 2um. R. Lex cit. et paritas procedunt in supposito, quod videlicet suc­
cessorjam natus, ac proinde ipsi jus vere quæsitum fuerit ; nondum enim
nato posse inferri praejudicium, liquet ex probationibus conclusionis.
Ad3°“. R. Lex ibidem allata non est ad rem; non enim de renuntiata,
sed unice de non petita bonorum possessione agit, quæ diversa sunt; neque
enim, quod petere omiserit pro se, ideo filiis præjudicare voluisse præsumi
potest; sed rectius contrarium ob pietatem paternam, atque æquitatern na­
turalem præsumi debet.
Ad 4)tD. D. Ant. Liberi nondum nati, jam tamen eocistentes in materno

171

uMro pro natis habentur quantum ad favorabilia C. neqnidem tum sic existentes, quando fiebat aliqua renunciatio N. De prioribus in L. cit. sermo
est. At aliud est de liberis, qui tempore renuntiationis neque concepti,
neque potuerunt concipi, neque debuerunt postpa.
Ad 5um. R. .V. suppositum, quod liberorum nondum natorum consensus
fuerit necessarius; cum enim tunc non existeront, imo existere non possent,
nullum iis jus quæsitum fuit ; ergo etiam neque necessarius fuerat eorum
consensus.

CAPUT II.
DE DOMINIO LAICORUM.

Hi juxta dicta Dissert. huj. prine, varie dividuntur ah Imperatore Instft.
de Jur. Person, unde et varie de iis nascitur quæstio. Agemus vero hic præcipne de dominio conjugiim, filiorumfamilias, pupillorum, minorennium,
atque horum occasione, ob materiæ nexum, de tutoribus el curatoribus.
I

ARTICULUS

I.

QUALE SIT DOMINIUM CONJUGUM CIRCA VARIA EORUM BONA?

Non est hicqiuestio de jure quod conjux habet in conjugem, estque nihil
aliud, quam jus utendi conjugis corpore ad honestam generationem prolis,
quod jus ad servitutem quibusdam referre placet. Strictum dominium non
est. Hinc dum in Scriptura vir dicitur dominus uxoris, fit ideo, quia est
caputfamiliæ, et mulier illi subjecta; vel si uxor appellatur domina mariti,
ut L. 41. pr. ff. delegat. 3. solum ita honoris causa dicitur. Solum hic de
conjngum bonis fortunae sermo est.

286. Dico. Bona dominio conjugum subjecta ad triplicem classem referri
possunt ; alia sunt, quæ antecedunt matrimonium , ut sponsalitia largitas,
arrha; alia, quæ illud comitantur, ut dos, contrados, sive donatio propter
nuptias, parapherna; alia, quæ subsequuntur, ul donum matutinale,
acquœstus ; de quibus nunc singulis ordine.
287. I. Sponsalitia largitas est donatio inter sponsos facta intuitu futuri
matrimonii. Secuto matrimonio est in pleno dominio accipientis. Ratio est ;
quia talis donatio est nullibi irritata, et est liberalis; ergo secuto matri­
monio (nam hodie, correcto antiquo jure , constitutum est, ut omnibus
hujusmodi donationibus insit tacita conditio, si matrimonium sequatur)
velut conditione impleta, donatio hæc alias conditionata transit in abso­
lutam. Si vero non sequatur matrimonium, idque ex culpa donantis,

172

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

transit in dominium accipientis; si ex culpa ejus, cui donata est, redit ad
donantem; si sine utriusque culpa, pariter ad donantem revertitur, nisi
donans cum parte donataria, sponsa, habuisset copulam, vel huic dedisset
osculum; eo enim casu media tantum pars redit ad sponsum, dimidia
altera remanet sponsæ , jure communi. L. IS. et IG. C. de donat, ante nupt.

288. II. Arrha sunt res, quæ sponsæ a sponso, aut vicissirn dantur
expresse velut in pignus futuri matrimonii. Secuto matrimonio restituenda
est illi, qui dedit ; est enim instar dati pignoris in securitatem matrimonii;
ergo sicut pignus ad debitorem redit facta solutione , ita arrha ad dantem
secuto matrimonio. Ac nisi reddenda esset, non tam esset arrha, quam
donatio; nec haberet rationem rnotivam ad implendum potius, quam non
implendum contractum. Matrimonio autem non secuto, distingui oportet:
si non secutum sit justa de causa, ad dantem pertinet; quia arrha datur
ad hoc, ut promissum servetur, in quantum servandi obligatio est ; cessante
ergo obligatione cessat ratio amittendi arrham. Si secutum non fuerit, quod
una pars injuste resilient; tum si pal's resiliens est, quæ dedit, arrham
amittit in pœnam; si pars resiliens est, quæ accepit , per se restituere
tenetur arrham ei, qui dedit. Vide de hac plura Tr. de Sacr. ord. et Matrini. Diss. II. de Matrim. Cap. I. Art. 2. de Sponsal.

289. III. Dos, quidquid datur, vel promittitur marito nomine uxoris
ad sustinenda onera matrimonii, id est, ad alendum uxores, liberos et
familiam; hæc, si a patre data, profectitia; si a muliere ipsa, vel alio
quocumque constituta, adventitia dicitur, L. 5. ff. h. t. Si actu traditur,
numerata appellatur, si solum promittitur, promissa; si maritus spe nu­
merationis apocham dederit, cauta. Ita c. de dot. caut. non num. Praeterea
dos alia œstimata est, cujus valor est certo pretio taxatus; si hoc non,
incest imata erit. Æstimatur autem dupliciter; 1°. ad venditionem, hoc est.
ut maritus accipiat dotem tanquam rem eo pretio sibi venditam, eo One,
ut, soluto matrimonio, vel ipse, vel ejus haeredes restituant non ipsam
dotem in natura, sed pretium ejus. 2°. Non ad venditionem, sive ut mari­
tus dotem sibi emptam habeat, sed taxationis tantum causa, ut constet de
pretio dotis, eo tine, ut soluto matrimonio restituatur res in dotem data;
vel si culpa mariti interiit, in pretio taxato. In dubio, an aestimatio facta
fuerit ad venditionem , communis opinio ita factam praesumit. Quanquam
rectius præsumendumsit id, quod in tali loco frequentius fieri solet.
Dominium dotis vendîtes et traditae omne penes solum maritum est,
etiam nondum persoluto pretio; est enim verus emptor, L. S. C. de J. D.
Unde L. 10. eod. ei datur actio ex empto; atqui res vendita et tradita
emptori statim hujus fit, §. 1L Inst. de rrr. div. Hinc dolis hujus commo­
dum et incommodum penes maritum est, L. 10. cit. Peccat proinde uxor
contra justitiam, si quid ex dote hac, vel ejus fructibus surripiat marito
invito.
Dominium dolis non venditœ, sive dein aestimato data fuerit, sive non,
naturale est penes uxorem : civile penes maritum. Prius sumitur ex L. 3.
§. 5. ff. de Minor, ac L. 30. C. de J. I). ubi de rebus dotalibus sive aestimatis,
sive inæstimalis dicitur, quod et ab initio uxoris fuerint, et naturaliter

1>E DOMINIO LAlCOIHM.

173

in ejus permanserint dominio. Non enim quod lequm subtilitate transitus
tarum in patrimonium mariti videatur fieri, ideo rei veritas deleta, vel
confusa est. Alterum inde habetur, quod causa dotis sit causa habilis ad
transferendum dominium, §. i. Inst. de fl. I). el 1.1. ff. pro Dot.; turn etiam,
quod Inst. quib. alien, licet, vel non. dicatur simpliciter dominus dotis,
licet alienare eam non possit : atqui non est dominus naturalis hujus dotis
juxta LL. priores; ergo solum civilis.
Hinc dotis hujus administratio plena marito incumbit : 1°. ipsius est dotis
vindicatio, L. 9. C. de It. Γ. nec ea competit mulieri, nisi marito deficiente.
Nec repetere potest a marito, nisi ob gravem causam, mariti prodigalita­
tem. 2°. Percipit fructus dolis , el lucratur omnes pro sustinendis matri­
monii oneribus, etsi fructus illa excedant, L. unie. §. 9. C. de Hei Uxor. act.
ubi omnia, quee fructuum nomine continentur, ad lucrum mariti pertineant
pro tempore matrimonii; a quo tamen excipi debent fructus sic dicti extra­
ordinarii, sive ea, quæ proprie in fructu non sunt, ut thesaurus in fundo
dotali repertus, L. 7. §. 12. ff. sotut. matrim. dos quemadm. pet. Arbores vi
ventorum dejectae, ibid, marmor cæsum , nisi ubi renascitur, §. 13. partus
ancillae, L. 10. ff. de J. 1). 3°. Præslare debet dolum et culpam , eamdemque tenetur adhibere diligentiam in rebus dotalibus, quam in suis, L. 17.
del. D. Si tamen culpa mariti non intercedat, ad nihil tenebitur, estque
periculum ct commodum, sicut accessio et melioratio uxoris, L. 10. 12. ff.
eod.-i0. Constante matrimonio ferre debet tributa atque onera.
290. IV. Contradas, sive ut communiter Civilistæ, donatio propter nup­
tias,sunt. res, quæmariti nomine uxori constituuntur in securitatem dotis.
L. 3. Inst. de donat. L.ult. C. de donat, ant. nupt. Unde sequitur 1°. illam tum
quod ad quantitatem, tum quod ad conditiones æqualem esse debere doti
peromnia, L·. ult. cit. et Nov. 70. 2°. Stante matrimonio neque possessionem,
neque dominium, neque usumfructum rei donata· propter nuptias transiread
uxorem; sed solum jus pignoris, L. 29. C. de J. D. Nov. 61. c. 2. Non recte
tamen donatio propter nuptias cum dotalitio confunditur : prior originem
suam juri Romano debet, quo femina dotem jubebatur adferre marito,
adeo ut filia sine dole Romanis videretur illocabilis, L. 3. L. 39. ff. h. t.
Alterum juris Germanici est , quo juxta Germanos veteres maritus dare
dotem uxori solebat teste Tacito de mor. German, c. 18. quod etiam adhucdum suo modo viget. Est igitur dotalilium dos ipsa juris Germanici a ma­
rito uxori oblata, tum ut dos allata a muliere compensetur ; tum ut hæc,
matrimonio soluto se exhibere honeste possit; Unde quantitatem definire
maritus solet pacto, estque tunc perinde, sive dominium, sive usumfruclum certorum bonorum assignet. Marito autem determinare id omittente
determinat lex pro conditione dolis allalæ. Vide Ludewig Diss. de Dote
mariti. Differ. I. p. 22. et seq. Gundling. Diss, de empt. ux. Dot. c. 2. Elcin.
jur. German. Lib. 7, Tit. XI. §. 245.
291.V. Parapherna sunt bona,
tioue vel hæreditale, vel quovis
pleno jure, nisi ita tradantur, ut
J. D. Quod si mulier tradat hæc

quæ mulier praeter dotem adfert, donamodo acquisita. Sunt in dominio uxoris
instar dotis mariti fiant, L. 9. §. 3. ff. de
bona marito, non tamen ut ipsius liant,

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

habet maritus jus ea administrandi, revocabile ad libitum db uxore; si
tradat, ut liant ipsius civiliter,sequuntur naturam dotis; hoc excepto,qiiod
fructus illorum non a?que lucretur maritus , licet possit eos in suam et uxo­
ris utilitatem impendere, vel ad causas juxta arbitrium uxoris, non vero in
suam tantum. L. fin. C.de pact, convent.
292. VI. Donum matut inale, vulgo morgeba, illud dicitur, quod allero
nuptiarum dic maritus novæ nuptæ dat. Per se loquendo continuo cedit in
plenum uxoris dominium ; quia est remuneratoria donatio; hujusmodi veru
donationes, facta traditione. in donatarii dominium plenum abeunt. Nec
obstat, quod donationes sint inter conjuges jure communi prohibita?; nam
hoc solum de donationibus gratuitis procedit ; at donum matutinale non
est omnino gratuita donatio , sed compensatoria ob creditam pudicitiam.
293. VII. Acquæstus est lucrum , vel bonorum augmentum , quod stante
matrimonio acquiritur, vehit negotiatione , quam si communem exerceant
conjuges, dicitur acquæstus communis ; ad quem tamen per se non perlinet
legatum, hæred itas, donatio ab mia solum parte acquisita; nec salarium
viri ex officio; quia inter conjuges etsi societas vitæ et cohabitalionis sil,
non tamen per se omnium bonorum. Dominium bonorum communium est
penes utrumqne conjugem , licet administratio debeatur marito. Idem est de
communibus acquæstibus. De jure tamen provinciali non eodem modo
solent acquæstus dividi; nam alibi pars respondet parti; alibi mulieri solum
tertia, viro duplex determinata est; quod notandum est in ordmead debita;
nam ad hæc expungenda quilibet conjugum debet pro sua rata concurrere.
Ubi vero jus particulare nihil determinavit, standum est jure communi,quo
præsumptio acquæstus stat pro marito. L. 51. ff. de donat, int. vir. et uxor.

294. Dices 1°. Si maritus sit dominus dotis, ergo eam alienare poterit, item
dare in hypothecam ; est enim dominii effectus, posse de re sua disponere,
adeoque et alienare.
R. D. Seq. Dotem venditionis causa sibi æstimato traditam C. hujus enim
dominium omnimodo nanciscitur maritus. Dotem non venditionis causa
traditam per se loquendo .V. Hujus solum dominus civilis est, et Inst. quib.
alien, licet, vel non, aperte dicitur dominus dotis, licet fundum dotalem
alienare non possit. Per legem Juliam de adulter, non licebat marito alienarc
fundum dotalem, invita uxore, nec eumdem, consentiente licet uxore, obli­
gare, ideo, quod in obligationem facilius consensura timeretur uxor, utpote
in qua obligatione non ita apprehenderetur periculum perdendae dotis. At
Justinianus, ne consentiente quidem uxore sive alienationem, sive oppignorationem fundi cujuscumque permisit. L. 5. §. 15. C. de rei uxor. aet.
pr. Inst. h. t. cit.
Excipe tamen 1°. nisi alienatio vel sil necessaria, L. 1.
de fund. dot. L.
ult. C.eod. vel uxori utilis, ut si surrogelur fundus fructuosior, L. 26. L.
ult. ff. de J. D. 2°. Nisi accedat de alienando juramentum uxoris, non metu
aut vi extortum, c. cum contingat de Jurejur. c. licet, eod. in 6. 3°. Nisi dos
consistat in rebus mobilibus ; nam nulla lex prohibens alienationem de mo­
bilibus loquitur ; sic lex Julia numinatiiu fundum dotalem exprimit; et

DE DOMINIO LAICORI M.

dum hanc extendit Justinianus ad casum consentientia uxoris, censendus est
tantum extendisse ad fundum dotalem ; ergo cum ea prohibitio sit a jure
antiquo communi exorbitans, stricte debet intelligi. Adde L. 1. C. de serv.
pig. dat. man.
295. Dices 2°. Si dominium naturale dotis tradilæ non ad venditionem
remaneat penes mulierem ; ei-go pro dote hac posset fidejussorem exigere:
atqui id prohibet L. 1. et 2. C. ne fidejussores dolium dentur; ergo.
R. D. Seq. Posset fidejussorem exigere per se loquendo N. Aliquando et
per accidens C. Sic I). min. Nequit uxor per se loquendo stante matrimonio,
velante illud exigere fidejussores pro dote, L. 1. et 2. C. ne fidejuss. dot. dent.
idque in favorem matrimonii, cui se credit uxor, ne, secus, impediatur
maritalis affectus. Potest tamen per accidens , ut, si ob prodigalitatem ma­
riti , periculum dotis accederet.
Si dicas : Potest uxor admittere pignus pro dole , L. 7. §. G. ff. de donat,
inter vir. et uxor. ; ergo et fidejussorem.
R. .V. Cons. Ratio differential est tum diversa legis constitutio , tum ratio;
quia fidejussoris constitutio non caret contumelia,/,. 17. §. ult. ff. de
Testam. Tut. dum uxor majorem fidem habet fidejussori extraneo, quam
marito,cui tamen animum, corpus, et omnem vitam tradit, L. 8. C. de pact,
convent. Unde perfacile simultates oriri possunt inter conjuges ; secus se
habet in constitutione pignoris; pignus enim pro re datur, fidejussor pro
persona. Non solum autem exigi non potest fidejussor pro dote ; sed nec
valet, si proprio motu a marito oblatus; quod generaliter sit prohibitum, ne
fidejussores dantur. Procedunt tamen dicta, si 1°. agatur de dote conservanda,
aut marito restituenda ; secus si de dole a socero aut alio solvenda ; sic ma­
ritum posse fidejussores exigere dotis danda?, et hos posse uxorem, aut
patrem offerre, certum constat, L. 55. ff. de J. D. quia hic cessat prohibendi
ratio. 2°. Si agatur de dote ipsi uxori, aut hujus patri restituenda; non si
extraneo; quia et sic cessat superior ratio. Molina Tr. de Commere. Q. 33.
Demum dicta hactenus de alienatione dotis, et ne fidejussores petantur
a marito de jure communi procedunt. Moribus variarum provinciarum Germaniæ valere alienationem rerum dotalium inquit Schilt. ad ff. Ex. 36.
Th. 95. Carpzov. P. 2. C. 15. Def. 20. 21. si solus accesserit uxoris consen­
sus. Pariter fidejussionem a marito sponte oblatam valere, praejudicio
comprobat Carpzov. P. 2. Cap. 42. Def. -17.

ARTICULUS II.
A.V ET QUALIS HYPOTHECA COMPETAT UXORI RATIONE DOI1S ILLAT.E IN BONIS
MARITI ?

296. Prœmitto. Hypotheca (dum res aliqua obligatur alteri in securitatem
debiti, ut fundus) alia est expressa, alia tacita. Expressa, quæ vel conven­
tione partium, vel auctoritate judicis, vel jussu testatoris, dum bona sua
obligat pro legatis a se relictis, constituitur. Tacita, quæsine tali expressa
conventione, vel ordinatione inducitur. Utraque vel est specialis, qua res
.

I

'rZJ

.

176

l»E DIVERSITATE DOM I ΜΟΒ CM.

determinate ; vel generalis, qua bona omnia obligantur lain praesentia,
quam adhuc acquirenda, exceptis iis, quæ jure excipiuntur, ut 1°. quæ
debitor, si expressa mentio fuisset facta, verosimiliter obligaturus non fuisset
obeorum vel necessitatem, vel singularem erga illa affectionem, L. G. seq.
ff. h. t. 2°. Quæ alienari principaliter ob favorem alicujus prohibentur;
3“. Quæ debitoris defuncti lueres acquiret, L. 29. pr. /f. h. t. 4°. Merces iu
taberna venales, ne turbetur commercium ; potest tamen petere debitor, ut
Magistratus claudat tabernam, quando periculum est, ne debitor sil sol­
vendo. Praeterea hypotheca conventionalis erit, si solo consensu partium
constituitur sive expresso, sive tacito; talis constituitur domino in rebus in
praedium urbanum elocatum a colono illatis tum in securitatem pensionis
solvendæ, tum rei elocate, L. 3. ff. in quib. pign. vel. hyp. tac. E contra
legalis est, quam leges citra conventionem hominum in favorem quorum­
dam creditorum rebus imponunt. Talem habet pupillus in tutoris, minor
iu curatoris, Ecclesia insui administratoris rebus.
Certum est et juris clari 1°. etiam mulierem habere hypothecam tacitam,
generalem , ac legalem ratione dotis illatae, §. 29. Inst. de JJ. ubi : sed et
tacitam ei dedimus hypothecam. Adde L. 30. C. de J. D. 2°. Hoc jus hypo­
thec® mulieris esse cum praelatione, ul vi hujus uxor præferlur credito­
ribus anterioribus mariti, de cujus bonis inter creditores per subhastatio­
nem distrahendis agitur, L. 12. C. qui pot. in pign. quod tamen jus
prælationis est solum personale uxori competens soli et liberis eo ex marito
susceptis, L. 12. cit. etsi jus hypothec® simpliciter tale sit reale, ad quem­
libet uxoris hæredem transiens. Sed et, tametsi uxor ob paraphernalia, si
ea administration! mariti credidit, habeat hypothecam in bonis mariti,
L. 11. C. de pact, convent, non tamen propterea jure simid prælationis
gaudet. 3°. Hoc privilegium juris concessum uxori non procedere dc dote
cauta, sed solum de dote numerata. Tit. C. de dote caut. nonnum.
Hinc duo solum remanere controversa videntur, primum : an mulier
ratione dotis praeferenda sit creditoribus non solum tempore et hypotheca
tacita anterioribus; sed etiam, etsi hypothecam anteriorem expressam habe­
rent? Alterum : an , si mulier sibi constituisset hypothecam specialem in
bonis mariti , idcirco legali generali renunciasse censenda sit? Quaestionis
hujus scopus ex subjecto casu elucet. Uxor pro dote a se allata sibi hypo­
thecam in certa quadam mariti domo constituit. At maritus lapsus est facul­
tatibus, dumque de ejus bonis inter creditores per subhastationem distra­
hendis agitur, quæritur , utrum uxor renunciasse censeatur hypothec® sibi
per legem in omnibus mariti bonis constitutae, ut tantum ex dicta sibi obli­
gata domo satisfieri debeat; et si ea forte incendio interiisset, nullo amplius
gaudeat pignore?

DE bo.MlSlO LAICORUtf.

'

177

II. L. 12. §. 1. C.qui pul. in pig. Sancimus, ait Imperator, eoe stipulatu
actionem, quam mulieribus pro dole restituenda dedimus, potiora jura habere
contra omnes mariti creditores , licet anterioris sint temporis privilegio valIuli; ubi Imperator inter hypothecas tacitas et expressas non distinguit.
Quin hypothecas æque expressas, quam tacitas hac lege comprehendere
voluisse Imperatorem inde evincitur, quod , ul indicat §. 1. cit. L., voluerit
mulieribus plene succurrere ; id vero non praestitisset, si eam tacitis solum
præferri hypothecis voluisset. Nec apparel cur, si tacit® hypothec® ante­
riores dicantur mulieri cedere, ea expressis postponenda sil; cum in hac
materia eadem sil vis taciti, quæ expressi.

298. Obj. /. Qui prior, est polior jure, ul habet regula sumpta ex L. 2.
ell2. ff. qui pot. in pig.; item L. 2. i. 8. C. eod.; ergo habens expressam
hypothecam anteriorem , posteriori indistincte praefertur.
R. 1°. Probatur nimium , scilicet praeferendos etiam esse , qui hypothe­
cam solum tacitam anteriorem habent.
R. 2°. D. Ant. Prior tempore est potior jure, si concurrens creditor non
sit speciali munitus privilegio, ut pupillus, uxor ratione dotis numerat® C.
secus A7. Ant. et Cons.
299. Inst. 1. Provisio hominis tollit provisionem legis, hujusque dispo­
sitio silet et cessai, quando adest dispositio hominis, arg. L. 15. ff. precar. L.
till. C. de pact, convent : atqui providerunt sibi creditores per hypothecam
expressam ; ergo.
R. D. M. Provisio hominis tollit provisionem legis etc. si provisio legis sit
inventa tantum in supplementum provisionis hominis C. sic cessat tutela
legitima, dum habetur testamentaria, nec nisi in hujus defectu priori locus
est. Si provisio legis sit absoluta, independens a provisione hominis X Talis
est provisio L. 12. cit., qua Imperator voluit plene, absolute consulere
mulieribus.
300. Insl. 2. In L. 12. datur privilegium mulieribus : sed omnia privilegia
sic interpretari oportet, ne vergant in dispendium tertii, L. 40 ff. de admin,
dperic. tutor. ; ergo et hoc, ne vergat in dispendium creditorum hypothe­
cam expressam habentium.
R· Hæc regula procedit solum in dubio, quando de ipsa voluntate Princi­
pis contraria non constat : sed voluntas Principis mulierem etiam hypothe­
cam expressam habentibus L. 12. praeferentis esse dubia non potest , legem
attente consideranti.
*

297. Dico I. Uxor ratione dotis illatæ præferlur creditoribus omnibus,
etiam anteriorem hypothecam expressam habentibus.
Prob. I. Ex .You. 97. c. 3. ubi dicitur, mulieres ratione dotis præfeni
creditoribus , quorum pecunia res einplce , vel reparatœ sunt ; ergo cum hi
praeferantur creditoribus anterioribus hypothecam expressam habentibus,
multo magis his uxor præferlur, juxta illud : vinco vincentem te ·, ergo
vinco te.

'S*-

301. Insl. 3. In materia juris correcloria stricta csl adhibenda inlcrprelalio, L 11. ct 23 ff. de LL., ac privilegia sic oportet accipi, ul, si effectum
habere alias possint, juri communi non derogent : sed L. 12. est correclo­
ria, habelque adhuc effectum, etsi mulier non praeferretur creditoribus
anteriorem hypothecam expressam habentibus; nam ante constitutionem
Jcîtimam non competebat mulieri ratione dotis hypotheca tacita et lega­
lis, sed solum era’ praelata credit-ribus chirographariis; ergo si ita inter­
ni. p. i
12

1

*·*

• ■

178

l»E blVEnsITATE D0MIMOHCM.

pretemur constitutionem Jvstimwi , ul mulier præferalur hypothecis solum
tacitis et legalibus, ea lex, el hoc privilegium adhuc habebit elicitum.
R. I). M. Stricta est adbibenda interpretatio, si hæc non est contraria
menti Principis
secus .V. At mens Justixiam fuit, mulieribus perfecte
consulere, quod non fecisset, si solum tacitis, non etiam expressis hypo­
thecis præferrelur.
392. Inst. i. In cil. L. 12. dicitur, quod mulier præferalur creditoribus,
qui anterioris temporis privilegio sunt inuniti ; sed hoc dc hypothecis
expressis non dicit, cum creditores his muniti expresso conventionis bene­
ficio gaudeant.
U. .V. min. Nam æque in hypothecam expressam habentibus valet regula:
qui prior tempore, potior jure, quam in aliis, qui legalem et tacitam habent;
si ergo in citatis verbis Imperatoris his praefertur mulier; etiam prioribus
præferrelur.
Inst. a. In L. 12. cit. ait Imperator quod ad personalem actionem dolis
nomine mulieribus competentem respexerit, in qua veteres mulierem omni­
bus chirographariis potiorem esse voluerunt : atqui personalis actio anteriori
jure munitis non praevaluit ; ergo.
K. Hæc de actione personali tantum adduci narrative ; ncc erant causa
impulsive constitutionis novæ; sed commiseratio, qua ferebatur in mulieres
Imperator; unde ait : quis enim parum non misereatur, etc. Unde et plene iis
volebat consultum; ac sicut ante in actione personali omnibus creditoribus
chirographariis praeferebatur mulier, ita hic constituit, ut per hypotheca­
riam præferrelur creditoribus quibuscumque habentibus hypothecam ante­
riorem sive tacilarn, sive expressam.

■

J

} !

h

303. Obj. II. Non plus privilegii competit mulieri quam fisco, L. 2. C. de
priril. Fisci: sed fiscus non praefertur creditoribus anterioribus hypothecam
expressam habentibus, L. 8. ff. qui pol. in pign.; ergo.
R. Allatam L. 2. correctam esse per .Vor. 97. cit. in Conci, ac per L. 12.
cit., adeoque juxta hanc neminem ex hypothecariis praeferri mulieri, nisi
solum eum juxta .Yoc. cit. qui in militiam emendam credidit, cl de hypo­
theca expressa sibi providit. Eadem est responsio ad L. 3.C. de primip., L. i.
C. in quib. caus. pign. lac. quæ pariter correctae sunt.
301. Obj. HI. L. 29. C. de J. I). mulier tantum prælata est hypothecariis
posterioribus et aliis potiora jura non habentibus ; ergo a contrario non est
prælata anterioribus.
R. Tempore hujus legis necdum competiisse mulieri hypothecam tacitam
el legalem sed mulierem solum chirographariis fuisse potiorem; nam jus
tacite et legalis hypolhccæ primum per Ji stixiaxum fuit constitutum in L.
ume. §. 1. el 15. C. de Rei uxor. act. quæ fuit priori I.. 29. biennio poste­
rior; jura scilicet in materia dotium paulatim invaluerunt, quæ postea
Imperator in L. 12. C. qui
in pign. simul complexus est. Supponi igitur
debet, mulierem in allata lege sibi per hypothecam expressam prospexisse,
quæ cum prixilegiala nondum esset, ei solum quoad creditores posteriores
profuit.

OE UO.MIMO EAICOftlM.

179
Dico II. .Mulier constituens sibi hypothecam specialem in securitatem
dulls, non ideo legali generali renunciasse censenda est.
Prob. /. Per L. 11. 15. 10. 17. ff. de paci, dotal., mulier non polesl per
paclajus suæ dotis reddere deterius; nisi post solutum matrimonium, L·. 18.
If.eod. Sed si censeretur renunciasse hypothecae legali generali, jus suæ
dolis non parum reddidisset deterius; plus enim hypotheca legalis, quam
specialis continet, cum prior annexum habeat jus praelationis juxta Conci,
præc.; ergo huic renunciasse censeri nequit, cum, etsi aperte renunciassef,
per LL. cit. nequidem valeret renuucialio.
Prob. II. Quia constituens sibi hypothecam specialem non ideo vult ali­
quid dc suo jure imminuere, sed quilibet illud potius augere el (innare
intendit; ergo talis cautela non debet operari contrarium , diminulionem
juris. Ant. inde palet, quod constitutio hypolhccæ specialis plerumque fiat
ex abundanti cautela; quæ nemini nocet, L. 17. c. de Testam. Unde sicut
per L. i. §. 4. ff. dc re judic., si quis id, quod vi judicati debetur a reo ,
insuper stipulatur, non ideo ordini exeeutionis a lege generaliter inducto
remmeiasse praesumitur, nisi forte id animo novandi faceret; sic neque
pnesumi potest mulier per constitutionem hypothec» specialis, renunciasse
hypothec» sibi per legem constitute.
Dixi: in securitatem dotis; nam si mulier sibi providit de hypotheca
speciali ob bona paraphernalia ; non remanet ei amplius hypotheca legalis
concessa mulieri juxta L. ult. C. de pact, convent. Unde hypotheca con­
cessa mulieri ob bona paraphernalia, est tantum in subsidium, sive adhuc
nasctlura, casu , quo mulier sibi ipsi dc hypotheca ob ea bona non pro­
spexisset; ubi proinde tenet vulgaris regula : provisio hominis tollit provi­
sionem legis. At hypotheca data mulieri a lege ratione dotis est absoluta,
jaui nata, non in subsidium, ut communiter Jurisconsulti arguunt, ex Inst.
quib. alienare licet vel non : ubi Reip. interest, mulieres dotes salvas habere.
Item,dotes sal væ jubentur esse iisdem, ut incommoda viduitatis sustinere
non cogantur, L. 2. ff. de J. D. et L. J. ff. solui, malrim. ; ut proinde, elsi
vellet, non posset per LL. supra citi, jus suæ dotis reddere deterius.
306. Dices 1°. Juxta axioma juris : generi derogatur per speciem ; ergo Ct
per hypothecam specialem legali generali. Sicut proinde si testator ab ini­
tio legaverit genus, postea vero expresserit quasdam species sub genere con­
tentas, liæsolæ tunc debentur per L. 20. ff. dc instruet, vel instrum, L. 9.
If. de Suppellect. leg., ita in praesenti casu tantum hypotheca specialis debe­
bitur.
R. I). Ant. Generi derogatur per speciem , si species contradicat generi,
et sil diversa ratio in specie C. si hoc non, sed ambo tendant ad finem
cunidem .V. Ant. el Cons. Hypotheca generalis legalis, lum specialis simul
tendunt in securitatem dolis ; ac specialis solum abundantioris caulclæ
gratia, vel commoditatis constituta fuit. Quoad alterum disparitas est;
cum testator legato in genere addiderit quasdam species, quas aliunde
noverat sub genere contineri, voluntatem suam explicare voluisse censetur,
ad quas res praestandas hæredem obligare voluerit, Prælerea cum hic aga­
tur de hærcde gravando, non oportet ultra defuncti voluntatem ei onus
impuiic-re. At m praesenti casu non plus in effectu præetaïc tenetur debitor

•

■

*

: r

k A

·

W

*

f

*

·

Λ

d·
*

* /’
M

#

«J

hi. hlVEIl.sllAlE hO.MI MORUM.

DE DOMINIO LAIC01USI.

ex eo. quod plures ejus res sint obligabo; sed eadem specie sors in debito
est. Deinde non de explicanda alicujus voluntate hic agitur, cum hypotheca
generalis anterior sit per legem constituta mulieri, hæcque forsitan cx affe­
ctione speciali, commoditate majore in distrahenda certa re, etc. sibi pro­
spexerit de speciali.

lua potestate est, item qui ex filio luo /7 uxore ejus nascilur, id esi, nepos
lullsel neplis a>que in lua sunl potestate , et pronepote! proneptis, et deinceps
cteleri. Qui aitlem ex filia lua nascuntur, in potestate lua non sunt, sed in
patris eorum. Igilur potestas patria residet tantum in supremo ascendentium
masculo, ac proinde Γ*. vivente avo pater lilium suum in potestate non
habet, cum ipse in potestate avi sil, qui vero ipse in potestate est, alium
in poleslate ejusdem generis habere nequit, L. 21. ff. de. adulter. 2°. Matres ac
universim feininæ liberos in polestatc non habent, §. 10. Inst. de Adopt, nec
iisdem competii domesticum in liberos imperium, sed sunt ipsæ quoad farnili® regimen maritis subjeclæ.
Dictum autem 1°. spectato jure civili; non enim hic patria potestas
sumitur, quatenus cx jure naturali descendit ; sic enim in illa etiam sunt
liberi procreati extra nuptias justas, qui non minus debent suis genitoribus
reverentiam , quam legitimi ; sed quatenus certos effectus a jure civili an­
nexos habet ; sic vero illi solum liberi, qui procreati ex justis nuptiis, in
patria potestate sunt, pr. Inst.h. t. elquia in jure paler non intelligitur,nisi
quem justæ nuptiæ demonstrant, L. 5. ff. de in jus voc. sicut nec Clius in­
fligitur, nisi qui ex viro et uxore ejus natus est . L. G. ff. de his, qui sui,
vel alieni jur. Ut vero quis cx justis nuptiis censeatur natus, in jure non
refert, quo sit matrimonii tempore natus, an quinto, sexto,septimo, etc.
post nuptias mense, cum tempora paviendi sint incerti ; imo etiam jure
novo, qui paucis post nuptias diebus nascilur, habetur pro legitimo, L. II.
C. de natural, lib. Interest tamen quo tempore nascatur quis post patris
obitum ; legitimus erit, si modo adhuc nascatur ante mensem undecimum,
vel saltem in ejusdem principio, .Vor. 39. c. 2. At pro illegitimis habendi
sunt, qui duodecimo post obitum vel absentiam mariti mense nascuntur,
L. G. ff. de his, qui sui, vel al. jur. Carpzov. P. 4. c. 27. Def. 15. Unde etsi
palria potestas spectata in se, et absolute sit juris naturalis el gentium, quia
oritur ex matrimonio prima imperii paterni causa juxta Aristot. L. 8.
Elliic. c. 12., L. 1. Polit, c. 1. eaque ratione eliam rcspiciat illegitimos. ac
etiam possit competere matri ; quoad formam tamen solius juris Romani est,
§. 2. Inst. de pat. pol.
2°. .hire communi; hodie enim plerumque competit patri soli potestas patria,
quod, consuetudine passim inducta, filius per nuptias egrediatur potestatem
patris. Ubi lamen ea consuetudo non viget, jus commune obtinet, manentque
descendentes in potestate patria, donec emancipentur; vel ea alio modo
finiatur. Finitur autem I. emancipatione coram judice , comparent i bus et
consentientibus patre el filio, §. prœlerca Inst. h. t. 2. Morte naturali, vel
civili alterutrius , patris, aut filii, id est per diminulionem capitis maximam
ct mediam. 3. Per dignitatem Palritiatus filii, §. 4. Inst. quib. mod. jus
pal. pot. solo, aliasque dignitates in curia ; cingulum militare, L. fin. C. d«
Deciir. nor. 81. 4. Professione religiosa sive patris, sive filii. .·». Per incæslas nuptias patris, Auth. Incœstas C. de incœst. nupt. G. Ex consuetudine,
filio contrahente matrimonium.
3®. Quo filii et filia·'. 1. quos pater, ut dictum, justis ex nuptiis procrcaxit.
2. El legilimati. 3. Etiam adoptati; adoptio enim, pr. Inst. h. I. est actio
solemnis, qua in locum filii, vel nepotis assumitur is, qui talis natura non est,
idcoqneJ<. 4. Inst. h. t. imitari naturam dicitur, inventa in solatium eorum,

Ιχν

307. Dices i0. L. penult, ff. quib. mod. pign. vel hypolh. solo, per fidejus­
sorem conductoris derogatur pignori, vel hypotheca? legali generali, quam
habet locator in rebus in prædium urbanum illatis; ergo similiter hic.
R. C. .tnt. .V. Cons. Ratio differentia? est , quod in priori casu illata in
prædium obligata fuerint ex conventione, donec locatori pensionis solvenda*
nomine satisfieret; eigo cum postea satisfactionis nomine fidejussorem loca­
tor acceperit, ei e\ sua voluntate jaiu fuit satisfactum , ul proin meritu
censeri debeat renuueiasse hypotheca? legali juxta Λ. 9. §. 3. //’. de piynor.
Jr/., L. 5. (ί. ff. quib. mod. pign. vel hyp. soir. At aliter se res habet in casu
nostn»; ubi mulier sibi de hypotheca speciali majoris commoditatis gra­
tia, etc. providit.
308. Dices'.?. Per L. 15. 3. ff. de precar., si quis de re sibi restituenda
cautum habet, puta, stipulatione, non competit ei interdictinn dc precario,
non obstante, quod per Praetoris interdictum ei provisum fuerit ; ergo idem
ctiarn hic dicendum est.
R. C. Ant. V. Cons. Dispariles est : Prætoris interdictum inductum est non
nisi in subsidium, ut constat ex L. 1 i. ff. eod. ubi dicitur, interdictum dc
precario esse merito introductum, quod nulla eo nomine jure civili actio
esset ; magis enim ad donationis et beneficii causam, quam negotii contracti
spectat precarii conditio; unde et hic rursum valet illud : provisio hominis
tollit provisionem legis : item : ibi lex silet, ubi homo loquitur. Eodem modo
responde ad similia alia, ad §. 9. inst. de .1.1.
Dices p. L. 1 f. C. ad senatusconsultum Velleianum permittitur mulieri
remittere marito vel hypothecam constante etiam matrimonio ; ergo noli
tenet ratio conclusionis.
R. Lex ea, ut concordet aliis supra allatis, intclligi debet de pignore, vel
hypotheca non necessaria , sed voluntaria , cx alia causa, præterquam dolis
contracta.

ARTICULUS III.
Λ5 LT QUORUM lh»ORUM DOMINIO GAUDEANT FILIIFAMILIAS !

309. Prœmitto. Filiiisfamilias (quo nomine hic simul filiafamilias com­
prehenditur) ad eam hominum classem , vel statum pertinet, qui Inst. h. I.
alieni juris dicuntur; tiiiusfamihas enim dicitur, qui ctiamnum sub patria
potestate est.
Patria potestas vero, spectato jure civili communi . est jus, quo filii et
filiae, cæteriquc descendentes subjiciuntur supremo in linea masculina
ascendentium superstiti in ordine ad certos effectus jure civili introductos.
Jb Jus autem Imi. d. j at. pyl. ubi : qwi igilur x fe el uxore tua nascitur, in

181

182

F;

1

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

qui liberos non habent, sive ul pr. Λ. t. Theophilus, ad molliendum natum
defectum vel infortunium.
Τ’. In ordine ad certos effectus jure civili introductos. Ac quidem jure Ro­
mano patria potestas strictissima fuit; etsi enim filiifamilias respectu Reipublita essent ingenui, cives, haberentur pro patrefamilias in causis publicis,
ut possent publica suscipere munia, Inst. qui Testam, tut. dar., quin magi­
stratus gerere , L. 9. ff. h. t. cui dignitati ac personæ a Republica impositæ
ipsa cederet potestas patria; alias tamen respectu patris huic erant stricte
subjecti, cura patri eadem in liberos jura competerent, quæ domino in res,
ac servos. Hinc tanquam res mancipi poterant venumdari etiam ter, ut bis
tantum manumissi reciderent in potestatem patris, ex. instituto Romuli; vin­
dicari, L. J. ff. de R. I . ; actione ad exhibendum peti, §. 13. Inst. de AA.
L. I. ff. de liber, exhib.; imo actione furti, si surrepti essent, L. 14. §. 13.,
L. 38. ff. de furt. ; noxae dari sicut servus, §. 7. Inst. de nox. Act. ; lilitis una
erat cum patre persona, L. ult. C. de impub. et al. subst. ; ut nulla inter eos
esset obligatio, nulla actio, §. 6. Inst. de inut. Slip.; quin ct patri jus vitæ et
necis competebat in liberos, L. 11. ff. de liber, et posthum. ; quidquid acqui­
rebant liberi, patri acquirebant, etc.
At sensim rigida hæc jura, ac statui Reipublicæ Romance monarchico non
salis convenientia emollita sunt ; nam jure novo patri jus vitæ et necis adem­
ptum, relicta ei duntaxat potestate modicæ castigationis, L. 3. C. de pat. pot.,
L. un. C. de emendam!, propinq. ac in delictis gravioribus judici praescribendi
sententiam, quam ferre deberet in filium, L. 3. cit. quod tamen hodie exole­
vit. Ablatum etiam patri jus vendendi liberos, nisi extrema in necessitate
sanguinolentos, id est, e matre adhuc rubentes, L. 2. C. de pat. qui fil. dislr.
sed el hoc nunc extra usum est. Porro praeter alia jus acquirendi per liberos
multum jure novo restrictum fuit variorum distinctione bonorum, sive pe­
culiorum filii.
Peculium vero hic est, pecunia pusilla, quam fdiusfamilias a rationibus
patris, vel servus a rationibus domini separatam habet, L. 5. §. 3. et 4. ff'. de
pecul. ubi quidem de servis solis fit mentio; sed inde ob constitutiones juris
novi fdiofamilias bonaquædam permittentis iit applicatio. Alias peculium
latius sumptum quodvis patrimonium significat. Uti autem bona filii qua­
druplicis sunt generis,castrensia, quasicastrensia, profeclitia, adventitia; sic
peculium aliud castrense, quasicastrense, profectitium, adventitiam dicitur,
de quibus nunc ordine singulis.

310. Dico /. Peculium castrense, sunt ea bona omnia, quæ filiusfamiiias
occasione militice sagata· acquisivit. L. 11. ff. de pecul. Castr. eoque perti­
nent stipendia militaria, ducum dona, data a patre in militiam eunti lilio,
non tamen praedia, L. 1. C. de Castr. pecul. neque quæ ei e bello revertenti
a patre data,
Paler milite, ff. eod. nisi daret ob facinus in bello praeclare,
gestum, L. W.ff.eod. Porro ad peculium castrense perlinet hærcdilas a
commilitone relicta, etiam a fratre iu iisdem castris militante, ff. et C. h. t.
ac quidquid demum ab hostibus captum, vel ex pecunia castrensi emptum,
peculium est universitas, L. 20. §. 10. ff. deheer. pet. in qua res succedit in
locum pretii, sicut alias pretium subintrat in locum rei.
Peculium quasicastrense contra, omnia ea bona complectitur, quæ filius.

DE DOMINIO I.AICOREM.

183

familias occasione militia· togata·, sive forensis acquirit, L. 1i. C. de Adracat. divers. Judic. id est, munere publico, ex advocatione, imo quarumvis
artium liberalium exercitio. Eoque praeterea spectant donata a Principe, ve|
Augusta , L. Ί. C. de bon. quee liber, reditus bénéficiâtes et clericales, L. 31.
.tul/i. Presbyt. et Diae., L. aO. C. de Episc. et Cler.
Dominium plenum utri usque hujus peculii tam quoad proprietatem,
quam usumfructum habet filiusfamiiias ac respectu utriusque habetur pro
patrefamilias, L. 2· //’· de senatusconsulto Riaced., L. G. C. de bon. qum liber.,
Ι.ΆΊ. C. deinoffic. Testam, ut patri vi potestatis patria; in hisce bonis nihil
plane juris sil. Unde filius, quia in his pro patrefamilias habetur, de bonis
hujusmodi potest libere quoquo modo disponere. Filio autem intestato dece­
dente, hoc peculium, quod olim ad patrem transibat jure potestatis patriae,
L.2. ff. de Castr. pecul. nunc abeo capitur jure hæreditatis. Nov. 118. c. 2.

311. Dico II. Peculium profectitium est, quod e re patris proficiscitur,
vel occasione et contemplatione patris fdiofamilias obvenit, §. Inst. h. I.
I ude eo referuntur data filio a patre vivente : provenientia e bonis paternis,
a lilio administratis : donata principaliter intuitu patris, vel ad hujus instan­
tiam : donata ad usum, ad quem pater donare debuisset, sed non potuit J
vehit ad studiorum prosecutionem.
Dominium hujus peculii tam proprietatis,quam ususfructus, verbo, ple­
num pones patrem est, §. 1. Inst. per quas pers. cuiq. acqu. Proinde si pator
hujusadministralionem peculii committat filio , nudam is administrationein
habebit; potestque paler, cum voluerit, hoc peculium rursus adimere
lilio. Ratio horum repetenda videtur cx unitate civili personæ; cum enim
pateret filius, dispositione juris, una civiliter persona sint, ut dictum
supra, hoc Ari., consequens est, ut pater filio donare non possit, ac quid­
quid in filium a patre proficiscitur, id patris maneat, §. 1. Inst. h. t.

312. Si dicas 1. Quod pater constituit filio in patrimonium pro susci­
piendis sacris ordinibus; aut quod dat filiae in dotem ; aut filio propter
nuptias, ad bona protecti lia referri debet; atqui hujus nunc non solum
administralionem, sed usumfructum habet filius.
R. D. Ant. Referri debet ad bona profeclitia pure talia iY. Non pure talia
C. Nunc enim sunt simul pars patrimonii, ac proinde suo tempore, quando
dividenda est paterna haeredi tas, contend debent. Dixi : nunc; scilicet ubi,
vigente consuetudine, per matrimonium patria potestas solvitur.

313. Si dicas 2. Si dominium , ususfructus peculii profectitii ad solum
patrem pertineat ; ergo frustra dicitur peculium filii. Prob seq. Nihil enim
utilitatis cx eo haberet filius.
R. .V. Hiat. et prob. Nam I. publicatis bonis paternis, aut fisco addictis,
salvum hoc peculium filio permanet. L. 3. §. 4. in fin. ff. de minorib. 2. Hoc
peculium sequitur filium emancipatum , nisi expresse a patre reservetur,
L. 31. §. 2. ff. donat. Igitur habet filius iu peculio hoc jus aliquod, licet
tenue sit.
31 T S' dicas 3. Filius de peculio profeclitio paciscitur valide, etiam ci Ira

|81

··

f!

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

consensum paleis; ergo filio, necesse est. aliquod dominium in hoc pecu­
lium competat.
H. D. Ant. Citra consensum expressum patris C. etiam generalem el
interprelativnm .V. Hic requiritur, et præsumitur, si paciscatur in causa
patris. E tali vero pacto pater solum peculiotenus, filius in solidum obli­
gatur. Ac quidquid filius ex causa talis peculii acquirit, statim patri etiam
ignoranti acquiritur L. 2. §. 5. L. de J. vel J. Possess.

.'113, Dico II. Peculium adventitium est , quod filio ex alia, quam patris,
causa, veluli liberalitate matris aliorumve, vel propria industria, vel pro­
spera fortuna advenit, §. L Inst. Λ. t. Talia bona sunt materna, lincæ
maternas, ex hæreditate per lineam maternam : relicta filio titulo lueredilatis, legati, donationis citra respectum patris, §. 1. Inst. per quas pers.,
inventa, dona sponsalilia, ac nuptialia.
Dominium proprietatis hujus peculii filio soli, administratio vero usus­
fructus patri regulariter competit, L. 6. et 8. C. de bon. quæ liber. Dixi,
regulariter ; nam aliquando et administratio et ususfructus simul , proinde
peculii adventitii dominium plenum penes solum filium est. I nde passim
a Jurisconsultis peculium adventitium dividitur in regulare,et irregulare;
sive ordinarium, et extraordinarium. Begulare erit, si ususfructus hujus
peculii et administratio ad patrem pertineat; irregulare et extraordinarium,
si simul hæc, adeoqne peculium hoc pleno jure filii sit.
Sic vero peculium hoc erit pleno jure filii : 1°. Si quid ea lege relinquitur
filio, ne ususfructus ad patrem pertineat, Nov. 117. c. 1. 2°. Si filius hære­
ditatem adeat renuente patre, L. ult. pr. C. de bon. quæ liber. 3*. Si filius una
cum patre in bona successit : ut si pater cum filio vivente succedat alteri
lilio defuncto; tunc enim in portione filii cohæredis usumfructum non
habet, .luth. Item hœreditas. C. de bon. quæ liber. Non. 118. c. 2. 4°. Si
paler sponle usumfructum remittat, L. G. §. 2. de bon. quæ lib. His porro
casibus in jure expressis adjungi possunt et illi, in quibus patria potestas
ipsa solvitur.
Demum observandum , de jure provinciali Franconico non solum patri,
sed etiam matri usumfructum in lionis liberorum adventitiis regulariter
concedi, licet solum quoad tempus, quamdiu videlicet liberi vel per ma­
trimonium , vel receptionem suæ légitima*, aut alio modo a mensa paterna
separati non sint.
ARTIC (LUS IV.

DE DOMINIO LAICORUM.

1&3

de bon. qua- lil>. Extensumque ad casus plures, .luth. Item hæredilas C. rod.
Vor. 117. .Vot*. 118 cil. præc.
Inpræscnli vero quæstiono certa sunt sequentia, 1°. filiumfamilias de
castrensi, qnasicastrensi testari posse citra omnem consensum patris, L. 30.
('. de ino/fic. Testam., L. i. 8. 1 i. C. de Advoc. dicers, judic. 2°. Non posse
eum testari de peculio adventitio ordinario vel regulari. 3°. Mullo minus de
profectitio. 1°. Posse eum testari de peculio advenlitio ex consensu patris
ad causas pias, c. Licet pater, de sepull. in G. Sola igitur controversia est de
advenlitio extraordinario ad causas profanas.
317. Dico. Filius, nequidem consentiente patre, de peculio advenlitio
extraordinario ad causas profanas testari potest.
Prob. I. Ex L. penult. C. qui Test. fac. poss. ubi ait Imperator : Nemo ex
lege (nimirum G. §. 2.. 8. §. 5. c. de bon. quæ lib.) quam nuper promulga­
vimus , existimet, aliquid esse innovandum, aut permissum esse fdiofamiUas, cujusque gradus, vel sexus, testamenta facere, sive cum, sive sine
consensu patris (en peculium adventitium extraordinarium, dum filius
possidet sine consensu patris, ut, dum hæreditatem patre invito adiit) bona
possideat; nullo etenim modo hoc ei permittimus ; sed antiqua lex per omnia
conservetur, quæ fdiofamilias non nisi in certis casibus (scilicet peculio
castrensi ct qnasicastrensi) testamenta facere concedit.
Ev qua lege sic argumentor : in L. 8. §. 5., erat inductum peculium extra­
ordinarium, si scilicet filius sine consensu patris hæreditatem adeat : item
in L. G. §. 2. si paler filio usumfructum remittat ; sed ad has leges se refert
Imperator ac quidem ad L. 8. verbis ipsis , sive sine consensu patris bona
possideat ; ad L. G. vero , quia hæc L. G. integro biennio prius, scilicet anno
529. altera autem L. pen. C. qui Testam, fac. anno 531. condita fuit) aitque,
nullo modo filio permissum esse, de eo peculio testari ; ergo hic de peculio
advenlitio extraordinario testari non potest.

318. Prob. II. Ex Inst. quib. non est permits. fac. Test, pr. ubi rursus
Imperator: Præter hos igitur, qui castrense, vel quasicastrense peculium
habent, si quis alius fdiusfamilias testamentum fecerit, inutile est, licet suce
Intestatis factus decesserit ; ergo. Ac ne quis textum de peculio regulari et
ordinario velit accipi ; vel pro casu, quo dissentit pater, obstat 1°. quod illa
distinctio gratis et sine fundamento fiat, imo contra verba clara textus,
quibus omne aliud testamentum pronuncialur inutile : si quis alius, etc. id
est, qnicumquc alius. 2°. Quod testamenti factio sit juris publici, L. 3. ff. qui
Testam, fac. poss. ea autem, quæ sunt juris publici, privatorum pactis
immutari non possunt, L. Ί. §. 1 i. ff. de Pact, ac L. 38. /f. eod.

VN FILIUSFKMILIAS DE PECULIO ADVF.NT1TIO F.XTR\6RDIN VRIO TESTARI POSSIT?

3IG. Promitto. Diversa filiorum peculia paulatim invaluisse. Jure Dige­
storum lanium profectitium et castrense dabantur, solumque de castrensi
testari poterat. Postea idem filio in peculio qnasicastrensi concessum est,
!.. 37. (. de ino/pr. Text. Tandem peculium adventitium inductum, ordina­
rium sive regulare quidem a Constantino imperatore. L. I el 2. C. de bon.
malern.. L. 1. C. de bon. quæ liber. Extraordinarium. L. 6. !.. ~. L. ult. C,

319. Prob. HI. Jure Digestorum nequidem cum consensu patris filiusfamilias testari potuit ; ergo neque jure novo. Prob. Cons. Ideo primum ;
quia filius non poterat intéresse comitiis, in quibus fiebant testamenta
llomànorum civium ; nec bona possidebat propria, excepto peculio castrensi ;
neque habebat familiam, cum hærcs esse debebat, diccbaturquc emptor
[mniliœ : nec habebatur pro patrefamilias. At licet jure novo cessent duae
rationes primæ in peculio extraordinario, nusquam tamen in hoc habetur

‘1

186

DE DIVERSITATE DOMINIORI M.

pro patrefamilias, nec habet familiam; ergo, cum eatenus jus
correctum non sil, adhuc stare censendum est, juxta brocardicon : qiu
nan mutatur, cur stare prohibeatur; ac L. 32. §. G. C. de Appell, ubi in simi
dicitur : quidquid hac lege specialiter non videtur expressum , id veterni
legum, constitutionumque regulis omnes relictum intelligant. Inde

320. Prob. IV. De forma substantiali testamenti est, ut quis paterfami­
lias sit : sed nulla lex afferri potest, quæ tiliumfamilias in peculio adventi­
tia, etiam extraordinario, haberet pro patrefamilias; ergo. Maj. constat «
L. 12. Tabui, ubi de solo patrefamilias dicitur : uti super familia, pecuniaque
sua legasset, ita jus esto. Palet etiam ex L. 3. §. 1. C. qui Testam, fac, post,
Hæcque ultima ratio est. cui ipsæ allate leges innituntur.
321. Obj. I. Minor, licet sit curatoris potestati subjectus, testari potest;
item , qui habet directum dominium , ut, si fundum dedero in emphyteusin, vel feudum ; ergo etiam et multo magis filiusfamilias de extraordi­
nario peculio. Conf. 1. Quod filius testari non possit, effectus est potestatis
patriæ : sed hunc pater remittere potest ; quisquis enim suo juri renunciaie
potest, L. penult. C. de paci. Conf. 2. Testari potest de peculio castrensi ; ergri
et de adventitio extraordinario : ideo enim primum, quia illud pleno jure
possidet; at sic etiam adventitiam extraordinarium possidet.
R. Ad iuta. C. Ant. .Y. Cons. Quia minor est vere paterfamilias ac nullo jure
testari prohibetur, nec excipitur a regula, qua puberi sui juris testari per­
mittitur.
R, .Id 2,un, D. Si dominus directus sit paterfamilias C. secus .Y. Jnl. el
Cons.
R. Ad Conf. i®». A*. a patre hunc effectum remitti posse; quia testamenti
factio juris publici est; nisi pater ante emancipare velit filium; sed lioc
ipso ut paterfamilias testabitur. Illud ex L. penult, cit. de aliis, non de his,
quæ juris publici sunt, procedit.
R. Ad Conf. 2*m. C. Ant. A'. Cons. et huj. prob. Sed vera est ratio, quod
In peculio castrensi sit paterfamilias. Unde el leges expressam de hoc testandi
facultatem tribuunt, quas vid. Art. præc. At contrarium est quoad adven·
litium extraordinarium.
Inst. I. Etiam in adventitio habetur pro patrefamilias. Prob. Testamenti
factio est juris publici ex dictis; sed filius in iis, quæ sunt juris publici,
habetur pr<> patrefamilias. L. 9. ff. de his, qui sui, vel alien, jur., L. 14. ff.
ad Senatusconsultum Treb.
R. .V. Ant. Ad prob. D. M. Testamenti factio est juris publici auctoritate
tantum C. alio sensu A'. et D. min. In iis quæ sunt juris et muneris pu­
blici, filius habetur pro patrefamilias C. quæ sunt tantum auctoritate juris
publici; A'. Quatuor modis potest aliquid esse juris publici. 1. fine, sive
utilitate; 2. auctoritate ; 3. forma, sive solemnilate; 4. munere, sive offi­
cio, ut magistratus, etc. el quoad hoc habetur pro patrefamilias .’qui potest
esse judex, lutor, etc. juxta 9. L. cit. non vero quoad ea, quæ juris publici
auctoritate sunt.
J
1
322. Tnst. 2. L. I. ff. ad senatusconsultum Silan. statuitur, ni Senatusconsnl-

DE DOMINIO I.AICORCM.

187

tum Silan. (quo jubetur hæres vindicaro mortem defuncti, ut non ante adire
hæreditatem queat, quam de morte defuncti fuerit habita quæstio) exten­
datur in casum, quo defunctus erat filiusfamilias qui occisus fuit, ut hæres
ejus mortem vindicare debeat; ergo cum nullus filiusfamilias hæres esse
possit, nisi ex testamento, colligitur, quod filiofamilias condere testamentum
licuerit.
R. Hanc legem debere inlelligi, si filius de castrensi peculio testatus fue­
rit; tunc enim poterat filiusfamilias habere hæredcm. Imo, cum pater, si
filio occiso sine testamento decedente, bona filii castrensia jure peculii
occupavit, deberet mortem vindicare filii,
1. cil. commode intelligi po­
terit de casu , quo pater una cum filio occisus ; tum enim hæres vi L. cit.
mortem patris ct simul filii vindicare debet ; coque solum sensu dici potest,
quod lox velit hoc senatusconsultum extendi etiam ad casum filiifamilias
occisi ; quin testari potuerit filius.

323. Inst. 3. L. 50. ff. ad senatusconsultum Trebell. jubetur paler restituere
hæreditatem filio, hicque in ea comparatur militi ; orgo de hac testari
poterat, sicut miles potest; ergo et paterfamilias in ejusmodi bonis est.
R. D. Ant. Comparatur militi quoad omnia, testamenti factionem Λ’.
tantum quoad aliquos actus inter vivos C. Hos vero Imperator immediate
subdit : sz scilicet res a possessoribus peti, vel etiam cum debitoribus agi
oporteret. In aliis igitur filium militi non comparat. Cælerum casus hujus
legis erat hic : pater erat hæres fiduciarius, filius autem fideicommissarius,
ut patet expr. L. cil. Sed pater multa in fraudem fideicommissi molieba­
tur, unde jubetur filio statim restituere hæreditatem , quo huic hac ratione
consuleretur, ne fraude patris damnum incurreret, et filium simul comparat
militi, si scilicet res a possessoribus peti, vel etiam cum debitoribus agi opor­
teret ; non ultra ; patri vero officio judicis emolumenta praestari voluit ex
accessionibus hœreditariis. Unde casus Λ. 50. non est cum nostro omnino
idem.
324. Obj. II. Per Nov. 117. e. 1. §. 1. filiusfamilias potest de iis bonis,
quorum ususfructus penes patrem non est, quo velit modo disponere; ergo
cl testari.
R. D. Ant. Per actus inter vivos C. per actum ultimæ voluntatis .Y. Nov.
loqui de dispositione inter vivos et bonorum eorum administralione, patet
1°. ex textu græco, in quo non verbum διατίόβσται, quod disponere per­
actum ultimæ voluntatis significat, reperitur; sed διοικείν, quod domesti­
cam solum dispositionem sonat. 2°. Ex eo, quod in .You. ibi dicatur : modo
filiusfamilias perfecta? retatis sit, hoc est, annorum 25. : sed ad testamenti
factionem non requiruntur anni 23., sed tantum pubertas, sive anni 1 i.
3°. Quia subjungitur : quod si non sil perfecta? retatis, debeat ei gubernator,
vel curator dari, quibus utique ad testamenti factionem non indiget.
325. /nst. 1. De hoc, quod quis de re pleno jure sua possit per actus inter
vivos disponere, non erat dubium ; ergo Imperator nihil novi ibi statuisset,
nisi dicamus, voluisse cum filio concedere testandi facultatem.
R. .V. Cons. Hoc novi statuit 1°. quod quilibet possit filiofamilias sive per

188

actum inter vivos , sive ultima? voluntatis aliquid relinquere sub conditione,
nftususfructus ad patrem perveniat. 2°. Quod quilibet possit patri admtoislrationem ita lilio relictorum adimere alimnque gubernatorem, vel admi­
nistratorem constituere, si filius nondum perfecta) (elatis sit, cum alioqiiin
ususfructus et administratio pertinuisset ad patrem.
C>. §. 2. C. de bon.
quæ lib.
*4

pe DOXilMU J.AICOHl.vl.

DE DIVERSITATE DOMINIORI'?!.

326. Inst. 2. Si potest liliusfamilias de peculio advenlitio extraordinario
per actus inter vivos disponere, etiam poterit per ultimam voluntatem.
Prob. quia ha?c argumentatio ab actu inter vivos ad actum ultimævoluntalis
subsistit, juxta pr. Inst. de Leg. Fus. Canin, toll.
R. .Y. seq. Prob. D. Subsistit, si eadem subsit ratio, et subin requisita
persona? habilitas C. Si hæc non subsint .V. Ratio , cur filius de peculio hoc
testari non possit, est, quia ad testamenti factionem requiritur, ut quis pa­
terfamilias sit : talis vero hic non est filiusfamilias ; ergo. Ut quis vero per
actus inter vivos disponat, illud non requiritur, sed sufficit, ul plenus sit
rei, de qua disponit, dominus, nec aliunde a lege impediatur; sed (ale
dominium habet filiusfamilias in peculio hoc extraordinario. In pr. Insl.dt
L. Fus. Canin, toll, nullum definitur substantiale requisitum ad factionem
testamenti, vel, de quibus ibi agitur, servos manumittendos ; sed cum L.
Fus. Canin, non permitteret, ultra certum numerum servos in testamento
libertate donari ; e contra per actum inter vivos omnes manumitti conce­
deret, indignum judicabat Imperator hoc non licere per actum ultimæ vo­
luntatis, quod licebat per actum inter vivos, at praescindendo a motio et
solemnitatibus, quibus actus ultimæ voluntatis fieri debeant ; vel dici potest:
quod Imperator voluerit, tot posse servos manumitti testamento suppositis
supponendis . ut, quod quis sit habilis ad testandum.

327. Inst. 3. At Aor. 22. c. 26. ubi de peculio advenlitio agitur, ait Impe­
rator de filiis : sive disponant, sive intestati moriantur ; ergo censuit filios
de hoc peculio posse æque disponere per actum ultimæ voluntatis, quam
inter vivos.
R. D. Cons. Filios factos sui juris, et jam quasi patresfamilias C. secus .Y.
In cit. Νυν. c. 26. supponitur pater fuisse mortuus, ut patet ex verbis:
preemoriente genitore, consequenter filius jam sui juris factus poterat tam
per testamentum, quam inter vivos disponere. Deinde hoc argumentum
probaret nimium; loquitur enim Nov. de peculioadvenlitio ordinario,de
quo tamen certum est, testari non posse fiiiumfarnilias.

328. Inst. i. Eliam Imperator hoc censuit de filiis, qui nondum sui juris
sunt. Prob. ex Nov. 115. c. I. qua edicitur, quod filii non possint prælerire
suos parentes in iis, in quibus testandi facultatem habent ; sed hæc Yoc.
debet intelligi de filiisfamilias vere adhuc talibus, et de peculio advenlitio
extraordinario; ergo. Prob. min. primum ; quia per se constat, emancipatos
testari posse de bonis omnibus : alterum ; quia in peculio castrensi vel
quasjcastrensi filii non tenentur instituere parentes hæredes, L. fin. C. de
inoff. Test.
R. A'. .tnt. et prob. Nov. intelligi debet de peculio castrensi vel quasi,
quod etiam in his bonis lihcri
liberi parentes prælerire n<»n
non possint. Patet hoc

189

etiam cx posteriori Aov. 123. c. 19. vi cujus clerici debent parentibus legi­
timam relinquere in bonis intuitu clericatus obtentis ; hæc vero bona pe­
culii quasicaslrensis sunt.
Neque obstat L. /in. cit. qua asseritur, quod querela non possit moveri
contra testamentum dc peculio castrensi, vel quasicastrcnsi conditum ; nam
lex illa per has ipsas Novellas 115. 123. correcta est, hæcque posterior qui­
dem correctionem solemnem prorsus supponit, cum simpliciter jubeat legi­
timam parentibus relinqui ; ita Gloss, ct principes juris interpretes Bart.
Jason. Alex, ad L. /in. C. de inoff. Test, ac Auth. ex causa C. de lib.
prœlerit.
329. Insl. 5. L. 31. Auth. Prcsbgt. et Diacon, ex Nov. 123. cit. datur hoc
clericis filiisfamilias, ut de rebus quolibet modo ad se pervenientibus testari
possint; ergo non tantum dc rebus quasicastrensibus testari permittuntur;
ac consequenter idem filiisfamilias cætcris concessum censeri debet.
R. 1°. .V. Cons. cl suppos, quod hæc verba quolibet modo respiciaut bona
quacumque, etiam non intuitu clericatus obvenientia, ul peculium advenlilium seculare; sed solum bonaob clericatum obtenta afficiunt, ut sensus
sil:quolibet modo ex clericatu ea obtinuerint, sive quocumque clericalis
officii modo, sive industria, sive labore in ministerio clericali, lectione Mis­
sarum, cautu , etc.; clare enim cit. L. edicitur, quod tantum dc bonis
intuitu clericatus obtentis possint testari.
R. 2°. Etsi daremus gratis , hoc speciale privilegium datum fuisse clericis,
non ideo ad non clericos extendi deberet.

330. Obj. III. L. ult. §. 5. c. de bon. quæ liber, ita ordinatum extat : in
his duntaxat bonis, in quibus ususfructus apud patrem est constitutus, donec
parentes vivunt, nec de iisdem rebus testari permittimus ; ergo a contrario
iu his, in quibus ususfructus penes patrem non est, velul in peculio advenlilio extraordinario accidit, testari possunt.
R. 1°. Quod Jurisconsultorum consensu argumentum a sensu contrario
non valeat, ubi textus alii in contrarium sunt ; uti hic L. pen. C. qui testam,
fac. et alite pro Conclus, allatæ.
R. 2°. A’. Cons. Quia cum cit. L. conderetur extra casum bonorum
castrensium, vel quasi unus tantum erat casus, quo patri non acquire­
batur ususfructus in bonis adventitiis filii, scilicet si hic citra aut contra
consensum patris hæreditatem adiisset, ut habetur L. cad.; et quia raro hoc
contingebat, lex ea intelligebatur de bonis adventitiis simpliciter; at cum
]»oslea variis aliis modis patri non acquireretur ususfructus in bonis lilii
adventitiis, ideoque invalesceret quæstio, an filiusfamilias testari posset de
læculio advenlitio extraordinario, Imperator tandem quæstionem decidit in
celebri cit L. penult, ac suæ decisioni inhæsil pr. Inst. quib. non est per­
mits. fac. test.
331. Obj. IV. Per L. 30. ff. dc inn/fc. Test, pater poterat querelam movere
contra testamentum sui filii naturalis in adoptionem dati ; ergo ille filius­
familias poterat condere testamentum; quivis enim adoptatus, jure Dige­
storum, m patris adoptantis potestatem transibat , el querela inofficiosi pote­
statem testandi in defunctu supponit.

k‘7'·· ja­

—
’.jr

190

DE DlVMlSIT.VlE IHIMINIOIU M.

R. C. -t. D. Cons. Ergo ille filiusfamilias adhuc qua filiusfamilias poterat
condere testamentum .V. Eiliusfam. emancipatus C. Lex cit. intelligenda est
de casu , <pio filius ex adoptione iterum emancipatus fuit ; ut : Mævius filium
suum naturalem dedit in adoptionem Caio, quo facto filius transivit in
potestatem Caii Jure novo, si Laius esset unus ex ascendentibus; jure
Digestorum autem etsi fuisset extraneus) adoptione durante lilius iu putestate Caii constitutus testari non potuit : sed postea a Caio emancipatus fuit,
testamentum condidit , patre naturali Mtevio exlneredalo : qnœriliir, an
Mæxius habeat querelam inofficiosi testamenti? ac respondetur in cil. L.
affirmative; quia non filiusfamilias, sed emancipatus testamentum fecit.
332. Obj. I. Potest filiusfamilias per L. 25.
I. //’. de mort. caus. douai.
consentiente patre donare mortis causa ; ergo et, saltem consentiente paire,
testari de peculio advenlilio extraordinario. Prob. cons. Donatio enim mortis
causa æque species ultimæ voluntatis est, quam testamenti factio, L. 4. C.
dc donat, mort. caus.
Observa, variare hic Jurisconsultorum sententias. Alii, ut IIadmecht,
Sexltti , affirmant, posse filiumfamilias donare mortis causa, licet non sit
paterfamilias, quod hoc non requiratur ad donationem ejusmodi, cum
adhuc sit species actus inter vi vos ; sicque donasse dicatur L. 25. If. de mori,
caus. donat, istud tamen exigunt, ut dc consensu patris fiat donatio. Alii
cum VixMo, quod etiam citra consensum patris donare possit mortis causa,
contendunt, eo quod omnis dispositio inter vivos de peculio extraordinario
concessa sit filiofamilias ; donatio autem mortis causa sit quoad modum
actus inter vivos. Sed his missis
R. .V. .InL Quia donatio mortis causa ab Imperatore legalis adæquatacst,
L. fin. C. de donat, mort. caus. Et regula generalis est, quod, qui testari non
potest, neque mortis causa donare possit ; proinde sicut, consentiente licet
patre, testari non potest, sic neque donare mortis causa , L. 6. ff. qui lest,
fac. poss., L. l>. §. 3. If. dcJur. Codicill., L. 1. ff. de Tui. ct ral. dislr.
Neque obstat L. 25. ff. de mort. caus. donat, ubi filius donasse mortis
causa dicitur cum consensu patris; illa enim donatio non de peculio adveutitio extraordinario , sed profectitio facta censeri debet, quia tempore Dige­
storum aliud non erat notum quam profectitium ct castrense ; de castrensi
vero etiam sine consensu patris donare potuit; dum autem dc profectitio
donassedicitur cum consensu patris, potius pater censetur donasse per /..!).
§. 2. ff. de donat, sicque filius tantum instrumentum fuit, sicut si alius reni
meam meo donaret nomine. At donatio mortis causa stricte dicta, quæ ab­
senti ct ignoranti fit, a filiofamilias fieri nequit, æque parum quam legata,
ad quorum exemplum ferme per omnia redacta est, L. 15. 17.35. 37. pr.
ff. h. t. L. fin. C. h. t. Unde insinuatione non indiget . L. fin. cit. Dominium
transfert, etsi revocabile, dum donator vivit, L. 29. et 30. ff. h. t. Nec niii
quinque adhibitis tcstibus.ficri potest, L. fin. §. ull. C. de Codic. In ea locus
substitutioni est, L. 10. ff. L. 1. C. h. I. Cautioni .Mucianæ, Nov. 22. c. 41.
Juri accrescendi, L. un. tj. 14. C. de cad. toll. Quin Falcidiæ. L. 2. C. Λ; I.

bl. DOMINO LAICOHLM.

191

ARTICI LUS V.
ni II» DOMINI AC Jl IUS COMPETAT fl I’ll.LIS AC MI.XOHIlJlS ?

AC SIMUL DE TETOBJBUS

ET CUHATOIUIIUS.

333. Prœmitlo. Homines ah relate dividi in impuberes ac puberes. Impu­
beres in sensu juris civilis sunt, qui determinatam a jureætalem nondum
expleverunt, quæ diversa est pro maribus ac feminis; impubes mas est, qui
nondum decimum quartum celatis annum ; impubes femina, quæ nondum
diiodcciinum pcrfecle explevit. Determinavit hoc tempus ipsum jus pr. Inst.
ipiib. mod. tut. /in. ac alibi, eo quod plerumque ante id ælatis non soleat
adesse habitudo ad generandum. Unde hoc ante tempus, etsi malitia supple­
ret ælatcni, hoc est, etsi hic ct nunc citius adesset generandi potentia, non­
dum homines impuberes capaces sunt ad effectus illos civiles, quos jus puber­
tali adncxuil. Puberes aulcin sunt,quam primum dictos annos egressi fuerint.
Impubes ante expletum ælatis septennium in jure infans, L. 14. ff. de
Spons., L. 1. ff. de adm. Tut. dicitur, ex præsumptionc generali, quod com­
muniter ante eam ætatem usu rationis homo non polleat. Naturaliter lo­
quendo alias infans est, qui sufficientem rationis usum non habet ad dis­
cernendum a malo bonum, licet septenni major sil ; uti e contra hoc sensu
infans non est, in quo rationis usus legale septennii tempus antevertit.
Impuberes patre orbati pupilli vocantur, si utroque parente privati, orphani, qui tamen, quoad effectus juris, priorum nomine simul veniunt;
puberes vero patre destituti ab anno 14. completo usque ad 25. minores, vel
mtnorennes dicuntur; ac tandem a perfecte expleto 25. ælatis anno majores,
sive majorennes, attento jure communi, Tit. ff. ex quib. caus. Maj. in integri
rest, nisi ante veniam ælatis impetraverint a summa potestate, vel eo, cui
hoc summa potestas concessit, ut Comite Palatino, L. 1. 2. 3. C. de his, qui
ern. œtat. impelr. : quam veniam vi juris comm. Horn, impetrare possunt
masculi, cum sunt 20.; fcminie, cum 18. annorum sunt, L. 2. cit.; cum enim
femina· biennio citius a tutela liberentur, quam masculi, cur non etiam,
si velint, prius a cura liberari possent, praesertim cum non tam non pro­
dig®, quam suarum rerum tenaces, ad illasque prae masculis altcuke esse
soleant. Cælerum jure provinciali hic illic minor ætas quam 25. annorum
ad majorennilatem sufficit : sic jure Saxonico sufficiunt anni 21. Prælerea in
Imperio filii Principes Electores vi Aureæ Bnllæ anno 18. ælatis majorennes
evadunt ; ac quidam alii Imperii Principes ex privilegio Cæsareo.
334. Dico I. Pupilli, etsi veri sint rerum suarum domini, de iis tamen pro
arbitrio sine auctoritate tutoris disponere non possunt.
Prob. P. pars. Pupillus enim verus lueres est defuncti patris, in hujus igi­
tur jus ct dominium succedit ; unde ad Gai. 4. ait Apostolus : Quanto tern­
iore livres parvulus est, nihil differt a servo, cum sil dominus omnium. Nec
obesi veritati dominii, quod pupillus pro suo placito nequeat de rebus suis
eas alienando disponere; hoc enim non ex defectu dominii, sed sufficientis
usus rationis ad res debile administrandas requisiti oritur, qua dc causa
iuia illud pupillo non permittunt. Deinde disponit de icbus suis pel lulo-

1J-

rem, cujus voluutas fictione juris est eadem cum voluntate pupilli. Vjj,
num. 337.
Prob. 2,*. pars. Expr. Inst. de Auctor. Tutor, ubi hæc datur regula,quando
necessaria sit tutoris auctoritas : Auctoritas tutoris in quibusdam casibus pupillis necessaria est, in quibusdam non est ; ut si quid dari sibi stipulentur, non
est necessaria : si aliis promittant, est necessaria. Xempe placuit, meliorem
quidem conditionem licere cis facere, sine tutoris auctoritate ; deteriorem rm·
non aliter, quam cum ea; unde in causis, in quibus obligationes mutua· na­
scuntur, ut in emptionibus, venditionibus, etc. si tutoris auctoritas non inter­
veniat, ipsi quidem, qui cum his contrahunt, obligantur; at invicem pupilli
non obligantur.
I nde consequitur 1°. quod pupillus sine tutoris interventu possit stipulari
sibi : acceptare donationes, remissiones, verbo , ex quocumque titulo lucra­
tivo acquirere, quia in mere lucrativis meliorem suam conditionem facit;
nec, quod in favorem ejus est introductum, ut scilicet tutorem adhibeat, in
ejus detrimentum detorqueri debet L. 6. C. de LL. 2°. Non vero sine aucto­
ritate tutoris potest ipse donare, promittere, remittere, quomodolibet alie­
nare, quia in his conditionem suam redderet deteriorem. 3°. Contractas
utrinque onerosi, inscio tutore, cum pupillo ini ti, etsi obligent alios contra­
hentes pupillo, non tamen per illos pupillus obligatur aliis ; unde hi con­
tractus claudicare dicuntur. Idque saltem pro foro civili certum; au æque
pro foro interno, alibi discutiemus.
Porro auctoritas tutoris in ipso negotio juxta §. 2. Inst. de Auct. Tui.
interponi debet, hoc est, antequam partes transeant ad alium actum. Potest
igitur interponi adhuc post contractum, si modo in continenti fiat,dum
adhuc quasi statur in negotio. ante scilicet, quam ad alia partes deveniant;
auctoritatis enim interpositio solemnitas est ad integrandam pupilli perso­
nam in ordine ad gerendum negotium necessaria; solemnitas vero, quæest
ad integrandam personam necessaria in ipso actu, necesse est, interveniat;
vel secus, actus erit invalidus, arg. L. 137. pr. ff. de Γ. 0.

333. Dices 1°. Quod in uno ex correlalivis statutum est, statui quoque
debet in altero, L. fin. [f. de Acceptil.; ergo si contrahentes obligentur pu­
pillo, etiam hic illis obligari debet.
R. I). Ant. Si pro corrclativo Utroque eadem stet ratio C. si non .V. Est
vero hic dispar ratio : pupillus enim, cum infirmæ aetatis ac judicii sil,
facile ab adulto circumveniri potest; æquum igitur fuit, ut lex pupillo fave­
ret. Hanc vero legem adultus ignorare non potest, saltem non debet; scien­
ter igitur cum pupillo contrahens sibi imputet, quod ipse pupillo, non
vicissim hic ipsi obligatur; hoc est. ut in pupilli arbitrio sit, velilnc, sine
consensu contrahentis alterius, a contractu recedere, vel non; alter vero
resilire non possit sine consensu pupilli.
At, quia tamen hoc perquam incommodum est alteri, utpote qui sic j»erprtnœ obligationis nexu obstrictus manet, cum contra pupillus extra omne
vinculum sit; jus hoc incommodum sic temperavit. ut altori contrahenti
liceat adversus pupillum agere, ut auctore tutore declaret , velilnc contra­
ctum implere vel ab eo recedere, L. Julianus. 13. §. 20. ff. de Aci. Empl.
Qua decim ati' ne facta, pupillo variare amplius non licet, sed per hanc jus

193

DE DOMINIO LAICORUM.

DE DIVERSITATE DoMIMOlllM.

suumomilc, quod habuerat antea, consumpsisse censetur. Arg. L. 20. ff.
de Opt. Legat.
336. Dices 2°. Si pupillus non egeat auctoritate tutoris in lucrativis; ergo
etiam sine ea potest adire hæreditatem , petere possessionem, suscipere
fideicommissum.
R. .V. Hiat, ex §. 1. Inst. de Auct. Tut. ubi hæc tria in specie pupillo dene­
gantur. Ac ratio est, quod, etsi actiones illæ per se loquendo lucrativae sint;
sæpe tamen periculum læsionis subest, cum secum trahant obligationes alias,
ac periculosas lites. Sic qui hæreditatem adit, obligatur creditoribus et
legatariis, L. 8. ff. de acquir. Hcer. Deinde aditio hæreditatis solemnilatem
desiderat juris, ejusmodi vero actiones auctorem pariter tutorem desiderant,
L. 19. ff.de Auct. Tut. Demum in aditione hæreditatis maturo animi judicio
opus est, L. 20. 28. ff. de acquir. Hœr. quia in hæreditate etiam lucrosa onera
metuenda, L. 4. in fin. ff. ad senatusconsultum Treb. tale vero judicium in
pupillo deest. Intellige hæc de hæreditate extranei, non vero patris, quam
ipso jure, sine tutore pupillus acquirit, L. 8. pr. ff. de acquir. Hœred.
Inst. 1. SedL. 26. ff. de conditionib. Institution, si pupillus sub conditione
hæres institutus fuerit, conditioni etiam sine auctoritate tutoris parere
potest; ergo etiam.
.
R. .V. Cons. Nam longe aliud est ponere conditionem, qua posita quis
acquirit jus adeundi hæreditatem; aliud actu adire hæreditatem : in priori
nihil læditur pupillus ; nec subeundi damni periculo exponitur, sed lucratur
jus absolutum adeundi hæreditatem ; sed actu adeundo est in periculo læsionis.
Inst. 2. L. 7. v. nisi etiam impuberi. C. qui admitti ad bonor. poss., L. 18.
in fin. C. de jure, delib. absolute edicitur, etiam sine auctoritate tutoris posse
pupillum petere bonorum possessionem, imo etiam impetrare. .
R. D. Sine auctoritate tutoris, et etiam sine auctoritate Prætoris Ύ. non
tamen sine auctoritate Prætoris, tutorem supplentis C. Responsio ex ipsis
citt. LL. colligitur.

337. Dico II. Minor, vêl minorennis etsi holiorum suorüm retineat domi­
nium, sine tamen curatoris consensu , si quem habet, nequit dc iis valide
disponere, plane sicut de pupillo dictum. Ac constat ex L. 3. C.dcin integr.
restit. Minor.
Ratio vero est, quod curator non minus detur a jure rebus minoris , quam
lutor rebus pupilli, ne in iislædalur, cum, ex L. L.etoria, universim juven­
tutis fragile consilium sit, cl multis suppositum captionibus.
Dixi vero 1°. sine curatoris consensu, si quem habet; si cnirn curatorem
non acceperit ( quod hodie non est infrequens, etsi perraro pupillus
relinquatur absque tutore), minor valide obligatur, cum eo casu possit dc
rebus suis disponere; ut tamen, si læsus fuerit, probata læsionc, gaudeat
beneficio restitutionis in integrum, L. 3. cit. Hæc vero ipsa in integrum
restitutio valorem actus supponit.
Competii vero hoc beneficium minoribus quomodocumque laesis, licet
curator consenserit, L. ult. C. si ad vers, rem judic. Tit. C. si Tut. vel Curat,
irilerv. imo etiamsi intervenisset magistratus decretum, L. 11. C. deprœd. et
al. rcb. min. sine deer, non alien, exceptis duntaxat sequentibus casibus,
III. p. 2.

13

F. -

194

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

1°. si major factus rem ratam habuerit, vel jam major perfecerit, quod adhuc
minor coeperat; ita et si litem, quam coepit minor, absolverit factus major,
nisi adversarii dolo Iis eo usque protelata fuisset. Primum constat L. 3. ff.h.
t. Tit. C. si maj. fact. De reliquis par ratio est, et Doctorum sententia. 2°. Si
minor cum minore negotium habuerit, L. 11. §.6. ff. de Minor. 25. ann.
L. 34. ff. cod. 3°. Si majorem se dolose dixerit, Tit. C. si. Min. se Maj. 4®. Si
citra dolum, metum, contractui apposuerit juramentum, Auth. Sacram, pub.
C. si adeers. vendit. 5°. Si veniam ætatis impétrant, modo non læsus tunc
sil alienando immobilia, L. 3. C. dc his, qui vcn. œlat. 6°. Si læsus casu
forluilo, L. 11. ff. dc mino. 7°. Si ex decreto judicis solutum, L. 23. C.de
Admin. Tut. 8°. Si læsus a parente, vel patrono, personarum reverentia om­
nem ei excludente restitutionem, L. ult. qui ct adeers. (pios in integr. 9®. Si
minori actio alia ordinaria in promptu sil, L. 16. ff. de Min. Demum si ob­
stet praescriptio longissimi temporis, L. ult. C. in quib. caus. in integr. rest.
Dixi 2°. de bonis; potest enim personales obligationes contrahere, si ad
rerum alienationem non tendant, ac terminati ve reales non sint. Sic valide
contrahit sponsalia ac matrimonium ; profitetur religionem : ad operam per­
sonalem quamlibet se obligat, L. 101. ff. de Γ. 0.
338. Dico Ill. Pupillo lutor, minori curator dari solet.
Colligitur ex hactenus dicti?. Differunt autem : 1°. Tutor principaliter
personæ pupilli datur, ac in consequentiam administrandis bonis; contra
curator rebus gerendis et administrandis, L. 8. C. de Nupt. Nov. 117. c. 1. 2®.
Finitur tutoris officium, pupillo pubertatem adepto ; alterum curatoris, cum
minor factus major, sive expletis legalibus annis, sive impetrata ælatis
venia. 3°. Invitis pupillis tutor datur; at attento jure communi Romano,
curator minori non nisi volenti, præterquam in litem, §. 2. Inst. dc Curat.
-P. Tutor etiam testamento dari potest, secus curator, §. l.Inst. h. t. Hodie
tamen generali Germaniæ consuetudine indistincte minores compelli pos­
sunt, ut curatores recipiant in negotiis quibnscumque etiam extrajudicialibus usque ad majorem ætatem, nisi veniam impetraverint ælatis , quod et
xcllc videtur Ordinatio Politica Rudolphi II. de. anno 1577. Tit. 32. §. 1. Unde
et vi Ordin. Polit, ejusd. et consuetudinis curatorem etiam testamento con­
stitui posse, indubium est. Demum curator etiam majoribus subin datur
rebus suis recte præessc non valentibus, ut prodigis, furiosis, mente captis.
Cælerum tam tutor, quam curator, 1°. conficere debent inventarium bono­
rum ac jurium pupilli, vel minoris, velui rationum reddendarum fundamen­
tum. 2°. Pnestare satisdationem, sive cautionem res pupillo vel minori salvas
fore. Inst. h. t. Ac licet ab hac obligatione olim immunes essent ii, in quos
nulla cadebat suspicio, ac proinde tutores testamentarii, quod, cum paterno
essent judicio electi, testator censeretur eorum comprobasse fidem ac dili­
gentiam; modo tamen ex Ileform. Polit, a Carolo V. ad satisdationem
tenentur omnes, adjecto juramento; quod tamen alicubi vi consuetudinis
solum sufficit. 3°. Tenentur ad culpam, non quidem levissimam, tamen
levem, L. 7. C. arbit. Tut.
Unde varia pupillo contra tutorem actio nascitur : actio tutelæ: actio ex
stipulatu rem pupilli salvam fore : actio hypothecaria, quatenus bona tutoris
sunt tacite bypolhecata pupillo a tempore susceptæ tutelæ, ita, ut ad quem-

DE DOMINIO LAICORUM,

493

cumque devenerint possit ea extrahere, ut sibi satisfiat, L. pro off. C. de
Admin. Tut. lot. tit. ff. de fidejuss. et nomin. Idem de minore respectu cura­
toris dixeris.

339. Dico 71'. Triplici modo tutores constituuntur ; testamento: a lege : a
magistratu; unde tutela triplex oritur : testamentaria : legitima : dativa.
Tutela, in genere est vis et potestas in capite libero, ad tuendum eum,
qui propter cvtatem suam se defendere nequit, data ac permissa. Dicitur
vis et potestas, id est, facultas et jus faciendi aliquid, tutori competens,
suntque duæ voces, quæ idem expressius denotant, sæpius injure conjungi
solitæ, L. 17. ff. de LL. §. 3. Inst. de Interdict., L. 7. C. de Codicill. In
capite libero, sive in personam pupilli liberam, tum a potestate patris, tum
potestate dominativa, qualis est domini in servum ; adeoque in eum qui sui
juris est; pupillus enim ct liber et sui juris esse debet, L. 6. et fin. L. 14.
ff. h. t. Ad luendum, etc. unde liquet principaliter tutorem personæ dari,
rebus potius in consequentiam. Demum ex his data ac permissa collegerunt
Romani, tutelam esse munus publicum, ipsumque filiumfamilias ejus susci­
piendae capacem esse.
Testamentaria est, cum parentes liberis ac nepotibus in sua potestate
constitutis, nisi post mortem avi recidant in potestatem patris, testamento
tutores, dant, §. 3. Inst. de Tutel. Jus enim dandi tutores patriæ potestatis
effectus est. Unde 1°. pater filio exhæredato dare tutorem potest, L. 4. 31.
ff.de Testam. Tut. quia cxhærcdatio patriam potestatem non evertit, L.
fm.ff. unde legitim, neque statim , sed primum post hæreditatem aditam
jussui haeredisextinguit. 2°. Potest dare posthumo, sive ventri. §. 4. Inst.
h. I. is enim , ubi de favore ejus agitur, licet adhuc in ventre sit, pro nato
habetur, L. qui in utero 7. ff. de stat. hom. itaque jam esse in patris potestate
fingitur. 3°. Nequit tamen dare emancipato. 4°. Neque mater dare tutorem
potest suis liberis , quia hos in potestate non habet, nisi cos simul hæredes
instituerit, L. 4. ff. de Testam. Tut. tum enim, quia rei, sive hæreditati
potius testamento reliclæ, quam personæ videatur dedisse tutorem, susti­
netur ea tutoris datio ob benignam voluntatem matris, cslque a magistratu
confirmandus tutor, L. 2. ff. de Confirm. Tut. Si tamen mater ultra legili*
mamlibcros hæredes instituerit ; secus, si tantum in legitima; tum enim
etsi lutor datus confirmari possit, non necessario debet.
Legitima a lege proxime defertur, quando non adest lutor testamentarius,
in cujus tantum defectum succedit legitima. Ac quidem olim lege XII.
Tabularum proximo agnato, vel pluribus, si plures gradu pares simul
adessent, ut, quoniam hi jure antiquo succedebant intestato patri, etiam
penes eosdem esset tutelæ onus; unde dicta : Legitima agnatorum tutela.
Ac licet postea Prætor etiam cognatos admiserit ad successionem , t. t. ff.
unde cognât, quoad tutelas tamen nihil immutavit. At sublata jure novissimo,
.Vor. 118. c. 4. et 5. inter agnatos ct cognatos differentia quoad successiones,
etiam tam avunculus, quam patruus ad tutelam admittuntur, quantum
ad bona allodialia, non vero fcudalia; in his enim quoniam adhucdmn
succedunt agnati soli, etiam soli tutores sunt. Stryck. in e.vam. Jur. Feud.
c. Ί. Q. 15. Brunnem. ad Auth. Sicut. C. de legit. Tut. Gætcrum jure novis­
simo et mater, si esse velit, est legitima tutrix suorum liberorum; vel, si

196

*

if

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

nolil.aul superSles non sit. avia : quin, testamentariorum hitbrum de*
Teclu, legitimis aliis agnatis et cognatis præfeninlur, Aut h. Matri ct Atia
C. qu. mal. lutei, off. fung. Νυν. 118. c. ΰ. neque solum in allodialibus,
sed etiam probabilius in feudalibus, etsi enim in his non succedant mater»
et avia, quia tamen tutela his non defertur ratione successionis, sed sin­
gularis allectionis, non apparet, cura tutela in feudalibus excludi debeant.
Si tamen renuneient secundis nuptiis, senatusconsulto Velleiano. Νυν. 22.
c. 40. .You. 89. c. 11. Aoo. 118. c. 5. Aulh. Matri. Aut. Sacramentum. C.
quando mul. tut. off. fung. pass.
Porro pneter legitimam agnatorum tutelam, erat jure veteri alia legi­
tima patronorum in libertos et libertos impuberes : legitima parentum tutela
in liberos impuberes emancipatos. Fiduciaria, quæ post mortem patris
emancipatoris liberis ejusdem masculis, si perfectæ æ tatis essent, ciat
delata in impuberem emancipatum. Atque hæc legitima tutela fiduciaria ei
mente Justiniani est. Inst. h. t. Ulpiano ante tutela fiduciaria fuerat tutela
parentum. At hæ lutclæ species hodie extra usum sunt.
Dativa , quæ deficientibus testamentariis et legitimis tutoribus, ex lege a
magistratu datur, Inst. h. t. Etiam Attiliana dicitur a lege Altilia, quæ
auctore Attilio Regulo Trib. Pleb. haud dubie condita. Dabatur Romæ a
Pralore urbano ex L. Attilia, in provinciis a Præsidibus ac, L. Julia d
Titia Inst. de Attii, lut. ff. de Tutorib. et Curatorib. dat. ab his, qui Jus
dandi habent. C. qui dare Tutores. Igitur tutela dativa subsidiaria est, data
in subsidium, dum testamentaria et legitima deficiunt.
Finitur demum tutela 1°. morte sive pupilli, sive tutoris; nec enim ad
hæredes transit, cum et in legitimam non tanquam hæredes, sed tanquam
proximi agnati tutoris defuncti,et propinqui respectu pupilli succedant, L.I6.
ff. de Tui. 2°. Diminutions capitis, ac pupilli quidem qualibet, tutoris tantum
maxima et media, §. 1. 4. Inst. h. t. 3°. Pupillo pubere facto, pr. Inst. h. t.
4°. Pupillo arrogato. 5°. Testamentaria, sub conditione ct in diem data, ve­
niente die et existente conditione, §. 2. u. Inst.h. t. L. 1 i. ff. de tut. 6°. Eliam
excusatione, Inst. h. t. ac remotione tutoris, ob suspecti crimen, Inst. cit.
An et quando remotio tutorum post se trahat infamiam juris? mullum inter
Jurisconsultos controverlitur. Proinde juris et exercitii gratia sit.
ARTICULUS VI.
AN TUTOR OB CULPAM REMOTUS MOTARI DICENDUS SIT, SIVE INFAMIS FIAT.

310. Tutorem, qui ob dolum in rerum pupillarium administralionecom­
missum removetur, a tutela non sine infamia recedere, facile inter omnes
convenit, ac constat jure claro, Inst. de suspect. Tutorib. L. /in. C. desusp.
Tut. L. 3. in /in. L. 4. ff. eod. Atque liquidum est singulis, eum ob culpam
levem recedentem nihil contrahere infamiæ. Imoob culpam levem removeri
lutor ut suspectus non potest; saltem non debet, tum quia id ipsum pupillo
damnosum foret, tam crebro mutari tutores, cum præsertim satis ei consuli
possit actione tutelar, tum quod culpa levis cum bona Ode esse conjuncta
possit. Tota igitur controversia eo recidit : an remotus ob culpam latam
æque, ac reinutus per dolum, liat infamis, scilicet infamia juris, quæ atrox

DE DOMINIO tAICORUM.

497

poma est ; nam ita infames excluduntur a dignitatibus, c. 87. de Ii. J, in fi.
c. 23. de Accus. L. 2. C. de Dignit. ; evadunt irregulares, C. ult. I). S|.;
nequeunt postulare, sive advocati munere fungi. L. 1. §. K. et G. ff. de postul.;
nequeunt esse testes, c. 39. Caus. 2. q. 7. etc. Unde hujus quaestionis scopus
intelligitur. Culpa levis autem est omissio diligentiæ quam communiter
soieries ac diligentes , et prudentes adhibere solent. Culpa /αία est omissio
illius quod communiter homines, communi sensu utentes, facere solent.
§. 3. Inst. quib. mod. re contrah. oblig.
341. Dico. Tutor remotus ob culpam latam non iit infamis. Est communior
ac verior Jurisconsultorum sententia.
Prob. I. Ex L. 3. §. fin. ff. de suspect. Tutor, ubi dicitur, quod is, qui ob
segnitiem, rusticitatem, vel inertiam, simplicitatem, vel ineptiam remotus
est, salva existimatione tutela abeat : atqui defectus hi omnes soli culpae
levi adscribi non possunt, utpote quæ ex dictis est omissio illius, quod soier­
ies ac industrii facere solent pro rebus propriis conservandis, L. 2. 5. §. 1G.
If. fam. hercisc., L. 1. ff. de tut. et rat. dist.
Prob. II. §. G. Inst. de suspect. Tut. ait Imperator simpliciter, indistincte,
obculpam remotum non æque fieri infamem ; ergo et culpam latam excipit:
dictum enim de toto, vel genere, eliam dictum censetur de. quavis specie
sub genere contenta, nisi aliquae species alibi repcriantur exceptæ, L. 49. §.
interest, fi', de Leg. 3. L. fin. C. de hœred. vel act. vend. Et præsertim cum
pœnaet odia restringi debeant, c. IS. de H. J. in G. L. pen. ff. de pan. cap.
Deinde textus §. 6. Inst. de illa intelligi culpa debet, de qua erat dubium,
an lutor ob eam commissam infamis fiat, sed dubium erat tantum de culpa
lata; nam poenam infamiae non incurri ob culpam levem, aliunde dubitabat
nemo; hæc enim pœna non esset proportionata culpæ levi, dura quis non
eam adhibuit diligentiam, quam diligens ac solers adhibuisset. Dein quia in
pluribus legibus sup. cit. culpa lata æquiparatur dolo, dubium fuit, an,
sicut tutor ob dolum remotus incurrit infamiam, ita et remotus ob culpam
latam; hoc dubium hic Imperator decidit, dicendo quod non æque, scilicet
ac per dolum, infamis fiat ob culpam nimirum latam.
Prob. III. In poenis atrocioribus culpa lata non æquiparatur dolo, nisi id
clare exprimatur : sed pœna infamiæ ad pœnas atrociores perlinet ; ergo.
Maj. constat ex L. 7. ff. ad L. Cornel, de sica. Min. etiam patet ex effectibus
infamiæ supra recensitis : item ex L. 8. §. 2. fi', quod met. caus. ubi dicitur,
viris honestis non minus famam, quam vitam cordi esse debere, et subjicit
Jurisconsultus per existimationis amittendæ suspicionem talibus majorem
ipso vitae periculo melum incuti. Unde et illud axioma : Fama et vita pari
passu ambulant.
■ *
Accedit, quod in omnibus locis, in quibus de removendo suspecto, ac
infamia ob remotionem incurrenda agitur, semper solius doli fiat mentio, ut
§.6. Inst. cit. L. II. §. notatur, ff. de his, qui not. infam. L. ull. C. de
suspect. Tutor. ; ergo non debet ad culpam latam extendi, cum per se pœnas
ac odia restringi oporteat, atque in dubio, saltem incerto ubi de gravibus
pœnis infligendis agitur, semper admittenda sit interpretatio benignior,
L. 18. ff. de Legib. cum sequenti. Ac demum ratio est, quod nimis durum
sit, ut lutor, qui gratis gerit tutelam, et sæpe invitus, etiam ubi nullus

198

DE DIVERSITATE DOMINIORUM.

intervenit dolus, teneatur non tantum ad damna omnia culpa sua pupillo
illata compensanda, sed præterea subire atrocem infamiæ pœnam. Dictat
etiam ratio ac naturalis æquitas, quod non debeat esse eadem conditio
illius, qui versuto ac doloso animo egit, tum alterius, qui non nisi negligentia et mera incuria deliquit. Unde pro hac sententia aperte stat major
æquitas, ac proinde, etsi pro hac sententia non staret major legum auctoritas, quod gratis dictum sit, in dubio jurium et legum conflictu hoc ipso esset
præferenda sententia benignior, L. pen. ff. depern.

342. Obj. I. Culpa lata passim jure æquiparatur dolo, L. 1. ff. si mtns
fais. mend. dix. L. i. §. 2. ff. si is, qui test. lib. esse. L. 22. §. 3. ff. ad
senatusconsultum Treb. L. 8. //'. de Precario, etc.; ergo.
R. D. Jnt. Æquiparatur dolo in contractibus; vcl in judiciis civilibus;
vel quando de reparatione damni agitur; vel aliquando in casibus jure
expressis quoad pœnam tantum pecuniariam , vehit L. 1. ff. si mens fab.
L. L ff. siis, qui test. lib. C. in criminalibus, delictis, dum de pœna
•ΐι
atrociori corporali
, vel infamiæ agitur .V. Tunc enim dolo non æquiparatur
excit. L. l.ff. ad L. Corn, de Sica, et dictis supra.
Inst. i. In hac ipsa L. 7. ff. ad L. Corn, dicitur : in hac lege culpa lata non
accipitur de dolo; ergo in aliis, etiam poenalibus culpa lata accipitur pro
dolo; quia hæc : in hac lege, vim exceptionis habent.
R. C. Ant. N. Cons. et rat. Verba illa, in hac lege, non esse per modum
exceptionis posita, inde liquet, quod etiam in deliciis aliis, extra L. 7.
cit. culpa lata non comprehendatur sub dolo : sic enim dolosus incendiarius
punitur supplicio ultimo, L. fin. §. 1. ff. de incendiar. Culposus tantum
castigatione, vel pœna arbitraria, L. 3. §. 1. eod. L. fln.ff. de off. Prœf.vigil.
Inst. 2. Per L. 38. §. 5. ff. de pun. si quis poculum amatorium aut abor­
tionis dederit, etiam sine dolo, eoque poculo homo, partus vel mulier,
pereat, supplicio ultimo afficiendus est, ergo et in poenis atrocibus culpa
lata æquiparatur dolo ; nam hic talis puniendus morte dicitur sine commisso
dolo ; ergo ob culpam latam.
R. D. Ant. Etiam sine dolo ex una parte C. Ex omni parle .V. Licet enim
talis in dolo non fuerit in sensu , quod non habuerit animum , partum, vel
mulierem occidendi, ul vult lex ; in dolo tamen fuit quoad propinationem
poculi legibus severe prohibitam ; cum hoc ipsum , dare ejusmodi poculum,
gravissimum delictum sit; unde et pœna illa specialiter lege statuta fuit.
Inst. 3. Judicium depositi famosum est, L. 1. et G. §. 6. ff. de his, qui not.
infam. ct tamen in eo sub dolo comprehenditur culpa, L. 32. ff. Depns.
Argentarius, si dolose non exhibet rationes, ex dolo condemnatus fit infa­
mis, ct tamen etiam culpa lata sub dolo hic intelligitur, L. 8. ff. deedend.
ergo ct in judiciis famosis sub dolo simul culpa lata venit.
R. D. Ergo sub dolo culpa comprehenditur, quoad reparationem damni
C. quoad pœnam infamiæ .V. Judicia illa solum tunc famosa sunt, sive
notant condemnatum, si quis condemnetur ob dolum , non vero quatenus
quis in iis condemnatur ob culpam. Idem ad similia alia respondendum est.
Imit. 4. L. ^.ff. de inccnd. Qui redes, acervumque juxta ædes positum
combussit, vinctus, verberatus, igni necandus decernitur, ab caquepœna

•A*Ê

«

•1,. ·& Æ. ·-S<>·.'/;·Γ* .

DE DOMINIO LAICORUM.
solus

casus, sive

Cons, utramque.
Deinde

levis intelligitur.

ergo

culpam

ob

eamdem

latam

ergo et culpa lata par dolo habetur.

incurret pœnam ;

R. ;V.

eximitur;

negligentia

199

Sub

ob

negligentia enim

culpam

, ceu genere, et culpa lata et

latam puniri

posse

quempiam

pœna

etiam aliqua corporis, concesserim ; non tamen pœna eadem, quia quis ob
dolum plectitur, etiam ob culpam puniri
proporlionata non

debet ;

cum, secus , pœna delicto

esset.

ff. de suspect. Tutor, plane culpam latam dolo
æquiparat; ait enim: si fraus non sit
admissa, sed lata negligentia, quia
ista prope fraudem accedit, removeri hunc quasi suspectum oportet; ergo.
Item L. 22. ff. depos. edicitur : qui non eam diligentiam rebus depositis ad­
hibet quam suis (quæ est culpa lata) fraude non careat, et salva fide hoc
non potest facere ; ergo rursus.
R. Ad Γ“*.
Expl. Culpam latam dolo æquiparat quoad remotionem
tutoris C. quoad infamiæ pœnam N. Hoc ipsum lex innuit, dum ex negli­
gentia lata
infert : removeri
hunc oportet;
ubi nihil de infamia;
tum,
quia vult eum removeri quasi suspectum, ergo non ut vere suspectum ; sci­
licet Jurisconsultus particula limitante quasi usus est, ut ostenderet, culpam

Inst.

L.

3. Sed

7. §.

1.

comparari, non quoad

hic dolo solum quoad remotionem

Ad 2U1U. D. Cons.
damni C. quantum ad
R.

Ergo

culpa lata dolus est quantum ad

infamiam

N.

dicere

non

fama

se

rem

quod

est,

sumuntur ; sed sensus

possit,

qua

salva fide

tideliter custodivisse,

depositam

pro existi­

depositarius ejusmodi

tidem in contractu datam , si minorem in re deposita

implevisse

ac

custodienda

diligen­

fraude non careat,

quam in rebus propriis. Unde hæc :

tiam impenderit,

reparationem

Plus ex hac lege evinci nequit, in

nequidem infamiæ mentio occurrit ; neque enim hæc :

matione vel

infamiam.

re-

sarcitionem rei deposit® respiciunt.

343.

Obj. II.

Appellatione culpæ simpliciter,

sine

adjuncto,

regulariter

Inst. quib. mod. re contrah. oblig. L. 23. §. 33
([. depos. L. 13. §.ult. ff. depignor. act. L. 23. ff. de B. I. ; ergo Imperator
§■ G. Inst. de suspect. Tut. dum ait : tutor suspectus remotus, si quidem oh
dolum, famosus est, ob culpam non cequc; intelligit culpam levem ; ergo ob
culpa levis continetur, ut §. 3.

culpam latam

R.

D. Ant.

rationes

fiet

infamis.

Intelligitur
aliam

legales

Cons. Vel D. sic :

culpa

levis,

substrata

si

interpretationem

non

materia,

suadeant

C.

textus,

secus

item

N. Ant. ct

Intelligitur culpa levis in materia civili, dumque dc damni

resarcilione agitur

C.

in materia poenali

N.

In prioribus tenet regula, quod

nomine culpæsimpliciter prolatæintclligatur levis; sic dum dico :

venditor

tenetur de culpa rei vendilæ ; conductor tenetur dc culpa rei conduct®, idem

est, ac si dicerem

tenetur de culpa levi :

allate. Sed non

tenet in

materia poenali

sicar.

Prob.

Conci,

tum juxta

2.

ac tales sunt

tum

juxta

L.

leges in prob.

7.

tum adhuc praeterea juxta

autcc.

ff. ad L. Corn, de
L. Ί. ff. de injur.

per quam in causis ad honorem pertinentibus vagari non oportet.

Inst.

Dnm

L.

1.

ff. de tut. et rat.

dicitur,

tutorem debere praestare dolum,

culpam intelligitur le­
vis; ergo etiam §. G. Inst. de suspect.
Tutor, per hæc : ob culpam non æque.
R. T. Ant. cum non satis hoc evincatur ex L. 1. cit. quia utramque culculpam , ac quantam

insuis

rebus

diligentiam,

per

200

DE DIVERSITATE DOMINIOREM.

pam, latam el levem, praestare tenetur. Ύ. Cons. Ratio differentia) est ; quod;
aliunde ex aliis juris textibus constet, tutorem obligatum esse pupillo suk
culpa levi; ergo per culpam in L. i. cit. possumus intelligere levem. At voro,
nullo ex textu constat, ob culpam latam aliquem notari ; imo, cum dubium,
esset tantum dc culpa lata, au ob eam remotus infamis fieret, atque Impe­
rator indistincte edixerit, tutorem ob culpam non æque infamem fieri ; di-,
cendum, eum culpam latam intellexisse ; tum eliam ob alias additas in
Conci. rationes; tum denique, quod, si culpam levem intellexisset, nihil
operata esset ejus enunciatio, quia per se aliunde constabat omnibus, ob
solam culpam levem haud infamem quemquam reddi.

Ί

Ί

Μ

·.

; f ' g!

3-44. Obj. 111. L. fin. ubi pupill. educ. deb. Si ob tutoris absentiam res
pupilli male administrat® sint, isqne congruis alimentis carere debuerit,
Pnetor jubetur vel removere tutorem, si dignus tali nota videbitur, vel ad­
jungere curatorem ; ergo ob latam culpam, qualis est absentia tutoris, re­
motus notatur, sive infamis sit.
R. D. Cons. Ergo notatur nota infami® Ύ. remotionis C. Etiam per
remotionem quamdam notam levem incurrit apud honestos viros, quæ est
quoniam infamia, de facto, sed nondum de jure. Hanc vero nolam remo­
tionis cit. L. intelligi, ipse suadet verborum tenor ; ait enim, vel esse re­
movendum , si tali nota dignus videbitur; ergo particula tali relativa se ad
remotionem refert, utpote quæ tantum praecedit. Deinde etsi daremus, par­
ticulas tali nuta sumi pro infamia infligenda per sententiam ; nihil inde
contra nos sequeretur ; nam adhuc sensus esse posset hic ; removendum,
esse, si dignus tali nota videbitur, id est, si dolose absens fuerit.
Inst. 1. Eliam ipsa remotione infamiam contrahit; ergo. Prob. Ant. ex
L. 42. ff. de V. S. qua dicitur : probra quadam natura turpia esse, uti fur­
tum, et adulterium (sed ad hiec etiam dolus pertinet ; cum et natura turpe
sit committere dolum ), quadam more civitatis, ut tutela removeri ; ergo qui
ob culpam latam removetur, incidit in probrum civitatis, nam dolus natura
probrum est ; ergo etiam tit infamis; in probrum enim civitatis incidere/S
haud dubie est infamem fieri.
R. D. Cons. Ergo ob culpam remotus committit opprobrium civitatis, et
simul incurrit infamiam juris A’. infamiam quamdam facti, seu aliquam,
existimationis in populo maculam C. Fatemur, quod lex cit. sit intelligenda
de eo, qui ob culpam latam remotus est a tutela, quodque incurrat quod­
dam opprobrium civitatis; nam qui removetur ob dolum, opprobrium in­
currit natura turpe; sed inde non sequitur, quod infamis fiat infamia juris,
sed quod tantum infamia facti, id est, male audiet talis tutor apud honestos
ct bonos, id quod amplius patet ex lege ipsa, quæ in fine dicit, tale pro­
brum etiam in hominem idoneum posse incidere : sed qui dolum committit,
in jure homo idoneus non est ; neque in jure homo idoneus infamia juris
nqlalur; idoneus namque hic idem sonat, ac integræ vitæ et famæ homo,
in quem nihil turpe cadere potest, quale vel maxime infamia juris est, Sicque fundamentum distinguendi probrum civitatis ab infamia juris ipsa lex
suppeditat.
Inst. 2. Culpa lataeliam hoc sensu probrum est, ul infamiam contrahat
juris; ergo Prob. Ant. L. It. §. 4. ff. de his, qui not. infam. qui per erro-·

DE DOMINIO LAICORUM.

201

rem sive ignorantiam juris mulierem in uxorern duxerit intra annum lucius,

ignarus scilicet, quod

scilicet juris : atqui error vel

infamia notabitur,

infamiam decreverint,

tali

leges

ignorantia juris

neminem

in

sed culpa

dolo,

lata constituit, ut norunt omnes; ergo vi hujus legis prope evidens fit, culpa

lata infamiam contrahi.

R.

Expl. et 1). Leijeni.

omnes ignorantes juris

commisit

§.4. t.

factum

cit.

ob

tale,

ac forte prælerea

hanc

illudatur.

cui

Aliud

per leges

illam ,

indecentiam

in

subesi

eludit,

ne

alias

obtinet,

nostro casu

C. L.

remotio enim

13.

dum

maritum,

juris igno­

sola vero

ignoranti®

infamiam; sed si causa remotionis infamans subsit,

alias

in hoc actu,

salis defunctum lugebat

patiebatur sanguinis;

confusionem

non

quæ

N.

Ideo , quia

ipso jure annectitur infamia

luctus nubens nec

infamiam

juris

essent, quod est notorio falsum.

famosi

videlicet

mulier intra annum

rantia

Infamia notabitur ob ignorantiam

prætcxtu

edicto

non

causal

de

se

quam solus dolus, non

culpa constituit.

348.

lata

Obj. IV.

tenetur.

culpa

confectione

dolum

1°.

L. Ί. §. 2. f}’. de admin, et peric. Tut. lutor de dolo, et
2°.
L. fin. C. de arbit. tut. lutor neglecta inventarii
suscipiens

tutelam

et culpam. 3°.

Juxta

letur lutor, non admittatur

ergo,
v
/k/ lum.

R.

Legem

imo levi

culpa lata,

L.
pro

Iit

39.

eo

infamis;

§.

distinctio

hic

fin. ff. de Procur.

procurator,

procedere quoad
illatum

quin

actionem

pupillo resarcire

inter

fiat

si suspectus postu­

famæ

quoniam

causa

ut damnum

tutelæ,

est;

dolo,

non vero fit com­

teneatur :

paratio quoad infamiam.

Si dicas :
vel

At

ait lex

:

solam latam negligenliam

hic negligentia comparatur

dolo quoad

tutorem praestare;

infamiam ;

vel ob

ergo

particulam,

so/am excludi culpam levem dicendum esset : atqui hoc posterius dici nequit,

cum tutorem teneri etiam culpa levi certum

L.

sit,

1.

18.

ration, distrah., L. 23. ff. de R. I. aliisque; ergo prius.
R. C. Ant. N. Cons. Neutrum sequitur : sed potius ibi
ul tutor quasi

illius reus condemnari non

possit, cum

ff. de tutorib. et

dolus

excluditur,

in casu ibi proposito

Glpianüs : Competet adversus
tutores tutelce actio, si male contraxerint, si prcedia comparaverint non ido­
nea per surdes aut gratiam. Deinde quaerit : Quid ergo, si neque sordide
neque gratiose, sed non bonam conditionem elegerint? quo casu non æque prae­
sumi dolus ac priore potest ; ac respondet : Recte quis dixerit, solam latam
negligenliam eos preestare in hac parte, ut sensus sit, non doli reus con­
non æque præsumi dolus posset; nam ait ibid.

demnandus

est,

cui

pam praestandam ,

dolum cum

Ad

2““.

condemnationi annexa

sicque particula

solam

infamia, sed solam latam cul­

non

culpam levem

excludit, sed

infamia.

R.

Hoc ideo,

quod

leges

tutorem,

qui

inventarii confectionem

L. Ί. de admin, et peric. tut.
famæ causa est ob dolum C. ob cul­

neglexit, id eum dolo fecisse praesumant,
/ii/3um.

pam N.
dolum,
tantum,

R.

D.

In

Quia vero

accusatione suspecti
ab

initio

litis

incertum,

ac consequenter per sententiam

hinc

non

facile

an

tutor removeri

infamis fiat ;-an

admittitur procurator, cum

in

vero

debeat ob
ob culpam

famosis reus,

principalis regulariter propria in persona debeant comparers in judicio.

et

DISSERTATIO IV.
DE MODIS ACQUIRENDI IIERJLM DOMINIA.

34G.

A

personis

res et modos

ad

acquirendi

earum

dominia

Imperator

L. 2. ct 3. Inst. Res vero, ut hic a Jurisconsultis considerantur,
illæsunt, quæ ejus sunt naturæ,
ut esse in bonis possint; quidquid vero
actu in patrimonio nostro est, ab iisdem pecunia appellatur,
L. 5. ff.
de lz. S.
Divisione prima aliæ divini ; aliæ humani juris sunt. Priores vel sacræ
sunt, vel religiosæ, vel sanctæ. Sacræ, quæ per Pontifices Deo rite conse­
crat® sunt, ut ædes sacræ, donaria ad ministerium dedicata Dei, §. 8. Inst.
h.l. Religiosæ olim sepulchra erant, §. 9. Inst. h. t. : quarum vero nomine
progreditur,

veniunt.

pœnali

quin

coemeteria,

nunc et

Sanctæ,

quæ

muniuntur,

licet,

perperam

h. t.

qui

eas

ac

abunde tradant jam

a

Constantini

divini T.

communes

dominio vel vere , vel

sunt, quæ,

e quibus hæc

Libri,

quantum ad proprie­

singulorum,

habiles, nec nisi jus ad

Inst.

quarum

universi­

usus penes sin­

quæ in singulorum patrimonio aut

Remota

Causæ vero

rem tribuunt ;

sunt

vel

de quo plura, ubi de praescriptione.

juris

singulorum. Inst. de R. D.

naturalis

aut

rursum Jurisconsulti

sunt,

unde

modi acqui­

gentium;

vel juris

:*<;··
aliarum

enim rerum dominium jure

aliarum dc jure civili consequimur.

Originarii

dominii vel

sunt tituli ad transferendum dominium

re, ipsumque tribuunt dominium ;

acquirendi

naturali et gentium ;

est,

Vel

1.

dominii rerum, neglecta rerum in se sterili philoso-

remote, vel proximae sunt.

Proxima, quæ jus in
rendi appellantur.

publicæ,

Vel

universitatem

penes

phicaque contemplatione, observant Jurisconsulti.

Ium derivativos.

cum princi­

fictione juris sunt.

At hic causas potius

juris naturalis

vero scripsit

temporibus inter

usus penes singulos ex populo.

pariter

gulos ejus universitatis. Vel

civilis. §.

V.

liltora maris, aqua profluens.

quarum proprietas

Modi

Perperam

quantum ad usum , omnium sunt hominum, §.

proprietas est penes populum,

347.

vel speciali sanctione

potuisset et ipse addiscere.

humani rursus vel

velut aer, mare,

tatis,

puniatur.

violarit,

ptochotrophea

ita sacras fieri per consecrationem ,

res

si voluisset,

tatem nullius sunt,

orphanotrophia,

solemni ritu Deo traditae,

recepisse Christianos,

pia de consecratione

Res juris

xenodochia,

§. CCCXXX. principia de consecratione, a paganis sci­

Christianos creditum ,

Heineccids,

vel

ut

Heineccids Elem. jur.

et

post

Grotium

quibus

Modos acquirendi

dividunt

in

dominium rerum,

Κ'ί
IHj

originarios,

quæ

nullius

ί·

204

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

I

sunt, nanciscimur, suntque generales duo, occupatio et accessio. Contra
derivativi sunt, quibus rei cujusdam dominium jam constitutum transit ab
uno in alium. Sic derivativus jure naturali est sola traditio. Modi acquirendi
civiles sunt usucapio, val prescript io; donatio; successio testamentaria,vel
ab intestato, legatum, fideicommissum ; bonorum possessio, acquisitio per
adrogationem, de quibus agit Imperator in Inst. a Tit. G. Lib. II. usque ad
Tit. 14. nosque, in hoc ordine prieeunte Imperatore deinceps, sola dona­
tione, cum hodie non amplius modus acquirendi dominii sit, sed titulus,
commodius ad contractus gratuitos reservata. Sed el de possessione ac suc­
cessione ab intestato actum jam est.
r

CAPUT I.
DE MODIS ACQUIRENDI JURIS NATURALIS ET GENTIUM.

*

De traditione disseruimus, ubi de jure in re egimus. Proinde de duobus
originariis, occupatione et accessione hic remanet disputatio. Occupatio vero,
in sensu juris sumpta, est apprehensio rei domino carentis cum animo
illam habendi ut suam. Eæ vero res domino carere censentur, quæ vel
natura in cujusquam dominio non sunt, vel pro derelictis habite esse in
dominio desierunt, lllæ autem res pro derelictis haberi censentur, quas vel
dominus eo animo abjecit, vel certe ita negligit, ut merito abjecisse præsumatur. Tres Civiliste occupationis species numerant, venationem, inven­
tionem, occupationem bellicam, e quibus Theologi tantum duas priores
prosequuntur, quarum prior res animatas, altera inanimes com plecti tui·.
Accessio modus est, vel jus acquirendi incrementum, quod rei nostne
adjungitur, vel natura, vel arte, unde accessio duplex enascitur : naturalis,
et artificialis, sive, quod idem, industrialis.

ARTICULUS

I.

QUARUM RERUM, ET QUOMODO VENATIONE ACQUIRATUR DOMINIUM?

348. Prœmitlo : Venatio stricte et specifice sumpta pro modo acquirendi
est occupatio feræ in naturali sua libertate constitute cum animo eam
habendi. Alias etiam pro ipso venationis actu sumitur : sicque duplex in
jure est, clamorosa cum canibus et saltibus inflatu corniculorum, eaque pro­
hibetur clericis, 1.1. de clerico venatore. Item frequenter pro jure venandi, vel
persequendi feras; atque ita triplex distinguitur : maxima, sive jus perse­
quendi feras grandiores nocivas, lupos, ursos, lynces, et similes, quod ple­
rumque amnibus concessum. Major, sive bannns ferinus superior, jus perse­
quendi cervos el similes feras. Deinde minor, sive bannns ferinus inferior, jus
capiendi feras minores, vulpes, lepores, capreolos.
Per feras autem hic intelliguntur non sylvestres solæ, sed animalia quæcuinque, quæ cœlo sive acre, terra, mari ve, sive in aquis nascuntur. Unde

DE OCCUPATIONE.

205

ad venationem piscatio, aucupium referuntur. Alia horum simpliciter fera
sunt, quæ vel adhuc in naturali libertate contitutasunt ; vel, licet capta sint,
nondum habent redeundi consuetudinem, ac, si effugerint, feris omnino
svlvestribus liberis æquiparantur. Alia a natura mansueta sive domestica,
ut canes, equi, gallinæ. Alia mansuefacta, quæ quidem a natura sunt fera;
sed industria hominum ita cicurala sunt, ut consuetudinem habeant eundi
ac redeundi, ut falcones, aliquando cervi, etc.
349. Dico I. Animalia fera in naturali libertate constituta, licet aliquando
alterius fuerint, fiunt primo capientis. §. ferat. 12. Inst. de rer. div. et
acquir. ubi dicuntur fieri primo occupantis jure gentium, quod hic cum
jure naturali confunditur, adde L. 3. ff. de A. H. D.
Dixi 1°. in naturali libertate constituta; nam animalia licet fera, sed jam
capta ab alio, item quæ tenentur clausa, ut aves in ornolrophio, pisces in
vivariis, piscinis, cervi aliæque feræ sylvestres in vivario vel sylva circum­
clausa, cum in libertate naturali non amplius sint, suumque occupatorem
habeant, hujus subsunt dominio.
â’.J’rûno occupantis, id est, ita libertate privantis, quomodocumque id fiat,
ut effugere amplius non possint. Hinc si fera ita vulneretur, ut moraliter
non possit amplius manum effugere vulnerantis, hujus erit, etsi alius prae­
veniat el manibus prehendat; quia jam censetur prius a vulnerante jaculo,
ceu longa manu apprehensa. Vel, si fera ita sit illaqueata, ut se ipsa moraliter non possit evadere, est ejus, qui laqueum posuit, non qui exemit.

350. Dico II. Animalia fera mansuefacta, quam diu redeundi consuetu­
dinem relinent, capientis non fiunt.
Ratio; quia talia, etsi domo absint, censentur tamen manere sub posses­
soris dominio, sicut mansueta alia, eo ipso, quod redire ad dominum
soleant. Unde columbas (quas Imperator, §. 14. Inst. h. t. cum apibus ac
pavonibus feris liberis annumerat ; sed potius hodierno usu mansuefactis
accensentur) quam diu consuetudinem retinent in sua redeundi columbaria,
capere non licet : contra si, deserto proprio columbario, aliquoties tuas
comitentur columbas, tuumque incolant columbarium , tuæ fiunt. Non ta­
men idcirco eas ad hoc allicere per fraudes atque illecebras inusitatas licet,
quamvis non videatur illicitum, dare ad hoc columbis suis meliora et copio­
siora alimenta , commodius instruere habitaculum. Pariter si examen apum
lunm deserat alveare, atque ita procul avolet, ut retrahi non possit, fiet
primo occupantis, tunc enim apes censentur naturalem rursus libertatem
consecutae; secus, si avolantes maneant in conspectu tuo, ut earum perseculio non sit difficilis. §. Apum quoque. Inst. de rer. Div.
351. Dico III. Animalia mansueta, sive domestica, etsi aliquando lon­
gius a conspectu domini se receperint, aut alienos etiam iu casses incide­
rint, non sunt capientis, sed manent nihilominus in possessione sui
domini.
Ratio; quia tali fuga naturam suam non amittunt, qua semper suum
dominum respicere censentur, ut illa vindicare possit contra detentorem
quemlibet, sicut res corporales cæteras. Imo, ut dicitur, L. Pomponius 44.
ff.de .1. II. D. licet quis porcum e lupi faucibus, vel gallinam vulpi eripiat,

206

DE MODIS ACQUIREXDl DOMINIA.

alioqui certo perituram , non fit illius dominus, sed restituere debet ; nam
quaelibet res nostra, quantumcumque periclilclur. manet nostra, quam
diu non est consumpta, et recuperari potest.

352. Dices 1°. Quod nostrum esi, sine nostro facto ad alium transferri non
debet, L. 11. ff. de R. L.; ergo fera, cervus, aper, etc., semel captus, qua­
cumque postea ratione nostram elapsus custodiam , manet in nostro domi­
nio, neque fit alterius occupantis.
R. D. .Int Quod nostrum est, et nostrum manet, non debet sine nostro
facto transferri in alium C. quod nostrum esse desiit .V. Talium animalium
dominium, observante hic de Clincexsverg. potissimum in possessione
consistit; igitur cum feræ, postquam naturalem libertatem recuperarunt,
desierunt esse in possessione nostra, etiam in nostro esse dominio desierunt.
353. Dices 2°. Dominus fundi habet jus prohibendi venantem, ne suum
fundum ingrediatur ; ergo saltem fera tunc in alieno fundo capta non erit
occupantis. Ant. colligitur cx L. Injuriarum. §. fin. de injur, ubi contra
prohibitionem ingressus actione injuriarum teneri dicitur.
R. C. Ant. X. Cons. Etsi, stante prohibitione, lædam jus alterius, quod
habet adversus me, ne ejus fundum, ipso invito, ingrediar; prohibitio
tamen nequit facere, ut fera suæ libertati relicta, et consequenter nullius,
hoc ipso fiat prohibentis ; ergo nihilominus occupantis erit ; actio vero inju­
riarum datur domino fundi, non ob feram captam , sed ob læsum jus in­
grediendo fundum.
Neque obstat, quod forsitan fundus talis sit, cujus fructus in venatione
consistunt ; hoc enim dc jure venandi ct ingressum prohibendi debet in telligi; rninime vero de feris, utpote quæ non sunt fructus fundi, sed se ipsas
procreant. L. 26. ff. de usur.

354. Dices 3°. Pisces cx stagno, vel lacu alieno capti occupantis non fiunt;
ergo nec feræ aliæ in fundo alieno. Prob. JnL Pisces tales jam capti censeri
debent ; ac forsan ideo Imperator, §. feræ. 12. Inst. h. t. dc feris tantum,
omissa mentione piscium, in fundo alieno captis loquitur.
R. .Y. Jnt. et prob.Si de stagno et lacu proprie tali sermo est; in his enim
pisces adhuc in sua naturali libertate sunt, et nondum a quoquam possideri
dici possunt; igitur æque, ac feræ terrestres, capientis fient.

355. Dices 4°. Pisces in piscinis ac vivariis degentes non fiunt occupantis;
ergo neque versantes in stagno, vel lacu.
R. C. Ant. .V. Cuits. Ratio discriminis est, quod piscinæ, vivaria consti­
tuantur opera hominum, ac pisces in illa a nobis immittantur; alantur
nostro sumptu ; cumque, quando voluerimus, haberi a nobis facile possunt,
libertate naturali privati in nostra potius sunt custodia. Inde ct eorum
ablatione furtum committitur; atque inde auferentes ceu fures punire jubet
Nemesis Carolina, Art. 1GU. At stagnum et locus natura fiunt : in his na­
scuntur pisces ; vel iis afferuntur inundatione ; aut affluvn aquæ per meatus
subterraneos : nec facilis,sed incerta; capluræ sunt; unde in his pisces ca­
pientes , ceu fures puniri non possunt; licet alia corrigi pœna possint. Waizekegc. de fiscal, n. 12.

DE OCCUPATIONE·

207

336. Dices 5°. Ponamus igitur venationem datam alteri jure ususfructus,
aut illi elocatam esse, saltem tunc fera in alieno fundo capta non cedet
occupanti.
R. Eliam tunc cedet occupanti ; concessa enim venatione jure ususfructus,
aul contractu elocutionis , non ideo fera libera fit usufructuarii, aut condu1
doris, ulpole quæ ncc fructus, ncc pars fundi est; sed solum, ut ante dictum,
jus renandi, quod tantum ad fructus fundi pertinere censetur, L. 9. §. au­
cupiorum. (f. de Usufr. sed dc hoc plura Art. seq.

ARTICULUS II.
AN, NON OBSTANTE, QUOD OCCUPATIO PER VENATIONEM CONFERAT JURE NATURALI
ET GENTIUM DOMINIUM OCCUPANTI FERAS, NIHILOMINUS PRINCEPS JUSTE PROHI­
BEAT SUBDITIS VENATIONEM IN FUNDIS SIVE COMMUNIBUS, SIVE AD PRIVATOS
PERTINENTIBUS? AC QUOMODO PECCENT? AD QUID OBLIGENTUR CONTRA JUSTAM
PROHIBITIONEM VENANTES ?

Non posse Principem prohibere venationem subditis, non ignobiles Juris­
consulti ac Theologi ex antiquioribus censuerunt, Decius, Joann. Andreas,
Tiraquell. Rebuff. Jason aliique. Affirmativam contra tenuere Covarr.
Cajet.cn. Medina, Sotus, Lessius , Haunold, ac Recentiorcs hodie omnes, qui
tamen inter se divisi, quoad pariem conlrovcrsiæ alleram, quomodo peccet?
ad quid obligetur, qui contra prohibitionem justam venatur?

357. Dico I. Non obstante, quod animalia fera ct libera jure natural et
gentium fiant primo capientis; juste tamen Princeps subditis tam in locis
communibus, quam ad privatum aliquem pertinentibus prohibere potest.
Prob. Quia rationes prohibendi gravissimae sunt el justissimae : 1°. Ne
subditi venationis capti dulcedine a suis functionibus, agricultura, artificiis,
mercatura, litteris in damnum Rcipublicæ abstrahantur. 2°. Ne usui armorum
cum periculo seditionis assuescant. 3°. Ne venationis prælextu exerceantur
prædalioncs et latrocinia. i°. Quia, si promiscue liceret venatio, magna fieret
ferarum inopia, si non omnino exterminarentur. 5°. Principes, cum in bos
populus lege regia omne imperium et potestatem transtulerit, §. b. Inst. de
J. .V. G. et C. jus venandi tanquam regale sibi merito vindicant : Germania)
'ero Principes vi juris territorialis. 6°. Potest venationem sibi reservare
Princeps, quia pertinet ad dignitatem ejus, ct luendam valetudinem, quæ cx
magnis pro Republics, laboribus et curis, hac corporis exercitatione omnino
honesta recreatur. 7°. Quia pro Principe jam stat immcmorialis consuetudo
et præscriptio.
Cælerum tamen non bene prohiberet Princeps, ne subditi abigant feras a
salis et frugibus depascendis; cum enim cuivis liceat sua defendere contra
aggressorem privatum ; licebit a potiori contra bestias, quas utique subditi
alere non tenentur tam gravi rerum suarum detrimento. Tenetur etiam
!*rinceps (saltem nisi jus venandi absolutum et illimilaturn jure belli, aut
simili titulo acquisierit) compensare damna, quæ per multiplicatas nimium
feras, aut venationem inferuntur subditorum agris, vineis, et salis, nisi forte

I’

■A

208

ob

vioois ACQt inK.xhi dominia.

<

aliunde constaret, subditos ad Id patiendum teneri, ut si sub hoc nuere obti­
nuissent vicina syhis prædia; id quod tamen non pnesumplioiie sola, sed
probatione constare debet; ne alloquin, quidquid fundi vicinum sylvls,cssc
hoc allectum onere sequeretur, quod licum dixerit. Vel nisi subditi culpa sita
neglexerint adhibere media,quibus se potuissent, induito Principis, servare
indemnes. Havnold. Tr. 3. C. I. Conlr. 3.
338. Dico II. Venantes contra prohibitionem justam, per ite loljucndo,
non peccant continuo lethaliter : sed neque obligantur ad captain ftqain
restituendam.
Prob. para P. quam cum CuVAnn. MoI.ina, dc Lvc.o tenent Theologi cum
ca leris communiter, vd cx hac ipsa persuasione communi, quro est optima
interpres logum. Sed cl Principes, etsi, si velint ,posslnl hac in re graviter
in conscientia obligare subditos, mentem tamen suam, utrum velint cos
graviter obligatos in conscientia, vel an exigenda pinna contenti esse, nun
solent clare exprimere: benignior igitur interpretatio hic præforcilda est,
ct asserendum posterius; pneserlim, ob muletas pecuniarias, aliasquc
pœnas, quas solent a clanculariis fericidis exigere.
Dictum : j^r v /or/uHiifrh Per accidens enim cos posse peccare graviter,
©Iradnbiurn c*t, sicque peccant P*. oh nimiam ferarum stragem. 2°. SI.
ut tanto securius ferire Iwslias possint, sacra negligent diebus festis. 3°. Ob
neglectum rei œconomicæ, educationis prolium. P. Ob grave periculum
gravis mulctro, alleriueque p<rn«· cum magno rei domestic® ac liberorum
ct conjugis detrimento, cui se exponunt, qui venationi clanculariœ con­
stanter vacant. Tales igitur modis omnibus deterrere debet confessorius, ncc
ante potest absolvere , quam seriam emendationem promiserint.

339. Prob. para 2·. 1·. Ex g. ferre I2. inst. de II. I). cl L. 3. ff. (le A. II. D.
ubi : Quidquid autem eorum r.epcrimu» (in fundo etiam prohibito, dc quo
in pnecedenli §. iit mentio , cl quem particula aulam respicit) nostrum ease
intelliffitur. 2n. Quia prohibitio naturalem libertatem ferte non aufert; ncc
per prohibitionem Princeps Iit fera* dominus, quia prohibitione venandi fera
non capitur; ergo adhuc cedet occupanti. 3·. Si esset obligatio restituendi
feram captam; ergo vel ex titulo rei accepta!, vel injiist® acceptioni»; sed
neutro cx titulo ista obligatio nasci potest : non cx primo; quia occupator
fer® libera non accipit rem alienam ; cum fera libera nullius sil : non cx
altero; quia per prohibitionem Princeps nondum habet jus in re, sed tan­
tum ad summum jus ad rem, sive feram ; ergo capiens non tenetur ad
restituendam fciain; sed unice,quanti intererat Principis, ipsius jus privative
venandi Iasum non fuisse. 1'nde licet talis occupatio injuriosa fuerit nc
contra justitiam commutativam ad summum hoc sensu , quod 1rosum fuerit
jus venandi soli reservatum Principi; non tamen contra justitiam commulativam fuit ob occupatam feram; quia in hanc jus proprietatis, vel renie
non habuit,

300, Obj. /. Venatio concessa esi homini non solum jure natura·; sed
etiam positivo divino: Dominamini picibus mûrit, el volui ilibus cwli, rt
universi» animantibus. denes. I. v. 18. ; ergo,

DF. OCCUPATIONE.

209

It. D. Ant. Concessa est, id est, prrnMpla rsl homini utroque jure, naluriDOl divino ,V. hoc est, permissa, ac nisi publici boni causa restringatur
apolcalalo superiore, quro ct Ipsa Λ Deo est, ab coqtlc res croteras libertati
liiiiiiunirrelidas, pro exigentia circumstantiarum illas prohibendi facilita­
tem accepit C. jus naturale et divinum , relinquens libertatem homini
capiendi foras, huic capiendi necessitatem non imponit; neque enim con­
tra jit·» nutui® vel divinum peccabit, qui tota vita feram non capiet. Si ergo
horno abstinere potest a capiendis feris, utique etiam consentire potest, ut
1'rjncops solus capiat.
Ml. Obj. II. /,. 13. ff. dr. injur. non potest quis prohiberi, piscari, vel
aucupari ; ergo jus venandi subditis prohiberi non potest.
II. D. Ani. Prohiberi non potest stante dispositione juris communist,
ubi luce justa dc causa Immutata, vel sublata, vel non recepta N. Eliam
FRifii.iiicis Imperator 27. P'cud. 2. in alienis fundis pacis servaud® causa
venationem prohibuit.
Obj. III. In rebus mer® facultatis el arbitrii noil currit priescfiplio : sed
venatio est mune facultatis et arbitrii ; ergo.
It. D. ΛΙ. Nisi accedat unius prohibitio el alterius acquiescentia C. si hæc
accedant N. I li enim privatus, qtii pluribus annis in aliquo loco solus ve­
natur, ibique venari alios prohibet, sciente et non contradicente populo,
praescribit jus venandi ; sic quoque Principes.
362. Obj. /f, Venatio prohibitu esi boni publici causa ; ergo hoc ipso
prohibitio iu conscientia el graviter obligat. Conf. Fcricidus puniunt Prin­
cipe» gravissimis punis, etiam corporis , quin aliquando mutilalione, perna
capitali; ergo venari, stante prohibitione, grave peccatum esse debet.
II. C. /I. Λ'. Cons. Non omnia ideo obligant iu conscientia, qu® majoris
utilitatis public® gratin præcipiuntur, aul prohibentur ; cum mediis aliis
IllaItclpublic® utilitas obtineri possit, vehit hic constituendo custodes
vigiles, atque pmnls animadvertendo in transgressores.
Ail Conf. A’. Cons. quia p( eme, jure humano statuta* non semper, nec
necessario peccatum supponunt, sed subinde culpam solum juridicam ; nisi
pœnasil ejusmodi, quæ non inlligilur, nisi peccato posito, ut excommuiikulio. l’æiia vero mutilalionis , aul capitis non posse venationem prohi­
beri, neque fericidns puniri communis est non Theologorum tantum, sed
d Juriscousultoium , etiam ITolcslantiuni assertio. Ac rallo est, quod nulla
bcsliiiiD interci vitam hominis sil proportio, poena autem, ut justa sit,
delicto ewe proportionate debet : unde dum aliquando iericidu* aul inutilili fnisM* dicuntur, aut aifccli picua capitali, id propter alia sinud delictu
fuliini; ul, <piod forsitan custodes sylvarmn telis petiverint, exercuerint
latrocinia, etc.
Inal. I. In fcricidis non bestia capta , sed mandati Principis violatio cl
oaitfiuptiis attenditur ; ergo hac saltum dc causa puniri poena mulilalioiiis,
vel capituli possunt.
R. .V. Cons. 1". Quia , ut ait IIopp. ad §. fera’. Inal, de H. D. mandatum
Principis terminos habiles supponere debet, si scilicet delictum sil gravius;
Ul. 1». i.

1

h

210

bE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

*

alias enim mandatum esset injustum. 2". Quia alia datur delinquentes cor­
rigendi ratio, relegatio, incarceralio . condemnatio ad operas publicas.
Inst. 2. Juste quis punitur suspendio ob decem ablatos aureos, vel impe­
riales ; ergo etiam ob feras plures, quæ pretio illos aureos excedunt.
R. C. .1. .V. Cons. Si sermo sit dc feris in naturali libertate constitutis,
cum enim lue nullius sint, furtum eas credendo committi dici non potest,
ul certe ait Carpzov. in Tract. Crim. Q. 81. Aliud est dc nummis, qui
domino suo auferuntur. Pixeterea furtum jure naturæ illicitum est, non
venatio.
MI I
31)3. Obj. Γ. Quomodocumque obliget lex prohibens Principis, fericidæ
clancularii tamen tenentur ad restitutionem captæ ferinæ prædæ; ergo. Prob.
Ant. Γ. Quia L. itaque ff. de furi, nemo debet sentire commodum ex suo
delicto : atqui contra prohibitionem venantes delinquunt, si non graviter,
saltem leviter theologice; et certe juridice; ergo. 2°. Peccans contra justi­
tiam commutativam ad restitutionem tenetur : atqui venantes in fundo
prohibito peccant contra justitiam commutativam ; ergo. 3°. Qui privat
alterum spe ad rem ipsi jure debitam, licet incertam, contra justitiam agit,
L. nec emptio, ff. de contrah. empl.: atqui fericidæ sic privant Principem spe
ad feram; ergo. i°. Fericidæ clancularii passim fures appellantur, ut jure
provinciali Bavarico aliisque; quin Carolls V. Imperator in Constit. pan.
edicit, piscantes in stagnis et piscinis furti teneri. 5°. Saltem dum Principes
vel vendunt jus venandi, vel in pariem salarii, aut compensationem officio­
rum cedunt bene meritis, erit obligatio restituendi feram; quia tunc em­
ptoris, vel donatarii jus læditur; sicut enim, qui fructus cx agris speratos
emit, vel partum animalium , vel pisces ex jactu retis, habet jus adversus
singulos, ne ipsum ab hoc jure spei impediant, ita hic in praesenti materia.
R. _V. Ant. ad prob. 1*®. R. Sensum legis esse, quod nemini in materia legi­
bus prohibita detur actio pro foro externo, nam verba legis sunt : Nemo cx
improbitate sua consequitur actionem. Cæternm , licet non per se, tamen per
accidens potest quis cx delicto habere commodum, saltem pro foro interno,
ut, durn res de se non illicita lege pure pœnali prohibetur.
Ad 2"®. R. Γ’. .V. M. universaliter; qui rem caindcm emptori novo ven­
dit secundo, ct tradit, rem ipsam venditam, vel pretium hujus non tenetur
emptori primo restituere; sed solum quanti hujus interfuit, rem alteri
venditam non fuisse. Qui domino invito in aedes alienas irruit, hujus jus
strictum lædit, non tamen tenetur ad quid restituendum, sed desistendum
ab injuria.
R. 2°. D. M. Tenetur ad restitutionem, si agat contra justitiam commulalivam rem alienam occupando, destruendo, vel lædendo C. lædendo solum
jus ad rem alterius .V. Tunc enim satisfaciet praestando injuriam, vel quanti
intererat jus ad rem laesum non fuisse : at fera libera adhuc nullius est, nec
in illa Princeps habet jus in re; ergo neque restitutionis legi subjacet.
Deinde Principes non exigunt restitutionem ferae, sed ex magnanimitate
solent contenti esse inflictione pœnæ.
Ad 3nm. R. I). M. Quando illum privat spe dolo, fraude, vi C. secus N.
At ita subditi Principes non impediunt. Deinde æstirnationem spei non exi­
gunt Principes, contenti inflictione pœnæ.

DE OCCUPATIONE.

211

J</4U“. R. Imperator loquitur de stagno, non a natura facto, sed ab ho­
minibus; sive minore, in quo, sicut in piscina , pisces facilis captur® sunt,
nec naturali libertate gaudent. Vel si cum dc stagno naturali majore loqui
udis, vorat fures in sensu latiore, quaternis, ut fures solent, clancularie
pisces capiunt ; stricte enim fures dici non possunt, cura pisces et feræ in
naturali libertate vagantes nullius sint; furtum vero proprie dictum sit
ablatioalionie rei.
.l(/5uin. R. .V.
prob. 1). Læditur jus real e emptoris, vel donatarii, quod
in ipsa fera habet Λ’. empto enim, vel donato jure venandi, non ideo quis
habet in feris liberis jus in re; proinde neque occupalæ debent restitui.
Læditur jus, quod talis habet adversus alios, ne se invito venentur C. Pro
hoclæso, ul nobis contra alios certum videtur, potest exigere satisfactio­
nem, si contra lædcntcm velit instituere actionem injuriarum huso in jure
concessam.

ARTICULUS 111.
AN ET QUOMODO INVENTIONE ACQUIRATUR REI INVENT.E DOMINIUM?

364. Pramillo : Res, quarum dominium inventione acquiri potest, aliæ
suntderelictœ, hoc est, quæ vel sub nullius unquam dominio fuerunt, ut
margarite, conchilia, lapilli pretiosi in liltorc maris, venæ melallicæ; vel
quorum dominium quis abjecit, ut dc fdclo nullius sint, vel quæ quis abje­
cit animo non possidendi, quo reducitur Thesaurus. Censetur autem quis
abjecisse, quæ vel ob longinquitatem temporis, cx quo dominus rei amplius
sciri non potest, vel ratione aliarum circumstantiarum sunt moraliter irre­
cuperabilia : item, quas dominus prorsus non curat, nec agit, ut recipiat,
quia scilicet vel sunt valoris exigui; vel nimis magni labores et sumptus
faciendi essent. Hinc res, quæ navis levandæ causa in tempestate ejiciuntur
navi, pro derelictis haberi non possunt, §. 4. Inst. de R. D. nam palam est,
eas non eo animo abjici, quod quis eas habere nolit, sed quo magis cum
ipsa navi periculum maris effugiat. Unde in Bulla Cana excoinmunicalioni subjiciuntur, qui bona Christianorum naufragantium surripiunl; quæ
tamen censura, juxta Cardinalem de Lugo, cos non attingit, qui prudenter
acvcrosimililer judicant, neque dominum ipsum, neque alium ejus no­
mine has res vindicaturum.
Aliæ dicuntur vacantes, quarum dominus decessit sine omni hærede tam
scripto in testamento, quam ab intestato.
Aliæ demum incerta sunt, quorum dominus extare praesumitur, sed igno­
ratur. Rursum sunt duplicis generis : incerta exdelicio, quales sunt, quæ
habentur per furtum , fraudes, usuras a dominis non cognitis : per negligentiam in inquirendo domino, aut studiosam hujus omissionem : cx bello
cx telonio injusto : incerta sine delicto, quæ sine delicto isliusmodi, sed e. g.
habentur inventione fortuita , ut marsupii cum auro , annuli, etc. in via.
Porro ut censearis, rein aliquam invenisse, ct acqnisivissc inveniendo,
apprehensio est necessaria. Unde si cx duobus simul euntibus, unus prior
altero jacentem gemmam viderit, alter vero eam apprehendendo priorem
provenerit, gemma hujus erit, L. 1. §· 1- If· dc acquir. poss. nisi forte is,

i
M

i.

ziz

ί»Ε MODIS ACQllllEXbl DOMIMA.

qui primus vidit, animo apprehendendi alteri ostenderit, sic enim prius
videntis polior esset causa habenda.

3l»3. Dico I. Resquæcumque dereliclæ, sive dominum aliquando habue­
rint. sive nunquam, spectato jure naturali, cedunt primo occupanti, sive
inventori, L. 3. §. 3. ff. de acquit. vel amiti. poss. §. 18. Inst. de rer. dic.
et acquit.
Licet enim etiam dominum habuissent, si tamen dominus vel propria
voluntate abjiciat a se dominium , sive in eum statum deveniat, ut per se
esse in possessione dominii desinat, perinde est, ac si nunquam in illius
fuisset dominio; ergo sicut tunc occupans fieret dominus jure naturali et
gentium, ita et in casu priore, ut ait L. 1. //'. pro derelict. De bonis vero
vacantibus par ratio est.
Dictum autem : spectato jure naturali, jus enim civile commune æque,
ac provinciale hic , illic aliter ordinavit. Sic
1°. Jus littorum, quæque in littoribus reperiunlur, aliasque ros quæ in nul­
lius adhucdum dominium ex sua natura pervenerunt, et jus apprehendendi
plerumque Principes regalibus suis annumerant; uti el venas metallicas, cas­
que effodiendi jus, compensato damno, quod effossione infertur privatorum
fundis ; ut vix amplius locum habeat juris communis dispositio, quod partem
lucri effossione obtenti domino fundi attribuit, L. 3. C. de metallar. et metall.
2°. Circa thesaurum qui, L. 31. ff.de acquit. rer. dom. est vetus quaedam
depositio pecuniæ, id est per L. Γη. C. h. t. cujuslibet simul rei mobilis pre­
tiosae, cujus non extat memoria, ut jam dominum non habeat, scilicet civi­
liter, cum in sensu juris paria sint dominum non esse, et non apparere, L.
ΊΊ. ff. de contrah. empl. nam deponens dominium in se non amisit, imo ad
hæredes etiam remotissimos transmisit) jus Romanum statuit sequentia
1°. Inventus infundo proprio totus erit inventoris, item inventus in loco com­
muni non habente dominum, quia lex de thesauris hunc non excipit.
2°. Inventus in fundo alieno, casu fortuito, medius est inventoris, medius
domini fundi; unde operarius fodiendo fundamenta domus thesaurum effodiens, licite mediam hujus pariem sibi retinet. Si data opera quæsilus in
alieno sine cousensu domini; lex unie. C. de Thes. totum jubet reddi domino
fundi; sed cum ea lex quoad hoc poenalis sit, et lata ad coercendam in alieno
fodiendi temeritatem, ante sententiam non obligat. 3°. Inventus arte magica
etiam in fundo proprio totus cedit fisco, sed probabilius tantum post senten­
tiam judicis; quia lex hoc statuit in pœnam artis illicitæ,- ac alias legibus
odiosic. Idem dicendum, si arte vetita inventus in alieno, quo casu medietas
fisco, altera medietas domino fundi tribuitur, scilicet post sententiam. Dicta
de inventione thesauri habentur ex §. 39. Inst. de rer. dic. L. Unie. C. de
Thesaur. 4°. Denique inventus in fundo, in quo unus habet dominium dire­
ctum, alter dominium utile, vel solum usumfructum; si usufructuarius
invenior ipse non sit, nihil ad eum de thesauro pertinet; cum non sit domi­
nus, et tantum habeat jus percipiendi fructus ; thesauri vero nomine fructus
venire non possint; contra tamen illuni, vel partem juxta dicta hactenus
feudalarius, et emphyteuta sibi vindicant, excluso domino directo. Ratio :
qliia ambo sunt domini utiles, ita ut recipiant omnia commoda ex fundis,
nec tantum fructus. El feudalarius quidem substituitur domino directo in

pE OCCUPATIONE,

2|3

online ad omnia, quæ huic alias competerent, exceptis tantum quibusdam
casibus in feiido nominalis, inter quos non est inventio thesauri.
Nec obstat: quod 2. Feud. §. hujus ante in. dicatur, in vasallurn tantum
transire ususfructus; narn compilatores juris feudalis aliter vocem, usus­
fructus sumunt, quam auctores juris Romani ; hi enim per illam tantum
inlelligunt jus utendi, fruendi fructibus ; illi vero omne commodum et
emolumentum, ut docet praxis.
3°. Quoad res vel bona vacantia, quæ æque jure naturali primo occupan­
tis lièrent, ex dispositione legum devolvuntur ad fiscum ; quæ vero relicta
a peregrino defuncto in hospitali, pro arbitrio Episcopi in causas pias debent
distribui jure communi, Auth. omnes peregrini. C. communia de success.
Relicta vero a clerico Ecclesiæ cedent cui servivit, C.sed hoc, de success, ab
intest. In Gallia bona exterorum, qui jure civitatis Francis non gaudent,
sive testamento facto, sive intestati decesserint, fisco regio cedunt jure
caduci, sive jure Albinalus. Excipiuntur tamen 1. Legali Principii ni,
quibus succedunt hæredes legitimi etiam extra Franciam. 2. Mercatores
extranei, qui habent animum revertendi ad sua. 3. Quoad bona mobilia
mercatores,qui nundinas Lugdunenses frequentant.
Quaeri hoc loco solet, an , si quis sciat latere in agro (idem est de loco
recondito in domo ; nec enim ad thesaurum neccsse est, ut defodiatur in
agro) thesaurum , possit hunc emere pretio communi, quo ager lanium
valet? Ad quam respondeo affirmative. Ac ratio est, quod thesaurus ille
"nec pars agri, nec fructus sit, nec sub venditoris dominio, ulpolo necdum
ab eo inventus et possessus ; ergo thesaurus non venditur, sed ager; ergo
emptor satisfacit dando pretium commune soli agro respondens. Prodere
vero thesaurum emptor non tenetur.
h’ec obstat 1°. Quod non liceat emere fundum pretio communi, si em­
ptori constet, in eo latere venas metallicas : dispar enim ratio est: venae
[■ais fundi censentur, vel certe nomine fructuum veniunt , L. 7. §. j i. ff.
solid, matrim. Secus thesaurus,
r
Nec obstat. 2°. Quod, qui scit præstantiam gemmæ, non possit eam licite
emere minore pretio, quam valeat gemma ab allero præstantiam illam
ignorante; nam præstantia illa est gemmæ intrinseca el de hujus sub­
stantia.
Nec obstat. 3°. Quod, qui scit latere thesaurum, jam moraliter eum
invenerit; ergo, cum ante venditionem hoc sciat, invenit cum in loco
eliamnum alieno; ergo vel post emptionem tenetur eum dividere cum ven­
ditore; vel non potest emere agrum pretio communi. Nam
R. 1). Ant. Invenit eum secundum quid C. simpliciter, ut jam modo
locum habeant dispositiones juris dc thesauris ;V. vel subd. si scientiam
illam habeat per præviam scrutationem in agro C. si per relationem, signa,
aliaque licita media .V.
366. Dico II. Inventor rei incerlœ, cujus dominus extare præsumiliir, sed
ignoratur, sive rei ani issæ, non continuo hujus acquirit dominium; sed
tenetur pro qualitate rei moralem adhibere diligentiam in inquirendo
domino, et huic delecto restituere.
Prob. 1\ Ex lege charitatis; hæc enim obligat ad cuvçiylum alterius

il l

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

damn uni, quantum fieri potest sine incommodo proprio. 2°. Ex lege justifia»,
scilicet quasi contractu, quatenus rem inventam corporaliter possedit,
inque suam accepit custodiam ; licet enim non sit obligatio justitia» rem
amissam tollendi,et dein in dominum inquirendi; supposito tamen, quod
rem tollat et possideat, Label se sicut alius possessor rei aliena?, qui sciens
rem esse alienam, in dominum tenetur inquirere. I nde furti dicuntur rei,
qui res amissas tollunt, ut sine inquisitione domini retineant sibi , §.ult.
Inst. de B. D. ubi postquam furtum committere dicebatur, qui bona metu
naufragii in mare projecta nactus, lucrandi animo tolleret, addit Impe­
rator : Xcclonge videntur discedere ab his, quæ de rheda currente, non in­
telligent ibus dominis... Ac plane L. 13. (f. 4. ff. de fart. ubi : Qui alienum
quid jacens lucri faciendi causa sustulit, furti obstringitur, sive scit, cujus
sit, sive ignoravit, nihil enim ad furtum minuendum facit, quod, cujus sit
ignoret. E contra furto absolvitur, §· 8. L. cit. Qui rem sic tulit, quasi red­
diturus ei, qui desiderasset. rem suam.

367. Dico III. Post adhibitam diligentiam moralem in inquirendo domino,
nec tamen eo comparante . probabilius non tenetur inventor rem inventam
expendere in causas pias.
·
Prob. Falsum est ad versar iorum principium, quod communiter domini
velint, ut, se post debitam inquisitionem non detectis, res eorum amisse
et inventa» expendantur ad pios usus; sed potius praesumi debent communi­
ter velle res suas servari, casque, vel earum distractarum pretium sibi
restitui, si aliquando comparèrent ; usque dum prudenter pro derelicta
haberi possit, cum communiter domini post longum tempus comparantes
mallent rem suam sibi vel in natura, vel in pretio restitui. Certe si antecedenter ad omnem casum particularem (unde tantum communis prae­
sumptio de dominorum mente formari potest, non inde, quid forte habito
aliquo particulari casu dominus vellet, quod inventorem latet) interroga­
rentur singuli, quid de rebus suis amissis fieri vellent, potius vellent eas
servari ab inventore, usque dum ab hoc haberi pro derelicta posset, 1°. quia
sic non perdunt simul spem recuperandi aliquando rem suam.
2°. Quia æquitati non satis conformiter vellent, inventori tantum impo­
nendo onus, rem suam tollendi , in ipsos dominos inquirendi, custodiendi.
nisi ei simul permittatur, ut aliquando pro derelicta habere possit.
3°. Quia sic excitatur studium res inventas servandi, quod est e bono
Reipublicæ, cum
4°. Secus res inventas sæpe negligerent, non tollerent, cum scirent, se
nonnisi molestiis gravandos, inter quas hæc non postrema est, quod, com­
parante postea domino, deberet probare in judicio , se rem pie expendisse,
quodcurn sæpe difficile sit; sic insuper inde damnum nascetur inventori;
sed ct ipsi domino ; cum ex neglectu rei ainissæ, si inventor eam non tol­
leret, devenire possit in manus alterius, qui nec inquirat in dominum,
ncc expendat pie.
Conf. Inventor, sicut alius bonus negotiorum gestor, ad plus non tenetur,
quam ad id, quo præstitonon potest rationabiliter conqueri dominus : atqui
non potest rationabiliter conqueri dominus, si inventor senet obligatio­
nem restituendi vel rem, vel quantum inde factus est ditior, domino, si

re

DE OCCUPATIONE.

comparaient, usque dum pro derelicta haberi possit; si enim post longam
rei custodiam, inquisitionem, tum demum dominus pie expendi præterea
udlel, id non posset velle rationabiliter, quia æquitati congruum non est .
alterum tam gravi vexare onere ct incommodo sine ullius commodi spe.
368. Dices 1. Huic sentent iæ adversatur Doctor Angelicus, 2.2. Q. 62 a.
ad 2. et 3. Conf. ex S. Augustino et Hieronymo relatis , C. si quid invenisti,
etf. multi sine peccato, Caus. 14. Q. ii. ubi inventorum retentionem rapi­
nam appellant.
It .Y. Ant. In primo enim loco Doctor Angelicus loquitur de bonis, quo­
rum dominus vel scitur, vel ob negligentiam in inquirendo ignoratur; in
altero de injuste acceptis; nam de his in praecedentibus illi sermo fuit,
nec de aliis se loqui in hoc Articulo insinuat.
.h/ Conf. R. Eodem sensu et S. Augustinus loquitur c. si quid, ac S. HirnoxvMis,e. multi, ut palam iit ex eorum verbis; nam 1 °. Augustinus homil. 9.
«riiO. unde c. cit. desumptus est : Si quid, ait, invenisti, et non reddidisti,
rapuisti... qui alienum negat, si posset, et tolleret; quibus supponit domi­
num vel scitum fuisse, vel potuisse sciri. 2°. S. Hieronymus vel rectius Origenes, hom. 4. in c. 6. Levit. Multi sine peccato putantesse, si alienum,
quod invenerint, teneant : et dicunt. Deus mihi dedit, cui habeo reddere?
Discant ergo peccatum hoc esse simile rapina?, si quis inventa non reddat.
ibi per hæc : Cui habeo reddere, satis innuit, dc iis se loqui, qui reddere
nolunt.
369. Dices 2. Sæpe nulla est spes domino rem amissam recuperandi;
ergo prudenter præsumitur velle, rem suam pie expendi.
11. 1°. Sæpe est spes rem perditam recuperandi ; item sæpe positive non
vult pie expendi, ut si hebræus perdidit; egens, avarus negotiator; ergo.
Hinc, fateamur, necesseest, prudentem præsumptionem hic non posse for­
mari, quid dominus velit habito aliquo particulari casu, quia quid hic po­
tius dominus vellet, nos latet, cum ipse dominus ignoretur, sed inde, tan­
tum prudentem hic præsumptionem debere concipi, quid communiter
rationabiliter fieri homines de rebus suis perditis vellent, si ante omnem
particularem casum dc hoc interrogarentur : atqui ob rationes datas com­
munius vellent res suas ab inventore servari, ct ab eodem tandem pro dere­
lictis possideri. Quibus adde, non multum conducere ad spirituale domini
bonum, slesset obligatio pie expendendi; nam sæpe dominus non habet
tale desiderium ; sed vult recuperare rem, vel si habet, est ipsi hæc voluntas
meritoria, etiamsi non expendatur pie.

370. Dices 3. Bona vacantia per mortem peregrinorum addicuntur causis
piis, quia præsumitur, hæc esse morienlium voluntas; ergo idem hic dici
debet.
Π. .V. Causal. Ant. nam bona morienlium, in hospitali tamen , huic ali­
quando applicantur, quia æquum est, ut bona talium cedant loco pio, in
quo ipsegratis degit ; aliorum vero peregrinorum bona etiam juxta superius
dicta aliquando fisco cedunt. Vel si alicubi applicentur causis piis , id qui-

:*

21B

DE OCCUPATIONE.

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

dem laudabiliter fit, non tamen cogente justitia

ante statutum particulare,

371.

Rico I.

acquirendi

Modi

217
recensentur

naturalem

accessionem

per

quinque, ordine sequenti.

cum de jure bona quælibet vacantia primo occupantis sint.

.Alluvio, quæ juxta §. 20. Inst. de R. D. est incrementum latens, quod
ita paulatim adjicitur, ut intelligi non possit, quantum quoque temporis
momento adjiciatur, velut quando ita paulatim a fluvio nova gleba tuo fundo
P.

Dices 4.

371.

Bona incerta ex delicto debent applicari causis piis, ut volunt

omnes; ergo et bona incerta alia.

.V.

R.

omnem

Cons. Disparités
casum

est, quod

particularem,

communiter saltem

antequam

prudenliores ante

quisnam

constaret,

ex

adjicitur. Ac hujus dominium incrementi

ipsis

20.

tium acquiritur, §.
aliquando

esset

lœdendus,

vellent

eum

vel fraude alienum occupavit; quia

' ·,·!

aperte e majori

h*>c est

homines rapaces

liono

obligatum

se magis servarent

sic

Reipublicæ, cum

injusta læsione, si sciant

ab

manere,

furto,

indemnes; quia

tanto amplius

se semper

qui

coerceantur

/luminis subito, et

quasi

non sit proprie dicta

restituendum ;

cum secus allicerentur ad

quod communiter

frequentanda

inventorem communiter volunt contrarium ob

vero sunt bona ex delicto debita)

usuras (hæc

de usur.

domini : e

contra

rationes datas. Deinde quoad

fructus.

Alexander 111.,

Idem

c. nemo.

14.

Q.

5.

qui est S.

Hieronymi,

c.

cum tu.

5.

restituendas

idem de omnibus

bonis ex delicto debitis enunciat.

372.

Dices 5.

in Hispania est obligatio sub excommunicatione bona inventa

restituendi religiosis de Mercede, et Trinitariis ;

ergo.

vi

avulsa jungatur tuo,

alterius

pars illa maneat prioris

ac

sed

nisi

domini,

hic

Inst. eod.

quod et

L.

9. §. 4.

ff. de usufr.

dicitur; si

fundus fru­

ctuarius fuerit, cui incrementum adjicitur, proprietas incrementi per allu­

vionem

expresse statuit ; esse, deficiente domino et hæredibus,

pauperibus.

fundi

fundi sui partem vindicare omiserit, §·. 21.

delicia, si bona

quoad

hoc velint

pars

manere obligatos

talia ex delictis comparata . non essent restituenda saltem causis piis; unde
presumilur,

impetu

paulatim,

non

si

quod,

fundi jure gen­

interea ante, quam pars adjecta tuo fundo coalesceret, et arbores in tuo fundo

Tum illud sequitur,

merito

Hinc, sequitur,

alluvio,

radices agerent, hanc

ad

cit.

continuo domino

acquisiti

Nativitas,

2°.

ad

proprietarium

sive fœtnra

pertinebit,

animalium, qua

nostro constitutus dominio est,

nascitur,

ad

usufructuarium

quidquid

ex

qui

ventre,

hoc ipso nostrum est,

§.

vero

19.

in

Inst.

ff. de A. R. D. quia fœtus, sive partus est velut pars ven­
tris, sive, ut dici solet : partus sequitur ventrem.
Nec refert, quod animal
tuum ex alieno conceperit, L. 5. ff. de R.
Γ. Is tamen, qui equum alienum,
de Λ. D. L.

4. G.

invito domino,

insuas

equas

immisit,

in

actione

factum

ad equi­

tenetur

L. 52. §. 2Ü. ff. de furt. Huc quoque per­
tinent vernae ex non liberis, sive ancillis nostris nati, qui æque continuo
nostri sunt, §. ult. Inst. de Jur. Person.
3°. Productio insulœ. Hæc enata in mari cedit primo occupanti, L. Ί. §. 3.
If. de J. R. D. ; nata in fluminis medio, dividi debet inter utrinque prope
mentum, hoc est, mercedem alteri,

R.

D. Cons.

Ergo

est obligatio hæc

ubi speciale statutum est

C.

Aliorum

universalis

N.

particularis, pro locis,

vero locorum leges alios non subditos

non tangunt.

373.

Dices

*

6. Res inventa nullo

jure naturæ prohibitum ;
R. .V.

titulo

possidetur: atqui sic possidere est

ripam habentes

suas

Jf. Titulus possidendi est voluntas

pereant;

perditas

tolli

item servari

ab

ab

pro

latitudinis

ratione

cujusque

prædii.

Quod si

ergo.
dominorum;

qui

omnes

volunt

prope ripam unius habentis prædium, huic cedet tota, §. 22. et 23.

insulas

Rheni, Albis

Galliæ, Belgii, sibi

provinciarum

vero

Hodie

res

prædia,

inventore,
inventore,

ne, si

ut

jacere

spem

pro derelicto : el pro suo incipit praescribere, arg. L. a.
pr. ff. si ususfruct. pet. si modo ex circumstantiis possit prudenter colligi,
tor possidet ex titulo

illam recuperandi

id nondum colligi possit, pergere retinendo inventam

rem

4®.

Alvei mutatio,

earum reges,

fluminum

vel principes vindicant.

dum alveus antiquus derelictus a

accedit

novus ejus esse incipit,

his,

qui

prædia

vicina

flumine, quando no­

habent;

cujus et fluvius, scilicet publicus.

passim fluvios regalibus accenseant,

sic et relictum

Sed

alveus
ut

vero

principes

alveum.

animum; si vero

invenior poterit,

5°.

Perceptio fructuum,

hac jam dictum
sine dominio quidem, sed et sine obligatione in causas

Diss.

scilicet quos

II. Cap. IV.

tot.

collegit

possessor

bonæ

fidei.

At

de

Ari. 3.

pias erogandi.

375.

ARTICULUS

Saxoniæ,

recuperandi habeant, usque

vum tenere coepit,

abjecisse

Electoralum

permittantur, penitus

dum tandem pro derelictis haberi possint, a quo tempore deinceps eas inven­

dominum, quirem perdidit,

quoad

Inst. cit.

IV.

Dico II.

Modi acquirendi accessione industrial!

plures recensentur :

Veluti

J
QUID ACCESSIO? ET QUID CIRCA ILLAM JURIS?
Alter modus acquirendi

originarius jure naturali ct gentium est accessio;

Jus acquirendi jure naturali el gentium incre­
ment nm, quod rei nostree adjungitur. Quoniam vero, quidquid rei nostra
adjungitur, id vel natura, vel arte ac industria Iit, accessio alia est natu­
ralis, alia induslrialis ; quod si utri usque opera simul naturæ et industriae
adjunctum fuerit, mixta erit.
quæ in genere definiri potest :

Adjunctio, sive etiam accessio magis specifice talis, quando aliena res
nostra mater ice adjungitur, quod fieri potest per inclusionem, adferrumi­
nationem, intexturam , scripturam, picturam; circa quæ regula generalis
tenet : accessorium sequitur suum principale, L. 2G. §. 1. ff. de A. R. D. §. G.
Inst. deR. D. Principalis vero res hic censetur, non, quæ pretiosior, sed quæ
alteram plane occupat, ac
informat.
Hinc 1°. per inclusionem gemma tuo
auro inclusa tua fit, L. 19. §. 13. ff. de aur. argent, arg. L. 2. Idem est de re
per adferrum inat ionem adjuncta tuæ, L. 27. ff. de A. R. D. 2°. Purpura vesti
1®.

i

I

h

218

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

tuæ intexta vestimento per intexturam cedit, §. 2l>. Inst. h. t. L. 7. ff. ivi
exhib. 3°. Quod chart® inscriptum per scripturam chart® cedet, L. V. ff.de
A. R. D. Idem quoque de pictura Paulus Jurisconsultus sentiebat, eam
tabui® cedere ; at aliter Caio visum, L. 9. ff. de J. R. D. cujus sententia·
ipse accessit Imperator, §. 3-4. A. t. Sed nobis ridelur melius tabulampiclunr
cedere, rationem dans : ridiculum enim est, picturam Apellis, rei Parrhadi
in accessionem vilissima tabula cedere.
At, inquies, id vero durum est rerum illarum dominis, res eorum cedere
alienis rebus, quas aliquando pretio longe superant , velut gemma tua alte­
rius inclusa auro, vel argento.
R. D. Durum esset, vel iniquum, nisi jus alia ex parte simul rerum earum
dominis succurreret C. cum iis alia ex parte succurrat V. Cinn iniquum
sit alterum alterius damno fieri locupletiorem, dominium non extinguitur,
et hinc in casu primo et secundo, domino gemmæ, metalli, vel purpurae
datura jure contra bon® fidei possessorem actio ad exhibendum, L. 23. §.5.
ff. de R. Γ. ac condictio sine causa, §. 26. Inst. h. t. contra vero malæ fidei
possessorem insuper actio furti, et condictio furtiva, eod. Porro Adjunctioni
Inadificatio affinis est, cum quis vel in fundo proprio ex materia aliena,
vel in alieno ex materia propria œdificat. Cedit aedificium domino fundi,n
qua quis demum materia, propria, sive aliena inaedificet, A. 7. §. 12.et
10. ff. de A. R. D. hoc tamen cum discrimine, quod contra eum,qnlH
materia aliena œdificat insuo, etsi, stante ædificio, materi® dominus hanc
vindicare non possit oh. L. XII. Tabb., detur tamen ei actio de tigno juncto
contra possessorem in duplum, L. 7. §. 10. ff. eod.; e contra si quis materiam
suam solo inædificarit alieno, aedificator, Λ malæ fidei possessor sit, amittat
materiam et operam, §. 30. Inst. h. t. L. 7. §. 12. ff. de Λ. R, D. si vero
bonæ fidei, repetere possit pretium utriusque, materiæ et operæ.
2°. Specificatio est modus acquirendi, dum forma inducitur in materiam,
vel hæc ita immutatur, ut in commercio humano, velut nova species, no­
vam sortiatur denominationem, ut, si quis ex vino et meile conficiat
mulsum , ex tabulis navem, ex argento vas, ex uvis vinum, etc. Unde lana
colore rubro tincta nondum specificatio est, quia nihilominus denomina­
tionem lan® retinet ; ac par esto de similibus judicium. Veterum Juriscon­
sultorum hac in re ambiguitatem ct controversiam Justinianus sic diremit,
ut, si res reduci possit ad priorem materiam, novam speciem relineret
dominus materiæ; sin minus, speci(leans, §. 25. Inst. h. t. hic tamen, si in
mala fide sit, domino materiæ ad æstimationem ; si in bona, non plus tene­
retur. quam esset factus locupletior, L·. 23. §. 5. ff. de R. Γ.
3°. Commixtio, dum res solidæ et aridæ duorum vel plurium commi­
scentur : et confusio, dum res liquidæ, §. 28. Inst. h. t. Quod si commixtio,
vel confusio facta cum utriusque consensu, materia communis est, §. 27. tl
28. Inst. de II. D. L. 7. §. 8. ff. de A. R. D. si voluntate unius, altero in­
scio, vel invito, rc.s confusæ confundentis fiunt, L. 5. ff. de R. Γ. ex com­
mixtis, quisque suam vindicare materiam potest, §. 28. Inst. eod. Si casu
fortuito, res confusæ rursum communes sunt, L. 7. cit. commixtæ a suo qui­
que domino vindicantur, §. 28. Inst. cit.
F. /fcwjsio murta: hanc principio descripsimus; talis est plantatio, satio.

i · '· A

cis·

DE PRAESCRIPTIONE.

219

Quidquid in alieno solo plantatur, seritur, solo cedit, L. 9. pr. ff. de A. R.
D. Undo antiqui verans :
Quidquid plantatur, seritur, vel inædiiicalur,

Omne solo cedit, radices si tamen egit.

Albores quidem jus Romanum , §.31. Inst. h. t. ex radice æstimat; hodier­
nis veio moribus de iis potius ex stipite, vel ramis in fundum nostrum pro­
pendentibus judicari pluribus in locis solet. Igitur, ex data regula, frumenta
sive mea in alieno solo, sive aliena in meo, agri domino cedunt, deductis
expensis, L. 9. ff. de A. R. D. si salio bona fide contigit. Similiter sive planta
mea in alieno, sive aliena in meo solo implantata sit, rursum dornino soli
cedit, si jam radices egerit; secus, vindicari potest, I. 7. §. ull. ff. eod.
§. 31. Inst. h. t.

CAPUT II.
.-4
DE PRIMO ACQUIRENDI MODO JURIS CIVILIS, USUCAPIONE

ET PR/ESGRIPTIONE.

370. Usucapio ex mente Ulpiani, Fragm, 19. est adeptio dominii per con­
tinuationem possessionis temporis lege definiti ; cum enim quæ nullius sunt
cedant occupanti, ac res pro derelictis habit® habeantur pro rebus nullius,
æquum plane fuit, ait Grotius, de Jur. Roll, et Pac. II. 4. ut, quod quis
bona tide, ct justo titulo longo tempore possedit, nec ab aliquo altero est
vindicatum, possidenti acquiratur.
Ab usucapione jure veteri Romano multum differebat præscriplio. Hæc,
exceptio erat, qua is, qui longo, vel longissimo (empore rem possideret, se
tuebatur adversus dominum vindicare volentem ; sicque possessori adjiciebat
dominium bonitarium; usucapio vero dominium tantum quiritarium et
civile; usucapio ad res non nisi corporales el fundos Italicos; præscriplio
vero etiam adjura, et praedia provincialia referebatur : ad priorem in
mobilibus annus, in immobilibus biennium ; ad posteriorem decem anni
inter præsenles, 20. inter absentes indistincte requirebantur; unde prae­
scriptio inventa videtur vehiti in usucapionis supplementum , juxta Heixecciivi , ut, quæ usucapi non possent, praescribi possent.
At discrimen hoc tandem Imperator sustulit, atque unum idemque esse
voluit usucapionem, et praescriptionem longi temporis, L. un. C. de Usurap. transf. ac simul praescriptionem longissimi temporis pro certis casibus
retinuit. Unde triplex est præscriplio : longi temporis, quæ et ordinaria
dicitur, quie cum usucapione velut in unam est massam conflata : cujus
beneficio res mobiles triennio , immobiles inter praesentes decennio, inter
absentes vicennio praescribuntur, h. e. carum dominium acquiritur: altera
e«t longissimi temporis, sive extraordinaria, eaque pro diversitate rerum

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

vel lapsis primum 30. annis; vel 10. vel subin non nisi 100. absolvitor.
Tertia immemoriaHs, cujus in'contrarium nonevtal memoria, L. 2. 7.23.
ff. de ag. et aq. pluv. I nde ad hanc non requiruntur 100. aut plures anni,
sed sufficit, si possessionis initium fugiat hominum modo existentiuni
memoriam.

ARTICULUS
QUID SIT PRESCRIPTIO? QUIS EJ Us EFFECTUS?

5

377. Dico 1. Proscriptio in genere est acquisitio dominii, juris, vel
immunitatis per possessionem, tempore, et modo a lege defluitis conti­
nuatam. Sumitur ex L. 3. ff. de Usurp, et Usucap. Nec est quoad rem inter
Auctores dissensio.
Dictum i°. Dominii, juris, vel immunitatis ; proscriptione enim non
solum res corporales, mobiles ct immobiles, sed etiam jura, ut venandi,
lignandi, servitutis activæ et similia acquirimus; tum etiam immunitatem
ab oneribus, ut solvendi decimas, servitutis passivae, ac aliarum obliga­
tionum consequi possumus. Unde duplex alia proscriptionis species enasci­
tur : altera positiva , qua rem aliquam , vel jus novum per actus positivos
possessorios nostro dominio adjungimus; altera privativa, qua immuni­
tatem consequimur extinguendo jus alterius, quod contra nos habuerat;
sic qui jus habet transeundi per agrum meum, si eo lapsu decennii non
utatur, proscriptum est hoc jus proscriptione privativa , id est, extinctum
est, ut servitutem hanc pati amplius non tenear.
2°. Tempore et modo, etc., quibus conditiones ad legitimam proscriptio­
nem necessariæ indicantur, quæ sunt 1°. possessio continuata, sive non
interrupta; de possessione vid. Digs. 11. tot. cap. ac quidem ut sit continuata
tempore a jure determinato; et 2°. justo titulo, ad transferendum dominium
jure habili; tum 3°. bona tide; demum 4°. ut sit res possideri et praescribi
non prohibita. Quas singulas antiqui inter Jurisconsultos recepti tradunt
versiculi :
Non usu capies quatuor nisi talia subsint :
Æqua tides : justus titulus : res non vitiosa
Tempore præscriplo possessio continuetur.

De quibus singulis secuturis ordine Articulis longius disserendum.
378. Dico II. Proscriptio est primum introducta a jure civili : dein
approbata et adoptata a jurc canonico, ad exigentiam boni publici. Pri­
mum constat ex pr. Inst. de Usuc. et long. temp. Prœscripl. ubi ait Impe­
rator, Jure civili constitutum fuisse, ut qui bona fide ab eo, qui dominus
non erat, cum crederet eum dominum esse, rem emerit', vel e;r donatione,
aliave juxta causa acceperit, is eam rem..... usucaperet. Alterum similiter
constat ex tot. h. lit. Tertium vero ex causis gravissimis; 1°. ne passim do­
minia longo tempore confusa et incerta essent. L. bona ff. de Usurpat, et
Usucap. 2°. I t prociderentur, eoque facilius linirentur lites, L. fin. If. pro
suo, quæ alias innumero et immortales essent, si post quanticumqne tem-

■

»

l»E

I'lLEsciiirrio.xE;·

a

possent domini

poris possessionem

±21

possessoribus bonæ fidei

res suas repe-

leic. 3°. Ne possessores continuo timore tenerentur perdendi res, quas possi­

dent,

L. cum. notissimi C. de Priescr.
diligenter

minus

curandis rebus

colerent.

suis,

4°.

acueretur

L:l

ann.

40.

civium

negligenliam

vident

dum

rei.

30.

unde

fundos

diligentia

puniri

et

subin

in

cura

amissione

dominii.

c, vigilanti 3. h. t.
379.

Dico 111.

Effectus generalis

præscriptionis est conferre

irrevocabile

rei prescript» dominium ; nec tantum utile, ul quidam Antiquiores voluere,

sedctiaift directum,

vel proprietatis.

Prob. pars 1°. ex LL. ut L'. 4. C. de Prcescr. 30. vel 40. ann. ubi praescri­
benti perpetuum datur præsidium , et in fin. jubetur esse liber et preesentibus saluberrima· legis plenissima munitione securus, pr. Inst. h. t. ubi ait
Imperator: Ne domini maturius (ac Jur. Rom. vet. quod ibi corrigitur) suis
rebus defraudentur, neque certo loco beneficium hoc concludatur, ideo consti­
tutionem super hoc promulgavimus, ut res quidem mobiles per triennium,
immobiles per longi temporis possessionem, id est, inter prœsentes decennio,
inter absentes viginti annis usucapiantur, non solum in Italia , sed omni
terra, quæ nostro imperio gubernatur, dominia rerum, justa causa possessio­
nis prœcedente, acquirantur. Adde L. 3. ff. de Usurp, et Usuc. Et ratio est,
quia, si

non

conferret

dominium

obtinerent finem suum ;
nondum

nihilominus, eæque

Prob. pars

nondum enim

paci

consultum

esset

2a.

irrevocabile,

immortales

ct

vel uno

insinuent; sed constanter dicant, praescriptione

apice

praxis, optima

380.

utile.

Accedit

interpres

Dico IV.

multiplicarentur

omnium

hanc

tam

tribunalium

distinctionem

domihia,

acquiri

domino plenissimam praestant securitatem indistincte
directum, quam

:

possessorum

lites.

quod jura nullibi

inde,

non

inccrlitudo dominiorum :

tolleretur

quieti

leges

præscriptionis

ct

novo

quoad dominium

cujusvis

provincial

legum.

Praescriptio legitime completa etiam

adjicit dominium pro

foroconscientiæ. Est omnium hodie Theologorum ct Jurisconsultorum contra

Covarbcv. et plures alios antiquos.
Prob. Respublica, ob dominium
omnium

confessione,

auferre dominium uni,
hoc ipso

usu

et

hocquc

Deus,

bona

competit, potest

est tutus in conscientia;

ntate legitima, quam

in

altum

adjicere alteri ;

iit enim

ex

subditorum,

justis,

ergo. Accedit, quod

SS.

ut

ex Conci.

Canones

suum, quod lædit conscientiam ;

dominii per præscriptionem

non

finem

dominiorum

suum

ct

Π.

adjicit,

illud

auctoritate

dominium

liquet, el LL.

approbent,

vel

approbant et adoptant,

primarium ;

jurium :

causis

pote­

et

adjecit,

Conci, præc.

adoptent

cit. ;

tanquam

sed hi constitutiones civiles de translatione

Demum si non haberet effectum pro
sCTiplio

ei

pro exigentia felicitatis humanæ, contulit Rei-

publicæ. Atqui hæc legitime præscriptionem complenti
ita exigente bono publico,

publicis

ergo is, cui

hæc adjectio

quod

tot. lit. de Prœscripi.

foro conscientiæ, non

maneret

inquietudo ,

enim

anxietas

certus esset, num vere et coram Deo sit rei

obtineret

nihilominus

possessorum ,

præ-

inccrlitudo
quia

a se possessæ dominus.

nemo

t:l.

DE MODIS ACfttnilENDI DOMINIA.

Dices

381.

contra jus

sed

naturo esi,in­

spoliari rebus suis.

vitum

C. M.

R.

Jus naturo est immutabile ;

i.

DE PR.ESCRirnO.NE.

invitum

légitima

semper

tamen

principalis

Hinc

manet.

simul ad

alterum palet responsio.

ex principiis nostris alibi datis Truci. 111. de Sacr. Ord. cl Malrirn,

Diss. II. Cap. IV.
spoliari

mbsit causa secundaria ;

223

de unit. Malrirn. lai.
rebus suis,

D. min.

373.

sine justa causa,

cl

Est contra jus natura·,

privata, non

auctoritate

385.

Dices

tenetur restituere

nus, sed

si liat auctoritate publica ac legitima justis causis, exigente

bono publico, ubi

rationabiliter nemo

Conf.

bonæ fidei.

causis auctoritate

homicidium

legitima.

neque prior

Sed

vel

imperatum,

factum

dominus

rei

hic

si

ergo ct

hunc resciverit;

esse alterius,

rem

postea

Prior dominus

lapsum tempus instituere

non est contra jus naturale

domino,

fit irrevocabiliter illius domi­

esse

desinit

pro­

qui

possessor

ita

.V. Sicut nimirum

invitus esse potest

enim

comperiens

scripsit;

C.

invenit rem alienam , non

5. Qui

potest contra

vindicationem;

ergo

eliam

proscribentem ,
nondum

post

amisit dominium,

justis de

potest

esse

/'rot.

Ani.

Proscriptio

enim etiam

est exceptio contra alium

dicantem; ergo in hoc supponit actionem ,

et

res suas vin­

consequenter dominium.

invitus rationabiliter, ut proscriptione contra cum legitime completa, amit­
tat suæ rei

dominium, cum id de human® communitatis

felicitate ac bono

II.

C. Ant.

Cons.

.V.

qui proscriptionem
privatus consentire, cl

sit, cui civis

bonum

posthabere

suum

non

Leges

inventori juxta

legitime complevit,

dicta

cap.

proc.,

adjiciunt dominium

sed ei,

absolutum et

debet; cum

irrevocabile; completa igitur proscriptione non amplius comperit rem alie­
insuper et ipse pari

facultate gaudeat aliena

proscribendi.

nam

esse,

sed

fuisse,

vero esse suam,

nunc

tunc

etsi

prior dominus com­

parcat.
382.

Dices 2.

Imperator ipse,

Nov.

præscriptionem vocat impium

Augustinis relatus,
ejus tenuisses assensum, numerus

allegationem; et

et improbam temporis

præsidium,

proem,

9.

Caus. 33. Q. 5. C. 4. Si nunquam, ait,
te nullus defendisset annorum ; ergo.
Ad Imper. R. Sic vocat præscriptionem,

S.

in græco non

se

usucapiens

fundet

S.

insolo

hanc, cum

R.

quam

non

datur

mutua, quam habent

unde

proscriptio;

subdit:

Sed post quantumlibet tempus me consuluisses , nihil aliud tibi responderem,
nisi, quod ait Apostolus : tueor non habet potestatem corporis sui, sed vir.o
383.

Dices'}.

D. Aid.

tibi adjudicet

tiam comperias

cx

esse

luam esse

errore

manet

alienam,

atqui licet judex

existimans, si tamen
obligatio,

senten­

post

nisi

sententia

adjudicat dominium

absolute,

restituendi

M. disparitas

R. Ύ.

est;

quia judex

sed sub conditione, si vera sint allegata,

declarat, pro qua parte stet jus; si
declaratio nulla est;

scribenti

re

in

non

nec condit novum jus,

sed

tantum

igilur in re jus pro te nullum est,

etiam

at lex proscriptionis dominium absolute adjicit, el prae­

proscripta

constituit,

jus

domino

priori

illud

auctoritate

publica auferens.

Tempus non est modus inducendae,

nis, ul dicitur,
R.

rem

6. Lex proscriptionis se habet ut sententia judicis :

1.

cum eo loco loqui de potestate

corpora, contra

Dices

transierit in rem judicatam.

Dlaren. Commentar, ult. ad h. t. c.

Augustinum

conjuges in

constitutionem

possit,

dici

.V.

betur proscriptio, qua probata illius actio exlinguitur, sive perimitur.
si

reperiatur, habendam esse pro spuria, nec proinde attenden­

dam , ut observat

Ad

etiam

conf.

iere talem, ct injure fundatam, sed apparenter, videlicet usque dum pro­

lapsu temporis, destitutus bona tide ct roteris conditionibus ad proscriptio­

nem requisitis : quanquam

Ant. ad prob. D. Ani. Est exceptio juris, qua elidatur de jure
competente alteri .V. exceptio peremptoria facti,
qua
simpliciter negatur
alteri competere actionem C. Non igitur alter habet amplius vindicationem
k/

Λ.

obligationum

4L §.

1.

vel tollendœ obligatio­

ff. de 0. ct Λ.;

ergo.

Tempus, vel lapsus temporis solus non est talis modus C. acce­

dente auctoritate juris publica, cum requisitis ad

380.

Dices
ad

tenetur

7.

Qui emit

nisi

aliquid,

rem

infra justum

venditor

sil

læsus

pretium,

per leges

ultra dimidium;

eliam

non

idem est,

si

præscriptionem caeleris X

emptor sit læsus a venditore, nihilominus defectum pretii compensare tene­
Proscriptio xim

suam

non

habet

ex solo

lapsu temporis;

alias eliam pos­

tur in conscientia ;

sessor

fidei

inalie

proscriberet ;

lapsum

sed

conditio, qua supposita cum aliis requisitis

definitum

auctoritas

tempus

est

Reipublicæ vel legis

R. .V.

Cons. Disparitas (\\ιοά

sed tantum

dominium alteri attribuit ;

ergo idem hic de proscriptione dici potest.

solum

negent

venditori

leges

tali emptori

actionem

civilem,

non conferant dominium,

nisi

hic

ultra

dimidium

hæcquc Reipublicæ auctoritas sola vim legitimæ

læsus sil;

ac similiter negant

emptori,

nisi

hic sit læsus

intra sex menses actionem

non

instituat,

nitra dimidium,

proscriptionis constituit.
quo casu, si

neque

tunc auditur

amplius in judicio, etsi ultra dimidium læsus fuisset, non conferendo tamen
384.

Dices

4.

Lex

præscriptionem

firmans fundatur in culpa, seu negli-

genlia prioris domini, sed præsumptio
incurritur, nisi ob praviam culpam;

hæc est sæpe falsa.

imo, supposita

Item :

poena non

dominium;

proinde,

etsi actionem

linquunt satisfaciendi laeso :

negent, hcdenli

tamen obligationem re­

at lex confert absolute dominium ei, qui legi­

eliam culpa, regula­
time proscripsit.

riter non nisi post sententiam judicis; ergo ante hanc, qui proscripsit, non­

dum lutus est in conscientia.

R.

D. M.

387.
Fundatur

negligent!® Λ.
causa

luit,

ul

unice,

aut

tantum secundario
tolleretur

primario

C.

incertituflo

in

præsumptione

culpæ,

seu

Principalis inducendæ proscriptionis
dominorum,

anxietas

Dices 8.

IV .
Licet nullitcr Professus, si intra quinquennium

a

tempore,

quo nullitcr professionem fecit, non reclamari t, habeatur pro Professo;
tamen non nisi

pro foro externo locum habet;

nam

in

foro interno non est

possessorum,
\erc Professus; ergo nec pro hoc foro est dominus, qui proscripsit.

copia infinita cl immortalium litium ;

licet

igitur

in

casu

hoc

particulari non

IM

r)

r

ZZl

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA»

R. C. Ληί. .V. Cons. Quia Trid. Sew. 25. C. 19. tantum dicit, talem post
quinquennium non esse audiendum (nisi forte eo quinquennii lapsu reda­
mare non potuisset) ; non vero statuit eum fieri simul vere Professum : nec
poterat hoc dicere; ut enim vere Professus lias, requiritur proprius luasct
liber consensus, quem nemo alius, nec Ecclesia r te nolente, ponere potest,
nec supplere. At lex humana cx dominio alto in bona civium potest, habiti»
justis causis, du nique id poscit bonum publicum, dominium auferre uni,
et adjicere alteri.

d

ARTICULUS JJ.
AN ΕΓ QL'ALIS BON A EIDES SIT AD PRAESCRIPTIONEM NECESSARIA?

388. Prœmitlo. Bona tides hic est conscientia, vel existimatio sincera, qua
quis judicat, se nihil agere contra jus alienum ; unde mala fides e contra esi
conscientia, vel judicium , quo quis existimat, se agere contra jus alterius
possidendo rem ; vel faciendo aliquid, aut omittendo. Fides in materia pro­
scriptionis alia est positive bona, cum quis ex probabili saltem, vel positivo
fundamento judicat, se nihil contra jus alterius agere sive possidendo, sive
faciendo, sive omittendo aliquid. Alia negative bona, cum quis simpliciter
ignoret, vel etiam dubitet negative, annon agat contra jus alterius; annon
res sit aliena; vel annon obligationem habeat aliquid agendi, vel omittendi.
Ille vero negative dubitare dicitur, qui nullam habet sufficientem rationem,
ex qua prudenter judicet, rem non esse alienam, vel se esse imniunemab
obligatione aliqua; si enim haberet rationem prudente dignam, jam posi­
tive dubitaret.
Tam negativum, quam positivum dubium dividitur in speculativumel
praclicum. Speculativum erit in praesenti materia, cum quis dubitat, num
res sua sil, vel aliena; an sit liber ab obligatione vel non, ita ut animus
inter utrumque fluctuet. Praclicum, dum quis dubitat, an licite haucrem
possideat; hoc. vel illud agat, aut omittat, ita ut non solum de dominio rei
vel immunitate ab obligatione, sed etiam de ipsa possessionis, actionis,
vel omissionis honestate et licentia, an hic et nunc licite possideat, agat,
omittat, dubius hæreat el suspensus. Juxta Theologice moralis principia certa,
stante dubio praclico, agere non licet, cum juxta Apostolum omne, quodnrn
ex fide, conscientia certa, peccatum sil, eo quod sic dubitans, si operari
velit, se exponat periculo peccandi; hinc ante deponi debet, per formationem
prudentis dictaminis reflexi, quo judicet certo saltem moraliter. hic et nunc
se licite agere, non contra jus alterius. Speculativum deponi necessario non
debet ; quin sæpenon potest ; quia praescribens sæpe non potest habere judi­
cium speculative certum , quod res sit sua, vel sit immunis ab obligatione;
cum per praescriptionem acquiratur primum rei dominium, vel immuni­
tas : ac si judicium speculativum, quod res sit sua, vel immunis sit, esset
certum, jam res esset sua, vel esset immunis ante praescriptionem.
Prælerea bona tides rursus alia est theologice bona, dum quis sincere
existimat, se non agere contra jus quoddam alterius : alia juridice bona.
dum quis praesumitur a jure nihil possidere alienum, vel agere contra jus
alterius. Potest vero quis esse in tide theologice bona, et simul esse in fide

;
7

DE PRESCRIPT IONE

mala juridice : sic qui ignorat, esse a jure prohibitum aliquid emere a
pupillo, emit quidem ab eo, emplumque possidet fide theologice bona ; non
vero juridice, nisi persona privilegiala esset, in qua scilicet toleratur igno­
rantia juris clari, ut est miles, minorennis, etc. ; quia jure praesumunt, cum
scivisse legem prohibentem , consequenter cum scientia egisse contra suam
obligationem. Item, sic licet quis sil et maneat in fide bona theologice, dum
illi super rc possessa lis movetur, per hanc tamen contestationem litis
inducitur fides juridice mala propter praesumptionem juris in contrarium.
389. Dico I. Ad omnem praescriptionem tam inchoandam, quam conti­
nuandam requiritur fides theologice bona.
Prob. exc. /in. de Prœscripl. quod ex Couc. Lateranensi sub Innocentio III.
ubi : Quoniam omne quod non ex fide peccatum est, synoddli judicio defi­
nimus, ut nulla valeat absque bona fide prœscriptio tam canonica, quam
civilis, cum generaliter sit omni constitutioni atque consuetudini derogan­
dum, quæ absque peccato mortali non potest observari. Unde oportet, ut, qui
prœscribit:, in nulla leinporis parte rei habeat conscientiam alienee. Illa vero
Concilii verba accipi de fide theologice bona, exinde liquet, quod Apostoli
sententiam alleget : omne, quod non ex fide peccatum est. Igitur cx mente
Pontificis et Concilii tam ad continuationem, usque ad completum prae­
scriptionis tempus, quam ejus inchoationem hæc bona fides necessaria est.
Loqui vero hic Concilium de solo injustitia? peccato, planum lit cx subjecta
materia, cum statim inde inferat : Unde oportet, ut, qui prœscribit, in nulla
temporis parte rei habeat conscientiam alienee. Alia igitur peccata, ut contrai
charitalem, quod eliam avaro animo possideat, etc. praescriptionem noil
impediunt.
390. Dices 1. Leges civiles ad praescriptionem longissimi temporis, Vel
extraordinariam inchoandam non requirunt bonam fidem : nec ad praescri­
ptionem ordinariam continuandam, L. Un. C. dc Usucapi transform. Quin
idem jure Canonico asseritur. C. Io. Caus. AT/. Q. 3. Ergo.
R. Juri civili esse ea in re derogatum a jure canonico, ut constat ex c.
βη. cit. Unde eliam R. I. in G. Possessor make fulci ullo tempore non prœtcribil. Cujus regulæ duplex esse sensus potest, et uterque verus : primus,
quod si vel ullo possessionis tempore sit make fidei possessor, non praescribaL
Alter, quod si make fidei sit ab initio possessor, nullo unquam, quantumvis
longo tempore, praescribat. Can. 15. cit. utpote quem GhatiaNls cx jlire
civili,§. diutina. Inst. dc Usucap. desumpsit, per consequens æque deroga­
tum est. Aeque dici potest, hanc constitutionem c. /in. h. t. tenere pro terris
tantum Pontificiis, ul vult Glossa; nam ubi materia peccati intervenit, vel
quod sine peccato fieri non potest, non solum terras Pontificias, sed fideles
omnes stringit, sedet proptereain ipso foro civili leges illo? civiles antiquatæ
sunt, non tantum apud Catholicos, sed et Protestantes. Mynsing. Cent. 4.
Obierv. 6. Gaie. Observ. 18. Hopp. ad Tit. dc Usucap. in Inst. ubi : Moribus
Murnis ubique fere locorum ad ductum juris canonici toto temporis decursu
requiritur bona fides ad omnem proscriptionem.

391. Dices 2. Si requireretur bona fides ad praescriptionem , nunquam
m. p. 2.
U

DE PRAESCRIPTIONE.

22G

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

posset præscribi contra legem humanam, quod tamen alias admittitur.
Prob. Seq. quia actus primo contra legem scienter ex hoc fine positi, sunt
peccaminosi, si lex ea obliget simul in conscientia ; ergo contra banc pro­
scribere volentes in mala fide constituunt.
R. Praescriptio, qua subin lex humana tolli dicitur, non est proprie dicta
præscriptio, sed consuetudo legi contraria; et per hanc, non veram pro­
scriptionem tollitur lex ; consuetudo autem in hoc inter alia differt a pro­
scriptione vera, quod dum est in fieri, non requirat bonam fidem, secus ac
praescriptio. Ac ratio disparilatis est, quod, licet consuetudo, dum est in
fieri propter actus scienter contra legem positos constituat transgressores in
mala fide, nec lit tunc rationabilis ; postquam tamen legis violatio commu­
nis evasit, diuturnis populi moribus, ut legis observatio amplius sperari
non possit, lex desinit esse utilis ; imo incipit esse noxia saluti æternæ
membrorum ; unde quia legislator vel maxime debet subditorum respicere
salutem, consentit saltem consensu tacito ct legali, quia lex ipsa consuetu­
dinem legitime inductam approbat, in suae legis cessationem; non sic con­
sentit in malae fidei praescriptionem ; et merito ; 1°. quia in hac agitur de
damno el praejudicio dominorum ac membrorum Reipublicæ; non in con­
suetudine. 2°. Publicum bonum exigit non permitti cum mala fide præscriplionem currere, cum aperte januas ac vias fraudibus panderet rapacium
hominum , si scirent se post longi licet temporis iniquam possessionem
tandem fore dominos, quod non posset non redundare in damnum inno­
centium ac Reipublicæ. E contra ad bonum subditorum spectat, ut, quando
diuturna experientia constat, legem esse potius lapidem offensionis, prae­
bendo laqueum conscientiis, tum lex cesset ex dictis obligare, cum hoc
bonum praeponderet illi, quod sperari posset ex perseverantia obligationis.
Unde ultimata utriusque ratio in bono publico radicatur.
Nec obstat , quod c. fin. de Consuet, dicitur, hujusmodi consuetudinem
debere esse legitime prcescriptam ; quia per hoc solum indicatur,· quod de­
beat habere actus possessorios frequentatos, non interruptos, cl sic etiam
requirat tempus longum, sicut etiam praescriptio requirit actus possessorios,
non interruptos, et tempus a jure definitum.

392. Dices 3. Potest inchoari et continuari praescriptio cum scientia rei
alienæ, vel juris alterius ; ergo universaliter mala fides praescriptioni non
obest. Prob. Ant. 1. Qui invincibiliter ignorat, rem esse Caii, cujus tamen
revera est, et simul per errorem putat esse Sempronii, cujus tamen re ipsa
non est, praescribit contra Caium ; ct tamen simul in mala fide est. 2. Actor
per secundum decretum judicis immissus in possessionem bonorum rei
contumacis potest illa praescribere, saltem certo, si actio contra reum solum
personalis sit; et tamen hic adest rei alienæ scientia. 3. Id clarius patet in
praescriptione privativa, qua jus alterius sive rcale , sive personale extinguilur;ila per praescriptionem extingui possunt actiones pœnales, etsi reus
sciat, quod judex vel altera pars jus habeat pœnam exigendi : sic quoque
praescribitur seniluti rustics, ut si habeas servitutem passivam itineris,
actus, ct habens servitutem activam eo jure diu non utatur, scilicet decen­
nio, praescribis immunitatem, etsi probe scias jus alterius, quod habet
eundi per tuum praedium.

227

RJ). Jnt. Si scientia rei alienæ, vel juris non sit simul conjuncta cura peccato
gravi injustitiæ C. sisitcumhoc conjuncta N.Ant. et Cons. Hæctantum scientia,
quæ cum peccato gravi injustitiæ conjuncta, praescriptionem vitiat, nec aliud
vult c. fin. h. t., ac palet vel ex ipsis duobus exemplis ultimis; sic rem alienam
omnium consensu possidet licite,qui auctoritate legispossidet, £.11. ff. deacq.
vel amiti. Poss. L. 137. ff. de R. I. item qui auctoritate judicis, ut in prob. 2·. ;
sic acquiris immunitatem a servitute rustica per non usum alterius, quia,
etsi scias alienum jus, non tamen illud violas; igitur non agis mala fide; sed
tantum alterum non mones; monere autem non teneris; ut colligitur ex L.
13. C. de Servit, et aqu. ubi : ut omnes servitutes non utendo amittantur.
Pariter ut te sponte pœnæ offeras, nullo jure obligaris. Aliud est, si prae­
scribere volens. per actus positivos scienter lædas jus alterius.
Adprob. lam. R. Affirmat Felinus in cap. fin. de Prœscript. al negant pro­
babilius alii. Ratio esi, quod talis vere peccet peccato injustitiæ possidendo,
reque ipsa malam habeat fidem, cui jura nullo modo indulgere volunt
praescriptionis beneficium.

393. Dices i. Si ita præscribi possit ex dictis servituti rusticæ, actionibus
pœnalibus praescriptione privativa cum scientia juris alieni; ergo neque
scientia juris alieni oberit bonæ fidei in praescriptione privativa, qua extinguitur debitum, atque actiones personales intra 30. annos, modo debitum
sit indefinite contractum, ac neque jus, neque debitor intra hoc tempus
solutionem exigat.
R. C. seq. cum Panorm. Bartolo , Hostiens. Vaso. Sciimier , Pichler aliis­
que contra Covarr. Gail. Mynsing. Haunold. Engel ct alios, ex sequentibus
rationibus : 1°. Quia scientia juris alieni in actionibus ex debito indefinite
contracto, et non exacto a creditore non obstat bonæ fidei, nec praescriptio­
nem impedit 1. de jure civili ; 2. nec de jure canonico ; ergo. Pars prior
de jure civili admittitur ab omnibus. Prob. p. 2. de jure can. Jus canonicum
solum correxit jus civile, quatenus in praescribente peccatum injustitiæ
intervenit ; sed hoc in dato casu non intervenit ; ergo. Prob. min. qui enim
præcise scit jus alterius , non hoc ipso agit contra jus alterius, si non solvat,
si nec ab homine, neca die, nec a jure interpelletur; quia tunc solvere
non tenetur, arg. L. 5. ff. de R. C. L. 10. C. de pignor. prudenter enim tunc
judicat, se non teneri ad solvendum, antequam exigatur: ergo nec interve­
nit peccatum injustitiæ, dum differtur solutio.
2n. Sic hæres praescribit legatum relictum alteri, si legatarius, sciens
legatum , hoc intra 30. annos non petat, quin obstet, quod hæres sciat,
illud esse alteri relictum. Sic proprietarius præscribit usuifruclui, quem
habet alius, si longo tempore ille suo jure non utatur, etsi proprietarius
sciat hoc jus competere alteri, L. 25. ff. quib. mod. ususfr. amiti. ac claris­
sime, L. 13. C. de servit, et aqu. ; ergo idem de aliis actionibus personalibus
dicendum. Prob. Cons, ideo enim in prioribus exemplis procedit praescriptio;
quia hæres non tenetur praestare legatum ante, quam petatur a legatario,
nec hunc omittentem petere tenetur sui juris commonere; pariter neque
dominus usufructuarium ; et quia jura hæc sunt restricta ad usum pro certo
tempore, ita, ut si intra hoc non exerceantur, ipso non usu pereant : atqui
et in nostro casu debitor non tenetur solvere prius, quam creditor exigat,

v

··

DE MODIS ACQIIHEMU DOMIMA.

neque exigere omittentem monere tenetur ; ac demum actiones personales
sine discrimine sunt restrict® a jure ad usum , sic ut pereant, si inlra30.
aimos non moveantur, Ls 3. i. C. de Prerscr. 30. vel 10. ann. L. 1. C. de.
ann. Except. Nihilominus juxta ipsam objectionem responsio
Limitatur Γ”, 67 debitum indefinite contractum sit, h. e. cujus soluliontcx
conventione non est certum tempus præiixum; si enim præfixum esset tem­
pus. tum pro creditore , etsi .hic non exigeret, ipsa dies interpellaret, ut
proin ab illo tempore debitor amplius in bona tide non esset.
2·. Neque jus solutionem exigat, velut in emptione ct venditione exigit,
ul emptor, cum mercem accepit, quam primum commode potest, solvat
pretium , ne scilicet mercem simul et pretium retineat; interpellatio enim
juris idem præstat, quod interpellatio hominis, L. 12. de contrah.et commill.
stipul. c. fin. de locato.
3’. Nec creditor solutionem exigat; quod si enim hic exigat, hoc ipso
debitor non solvens in mora est, ct culpa ; proinde non in bona tide; adeoque
neque procedere potest præscriptio. Nunc cum parte adversa
394. 67 dicas 1°. Vel debitor, qui scit suam obligationem, et jus alterius,
habet animum solvendi, vel non? Si primum ; ergo non est in quasi pos­
sessione libertatis suæ a solvendo debito, itaque præscribere non potest,
cum ad omnein præscriptionem requiratur possessio, vel quasi possessio.
Si secundum ; non est in bona fide, sine qua nulla currit præscriptio.
R. Γ. Retorqueo in exemplis supra allatis.
R. 2°. Habet semper animum solvendi, sed sub conditione, si creditor exegerit ; atque simul est in bona fide, et quasi possessione libertatis suæ, quæ
non nisi per exactionem tollitur.
Si dicas 2°. c. ?>. de Prœscr. prohibetur præscriptio tricennalis el quadragenaliscum scientia : sed hæc præscriptio tricennalis et quadragenalis fuerat
contra actiones personales introducta; ergo.
R. D. M. Prohibetur præscriptio illa cum scientia, quæ est conjuncta cum
peccato injustitiae C. alia .V. Loquitur enim cap. cit. de make fidei posses­
soribus prædiorum alienorum, ut legenti patebit ; hinc et .V. min. quia
contra possessores prædiorum iniquos non personalis, sed realis datur actio.
67 dicas 3°. Sciens rem esse alienam, eamque possidere vel incipiens,
vel continuans est in mala fide, nec potest præscribere; ergo etiam sciens
jus alienum. ct illi non satisfaciens est in mala fide, nec præscribere poterit.
R. 1°. D. Ant. Sciens rem alienam eamque possidens injuste, est ili mala
fide, etc. C. possidens juste , ut auctoritate juris, vel judicis, ut supra dictum
Λ'. Non enim sola rei alienæ scientia, quando non conjungitur cum peccato
injustitiae, obcstbonæ fidei, L. 28. ff. de nox. Act. ubi, excluso peccatoin,juslitue, dicitur, usu quoque me capturum, quamvis sciens alienum possideam.
Igitur sub data distinctione
R. 2°. T. Jnt. .Y. Cons. Disparitas est. quod in materia praescriptionis
non sit eadem ratio rerum corporalium , tum jurium incorporalium , sive
actionum personalium; hoc ipso enim, quod quis sciat rem esse alienam,
ac tamen possideat, possidet injuste, exceptis ante casibus ; quia agit
contra jus alterius; igitur hoc ipso est in mala fide, et peccat contra justi­
tiam. At vero sciens jus alterius, non hoc ipso agit contra illud, quando

PE PR/ESC.RIPTIONE.
aller usum non exigit,

non tenetur.

nbstal

A>c

veniat; nam

vel

:

neque

hoc

220

piwslationcm, et prior ante exactionem præstare

quod.Λ.

23,

universalité?

ff. de

Γ.

respectu

S.

cujusque

neque tenet; secus enim , cui competit jus ad rem ,

in re,

hic, competeret jus

esset. Sub nomine

jecta materia

igitur

el

rei

sciens

etiam

jus alienum

C. secus N.
Neque, hinc inferas : Igitur

scientia

Pichler

realis data

jus,

sed quando id sub­

materia præscriptionis

Cons.

sic rectedistingues

velis, etiam

Hinc, si

materiæ dicitur,

personalis, etiam

aliquando venit

etiam

jus

etiam

etiam , ut recte

non vero id patitur universim

patitur;

juxta datam disparitatem.

Ergo

datur actio

cui

rei,

nomine

conjuncta cum peccato injustitiae

est in mala fide

gnandi, altius tollendi

est

itineris,

quis jus alienum ;

etiamsi sciat
scriptio

omne jus incorporale,

qua

positiva,

praeter possessionem

actus activi, etc., praescriptione acquiritur,

N. illat.

nam

jus

novum

proprie talem, ac

runtur actus positivi; hos igitur qui

contra illud

agendo jus alienum

venandi, pascendi, li­

sciens

hanc

ad

vero

necessario requi­

positivum

alienum jus

prae­

et horum

acquiritur;

positive

titulum

enim

hæc

nihilominus

ponit,

laedit, sicque mala fide agens contra justi­

tiam delinquit; ad præscriplionem contra privativam, qua solum jus alterius

extinguitur, nihil positivum in

sed sufficit non usus alterius,

Dices

Venditor

t>.

tori® intra

sciens

menses

sex

de

prœscribente requiritur,

vehit

in debitore ,

creditoris.

praescribit

vitium rei venditæ
jure

communi, et

tamen

actioni redhibi­

venditor est

talis

in

mala fide ; ergo.

R.

N.

talis venditor

quod

praescribat ; sed solum

dicti tem­

post lapsum

poris negatur a jure actio emptori contractum rescindendi, et redhibitionem

petere volenti, ne nimium multiplicentur lites;

dimidium laeso, relicta

tamen apud

Dico II.

Prœter

fidem

theologice

Ante prob.

est,

cum

bonam,

etiam

obiter noto,

ignoras

jus,

facti,

ignorantiam aliam esse

aut

legem,

sine licentia

cum scias quidem legem, ignoras

ul si nescias,

Prœlati

non

tia Prælati destitutum.

sive bonam

tamen id , quod

Certum

vero est,

Prob. Conci.

licere

convenit,

fidei, cum tale jus sit

Præscriptio

omnem

juris;

cum

hæc

pupillis

Illa

est,

facis , esse contra legem,

ignorantiam

varie intelligibilis juxta diversas

non obesse bonæ

aliam

vel religiosum licen­

facti

bonæ fidei nihil

fidem theologice, sive juridice sumas,

Deinde æque inter auctores

juris dubii, ct

ad

ignorantia, vel

non posse.

alienare

ut si nescias eum , quocum contrahis, esse pupillum ,

I.et F. I.

bona

per se loquendo præscriplionem impedit.

contrahere, religiosum

officere,

juridice

necessaria est ; adeoque

præscriplionem saltem ordinariam

error juris clari

lædentom obligatione in conscientia ad

parti læsæ.

resarciendum damnum

395.

sicut et negatur actio infra

ex

L.

4.

ff. de

ignorantiam, vel errorem
interpretationes probabiles

nullum jus.

vim

suam

habet a legibus;

ergo

non

valet, etiam pro foro interno . nisi habeat, quæ ad ipsam lege requiruntur:
atqui a lege

requiritur,

ut non

procedat

ex ignorantia

juris

clari,

saltem

Min. prob. ex L. nunquam 31. ff. de usurp,
etusucap. ubi : Nunquam in usucapionibus juris error prodesse solet. Item,
L. Juris. 4. ff. de I. et F. I. Juris ignorantia in usucapionibus negatur
in praescriptione

ordinaria.

23θ

OE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

prodesse. Domum L. i. §. 15. ff. pro emptore, ubi : Quod si scias pupillum
esse, putes tamen, pupillis licere, res suas sine auctoritate tutoris admini­
strare, non usucapies, quia juris error nulli prodest. Jus vero canonicum
nihil quoad hoc immutavit.
Dixi 1°. perse loquendo ; excipi enim debent personne, in quibus toleratur
ignorantia juris, ut sunt miles, minorennis, L. 9. pr. et §. 1. ff. de I. et F. /.
Etiam alias feminæ, non tamen ubi certant de lucro captando, sed tantum
ubi de damno vitando, L. 9. pr. cit. L. 11. C. eod. Porro rustici iis in ma­
teriis, in quibus eos judex commiseratione dignos æstimaverit, L. 1. §.
fin. de eden. ac proin etiam tunc tantum , ubi de vitando damno certant.
2°. .Saltem ordinariam ; probabilius enim non obest ignorantia juris bonæ
fidei ad præscriptionem extraordinariam, sive longissimi temporis, ad
quam sufficit titulus prasumptus. Ratio est; quia ubi titulus non requiri­
tur, sed sufficit praesumptio illius, ibi ignorantia juris non potest obesse
praescriptioni ; sed in praescriptione longissimi temporis titulus non requi­
ritur, sed loco tituli illius praesumptio est; ergo. Maj. prob. Ignorantia
enim juris solum ideo obest, quia fundat titulum, quem jura improbant;
ergo si titulus non requiritur, etiam obesse non potest ignorantia juris.
Min. patebit ex dicendis de titulo.
39G. Dices 1. Si ignorantia juris est invincibilis, habetur bona fides; ergo
potest cum ignorantia juris inchoari praescriptio.
R. D. Maj. Habetur bona fides tantum theologice talis C. etiam juridice
talis .Y. Prior sola autem non sufficit , sed etiam requiritur altera, ut tenet
communis contra Medinam et alios.
Dices 2. Leges a nobis citatæ fundantur in praesumptione make fidei,
nempe in praesumptione scientiœ juris, c. 82. de H. I. in G. Qui contra Jura
mercatur, prœsumitur bonam fidem non habere: sed si ignorantia est invin­
cibilis, cessat praesumptio hæc.
R. A'. Maj. Etsi enim forte ex una alterave lege ita argui posset ; tamen,
L. 2. §. 15. ff. pro empt. hanc assertionem nullo modo recipit ; clare enim
dicit : S» scias pupillum esse, NB. putes autem, etc. ubi supponit lex, adesse
opinionem, quod liceat cum pupillis contrahere , quæ opinio est error in
jure, et tamen nulla esse praescriptio declaratur. Igitur jura proprie hic non
prœsumunt, sed fingunt malam fidem ; ac verbum prœsumitur in c. Si.cit.
stricte sumi non debet.
Dices 3. Jus canonicum illam solum malam fidem videtur excludere, qua?
constituit peccatum grave injustitiae : atqui ignorantia juris, si invincibilis
sil, nullum prorsus peccatum constituit, sed ab hoc excusat, ut certum
est omnibus Theologis ; ergo hanc ignorantiam neque excludit jus canoni­
cum.
R. /V. Maj. Jus canonicum enim solum improbavit malam fidem cum
peccato, quam jura Cæsarea admittebant : in cæteris autem , quæ pariter
jus Cæsareum requirit ad prascriptionem, nihil jus canonicum immutavit,
quia non habuit causam mutandi, cum in iis nulla subsit peccati materia.
Deinde notissimi juris est, ea, in quibus jus canonicum nihil disposuit ali­
ter, esse juxta leges civiles regulanda, juxta c. I. de N. Ο. N. Sicut leges
n<m dedignantur sacros canones imitari, ita et sacrorum statuta canonum

DE PRAESCRIPTIONE.

·

231

Principum constitutionibus adjuvantur : atqui jus canonicum hic aliud non
disposuit; ergo.
Bices i. Si ignorantia et error juris impediat praescriptionem ordinariam,
pariter impediet etiam extraordinariam, quia, L. 31. ff. de Usurp, el Usucap.
simpliciter dicitur, quod nunquam possessori prosit error juris.
R. Particulam nunquam sumi debere ad mentem L. cit. sed lex illa in
ff. nequit accipi de præscriptione extraordinaria , quia hæc in Digestis est
incognita, quæ tantum de ordinaria agunt. Sic et L. Ί. C. h. t. dum ait
simpliciter, quod error juris faciat malæ fidei possessorem, de sola praescri­
ptione ordinaria, utpole de qua sola ibi sermo est, debet intelligi.
Dices 5. In c. Dudum. de Decipi. Fratres Hospitalis cujusdam Praescri­
ptionem fundabant in donatione lacta a rege, qui non poterat donare rem
Ecclesiasticam ; contra quos pronuncial Innocentius III. Nos igitur, cum
donatores prodidi conferre non potuerint aliis, quæ ipsi de jure non poterant
possidere, elc. prohibemus , ne Fratres Hospitalis prœsumant ulterius impe­
dire, quo minus decimas percipias, etc. non obstante, quod prascriptionem
allegarent.
R. In hoc cap. non exprimitur, quod fuerit allegata praescriptio longissimi
temporis; sed potius indicatur contrarium ; nam altera pars replicavit con­
tra protensam praescriptionem duplici ex capite: 1. quod titulus a dictis
Fratribus allegatus sit inhabilis el jure reprobatus ; 2. quod tempus requisi­
tum nondum effinxerit, ul adeo hinc nostra potius stabiliatur sententia.

ARTICULUS III.
AN SEMPER NECESSARIA SIT FIDES POSITIVE
SUFFICIAT? AC QUOMODO FIDES AUCTORIS

BONA,

PROSIT ,

VEL ETIAM

VEL

NEGATIVE BONA

OBSIT SUCCESSORI

IN

ORDINE AD PR/ESCRIBENDUM ?

397. Prœmitto. Dubio practico inchoari præscriptionem haud posse, ex
dictis Art. prae, liquet ; sed et cum eodem nec continuari posse, longe tu­
tior est sententia, atque etiam probabilior, 1°. spectata auctoritate; cum
prater paucos, Engel, Gletle, Molina, vix alius contrarium asserat:
2°. spectatis rationibus ; nam 1. id non obscure videtur decerni, L. 32. §. 1.
ff. de Usurp, et Usucap. ubi : Si quis id, quod possidet, non putet sibi per
leges licere usucapere, dicendum est, etiamsi erret, non procedere tamen ejus
usucapionem, vel quia non bona fide videatur possidere, vel quia in jure
erranti non procedat usucapio; quæ lex agit de possidente jam, ac proin de
prascriptionis continuatione. Deinde quia præscriptionem continuans cum
dubio practico peccat formaliter contra justitiam, saltem affective, quod
respectu talis idem est, ac si effective læderet, cum ita comparatus sit, ut
possidere velit, etiamsi jus alterius effecti ve lædat, quod revera sic possi­
dendo lædere potest. Novi, dici posse , etiam deposito dubio practico, adhuc
realiter remanere periculum laedendi jus alienum ; æque, ac si non esset
depositum ; verum cum per principia extrinseca ipsius juris deponendo
dubium praclicum constituatur in bona tide, slatque moralitercertus, se
hic ct nunc juste possidere, si quæ tamen forte (nam etiam subesse po-

hl

g

232

DE MODI·; ACQUIRENDI DOMINIA,

leslj snbessel juris alieni læsio, hæc se haberet quasi per accidens, sicut
respectu cujuslibet bonæ lidei possessoris.
Sola igitur controversia remanet de dubio speculativo, sive an sufficiat
fides solum negative bona? quam Artic, præc. descripsimus. Ac dupliciter
institui potest quæstio; 1°. an sufficiat ad continuationem praescriptionis’
2°. An etiam ad ejus inchoationem ?

398. Dico I. Non est necessaria tides positive bona, sed sufficit negative
bona i°. ad praescriptionis continuationem ; 2°. et ad ejusdem inchoationem,
ac proinde dubium speculativum praescriptionem sive superveniens posses­
sioni jam cœptæ, sive illam antecedens non impedit.
Pars 1*. est communis auctorum, nullo, quem sciam, contradicente. Ac
ratio est, quod per possessionem bona tide coeptam melior reddatur conditio
possidentis; ergo non obstante dubio speculativo, an res aliena sit, posses­
sor praescriptionem continuare potest, ac sibi formare dictamen praclicum
desuæ actionis, vel possessionis justitia per principium reflexum : In dubio
melior est conditio possidentis : ac, postquam debita diligentia in veritatem
inquisivil, ita se resolvere : etsi forsitan res hæc aliena sit, quia tamen, jure
sic statuente, melior est conditio possidentis, in dubio illam possidereul
meam possum licite pergere. Id quod etiam phires extendunt ad casum,
quo possessori videatur probabilius rem non esse suam , eo quod idcirco nui?
dum habeat proprie conscientiam rei alienæ, et possessio adhuc praepon­
deret, vel certe probabilitati contraria» æqui valeat ; sicque conjunctarum
prolmbilitate, quæ stat pro possessore , praevaleat rationibus oppositis, sive
oppositae probabilitati.
Pars 2*. quam tenent Vasqvits, illustr. Control'. Lib. 2. e. 77. Engel, hic,
Schmier , Pichler, contra plurimos,
Prob. 1°. Potest cum dubio speculativo tam positivo quam negativo, sive
fide solum negative bona continuari præscriptio juxta adversarios, quia
mediante principio cxtrinseco, injure fundato et recepto, scilicet, melior est
conditio possidentis, deponi potest dubium praclicum, ac formari dictamen
praclicum. sive prudenter judicari, quod licite continuetur possessio: atqui
etiam inchoans praescriptionem tum hoc ipsum principium, tum alia æque
firma et in jure recepta habet ad deponendum dubium praclicum. prob.
min. in casu : vis praedium emere a Titio, sed dubitas negative, vel etiam
positive ob rationem probabilem in ulramque pariem , utrum revera Titius
sil praedii dominus, in hoc casu sic potes ratiocinari : \emo praesumendus
est malus, et malip fidei possessor, nisi probetur clare, ari/. c. fin. de pnesumpt. L. 31. ff. pro socio. L. 30. C. de evici, sed clare mihi non probatur,
quod Titius sil malus, vel possessor make fidei ; ergo credendum mihi est,
quod inibi rem suam vendat; ergo prudenter judico, quod sit possessor
borne fidei, ac licite mihi vendat ; ergo et licite emo, ac possideo, etiamsi
forsitan esset aliena; nam juri vendendi ceu correlalivum respondet jus
emendi. Item : iu dubio melior est conditio possidentis; ergo credere deliro
litium esse dominum; ergo el licite emo praedium, ac tanquam meum
possidere incipio, cum nulla sit ratio , cur jus suum, ac meliorem condi­
tionem transferre non possit.

DE PROSCRIPTIONE.

233

399. Prub. 2". his canonicum, dum correxit jus civile ratione fidei ad
proscriptionem requisita·, c. fin. de. Prœscript. requirit fidem, quæ exclu­
dat scientiam rei alienæ, el sic peccatum injustitias : Oportet, ul, (pii prae­
scribit, in nulla temporis parte rei habeat conscientiam alienæ: atqui dubi­
tans speculative, vel habens fidem negative bonam, non habet scientiam
rei alienæ. Certe si juxta Adversarios non habeatur scientia rei alienæ per
dubium speculativum, superveniens praescriptioni jam cœptæ, nec dici
potest, quod per dubium speculativum antecedens habeatur scientia rei
alienæ, dum inchoatur præscriptio; quia c. cit. tam de inchoatione, quam
continuatione aperte loquitur, dum inquit, in nulla temporis rte. Vel
igitur obdubium speculativum nullibi habetur scientia rei alienæ, vel utrobique; ot sic nec continuari cum illo praescriptio posset.
Confirmantur dicta hactenus inde, quod, si cum dubio speculativo.in­
choari non posset præscriptio, ea perraro, et vix unquam haberet locum,
cum vix habere possimus certitudinem moralem, cum, qui nobis ven­
dit, donat, etc. esse dominum ; ac dominia rerum possessionis primum ac
proscriptionis jure reddantur certa; hinc enim in emptionibus, venditio­
nibus tam caute ac provide exigi cautio solet de praestanda evictione; ac
passim Jurisconsulti aiunt, per emptionem non nisi conditionatum rei domi­
nium acquiri, ac solum dari usucapiendi causam. Illud tamen concedi de­
bet, quod el Adversarii concedere debent de eo , qui praescriptionem conti­
nuat, dubium non debere esse crassum, quod debita veritatis inquisitione
tolli posset, sed in quam inquirere praescribens non vult, vel studiose negligil; cum dubium hoc æquivaleal scienliæ; proinde nec peccatum excludat,
nec patiatur per principia exlrinseca formari dictamen praclicum de justitia
possessionis.
400. Obj. /. Qui dubius speculative rem occupat, male agit ; ergo. Prob.
Ant. quia sine sufficienti ratione se praefert aliis; nescit enim, utrum res sit
sua, vel non.
R. 1°. Retorq. in eo, qui dubius speculative rem occupatam possidere pergit.
R. 2°. ;V. Ant. ethuj. prob. nam causa se praeferendi aliis sufficiens et
titulus est tum contractus emptionis vel similis, tum possessio illius, qui
rem tradit, et praesumptio , quod is, a quo accipitur, sit verus dominus, ac
possessor bonæ fidei.
Inst. I. Speculative dubius sc exponit periculo occupandi rem alienam;
ergo revera peccat, sicut dum testator legatum fecit, sed dubium est, cui
legatum fecerit, Caio, an Sempronio, si quis eorum legatum occupat, injuste
agit, quia id facit eum periculo lædendijus alterius.
R. 1°. Sic etiam se periculo exponeret relinendi rem alienam, qui specu­
lative dubius rem possidere porgit.
R. 2°. D. Ant. Se exponit periculo lædendi jus alterius materialiter C. formaliler subd. si non deponat dubium praclicum C. si hoc deponat .V. Etsi
talis forte lædal jus alterius, non tamen peccat formaliter, uti neque, Adver­
sariorum consensu, qui sic praescriptionem continuat. Quoad legatum est
itisparilas; quia ex iis duobus alteruter illud occupans, vehit si Caius, nul­
lum haberet pro se speciale principium aliquid juris, possessionis, praesum­
ptionis, cum titulus, qui competere posset uni, idem æque competat alteri.

234

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

Inst.

Inchoans

2.

judex : atqui

judex

præscriptionem

in

DE PRAESCRIPTIONE,
se

sicut

possim, quod Titius

injuriam

parti

faciendi

alteri;

nec

judici

hoc

etiam

sed

ipso non manet fides negative bona,

si enim judicare

bona positivo;

fit

uni sine periculo

nequit adjudicare causam

dubio

habet

dubio speculativo

cum

235

eo

casu

venditor sit bonæ

fidei

possessor,

ctiarn recte judico,

permissura
quud res, quam ab eo emo, aliena non sit ; ergo.

est ; ergo.
R. 1°.

M. Disparitas

R. .V.

est, quod pro judice non stet similis titulus, vel pra-

sumptio, ubi utriusque partis paria momenta sunt,
officii

ferre sententiam

tunc debet

Ergo ex data ratione neque continuari potest

secundum

vel

negative bona, quia per principium juris

res est dubia, sed vi

sidentis,

Aliud ex dictis

jura partium.

inducitur

positive

fides

bona;

adversarii, simul nobis inserviet,

Sed

vel

In dubio melior est conditio pos­

:

quidquid

igitur

hic respondebunt

Sed

hinc

judice

a

R. 2°.

confirmatur conclusio; si

AT. Jnt.

ad prob. T. A. N. Cons.

inchoat, sic judicare possit juxta nos,
enim pro una

fide

is enim possessionem alterius, præ-

est de eo, qui præscriptionem inchoat;

suraptionem pro se habet.

praescriptio cum

parte stet praesumptio juris

huic totum

et possessio,

Etsi enim,

quod

res

aliena

qui

præscriptionem

non sit ; quod

uni­

adjudi­

versaliter non tenet, cum dominium rei et proprietas sæpc probari non pos­
care debet; ergo

et hic

in

nostro casu

juste praescriptionem inchoat, quia
sit; judicium tamen hoc non

pro hoc stant eadem adminicula juris
præscriptionem continuat.

Inst.

ergo.

etiam inchoare;

sed

satis est, quod

judicem

esse bonæ fidei

possessorem, cum quo judicio stat

fides negative bona, et manet dubium speculativum de proprietate rei. Quod

'si per dictamen practicum

3. Non sequitur, licet praescriptionem continuare cum dubio specula·,

tivo, ergo

necessarium;

sicut juxta Adversarios pro eo stant,
Titium e. g. venditorem

qui

est

Prob.

Jnf. Sic

femina ,

quae nupsit uro.

de proprietate rei,

contenderet judicari

quis

id

cum hoc præciseactionis licentiam attingat.

non salis perite fieret,

quem ignorabat jam habere uxorem, potest continuare cohabitationem cum

illo,

non

licet

superveniat

tamen

hinc inferre

inchoare licet, juxta
R.

D. Ant. Si

mentum

igitur etiam

licet,

Can. si virgo. C.

præscriptionem

deponendi

occupationem

speculativum, annon

dubium

rei,

dubium

cum

Q.

34.

hoc dubio

Ad prob. disparitas est,
eumplio, nec

possessio,

hic fundamentum

quod

deponendi dubium

ait enim, si nesciens viro nupserit,

non de ea,

singulari, adeo, ut,

nisi in his mala fides

temporis uti, id est,

computare

illudque conjungere

nem

Obj. 11.

litis

Dum

evadit

proprietas rei aliquot

litigiosa,

lite

durante

annis

non

nu­

Ratio Conclusionis

quæ dubitabat.

:

quod habuit

ergo

nec praescribere

potest, dum

possessor

praescribit

in

foro

per dubium

speculativum liti­

R.

C. Ant.

.V.

Cons. et rat.

qui

litem

Pendente lite

in

tempore

Auctor

suæ

auctor bona fide

possessionis

in

ordine

ad

vero hic dicitur, qui primus possidere

est;

quia

auctor

in

vult

transferre jus,

successorem

atqui inter auctoris jura etiam est hoc, quod est coepisse prae­

Dico III.

universali

giosa redditur in foro conscientiae; pro hoc enim foro se habet illud dubium,
quantum pro externo se habet actor,

cum

quo

ergo et

hoc

transfert.

possessae per contestatio­

404.
externo;

tempus possessionis,

accessione

sori immediato.

scriptionem bonæ fidei ;
401.

superveniat, possint

successor, qui in re ab auctore possessa succedit; estque 1°. alius
universalis, qui in universum jus bonorum auctoris succedit, ut hæres;
alius singularis, qui in re aliqua particulari determinata succedit, sive titulo
singulari, ut emptor, legatarius. 2°. Alius immediatus, qui immediate, alius
mediatus, qui mediate auctori succedit, h. e. qui succedit primum succes­

dea

ei

tam universali, quam

cœpil,

stet juris pra-

Can. cit.

præscriptionem.

complendam

quia alias deest suffi­

uxori junctum, dum

alteri

Bona fides auctoris prodest successori

Ha per

non potest inchoari

Ac quidem

Dico II.

possedit,

matrimonio; deest igitur et

practicum.

esse

secus .V.

pro puella nec

pro primo

sed potius

403.

cohabitationem

practicum.

in dato casu

loquitur, quæ plane nescivit, virum
psit,

C.

praesumitur,

praescriptio ante, quam prudenter judicetur derelicta,
deponendi dubium

habeat;

habeat æquo sufficiens funda­

practicum, ac continuans
extare

uxorem

1.

inchoans non

cujus dominus

ciens fundhmentum

jam

E

contra

ut

adeo,

nec

hic uti

auctoris obest successori

fidos

mala

possit accessione temporis;

nec

immediato

incipiendo

a possessione propria complere possit saltem præscriptionem ordinariam.

movit.

Ratio est,

quia

defunctus,

unaeademque persona ;

foro externo adhuc pro nulla

parte habetur judicium, hinc pro hoc foro subtilitate juris tantisper lingitur,

et

hæres

ergo possessio

ejus

immediatus sunt

fictione juris

hæredis immediati æquo infecta est,

L. 11. C. de acquit. tel amitt.
pw. L. 11. If. de divers, temp, presser, ubi : cum hæres in jus omne defuncti
succedat, ignoratione sua defuncti vitia non excludit.
Dixi : 1°. Successori, etc. id est, hceredi; qui enim alteri succedit in offi­
ac possessio auctoris defuncti. Jnf. constat ex

deesse aliquod requisitum

praescriptionem , el

ad

tempus

non computatur

ante finitum judicium, juxta dicenda de interruptione praescriptionis ; at iu
foro interno

possessor ipse , non obstante

mare judicium,
conclusio ;

sive dictamen

practicum.

dubio speculativo, potest sibi for­
I t adeo vel ex

hoc

ipso probetur

cio, vel beneficio, quia

nam sicut in foro externo, quando lata est pro possessore senten­
non comprehenditur.

tia, interruptio cessat ac si praescriptio nunquam interrupta
pro foro interno possessor ex

juste praescribit.

Et vero

fuisset ; ita dum

fide,

principiis juris sibi format judicium, secure ac

sic délient

respondere Adversarii

quoad

alio

possideret

I

2°.

i^riptionem

Obj. III.

Dum formatur dictamen practicum per

principia juris, hoc

hæres,

excipitur, qui

titulo quam

ordinariam ;

Saltem

a (empore, quo

402.

Item,

succedit ut

sed

titulo

rem ab auctore

hæreditalis,

collationis,

hic

possessam mala

ut emptionis, etc.

Sic enim

quoad hoc non est eadem cum illo persona.

praescri­

ptionis continuationem.

non

I

ipse possidere coepit;

longissimi

non requirit ;

nam extraordinariam

temporis

ergo mullo

vel

inchoare probabilius potest

quia jus civile

extraordinariam

minus mala

imprimis quoad
bonam

fidem

præ-

veram

fides ficta oberit juxta jus civile ; jus

236

:

P»

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

vero canonicum, dum jus civile corrigit, non attendit malam fidem fictam,
sed solum veram, et peccato conjunctam; hoc vero mala fides ficta non
involvit.Talis igitur praescribet, non tamen titulo pro hœrede, sed praesumpto.
Ita Vasques, Pichler contra alios.
Si dicas 1. Juxta hanc rationem etiam æque posset inchoare praescriptio­
nem ordinariam.
.
,.··ίΊ'1.
R. .V. Hiat. Quia leges civiles nunquam permittunt inchoari posse prae­
scriptionem ordinariam cum mala fide etiam ficta; permittunt tamen in
praescriptione extraordinaria, ut ante ostensum; igitur cum jus canonicum
nihil immutavit, quoad malam fidem fictam, nec hanc attendat, sequitur
hanc non obesse praescriptioni extraordinariae.
Si dicas 2. L. 11. ff. de divers, temp, prœscr. cit. loquitur universaliter;
ergo et ad praescriptionem extraordinariam extendi debot.
R. .V. Ant. nam in ff. nondum agitur de praescriptione extraordinaria;
ergo tantum de ordinaria intelligi debet L. 14. cit.
Dico IV. Non tamen nocet mala fides auctoris successori universali me­
diato.
Ratio est; quia hæres mediatus, utpote hæres hæredis non censetur una
civiliter persona cum auctore primo malæ fidei·; igitur si hæres immedia­
tus habuit bonam fidem veram, licet fictione juris tanquam successor imme­
diatus habuerit malam, successor mediatus a se ipso praescriptionem ordi­
nariam inchoare et complere potest, cum hic malam fidem fictam non
habeat ; in jure enim non datur duplex fictio in eadem causa, sive fictio
fictionis, et proin mala fides ficta successoris immediati non causal malam
fidem fictam in mediato, sicut umbra non causai umbram.
Si dicas : Hæres mediatus debet solvere onera hæredis immediati, si hic
non satisfecit, c. ult. de sepult. et c. 5. de raptor. ; ergo etiam rem ipsam,
quam defunctus mala fide possedit, restituere; ergo semper tenetur resti­
tuere, et nunquam potest praescribere.
R. D. Ant. Si nondum est praescriptum C. si est N. Deinde citt. cc.
loquuntur de hœrede immediato.
405. Dico V. Mala fides auctoris non nocet successori singulari in rebus
mobilibus; sed potest earum praescriptionem ordinariam inchoare a se ipso.
Habetur L. 5. ff. de divers, temporal, prœscr. ubi dicitur, vitium auctoris
non obesse emptori, vel legatario.
Ratio est; quia mala fides est vitium personale, ergo personam auctoris
non egreditur; ergo non transit ad successorem singularem. qui ne quidem
fictione juris est eadem cum auctore persona, in coque insuper differta
successore universali.
Dixi : in rebus mobilibus ; nam quoad res immobiles, has præscriptione
ordinaria præscribcre non potest, si auctor eas mala fide possedit, et in
successorem singularem alienando transtulit, ut si huic, ignorante domino
vendidisset pignus, aut plane rem furtivam, Auth. malœ fidei. C. de Prœscr.
long. temp, desumpta ex fVw’. 119. licet ibid, ipsi non prohibeatur, sed
expresse permittatur praescriptio extraordinaria 30. annorjim.

DE PH.-ESCttll'TlONE.

237

ARTICULUS IV.
QCALIS HULLS REQUIRATUR ET SUFFICIAT AD LEGITIME PRAESCRIBENDUM?

100. Prœmillo : Bona fides fundatur in titulo justo. Titulus vero justus
bocloco nihil aliud est, quam causa ad transferendum dominium habilis. Ex
jure sequentes sunt : 1°. Titulus pro soluto; locum habet, quoties vel debitor
verus rem alienam , vel non debitor rem suam in solutum dedit, alter vero
illam bona fide accepit, L. 46. 48. ff. h. t. 2°. Prosuo, specifice sumptus est,
dum quis res, quæ nullius sunt, usucapit bona fide. L. 2. ff. h. t. vel si quis
ivs possidendo usucapit, quas bona fide putat nullius esse; velut, si quis
pecuniam securitatis causa in terra defossam thesauri loco apprehendat.
3*. Pro emptore, dum quis rem alienam a non domino bona fide emit.
i9. Pro hœrede, vel pro possessore, quando hæres, vel bonorum possessor in
hærcditale delata rem alienam sine mala fide tum sua , tum defundi possi­
det, L. pen. ff. h. t. 5°. Pro donato usucapit, quicumque rem alienam dona­
tionis causa traditam bona fide accepit, modo vera ac valida sit donatio,
nec revocabilis, L. 1. ff. h. t. hinc donatio mortis causa non est justus usu­
capiendi titulus. 6‘. Pro derelicto, dum res aliena a non domino habita pro
derelicta occupatur bona fide; sicque dicitur ab hoc usucapi titulo pro dere­
licto. Unde stricte loquendo ad res amissas ct bona naufragorum non pertinet
continuo; eo tamen aliquando extenditur. 7°. Pro legato dicitur usucapere,
qui rem alienam legatam bona fide accbpit, L. 1. 2. 4. ff. h. t. 8°. Pro dote,
qui rem alienam pro dote accepit, quam hoc titulo praescribit constante
matrimonio, L. 1. cit. Ex his duo priores, pro soluto, el pro suo sunt simul
tituli generales, eo quod praeterea cum cæteris titulis specialibus concurrant;
quicumque enim possidet pro emptore, donato, etc. simul eliam pro suo, et
prosuo soluto possidet.
Porro divisione alia , quæ hic maxime observanda, titulus est quadruplex :
1’. Uenw, quando re ipsasubest causa habilis ad transferendum dominium,
ut si re vera rem a vero domino emptione, donatione , vel simili ex recen­
sitis modis acceperis. 2°. Coloratus, quando re vera intervenit titulus alias
habilis, sednullitcr ex aliqua causa, latente tamen , ut si is, qui rem tibi
vendit, donat, etc. re ipsa dominus non sit, quod tamen ignoratur. 3°. Exitlimalus, dum inculpabiliter putas, te rem habere ex causa habili, quæ
tamen nec vere , nec apparenter præcessit, ut si hæres inter res hæreditarias
rem alienam possideat, quam bona fide, sed erronee putat testatoris fuisse.
4’. Prcesumptus, quando jura ob diuturnitatem temporis, quo quis rem
possedit, prœsumunt intervenisse causam habilem , licet haec ob diuturni­
tatem temporis nec designari, nec allegari possit, ut adeo hoc casu diutur­
nitas suppleat defectum tituli alias requisiti.

407. Dico I. Ad omnem praescriptionem ordinariam requiritur aliquis
titulus ; non tamen necessario verus; sed sufficit coloratus, vel existimatus.
Ratio I*epari, est; quia sine titulo non potest quis esse bonæ lidei posses­
sor; nec enim prudenter judicare potest, se rem, quam habet, juste possi­
dere, idque adeo verum est, ut, si etiam in praescriptione extraordinaria

T

bE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

238

constet, aliquem ex vitioso

titulo possidere,

nulla

DE PRÆSCRIPTIONE.

sit præscriplio, ut paulo

L. 14. C. de R. Γ. dicitur : Nullo justo Titulo prœcedente
possidentes ratio juris quœrerc dominium prohibet. Concordat L. 4. C. di
Prœscr. long. temp, et aliæ.
Ratio?'. part, est; quia titulus verus se ipso sine
præscriplione transfert
dominium.
.
I
post dicetur.

Ratio

I nde

part,

3,e.

ptioneservitutum

domini,

sequitur

ex

aliquis

dictis; quia

ci-go

titulus requiritur; verus

sive apparens ;

coloratus

Observa,

titulum

coloratum non sufficere,

Art. II.

non tolerato juxta dicta

proprii,

ut,

emisse

L.

27.

ff. h. t.

aliquid,

clare

debet igitur existimatus niti errore
descriptione

hoc contra domi­

tamen jus

num non praescribitur mera hujus patientia; ergo nec servitutes cæteræ.

Cons.

Halio fere est eadem, quæ ante data; nam

omne rei emolumentum

hujus tituli

num.

errore juris

si nitatur

clari

tamen

cum

(adi

intervenerit

nulla

111.

Dices

tum realium

ususfructus, cum

præscriplione grave admodum

importet,

damnum

res corporales refertur.

unde el ad

4. Vel ergo ad praescriptionem rerum
sufficit

sola

Dices

1.

Possum

hunc titulum reprobante, ac aliis;

negativa,

R. Sufficit sola patientia, sive tolerantia

facti alieni,

cujus

exemplum habes iu

vel

simul

hujus

per hoc,

qnæ habetur

quod dominus non contradicat, nec est opus ut positive approbet, non vero

præc.

praescribere

servitutes reales,sine

patientia ct silentium?

domini

servitu­

incorporalium,

requiritur scientia ? Neutrum videtur dici posse; ergo.

ut simul dominus habeat scientiam;

variis

rebus

titulo; ergo hic

incorporalibus,

ut

sunt

quia

tum

de scientia;

dicunt

praescriptiones

tum quia leges nihil

currunt

etiam

aliæ

contra

ignorantes.

ad quamlibet praescriptionem

Si dicas

non requiritur.

Patientia

1°.

scientiam;

supponit

enim

ignorans

non

dicitur

pali ; ergo.

D. Ant.

Sine titulo

sine proprie tali,

praescriptione,

vel proprie,

vel

vel positivo in

tali,

C.

datis exemplis

domini nempe,

alterius,

improprie

vel

negativo A.

In harum rerum

et silentium obit

patientia

vicem

R.

D. Ant.

dicat

id genus rebus requiri titulum ; alii affirmant, litem moventes

Patientia

positiva

sciais, quod alius aliquid non

tituli. Sic conciliari auctores possunt, quorum aliqui negant, iu praescribendis

C.

negativa,

quando

If. de It in. aeluque priv. L.

Responsio sumitur exL. 5. §. 3.

C. desctcit.d

1.

supponit scientiam ,

ubi generaliter dicitur, longam possessionem quietam et consuetudinem

Si dicas

2°.

L.

praecise

non

clam,

domino , cujus res est

nec

dum dominus

quin huic

vi,

nec

contra­

precario

rê

N.

C. dc Servit, et aq. Praescriptioni tum esse locus
possessionem eo sciente, scilicet domino,
duxisti;

2.

per

dicitur, si aquam

scilicet,

debitum faciat in re sua,

de nomine.
utenti nihil opponitur a

aq.

est servitus , et

ususfructus

Etiam

necessarium est,

saltem

libertas

minuitur

vel existimatus

neque existimatum , si ortus sit errore

te

putes,

si

emptio; ratio est ex

R.

solum

et

Hic tamen

sufficit.

jura,

dominioexcidit.Econtrapræscri-

rei

proprietas,

salva manet rei

infertur domino;

408.

ipso

quando tua patientia per agrum tuum iter constituitur.

vehit

Si dicas :
R. A.

non est necessarius ;

autem

rerum præscriplione dominus

239

in servitutibus vicem tituli obtinere. Modo tamen præscribcns non possideat
ergo.

vi, clam

h.

e.

et precario;

furtim,

tenetur allegare titu-

unde nec alium

R. Verba

domini, cujus interest,

vel jus, quam patientiam

lüm,

illa,

servitutem in suo

eo sciente ,

tantum probationis,
fundo non constitui.

de

Dices

rebus

2. Jura

exigunt eadem observari quoad res incorporales, quæ

corporalibus sancita

sunt,

L.

2.

C. de servit, et aq. L. fin. C. dt

Prœscr. long. temp. ; ergo absolute necessarius est titulus positivus.
R. D. Ant. Exigunt eadem observari quoad tempus, ut in praescriptione
idem

servitutum

servetur

tempus,

quod

in

rebus

corporalibus, id

L.

2.

cit.

ac servata

pariter

distinctione) inter præsentes ct

L. /in. cit. C.
sufficit juxta L.

sicut in corporalibus, quod intendit
sionem .V.

quasi,
110.

Sed

in

his

negativus

quoad

3.

el

absentes,

possessio

dum in corporalibus vera requiritur apprehensio.

Dices

3. Si

requiratur titulus

in

servitutibus real ibus el juribus ad

proprie

tentis

verba, quæ

juris venandi, pascendi, lignandi et similibus : sed

præscriplione

hoc est contra commu­

nem; ergo.
R. .V.

infertur

admodum

præjndicium,

est, quia ejusmodi jurium, pascendi,etc.

praejudicium

merito

titulus

parit domino;

Deinde relata verba ,

nam

facti;
sua

Dico II.

per modum narrantis

narratione

facti

proposuit;

afle-

ac repe­
proinde

Ad praescriptionem extraordinariam regulariter titulus prte-

sumptus sufficit,

h. e. possidens tempore longissimo

titulum determinatum

alium,

vel,

si alleget,

praecesserit,

sive

non.

Constat

non

probare,

diuturnitas loco tituli est, ex qua praesumunt jura

titulum

jure,

utroque

jus non

resistat

possessioni

cum

positiva

tenetur

sed

tanti

prohibitione.

allegare
temporis

praecessisse, sive

civili,

limer. 30. vel 40. ann. canonico, c. ad aures de Prœscr.
Dixi ’
.regulariter; nam, ut sufficiat titulus praesumptus,

proprie

sitas in

dictus

requiritur;

sicut

ct

eamdem

causam

requiritur

iu
in

Diœccsi

allegare non
contra

alterius

possederit, si

titulum

L.

4.

necesse est

Sic

C. de
1°. ut

non praescribit

alium, quam praesumptum

corporalibus,

utpote

in

possit,

ut

præscribenlem

constat

ex c.

præsumptio

1.

juris

h. t. in
;

talis

ut

6. 2°.

enim

aliunde

præsumplio

non

sit

excludit

quarum
unarum
praesumptionem tituli justi, ut rursum constato.

ΓΙ //

eo sciente,

non

ubi vero grave alteri

i
propter

velfurlim; si vero non

Episcopus contra alterum, licet per 40. annns aliquas parochias aut Ecclesias

Seq. M. ac ratio disparitatis

amissio grave

in

causa, sed

ct dominus ignoret, praescriptionem

quod vi, aut clam.

supplicans

clam,

necessitatis

vim legis non habent.

deinde

pncscri bend um non

dictus ct positivus, ergo neque in

5. §. 3.

adduci

quod

titulum el posses­

sup. cit.

L.

non

aquam non duxerit

runtur ad exprimendam speciem

Ill

vult

L. cit.

ducatur clam vel animo celandi,

impedit,
409.

quod

in

1.

cit.

ac proinde

eo casu

■■■■■■ΒΒηίαΒΒΜ

24b

de modis acqUIrendi DOMlNlA.

allegandus ct probandus est titulus, vehit si Clericus extraneus contra Pftitjchum, vel in aliena parochia diceret.se proscripsisse decimas.

113. Dico III. Ad præscriptionem immemorialcm, id est, lanii temporis,
cujus initium non est in hominum memoria, titulus presumplus semper
suflicit, nec unquam opus est allegare, vel probare alium ; modo allegans
tempus immémoriale sit ad proscribendum capax, ct res ex se apta præscribi,
sive non vitiosa sit.
Constate. 1. Λ. t. ubi in tine additur : .Vwi tanti temporis allegetur pro­
scriptio, cujus contrarii memoria non existai. Et vero magnte sunt temporis
immemorialis praerogati væ, inter quas hæc ipsa relata princeps est. Lndcel
præscriptio immemorialis nullo statuto a lege generaliter proscriptiones
excludente comprehenditur, ut si addatur clausula : Nulla prcescripliont
obstante. Nihilominus
•il i. Dico IV. Corruit probabilius præscriptio tam extraordinaria, quam
immemorialis, si re adjudicem delata, constet de vitioso possessionis titulo
et initio, ut si detegeretur, quod possessio inceperit titulo emptionis rei de
jure non vendibilis, vel quocumque titulo alio invalido de jure.
■ :
Prob. Quia juxta Brocardicum commune : Præsumptio cedit veritati ; ergo
cessat tituli præsumptio, si vel nullum praecessisse constet, vel jure invalidum
et vitiosum. Accedit sat clara juris dispositio, c. 31. de Decim. Unde et c. 1.
D. 8. ait S. Augustinus : Veritate manifestata cedat consuetudo veritati... nenio
consuetudinem rationi et veritati prœponat. Insuper ratio est, quod sine fide
theologice bona nulla procedat præscriptio, illa vero defuisset, si possessor
titulo vitioso, possessionem inchoasset.

415. Dices 1. Jura in proscriptione extraordinaria præsmniint titulum, sive
quis processerit, sive non ; ergo. Imo leges civiles, xelnl L. 3. 4. C. de prœscr.
30. vel 40. annor, approbant præscriptionem sine ullo titulo ; modo adsit
longissimum possessionis tempus ; ergo.
R. ad Ju,n. .V. Cons. nam præsumptio procedit quidem, quam diu veritas
latet, cessat autem, si constet de iniquitate, vel injustitia tituli.
R. Ad 2"®. Vel eæ leges mitius interprelandæ sunt, de casu, quo errore
juris inculpabili coepta esset proscriptio extraordinaria, cum bona tamen
fide theologica; vel si contendas, leges loqui de proscriptione coepta cum
mala fide theologica, standum contra contendimus jure canonico, omnem,
cx dictis dc bona fide, præscriptionem reprobante, quæ cum peccato fit.
Dices 2. Præscriptio immemorialis saltem parit presumptionem juris ct dc
jure : item purgat malam fidem; ergo non admittit probationem tituli
injusti sibi coutrariantis.
R. D. Ant. Quam diu non constat de injustitia tituli C. si constet Λ'. Ani.
et Cons. Tunc enim non est amplius praesumptioni locus; sed debet hæc
cedere veritati.
Dices 3. In proscriptione extraordinaria presumitur titulus absolute, ita
ul, licet unus detegatur injustus, quo vitiose et cum mala fide cœpissct

I

IÆ PR.ESCRIPTIONEi

241

pneaTiptiu, priesumatur alius latens et idoneus; ergo nondum corruet præ­
scriptio.
It. .V. Ant. quod sine fundamento asseritur, nec dc hac præsumptione
xestigiuiu in ullo jure reperitur.

ARTICULUS V.
QUINAM ? CONTRA QUOS? AC QUARUM RERUM DOMINIUM POSSINT PRÆSCRJBERE? ET
QUO TEMPORE ?

116. Prœmitto : Ad præscriptionem insuper possessionem veram, vel quasi
possessionem requiri, ex dictis hactenus liquet. Certum vero videtur, non suf­
ficere possessionem naturalem tantum; si enim sola hæc sine civili sufficeret,
possent duo, vel plures simul rem eamdem proscribere, quod repugnat.
Suflicit tamen civilis sine naturali ; quia, si civilis sine naturali non suffi­
ceret, vix aliquis unquam proscriberet; quia vix aliquis toto et tanto
tempore, quod ad continuandam proscriptionem requiritur , possessionem
naturalem continuat, sed solam civilem. Proterea satis convenit, tempus ad
præscriptionem positivam computandum non esse de momento in momen­
tum, sed de die in diem, L. la. ff. de divers, temp. act. ubi : In usucapione
itaservalur, ut etiamsi minimo momento novissimi diei possessa sit res, nihi­
lominus repleatur usucapio, nec totus dies exigitur ad explendum constitu­
tum tempus. Idem asserit L. G. et Ί. ff. de Usuc. Neque obstat L. 6. ff. de 0. el
J. In omnibus temporalibus actionibus, nisi novissimus dies totus compleatur,
non finit obligationem ; nam ea lex loquitur, ut vult Accursius, et cum eo
potior Jurisconsultorum, de actionibus personalibus, quibus respondent obli­
gationes, ut si intra constitutum tempus non egerit /e. g., si actio sit anna­
lis et intra annum non egerit, totus adhuc ultimus dies sit actori utilis;
quia sic adhuc intra annum agit, unde ut contra actionem proscriptum
fi
sit, necesse est dies totus effluxerit.
Hæc vero præscriptio , qua actio pro­
scribendo extinguitur, est minus proprie talis, qua extinguitur jus alterius, ad
quam L. 6. cit. requirit, ut tempus totum effluxerit, quia quamdiu durat
tempus constitutum, is agere potest.

117. Dico I. Proscribere possunt omnes, qui acquirendi dominii, vel juris
capaces sunt. Est hæc regula generalis, et colligitur ex L. 4. ff. de Usurp, el
Usuc.
Ratio est, quia usucapio est adjectio dominii, sive hujus acquisitio per
continuationem possessionis tempore lege definito.
Dico II. Contra illas personas generaliter præscribi non potest, quæ
nou possunt stare in judicio, agendo, jura sua tuendo. L. 1. §. ne autem.
C. de ann. except, ubi : Præscriptio non currit non valenti agere de jure.
Ratio est; quia naturalis æquitas non patitur, ut ibi sit poena, vel ja­
ctura, ubi nulla culpa et negligenlia, nec potestas se in judicio tuendi. Sic
contra mulierem non currit præscriptio, si soluto matrimonio agat pro
dote, a marito durante matrimonio alienata, quia durante matrimonio per
leges agere non potuit pro dote , nisi unico in casu , quo scivisset, ob pro­
ni. p. 2.
16

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

digalilatem virum ad inopiam vergere. Sic contra annalem actionem inju­
riarum non præscribitur, esto, annus a die illalæ injuria? elapsus sit, si
injuria affectus non nisi ab uno al t eroque mense ejus notitiam habuerit,
quia prius agere non potuit.

Λ·ϊ

«ff
• ·4·’

-418. Dico III. Præscribi non possunt res xitiosæ, sive laborantes vitio,
aut inhabilitate a natura sua, ac generaliter, quæ in commercio humano,
ct privatorum bona non sunt ; cum enim præscriptio sit acquisitio domiuii,
consequens est, præscribi non posse, quæ esse in dominio non possunt.
Res vero in hac materia vitiosæ a natura sunt
1°. Res sacræ et religiosæ ad Dei cultum consecratae, ut templa, coemete­
ria, vestes sacræ, calices, etc. 2°. Res sanet ce, sive sacræ analogice, h. e. quæ
speciali sanctione defenduntur ab injuria hominum, ut jura, quæ habet
Majestas particularis sibi intrinseca, vehit jus supremæ advocatiæ Ecclesiæ,
quod soli competit Majestati Cæsareæ. 3°. fles publicœ, ut plateæ, pontes,
forum, viæ publica?. 4°. Quæ debentur principi in recognitionem supremæ
potestatis, et in signum subjectionis. 3°. Jura spiritualia et Ecclesiastica a
laico, secluso privilegio, possideri prohibita. 6°. Matrimonium carnale,ita,
ut evadant conjuges, qui propter impedimentum intercedens esse non pos­
sunt. 7°. Quæ sunt juris divini. 8°. Liber homo, ut fiat senus, §. 1. Inst.
de Usuc. 9°. Res merœ facultatis, ut sunt actus pura? liberalitatis, favoris,et
amicitiæ, ex merito arbitrio, vel precario positi, ut si quem sæpius invites
ad convivium ; molendinum unum frequentes præ alio ; praecise in gratiam
alterius æditicium tuum, cum jure posses, non tollas altius. Ubi tamen
quoad actus hujusmodi
Observa, posse et in his præscriptioni aliquando locum esse, ut exacti­
bus facullativis fiant obligatorii ; velut, si aliquando molendinum aliud
adire voluisses, neglecto antiquo, quod alias frequentasti, sed ab hujus
molitore interpellatus, vel prohibitus destitisses, rediens ad molendinum
prius; aut si, cum velles tollere ædificium altius, sed obsistenti tum alteri
acquievisses ; sic enim te in obligatione putati lia, alterum in quasi posses­
sione constituisses, qui ct prohibitione sua, et tua acquiescentia, actum
exercuisset possessorium, ac possidere contra te jus coepisset, adeoque fre­
quentatio molendini, omissio tollendi ædificium altius desinerent esse actus
mere facultati vi, sed fierent obligatorii.

419. Obj. 1. Jus decimandi est spirituale ; dccimæ enim sunt pars decima
fructuum Ecclesiæ ministris solvenda quotannis intuitu spiritualis mini­
sterii : sed hoc jus a laicis præscriptione obtineri potest ; ergo. Min. prob.
1°. Laid enim sunt capaces juris patronatus, possuntque illud præscribere
saltem tempore immemorial! ; ergo multo magis jus decimandi ; hoc enim
fractus solum temporales respicit ; jus patronatus vero est beneficium spiri­
tuale; est enim potestas nominandi, sive praesentandi Clericum ad benefi­
cium Ecclesiasticum vacans. 2°. Possunt laid acquirere jus decimandi per
privilegium ; ergo etiam per præscriptionem,saltem immcmorialem, utpote
quæ inter praerogativas cæteras etiam ista gaudet, quod privilegio æquhaleat. 3°. Possunt 40. annis præscribere laici immunitatem a decimis ; ergo
»?t ipsum decimandi jus.
0

DE PR/ESCRIPTiONE.

D. Maj.

It.

decimandi

Jus

separatum

Pontificis

potestate

nondum

C.

officio

spirituali

a

213

jam

summi

scilicet

legitima

N. Et D. min.

separatum

Jus huc auctoritate Pontificis separatum potest acquiri præscriptione a laico

spirituales,

secus AT. Dcciinæ aliæ sunt

alix laicales, quæ

fruendi

utilitate

simpliciter,

solum jus utile deci­

si

decimarum

commodo

et

pure laicales,

sterii retento penes Ecclesiam, vel
utroque

laieos ;

in

ob spirituale ministerium;

transferatur

directo vel radicali exigendi decimas ex jure spiritualis

laieos, jure

feratur

quæ ex

fine institute ; sed postea justa ex causa

quidem eodem ex

conccssœsunt laicis; eæque vel laicales

mandi, seu jus

stricte Ecclesiasticæ,

dantur Ecclesiæ ministris

primæva

institutione

vel

Lateranense

III.

solus

S.

mini­

et ipsa proprietas trans­

si

Pontifex

transferre potest, cum alias

1179.

anno

nunc

modo

in

post

ante

Concilium

illud quoad

dominium utile eas transferre posset etiam Episcopus ; sic vero translate, et

quatenus

sœcularizatœ

suntdeciniæ,

passim

quæ

quæ primitus

præscribi

a laicis tantum

legitime

in

Germania

separate,

possunt. Et

possidentur

postea

per

a

tales dicendæ

nobilibus -,

contractus

onerosos

utpote

uno

ab

transierunt ad aliurm

3d prob. ·1ω.

C. Ant. N. Cons.

R.

laicis simpliciter,
10.25.

ut hujus pro

Quia jus patronatus jam concessum

semper capaces

h. t. nimirum ut laici allicerentur ad

sint, ut constat

ex

c.

est

1.

7.

fundandas et dotandas Ecclesias.

Secus est de jure decimandi.

Adprob.

R.

2am.

dere capax

est

Cons. prob. D. Æquivalet in iis rebus, quæquis possi­
aliis ïY. At laici, secluso privilegio, quo redditi essent

A'.

C.

in

habiles, non sunt capaces juris decimandi, si decimæ nondum separate sint.

Adprob.

3sm. R.

Ar.

Cons.

Jus exigendi

decimas nondum legitime separa­

tum > spirituale est, radicatum in ministerio spirituali ; jus contra immuni­
tatis temporale ;

420.

Obj. IL

1°. Jus ad

laici hoc,

ergo possunt

Possunt præscribi

beneficium

meræ facultatis :

illud

actus meræ

Ecclesiasticum

judicio, petendi legatum ,

non

facultatis;

præsentandi, agendi

adeundi hæreditatem

II. num.

omissio exactionis est actus

affirmativi

aliquod

contra

et similia sunt

393., lapsu 30. annorum

definite contracto, si creditor intra illud tempus

jus

Prob. Ant.

ergo.

alium

in

actus et res

atqui tamen jura hæc praescriptione tolluntur. 2°. Præscri-

bitur juxta nos, Ari.

facultative

præscribere.

(qui

acquiratur

meræ facultatis ,

eo tendunt,

praescribenti,

exigendi quid vel actionem ab

alio,

etc.

accedendi

Negativi

pei*sonali

in­

exigat solutionem : sed

et liberæ

si locum

ut,

ut

non

debito

voluntatis. 3°.

haberet
certum

contra,

ul

Actus

præscriptio,

molendinum ,

jus

alterius,

tolleiidialtiusædificium, etc. extinguatur) multis annis repetiti se solis pariunt
jus agendi aliquid, vel exigendi ab altero,

etsi etiam

non intercesserit pro­

hibitio aut prælensio ex parte unius , et acquiescentia alterius, ut ostendudt

variæ

Decis. Rota , Ki.ock.

Tom.

1.

Consil.

29.

c. 8. aliique , saltem si tempus immémoriale

R.

N. Ant. Ad prob.

sentare vel non ;

4am. R.

Petrum ,

judicio, vel non, etc.
tur; non est tamen

cumque tempore;

vel

N. M.

Laym. Th. mor. L.

3.

Tr.

1.

faveat.

licet enim in arbitrio patroni sil,

præ-

Paulum ; item in libertate creditoris agere in

si præcisc præsentalionis, actionis, etc. factum attendi­

in

eorum ac similium arbitrio , praesentare, agere quo­

sed jura hæc post lapsura temporis jure definiti cx

illius

214

DE MOÜIS ACQCtRHNDl DOMIXIA.

dispositione tolluntur, utpote quod actiones ejusmodi certo vült tempore
pofli.
Ad prob. 2im. R. .V. min. sed potius remissio debili pnesuniitur, sicut in
simili casu non exactarum usurarum dicitur, L. 17. ff. de usur. Prælerea
etsi omissio exactionis sit actus voluntatis libera? ; post lapsum tamen certi
temporis, jure sic disponente, omissio illa fit obligatio.
Jd prob. 3*“. R. .V. M. quod se solis, praeciso omni alio, sufficiant. Sed si
habeatur per longos annos continuatio actuum, praesertim per tempus
immémoriale, inducitur praesumptio possessionis et juris ex parte unius;
obligationis autem ex parte alterius , quia alias, generaliter loquendo, ho­
mines actus ejusmodi suum in praejudicium positos non solent tolerare, nisi
ex parte sua sit obligatio, el jus ex parte alterius tales actus exercendi.

I

421. Dico / r. Præscribi neque possunt res \ili<»sæ ex jure positivo tales,
sive laborantes inhabilitale legali, ul sequentes,
1°. Res furtives, vi possesses, vel contra L. Juliam repetundarum, h. e.
quas magistratus, judex, vel alius officialis publicus acceperunt hoc fine, ul
facerent id , ad quod alias jam vi muneris erant obligati. Excipe tamen 1.
casum , quo vitium fuisset purgatum, ut si resfm-tiva prius redierit ad do­
minum, ac deinde rursum ad alium bonæ fidei possessorem ; aut si accepta
contra dictam L. Juliam redierit prius ad dantem , ejusve hæredem. 2. Quod
res furti væ a bonæ fldei possessore, ul emptore, licet ab hoc tempore ordi­
nario non præscribantur, possint tamen præscribi tempore extraordinario,
L. 3. et 4. de Presser. 30. vel 10. ann. tot enim annorum lapsu etiam, dis­
positione juris, vitium purgatur.
2°. Limites dioecesium, parochiarum, regionum certie t manifesti, c. 5.6.
Caus. 16. Q. 3. c. 3. de Paroch.
3°. Jus visitandi Episcopis competens, quando præscriptio tenderet ad
omnis visitationis extinctionem, c. 12. 16. h. t. quia talis præscriptio tende­
ret in damnum animarum. Dixi : quando præscriptio ad omnis visitationis
extinctionem tenderet ; nam et hic praescriptioni locum esse , quæ jus visi­
tandi transferat, vel alteri accumulet, satis inter auctores convenit ; quia
hæc nullo jure prohibetur ; nec vergit in animarum damnum , si duo cumu­
lative, vel alternative habeant jus visitandi. Porro præscribi nequit contra
jus Episcopi, quod habet exigendi procurationem , sustentationem pro tem­
pore, quo visitat, c. 16. cit.
4°. Bona adventitia liberorum, quorum ususfructus est penes patrem, sic
quidem, ut illis bona hæc 'indicantibus nullius temporis obstet exceptio,
nisi inchoatum fuerit, postquam liberati fuere a patria potestate, L. 1. C. de
ann. Except. Huc quoque pertinent res pupillorum , contra quos tota durante
ælate pupillari nulla currit præscriptio, L. 3. C. de Presser. 30. vel 40. ann.
Item res minorennium sub potestate curatoris tametsi præscriplione ordina­
ria capi non possint; possunt tamen extraordinaria. L. 3. C. (puib. nonobj.
long. temp. Presser. L. fin. C. in /piib. Caus. restit. in inte.gr. necess. non est.
??. Fundus dotalis, ab eo scilicet tempore, quo talis factus est. Quoad res
dotales mobiles, si eas vindicare voluerit mulier, huic eliam in his non
obstabit exceptio, sive sil major. sive sit minor decennali, L. 30. C. dc Jur.
Dot. ' erum accipiendum hoc de pitescriplicne tempous, quo mulier uti

DE PR.ESCRIPTIONE.

245

non potuit actione hypothecaria contra mariti bona, nam ubi agere potuit,
contra illam præscriptio curret eliam ordinaria.
6°. Vnincrsiin res alienari prohibited sine forma el conditionibus a juro
proscriptis, ut resfeudales, ecclesiasticæ, primogenitum, fideicommissa.
Inlellige de praescriptione ordinaria; extraordinaria enim posse eas res, imo
ecclesiasticas male alienatas, et fetida indebite alienata præscribi, videtur
probabilius ; nam 1. Res Ecclesiæ sunt absolute præscriptibiles, c. 4. 6. 8. h. t.
nunquam vero, vel admodum raro essent præscriptibiles, si præscribi non
possent in casu malæ alienationis. 2. Quoad feuda. 2. Feud. 26. §. 4. abso­
lute conceditur feudorum præscriptio; ergo saltem extraordinarie præscribi
possunt. 3. De fideicommissis colligitur ex L. penult. §. 3. Commun, de legat,
tum inde, quod in fideicommissis abolita tantum sit præscriptio longi tem­
poris, L. pe». cit. ergo adhuc procedet præscriptio temporis longissimi, hac
tamen limitatione : dum praescribuntur res fideicommisso subjectae contra
unum , ideo non præjudicetur agnatis remotioribus.
422. Obj. I. Ecclesiæ gaudent jure pupillorum, ary. c. 1. de Best, in inteejr.
sed res pupillorum male alienatæ præscribi nequeunt.
R. D. M. In quibus est eadem ratio Ecclesiarum, quæ in pupillis C. in
aliis .V. Res pupillares durante solum ætatc pupillari præscribi nequeunt, et
sic quidem est par ratio cum Ecclesia; nam præscriptio contra hanc dormit,
quam diu Ecclesia caret Rectore, vel ei præest Praelatus male alienans, quia
tunc quasi pupilla censetur, patro ac pastore carens, sed in aliis Ecclesia dis­
convenit, cum hujus res absolute præscribi possint, c. 4. 6. 8. citt.

423. Obj. II. Mala rerum Ecclesiasticarum alienatio est prohibita et irri­
tata; ergo eliam illarum præscriptio ; quia L. 28. pr. ff. de V. S. Alienatio­
nis verbum etiam usucapionem continet.. Conf. ex c.2. dereb. Eccl. alien, vel
non. ubi dicitur, quod alienatio rerum Ecclesiæ indebite facta, nec jus ali­
quod tribuat, nec praescribendi causam paret.
R. D. Cons. Ergo etiam illarum præscriptio ordinaria T. extraordinaria
subd. si praescribens contraxit mala fide, ut, quando tam hic, quam alie­
nans scienter omisit solemnitates præscriplas C. secus N.
Si ais : Praescriptionem make fidei fuisse jam reprobatam ante, c. fin. h. /,
R. Idem posse sæpius prohiberi in jure.
Ad Conf. Sermo est de praescriptione make fidei, quando scienter solemn l·
lates omissæ sunt.

424. Obj. III. 2. Feud. 30. etoo. alienationes rerum feudalium adeo irri­
tantur, ut nullius temporis presscriptione convalescant ; ergo.
R. Videtur hic rejici a Friderico Imperatore præscriptio, dum initio feu­
dum mala fide alienatum fuit et possessum, sicque soli innixa lapsui tem­
poris, unde subdit : Quia quod ab initio de jure non valuit, tractu temporis
convalescere non debet, in quo juris canonici potius conditores sequi, quam
suos antecessores maluit. Respondent alii, tantum reprobari præscriplionem
ordinariam.

i

de modis acquirendi dominia.

246
non

Etiam actioni

potest præscribi ;

oi“go

rccensilæ a proscriptionis

non solum res supra

1°. Luitio pignoris est actus mene facultatis ; sed contra hos non

Min. deducitur
ff. de damno inf. cum. not. Golhofr.

L.

ex

2.

40. : atqui ante solutionem

9. §. 3.

non potest agere

L. 26.

et

L. Ί. C. de Prœscr.

30.

rei

repetendum pignus,

ff. de pignor. act.

quod enim non est,

tolli non potest : atqui

nondum est nata,

toto nondum expuncto,

L.

fin. C. deann. excepi.

pignoratitia actio directa, debito

L.

§.

9.

in dato casu destituitur requisitis

Creditor

1. §.

3.

ad

depign. ad.;

ergo.

præscribendum

neces­

possessionem ; non enim sibi, sed debitori possi­
det. L.
13. ff. de
Usurp, et Usuc. ubi diserte ait Paulus Jurisconsultus:
Pignori rem acceptam usu non capimus, quia pro alieno possidemus. 2. Neque
habet titulum; pignusenim non est causa habilis ad usucapionem, L. 1.15.
ff. qui satisdar. neque sine facto extrinseco hanc possessionis causam credi­
tor sibi mutare potest, L. 32. §. 1. 4. ff. de Usurp. 3. demum non bonam
fidem; quia. creditor scit, rem esse debitoris; ergo.
sariis; nam

1.

proscribenti aliquid

non

aliquid

quod

afferre com­

vel quod acquirat aliquid ; vel se liberet ab aliquo debito; sed credi­

tor ita præscribens juri luendi pignus nihil acquirit commodi;

enim

liberat

se

a debito

prob. hoc.

acquirit ;

aliquo,

creditor

quia

nihil

prob. min.

debet : 2°.

1°.

Nec

dici potest :

satis evincit argumentum

dominus pignoris,

quia a vinculo pignoris res liberata

non primum ;

quia pignus non possidet posses­

N. Ant.

alios;

quia

intra

hoc

prius;

etiamsi

debitor

indemnis. Sed de

dicuntur

moveantur,

C. de Prœscr.

vel.

30.

30.

personales omnes

ann.

40.

et

hujus

directa,

ut ex

movere potest.

quæ sola difficultatem

actiones

non

tempus

complures

contra

annorum

L.

extingui,

lapsu,

si

C. de ann.

1.

autem pignoratitia di­

Actio

recta nusquam reperilur excepta. Unde

Ad Prob.
judicium,

N. Ant. Quia luere pignus
ct actionem civilem annexam, quam
lam. R.

continet

leges

deducibile

jus

in

volunt proponi intra

ut si intra hoc tempus omittatur, extincta sit, ut in debi­

30. annos, adeo,

tore tunc jus cesset luendi pignoris.

rei

Ad Prob. 2““.

D. M. Si non valeat agere ob impedimentum juris, præ­
currit C. si ob impedimentum duntaxat facti iV. Potest debitor,

scriptio non

R.

quando voluerit, speciato

solutionem offerat ; si
agere;

jure

ad

agere

pignoris, si

restitutionem

non

a

sed

jure

modo

impeditur quidem

nolit, vel non possit,

vero solvere

impedimentum

vero

hoc

proprio provenit,

facto

quod præscriplionem ipsam non impedit.

4d Prob. 3am.

D. min.

Nondum est rata in se

e. jus agendi impeditur, quamdiuper

debitum

C.

Ut primum traditum est

titia actio, licet quoad

non secundum;

creditor

quia,

N.

Quoad

h.

e.

h.

solutionem integram non expungitur

pignus,

etiam

in se

exeeutionem ante expunctionem

suspensa ,

exeeutionem,

proponi non

nata est pignora­

debiti maneat im­

permittatur in judicio.

Favet

Ad prob.
vel

eum

1.

4am.

ff, de O. et A.

R. Qui ita objiciunt,
non

deserunt;

enim

pignus;

repetere

vel statum

hic quæritur

de

quæstionis non penetrant,

pignore

sed tantum actioni

ipso; nec dicimus,

ut in

pignoratitiæ,

cum debitor maneat

dicatur actioni

præscripsisse

vindicatione

L,

responsioni

pignora­

ergo revera

nihil

debitore cesset jus luendi pignoris.

Ad prob.

5am. R. Acquirit hoc, quod se liberet ab actione pignoratitia, cum

illa sic extinguatur in
cinm ; si enim

Observa :

debitor

Contraria,

debitorem

Baciiov. Wesenbec. Franz. Piculer. ,

cum

generaliter

3.

contra

hæredibus

pignus ipsum a creditore præscribi ;

habebit commodi creditor. Ante responsionem

420.

tamen

si aliquid acquireret ; ergo vel ipsum pignus; vel

sione civili, sive animo illud habendi sibi, nec suo nomine, sed alieno ; idque

poterit

hujusque

dictis liquet, hic disputatio est ;

pedita et quasi

præscripserit actioni pignoratitiæ,

est; sed neutrum

titiæ,

illatum ; si

culpa

non habet

5°. Et maxime omnis præscriptio debet
modi;

sua

hæredes datur, ut ratione pignoris servetur

except. L.

3°. Actioni nondum natæ præscribi nequit per

4°.

f}'. de via pubi,

debitor ad

pignori

vel non supervenerit debitum novum :

;

creditori,

vicissim

R.

2°. Non valenti agere præscriptio non currit per

L.

tx loto solverit debitum
quæ

datur præscriptio; ergo.

damnum

247

luendi pignoris

directæ et juri

pignoratitia»

lege eximuntur.

Prob. Ant.

compenset

mulqiic

Obj. IV.

423.

DF. PRÆSCRIPTIONE.

is

debitore, per quod huic non

instituere

esset;

gnoratio probanda

at

posset actionem

agere

si

velit

leve enascitur præjudi-

pignoratitiam , sola ipsioppirei

ut

vindicatione

dominus,

In hac controversia, quæ Jurisconsultos inter se admodum

disjungit, ante omnia necessariam esse status quaestionis

notitiam. Non hic

quaeritur de pignore materialiter sumpto, sive ipsa re pignori data, an post
lapsum 30. annorum hujus

dominium acquirat præscriptione creditor. Cer­

ipsum

probandum

præscriptione,

neque

illi

est

cum

dominium,

privativa

sit,

quod

non

sæpe

requiri

perdifficile.

Porro

possessionem

obesse scientiam juris alterius, constat cx

dictis

de

in

hac

positivam,

bona fide

et

hucusque alias.
tum

enim

acquirere,
possideat

est

omnibus

ex defectu

animo

creditorem

præscriptione pignoris

possessionis civilis,

habendi

sibi,

nec

nomine

alieno, quod constat ex legibus allatis arg.

sione civili, hoc

ac

suo,

·'

an creditor post lapsum 30. annorum præscribat

petere pignus,

sicque

in

sed

IV. Etsi

ipso malæ fidei possessor esset ;

contra debitorem , ita ut hic post. 30.

annos vi

eo cesset jus luendi

integrum

cum omni causa,

contra

non

cum pignus non

debitori

possidere

sed

et nomine

vellet posses­

istud solum quaeritur,

actione pignoratitia directa

hujus actionis non possit re­
pignoris?

tractu pignoratitio duplex actio pignoratitia nascitur.

ejusque hæredibus competit

fidei,

borne

dominium

Nimirum

Directa,

ex

con­

quæ debitori

creditorem ejusque hæredes, ut pignus

nempe fructibus et accessionibus restituat, si-

427.

Dico

F. Circa tempus

ad

præscribendum

requisitum

tenenda

sunt

sequentia :

1°.

Res mobiles,

privatorum , tam pretiosæ , quam aliæ, cum

scribuntur triennio, §. 1.

acquirendum

rerum

Inst. de Usuc.

earum

quia

quam præscribi tempore ordinario.
scribantur res mobiles

Ecclesiæ,

præ-

Ubi corrigitur jus antiquum, quo ad

dominium

titulo autem non nisi annis 30.

titulo,

sufficiebat

regula

annalis

generalis

est,

exceptio;

sine titulo nun­

Porro sufficere etiam triennium,

saltem

sine

ut præ-

Romana inferioris, communis est

Civilistarum, et multorum Canonistarum sententia, ex

Auth. quas actiones.

2 té

DF MODIS ACQUIRENDI DOMINIA,

c. de SS. Eccles. Quin do mobilibus Ecclesiæ Romanes idem asserit Lvco,
styli Romani non ignarus.
2°. lies immobiles, siquidem sint profance, de jure communi eum titulo
contra pressentes decennio, contra absentes 20. annis praescribuntur, L. 12.
C. de Prœscr. long. temp.
3e. Ad præscribenda immobilia Ecclesiæ romance requiruntur· anui 100.
Auth. quas actiones cit. At vero Ecclesiæ inferioris Romance, aliorumque
locorum piorum, cum vel sine titulo non nisi annis 40. c. 4. et G. h.t. Per
privilegium vero , teste Engelio a R. Pontifice concessum Ordini Cisterciensi
in Germania contra ejus bona 100. anni requiruntur, quod communicasse
fertur Ordinibus mendicantibus singulis Leo X. Similiter Eugenics IV.
Ordini S. Benedicti sexagcnariæ praescriptionis concessit privilegium. Forte
his privilegiis nihil, nisi usus et praxis deest.
4°. Ad praescribendum contra civitatem requiruntur anni 100., L. 23. C.
de SS. Eccles. Idem est de bonis Principis qua talibus, regalibus, neque
enim principatus deterioris esse conditionis debet quam civitas.
.3°. Beneficia Ecclesiastica juxta reg. 33. Cancellariæ Apostolicæ praescri­
buntur triennio sub octo conditionibus in regula expressis, 1. si adsit
bona fides; hæc enim cum ubique requiratur de jure canonico, hoc ipsa
regulæ inest tacite. 2. Ut possideatur. 3. Ut, qui possidet, possideat paci­
fice, h. e. sine lite. 4. Possessio sit continuata per triennium. S. Ut sit
beneficium ecclesiasticum proprie tale. 6. Ut sit possessio cum titulo colo­
rato. 7 Ne ingressus possessor sit simoniace. 8. Ne intrusus. Krimer.
6°. Bona vacantia præscribuntur contra fiscum secularem annis 4., con­
tra Ecclesiam, annis 40., L. 1. C. h. t. Bona debita fisco et delicto, annis a.,
L. 2. C. de Vectig. et Commise.
.·,. ■
7°. Servitutes personales, ut ususfructus, reales continu® præscribuntur
ut res immobiles quoad tempus, ac probabiliter idem de discontinuis tenent
Harprecht. Strcv. Schmier. aliique contra alios. Favet huic sentenliæ, L.
ult. C. de Prœscr. long. temp, qua servitutes, sine distinctione inter conti­
nuas et discontinuas, dicuntur præscribi longo tempore.
8°. Actiones reales praescriptione extinguuntur ejusdem temporis, quo
vel res, mobiles, vel immobiles, aut jus reale in quo fundantur. Actio
tamen hypothecaria, si hypotheca vel pignus possidetur a debitore, ejusve
hærede, non nisi 40. annis a die, quo erat solvendum debitum, extinguitur
contra creditorem, L. ~. C. de Prœscr. 30. vel 40. si vero possidetur ab alio
tertio cum titulo, 10. vel 20. annis, sicut res immobiles, L. 1. 2. C. si
adrers. Cred. prœscr. oppon. si sine titulo, annis 30. Similiter petitio hœreditatis directa, quoniam præstationes personales sibi admixtas habet,
annis 30., L. 7. C. de petit, hœred. Ac praeterea querela inofficiosi testa­
menti ab adita hæreditate finitur anniso., L. 4. C. de inoff. Testam.
9°. Actiones personales regulariter de jure communi perimuntur 30. annis,
L. 3. 4. C. de Prœscr. 30. vel 40. Dixi : Regulariter : nam actio redhibitoria,
quæ competit emptori contra venditorem rei vitiosæ, ut, reddito pretio,
rem venditam iterum habeat sibi, exspirat lapsis 6. mensibus a die, quo
emptori innotuit rei emptæ vitium ; ct actio quanti minoris qua emptor
excessum pretii repetit a venditore, post annum unum. Porro actio quod
metus causa contra minorem anno uno durat,

·■··■·· «5F

249

DE PRÆSCR1PTIONE.
Quo tempore praescribatur
stationibus annuis, vel

immunitas

a

solvendis censibus,

K

scilicet prae­

menstruis, paulo majoris momenti est controversia,

*

W

/

*

pro qua sil

ARTICULUS VI.
ΑΧ PRESTATION! BUS ANNUIS SIMUL ET SEMEL PRÆSCRIBATUR TRIGINTA ANNORUM

r/ * r.

LAPSU? AC DEMUM QUID SIT PRESCRIPTION EM CURRERE, DORMIRE, INTER­
L·

RUMPI ?

»

$

il

428.

rum

Prœmitto :

acquiri

Non

possit

istud hic in controversiam venit, an spatio 30.

praescriptione

jus

ejusmodi ab alio, cum

plerisque

exigendi

satis

accipiendi

et

quod proscriptioni longissimi temporis subdantur jura

dt Prœscr.

ann. Sic et præstitis
exemplo 2. Feud. 20. §. 4.
vel.

30.

feudum, patet

Sed istud hic movetur, an præscribi
tionibus

annuis tam praeteritis,

subjecto

casu

:

Obligatus

annis Caio solvere

pletos, bona fide
queritur, an

per 30.

40.

es

existimans,

annos

ultima

vel

istam intermisisti

te ad nihil

solvendum

una praescriptione præscripseris

30.

lapsu

remanente

tum intra

annorum

illos 30. annos elapsos

ct aliis, eo

non

quod pro

completi 30. ad complendam
sens controversia

inter

se

v. g.

extinctione

singulis

annos 30.

obligatum

com­

esse.

Inde

omnibus praete­

ante

annos
hic

solvisti, an tenearis

30.

annos,

adhuc futuras,

annus praesens est

solvere pro anno prae­

habeantur

nondum

anni

requisiti ? Mirum quam prae­

praescriptionem

collidat

per

faciendae

non solutas,

harum

voluntate

ex

Vel utrum præscripseris

obligatione ad alias tum post 30.

adhuc

trigesimus, quo bona fide
terito

uni,

praestationi

C.

servitiis acquiri

pensionibus

ritis, et una obligationi eas in futurum praestandi ?

tantum

3. 4.

futuris? Status quaestionis elucet

contractu,

100., solutionem

L.

singula,

annis immunitas a praesta­

possit 30.

quam

ex

præstationes

acquiri possit, eo

sit, quod

certum

anno­

Doctorcs !

Et

vero,

frequentis

uti

est

usus, ita in se ipsa intricata est.

429.

semel,

Dico.
sive

Præstationes

annuæ

tam

futuræ

quam

praescriptione unica 30. vel 40. annorum

præteritæ

simul

extinguuntur.

ct

Hau-

Clingensperg , Scmalzgruber, Pichler , aliique contra alios.
Prob. I. ex jure civili. L. 20. C. de usuris. Justinianus rescribit, spatio 30.

5ÛLDIS, de

vel40. annorum

extingui

non

tantum

sortem,

praeteritas et futuras, ac simul Imperator

dicunt, distinctas

actiones

usuras

annuas,

fundamentum, ex quo Adversarii

annis

singulis

sed etiam

nasci,

ibidem penitus

evertit :

Principali enim actione non subsistente satis supervacuum est super usuris,
rtl fructibus adhuc judicem cognoscere : unde infero : ergo etiam sicut juri,
quod ad exigendas

'el40.annis

per

præstationes

annuas

textum generalem, L.

est

3.

ita, jure hoc ceu principali et radice non

4.

constitutum,

C. de Prœscr.

praescribitur 30.

30

vel

40.

ann.

amplius subsistente , consequen­

nisi

ter prastationibus omnibus praescribitur, non

dependenter

a

tali jure

debitis.

Prob. II.

ex

quadragenaria

jure canonico .-juxta
extinguitur

hoc c. 4.

obligatio

et

solvendi

6.

de Prœscr.

quartam

Praescriptione

decimarum

Epi-

250

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

, et pendendi decimas, quæ haud dubie sunt præslationes annua»;
ergo, cum jure civili non sit aliud dispositum expresse el clare, idem Ia·.
men etiam in hoc tenebit arg. c. i. de N. Ο. X.
Prob. III. Ratione. Jus exigendi praestationes annuas una præscriptione
acquiri potest, ut concedunt Adversarii, et recte; quia, licet præslationes
annuæ sint materialiter mult® et distinct®, formaliter tamen pendent ab
uuo jure ad singulas ceu radice constituta actu vel conventione inter vivos,
vel ultima voluntate, vel usucapione; ergo etiam obligatio solvendi prostationes annuas unica præscriptione extinguitur cum praestationibus pro­
teritis et futuris, quia praestationes illæ principaliter non debentur singulis
annis, et per se, sed dependenter a jure et obligatione primitus constitutis;
sublato igitur hoc jure , necesse est, tolli præslationes ipsas utpote eifectus
juris istius et obligationis. Fundamenta adversaria, quo melius penetren­
tur, una libet serie proponere.

430. Obj. I. et maxime. In L. cum notissimi.
§. ult. C. de presser.,®,
vel 40. ann. clare videtur oppositum statui : In his etiam promissionibus,
vel legatis, vel aliis obligationibus, quæ donationem per singulos annos, rei
menses, aut aliquod singulare tempus continent, tempora prrescriptionum non
ab exordio talis obligationis, sed ab initio cujusque anni, vel mensis, wl
alterius singularis temporis computari manifestum est. Ergo praescriptio
talium praestationum a quolibet anno inchoari debet, juxta vocem oujusvis;
et praestatio quælibet particularem præscriptionem requirit.
II. L. ead. §. eod. Legata annua et praestationes comparantur cum em­
phyteusi et conductione : atqui emphyteuta et conductor nunquam præscribunt rem emphyteuticam , vel conductam , etsi per 40. vel plures annos
eam detineant ; ergo neque legatis annuis simul praescribitur, sed singulæ
praestationes cujusque anni singulis praescriptionibus tolli debent.
III. Quod nondum est, praescriptione extingui non potest; non entis
enim nullæ sunt qualitates, arg. L. 2. ff. de usufr. L. 116. ff. de 7. 0. et priva­
tio supponit habitum : atqui futurae præslationes nondum sunt, proque iis
exigendis nondum nata est actio ; ergo nec præscriptione extingui possunt.
IV. Sine possessione non currit ulla praescriptio, c. 3. de R. I. in 6. sed
debitor non possidet immunitatem a praestandis solutionibus futuris, quia
ipsa obligatio solvendi præslationes futuras, contra quam immunitas induci
deberet, nondum existit,cum annis singulis nova incipiat obligatio.
Γ. Obligatio in diem , vel sub conditione non praescribitur, nisi adveniente
die, vel existente conditione incipiat usucapio, L. ~. §. 4. C. de Prœscr. 30.
vel 40. : atqui præslationes annuæ sunt obligationes in diem, vel sub condi­
tione, L. 4. et 11. ff. de ann. legat. L. 140. §. 1. ff. de V. O. ; ergo his non
praescribitur, donec veniat annus.
VI. L. 28. ff. quib. mod. ususfr. amitt. ait Jurisconsultus: Si ususfructus
alternis annis legatur, non potest non utendo amitti; quia plura legata sunt;
ergo sicut plura legata una præscriptione non tolluntur, sic nec plures prae­
stationes annuæ.
Π. Ad lam. .V. Cons. quæ immerito ex cit. L. deducitur; Imperator enim
plus non voluit, quoti a quolibet anno, vel mense, quo prima vice praesta­
tio intermittitur, incipiat immunitatis praescriptio, non autem a tempore

DE PRÆSCRTPTIOSE
vel initio, quo primitus constituta obligatio

Manifestum esi;

hæc :

per

Imperator

proscriptio computari

debeat

obligatione solvendi,

dici

Nunquam

fin. est,

qui ad annuum canonem obligantur, licet

rint, non tamen ideo

domino

si semper

solutionibus

possideant

pos­

domino

sed

vel

quod emphyteuta et conductor,

possident

proprietario

contradicant,

incipiant, eos tunc usucapere clarum est, ex

L.

non solve­

tempore

longissimo

mercedem

titulo

possidere titulo habili

usucapiant feudum emphyteuticum ,

canonem

petenti

fide

hæc vero possessio hic tum primum

praescribunt,

Sensus hujus §.

quia hunc non sibi,

bona

vice

anteriora clara aliquam

vel conductionis C. si incipiant

eljureemphyleuseos,

N.

requirantur

quando solvere omisit.

D. min.

ad usucapionem

quod

poterat quasi possidere liberta­

quia jura

sessionem exigunt ad præscriptionem ;

2UDB.

prima

libertatem apræstandis

et

in hoc jure el obligatione fundatis,

R.

est,

manifestum contra est ex juribus anterio­

tunc enim primum

habere locum potuit,

tot

et

innuit

ipse

manifestum

enim

computari, a tempore, quo

ribus, præscriptionem

tem a jure el

non

ab exordio obligationis,

proscriptiones, quot sunt anni ;

intermissa solutio ,

huncque sensum

:

vel conductum,

: at, si

bona

possidere

sibique

C. de Presser.

2.

fide

30. ve/40.

Atque ita pariter dicendum de legatis, vel pensionibus quibuscumque annuis.

D. M.

.W3“m. R.
in

altem

censuali,

alio

dum

Λ’. Præslationes annuæ exislunt
emitur

bona

hic emitur in jure ad illum, in quo

census annuus,

cessasti solvere,

fide

tandem præscriptione jure, etiam

coepisti, et extincto

Dum igitur pri­

jus immunitatis quasi possidere

ipso

hoc

quod est

jure, sicut in contractu

in

existit census æqui valenter, vel, si ita dici velis, moraliter.

mum

C.

Quod nondum est neque in se, neque in alio

pensiones vel solu­

tiones annuæ extinguuntur.

Ad 4““.

A7,

el creditor

min.

ex dictis, quia, dum debitor cessat praestationem solvere,

acquiescit,

hoc

ipso debitor libertatem et immunitatem a præ-

standis solutionibus quasi possidet.

Jdaum. R.

1°. Retorq.

in usuris annuis,

et decimis juxta dicta

superius,

quaeretorsio plerumque in aliis Adversariorum argumentis locum

R.2°.

N. min.

etsi enim legata

et præslationes constituantur per annos,

vel menses, non tamen propterea continuo sunt legata

ditione,

hæc

sed

ita constituuntur,

annuatim dandos ex meo fundo

100.

ut :

Caio

Vel,

dandos 100. si Pamphilum servum manu

Si dicas :

in

L. cit.

habet.

20.

post

in diem,
vel

30.

vel

sub con­

annos,

lego Caio annuatim ex

lego

fundo meo

miserit.

Jurisconsultus dicit plura esse legata, et conditionalia

L. -16. ff. de K O. ubi : Stipulatio hujusmodi
in annos singulos una est, et incerta et perpetua, non quemadmodum simile
legatum morte legatarii finiretur ; sed pluribus legatis non nisi per praescri­
ad distinctionem Stipulationis,

ptiones plures praescribitur.

R. Legata ibi

dici plura quoad

usque dum moriatur legatarius,

modum

præstandi

cæterum ad

omnes præstationes jus unum

est. Sed neque legata hic conditionalia dicuntur ex

nimirum,

si vivit,

cum

latione quæsitæ etiam

Ad 6nm.

R.

'V.

recte infertur,

Cons.

quod

ad hæredem

non transeant

pro hærcdibus,

L.

20.

illa per singulos annos,

parte sui, sed legatarii,

præstationes

ex Stipu­

ff. quando dies legat.

Etsi enim et hic dicantur plura legata esse, non ideo

una præscriptione

tolli

talis

ususfructus

non

possit;

iK·

• —Y

Λ

■

-

252

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA,

nam jus nihilominus ad illum unum est, quo una praescriptione sublato et
ille cessat. Dicitur igitur eo casu esse plura legata quoad modum, et quo
significaretur, solo alterius non usu usumfructum alternis annis legatum
non amitti ; sed requiri ut dominus petenti usumfructum bona fide hunc
neget, sicque, accedente acquiescentia usufructuarii, se constituat in quasi
possessione libertatis. Alias usumfructum extingui posse non usu habelurei
L. 16. pr. et §. 1. fin. de usufr. et clare, L. 13. C. de Servit, et aq. ubi;
Sicut usumfructum , qui non utendo per biennium in soli rebus; per annal",
autem tempus in mobilibus se movent ibus diminuebatur, non passi sumus
hujusmodi compendiosum sustinere interitum; sed ei decennii (inter praesentes) vel viginli annorum (inter absentes) dedimus spatium; ita et inco­
leris servitutibus oblinendum esse censuimUs. Quibus Imperator ait, se
correxisse jus antiquum quoad tempus solummodo, non quoad praescribendi
modum ; ergo adhuc ususfructus alias , sicut olim, non utendo amitti potest.
431. Quæritur demum, quid sit praescriptionem currere, dormire, inter­
rumpi ?
R. Currit, quando adsunt omnia ad praescribendum de jure requisita,
bona fides , justus titulus, res non vitiosa , possessio tempore definito conti­
nuata, de quibus hactenus egimus.
Dormit, sive quiescit, aut suspenditur, ob impedimentum superveniens,
ita, ut impedimento remoto rursum connectatur, hoc est, rursus conti­
nuetur, illo dunlaxat tempore, quo durabat impedimentum, deducto ceu
inutili. Sic 1°. dormit respectu pupilli tota durante ætate pupillari tam
quoad praescriptionem extraordinariam , quam ordinariam; respectu mino­
ris, durante minorennilate, sed solum quoad ordinariam, L. 3. C. ile
Prœscr. 30. vel 40. L. 2. C. quib. non objicit. 2°. Respectu filiifamilias, quoad
bona adventitia, quamdiu durat patria potestas ; uxoris quoad dotem, quam
diu maritus vivit et penes hunc est administratio; Ecclesia, quanto tem­
pore Rectore caret, vel hic ob censuram non potest agere in judicio ; quia
generaliter non valenti agere in judicio ob impedimentum juris non currit
præscriptio. c. 4. 45. h. t. Can. 10. Caus. 16. Q. 3. L. 7. C. de Prœscr. 30.
vel 48. ann. Adde : tempore pestis, dum clausa sunt tribunalia ex ratione
eadem.
Interrumpitur, quando ob impedimentum totum tempus praeteritum
abscinditur. Interrumpi autem potest dupliciter, 1° Naturaliter, quando
post prrecriptionem inchoatam una ex substantialibus conditionibus deficit,
ut : bona fides ; velut, si possessor, praescriptione jam inchoacta cum bona
fide, comperiat primum ,quod res aliena sit, vel vitiosa, etc. 2°. Civiliter;
quando nulla quidem substantialis conditio deficit, sed solum subtilitate
juris aliqua deesse fingitur per contestationem litis, ac etiam libelli obla­
tionem , L. 2. et L. fin. C. de ann. except, non tamen ob solam citationem,
aut denunciationem sohim extrajudicialem.
Differunt vero interruptio naturalis et civilis maxime 1°. quod naturalis
interrumpat praescriptionem absolute, ac respectu adversariorum omnium.
Ita plerique in L. 5. ff.de Usurp, et Unie. Civilis vero tantum respectu acto­
ris, sive ejus, qui litem movit, adeo, ut si hic verus dominus non fuerit,
atque interea contra dominum verum, qui latet elapsum sit tempus, præ-

·.

233

scriptio completa sil. 2". Naturalis sic interrumpit, ut amplius connecti non
possit; civiliter vero interrupta tum solum interrupta manet, si contra
possessorem secuta est sententia condemnatoria; at si possessor victor fuerit,
tel recessum sil a lite pacto, vel transactione, praescriptio pergit, ac si in­
terrupta nunquam fuisset, vel nunquam mota lis. Felin. in cap. 8. Rath.
inc.ΰ. h. I. Laym. aliique.

CAPUT HI.
DE MODO ACQUIRENDI JURE CIVILI PER ULTIMAS VOLUNTATES.

Ultima voluntas hoc loco est gratuita de bonis in tempus mortis dispositio,
rive confirmanda morte disponentis. Dicitur voluntas ultima non propterea,
quod vel mutari amplius, vel revocari non possit, quoad mortis causa dis­
ponens vivit, est enim voluntas hæc ambulatoria usque ad vitæ supremum
exitum, ut ail L. 4. ff. de adim. Legat, sed , quia per mortem primum
disponentis evadit firma ct immutabilis. Species ultimæ voluntatis sunt
testamentum, codicillus, donatio mortis causa. Ac quoniam in testamentis
legata relinqui, aut etiam fideicommissa solent, de his post testamenta
tractat Imperator in Inst. a Tit. 10. Libri II. Ac proinde et nos eo duce isto
ordine agemus.

ARTICULUS I.
QUJD SIT TESTAMENTUM ET QUOTUPLEX? UNDE FACULTAS TESTANDI ORIGINEM
DUCAT ?

132. Prœmitto : Testamenta oliin a Romanis condebantur vel pacis
tempore in comitiis calatis, dum populum ad comitia vocatum rogabat
testator, ul, quem designaret, esse haeredem vellet ac juberet. Atque hæc
sunt testamenta in comitiis calatis facta, quorum Imperator meminit §. 1.
Inst. h. t. Unde el originem sumpsit, mansitque principium illud, testa­
menti factionem juris publici esse, L. 3. ff. qui testam, fac. poss.Ncl in acie,
mm essent inituri prælium ; unde dicebantur testamenta in procinctu.
Ulnimque vero testamentum ab usu remotum fuit. Prius quidem legiXII. Tabb. quibus amplissima testandi facultas data civibus: Paterfa­
milias uli legassit, ita jus esto. L. 120. ff. de V. S. ac nova testandi ratio
inducta per as et libram, sive venditionem imaginariam; constituebatur
enim familiæ emptor, cui testator coram quinque testibus, civibus ronianis,
antestato et libri pende familiam, vel hæreditatem venderet. Accessit postea
testamentum Prcetorium; uti enim Praetor sub specie aequitatis non raro
mutabat jus civile, sic et dabat bonorum possessionem secundum tabulas,
•i eas septem testes, non pauciores, signis firmassent. At postea ct his teslamentlii remotis, ex testamento per æs el libram, Praetorio,ac Goostitutio-

R!

254

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

nibus Principum a Theodosii Junioris temporibus nova testandi forma con­
flata est, juxta quam nunc testamentum considerabimus.
Dico 1. Testamentum est voluntatis nostræ justa sententia dc eo, quod
quis postmortem suam fieri vult, L. 1. //'. qui Testam, fac. poss.
Dicitur 1 °. Xostrœ; testamentum enim in alienam voluntatem conferri
uon potest, neque universim est alieno permissum arbitrio, L. 32.lf.df
hæredib. instit. nisi subsit favor piæ causæ, c. 13. h. t. Unde nec vi, aut
metu a testatore extorqueri potest.
2°. Justa, hoc est, condita juxta prœcepta legum; ac proinde principaliter
debet in testamento institui hæres, ita ut sine institutione haeredis nuDum
subsistat testamentum, §. 34. Inst. de Legat, et §. 2. Inst. de Fideicomm.
hæredit. Quo differt testamentum a codicillo cæterisque ultimis voluntati­
bus , in quibus non fit directa hæredis institutio, nec proinde transfertur
hæreditas. Atque ea de causa Jurisconsulti ita breviter testamentum defi­
niunt : Ultima voluntas directam hæredis institutionem continens.
3°. De eo, quod quis, etc. id est de omni eo; in testamento enim paterfa­
milias, vel qui ut talis habetur, de omnibus bonis suis disponit, vel legem
. legare enim est legis modo
dicit, juxta verbum legassit, in legibus XII.
aliquid ordinare. Hinc nemo partira testatus, partira intestatus decedere
potest, excepto milite, §. □. Inst. de hæredib. instit. L. 6. in fin.ff. de Testam,
mi Ut.
4°. Quod quis past mortem, etc. quibus duplex innuitur testamenti a pactis
et contractibus differentia; contractus enim duorum saltem consensu per­
ficitur, est enim duorum, vel plurium in idem placitum consensus, L. 1.
de Pact. Deinde, ut primum est initus, firmus est, et obligat, nec revo­
cari potest, nisi utriusque consensu. At testamentum non nisi a solius
testatoris voluntate pendet , potestqueab hoc, dum in vivis est, pro libitu
mutari, L. 4. ff. de adim. et transfer, legat, ubi : Ambulatoria enim est
voluntas usque ad supremum vitee exitum : nec nisi morte testatoris secula
firmum evadit, valetque; unde et Apostolus ad llebr. 9. Ubi enim, inquit,
testamentum est, mors, necesse est, intercedat testatoris ; testamentum enim
in mortuis confirmatum est, alioquin nondum valet, dum vivit, qui te­
status est.

433. Dico II. Testamentum 1°. aliud est publicum; aliud privatum. Prius
est, quod fide publica constat ; ac tale est testamentum, quod fit coram
principe, vel insertum libello eidem offertur ; item quod apud acta con­
ditur , scilicet judicii, ut illorum fide atque auctoritate sustineatur, L. 19.
C. de Testib. Ltrumque nullas alias solemnitates exigit, nullosque testes,
L. 19. ead. juxta quam Principis præsentia omnes supplet solemnitates; sed
et superfluum est testimonium privatum, ubi publica adsunt monumenta
L. 31. C. de Donat. Debet tamen testator præsens suum testamentum offerre
Principi, ncc sufficit persona intermedia, L. 19. cit. quod idem de testa­
mento ad acta, vel judiciali dicendum, arg. L. ead. Alterum, quod fide
privatorum constat, sive horum committitur auribus, quo modo vulgariter
testamenta fiunt.
2°. Cum voluntatis noslræ justa sententia haberi possit tam scripto,
quam voce, testamentum rursus aliud cX scriptum; aliud nuncupativum.

rn·; ULTIMIS VOLUNTATIBUS.
Scriptum est, quod est redactum in scripturam.
quod necesse non sil,

vocc nominato coram

Nuncupativum

causa

memorise

redigatur

mentum scriptum

dein

sive

scripturam,

sine

quod

testa­

justa, sive
aliud est solemne, aliud non solemne. Solemne
nostræ sententia

voluntatis

testamentum

quod vel eas omnes non habet, cum

saltem non omnes ad valorem

privilegiatum.

3. parentum

hæredis

in

nunquam

debeat

esse

est, in quo habentur solemnitates omnes a jure præscriptæ.

dicitur

sola

fit,

nuncupatio

ea

non,

sive

scriptura

transibit.

3*. Rursum cum illa

legibus conformis,

in

est,

hærede,

testibus

eo

testibus suam ultimam voluntatem in

institutum, sed sufficit, modo dicat

hac scriptura contineri.

clausum,

Dicitur etiam

manifestet tenorem et hteredem a se

ejus

ut testator

255

inter

Tale

liberos;

tamen, ut valeret,

solemne,

Non

habere deberet; vel

exigit, quale est testamentum, quod idcirco

Testamentum

1.

est

conditum

4.

pestis

militare;

tempore;

causas pias, quo nomine comprehenditur omne, quod

que cultum fit, dotationem puellarum inopum,

rusticum;

2.

pium sive

5.

Sanctorum­

ad Dei,

instructionem

ad

Chri­

plebis

stian®, promotionem sacrarum litterarum, Ecclesias, seminaria Clericorum,
xenodochia,

ac

pia loca,

similia

pauperes,

verbo

:

ad

quævis

charitatis

, atque etiam factum ad publicam utilitatem.

opera corporalia et spiritualia

De quibus nunc ordine singulis.

43L

Dico III.

Solemnitates

scripti,

testamenti

non

ex

privilégiât!

jure

sequentes sunt :
idonei verbis expressis, juxta num.

1°. Institutio hæredis

quidem ea fieri verbis directis et imperativis debuit

isto, quia

namque olim testamenta leges erant

, L.

uno contextu,

actu

e.

i.

C. de Testam. L.

quibusolim

fuit. Per

compositio,

3.

ff. de V. S.

condita,

testamenta

Quini, fratr. L.
retentus

21.

Ep.

3.

ita

sicut

nihil

idem

enim

actum

mos

actum vero continuum

in

non

lu.

non

continuo ,

actu extraneo, ut contractu vel simili, intermixto, §.
L.28.

velut :

Mœvius hæres

in comitiis latæ, hanc reti­

nuerant ; modo tamen verba quælibet sufficiunt

2°. Ut fiat

:

433; atque olim

C. de Testam.

interrupto ;

alio

nec

Inst. de Testam, ord.

3.

comitiis interruptis,

credebatur,

praesenti

ait

ut

testamenti

intelligitur ipsius

haud dubie enim pars una tempore uno,

Cic.

in

ad

forma

testamenti

altera altero componi

solemnitatum adhibitio, quæ non interrumpi, sed tempore uno
et unico contextu celebrari debent, L. 21. in fin. ff. h. t. ita ut actus extranei,

potest, sed

ad testamentum non pertinentes non interveniant ;

nisi ejusmodi sint, quoà

ratio morbi ac naturæ exigit, ut si medicus medicamenta præbcat.

Unde nec

deliberatio testatoris dc relinquendis legatis, verbo, quidquid in testamento
ordinatur , etsi alias extra illud geri posset,

testamentum non interrumpit,

quia sic actus testatoris qua talis sunt et pars testamenti.

3°. Testes septeni adsint, 1.

poss.

more retento

statoris ad Quirites,

quibuscum

a

specialiter rogati,

testamentis in

velitis, jubeatis ,

testamenti

comitiis,

etc.

factio est, §· 6.

L.

21.

ff. qui Testam, fac.

ubi rogatio

praecedebat

2. Testatorem videntes.

Insl. h. t.

hoc

te­

Idonei,

3.

est toles, qui

neque

impediuntur a natura, neque prohibentur lege; unde excluduntur, furiosus

qua talis,

cil.item

surdus, mulus, cæcus,

ibid,

impubes,

ii, qui juxta leges improbi

servus,

prodigus, §.

ac intestabiles sunt,

hoc

G.

Inst.

est da­

2o6

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

mnati obcarmen famosum, L. il. ff.de Test. L. 18. ff. qui Testam. fac. pou,
Deportati, ct qui illis hodie comparantur, banniti, damnati ad triremes;
confer. Gail. 2. de Pace pubi. c. 1. Præterea excluduntur peregrini, ai
feminæ; generalis enim est regula : Quotiescumque testimonii dictio td
solcmnitalis, toties femina non potest esse testis ; sicut alias suleinnium
incapax est. Unde quoad testamentum quidem in specie nec intéressé comi­
tiis, nec apparere in procinctu, neque in mancipatione intervenire, nec
consequenter testimonium ibi ferre poterat. Demum nec hæredes, nec in
potestate testatoris constituti, vel hæredes, vel huic conjuncti esse testes
possunt, §. 9. 10. Inst. h. t. etsi testes inter se conjuncti esse possint.
4°. Ut testator vel ipse scribat testamenti tabulas, Iquo casu testamentum
holographum dicitur; vel iisdem subscribat; vel, si scribendi imperitus,
octavum testem hunc in finem adhibere debet pro testatore subscripturum,
L. 28. C. dc Testam. Confer. Ordin. de anno. 1512. Til. Vom Unterrichlder
Nota rien ; qui tamen non testatoris nomen, sed suum subscribit. Cahpzov.
Dec is. 147.
5°. Necessaria est juxta Constitutiones Principum Testium subscriptio $.3.
Inst. de Testam, ordin. L. 30. ff. h. t. tum horum signa sive suo sive alienu
annulo impressa, L. 22. §. 2. 3. 7. ff. h. t. L. 12. C. de. Testam. Ubi tamen
observandum , voluisse quidem primitus Justinianum , ut et testator et (este
sua manu hæredis nomen exprimerent, §. 4. Inst. h. t. L. 29. C. de Testam.
At hanc solemnitatem postea rursus abrogavit ipse, Nov. 119. cap. 9.
In testamento nuncupativo pariter voce nuncupandus est hæres, praesenti­
bus ipsi testatori, eum videntibus, et audientibus; adeo ut in hoc omne
necessariæ sint solemnitates, quæ ad scriptum requiruntur, exceptis postre­
mis, quæ de subscriptione et signatione dicta sunt. Unde speciato jure com­
muni non sufficit nuncupatio hæredis implicita, velutsi testator ad chartam
provocaret, in qua scriptus sit hæres, quin ejus nomen exprimat testibus.
Dixi : spectato jure communi; consuetudine enim in quibusdam locis valere
etiam tale testamentum nuncupativum implicitum ait Cl. Ilorp. ad §. II.
Inst. h. I.
433. Dico IV. Testamenta privilegiala recensitis ante solemnitalibus non
ligantur, sed specialibus gaudent privilegiis. Ac quidem
I. Testamentum militum in expeditionibus amplissimis munitum est pri­
vilegiis, militibus ob imminens vitæ periculum concessis, L. 1. 34. 35. 10./f
Λ. t. L. 13. C. Inst. pr. h. t. Ac quoad hæredis institutionem possunt 1°. in­
stituere quoscumque, quibuscum etiam testamenti factio non est, L. 13. ff·
L.3. c. h. t.%*. Exhæredare, præterire liberos, §. 6. Inst. de exh. lib. L 9.
10. C. h. t. quin eorum rumpi testamenta possint, vel contra ea locum
habeat querela inofficiosi, L. 29. §. ult. If. h. t, 3°. Pro parte testari, pro parte
intestari, L. 6.13. ff. h. t. imo cum pluribus testamentis decedere, L. 19. pr.
|f. h. t. ac hæredes instituere codicillis, L. 30. ff. h. t. 4°. Substituere quoquo
modo., L. 3. 15. ff. h. t.
Quoad cœlertM solemnitates, his omnibus soluti prope sunt; ac si testa­
mentum militis scriptum sit, nullis eget testibus, modo militem scripsisse
sufficientei constet, L. 40. pr. ff. h. t. Si vero nuncupativum faciat, duo suf­
ficiunt testes, L. 12. ff. de testib. Nec ii debent esse rogali, L. ult. §. ult. ff. d

ÎR * ’

i»E ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

C. deCodic. Ut proinde hujus testamenti omne et solum essentiale requisitum
sil. ut constet, militem deliberato actu sibi nuncupasse hæredem,§. 1.
Inst. h. t.
Dixi vero supra 1°. in expeditionibus; id est, quicumquc parati stant ad
confligendum, etsi adhuc in castris, vel hostem persequuntur, vel exspe^·
dant imminentem, intenti in omnes rei bene gerendae occasiones. Carpzov. ,
L.(J. Resp. 14. Eo igitur jure testari possunt milites etiam degentes in castris,
constituti in præsidiis, milites limitanei, quibus a vicino hoste periculum
est. Ex benigna etiam interpretatione privilegium hoc ad eos extensum est,
L. ult. If. h. t. L. un. ff. dc. bonor. poss. ex Testam, mil. qui in hostico, hoc
est,in conflictu, in acie , aut in procinctu , vel ejusmodi in Joco, ubi pnesciis ab hoste periculum vilæ imminet, existunt, ac maxime, qui ex officio
castra sequuntur, etsi veri milites non sint, ut missionarii castrenses , nisi
religiosi sint, a voto paupertatis facti ad testandum inhabiles, consiliarii
bellici, medici, chirurgi, judices castrenses, vulgo auditores > mercatores
vidualium, etc.
Dixi2°. ob imminens vilæ periculum. Hinc 1. in hibernis degentes, et de­
pulso periculo jure communi ligantur. 2. Missione impetrata testamentum
jure militari conditum exspirat; hac sola limitatione, quod testamenta vete­
ranorum , qui missionem obtinent honestam, quæ emeritis indulgelur, vel
causariam, quæ ob adversam valetudinem, aut vitium corporis, unde quis
minus aptus ad labores militares redditur, dari solet, adhuc integro post
missionem anno valeant, §. 3. Inst. h. t. L. 21. ff. dc Testam, milii.
Atque hoc jure etianinum testantur milites, saltem Germaniæ , excepto,
quod leges Germaniæ distinguant inter militem in acie, in castris, ac
hibernis etpræsidiis. In acie testari possunt quovis modo; in castris duos
tenentur adhibere testes ; in hibernis , sive præsidiis, ad normam juris
communis coram septem testibus condere testamenta tenentur. Constit.
Maximil. anno 1512. Tit. dc Testam. §. und sollcn.
43G. II. Ad testamentum rustici quinque sufficiunt testes, si pluies
haberi non possint, L. fin. C. h. t. et Ordin. Imp. cit. dc anno 1512. TU. ct
§. iisd.
III. testamentum parentum inter liberos solos subsistit sine ullo teste, si
modo sit scriptum a parente, vel saltem subscriptum, expressis perspicue
anno, mense, dic, unciisque, in quibtw liberos instituunt, L. 21. C. dc
Testam. Aw. 107. c. 1. Alias ad nuncupativum duo testes sufficiunt ary.
L. 12. If.de test. Dixi vero inter liberos solos; quod si enim admixta fuerit
persona extranea, vel justus testium numerus, ac solemnitates cæleræ adesse
debent; vel, secus, non subsistet quoad personam extraneam, hujusque
porlio liberis accrescet, Nov. 107. cap. I.
IV. In testamen to tempore pestis, si jus Romanum attenditur, sola remillilur contextus unitas; sive simultaiiea testium præsentia, sufticitqiic eos
successive ac per intervalla adhiberi, L. 8. C. de Testam, hodie tamen duos
sufficere testes ait Gail. obs. 118. Carpzov. P. 3. c. 4. Def. 1. modo ipse
testator decumbat peste, vel ejus domus infecta sit.
V. Testamentum pium, licet omni solemn itate destitutum, subsistit,
modo sufficienter constet de voluntate defuncti, sive per duos testes, sive
III. p. 2.

17

)

'i!
i·, i I

258

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

per scripturam, sive per subscriptionem testatoris. Est plcrorumquc Theolo­
gorum ac Jurisconsultorum ex jure canonico, quod quoad causas pias eliam
in foro civili tenet, c. 7. 10. de const it. Nec obstat, quod c. relatum, dt
Testam. Alexander 111. requirat duos, vel 1res testes idoneos; hoc enim
exigit tantum probationis causa, quando de voluntate testatoris aliunde non
constat; quia Pontifex plus non requirit, quam quantum jure divino exi­
gitur ad comprobandum quid. juxta illud : In ore duorum, vel trium
testium stat omne verbum ; jure divino autem duo testes requiruntur ad ρι>
talionem, dum non constat de veritate. Confirm, inde quod c. indicantem!.
S. Pontifex, cum intellexisset, quod cujusdam uxor monasterio scutellam
argenteam mulis verbis reliquisset, jusserit mulieris voluntatem impleri,
ac scutellam tradi monasterio.

-137. Dico Γ. Testamenti factio sive testandi facultas non est juris nalulalis, nec juris gentium proprie dicti.
Prob. 1*. p. Non potest assignari modus acquirendi hæreditalem naturalis
hæredi competens; ergo. Prob. Jnt. Nam 1°. non est hic locus modo acqui­
rendi originario; quia hic supponit, rem , quæ occupatur, nullius fuisse;
patrimonium autem relictum testatoris fuit ; deinde hoc titulo non tam
hæredi cederent bona defuncti, quam cuilibet primo occupanti. Nec 2*. hic
locus est modo acquirendi derivativo; quia hic acceptationem ex parte
alterius supponit ; sed acceptatio ex parte hæredis in testamenti factione
intervenire non solet ; secus testamenta cum pactis successoriis confunden­
tur; alius vero titulus naturalis non superest. Aliis rationibus nituntur alii,
maxime ista quod nemo possit disponere ad tempus , quo non est amplius
rerum suarum dominus; at sublestae fidei hæc ratio videtur aliis, proplerea
quod donationes inter vivos valeant, non obstante priori ratione, etsi executio unice referatur ad tempus mortis.
Prob. 2*. p. Quia juris gentium proprie dicti sunt ea, quæ gentes com­
parat® ad se invicem servare tenentur, quia ad commune earum bonum,
ad se invicem consideratarum, pertinent ac felicitatem; at testamenti factio
non respicit immediate conservationem boni communis et promotionem
felicitatis ac societatis gentium ad se invicem ; quin in variis regnis viget
jus albinatus, vi cujus exterorum bona, sive testati, sive intestati decesse­
rint, fisco cedunt. Vid. num. 365.
S» dicas : L. fin. C. quorum honor. dicitur, quod lex ipsa natura con­
sanguineos successores faciat : item, L. 1. C. de SS. Eccles, dispositio testa­
mentaria ex ratione naturali deducitur ; ergo.
R. Ad lum. Lex naturæ ibi pro æquitate naturali sumitur. Et vero nec
adversarii, qui a nobis in Art. sequenti dissentiunt, vix aliter intelligent; ne
alioquin sequatur, omnes eos contra jus naturale agere, qui aliun^ haere­
dem , quam consanguineum scriberent.
R. Ad 2nm. Eadem est responsio; ratio naturalis pro æquitate sumitur,
quæ longe differt a jure naturali stricte dicto, ut omnes norunt. Quin hæc
ipsa lex non obscure supponit, voluntatem defuncti, nisi ei lex assisteret,
infirmam fore ad transferendum dominium; ait enim: Nihil est, quod
magis hominibus debeatur, quam ut supremœ voluntatis, postquam jam aliud
velle non possunt, Uber sit stylus, et licitum, quod iterum non redit arbi-

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

2'19

trium; quibus supponit, quod ut efficax foret defuncti voluntas, deberet
idem rursus velle post mortem, ac idem redire arbitrium ; ergo cum hoc
fieri nequeat, non nisi assistentia legis talis voluntas efficaciam sortitur.
Cælcra, quæ hic obmoveri possent, vide Art. sequent.

ARTICULUS II.
AN TESTAMENTUM MINI'S SOLEMNE, NON PRIVILEGIATUM, S1T NULLUM PRO
UTROQUE PORO ?

138. Dico. Testamentum minus solemne, non privilegialum, pro utroque
foro nullum est. Ita plurimi, præsertim hodie, contra alios.
Prob. I. Quod est de forma substantiali alicujus actus, si illud deliciat, hic
simpliciter nullus est, nullam pro quovis foro pariens obligationem: atqui
solemnitates sunt de forma substantiali testamentorum; ergo. Prob. Maj.
Deficiente enim forma substantiali, non habetur rei essentia; ergo non ens,
cujus nullae sunt qualitates, et proin nullus pro quovis foro effectu, sive obli­
gatio. Prob. min. 1°. Illud enim communiter est de forma substantiali, quod
leges ita requirunt, ut in illius defectu actum pronuncient simpliciter nul­
lum; ideo enim de forma substantiali est qualitas patrisfamilias, quia hac
deficiente leges testamentum nullum pronunciant, velut pr. Inst. quib. non
fit permissum facere testamentum, ubi tale testamentum dicitur inutile esse;
tum L. XII. Tabb. ubi : Paterfamilias uti super familia, pecuniaque sua
legasset, ita jus esto. Item L. 3. et i. C. qui Testam, fac. sic et jure eccle­
siastico novissimo Tridentini Concilii, Sess. 25. de Regular, c. 15. professio
religiosa ante decimum sextum ætatis annum completum nulla est pro
quovis foro, quia Tridentinum ait : Professio antea facta sit nulla; nullam·
que inducat obligationem. Atqui etiam, imo significantius leges testamenlumsolemnitatibus destitutum pronunciant nullum, L. hac consultissima. 21.
C. de Testam, ubi recensitis solemnitatibus non subscriptum a testibus ac non
signatum testamentum pro infecto habetur; tum §. 1. Ex imperfecto autem
testamento voluntatem tenere defuncti, nisi inter solos liberos a parentibus
utriusque sexus habeatur, non volumus : si vero in hujusmodi voluntate
liberis alia sit extranea persona mixta; certum est, eam voluntatem defuncti,
quantum ad illam duntaxat admixtam personam, pro nullo haberi; sed liberis
accrescere. Adde L. 9. C. de Testam, qua nihil clarius, aut expressius : Si non
speciali privilegio patriœ tuœ juris observatio relaxata est, et testes non in
conspectu testatoris testimoniorum officio functi sunt, (NB.) nullo jure testa­
mentum valet, qua expressione ne quidem leges in testamentis impuberum,
aut non palrumfamilias utuntur.
Prob. II. Testamentum non solemne ita est nullum, ut ne quidem inde
oriatur obligatio naturalis ; ergo solemnitates necessario sunt de forma sub­
stantiali testamentorum , et hæc sine illis nullo pro foro valent. Prob. Ant.
t’. Per L.7.C. de Condici, indeb. si quis errore facti solverit legatum aliquod in
testamento imperfecto relictum, illud repeti potest; ergo ex tali testamento
ne quidem oritur obligatio naturalis; si enim talis orta fuisset, tunc nec id,
quod errore facti solutum est, repeti posset ; quia ea , quæ naturaliter de-

4

i

It i

260

DE MUDIS ACQUIRENDI DOMINIA.

beiilur, si soluta fuerint, repeti non possunt, L. Ili. §. 13 de /idejuss. ac L. 10.
//'. de 0. et .1.2". Ex L. 9. C. de Testam, juxta quam testamentum imperfectum
nullo jure valet ; ergo nec naturali ; ergo nec naturalis inde obligatio oritur.
Conf. Potest Legislator subditorum consensum , utpote dispositioni suæ
subjectum, ita inhabililare, ut neque pro foro interno producat obligationem;
et hoc eum intendere, dum actum simpliciter irritans legem suam, nun­
quam ad forum duntaxat externum restringit, recte præsumilur, ne alioquin
leges simul pro foro etiam externo evadant inutiles, cum subdito chrisliano
parum prodesset, si hæreditatem e. g. iu foro externo sibi quidem servare
posset , in foro autem interno et conscientia), cujus potiorem habere ratio­
nem debet, ad cara alteri restituendam teneretur.

439. Obj. I. Leges irritantes testamenta non solemn ia sufficienter el com­
mode explicari possunt 1°. quod irritent pro foro tantum externo; vel *
quod quidem velint esse nulla pro foro æque interno, sed non nisi post sen­
tentiam judicis. Conf. 1. Imo pro foro tantum externo explicari debent;
cum enim sint correctoriæ juris naturalis, sunt strictae interpretationis, nec
extendendae ad internum forum. Conf. 2. L. 84. ff. de B. I. ubi is natura
debet, quem jure gentium dare oportet; sed jure gentium ex testamento
imperfecto est obligatio solvendi legata, modo dc voluntate testatoris con­
stet ; ergo.
R. .V. Jnt. quoad utrumque. Primum ob rationes Conclus. Alterum 1’.
quia hoc gratis dicitur, cum nusquam leges vim suam restringant ad sen­
tentiam judicis. 2°. Quia sententia judicis jam jus constitutum supponit,cum
officium judicis saltem non supremi sil, pronunciare secundum jus, ac ferre
sententiam legibus conformem, c. 1. de Const it. Inst. h. t. Nov. 82. c. 13. si
ergo antecedcnter ipso jure testamenta imperfecta non sint pro foro interno
irrita, talia mullo minus evadent per sententiam judicis, utpote cujus
tantum est declarare jus, non condere.
Ad Conf. 1·®. R. 1°. .V. suppositum, quod leges illæ sint correctoriæ juris
naturalis, cum jus naturale valere testamenta non praecipiat, siquidem nullus
habetur naturalis titulus, quo hærcs scriptus dominium rerum in testamento
relictarum sibi vindicet juxta num. 437.
R. 2°. Gratis etiam permisso . valere testamenta imperfecta vi juris nalu*ralis, leges illa testamenta irritantes non extenduntur ad internum forum;
sed cum leges voluerint solemnitates illas esse de forma substantiali testa­
mentorum, sequitur hoc ipso per se, quod illis deficientibus pro utroque
foro nulla sint, sicut universim quilibet actus, deficiente forma substantiali,
etiam pro foro interno nullus est; hoc enim casu, quo jus humanum ali­
quid ad substantiam actus requirit, cessat legis natura) dispositio, vel re­
ctius juxta nostra principia tradita alibi, lex naturae hunc casum nunquam
comprehendit, sicut dum lex naluræ prohibet ditescere ex re aliena, non
hoc prohibet pro omni casu , si fiat cum assistentia legis, ita justa ex causa
disponentis.
Ad Conf. 2·®. R. io. _v. supp. testamenti factionem esse juris gentium
proprie dicti, num. 437.
R. 2°. Eliam hoc permisso gratis, potuit Legislator justis ex causis solem­
nitates certas addere, quæ de forma substantiali vel substantia sint.

ΠΓ. ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

201

1-10. Obj. II. Leges pitescribentes solemnitates testamentis, hæcqno aliter
facta irritantes fundantur in præsumptione fraudis; ergo ubi fraus ahesset,
adhuc valebit testamentum solemnitatibus destitutum , 1°. quia praesumptio
cedit veritati : 2°. quia leges generaliter volunt sancte custodiri morientium
voluntates : 3°. quia numerus testium et cæteræ solemnitates solum exigun­
tur probationis causa ct ad faciendam fidem ; ergo , si de voluntate testa­
toris aliter constet, adhuc subsistet testamentum.
R. 1). Ant. Fundatur in præsumptione universali fraudis et periculi
fraudis alias sæpe commiltendæ, nisi actus penitus irritetur C. in præ­
sumptione fraudis pro casu determinato et particulari N. Ant. et Cons. In
priori præsumptione semper fundantur leges , quando actibus formas sub­
stantiales praescribunt, ut, secus , sit absolute nullus ; ac proinde, cessante
licet ratione logis in casu particulari, non ideo cessat lex generalis formam
statuens actui sic, ut sine hac nullus deinceps valeat.
Ad prob. Γ“. D. Praesumptio particularis fundata in facto particulari
cedit veritati C. universalis AT.
Adprob. 2*®. D. Morientium voluntates legitimas, legibus conformes C.
non legitimas A. Sic nec tenet in conscientia voluntas ultima i ilii Tamil ias ad
causas profanas, excepto peculio castrensi et quasi tali.
Adprob. 3jm. AT. ?lnt. quia , etsi plures quam septem, imo 20. adessent
testes, si tamen nullus subscriberet, vel signaret tabulas, non valeret juxta
adversarios testamentum in foro civili : atqui hoc casu major haberetur
probatio; ergo signum est, numerum testium non probationis præcise causa
determinatum esse.

Ί41. Obj. III. Ex testamento imperfecto oritur obligatio naturalis ; ac
consequenter etiam pro foro conscientia?; ergo.
Prob. Ant. 4°. Solutum ex testamento imperfecto repeti non potest; ergo
signum est, ex eo obligationem naturalem oriri ; quia id, quod neque natu­
raliter, neque civiliter debetur, si solutum fuerit, juxta vulgarem alias
regulam repeti potest. Anlec. prob. ex L. C. de Fideicommiss. ubi : Licet fideicommissum inutiliter relictum fuerit, illud tamen ab hœrede prœstitum repeti
non potest, cum non ex sola scriptura, sed ex conscientia relicti fideicom­
missi defuncti voluntati satisfactum esse videatur. Item ex L. fin. C. ad L.
Falcid.: Qui ultra, (juarn tenebatur, ex testamento legata persolvit, ea repetere
non potest.
Prob. 2°. Per L. 1. C. dc Fideicommiss. si hærcs alimenta præstitit in
testamento non solemni relicta, tenetur ea el in posterum præstarc; et
L. 16. C. de Testam, etsi voluntas testatoris legibus non sit subnixa ; adeoquo
imperfecta, tamen ad legata praestanda hærcs tenetur. Item per L. 23. C.
eod. testamentum imperfectum justam transactionis materiam præbnit :
atqui hæc singula sat clare arguunt, obligationem naturalem ex testamento
imperfecto oriri ; secus enim non apparet, quo modo obligatus fuisset hærcs
In L. L ad præstanda porro alimenta, aut in L. 16. ad præslanda legata ;
ant L. 23. qua ratione testamentum imperfectum dare potuerit trans­
actionis materiam ? ergo.
/W>.3°.Per L.fin. C. de Fidcicomm. si fideicommissum sine omni teste el

21»=

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

solemn i late fuerit relictum ; fideicommissarius id resciens potest hæredi
juramentum deferre, hicque vel jurare debet, nullum fideicommissum
fuisse relictum, vel, si id jurare nolit, prœstare tenetur; ergo.
R. .V. Ant. Ati prob. 1“». D. Ant. Solutum errore facti cx testamento
imperfecto repeti non potest .V. tunc enim repeti posse constat ex L. 7. C.
de Condict, indeb. cit. in Conci. Solutum errore juris , vel, si sciens se non
debere, tamen solvit C. Quia sciens se non debere, ac tamen solvens,
donare censetur; errans vero in jure habetur interpretative pro sciente;
sicut ergo, si sciens solvit, donasse censetur; ita etiam si cx errore juris,
juxta illud : Cujus per errorem, scilicet facti repetitio est, ejus consulto dati
( pru quali habetur id , quod errore juris datum) donatio est. At vero citi,
leges de eo loquuntur, qui sciens, adeoque approbans voluntatem defuncti,
legata et fideicommissa præstitit; nam ut dicitur L. 2. C. de Fideicomm.
cit. solvit non tam ob scripturam, quam ob voluntatem defuncti, quam
agnovit. Eodem modo responde ad §. 25. Inst. de Legat, ubi : licet incertis
personis non possit relinqui legatum , si tamen id lueres præstitit, repeti non
potest.
Nec obstat, quod in L. 2. cit. fiat conscientiæ mentio ; nam hoc idem ea
lege sonat, ac scientia ; alias ipsi fideicommisso conscientiam tribuere necessum foret.
Adprob. 2™. R. 1°. Probas, usque adeo valere testamentum imperfectum
pro externo, ac civili foro.
R. 2°. .V. Cons. Nam quoad L. 1. cit. ratio, obquam alimenta in poste­
rum præstari debeant, non est ex obligatione ex testamento imperfecto
orta, sed a spontanea ultimæ voluntatis agnitione et approbatione,qui casus
spunlaneœ agnitionis exceptus est, per quam hæres necessitatem subit adim­
plendi voluntatem defuncti, ut dicetur ad L. 16.
Nec replices: Ad hoc, ut hæres dici possit agnovisse voluntatem defuncti,
sufficeret unica praestatio ; at vero lex requirit, ut per triennium præstiterit alimenta. Nam
R. Sufficere quidem unicam præstationemad hoc, ut quoad illum annum
præstita alimenta nequeat hæres repetere; non vero ad hoc, ut ea et in fu­
turum præstare teneatur, lege sic disponente : et merito cum enim ea ob­
ligatio pnestandi alimenta ad totius vit® ternpus admodum gravis sil, ad
eam imponendam longius temporis spatium juste requisivit.
Ad legem 46. Responsio est eadem , quia et in hac hæres voluntatem de­
functi, et testamentum imperfectum sponte agnovit : patet inde, quod ibi
hæres etiam civiliter teneatur; ait enim lex, quod hæres implend® volun­
tatis necessitatem habeat, quæ verba actionem eo nomine proditam deno­
tant. In lege 23. autem ideo justa transactionis causa subfuit, quia non
constabat tempore transactionis, an testamentum fuerit legitime conditum,
nec ne, licet id postea apparuerit.
Ad prob. 3im. R. 1°. Iterum probas nimium; valere testamentum imper­
fectum pro foro externo.
R. 2°. In cit. L. haberi hypotheticum et specialem hunc casum, quo testa­
tor fidem hæredis elegerit, isque testatori roganti promiserit, vel saltem
prœsensnon contradixerit, se restituturum hæreditatem alteri juxta volun­
tatem sibi sine testibus declaratam ; constat ex §. ult. de Fideicommissar,

■<
■■■

L

.·

■■-a■

1 ■ Μ ·Ι — ■ ■ ■ 1

Il »

Ο

>·■

Τ—

‘4 <,·,.·

<ϋ ·
' ·

'

r

■

ι ■ ι

ι

Μ i

■ ■■ 1 ■■

·*·

I·

-

!

4

-

---- LX

si

ili
■c
*

DF. ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

C-Q

'f ■:

·

263

haredit. c\ ead. L. /in. desumpto, ubi responsio data declaratur his verbis:
Tmn sive paler hæredis, sire alius quiscumque sit, qui fidem hæredisele­
gerit, el abeo restitui aliquid voluerit, si hæres perfidia tentus adimplere
recusat, etc. quid enim aliud volunt hæc verba, fidem, item perfidia, quam
quud fides, sive promissio cx parte hæredis intervenerit? Hic igitur casus
singularis est, novo jure introductus, ut in eo hæres non solum naturaliter,
sed etiam civiliter (ut patet ex verbo cogendus) teneatur vel jurare, fidei­
commissum non fuisse relictum, vel illud præstare fideicommissario.

i
.

’··

■

··.

i
f

4-42. Obj. IV. Eliam tenetur hæres ex testamento imperfecto, etiamsi
testator ejus fidem , ut dicebatur, non elegerit ; ergo. Ant. prob. 1°. Nam .
L. Ti. (f. de Legat. 2. ubi filius matrem haeredem scripserat, et fideicom­
missa tabulis data cum jurisjurandi religione præstari rogaverat, cum testa­
mentum nullo jure factum esset, nihilominus matrem legitimam haeredem
cogendam esse ad præstanda fideicommissa, responsum est, et tamen jure
Digestorum casus in obj. præc. posterior est. Prob. 2°. L. 88. §. 17. ff. de
Legat. 2. ubi quis testamentum sine solemnitatibus condidit,ac consequenter
invalidum; el tamen deciditur, quod fideicommissa ab hæredibus legitimis
præstari, et hæreditas scriptis in illo testamento hæredibus restitui debeat.
Prob. 3°. L. 38. de Fideicommissar. Ubertat, dicitur, quod hæredes alumnæ
testatoris libertatem et fideicommissum in testamento imperfecto relictum
præstare debeant ; ergo valet testamentum modo constet de voluntate.
R. 1). Ant. Etiam tenetur hæres, etc. quando subesi clausula codicillaris
C. secus iV. Unde patet responsio ad Probationes ; singulæenim leges agunt
de casu, quo subest testamento imperfecto codicillaris clausula ; sic 1°. ipsa
L. ΤΊ. cit. ait, enixœ voluntatis (cujus argumentum erat jusjurandum)
preces ad omnem successionem porrectas videri. 2°. In L. 88. hanc clausu­
lam testator his verbis apposuit : Si minus aliquid legitime, minusve perite
fecero, pro jure legitimo haberi debet hominis sani voluntas. 3°. Demum
in L. 38. ff. de fideicommissar. libert. clausula illa supponi debet, vel pro­
missio a liberis facta patri, ne alias repugnet L. 24. §. I I ff. eod. Vel dic ,
hoc testamentum habere clausulam codicillarem præsumplam a lege, quam
præsuraplionem causât favor alumnæ el libertatis.
4-43. Obj. F. L. militis 36. §. 3. [f. de milit. Testam, testamentum sino
omni solemnitate infirmatur; ergo et ita conficitur per Λ. I. 35,
R. 1°. Probas nimium, etiam ita confici pro foro externo.
R. 2°. AT. Jnt. Lex non ait, testamentum tale infirmari ; sed solum loqui­
tur de testamento minus solemniter revocato quoad legata, aitque nuda re­
vocatione institutiones ac substitutiones non infirmari, legata vero ex tali
testamento nude revocato petentes submoveri exceptione doli generalis.
Igitur ea lex præscnlem controversiam non tangit.
444. Obj. VI. c. lO.tZe Testam. Pontifex 1 °, reprobat consuetudinem adhi­
bendi septem testes, ac decernit sufficere, si paroeciani coram presby­
tero suo, ac duobus vel tribus testibus testamentum fecerint. 2°. Ait alie­
num esse a jure divino , ut plures quam duo. vel tres testes requirantur

η

■n
)-W
·£>

264
2

DE MOD/S ACQL'JREVDI

DOMINIA.

ad testamentum. 3°. Anathemate eus ferit, qui testamenta coram tribus
testibus confecta conantur infringere; ergo.
Ad laco. R. Constitutio ea Pontificis non nisi pro terris eidem quoad tem­
poralia subjectis obtinet, utpote ad Episcopum Ostiensem data, territorii
Romanæ Ecclesiæ.
Ad2ua. R. Ait, hoc esse alienum positive, h. e. contra jus divinum .V.
alienum negative, id est, præter jus divinum C. Nam et ab ipso jure Eccle­
siastico c. 2. Caus. 2. (). 4. ad convincendum Cardinalem Episcopum requi­
runtur testes 72. Item : si esset contra jus divinum adhibere testes plures,
quam duos aut tres, nec S. Pontifex ibidem præter duos, tresve testes
requirere potuisset praventiam Parochi. Neque dicas ; at juxta Scripturam
sacram in ore duorum, vel trium testium stet omne verbum; nam sensus est,
tot saltem requiri, dum agitur de condemnando aliquo, ita ut unius tan­
tum testimonium sit insufficiens ; non autem prohibetur aliquando adbibere
plures.
Ad 3um. R. Itidem non nisi pro terris Pontificiis procedit. Et licet relatum
hoc sit in Corpus juris canonici, non idcirco juris universalis vkn habet;
cum nec unquam ita receptum sit; nec Pontifex provinciis exteris quoad
temporalia dare jus novum possit, nec civiles earum abrogaro leges extra
materiam peccati.
445. Obj. VII. Leges assistunt testamentis imperfectis; ergo. Prob. dnt.
1°. In L. 5. C. de relig. et sumpt. fun. voluntas militis de monumento
construendo in testamento expressa non negligenda dicitur, ex ratione,
quod, etsi delatio et impletio voluntatis prohibita sit ; hæres tamen invidiam
et conscientiam circa omissum supremum ejusmodi officium evitare non
possit. 2°. L. Paulus fin. ff. de reb. eor. qui sub tut. Paulus respondit, cura­
tores posse sine decreto alienare prædium minoris, si pater in testamento,
postea irrito facto, consenserit in alienationem ; sed si testamentum imper­
fectum simpliciter esset nullum, non posset hunc effectum producere contra
R. I. 52. in 6. 3°. Juxta Auth. ex causa c. de bon. quæ liber, cx testamento,
in quo filius est injuste exhæredalus, aut praeteritus, debentur legata, licet
testamentum impugnari possit ut nullum. 4°. Passim jura praecipiunt,
custodiri morientium voluntates, Auth. de nupt. Coli. 4. c. 46. §. per tra­
ditionem. Inst. de R. D. ubi : Nihil tam conveniens æquitati naturali, quam
voluntatem domini, volentis rem suam in alium transferri, ratam haberi.
Adde C. Caus. 13. Q. 2. ibi : Ultima voluntas defuncti modis omnibus
servari debet.
R. 1°. Ergo ct valebunt pro foro externo.
R. 2°. .V. Ant. Ad prob. lim. R. Non est ibi sermo de testamento imper­
fecto. Sed miles testamentum solemne reliquerat ; cumque hujus voluntas de
monumento construendo non posset impleri specifice, quaerebatur, an saltem
per tequivalens satisfieri debeat, ab haeredibus? Ac responsum fuit, saltem
voluntatem nec omnino servandam, ncc omnino spernendam esse ; sed
interventu judicis hæc omnia perduci debere ad effectum, si non ad turpem
causam feruntur.
Ad prob. 2’“. R. xV. min. Quia hunc effectum non producit qua voluntas
ultima solemnis, cum in ordine ad hoc, ut valeat alienatio rerum pupilla-

2GÜ

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.
rinm.non

sit necessaria

L.

qualiscumque patris,

voluntas

ultima

solemnis,

C.quando Dccr. opus non est,

3.

.!</prob.

3‘m. R. Casus

impugnari possit

alius est

ille

a

agitur et habente

testamento perfecto

causa

ex

cit. Auth.

mentum

quo testamentum

eo genere, in

non

pro

habetur

institutionem hæredum, et quoad

est

sed

nullo,

impugnari posse

enim

ibi

de

tamen

quod

præteritionis.

aut

absolute

hanc

nullum.

solemnitatem,

omnem

voluntas

hæc vero ex testa­

controversia ;

nostra

exhæredationis,

sufficiat

non producit hunc effectum

mento etiam imperfecto constare potest. Igitur

directe atque in

sed

testa­

Ideo

quoad

tantum

licet spe­

dicitur;

veteri hujusmodi testamentum etiam fuerit nullum absolute
ff. deliber, posth. sicque coincidebat cum præsenti controversia , ac

ctato jure

i.30.

consequenter neque legata

Adprob. 4‘m.

D.

R.

Obj. VIII.

Licet in forma acceptilationis peccatum sit;

L.

8.

pr. ff. de accept ίl.

amplius petere non possim,

nem conscientiæ, ut

item,

a legibus praescriptam

contra formam

acceptilatio habet vim pacti,

remisi :

facta debebantur.

Voluntates legitimas, sive legibus conformes

tates quascumque, etiam

M

in illo

ff. de lib. et posth.

1.

ntdicatur

nomen,

et

Jd lma.

et

2um.

R.

.V.

ad

I

positive, sed solum

formam

exprimatur;

et

proniora ad liberandum ,

quoad

L. 1. §.
Cons.

Si inferas :

Ergo

quam

acceptilatione

in conscientia. Ac demum

et

requiri

subsistit

videatur,

tamen

est,

quod

exhære-

acceptilationi inutili,

2.

non

resistat

effectus obligationis civilis ; e contra
imperfecto,

eamque annullet.

Testamentum, item stipulatio est nulla . si

quæ est species stipulationis;

tamen inutilis

filiorumfamilias jus positivum

non assistat

tum sil, nec habet vim pacti,

N.

ergo a pari.

resistat positive obligationi ex testamento

Siaisecontra :

tali

exhæredationis

Cons. Disparitas

pariter obligationi servorum

tales

producitque obligatio­

quod

praenomen, et cognomen;

datio,si duntaxat unum

volun­

et dominum , filiumfamilias et patrem non

licet inter servum

detur obligatio civilis, datur tamen naturalis

etsi L.

C.

ff. de

F.

0. ;

ergo nec acceptilatio,

diversitatis est,

Ratio

in forma pecca­

quod jura sint

obligandum.

testamentum

imperfectum

operabitur

saltem

pactum

N. illat.

I

liberalorium, si legata in eo fuerit liberatio, sicut in acceptilatione ;
quia ad omne pactum requiritur, ut consensus et acceptatio duorum con­

veniat, quod fieri

I

I

[

.Id 3nm.

R.

ÏV.

in testamento nequit.

Hæc singula a

lege exigi copulative ad

bonis, cum lex ipsa dicat, sufficere ex his tribus unum.

fit unum ex his? constat sufficere;
tale subditur solemnitalibus

Tettam. El vero alias,

ergo hæc

testamenti

in

formam exhæredaEn verba :

disjunctive requirit :

L. hac consultissima

Λη

suf­

at nihil

21.

C. de

si paritas esset, dici posset, sufficere ad testamentum

exsolemnitalibus adhibere non nisi

unam, neque tunc tantum pro

foro

in­

terno, sed etiam externo subsistere.

scripti, sed in hac non
perfectum, saltem valet in vim nuncupativi ; ergo.
Item , saltem subsistet,
quoad legata : aut denique saltem in vim
codicilli; ergo non est omnino

W. Obj. IX.

Testamentum

inchoatum

in ratione

irritum.

.Irfl5®. R.

D.

Saltem valet in vim nuncupativi : si habeat requisitas hujus

;

26G

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINI

solemnilates C. si non .Y. Valere tum in vim nuncupativi, si requisite ad
hoc solemni ta tes adsint, evincitur ex L. 3. ff. de milii. Testam, ubi : Si
miles, qui destinaverat jure communi testari , si ante defecerit, quam testa­
retur (posuit tamen ea, qua? sufficiunt ad testamentum militare); Pompo­
nius dubitat, sed cur non in milite diversum probet? neque enim, qui voluit
jure communi testari, statim beneficio militis renunciavit ; nec credendus ttl
quisquam genus testandi eligere, ad impugnanda sua judicia, sed magis
utroque genere voluisse propter fortuitos casus. Unde sic : uti miles halxl
duos, imo 1res testandi modos, duos jure communi, unum jure militari,
sic paganus habet duos jure communi ; ergo sicut testamentum militis valet,
habens requisita ad testamentum militare, licet voluerit testari jure com­
muni; ita valet testamentum pagani, habens requisita nuncupativi, etsi
voluerit testari in forma scripti.
Neque dicas : Qui vult testari in scriptis, non vult testari nuncupatio;
ergo hoc casu deest voluntas testandi. Nam
R. D. J. Non vult testari nuncupative, in quantum putat suam scripturam
posse valere ut testamentum scriptum C. supposito, quod forte non possit
valere ut testamentum scriptum Λ’.
Ad 2"®. R. D. Subsistet quoad legata pia C. quoad profana A'. Sed hæc
ruente testamento ex defectu solemnitatum, vel testamento destituto, haerede
hæreditatem non adeunte, corruunt, uti et fideicommissa particularia,
L. 29. C. de Fideicomm. et quia accessorium sequitur· principale; nec refert,
quod adfuerint solemnitates alias ad legatum requisitæ, ut quinque testes.
Neque inferas : Ergo ex eadem ratione etiam legata pia corruent. .Nandi.
Axioma illud ; accessorium sequitur principale, procedit solum regulariter,
nisiob specialem causam aliunde accessorium sustineatur.
Ad 3um. R. D. Si codicillarem clausulam in testamento expressam appo­
suerit C. si non .V. Hæc enim, nisi a testatore expressa fuerit, a jure non
præsumitur subesse, L. fin. §. 1. C. de Codicill. ubi : Illud quoque pari ratiom
servandum, ut testator, qui decrevit facere testamentum , si id adimplere iwquiverit, intestato videatur esse defunctus , nec transducers liceat ad fidei­
commissi interpretationem , vehit ex codicillis ultimam voluntatem; nisi id
ille complexus sit : ut vim etiam codicillorum scriptura debeat obtinere. Item,
L. 2.1. C. de Fideicomm. : Ex testamento, quod jure non valet, nec fideicom­
missum quidem, si non ab intestato quoque succedentes rogati probentur, peti
potest. Pluribus legibus idem evincunt alii, quæ lamen fortassis nonaeque
efficaciter intentum evincent. Igitur jura nolunt praesumere codicillarem
clausulam in testamentis, quando ea expressa non fuerit. Ac ratio est : quod
testator sæpius factionem testamenti cum exclusione clausulæ codicillaris
prudenter eligat ; tum , quia est alius succedendi ordo ex testamento, alius
in vim clausulæ codicillaris ; tum, ne hæredem inter fiduciarium, et fidei­
commissarium ratione computationis, et detractionis quartæ Trebellianicæ lites oriantur et controversi®. Posset item timere, ne hæres legitimus,
spreta Trebellianica, eo quod et ipse in testamento spretus esset , nollet adire
hæreditatem ; ac sic forte ad fiscum deveniret hæreditas ; qui, cum non
succedat jure proprietario, sed superioritalis, careret omni hærede testator,
quod esset contra ejus voluntatem.

2G7

|>K ULTIMIS VOLUNTATIBUS.
U$.

Dices

1°. contra

L.

14.

C. de Testam.

cillaris, quando cx testamento constat,

Non

quod

praesumitur clausula codi­

testator positive noluerit con­

nun codicillum sed testamentum aviam vestram voluisse,
institutio, et exhœredatio facta probant evidenter ; ergo si id non constet ex

dere codicillum :

testamento, codicillaris clausula

R.

D. Ani.

tur .V. etiam

Tunc

tantum

non

præsumitur.

ideo præcise non praesumi­
supra leges C. In casu hujus

præsumitur, vel

alias non præsumitur juxta citt.

legis 1°. non constabat de clausula codicillari ;
redatio, quæ fieri nequit in codicillis,

2°. insimul institutio et exhæ-

ultima aviœ voluntate continebatur;

testamentum istud in vim codicilli sustineri non

sitque ex gemina hac causa

potuit; alias, si clausula codicillaris cuilibet testamento inesset
in vim

obstaret,quo minus aviæ voluntas

numerus

testium ;

septenarius

coram

enim

quid

valeret? certe non obstat

codicilli

codicillos

tacite,

septem

condi posse

indubium ; quia abundans cautela non nocet.

testibus, videtur

Dices 2°. Qui condit
modo illud condendi

testamentum,

: nam

iîTij

enixam habet voluntatem omni meliori

interrogatus ideo procul

dubio

responderet, se

velle illud saltem in vim clausulæ codicillaris sustineri ; ergo.

R. 1°.

D.

Habet enixam voluntatem illud meliori modo condendi in ratione

testamenti ; ita ut saltem valeat in vim nuncupativi, si non valeat in ratione

scripti

T.

ob rationem datam.

R.2°. Hoc etiam permisso Ar.
En similem

: Caius

iuterveniente

Cons.

promittit se

mandato : ante

poenitentia; hoc casu Seius

N.

Alio sensu

Hæc

mille soluturum

factam

a

non procedit.

enim argumentatio

Seio

Seio absenti, nullo hujus

acceptationem

interrogatus, annon, si

Caius

ducitur

scivisset statim,

acce­

ptasse!; affirmaret utique : quare ergo hic acceptatio non præsumitur? Pariter
Cains Seio mutuam dat pecuniam , chirographo solum desuper confecto;

si

Caius vel similis creditor interrogaretur, annon hypothecam mallet in omni­

bus creditoris bonis; affirmaret utique: nemo lamen propterea hypothecam
præsumet, nisi de hac creditor sibi
lantibus scripta

sunt ;

expresse prospexerit;

inde sicut creditor

extra casus,

thecam adjicit, ex praesumpta solum voluntate non
hypothecariam,

nisi

hypothecam

casu testator volens testamentum

ptos. clare voluntatem

Seque dicas,

suam

in conventionem

in

jura scilicet

vigi­

in quibus lex hypo­

admittitur

ad actionem

deduxerit; sic in

vim codicilli valere,

nostro

extra casus exce­

a legibus jubetur exprimere.

id esse discriminis, quod ejusmodi hypothecæ sint conjunctae

cum creditorum praejudicio; vel

quod

contractus

pignoralitius

bilaterale,

testamenti factio unilaterale sit negotium, proinde magis ob defectum volun­

tatis in debitore hypotheca praesumi

R.

Quoad

lu“.

non debeat;

nam

in casu

clausula codicillaris tacita,

conjuncta cum hæredum ab intestato succedentium

si debitor indigus
tuam, vellet

pecuniæ

interrogaretur,

in bonis suis hypothecam

hic et creditoris et debitoris non

an ,

pati,

si

testamenti

invalidi, est

praejudicio :

Quoad 2um.

pecuniam acciperet mu­

affirmaret utique;

cur igilur

præsumitur voluntas ct hypotheca?

208

PE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

ARTICULUS III.
QUI TESTAMENTA FACERE POSSINT, AC QUINAM HEREDES INSTITIT? QUID
EXILEREDATIO? QUOT MODIS TESTAMENTA INFIRMENTUR?

419. Dico I. Testamentum facero possunt, quicumque non prohibentur a
natum, vel jure. Inst. t. TU. quib. non est permiss. fac. Testam, ff. et C. qui
Testam, fac.
Λ natura vero prohibentur, qui ob corporis, animive vitium declarare
voluntatem suam sufficienter non possunt; quales sunt 1°. infans; mente
captus, furiosus, nisi lucidum furoris, vel amentiae intervallum habeat; vere
ebrius : 2°. qui his æquiparatur, prodigus, juridice talis, id est, declaratus,
nisi ante bonorum interdictionem testatus sit, L. 12. ff. de Tut. dat. L.f>. ff.
de F. 0. et Inst. cit. : 3°. impubes : 4°. surdus et mulus simul, nisi ante
facultatem testandi impetrasset a Principe, L. 6. 7. ff'. h. t. ; remitti tamen
solet ea necessitas iis, qui in scriptis testari possunt, L. 10. C. h. t. Insl. eod.:
5°. cæcus contra testari potest nuncupative, adhibito præter septem testes
tabellione, vel teste octavo, sic tamen ut singuli subscribant et signent, L.
8. C. h. t. §. 4. Inst. eod.
A jure prohibentur varii; ac 1°. cum testamento solum paterfamilias legem
rebus suis dicat, juxta num. 432. a facultate testandi excluduntur 1. captivi
apud hostes, L. 8. ff. h. t. nisi ante captivitatem testamentum fecissent;ac
vel postliminio reversi, vel ibi sint mortui, L. 18. ff. decapt. et postlim. quo
posteriore casu etiam codicilli apud hostes facti vigorem oblinent, L. 12. §.5.
ff. eod. Hem 2. eadem ex causa servi. 3. Præterea exules, obsides, nisi spe­
ciali muniti sint privilegio; 4. filiifamilias etiam consentiente patre. Vid.
num. 317.
jrahj
2°. In pœnam ob delictum, velut 1. læsæ .Majestatis rei, L. 5. C. ad L. lui.
maj. 2. Hæretici, L. 4. C. de Hœret. 3. Polluti incestis nuptiis, in ordine ad
instituendos extraneos, L. 6. C. de incest, nupt. 4. Apostalæ, L. 3.C. h.l.%.
damnati capitis, L. 8. §. ult. L. 13. §. ult. ff. qui Testam, fac. vel obcarmen
famosum, L. 18. 26. ff. h. I.
Huc porro reducuntur clerici, qui de bonis beneficialibus superfluis te­
stari prohibentur, non solum ad causas profanas , sed etiam probabiliter ad
causas pias, excepta modica quantitate rerum mobilium , c. 10. de Testem.
tametsi iis facultas de patrimonialibus, induslrialibus , ac parsimonialibus
testandi abnegari haud possit.
450. Dico II. Haeredes institui debent, qui alias dicuntur necessarii; de
quibus vid. Diss. 1. sect, tota de Ilœreditate, quales sunt liberi, ac his defi­
cientibus nepotes, aliique descendentes in linea recta, atque his deficien­
tibus in eadem linea ascendentes, etc. non quidem in tota substantia hære­
ditalis; sed saltem in legitima, eaque libera, id est, non gravata aliquo
onere, vocarique honorariohœredum titulo; vel nominat im exhæredari. Pr.
et §·. Inst. de exhœr. liber. Auth. non licet, c. deliber, præter. Nov. 113.
cap. 3. Adeo quidem, ut, si hæres sil suus, ac prætereatur omnino, testa-

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS»

269

inenliini sit ipso jure nullum, sive mas sit, sive femina, Inst. cit. Si
vero non sil suus, rescindibilc iit per querelam inofficiosi, de qua infra.
Quod vero non in tota debeant substantia necessario, sed saltem in legitima
institui, patet cx Nov. 113. c. 3. Auth. novissima, c. de inoffic. Testam. Cae­
tera ei dictis de hæreditate Dissert II. constant.

151. Dico III. De cætero regula generalis jure Romano est : Haeredes
institui possunt, qui tempore conditi testamenti, mortis testatoris, et adi­
tionis, sunt conditionis ejusmodi, ut in uniyersum jus civis Romani possint
succedere, §. 4. Inst. de Hœred. quai, et differ., nec specialiter prohibentur.
Inde institui possunt non solum cives, liberi, sed etiam servi, sique pro­
prii sint, cum libertate, quæ ipsis data cx ipsa institutione præsumilur
pr. Inst. h. t. L. pen. C. de Serv. necess. hœr. instil. Huc refer præterea pau­
peres, L. 24. C. de Episc. et Cler. Ecclesias, L. 1. C. de SS. Eccles, collegia,
corporaque licita, L. 12. C. h. t.
Prohibentur vero plures diversimode, alii ut incapaces, alii ul indigni.
Ut incapaces rursus vel simpliciter et absolute, vel secundum quid. Ut inca·
paces simpliciter, 1°. hæretici non tolerati, eorumque fautores ; 2°. apo­
state a Christiana fide; 3°. deportati, quibus hodie æquiparantur banniti
banno imperii ; 4°. damnati ad metalla, hodie ad triremes; 5°. damnati ad
ultimum supplicium, quin passi diminutionem capitis mediam; 6°. rei
læsæMajestatis, vel perduellionis, horumque liberi; 7°. quævis collegia
illicita, ut communitas Judæorum , etc. tot. tit. ff. et c. de hœredib. insti­
tuted. Præterea 8°. ordines religiosi bonorum temporalium etiam in com­
muni incapaces, ut Franciscan orum strictæ obsenantiæ, ac Capucinorum
juxta Concilium Tridentinum, Sess. 25. c. 3. Ut incapaces secundum quid
prohibentur liberi naturales respectu patris ultra unciam , si legitima adsit
proles, L. 2. C. de natural, liber. Ac spurii nati ex damnato coitu respectu
parentis utriusque, non vero aliorum, Auth. licet, c. eod. Auth. ex complexu,
c. de incest, nupt.
\A indigni, qui vi, vel fraude prohibuerunt testatorem condere, vel
mutare testamentum ; qui testatoris interfectorem non accusat, vel testa­
tori , cum occideretur , non succurrit , etsi potuisset, vel ipse occidit.
Pichler hic. Refert autem multum , ut incapax quis excludatur, an ut indi­
gnus; si enim incapax instituatur hæres, succedent haeredes ah intestato ; si
indignus, filius succedet, cum obligatione tamen ferendi hæreditalis onera,
solvendi debita, legata, fideicommissa, L. 11. et 14. ff. de Jure Fisci.
432. Dico IV. Institutio hæredis quoad modum fieri varie potest; vide­
licet
P. Pure, sive absolute sine conditione supposita ; vel sub conditione , a
qua actus tanquam ab incerto adhuc eventu (nam conditio depreeterito vel
praesenti addita proprie non est conditio, L. 10. ff. dc condit, instil. L. 120.
pt§.4. Inst. de V. 0. nec hæreditatem suspendit, sed vel infirmat, vel
defertstatim, quatenus conditio vel extitit, vel non ) suspenditur. Conditio
vero alia est honesta et possibilis ; alia potestativa, quæ est in hæredis
potestate, ut : Titius sil hæres, si funus meum comitatus fuerit, si Romam
nevit ; alia ca$uab'«, quæ a contingenti eventu pendet, ul : si consul eli-

T

I

270

■·?

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

gatur; alia impossibilis, eaquc vel « natura, ut : si montem transtulerit;
vel a lege, quæ id fieri prohibet, ut : si Caium occiderit; vel bonis mori­
bus , ut : si nudus incesserit ; quæ enim honeste facere non possumus, ea
nos non posse dicimur; vel a verborum perplexitate, si hæc ita inter se
pugnent, ut conditio non posset invenire exitum , ut : si Caius hæreserit,
Sempronius hæres esto; sin Sempronius, Caius hæres esto. Pro institutione
conditionata serviunt sequentes regulæ.
Regula 1*. Hæredes sui sub conditione casuali institui non possunt quoad
legitimam , hæc enim gravari nequit ; vel, secus, censerentur, non di­
stente conditione, præteriti, ipsumque testamentum jure nullum. Pro­
babiliter tamen conditio honesta potestativa iis adseribi potest, praesertim si
haud difficilis sit, L. 4. et 86. ff. de hœred. instit. L. ult. ff'. de condit, insist.
L. 83. ff. de condit, et detnonst. §. o. Inst. de exhœred. liber.
Regula 2·. Hæredis institutio simpliciter quidem in alterius arbitrium
conferri nequit, velut : Titius hæres esto, si Caius voluerit, L. 68. ff. de
hœred. instit. si tamen in arbitrium alterius alia fuerit collata conditio,ut:
Titius hæres esto, si Caio dederit decem ; ac per hæredem non steterit, quo
minus impleatur, ut, quia Caius non vult acceptare decem, conditiopro
impleta habetur, L. 3. et 23. ff. de condit, instit.
Regula 3*. Conditio potestativa per se hæreditatem non suspendit, sed
statim adire illam potest hæres, modo cautionem Mucianam præstet, de
qua, L. 7. ff. de Condit, et demonstr. hoc est, caveat, se contra conditionem
nou facturum.
Regula 4*. Impossibilis pro non adjecta habetur, L. 1. et 20. pr. ff. de.
condit, instit.
Regula 5*. Perplexa inutilem prorsus institutionem reddit, L. 16. ff. eod.
Regula G*. Demum hæres ante existentem conditionem præmortuus hære­
ditatem ad hæredes non transmittit, quod idem de legatario tenet, A.4.
pr. ff. quando dies legat.
2°. Hæres institui potest, vel unus, qui eo casu solus succedit in univer­
sum defuncti jus; vel plures, cum hoc nullo jure caveatur, pro quo sini
sequentes regulæ.
Regula 1*. Si plures instituti hæredes sint, nulla partium hæreditatis desi­
gnatione facta; in partes æquales succedunt, etsi unus in recto, cæteri
in obliquo nominati essent, L. 9. §. 12. ff. hœred. instit. quia censentur hoc
casu a testatore æqualiter dilecti.
Regula 21. Si plures hæredes instituerit testator necessarios, qui præleriri
non poterant, habentque ordinem conjunctionis, ut si dicat testator: Filium
meum cum nepote hæredem instituo; prior, filius , cx asse institutus censetur
hæres, alter, nepos, substitutus vulgariter; ut post Julium Clarum commu­
niter Jurisconsulti volunt, idque ex præsumpta testatoris voluntate, nisi de
hac contrarium constaret. ut si testator dixisset ita : Filium meum hæredem
una cum, vel, et simul nepotem instituo. Si vero extranei sint, ut : Instituo
hæredem Sempronium et ejus filium , simul, non successive, instituti cen­
sentur.
Regula 3·*. Si testator plures instituit hæredes, unum simpliciter ac per
, cæteros per modum collectionis, prior semissem, cæteri alterum ca-

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

271

pient, siquidem diversis orationibus facta sit institutio. Colligitur ex L. 13.
ff. de hœred. instit.
Regula P. Si plures fuerint instituti hæredes in partibus inæqualibus,
onera quoque inæqualiler sustinent.
Regula 5*. Si testator non absolvisset 12. uncias, ut si dixisset : Caius in
amisse’lueres esto, et Mævius in quadrante, censetur hæreditatem totam
in novem dividisse uncias (liberum enim eidern est, in quot eam velit
uncias dividere), sicque Caius capiet duas tertias, seu octo uncias ; Mævius
vero trientem, sive uncias quatuor.
Regula 6*. Si paries exprimantur, cæque assem excedant, cuique pro rata
decrescit, ut, si scripti sint hæredes, quilibet in sex unciis, decrescunt
cuilibet duæ uneiæ, sic, ut cujusque pars redigatur ad trientem, §. 7.
Inst. h.t.
Régulai*. Si plures sint instituti, ct partes quorumdam express® sint,
non item aliorum, hi, sine parte scripti, residuam portionem capiunt,
§.8. Inst.h. t. Ea enim pars data intelligilur, quæ vacat. Vel, si testator in
partibus designatis 12. uncias excesserit, primo videndum, quot uncias
mente conceperit, per L. 23. C. de Legat, qua Imperator vult mentem testa­
toris interpretandam aliter, quam fecerant antiqui, Ulpianus , Labbeo , Tre­
batius in Digestis (nam Imperator ea lege ait, se loqui de altercationibus
antiquorum circa hunc casum, hæ vero aliæ non erant, quam ill® in
Digestis), qui voluntatem testatoris interpretabantur, quasi voluisset dupon­
dium, seu duos asses facere, nimirum excedere 12. uncias. Exemplum
lw-23. cit. ipsa suppeditat. Quod si appareret, testatorem majorem uncia­
rum numerum concepisse , censeretur iis medietatem assis relinquere vo­
luisse. quos sine parte expressa instituit, quia in partibus determinatis
praesumeretur medietatem assis complecti voluisse, et indefinite scriptos
exæquare cæteris collective sumptis.

4o3- Dico Γ. Exhæredatio est actus ultimæ voluntatis quo ii, quibus
debetur legitima, ab omni successione repelluntur.
Unde is solum, cui debetur legitima, exhæredari potest. Olim etiam posthu­
mus exhæredari poterat, hodie non amplius, Arg. Nov. Ho. c. 3. ubi exigit
Imperator ut exhæredatio liat cum expressione ingratitudinis; at hujus
committendae posthumus incapax fuit. Fieri debet exhæredatio 1°. nominatim. 2°. Pure, non sub conditione, quoniam certo judicio et consilio filii a
parentum successione sunt removendi, L. sub condit, ff. de honor. poss.
nnt. tab. L. 3. ff. de liber, et posth. 3°. Ab hæreditate tota, nec tantum a
certare, L. 19. ff. de lib. et posth. 4°. Ab omnibus haeredibus , et a toto
gradu, L. ff. eod. ΰ°. Justa de causa in testamento exprimenda, Nov. Ilo.
f.3. adeo ut liberi, vel parentes exhæredati injusta cx causa, Nov. ead.
non probata, testamentum sit nullum : si vero ex justa quidem causa, testa­
mento expressa, sed non vera, liberi ac parentes illud rescindant querela
inofficiosi, Nov. 113. cap. 3. §. ult. c. 4. §. ult. Causa autem exhæredationis
non ab exhærcdato, sed hærede scripto probari debet. Nov. ead. c. 3. §· ult.
Causœ cxhœredandi liberos sunt quatiiordecim ab Imperatore Justiniano
determinate. 1°. Verbalis injuria gravior illata patri. 2°. Injuria realis, puta,
» manus patri filius intulerit. 3°. Insidiæ vitæ slructæ. 4°. Delatio patris

b:

·.

r

•

•
/ Î

Λ

A

*
*·»
•*
i

71

j
■

272

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

facta a lilio, secuto damno. 5°. Si filius consuetudinem cum maleficisha­
buerit. 6°. Si patrem testari volentem prohibuerit. 7°. Si patris furiosi curam
non habuerit. 8°. Si patrem captum ab hoste redimere noluerit. 9°. Hæresis.
10°. Si patrem capitalis criminis accusavit, excepto crimine inajeslàlL*.
11°. Incestus cum noverca, vel cum concubina patris. 12°. Si invito paire
sequatur mimos. 13°, Si pro patre, carceri mancipato fidejussionem pro­
stare noluerit. 14°. Si tilia minorennis, quam pater, oblata dote, elocare
voluit, vitam meretriciam agat. Aor. 115. cap. 4.
Causæ exhæredandi parentes e contra octo sunt : 1°. Si liberos capitis accusarint. 2°. Si horum vitæ insidias struxerint. 3°. Si paler stuprum nurui,
vel concubium filii intulerit. 4°. Si liberos testari prohibuerint. 5°. Si liberos
captivos non redemerint. 6°. Si liberorum furiosorum curas non habuerint.
7°. Hæresis parentum. 8°. Si pater matri, vel hæc illi venenum praebuerit.
Nov. 113. cap. 4.
Fratres et sorores se invicem praeterire in testamento possunt, nisi perso­
nam turpem instituant, quo casu, vel instituendi sunt hæredes, vel e.xhæredandi; ac quidem tum exhæredandi causæ sunt 1res : 1°. Ob stnictasutæ
insidias. 2°. Ob accusationem criminis. 3°. Ob jacturam, vel periculum bonis
intentatum. Nov. 22. cap. 47.

454. Dico VI. Testamenta infirmari dicuntur, quando adversantur legi­
bus. Cum enim testamentum sit justa, i. e. legibus conformis, voluntatis
nostræ sententia , sequitur, ut illud corruat, quando contra leges peccat.
Contrahas vero peccat testamentum 1°. nullum; 2°. injustum; 3°. irritum;
4°. ruptum ; 5°. destitutum ; 6°. rescissum. De his nunc ordine.
1°. Nullum dicitur testamentum, quod vel 1. quoad solemn i tatem inter­
nam deficit, vel ut institutionem hæredis, ut si hæredes sui nati sint prate­
nti , vel 2. quia testator fuit ad testandum inhabilis. Unde jam ab initio
non subsistit. Dixi : hæredes sui nati; nam posthumi, item emancipati
præterili testamentum patris non reddunt omnino nullum , L. 3. §. 4.^. dt
injusto, rupt. irrit. sed emancipati petunt bonorum possessionem, cæteri
testamentum rumpunt.
2°. Injustum, iu quo solemnitates extern® omissæ, sive quod formam a
legibus præscriptam non servat; ac proinde nec subsistit ab initio. Utrumque,
nullum, el injustum ipso jure nullum est, ac totum, etiam quoad legata
profana ac cætera corruit, nisi in injusto subsit salutaris, sive clausula co­
dicillaris.
3°. Rumpi testamentum dicitur, quando, testatore in eodem statu perma­
nente, testamen tum jure factum vitiatur aliunde, vel 1. agnatione posthumi,
non solum naturali, dum, testamento jam facto , nascitur suus , L. 3. ff.
h. t. sed etiam civili. per adoptionem , §. 1. Inst. h. t. ac legitimationem,
§. 2 Inst. de hœr. (pii ab intest, item per successionem nepotis in locum bæredis sui ,§.1.2. Inst. de exh. liber. Vel 2. ipsius voluntate testatoris, con­
dentis testamentum novum perfectum, §. 2. Inst. h. t. aut coram Iribus
saltem testibus revocando testamentum prius, accedente decennii lapsu.
L. Ti. C. de Testam, aut prius abolendo , delendo , inducendo, superscri­
bendo, sic. ul deleta, inducta, legi non possint, L. 1. ff. de
ile his, qua in
Testam, dei.

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

r

273

i*. Irritum ill mutatione status testatoris per dimmulioiiern capitis quam­
libet, maximam , mediam, minimam , §. 4. Inst. h. t. cum enim per diminutioneiii maximam liat servus, per inediam peregrinus, per minimam
liliusfamilias, bique ad condendum testamentum inhabiles sint, ex supra
didis ; consequens est, testamentum delabi in casum , unde incipere non
possit.
'j*. Destitutum til testamentum deficiente hærcde, sive quod is bæred i ta­
lem adire nolit, sive non possit , aut quia morte præventus, aut quia con­
ditio non cxislit , sub qua erat institutus, §. 7. Inst. de hœr. qui ab intest. ut
proinde in his casibus res redeat ad causam intestati.
b\fl«cm</i7ur testamentum facto judicis post molam querelam inofficiosi,
scilicet testamenti. Testamentum vero inofficiosum dicitur, quod recte qui­
dem, sed non ex officio pietatis factum, L. 2. 3. /f. h. t. hoc est, in quo illi ,
quibus de jure hærcditalis legitima debetur portio, sine causa justa vel
exbæredali, vel præterili sunt. Unde querela inofficiosi nascitur, hoc est,
actio, qua illi, quibus debetur porlio legitima, injuste exhæredati, vel prælerilisunl, agunt contra institutos hæredes, ut testamentum, quasi ab in<niæ mentis testatore factum, rescindatur. Hodie ea actio proinde iis lan­
ium competit, quibus debetur legitima ; tametsi ca absolute non sit deter­
minate opus singulis; liberi enim præterili, vel non recte exhæredati
instituere querelam nullilalis possunt.

ARTICULUS IV.
DE LEGATIS AC FIDEICOMMISSIS.

Dico I. Legatum active sumptum, sive pro ipso legantis actu, est
ultima voluntas, qua testator rem singularem alicui ab hærcde praestandam
liberaliterrelinquit, §. 1. Inst. de Legat.
Dictum 1°. Rem singularem ; fieri enim legata nequeunt , nisi circa rem
certam ac particularem. Eo igitur di fleri legatum a fideicommisso universali,
quod hærcditalis rationem habet, ul dicetur; coincidit tamen cum fidei­
commisso particulari, ab coque solum per hoc differt, quod legatum verbis
*ireclis fiat ad legatarium, fideicommissum precativis seu obliquis.
?. 36 hœredc prœslandam ; etsi enim post hæreditatem ab hærcde adi lam
nouante, L. 32. f]'. de Legat. 2. ) legati verum acquirat dominium el jus in
relegatarius, nisi illud repudiet, L. 8G. §. 2. ff. de Legal. 1. ; non tamen ipsi
licel auctoritate propria occupare legatum citra pœnam legis, scilicet amisfionciu legali, L. 1. //’. quod Legator, sed capere illud debet per manus hærcdis.vel alterius, hæredis nomine. Præstat igitur hæres legatum , hoc est,
fossionem transfert; hæc enim est facti; non vero proprie dat legatum, id
eA, dominium non transfert; quia hoc juris est; quæcumque vero juris sunt,
illa sine facto hæredis, ipso jure, a defuncto transeunt in legatarium, non
'fue facti, L. 80. f]'. dc Legat. 2. Quod vero per aditionem hæredilatis domi­
nium legati dicatur acquiri a legatario, inde provenit, quod fictione juris
legali dominium rclro trahatur ad tempus mortis; dies namque legati statim
cedit a die mortis, si purum, id est, non conditionatum sit, L. 5. ff. quando
18

Ul. p.

■

r

r

■ :<

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

dies legat ;

sed

diem cedere

id brevius exponunt,

L.

est incipere rem deberi,

dum dominium

prius,

quod

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.
213.

dicitur

//'.

de

Γ. S, Alii

L.

vires superet,

57.

ff. de Legal.

mortis

testatoris

/ictum ,

quod

ab

aditione

hæreditatis,

rerum

appel­

lant.

p. Ites post factum

Inst. h. t. cum ex
mera legantis liberalitale profluat, merumque contineat lucrum, L.
de Mandat. Sicque di Heri ab haredilate, hæc enim ct onera annexa habet, L.
119. ff. de
Γ. S. Differt etiam a donatione inter vivos, quia hffic ulriusquc
Liberaliter,

est enim legatum

constat voluntate;

nec temere

donatio quœdam,

revocari

potest,

§.

1.

sed voluntaria, §. 12.

aliena,

5°. Res

5.

legatum

consilio adimendi legatum ,

3°.

eas tenetur

a

L.

4.

ut quævis alia, voluntas, ad arbitrium

ff. de adim. et transfer. Legat.

Porro eliam

cum et hæc utri usque perficiatur consensu ,

L. 38. ff. de mort. caus. donat,

rius,

hisce patet, quid sit legatura

quod inde praesumitur, si non necessaria fuerit,

Inst.h. t,

*

modo testator eam

si

alienam

aut illam tenetur redimere,

aut,

iioneui arbitrio judicis, §. 4.

Inst. h. t.

non

possit,

Quod si ante testatoris mortem

causa onerosa,

ut emptione,

456.

et acceptationem requirat alte­

quippe quod etiam in

L. ΊΊ. ff. de Legat.
objective sumptum,
legatarium

2.
nimirum res ipsa illa

directis et præstanda ab

dicitur) nihilominus hæres præslare æslimationem debet,

E contra vero, cum legatum

valorem , si extra testamentum fiat,

quinque requiruntur

nisi hæres ipse fateatur voluntatem defuncti,

Legare possunt omnes et soli, qui testari.

10.

vel alteri tertio jus in ca re constitutum fuerit;

vel testatori,

priore casu

hoc remissum

L. 71.

ff. de Legat.

§. 5.

§.

permu­

6.

utilitatem aliquam afferre debeat

propriam legatarii huic legari non posse, §.

Dico II.

lega­

Inst. h. t.
Secus vero, si causa lucrativa, sine ullo suo onere, ut donatione, etc. Duœ
tnimcausœ lucrativœ in eumdem hominem, et eamdem rem concurrere non
possunt. §. G. Inst. eod.
6°. Res etiam incorporales, item facta, modo honesta et utilia.

L. fin. §: fin. C. deCoditill, ubi generaliter edicitur : In omni ultima voluntate, excepto testamento,
quinque testes in uno eodemque tempore debent adhiberi.
testes,

hæres

præslare ejusdem æstima-

sequitur l’.'rcm

legati

quo casu

esse sciverit;

a donatione mortis causa.

haerede.
Pono ad

alienavit

tatione, etc. (ex quacumque enim causa abest aliquid accipienti, illa onerosa

non sic legatum ;

particularis a defuncto relicta verbis ad

non

modo

legantis revocabile est,

absentem el ignorantem confertur,

Ex

alienata,

testatore

tarius Rictus fuisset rei illius dominus

ante mortem.

defunctus

Inst. h. t.

secus in legato, quod

quod

si tamen

luere,

censetur,

legatario,

Inst. h. t.

nisi

tunc enim in

in allero vero luendum est ab hærede,

1. Secus legatum hujusmodi

inutile

erit, etsi etiam

Inst. h. t. ubi proin Imperator correxit
Celsi sententiam, L. 1. §. ult. ff. de Reg. Caton. 2°. Inutilia quoque esse
legata rerum litigiosarum , si victoria non sequatur. Nov. 112. Cap. 1.
reui

alienasset

legatarius,

§.

sint, qui

rationis sit,
ad

et L. 114. pr. ff. de Legat. 1. Quinam vero
inhabiles, vide num.
449. Similiter iis solis legari

Arg. L.

testandum

2.

Dices

158.

1°.

R. C. .4»U. A’.

Inst. h. t. Etiam personis incertis, modo fieri ccrtæex
eventu possint, §. 25. et 27. Inst. h. t.
Item Religiosis, etsi tunc legatum
monasterio, cujus ille pars est,quæratur, Arg. Auth. Ingressi, c. deSS.
Ecclesiis. Non vero incapacibus, quibus tantum alimenta legari possunt,!.
11. ff. de aliin. vel cib. leg. Nec seno hæredis, nisi sub conditione ,§. 32.
Inst. h. t.
mento possunt,

§. 21.

contra legulum rei alienee.

Nemo potest

institui

iu re

hæres

aliena; ergo neque legatarius.

potest, quibuscum testamenti factio, h. e. qui capere aliquid ex alieno testa­
alienam

petere

Cons. Disparitas
posset ;

at

est;

ille non

hæres

legatarius

habet

a quo

rem

testamento

sibi

haberet,

hærcdem

ex

obligatum.

Dices
neque

2®. In

IX.

de Testam. Summus Pontifex ( non Gregorius
volunt, sed Gregorius M.
Lib. 7. Epistolar. Epist.

c. Filius.

ut varii

5.

111.

4.)

rejicit legatum rei alienæ præcipitque eam a legatario restitui.
R. D. .-InL Rejicit absolute

AT.

in

circumstantiis, in

iis

quibus

iniquum

erat obligari hærcdem ad rem legatario solvendam C. Nam legatum erat perti­

457.

esse

Dico III.

Legari possunt

possunt, modo non sint

mercio, nimirum

res omnes, quæ sunt

simpliciter

respectu legatarii,

in rerum natura, vel

et penitus exemptæ

§. 4.

Inst. de Legat,

humano com­

et

commodum

aliquod praestare possunt legatario.

L.

19. §. 2.

respectu legantis,

ff. de Légat.

3.

Res vero

commercio

sacræ, publicæ; item fiscales,

fulurœ, ut fructus
2°. Res ipsius hæredis, §.
hæreditaria, L. 14. C. de R. U.
1°. Res

Λ

exemptæ

simpliciter

Res

oppigneratee,

quo casu

factum

erat

M. ne quid

contra

sepnlturæ

ordinationem

gratia acciperetur;

ac maxime quia erat sepnlturæ gratia

16.

sem jussit illud

sunt templum,

res

72.

Unde si unius ex

redimere debuisset,

L. 11. §.

pluribus cohæredis rem te­

stator legaverit, cohœredes ci suas portiones æslimatas debent refundere.

3°.

Gregorii

Mcssanensi Ecclesiæ contra

ff. de contrah. emp. Unde legari possunt
nascituri, §. 7. Inst. h. t.
1. Inst. h. t. non ultra tamen , quam pro parte

L.

siasticam ejusdem

legatum

2. ; nisiejiB

sit conditionis, ut æstimatio censeatur legata, qualis est species,

de Legat.

tatio congrua : pneterea

hæredi autem filio vix erat a patre relicta susten­

Eccle­

unde

quia iniquum erat filium carere sustentatione congrua, si legatum rei alienæ

Si enim respectu legatarii exemptæ sint, esto, quod non

nec rei legatæ æstimalio præstanda est,

nens ad aliam Ecclesiam ;

hæres, nisi aes alienum ipsas hæreditatis

Gregorii

M.

legem,

hinc

factum a

patre

Episcopum Messanen-

restituere hæredi.

Dices 3’. Per leges varias nemo potest disponere de re aliena. Item L. 31.
If.de bon. Libert, clare edicitur : Nihil profecit ei legatum, quia alienam
rem legaverat ei libertus ; ergo.
Ad lnm. R. D. Nemo potest disponere directe , ac per viam vindicationis
C. indirecte, per viam condemnationis, nimirum condemnando haere­
dem

ad

rem

alienam

praestandum pfretium

redimendam,

iY.

?

10.

Qui enim quod plus est, potest, etiam id, quod minus, potest, si cum priore

ejusdem

η

habere legatarios
illas esse obligatas sciverit , §.

a die

1.,

275

vel ,

si

redimere

non

possit,

illius

V

2Ï6

DE Mollis AÇQUIHE.XDI DoMIMA.

.k/2UM. R. Patronus ibi rem elegerat, quæ evicta luit, ae quia hæres de
evictione non tenetur, ideo legatum quoad effectum non valuit.
Dices 1°. L. 49. If. de hœred. instit. legatum rei alienæ pronunciatur
inutile, ut libertas alieno servo data.
R. D. .ini. Legatum vindicationis C. condemnationis .V. Sic quoque
L. 14. §. 1. ff. de Legat. 1. et alîæ similes procedunt dc legato vindica­
tionis , quale testator nequit facere, nisi ex bonis propriis, ut recta via
transeant ad legatarium.
Dices a°. Per L. 25. §. (i. ff. fatnil. ercisc. legatum rei communis non
valet, nisi pro ea parte, quæ propria testatoris fuit; dicitur enim ibi : Ut
eam partem, quæ testatoris fuit, alicui jubeat tradi. Præterea L. 52. ff. ad
S. C. Trebell. Mævius legatum rei alienæ utiliter petit, ut ibi docet Pah··
m.vxus.
Jd I"®. R. Si res communis est, testator præsumitur legasse solum partem
illam, quæ fuit testatoris propria , nisi aliud clare exprimat.
Ad 2'KD. R. In illius casu legis actiones erant confusae, et legatum ad eum
devenit casum, a quo incipere non potuit; postquam enim Titius institutus
est hæres, non habuit, a quo legatum peteret, et consequenter neque illud
Maevio dare potuit.
Dices 6°. Nequii legari feudum ; ergo neque res alienæ aliæ.
R. .V. Cons. Sine consensu domini directi, feudum non videtur esse in
commercio humano, perinde ac prædia Cæsaris, quia sine ejus conscusu
distrahi non possunt, i. Feud. 8. L. 39. ff. de Legat. 1. ; sed nec feuda alie­
nari possunt sine consensu domini directi. Regula enim est, sumpta ex §. i.
Inst. h. t. : Quacumque res simpliciter et absolute alienari non possunt , illis
nec legari. Inde est, quod etiam res Ecclesiae sacrae, legari nequeant. Igitur
tunc solum valet feudi legatio, si dominus consenserit. Aliud est in emphy­
teusi, saltem quoad ejus æstimationem, quæ adhuc ea ratione in commer­
cio humano est, quod ad ejus alienationem sufficiat insinuatio domino facta,
ct exspectatio ad certum tempus.

459. Dico IV.Legatum prætereaaliud est nominis et liberationis: debili:
dolis scilicet praelegatum : speciei, quantitatis , et generis : optionis.
1°. Legatum nominis est, dum testator alicui legat, quod sibi ab alio de­
betur, L. 4L ff. de Legat. 1. §. 25. Inst. h. t. Liberationis, si testator debitori
suo leget, quod hic illi debet, quod fieri potest vel expresse, vel tacite ; le­
gando chirographum, L. 3. ff. de liberat, leg. Priori legato obligatur hæres
ad cedendas legatario actiones ; altero solum ad reddendum chirographum.
Unde differt legatum liberationis a legato debiti; hoc enim est, quo de­
bitor legat creditori, quod huic ille debet ; ut tamen hoc legatum utile sil.
necesse est, ut plus sit in legato quam debito ; velut, si legetur pure, quod
debebatur sub conditione, aut ex die, §. 1 i. Inst. h. t. Hodie hoc legatum
fere semper utile est, cum eo legato creditor chirographarius consequa­
tur jus hypothecae ; vel, si probationes deliciant, rem petere potest e.x te­
stamento.
2°. Prœleijaluu, dolis, quando maritus uxori prælegat dolem, soluto ma­
trimonio reddendam. Etsi perse, soluto matrimonio, dos debeat uxori rc-

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

277

sliliii, utile tamen hoc legatum est, cnm eo mulier consequatur id , 1°. nt
slatim eam petere possit, cum alias, si dos sit res mobilis, expectare tenea­
tur per annum, L. un. C. de rei Vxw. aci. 2U. I t probare non teneatur
illationem dotis, si modo maritus certam quantitatem expresserit, L. 1.
§.7. ff.de dot. prœleg. 3°. Ita dote praelegata expensæ non necessariae non
deducantur.
3°. Legatum speciei est, cum legatur individuum, ut, bucephalus, Stichus.
Hujus legati effectus sunt 1°. perit soli legatario, non haeredi, nisi hujus
culpa, etiam levissima intercesserit, §. 16. Inst. h. t. 47. §. pen. [f. de £egat. 1.2°. Si testator duas legarit species, tum si utraque principalis est,
pereunte una debetur altera; secus se habet, si una principalis sit, altera
accessoria, tum enim pereunte principali non debetur accessoria , §. 17.
Inst. h. t. 3°. Universitate legata commodum et damnum legatarii est; sic
grege legato ovium, cæteris extinclis, debentur superstites, §. 18.19.20. Inst.
eod. Secus iterum in usufructu est; hoc enim legato in grege ovium , si una
tantum remanserit, ille cessat, quod in una videatur constare non posse,
L. ult. ff. quii), mod. ususfr. amitt. Dixi : cum legatur individuum : quod
enim Philosophis individuum dicitur, Jurisconsultis species est.
4°. Legatum generis, vehit equi, prædii (quod enim rursus Philosophis
species, Jurisconsultis genus est) perse utile est ; si tamen ab hominum
penderet arbitrio, nec testator tale quid reliquisset, inutile ac derisorium
erit, ut si testator legasset domum, nec tamen domum reliquisset. L. 71.
pr.ff. de Legat. 1. Genere legato electio penes legatarium regulariter est, sic
tamen, ut non idcirco optimum eligat, L. 2. f]'. h. t. Dico : regulariter ; nisi
aliud testator voluerit, ul sit penes haeredem ; testatoris enim est rebus suis
legem dicere. Præterea generis legati periculum penes hæredem est ; unde
equo tibi legato, coque extincto , hæres debet alium ; quia genus perire non
•potest, L. 11. C. si certum pel.
5°. Legatum quantitatis est legatum generis, sed numero definiti,
ut 1,000 ; uti proinde genus, sic nec quantitas perit ; ac pereuntibus 1,000.
debentur alii totidem.
6°. Legatum optionis est, si genere legato testator speciatim legatarium
jubet unum ex genere, ut equum unum ex cæteris a se relictis eligere, §. 23.
Inst. de Legat. Quo casu 1°. legatarius potest seligere optimum, L. 2. pr. f]'.
h. t. 2°. Quod semel optavit, postea repudiare nequit, ct seligere aliud, L. 20.
If. deopt. Leg. 3°. Jure novo Justiniani jus optandi, si legatarius, interve­
niente morte, non optasset, ad hujus hæredes transit. L. ult. C. commun,
de Legat.
400. Dico V. Legari potest vel pure ; vel sub conditione ; vel in diem . el
die ; vel sub modo, demonstratione, causa.
Pure, sive absolute, sine additamento, ut, Mævio equum lego. Sub condi­
tione, si res legata per particulam st differatur in futurum rei cujusdam
eventum. De legato conditional! servanda sunt eadem, quæ diximus
num. 452.
In diem , dum quid legatur usque ad certum tempus, ut: lego domum
meam per decennium. Ex die, ut : Titio lego domum meam post decennium
a morte mea : vel : ab eo tempore, quo matrimonium iniverit : in priore casu

2’8

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA,

slalim a morte testatoris et cedit, et venit (cedere vero dies dicitur, ex quo
deberi incipit; venire, ex quo poti potest). In altero casu distingui oportet:
vel enim dies certus est, ae tunc quidem dies cedit, sed non venit, nisi
existât. L. S. il. ff. quand, dies legat. Sin incertus, neque cedit, neque
venit, priusquam existai, L. 12. /f. eod.
Sub modo, quando tinis exprimitur, ad quem legatum fit. In hoc quoque
legato dies et statim venit, et cedit, modo legatarius caveat, se modum
impleturum esse, L. 40. §. ult. L. SÛ. ff. de comi, el demunstr.
Sub demonstratione, si vel personne, cui legatur; vel rei, quæ legatur,
aliqua additur descriptio, qua illa eo certius cognoscatur. Si falsa fuerit
demonstratio, perimet eo modo legatum, quo error in legatarii nomine
commissus, §.29. et 30. Inst. h. t. Tum vero solum error in nomine lega­
tum perimit, quando de persona legatarii alias non constat, §. 29, cit.
Sub causa, quando testator legati causam impulsivara exprimit, ut :
Mævio lego hortum suburbanum, quia negotia mea gessit. Hæc causa, etsi
falsa, legatum non perimit, §. 31. Inst. h. t. nisi hæres probaverit, testa­
torem, si falsam esse causam scivisset, legaturum non fuisse. L.
§. C.
ff. de Cond. et demonstr.
Obj. Non potest quis institui hæres ex die, vel in diem; ergo neque lega­
tarius.
R. C. Ant. .Y. Cons. Disparitas est juris dispositio : primum habetur, §.9.
Inst. de har. instil. Ac ratio ulterior est, quod nemo , etiam respectu tem­
poris, partim testatus, partim intestatus decedere possit, §. i>. Inst. h.t.el
L. Ί. ff. de R. I. At hoc cessat in legatario.

461. Dico VI. In legatis etiam jus accrescendi locum habet.
Prob. Merito enim praesumitur testatorem , seu legantem voluisse, ut
cacans portio ad eum potius deveniat , cui jam eamdem rem reliquerat,
quam ad alium , L. V 58. el 61. in ftn. ff'. de Legat. 2. Locum vero habet,
cum ex pluribus legatariis conjunctis unus vel aliqui deficiant. Conjuncti
autem dicuntur, quotiescumque plures ad unam eamdemque rem ab uno
eodemque testatore , seu legante vocati ; unde si partes rei localiter sint a
testatore distinct», velut si dicat : Mævio pariem quæ urbi proxima, Caio
partem, quæ via adjacet, do, lego, non sunt conjuncti, quia non ad unam
eamdemque rem vocati, nec consequenter jus accrescendi inter eos locum
habet, cujus unicum fundamentum est conjunctio. Pro subtilissimo et intri­
cato hoc jure accrescendi, de quo jam varia diximus Diss, de jure reali in
specie, Sect. de Ilæred.. plenius cognoscendo,
Observa : posse legatarius conjungi tripliciter; 1°. ita utre et verbis sint
conjuncti, velut si testator dicat : Titio et Caio lego fundum Tusculanum.
2°. It re tantum , licet verbis disjuncti sint, (piando scilicet duo pluresvead
nuam eamdemque rem , sed in diversis orationis partibus suut vocali, ut
si dicat testator : Caio fundum Tusculanum lego, Mævio fundum Tuscula­
num lego, 3·. I t verbis tantum ; licet re aliquo modo disjuncti sint, quando
duo pluresve ad unam eamdemque rem in una simpliciter oratione, sed
æquis partibus vocati sunt, velut si testator dicat : Caio et Maevio fundum
lusculanum æquis partibus do, lego. Lnde non possunt duobus cum vera

DR ULTIMIS VOLUNTATIBUS,

conjunctione verbali in eadem re relinqui partes inaequales ; sed tales hoc
ipso erunt re el verbis disjuncti, ul si diceret testator : Caio el Mrpvio fun­
dum Tusculanum lego partibus inmqualibus, Caio trientem , Mævio bessem ,
inter quos proinde non erit jus accrescendi.
Quoties igitur ex taliter conjunctis aliquis deficit, jus accrescendi locum
habet, etiamsi verbis tantum conjuncti fuerint, L. 89. ff. de Leg. 3. L. 10,
§, fn.ff. de Legat. 1. Ac ratio est, quod et hi vere conjuncti sint, L. 142. ff.
de F. S. conjunctio enim verbalis re ipsa non est verbalis simplex , sed ita
solum appellatur propter externam verborum formam, ut adeo ex voluntate
testatoris habendi sint pro conjunctis mixtim, sive re et verbis. Cælerum
pro intelligendo accrescendi modo faciunt sequentes regulæ,
Regula Γ. Quando ex mixtim, aut verbis tantum conjunctis aliquis deficit,
hujus portio accrescit ei, qui in eodem genere cum deficiente conjunctus ,
seu collegatario, et quidem cum onere, L. un. §. 11. c. de caduc, toll, quia sci­
licet ita conjuncti pro una persona habentur; jure igitur sibi pariem in
eodem secum genere alterius conjuncti, etiam cum onere, tanquam suam
occupat.
Regula 2*. Quando ex re tantum conjunctis aliquis deficit, porlio ejus
vacans accrescit omnibus, ac quidem sine onere; sic tamen, ut mixtim et
verbis conjuncti habeantur ut persona una, L. un. §.11. cit. cum enim tunc
ulpersona propria capiant legatum, nccessum non est, ut alienum agno­
scant onus.
Inde si ita testator scripserit: Primo, secundo et tertio lego fundum Tutculanum: quarto el quinto lego fundum Tusculanum cequis partibus : sexto
lego fundum Tusculanum : septimo lego fundum Tusculanum ; tunc si
deficiat primus, secundo et tertio tantum accrescit ; ct quidem cum onefe,
ni quod primo fuerit adjunctum ; secundus enim et tertius erant primo
mixtim conjuncti. Si quartus deficiat, acccrescit soli quinio, ac pariter
cum onero, si quod fuerit quarto injunctum; erant enim verbis hi duo
conjuncti, E contra si septimus deficiat, omnibus accrescit, sed ita, ut
unam-partem portionis deficientis capiant primus, secundus, ac tertius;
erant enim hi 1res eodem modo conjuncti : secundam partem quartus et
quintus cx eadem ratione : tertiam sextus ac sine onere, erat enim huic
septimus conjunctus tantum re.

462. Obj. J. cont. conjunctionem verbalem. Per L. J. pr. (]'. de Usufr.
accrete, quoties ususfructus legatus est, ita inter fructuarios est jus accre­
scendi, si conjunctim sit ususfructus relictus. Cælerum , si separalim uni­
cuique partis rei ususfructus sil relictus , sine dubio ususfructus cessat ;
ergo in conjunctione verbali non datur jus accrescendi.
It. .V. Cons. Nam cit. L. loquitur de legatariis, etiam verbis inter se dis­
junctis; ait enim : Si separalim, etc. qui vero verbis conjuncti sunt, simpli­
citer conjuncti dicuntur, et non separati. Censetur vero res, ut ususfructus
separalim legatus, si partes diversis expressæ sint periodis, quo casu testa­
torem legatarios non conjunxisse, sed disjunxisse apparet, ut si ita scripse­
rit : Titio dimidii fundi usumfructum lego ; Caio dimidii fundi usumfru­
ctum lego.

T

DE MODIS XCQLIRENDI DOMINIA.

280

Obj. II. L. pen. ff. eod.
dem rei fructus

legatur,

ubi:

singulis, ab

Cum

separati

fructuarii

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

haeredibus singulis, ejus,

non

videntur,

œquis portionibus duobus ejusdem rei fructus legatus fuisset :
inter eos jus accrescendi
R.

si

locum

non

habeat;

si

minus, quam

duos

instituit,

hæredes

ab

et

uno

fundi Titio, ab altero reliquit ejusdem fundi

conjuncti, sed
accrescendi,

re disjuncti)

et,

proprietate ; nam

uno

deficiente,

ideo

a

esset jus accrescendi, si

gassei,

eos

reliquit

fructum Caio

haeredibus

(qui verbis erant

consolidari

partis

reliquit,

usumfructum

voluerit cessare jus

quod

æquis portionibus

duobus

distinguendo :

fructum lego Titio,

diversis

lerea i°. qua

in

verba

sicque

cum

pariter non

ejusdem rei fructum

imperativa

et

directa

adhibenda ;

ita

præ-

hæreditatibns

et

verbis

fideicommissa

le-

Medii fructum fundi lego Caio : alterius dimidii

tam, vel

certam ejus

partem,

Ut restituat alteri

2°.

fieri debent.

aliam

vej

vel hæreditatem

particularem

rem,

ut

to­

definitio

conveniat omni fideicommisso. Nam

universale, cum hæres rogatus, uf vel
hæreditatem totam, vel certanj hæredilatis partem, trientem, semissem ,
vel similem restituat alteri,
L. 8. c. ad senatusconsultum Trebell. Hocque
Inst. h. t. etiam dicitur fideicommissaria hcereditas; alias quoque substitutio
fideicommissaria. Aliud vero particulare, cum quis a testatore rogatus,
est

fideicommissum ,1 °· aliud

vel quantitatem restituere alteri, sine

rem aliquam certam,

lishæreditariæ; sive,

qui sunt disjuncti.

placet,

aliis

ut

çum

pars

mentione par-

hæreditatis

quanta,

non

çiwla relicta.

Dico VII. Legata aliquando amittuntur; aliquando transferuntur.
Tot. Tit.ff. de (itlim. vel transfer. Legat. et fideicomm.
Amittuntur legata ademptione, dum testator, mutata voluntate, legatum
463.

ipse expressis verbis revocat , quod coram

testibus debet. Ali­

quinque fieri

ipso facto revocat, cum testator delet, obducit, cancellat, quæ
scripserat, L. 3. §. ult. L. 16. /f. de adim. Legat. Si rem legatam donet alteri,
L. 18. ff. eod. Si rem legatam destruat, L. 65. §. fin. de Legat. 1. Inde no­
vam faciat speciem non reducibilem ad materiam
priorem rudem , L. 88.
pr. et §. ult. ff. de Legat. 2. Si inter testatorem el legatarium capitales
ortæ inimicitiae, alter
alterius
vilæ
insidiatus . L. 3. §.
ult. L.
ff. de
adim. Legat. L. 9. ff. de his, (pie ul indignis. Vel alter alterum accnsassel
criminaliter. Aoi·. 90. cap. 7.
Transferuntur. 1°. vel de persona in personam , sive mutatu legatario, ut:
fundum , quem Mævio legaveram, Caio do, lego. Quæ mutatio, cum legali
quando

sit

ademptio, ac novi constitutio,

quinque,

non

pauciores,

testes requirit.

mutata re, ut : pro fundo, quem Mævio legaveram , huic mille aurem
do,lego.\'e\ 3°. mutato modo legandi, ut, si, quod pure legatum erat,
deinde legetur sub conditione. Vel 4°. mutata persona a qua
legatum’ dan­
Vel 2*.

dum ,
mum

ul, si plures
legatum a

præstari

Mævio

voluisset

dari, sed

non

postea

et
a

sed

pri­

Caio

legata

impleta conditione : si

morte

legatarii

res aliena legata

legatarium

titulo

nullum . irritum factum ; non tamen

mere

si

ante

testatoris

prius, quam

lucrativo

rescissum .

mortem:

moreretur testa­

: si testamentum fuerit

quæ

ex

hactenus

dictis

satis constant.

IGi. Dico VIII. Fideicommissum active sumptum est substitutio indi­
recta, qua hæres immediate succedens gravatur, sive rogatur a testatore.nl
restituai alteri vel hæreditatem totam, vel ceream ejus pariem, vel aliam
particularem rem. Ita quoad rem omnes.
Substitutio igitur est genus proximum . ac fideicommissum hujus species,
el eatenus est species ultima· voluntatis. Est autem substitutio in genero
actus iiliîmæ voluntatis dum testator unum vel plures in Incum alterius

quod

verbis

tacitum,

aliud

expressis fit;

quod

ex

proportionalis indiciis præsumitur ; quod scilicet testator voluerit substituere

alium, vehit si prohibeat, ne bona alienentur

familiam.

extra

L.

ff. de

69.

Legat.
3°. .Aliud

commune,

in quo non attenditur specialiter ad

familiare, dum ad familiam specialiter
purum, dum hæres absolute rogatur

attenditur.

restituere;

Ac

familiam ; aliud

demum

aliud

est

conditionatum ,

aliud

quando sub conditione.

Cæteruin multa ferme
fideicommittere possunt,
quibus legatum :

sicut legatum,

ei die potest

gnum

erat,

ita

qui

:

directo, qui

solum

Inst. h. t.
exclusit,
L.

testes tum sufficiunt ;

a

vel

sine

nisi

fideicommissario

fiduciarius

L.
in

deest,

conditionate,

suppletur

ex

:

in

porro
diem,

altero,

particularia, quod olim

post­

ma­

C. dc Legat, et fideicomm.
testamento, sed etiam ab intestato
2.

8.

ff. de Jure Codicill.
viva adhuc voce

fideicommissum

(id

est,

Unde

hæredi

subsistere, el

et

re­

quinque

fidcicommise-

fiduciario

cui res fideicommissaria ab

hre-

hærede

hæres dicitur, restituenda) posse deferri juramentum

eo effectu, ut, si jurare nolit, compellatur ad restitutionem. Vide

num. 441.

sic

potest,

fideicommissum

fideicommisso dari

vel

:

obtinent

satis enim testator hæredes legitimos hono­

moriens

testibus

uni

pure,

fideicommissa

sustulit,

10.

fideicommissis

quæ legato,

quod

quin

Porro fideicommissa non

ravit. quando non

res,

in

iis relinqui

legare;

legata et

Justinianus

linqui possunt, §.

dicta

fideicommissum

relinqui

lil, quo casu et

legatis

de

eadem etiam

quam discrimen inter

redi time

.

piwterea

tor, pervenerit ad

Caium , ac

Mævio,

voluisset.

Evtinguunlur

non

hæredes testator scripsisset Mævium

expressum ,

2°. Aliud

hac de re

Prob. III.

Demum quæ substitutionem attinent, variasque ejus species, ac jura jam

exposita, vide

Mi
?
; l*s·/

obliquis et precativis

hærede

usumfructum

Didum autem

ut

undo fit,

ergo.

præsumitur testator,

L. I. ff. de Vulg. et Pupill. substit.
hæres gravatur sive rogatur;
uti
enim

vel aliorum vocat,

legalis

Eliam hœc lex de separatis re et verbis loquitur, sensus eniin legis est:

quis

281

Diss. II. de hæredit.

'r. - *

PE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

de ultimis voluntatibus.
i.l.Noc detrahitur, sihœressurripuit aliquid,

rtJilariis:

ARTICULUS V.

non confecit

debito

inventarium

hrM. Huc quoque refer, quæ ante num.

283

vel occultavit dc bonis hœ-

tempore.

L. ult. §. pen.C . de

4G5. diximus. Plura num. sequ.

QUID fALClDlA? TREBELLIANICA? AN HUJUS DEDUCTIO A TESTATORE PROHIBERI

POSSIT ?

466.

Dico II.

sic dicta

Trebellianica ,

a Trebellio Consule Romano, est

itidem quarta bonorum pars, quam deducit lueres de bonis hæreditatis fidei-

Dico 1.

465.

Falcidia, ab auctore

quarta bonorum

quam

pars,

hærcs

nuncupata,

sic

suo

vel ex

stato , deducto prius aere alieno, el impensis funeris, detrahit ex

ab inte­
bonis de­

functi , qui hæreditatem legatis, vel donationibus mortis causa ultra dodran­

tem exhausit, vel qui ultra dodrantem extra personam hæredis aliis reliquit.

Dr. Inst. h. t. L.. 1. et 2. ff. ad Leg. Falcid.
Dixi : ab auctore suo, etc. scilicet Publio Faleidio ; cum enim ex L.X1I.
Tabb. quisque pro libitu omnia legare posset, eveniebat, ut haeredes scripti
non adirent hæreditates,

lata

lex Furia,

qua

sicque testatores decederent

uni non

plus,

quam

1,000.

intestati;

successit

lex Voconia,

pluribus legando,

legatarii sæpe

essent plurimi,

lata proinde demum

fuit a PublioFaleidio Tribuno plebis, qua sancitum, ne

quam

liceat,

dodrantem,

ut ea ratione

salva

nec sic

lex Fal­

vel actione in factum, vel condictione indebiti,

rais æs alienum latens,

haeredibus

maneret

si errore facti, utpote igno­

solvisset legata integra,

L.

9.

C. ad Leg. Falcid.

Secus tamen, si solvisset errore juris, ut si, gnarus licet virium hæreditatis,

putans tamen ad solvenda legata se teneri, ea solvisset, repetere non poterit,

lû.

exiguam, vel

tas fideicommissarius,
conditum

Mu. Coss.

fuit

ff. de J. et F, J.

Inst. h. t.

sarium, §. 4.

.Quoad deductionem

alterius pars hæreditaria legalis exhausta,

igitur Falcidiæ sunt sequentes

si

pars gravata accreve­

rit parti libera, non gravate; secus autem, si pars non

gravata

accreverit

ff. h. t.

legatariis ; cum vero fideicommissa parti­
per omnia sint æquata, L. 2. C. de Legat, el Fideicomm. etiam
locum

Pusione

ac

hæreditates.

senatuscon-

Coss.

fiduciario,

hæredi

ut quartam
Ab eo

habet,

uti

et

in

hæredem directum manebant, nisi

certa stipulatione, quæ dicebatur partis, ct,

ex parte,

obligationes pro

stipulationes multis videbantur

Sed

rata transmitteret.

Justinianus

captiosae. Hinc tandem
lusconsultis, fecit

hæ

in

donationibus, sed

fideicommissarium

geminis prioribus legibus, sive

ex

legem unicam , ut deinceps quarta

salva esset hæredi ;

actiones

fideicommissarium

dividerentur pro rata;

ctos necessario

vero

bonorum

et onera hæredem

sed

haeres

sena-

hæreditatis

fiduciarium
fiduciarius,

inter
sive

ac

dire­

hæreditatem adiret; aut omnino posset eam adire fideicom­

missarius. Quoad Trebellianicam igitur sequentes juris fixai sunt regulœ :

Regula]1.

Deductio

evenire

competit

Trebellianicæ

et

hic

rursus alteri

posset, ut,

si

hæredi

deberet

cuilibet;

restituere

pluribus adhuc esset

non

tamen

hæreditatem;

relinquenda, ad

ulti­

mos perveniret nihil.

&ÿ»ila2‘.

Antequam

altem spectata

Trtbell.
Regula 3‘.

praxi

:

deducatur

Trebellianica,

subducitur

deinde in detractione Trebellianicæ

restituenda

Deducturus Trebellianicam ,

Utem; si enim

2*. Detrahitur Falcidia

his Falcidia

lege, adhuc repudiarentur

igitur tempore hæreditaria onera penes

mortis tempus, sed illud, quo

in

fideicommis­

hæredem

cohæres alter deficiat, hujusque

portio cohæredi accrescat,Falcidia possit detrahi,

cularia legatis

omnia capepet

quod

ut penes quem esset lucrum, pariter esset incommo?

Vespasiano Augusto, et Pegaso
jultum Peyasianum prodiit, quo permissum

com alias

Regula

adire

Nerone , Ανν.έο Seneca ct Trebei.liq
senatusconsultum Trebellianum, ut, restituta ex

Imperatore

Regula l1. Deducit illam solus hœres, ultra dodrantem gravatus, non
solum testamentarius, sed etiam legitimus, sive ab intestato, L.
18. pr. ff.
h. t. Quod si plures sint cohæredes, in singulis ratio Falcidiæ ponenda est,
§. 1. Inst. h. t. Sic tamen , ut, si ex duobus institutis hæredibus, quorum

87.

eo

nollet

Imperatore

dum. Verum, cum , non obstante

fideicommissario, si

L. “S. et

spem,

lucri

testamento hæreditale, actiones omnes transirent in

regulœ.

gravatœ.

nullam

sæpe

plus testatori

quarta bonorum pars, vel jure retentionis, si possideat; vel rei vindicatione ;

L.

bæreditatem ob

lucres directus

cum

nam

qua. ne cui legaretur plus, quam haeres haberet, ca­

hæredes pro exili lucro hæreditatem adirent ;

legare

Insl.de Fideicomm. hœredit.
Dixi : a Trebellio Consule;

dehaberet de bonis ex ratione fideicommissi universalis restituendis.

vebatur ; eveniebat tamen , ut, cum

cidia

hinc primo

aurei possent legari; sed

cum ea lex eluderetur, uni quidem non ultra 1,000., sed

§. 5.

quadrans,seu

est

vel etiam

testamento,

aut supra dodrantem gravatus.

nimis excessive,

commisso universali

necesse

hanc non adierit, cessat et

quippe quæ solum concessa est hæredi

hæreditas,

jus

est,

L.

æs

non

58.

§.

alienum;
attenditur

G.

ff. ad L.

ante adierit hæredi-

deducendi

Trebellianicam;

: Ac uuiversim contra cessat hoc jus

xlem de causis, ex quibus jus Falcidiæ. Unde apparet

magnam esse utrius-

■5

tantum, mortis

pequartæ. Falcidiæ, ac Trebellianicæaffinitatem. Nihilominus
causa.

Regula 31. Deducitur de bonis, prout ea tempore mortis testator habuit.
§. 2. Inst. h. t. unde tam incrementum, quam decrementum postea secu­
tum ad hæredes , non legatarios, pertinet , L. 73. pr. ff. h. t. Item, dedu­
citur

deducto

piius

are

alieno

L. 39. ff. de V. S.
Regula 4°. Falcidia non

funeris.

§. 3.

omni,

usque adeo

deductis

ante

lionibus

et Trebellianica; Γ. Falcidia a legatis detrahitur; dona-

mortis causa ;

irebellianica

a

imo

iis,

fideicommissis

quæ

inter conjuges

universalibus.

2°.

fiunt,

L.

18.

Trebellianicam

ff. h. t.
augent

; rreditatis incrementa, et ejus decrementa diminuunt; secus, ac de Falcidia

expensis

dictum,

Inst. h. t.

extenditur ad

DifferuntFalcidia

L. 22.

§. 2.

in fin. L.

58. §. 6.

ff. ad Trebell. ac sequitur

ex dictis ; Fal-

cidiaenim detrahitur a bonis defuncti, prout ea testator tempore mortis suæ

praelegatura dolis,

L.

81.

§. 1.2.

Labuit; Trebellianica vero a tempore facienda? restitutionis. 3°. In

■

Falcidiam

i

284

DE MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

computantur solum, quæ hæres habet juro hæroditario; in Trelmllianirani
etiam ea, quæ habet titulo legati, vel alio, L. 91. ff. ad Leg. Treb.
Nec obstat, quod per L. 2. C. ad Leg, Falcid. Falcidia nihil aliud sit,
quam Trebellianica; hoc enim solum verum est, si spectetur pars bonorum
deducenda utriusque favore legis, et quoad alia memorata; non vero quoad
omnia, ut ex allatis modo legibus liquet.

467. Dico III. Deductio Trebellianicæ a testatore prohiberi non potest.
Est multorum Jurisconsultorum contra Haunoldum , Heineccivm aliosque
plures.
Prob. In primis jure antiquo prohiberi non potest, ut constat, neque
inficiantur adversarii ; jus vero novum quoad deductionem Trebellianicæ
nihil immutavit. Prob. Si enim jus novum aliquid immutasset, ergo ia
Λυν. 1. Justiniani ; nihil enim aliud assignari potest : atqui hoc uon;quh
cit. Nov. loquitur de Falcidia, non Trebellianica; nam in cit. Nov. cap.i.
non est sermo de hærede fiduciario, cum in fine expresse dicatur: Quod si
quartam deducere prohibitus voluntati testatoris parere noluerit, eum abhujiu·
modi institutione et hcereditate recedere oporteat ; sed hæc hæredi fiduciario
non conveniunt; hic enim voluntati testatoris parere nolens cogitur adire
hæreditatem, eamque restituere , Arg. L. 32. ff. h. t.
Dices 1°. Jure novo Falcidia et Trebellianica æquiparantur, cit. L.Î. C.ai
Leg. Falcid. : atqui prohiberi potest a testatore deductio Falcidiæ, Auth. Sed
cum Testator, verbo expressim. C. ad L. Falcid. ; ergo.
R. 1°. Retorq. Ergo sicut legatarius non potest cogere hæredem, ut luereditatem adeat, L. 16. ff. ad senatusconsultum Trebell., ita nec hæres fideicomrnissarius : item : ergo sicut Falcidiam perdit negligens tempore debito
conficere inventarium ; sic quoque idem perdet Trebellianicam, contra,ac
saltem vult sententia probabilior , ac communior, quæ eliam teste ΙίΑυχούο
adversario practicatur in Camera Imperiali : rursus retorsio est in iis omni­
bus, in quibus paulo ante diximus, differre adhucdum Falcidiam et Trebel·
lianicam. Unde
R. 2°. D. .Equiparanlur quoad omnia .V. quoad aliqua C. nam in multis
adhuc differant. Quod vero Falcidiæ deductio prohiberi possit, de jure now
est, Auth. Sed cum Testator. C. h. t. quo corrigitur jus vetus ; ac proinde ad
Trebellianicam ea correctio extendi non debet.
Dices 2°. In jure Trebellianica sæpe venit nomine Falcidiæ, ut Z.. 3.if.
ad L. Falcid. ubi : .le ne ea quidem, quae quis servis suis inutiliter legarii,
fideive commisit, in computationem ejus legis (Falcidiæ) cedunt. Item, in
;Vot’. 1. cit. cur enim Justinianus alioquin inseruisset Fideicommissarios?
R. .V. Ant. In L. 3. cit. sermo est de fideicommissis particularibus.in
quibus, quia plerumque imitantur legatorum naturam , hisque cxæquali
sint, locum habet Falcidia; colligitur inde, quia in L. 3. agitur de lege
Falcidiæ; dum e contra solis fideicommissis universalibus competit. Simi­
liter in .Vor. 1. agi de fideicommissis particularibus, non de universali,
constat ex relatis verbis in Conclusione.
Dices 3°..Non est potior ratio pro Trebellianica, quam Falcidia : Item,
eædem rationes, quæ pu «nant pro prohibitione Falcidiæ, etiam pugnant

DE ULTIMIS VOLUNTATIBUS.

283

pro prohibitione Trebellianicæ, ul : quod conveniat mortuorum custodiri
voluntas : quod lucres præsumatur ex pietate aditurus, etc. Ergo sicut
Imperator in Nov. 1. permisit prohibitionem Falcidiæ, ita et Trebellianicæ.
IIP. T. .Int. xV. Cons. Licet enim sit magna inter utramque affinitas ;
Intuli tamen Imperator circa unam quid innovare, quin id faceret circa
alteram.
R. 2°. D. Ani. Et reliqua sunt utrobique paria N. imparia C. Nam habens
jusFalcidiæ non potest a legatariis cogi invitus ad adeundam hæreditatem ;
potest tamen cogi fiduciarius hæres a fideicommissario ; ergo cum hic sit
multo deterioris conditionis, quam prior, merito etiam in alia ratione
melior ejus esse debet conditio. Praeterea fiduciarius debet computare in
quartam, quod titulo legati habet ; quin fructus perceptos eo tempore, quod
inter mortem testatoris, et fideicommissi restitutionem intercedit, L. 18.
L. 22. ff. h. t. L. 91. ff. ad L. Falcid. sed aliter hæres his omnibus non
tenetur.
Dices4°. Licet hæres fiduciarius cogi possit ad adeundam hæreditatem;
hoc tamen gravamen non est alicujus momenti, quia id lotum sit periculo
liæredis fideicommissarii.
R. Licet lucres fiduciarius compellatur periculo fideicommissarii, multis
tamen molestiis, laboribus el tricis, quæ aditionem hærcditalis comitari
solent, exposita est, ac sine commodo et lucro.
Dices5°. Imperator in Nov. 1. cap. 2. loquitur de fideicommissis, ut
oppositis legato, qualia utique non sunt fideicommissa particularia, utpote
quælegatis exæquata sunt; sed universalia; ergo revera quod de Falcidia
innovavit, ut prohiberi possit, etiam de Trebellianica statuisse censendus
est.
R. iV. .4nt. Sed fideicommissa particularia ibi conjungit legalis, velut
quorum naturam imitantur. Patet ex verbis in Conclusione.

ARTICULUS VL
DE

JURE

CODICILLI.

168. Dico I. Codicillus ( ex interpretatione nominis quasi parvus codex
seu scriptura ) est ultima voluntas minus solemnis, qua hæreditas directe
neque dari, neque adimi potest. Colligitur ex §. 2. Inst. h. t. estque quoad
rem communis omnium.
Didum 1°. Voluntas, quia ad hoc, ut valeat codicillus, requiritur voluntas
faciendi codicillum. Hinc si'quis testamentum fecerit, quod de jure non
subsistit, hoc nec de jure codicillorum valere potest, licet cælera adsint
codicillorum requisita, L. 13. ff. et L. 1. §. fin. C. h. t. L. 29. ff. qui Testam,
fac.poss. nisi forte clausula codicillaris expressa adsit.
%.Minus solemnis, scilicet solum respectivead testamentum; nani ad codi­
cillum sufficiunt quinque testes (saltem si non sit a cæco factus, quo casu testes
requiruntur sex, L. Hac consultissima. 21. C. dc Testam.) iique eliam non ro:ili.L.ult.§. ull.C. h. t. imo nec masculi, sed, etsi omnes quinque feminæ
essent, subsisteret codicillus, Carpzov. Devis. 152. quod, etsi expressa lege

286

287
casu illud operatur, ut, si quinque testes subscripserint, Jestamentum sub­
sistat in vini codicilli, L. 29. §. 1. ff. qui Testam, fac. possint, et LL. citt.
Non tamen hæc clausula supplebit defectum solemnitatis interns testa­
menti, quoad hæredem ; ut, si fuisset institutus inidoncus, aut hæres suus
injuste exhæredatus : neque defectum voluntatis , vel non aditæ hærcditatis.
£.29. ff. qui Testam, fac. poss. L. 3. ff. de Vulg. et Pupill. subst.
Si dicas : Nihil interest inter duas illas clausulas ; ergo immerito inter eas
discrimen fit.
R. .¥. Jnt. Posterior clausula, utpote amplius extensa, videtur priori in
hoc esse melior, quod non tantum , sicut hæc, legatum ac fideicommissum ,
sed etiam donationem mortis causa comprehendat. Atque ideo varii, ex Prag­
maticis volunt, si filiusfamilias testamentum fecerit cum consensu patris;
adjecta illa clausula, sustineri voluntatem filii in vim donationis mortis
causa. De Clixgexsperg. Instit. Lib. 11. Tit. XXV. Vin. in pr . qui Testam.
fac. poss. num. 3.

I»E MODIS ACQUIRENDI DOMINIA.

probari non possit, potest tamen satis colligi cx L. 20. §. 6. ff. qui Testam,
facere possunt; nam, dum ibi femina solum a testimonii dictione in testa­
mento excluditur, tacite admittitur in ultimis voluntatibus aliis, cum
exceptio firmet regulam in casibus non exceptis. Sufficit igitur ad codicil­
lum, si fiat actu continuo, et quinque adhibitis testibus.
3°. Qua hæreditas directe non dari, nec adimi potest ; est enim hæc prin­
cipalis differentia codicilli a testamento, quod in hoc solo directe institui
hæres, et liberi exhæredari possint; hinc si defunctus sine testamento,
licet codicillum fecisset,decesserit, dicitur decessisse intestatus, succedilque
hæres ab intestato; sic tamen ut unus non capiat hæreditatem totam, sed
ejus quartam, Trebellianicam, quoad reliquum vero defunctus censetur
ejus fidei commisisse, ut hæredi in codicillo scripto restituat. Et hoc est,
quod dici solet, hæreditatem in codicillo directe datam trahi ad fideicom­
missum. L. Sceevola. 76. ff. ad senatusconsultum Trebell.
Differt igitur codicillus a testamento 1°. ratione solemnitatis ; 2°. ratione
institutionis, quia videlicet in codicillo hæres directe institui non potest,
neque filius exhæredari ; 3°. ratione numeri ; testamentum enim non nisi
unicum valere potest, cum enim hoc sit ultima voluntas, qua testator de
omnibus suis bonis disponit, testamentum aliud illi contrarium esset;at
codicilli plures fieri possunt, validi omnes et servandi, si non inter se pu­
gnent; si vero pugnare videantur, prior revocatus censetur.
469. Dico IL Codicilli alii sunt scripti, alii nuncupativi ; scripti dicuntur,
qui scriptura fiunt, L. fin. §. fin. C. h. t. contra nuncupativi, dum quis,
præsentibus quinque testibus voluntatem suam declarat viva voce. Tametsi
vero codicilli nuncupativi dari non posse videantur ; cum parlim vocis
significatio obstet, partim pr. Inst. h. t. ubi scriptorum tantum codicillorum
fit mentio; si tamen spectetur introductio, etiam nuncupativi locum ha­
bent ; postquam enim semel codicilli valcre jussi, nihil obstat, quo minus
quis etiam voce codicillari possit.
Porro codicilli tam nuncupativi, quam scripti rursus alii sunt testamen­
tarii, qui fiunt, el subsistunt cum testamento, L: 14. 18. ff. h. t. Hiquelestamentum vel præcedcre possunt, quo casu olim expresse confirmari debe­
bant per testamentum subsequens, L. 5. ff. h. t. hodie tamen subsistunt, licet
non expresse confirmati, modo nihil ipsis contrarium extet in testamento,
§. I. Inst. h. t. vel etiam possunt testamentum subsequi ad hoc explican­
dum, supplendum, mutandum. Alii non testamentarii; sive sine te­
stamento, quo casu per codicillos tantum designantur legata, quæ hæres ab
intestato succedens debeat solvere; vel hæreditas indirecte, scilicet fidei­
commissum, quod hæres ab intestato restituere debeat, detracta prius
Trebellianica. Testamentarii vires suas habent a testamento, ab coque depen­
dent, L. 3. §. ult. L. 16. ff. h. t. alii sua virtute subsistunt; et hæres ab
intestato in his relicta præstare tenetur, L. 16. cit.
Demum testamentis adjici solet clausula codicillaris in subsidium, e.ique
gemina, ut 1°. .St testamentum non valebit tanquam testamentum , volo illwl
valere jure codicillorum, L. 91. §. fin. ff. de Legat. 2. L. fin. C. de Codicill.
Vel 2°. Volo, ul valeat testamentum oinni meliori modo, aut jure cujuscumque
ultimee voluntatis, tel alterius dispositionis. LL.citt. Utraque clausula ee

..'V*'"

u

r ·<;

J

■■■■■■

..

-r ·£* -ΛΪ* '

1

DISSERTATIO V.
DE OBLIGATIONIBUS O ItT IS EX UOATllACTI BUS.

Postquam

acquirendi ; ad jus ad

sonam

in Inst,

Imperator

nobis

rem

obligatam

progreditur.

rem

ad

faciendum, patiendum,

de juribiis

egisset

sequitur,

ad

puta,

præstandarn,

competens;

sit

vero cum

Hoc

omne

lüm

i:e,

in

de

facultas

modis

in

per­

dandum aliquid,

ad rem

jus

ex aliqua

obligatione nasci.

obligatio

In genere vero
quid,

vel

el.lrg.

faciendum,

pr. Inst. h. t·.

partim positivo

pracise ex

jure

est

quasi

necessitate

Vinculum

naturali ; alia

adstringitur,

illud

vero

oritur;

humano, civili

quo quis

vinculum ,

juris

cicilis,

cum

L.

partim

ad

3.

naturalis,

inde obligatio alia est

si quis, citra æquitalem

ff. de constit. pecun.;

alia

mixta,

naturali et civili ad præslandum quid adstringitur.

Λ.

jure naturali,

dum quis

si

naturalem ,

ex sola juris civilis auctoritate adstringitur ad præslandum aliquid, §. 1.

de Excepi. L.

ali­

ff. de O. et

3.
ex

dandum

jure

Inst.

utroque

Unde obligationes omnes

exæquitate vel lege sunt. Nihilominus

ObDgationum

diate,

aliæ

æquitate

ex

quin factum aliud

naturali,

interveniat ; aliæ

vel

mediate,

facto obligatorio. Hoc vero vel licitum esse potest,
dicitur

delictum,

vel pactum ;

unde

accedente et mediante

vel illicitum. Si

et natis

inde

videbimur,dum hic a

de justitia;

partim,

nos, illis

obligationibus

quantum ad cos

hic praetermissis,

immorabimur.

trita Theologorum via recedimus,

agunt,

quatenus

pertinent, veniam petimus;

ad

Quod

cum

aberret ;

culpandi

transferantur

id ante traditionem

L. Traditionibus,

fiat,

illam Theolo­

siquidem vulgatum sit,

eos

plerisque non

solis con­

modos transferendi rerum dominia

haud esse essentiale contractibus , ut per

in

si

perti­

qui sub ca ratione

libereque edicimus, commuuem

gorum viam nobis probari non posse,

ni. p. 2.

illicitumi

tractat. Cætcrum cum obligationes

attineant Theologos;

agant, ubi

de contractibus

imme­

obligatio ex delicio; si licitum, conventio,
obligatio ex pacto, quo contractus perlinent; de quibus

ex delicto partim non

tractibus,

oriuntur

et nascens hinc

proinde Imperator ex ordine in Institutis

nent, de his

lege civili

dominia,

c.

de Pact.

19

cum

Dl. OBLIGA l'IÙMBVS ORIIS EX CONTRACTIBUS.

CAPUT I.
DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

Huc revocamus naturam contractus ct divisionem ; causam efficientem,
sive personas contrahentes ; causam formalem et materialem ; obligationem
p nes land i in contractibus casum, culpam, dolum ; quæ singula sequentibus
ordine articulis exponenda.

ARTICULI S I.
QUID SIT PACTVM ET CONTRACTUS? QUÆ PACTORUM ET CONTRACTUUM DIVISIO?

QU.E CONTRACTUUM SUBSTANTIALIA, ET NATURALIA?

i

t.>

r

•470. Dico 1. Pactum est plurium in idem placitum consensus, obligatio­
nem justitia- pariens. Eadem etiam contractus definitio sit. Etsi enim olim
distinctio fieret inter pactum nudum, et contractum, ac priori negaretur
actio civilis; tamen istud discrimen usum hodie non habet; cum nunc etiam
es pactis nudis (id est, quæ in simplicibus conventionum finibus subsi­
stunt; sive quæ nec certum nomen habent, nec causam, traditione, aul
certa solemnitate firmantur) super re licita et honesta initis, valida de­
tur actio, quæ condictio cx moribus subin appellatur; hodieque pacta
ejusmodi vim habeant stipulationis, quæ non solum obligationem natura­
lem, sed et actionem civilem parit. Tam pacti igitur, quam contractus
essentia in consensu mutuo, externe expresso, sita est. Colligitur cx L. 7.
§* 1. et 2. ff. de Pact.
Dividitur vero pactum 1". in expressum, ct tacitum. Prius est, quod ver­
bis, scripto, aliove externo signo, mutuum consensum exprimente, fit.
Posterius est, quod fit consensu vel a jure ficto, vel præsumpto ex facto
aliquo. Sic tacite præsumitur remissum debitum, si debitori creditor
reddat chirographum. Non raro etiam cx patientia et taciturnitate con­
sensus præsumitur, juxta Reg. 4.3. in 6. qui tacet consentire videtur, quæ
regula tum maxime locum habet, quando consensus est favorabilis tacenti,
vel quando hic loqui tenetur ; alias in odiosis contraria obtinet regula,
scilicet 44. in 6. qui tacet non fatetur. Sicut autem facta tacita plerumque
constant consensu præsumpto; ita quasi contractus, dc quibus statim infra,
consensu ficto a jure.
2°. In publicum et privatum. Primum est, quod in utilitatem publicam a
personis scilicet publicis initum, ut sunt foedera, pax , induciæ, etc. Alte­
rum quod personæ private, vel, si etiam publicæ sint, utilitatis tamen pri­
vate causa ineunt.

171. Dico II. Contractus dividuntur 1”. in veros, ct quasi contractus. Veri
sunt, qui obligationem cx consensu vero, quem contrahentes sibi mutuo

DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

291

dant, producunt; dcquibus infra ac deinceps ex proposito agemus : quasi
contractus sunt, qui ex ficto, et a lege ex facto aliquo præsumpto consensu
obligationem pariunt, L. 13. §. /in. ff. commod. Tales recensentur sex Inst.
de Oblig. quæ quasi ex Conlr. : negotiorum gestio ; administratio tulelæ;
bonorum, el hæreditatis communio ; aditio hæreditatis; solutio indebiti.
Negotiorum gestio est quasi contractus, dum quis negotia alterius igno­
rantis sponte et gratis gercnda"suscipit, §. 1. Inst. h. t. fingit enim tunc
jusin hoc contractu consensisse ignorantem, quia et utilitas ei affertur, et
aliunde requum non est, quemquam cum alterius damno locupletiorem
fleri,quæ sunt fundamenta consensus præsurnpti. Ex hoc igitur consensu
licto et præsumpto nascitur utrimque obligatio, et actio negotiorum gesto­
rum , utrimque ad hæredes transiens, domino quidem di recta, prætoria
adversus negotiorum gestorem , ul rationes reddat; culpam præstet, regu­
lariter solum levem; aul latam tantum, si res cæteroquin peri isset; levis­
simam vero tunc solummodo, si se aliis prælulerit. Negotiorum gestori
e contra actio contraria oritur, ut præsletur indemnis, cum æquum sit, ut
beneficium suo auctori damnosum non sit, L. 2. in fin. L. 19. §. pen. ff. de
Negot. gest. Secus tamen est, si quis inviti el nolentis negotia gerat ; tunc
enim, quia consensus præsumptus et fictus locum non habet, suum sibi dam­
num imputare debet negotiorum gestor.
Administratio tutelœ est quasi contractus , ficto consensu a jure, quo
tutor, pupilli rerumque pupillarium curam suscipiendo, se pupillo obligat,
ad dandas huic administrationis rationes, exactamque diligentiam ( tutor
enim ad præstandam culpam levem tenetur, L. 23. ff. de R. I. quin levis­
simam, si se in officium tutoris inlruserit, §. 1. Inst. desatisd. Tut. ) pupillus
contra tutori ad indemnitatem præstandam obligatur. Unde et ex hoc quasi
contractu duplex oritur actio , directa pupillo adversus tutorem , contraria
tutori adversus pupillum. Recole dicta de Tutor. Diss. III. de dom. pupill.
Communio rerum et hæreditatis equidem proprie loquendo ad quasi con­
tractus non perlinent, sed sunt rectius jus in re communi, vel hæreditate ;
recte tamen rerum communium , vel hæreditatis administrator quasi con­
traxisse videtur, ac primo obligasse sernet ad rationes reddendas, ac rem
communem dividendam ; deinde et obligasse cohærcdem ; aut socium ad
praestationes personales, §. 4. Inst. h. t. Ex hoc quasi contractu duplex
nascitur actio ; ex communione rerum actio communi dividundo; ex com­
munione hæreditatis actio familial herciscundœ.
Hæreditatis aditio quasi contractus est, quo is , qui adit hæredifatem ,
cum legatariis ac fideicommissariis contraxisse, seque obligasse censetur
ad praestanda et legata et fideicommissa, §. 5. Inst. de Oblig. quæ quasi ex
Contr. Dixi : legatariis ac fideicommissariis, non autem cum creditoribus
defuncti; his enim ex contractu vero obstringitur, quem defunctus cum
suis creditoribus iniit; cum enim hæres, utpote succedens in locum
et jus defuncti universum, hujus personam repræscnlct, iisdem, quibus
ille, contractibus ac obligationibus tenetur. Unde creditores hæredcm ,
non ex quasi contractu aditionis, sed directe ex facto defundi conveniunt,
L. VA.ff.de 0. et A.junct. Nov. 48. Prœf. v. cum utique. Legatariis vero ac
fideicommissariis cx quasi contractu aditionis oritur actio personalis ex te­
stamento, qua adversus hæredcm post aditionem agunt, ul præstet legata

DE OBLTGATIOMBlS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

ac fideicommissa cum accessionibus; ilemque usuris a tempore mor®, ac
damna, el culpam levissimam,
47. §. pen.ff. de Legat. 1. §.'ό. Instil, h.t.
Solutio indebiti quasi contractus ordine sextus est, quo quis ex errore
facti, alteri pariter erranti id, quod naturaliter indebitum erat, solvens,
alterum ad restitutionem obligasse censetur, §. G. Inst. h. t. Fundamentum
hujus quasi contractus est solutio facta ex errore, facti; quia scilicet nemo
censetur jactare suum ; ac nemo Heri locupletior debet cum alterius damno.
I nde taliter solventi nascitur actio personalis, condictio indebiti, qua acci­
pientem. ejusque hæredem convenit, ut ita solutum cum accessionibus ct
frudibus restituat. L. Io. §. u. ff. de Condici, indeb.
It vero actione illa repeti solutum possit, requiritur 1°. ut solvens ena­
verit in causa, putans erronee, se ex aliquo titulo obligatum esse. Si
enim, sciens se nihil debere, tamen solverit, donasse censetur, L. 53. ff.de
II. I. cujus per errorem dati repetitio est, ejus consulto dati donatio est. 2°. Ut
etiam accipiens in errore versetur; si enim hic sciat, nihil sibi deberi, ac
tamen tanquam debitum accipiat, ex delicto et injusta acceptione ad re­
stituendum tenetur.ac condictione furtiva conveniri potest. 3°. Ut solutum
nullo jure sit debitum ; si enim jure naturali debeatur, etsi non jure civili,
repeti non potest, L. 13. 19. 38. ff. de Condiet, indeb. Unde hanc regulam
arguunt Jurisconsulti : Si solutum errore facti repeti non possit, nullam
fuisse obligationem solvendi naturalem ; vel, si quee fuerit, juris dispositione
sublatam fuisse. 4°. Ut solutum fuerit errore facti ; nam qui solvit ignorantia
juris, cum talis scienti æquiparetur in jure, ideoque donasse censeatur,
solutum non repetit, L. 10. C. L. 9. ff. de I. et F. 1. nisi persona sit, in qua
toleratur juris ignorantia, ut minor , mulier, etc. L. 9. cit.
His quasi contractibus adnumerari solent alii, etsi ab Imperatore non
nominati, ut finium regundorum, quando hi in prædiis rusticis confusi
sunt; nam in urbanis potius, novi operis nuntiatio locum habet. Item,
detentio rei, in quam alter jus habet, quæ huic actionem personalem ad
exhibendum fundat. Prætcrea litis contestatio, quæ est judicii fundamen­
tum . per petitionem actoris, el responsionem rei animo litigandi. Unde
inter hos quasi contrahitur, L. 3. §.11. ff. de pecul. ut neuter, invito altero,
recedere |>ossit, nisi ceu litigator temerarius ad damna et expensas compen­
sandas adversario condemnari velit. Ac demum varia officia judicis,
medici, etc.,etsi enim reipsa non inierint contractum verum; per ipsam
tamen hujusmodi susceptionem officii, finguntur contrahere cum Repu­
blic». et huic obligari.
472. Dito III. Contractus prætcrea varie subdividuntur. Ac quidem prin­
cipaliter, et
1°. In nominatos, el innominatos. .Nominati sunt, qui proprium, ac spe­
ciale nomen in jure obtinent, ut, emptio, locatio, commodatum, societas, etc.
uctionemquc specialem producunt, ut emptio actionem empti. Hoc sensu
alii breviter contractus nominatos sic definiunt : qui nomen et causamsimul
habent. Cæteri, qui proprium nomen non possident, sive qui civilem causam
tantum sine nomine, innominati dicuntur, suntque hi quatuor : Do, ut des:
facio, ut facias : do, ut facias : facio, ut des. Unde cognoscitur, contractus
innominatos reales esse, quod, præter consensum mutuum, dationem, aut

•Λ

DE CONTRACTIDUS IN GENEUR,

20$

factionem aliquam ox parle uniue contrahentium requirant. Unbent hoc
speciale, ut in iispcvnitere liceat, hoc est, resilire, el suum repetere illi,
qui implevit; licet, qui accepit, neque in mora, neque in culpa sit, el para­
tus etiam sua ex parte implere ; ut, si dedero tibi 1,000. ut pro rne Romam
eas, possum pœnitere, antequam iveris; refusis tamen expensis, si quas
jam intuitu itineris fecisses. L. a. ff. de Condiet, cans. dat.
2°. In unilaterales, ac bilaterales. Unilaterales vocantur, qui unam tan­
tum contrahentium partem obligant, conlraqhe illam actionem dant. Hujus­
modi sunt, mutuum, stipulatio, litterarum obligatio, aditio hæreditatis,
solutio indebiti, ac contractus innominati omnes : bilaterales sunt, qui
utramque contrahentium pariem obligant. Equidem non desunt, qui con­
tractus omnes bilaterales esse contendunt ; nullum vero unilateralem ; quia,
inquiunt, in stipulatione etiam stipulator tenetur ad implendam conditio­
nem, si quæ adjecta fuerit : in mutuo tenetur mutuans de evictione, atque
nt non repetat ante tempus conventum, etc. Verum cum stipulationi conditio
sit plane extrinseca et adjecta per accidens, in mutuo nequidem sit proprie
locus evictioni ; non est, quod a communi divisione recedatur.
3°. In onerosos, et lucrativos. Priores sunt, quibus utrique contrahentium
parti onus imponitur præstandi quid, ut'in emptione, venditione, permuta­
tione : posteriores, qui unam tantummodo partem gr avant ; qualos plerum­
que sunt unilaterales. Sic stipulatio stipulatori lucrosa est.
•1°. In contractus bonæ fidei, ac stricti juris. Bonæ fidei hic dicuntur, non
a bona conscientia, sed benigna interpretatione ex æquo et bono concepta,
quam hi contractus admittunt, licet illud verbis expressum non sit. In his
judex, quin necesse habeat strictis contrahentium verbis insistere, ex æquo
et bono potest quid adjudicare alteri. Sit exemplum : emisti equum, fræno
et ephippio instructum , censeris etiam emisse frænum et ephippium , licet
de hoc expresse conventum non sit. Tales sunt contractus empti, venditi,
locati, conducti, commodati, negotiorum gestorum , mandati, depositi,
pignoris, tutelæ, pro socio, permutationis, §. 28. Inst. de J.-l. Item , con­
tractus bilaterales, el eonsensuales omnes : pariter æstimatorius; ac ex
consuetudine innominati, cum hodierno usu bilaterales sint, et quasi con­
tractus ex hæreditatis, aut rerum singularium communione resultans. Deni­
que et contractus, qui vel sub enarratis implicite continentur; ut emphytcuseos, qui ad locationem, conductionem ; sequestrationis, qui ad depositum
refertur; vel iis per modum pacti accessorii inhiberent, cum accessorium sui
principalis naturam sequatur. Cæteri stricti juris sunt, id est, striclæ inter­
pretationis secundum verba expressa. Tales sunt : mutuum, stipulatio,
donatio (si tamen inter contractus locum habeat) solutio indebiti, contra­
ctus unilaterales ; et speciato jure civili (nam aliud ex dictis est de consuetu­
dine) contractus innominati.
f>°. A modo perficiendi contractus, in eonsensuales, reales, verbales, litte­
rales; tot enim modis perfici possunt: 1. Enim aliqui perficiuntur sido
consensu, suntque illi, qui ad substantiam suam nec certam verborum for­
mam, ac scripturam, nec rei traditionem requirunt, quales sunt, socie­
tatis, emptionis, venditionis, locationis, mandati, ac celeri plerique qui a
realibus distincti. Qui proinde eonsensuales dicuntur. 2. Alii re, qui ad sub­
stantiam suam rei traditionem requirunt, ut ante hanc non pariant obliga-

294

s

DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

tionem, ut mutui, commodati, depositi, pignoris, pr. et §. seqq, Inst. h. I.
Quibus addi solet contractus precarii. Hi proinde reales appellantur.
3. l erô/s, qui stipulato limit, unius scilicet contrahentium interrogatione,ac
responsione alterius, vehit si dicas Caio : Spondes mihi 100.? isquo respon­
deat: Spondeo. Hi igitur contractus verbales sunt. 4. Scriptura, vel ex libera
sic contrahentium voluntate; vel ipsa dispositione legis; talis est e. g. donatio
summe exigentis insinuationem apud judicem. Huic postremæ contractuum
divisioni maxime insistit Imperator in Instit. eoque duce passim ci vilistæ.
473. Dico IV. In contractibus præterea tria praecipue discerni debent :
substantialia, naturalia, accidentalia.
Substantialia sunt. quæ formam et essentiam cujusque contractus consti­
tuunt, ut sine iis. subsistere non possint. Ita in omni contractu se habet
ulriusqueconsensus : in stipulatione interrogatio unius, et responsio alte­
rius in continenti subsequens : in emptione venditione pretium et merx,
Unde substantialia, salvo contractu , a contrahentibus mutari non possunt.
Naturalia sunt, qua? adesse solent, et tacite insunt contractui, etsi expressa
non sint. Hæc possunt ex pacto convenientium removeri, salvo nihilominus
manente contractu. Sic venditor ex natura venditionis tenetur emptori de
evictione , si res ab aliquo tertio vindicata fuerit, L. ex empto II. ff. de Aci,
empt. et tamen paries conventione obligationem evictionis tollere possunt,
L. ead. §. 18. Similiter in contractu depositi culpa lata ; in locato levis ; in
commodato levissima præslanda est ; conveniri tamen potest, ut vel major
culpa, vel minor prœstetur. C. un. de Cammod. L. 1. §. 6. ff. Depositi,
Accidentalia sunt, quæadesse, vel abesse possunt, nec ordinarie contra­
ctui insunt, ut arrhœ in emptione et venditione; addictio in diem. etc. El
huc pertinet vulgatum illud : Pacta dant legem contractui. L. 23. ff. de R. J.
L. 52. ff. de U. 0.
ARTICULUS IL
QUINAM CONTRAHERE POSSINT? ANNON

PUPILLI,

MINORES

CITRA

AUCTORITATEM

TUTORUM, CURATORUM CONTRAHENTES OBLIGENTUR NATURALITER?

474. Dico I. Contractus inire possunt generaliter omnes, qui liberum
præslare consensum possunt, nec a jure prohibentur. Prob. A jure enim na­
turali præcise ex parte contrahentis plus non exigitur, quam praestitus libere
consensus; nisi igitur prohibeatur a jure positivo talis contrahere, nihil
obstat , quo minus pacisci et contrahere possit. Prohibentur vero 1°. jure
canonico, Prælati et administratores Ecclesiarum, rernmquc ad has perli­
nentium sine solemnitatibus, ut suo loco diximus : item Religiosi circa res
temporales sine Superioris consensu, tum quia non habent proprium velle
et nolle, c. 2. de Testam, in G. tum quia sine Superioris consensu nihil dare,
aut recipere possunt, obstante voto paupertatis. 2°. Jure civili, praeter ser­
vos, L. 14. ff.de O. et A. prohibentur I. prodigi declarati, quibus a Magi­
stratu adempta bonorum administratio. L. G. ff. de Γ. 0. 2. pupilli, minores,
liliifamilias, sub certis limitationibus , de quibus proin partira hoc, partira
sequenti Ari.

295

■Vm. Dico II. Pupillus ex contractu sine tutoris sui auctoritate inito, si
non sil factus ditior, nec usus dolo, probabilius nequidem contrahit obliga­
tionem naturalem el in conscientia. Ita communior hodie contra multos.
Dixi autem 1“. sine tutoris sui auctoritate ; si enira tutore careat, sitque
infante major,certum est, eum obligari naturaliter ; jura enim, quæactus
pupilli irritant, supponunt tutorem fuisse constitutum; salva tamen læso
tunc manet restitutio in integrum. 2°. Sinon factus ditior, tunc enim enmdem obligari naturaliter juris clari est, L. 1. pr. L. 5. §. 1. ff. de Author, et
Cons. Tutor. 3°. Nec usus dolo; tum enim æque certum , eum non tantum
naturaliter, sed etiam civiliter obligari, L. 1. §. 15. ff. Depositi. Sed et
istud hic extra controversiam est, non obligari naturaliter pupillum (idem
est de iis, qui sub curalela sunt ) si cum tutore proprio sine auctoritate alte­
rius contutoris, vel judicis contraxerit, L. 4G. ff. de contrah. empt. Nunc
Prob. I. Juris textibus claris : L. 59. ff. de O. et A. ubi : Pupillus mutuam
pecuniam accipiendo , ne quidem jure naturali obligatur. Item L. 41. ff. de
Condiet, indeb. ubi : Quod pupillus sine tutoris auctoritate stipulanti promi­
serit, solverit, repetitio est ; quia nec natura debet ; ergo non obligatur natu­
raliter; quod enim naturaliter debetur , et solutum est, repeti non potest.
L. 10. ff. de 0. et A. Adde L. 29. ff. de Condiet, indeb. ubi pariter : Interdum
persona locum facit repetitioni, ut puta, si pupillus, sine tutoris auctori­
tate, vel furiosus, vel is, cui bonis interdictum est, solverit; nam in his
personis generaliter repetitioni locum esse, non ambigitur. Confer rursus,
quæ Art. præc. de solutione indebiti diximus.
Prob. II. Leges irritantes contractus pupilli intendebant consulere pupil­
lis, el cavere eorum indemnitati : atqui parum iis consuluissent, nec suf­
ficienter eorum cavissent indemnitati, si solam obligationem civilem , non
etiam naturalem in pupillo sustulissent, quæ fortius obligat ; et quid proin
iis prodesset, si in conscientia obligati manerent, etsi per actionem civilem
a parte altera cogi in judicio non possint?
Neque dicas : prodesse iis satis, cum excipere possint, si conveniantur ab
altero; vel petere in judicio restitutionem in integrum, et sic se ab obliga­
tione naturali liberare; nam primo casu igitur, quo pupillus non conveni­
retur a parte altera, teneretur implere obligationem. Ac licet solutum
repetere possit per actionem, imponitur tamen ipsi necessitas contendendi
in judicio, quod ipsum onere, et damno non caret. Deinde ncc per restitu­
tionem in integrum salis cautum pupillo esset, tum ex eadem ratione data;
tum, quia prœstat jura sua intacta servare, quam post vulneratam causam
remedium queerere.
Prob. III. Contractus pupilli debet esse auctoritate tutoris et aliquando
judicis informatus ; ergo sine hac etiam pro foro interno nullus erit, utpole
sua forma destitutus, sicut testamentum et matrimonium celebrata sine te­
stium præsentia.
476.Dico III. Minor sine curatore, si quem habet, contrahens circa bona
sua,pariter invalide agit, ut nequidem contrahat obligationem naturalem
clin conscientia, quamvis alterum obliget sibi, si rem suam faciat melio­
rem; sicut nimirum de pupillo dictum.

206

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

Prob. Quia videlicet curator non minus datur a jure rebus minoris, quam
tutor rebus pupilli, ne illis laniatur.
Dixi : circa bona sua: nam personaliter obligare se potest valide et ad
actiones personales, L. 101. ff. de F. 0. quando nimirum obligatio persona­
lis non tendit ad alienationem rerum, et terminative realis non est : hinc
minor valide contrahit sponsalia et matrimonium ; valide emittit professio­
nem religiosam ; et ad operas personales se obligat ; nam curator non per­
sonae , sed rebus primario datur. Nov. 117. cap. I.

-

r

t>

Js

477. Obj. I.cont. Concl. IL Jura allegata loquuntur de pupillo infante, vel
infantiæ proximo, qui ob defectum deliberati et veri consensus, nec naturali­
ter obligari potest ; aliter vero dicendum de pupillo pubertati proximo ; ergo.
R. A'. Ant. Jura generaliter loquentia generaliter intelligenda sunt. Quin
longe verosimilius est, Jurisconsultos loqui de eo, de quo poterat esse du­
bium, an naturaliter obligetur ; verumtamen dubium de pupillo infante,
vel adhuc carente sufficiente rationis usu esse non poterat, cum certum sit,
eum obligari naturaliter non posse ; at dubium esse poterat de pupillo pu­
bertati propiore.
Inst. 1. Ad obligationem naturalem inducendam sufficit consensus liber,
L. 95. ff. de sol ut : atqui hunc ponere potest pupillus pubertati proximus;
ergo.
R. D. M. Consensus liber, si jus aliud præterea non requirat C. si requi­
rat A’. Tunc consensus debet esse liber, et legitimus; at jus ad contractum
pupilli auctoritatem tutoris exigit. Unde relorsio est in eo, qui matrimonium
contrahit eum impedimento dirimente juris Ecclesiastici, clandestino ; in
professione religiosa ante 16. ætatis annum.
Inst. 2. §. 2. Inst. quib. alienare lie. dicitur, quod pupillus, dans mutuas
pecunias sine auctoritate tutoris sui. possit eas vindicare, si adhuc ex­
tent , vel, si non extent, condicere ; ergo accipiens mutuas pecunias a pu­
pillo potest eas retinere, nisi per actionem civilem eas cogatur reddere. Subs.
Atqui jus retinendi id, quod traditum est, supponit contractum jure naturali
subsistere ; ergo.
R. A*. Cons. Non enim repugnat per actionem civilem repetere, quod
quis naturaliter debet. Deinde permisso, quod in mutuatario non detur
obligatio naturalis reddendi mutuum non petenti ; non tamen proplerea
sequitur, dari obligationem naturalem in mutuante, inhabililato a jure ad
mutuum dandum; quia non repugnat istud a jure dari sine obligatione na­
turali mutuum dantis. Neque demum jus retinendi est effectus necessario
connexus cum obligatione naturali mutua, ut merito notat Pichler hic.
478. Obj. II. Fidejussor pro pupillo obligatur naturaliter et in conscien­
tia , L. 42. ff. de Jurejur. : atqui fidejussor non obligaretur, nisi etiam
obligaretur pupillus, arg. L. 16. §. 3. ff. de Fidejussorib.
R. 1°. Argumentum a fidejussore pupilli probat nimium, videlicet pupil­
lum etiam obligari civiliter, quia et sic ejus fidejussor obligatur.
R. 2”. D. ΛΙ. Fidejussor pro pupillo obligatur obligatione principali el per­
sonali C. obligatione accessoria, id est, obligatur ideo, quia obligatur pu­
pillus. pro quo fidejubet. .V, Sic D. min. et A'. Cons. Fidejussorem obligat

, t?►* ·
DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

297

lex, quia fidejubet pro tali, quem scire debebat non obligari. Aliter respon­
dent alii: 1). min. Nisi etiam obligaretur pupillus vel vere, vel licte C. vere
.V. Juxta hos, (piando agitur dc tertio vel obligando, vel liberando, ejusve
favore, vel præjudicio pupillus fingitur esse obligatus; quia leges pupillo
tantum favere volunt ; aliis autem nec prodesse, nec obesse ; sicque valide
pro pupillo intercedit fidejussor; quia, cum fidejussio alias supponat obli­
gatum alterum, ut proinde hoc casu subsistat fidejussio, fingitur pupillus
obligatus. El vero fictiones ejusmodi in jure non raræsunt ; sic jura consen­
sum pupilli fingunt in quasi contractu tutcke,rei, vel hæreditatis commu­
nis administratione, negotiorum pupillarium gestione, §. 2. Inst. de Obi.
quæ quasi ex Conlr. L. 1. //’. de contr. Tut. et utili Act. L. G. pr. de negot.
ysl. dc.
Inst. 1. Fidejussor non in plus obligari, sive in duriorem causam accipi,
; quam ejus principalis, arg. variis LL.; ergo si fidejussor obligatur na­
turaliter, etiam sic obligatur pupillus.
R. 1°. Ergo si fidejussor obligatur civiliter, etiam pupillus. Unde nolint,
velint adversarii, aliquam ex datis ante responsionibus ipsi amplecti
debent. Proin
R. 2°. D. Ant. Non potest in plus obligari extensive, sive in majorem sum< mam,quam principalis C. intensive , sive obligatione fortiori Ar. vel subd.
niante: quando obligatur obligatione, vere accessoria C. quando principali
■ .V.Tunc enim hic solus obligatur. At sic obligatur fidejussor pupilli; sicut
nimirum contractus bilateralis cum pupillo a majorenni initus claudicat,
valetque ex parle majorerons, huneque obligat, non autem pupillum; sic
e\ speciali juris dispositione, valet fidejussio, obligalque fidejussorem , licet
nûn pupillum. Unde vulgare illud : Fidejussor non potest in plus obligari,
quam principalis, procedit ex supposito, si principalis vere talis adsit, hoc
est, si is, pro quo quis fidejubendo intercedit, obligetur; tunc enim fide­
jussor nequit per se loquendo in plus obligari.
Inst. 2. Omnes exceptiones, quæ competunt principali, competunt etiam
ejus fidejussori, L. 19. ff. de Except. ; ergo si pupillus haberet exceptionem ,
qua lutus foret, deberet ea etiam competere ejusdem fidejussori ; ergo cum
huic nulla competat, signum, quod nec pupillo aliqua competat.
R. i°. D. Jnt. Exceptiones reales, vel etiam personales, si alias ipsi
principali non prodessent, competunt etiam fidejussori C. mere perso­
nales .V. Exceptiones reales, ut senatusconsulti Macedonian!, Velleiani
competere etiam fidejussoribus, certum est, quia conveniuntur ex illa ipsa
causa,cui talis exceptio concessa est, et quia alioquin prædictæ personales
exceptiones fierent ipsi principali inutiles, quo casu etiam privilegia perso­
nalia extendi possunt. Exceptiones contra mere personales, quæ ob qualita­
tem mere personalem concessæ sunt, quales sunt, exceptio beneficii compe­
tenti® parentibus, sociis, conjugibus, militi, clerico, patrono, bonis
cedenti, item exceptio pupillo obætatem pupillarem data, non extenduntur
ad alios, praesertim dum pupillus non habet, quod metuat, suum privile­
gium inutile sibi futurum esse, quia a fidejussore æque parum, quam a
principali creditore ex suo contractu sine suo tutore inito conveniri potest.
!
R.2*. .V. et ult. Cons, quia obligatio fidejussoris hic non est accessoria,
sed principalis.

I

!. ï

298

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS,

Inst. 3. L. 23. ff. de Fidejuss. dicitur : S/ quis pro pupillo sine lutaris
auctoritate obligato, prodigave, vel furioso fidejusserit, magis est, ut riwn
subveniatur, quoniam his mandati actio non competit. In hae lege dicitur
pupillus sine auctoritate tutoris obligatus ; ergo.
R. D. Pupillus locupletior factus C. secus .V. Lex 25. loquitur de pupillo,
prodigo, et furioso ex negotio ab alio gesto locupletioribus factis; et sensus
legis est ; si pupillus, prodigus, aut furiosus ex quasi contractu sine tutoris,
vel curatoris auctoritate obligatus sit (quo casu jure obligati et civiliter dicun­
tur, L. 46. ff. de 0. et .1. ) tunc etiam pro his valide intercedit fidejussor,
quod etiam clare asseritur L. 70. §. 4. ff. de Fidejussor. Fidejussori tamen
non subvenitur actione mandati, quæ alias competit fidejubentibus conlia
debitores, pro quibus fidejusserunt, et solverunt, ex ratione, quod manda­
tum sit verus contractus; ex vero autem contractu prodigus, furiosus et
pupillus, licet locupletiores facti, non obligantur civiliter, nec contra illos
actio ex contractu datur, sed ex rescripto D. Pii, sive condictio ex lege;
vel etiam negotiorum gestorum actio, quatenus utiliter fidejubendo illorum
gesta negotia dicuntur, compotit. Confirmat responsionem supra datam
elegantissimus Gothofredls in L. 23. notans : verus sensus est, pro pupillo,
furioso et prodigo sine tutore jure obligatis recte intervenit fidejussor.

479. Obj. 111. Pupillus potest novare alterius obligationem. Item, pupilli
obligatio novari, et in constitutum deduci potest, L. 1. §. l.£. 9. ff.dt
Novat.; ergo saltem , ut quidem L. I. cit. diserte dicitur, obligatur naturaliter ; novatio enim est prioris debili in aliam obligationem, vel naturalem,
vel civilem transfusio.
R. D. Ant. Potest novare obligationem alterius novatione perfecta, ea
scilicet, quæ habeat vim perimendi obligationem antiquam, et suscipiendi
novam N. imperfecta, h. e. quæ habeat tantum vim perimendi obligatio­
nem antiquam, quin suscipiatur nova C. Nam , ut dicitur §. 3. Inst. quib.
mod. toll, obiig. Sœpe novationis jure prior obligatio tollitur, et tamen nota
non substituitur; ac : prior obligatio tollitur, licet posterior stipulatio sit
inutilis, et signanter aflertur exemplum pupilli. Cæterum pupillum sine
auctoritate tutoris inhabilem esse ad perfecte novandum, tum ex modo
cit. Inst. tum præsertim ex L. 22. ff. de Novat, constat. Eodem modo
responde ad casum, si pupillus loco alterius se soluturum constituat. Si qui>
vero alius loco pupilli se soluturum constituat, obligabitur eo modo, quo
pupilli fidejussor.
480. Obj. IV. Variæ leges supponunt, pupillum ex contractu mutui obli­
gari naturaliter; ergo. Prob. Ant. 1°. L. 21. ff. ad L. Falcid. ponitur hic
casus : Titio pupillo mutuos dedi 100. Dein condidi testamentum, ac pu­
pillo lego domum meam sub conditione, si hæredi meo præsliterit illos 100.,
(liciturquc 1. quod pupillus præslaudo hos 1OO. et conditioni pareat, et libe­
retur naturali obligatione; 2. quod pupillus, si etiam repudiet legatum
domus, vel alterius rei specifice legatæ, hæcque pereat, non possit illos 100.:
repetere ; et 3. quod hæres taliter a pupillo solutum imputare debeat in Fal­
cidiam, cum tamen, quod revera non est debitum, sed solum conditionis
implendæ causa hæredi præstitum, in Falcidiam non imputetur, L. 29. ff.

DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

299

«A;ergo vere obligatur pupillus ; alias enim non posset dici se liberare ab
obligatione naturali ; privatio enim supponit habitum ; denegaretur repe­
titio soluti, nec imputaretur in Falcidiam.
*. Ex L. fin. /f. de Jurejur. ubi : Si pupillus juraverit, se dare non oporItrt, naturalis obligatio hac pactione tolletur, et soluta pecunia repeti
ptrrit; ergo pupillus habere obligationem naturalem supponitur, quam
juramentoextinguil, vel ad quid opus esset juramento?
3*. L. 25. ff. quando dies legator. Papinianus docet, valere legatum de-biti,quod pupillus debet ex mutuo, præstandi legatario, si testator verbo
ftpilli naturalem obligationem , et futuram solutionem cogitavit ; ergo.
1°. L. 64. (f. ad senatusconsulti Trebell. Jurisconsultus ait, quod fideicom­
missarius, cui hæreditas pupilli restituta fuit, si solvat creditori mutuam
pecuniam a pupillo sine tutoris auctoritate acceptam , non repetet ; ac ratio­
nem addit : quia naturalis obligatio a pupillo in fideicommissarium trans­
ita intelligitur; ergo.
R- .V. Ant. Ad prob. P®. R. D. Cons. Ergo obligatur, si inde factus fuerit
locupletior C. si non Ar. In cit. L. pupillus debet numerare 100. vel per
modumpurte conditionis, si velit oblinere legatum; vel simul ex obliga­
tione naturali, si ex illis 100. factus locupletior. Imo lex de casu procedit,
Ffactus locupletior; nam agit de pupillo, qui mutuum accepit, ex quo
regulariter fit locupletior mutuatarius ; non enim dilapidatio præsumilur :
et vero vel hoc, vel simili modo debent hanc legem nobiscum accipere
adversarii, ne alioquin aperte pugnet cum L. 41. ff. de condiet, indeb. quæ
diserte pupillo concedit repetitionem soluti, ei, ul volunt adversarii in hac
lege denegatam.
Adprob. 2“". R. N. Cons. Hæc enim : naturalis obligatio hac pactione
'dldur, si legem bene attendimus, fidejussorem pupilli respiciunt ; casus
enim legis hic est : Creditor de mutua pecunia contra pupillum conten­
debat, huic juramentum deferens : juravit pupillus, se dare non oportere.
Creditor igitur eamdem pecuniam a pupilli fidejussore petit; ac proinde
çiæritiir : an excludendus sit, scilicet -creditor respectu fidejussoris,
exceptione jurisjurandi, scilicet a pupillo præstili ? el respondetur : si hoc
jen«ujuraverit pupillus, quod ideo dare non oporteat , quia plane pecuniam
mutuam non accepit ; aut quia pacto de non petendo, vel alia exceptione
reali tutus est, hoc quoque prosit fidejussori, sicque naturalis obligatio
fidejussoris de quo quærebatur) hac pactione tollatur; si vero hoc sensu
juraverit, quod nihil debeat ob suum privilegium , quo sine auctoritate
iuloris tfôn obligatur, hoc nihil prosit fidejussori; quia, ut dictum, hoc
privilegium, vel hæc exceptio personalis est. Aut denique est dubium, an
ceperit quid pupillus nec ne, et tunc, quia creditor, deferendo juramentiim pupillo, quasi transegit, id quoque prosit fidejussori. Ut vides, ea
lesedeobligando, vel liberando fidejussore tantum agi.
Ad prob. 3,m. R. pariter N. Cons. Lex enim loquitur de casu , quo pupili accepit mutuum sine consensu tutoris, postea vero vel sui juris factus,
M ipse adhuc tutor contractum ratum habeat, ac solvat. Et hoc debitum
nditionatum vocat lex obligationem pupilli naturalem, solutionem futu­
ti·,; quia pupilli contractus saltem hoc operatur, ul, licet sit inefficax ad
venerandam obligationem ct debitum de præsenli ; possit tamen de futuro ,

1

··

S ‘J

S

I

I

300

* .-K» : .· γ4Κ·
/Ztk*

·■

PE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

si scilicet vel pupillus sui juris’ factus agnoscat ct ratum habeat debitumsolvendo, vel ipse adhuc tutor do novo consentiat. Ratio sic explicandi ex ipsi
lege sumitur; ait enim parte priore, hœredem nihil debere de pratsenti, quit
pupillus nihil debet hœredi ; at, si naturaliter obligaretur, haud dubio etiam
deberet de praesenti ; ergo para legis altera in dato sensu accipienda. Deinde
quia alias probaretur nimium, scilicet pupillum transferre dominium pretii
soluti inscio tutore irrevocabiliter, quod et contra leges apertas est, nec
sustinent adversarii.
Adprob. 41®. R. Legem intelligendam esse de pupillo, qui factus locuple­
tior, scilicet ex mutuo, ex quo juxta dicta superius, mutuatarius regulariter
fit locupletior. Praeterea ex textu apparet, non fuisse hic Jurisconsulto men­
tem respondere deobligatione pupilli , valeatne, vel non sed exponere viro
senatusconsulti Trebellianici ; itaque in pupillo obligationem aliquam
supposuit, quæ juxta leges, alias jure saltem naturali subsistit, qualis est
in pupillo qui locupletior factus. Eodem modo explicanda L. 3. ff. Coni·
modal. L. 44. ff. de solut. nimirum de pupillo locupletiore facto.
Dices : At L. 95. ff. de solut. et liberat, quæritur, an ante deductionem
Falcidiæ possim tanquam æs alienum a massa hæreditaria deducere 100.,
quos pupillo credidi, et respondetur, quod non solum in quantum pupillus
ex illis 100.
Ό. locupletior factus, sed solidum creditum possim retinere «
hæreditate; ergo pupillus, etiam non locupletior factus, fuit vere obli­
gatus.
R. Ύ. Cons. Privilegium enim pupilli mere personale est, cujus person®
tantum leges favere volunt; aliis vero nec prodesse ob pupillum, nec
obesse.

481. Obj. V. 1°. L. !.§.!. ff. Deposit, pupillus tenetur actione depositi;
ergo obligetur, necesse est. 2°. L. 101. ff. de V. 0. minores 25. annis se obli­
gare possunt ; ergo et pupilli. 3°. L. 3. C. de in integr. restit. min. minor
debet petere restitutionem in integrum ; ergo contractus ejus valuit; idemque de pupillo tenebit. 4°. Si pupillus contractum inivit sine auctoritate
tutoris, obligatur pupilli hæres ad contractum servandum : atqui hoc dici
non posset, si ipse pupilli contractus non valuisset.
Ad
R. Lex ipsa responsionem subministrat, et limitationem expri­
mit, si nempe dolum commiserit, tum enim obligari pupillum, ex ipsa
Conclus, constat, et L. 1. §. 15. ff. Depos. neque enim jura, dum alicui
favent, ideo fraudibus patrocinari volunt.
Ad 2om. D. Ant. Se obligare possunt ad mere personalia C. quand-)
agitur de alienatione rerum suarum A'. Responsio constat ex Conci. 11.
Ad 3““. R. D. Ant. Si contrahens minor curatorem non habuit C. si
habuit .V. Sed minor contrahens sine curatoris sui, quem habet, con­
sensu, agit invalide; neque tunc restituitur in integrum; sed declaratur
nullus fuisse. Ac eodem modo se res cum pupillo habet.
Ad 4"”. R. .V. min. Ut enim aliquoties dictum privilegium pupilli per­
sonale esi, hujus personam non egrediens ; igitur non transit ad hæredes,
nec hæres quoad illud defuncti pupilli repræsentat personam ; ergo potest
tamen obligari hæres , quin sic obligetur pupillus.

301

DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

ARTICULUS 111.
AN, ET QUOMODO FILIUSFAMILIAS OBLIGETUR EX MUTUO?
182.

Pramitto I.

libere disponere,

ic contrahendo

Filiumfamilias circa bona castrensia

etiam

ac

alienando,

dubium non est,

obligari,

dominio filiorumfamilias,

contrahere

illa

circa

proin

et quasi talia posse

tene a contrario colligitur , invalide

Diss. III.

constatqueex dictis

L. 4. §H. ff. de Castrens. pecul.
agere,

illum

si

valide,

de

Ex qua L. 4. etiam

pubes

est,

contra­

hendo circa bona adventitia et profeclitia sine consensu patris; sique adhuc

impubes, etiam cum consensu

patris;

C. Je bon. quæ liber, el quoad pariem
Inslit. de inulil. Stipul. Sola circa
quoad

controversia

trahant ex mutuo contracto? ob

alteram, de

an

et

Prodiit hoc senatusconsultum

Vespasiano
Macedonis,

fœneratoris

obligationem

qualem

Senatu

a

improbissimi,

qui

Claudio

Romano,

occasione

con­

mutui.

deinde

Imperatore,

incertis nominibus,

usuris libere filiisfamilias mutuas, inscio patre,

10.

quod iilio-

exigentes restitutionem

auctore primum

confirmatum

auctore

impubère ex §.

lilio

senatusconsultum Macedonianum,

familias dat exceptionem contra creditores,

§. 3.

filiorumfamilias remanet

contractus

mutui,

contractum

L. fin.

sumiturque prætcrea ex

cujusdam

variis

dabat pecunias. Hinc

rum perversio ct corruptio, atque ob paratos semper nummos

sub

filio­

profusa

vitæ

licentia : ac quoniam mutuas dabat ad annos incertos, cum urgerentur a fœneratore ad restituendas, nec haberent unde solverent, aliquando vitæ'patris

insidias

ponebant

:

accedebat

malum

filiorumj

tertium,

sui

cum

juris

fierent, egestas, et occasus familiæ.

Prœmilloll.

Tres esse

circa praesentem

controversiam

sententias.

Prima

vult,per exceptionem senatusconsulti Macedonian! non solum elidi actionem
fœneratoris, sed omnem prætcrea obligationem, etiam naturalem tolli, resul­
tantem ex mutuo, sive mutuum adhucextet penes filium , sive consumptum

sil. Hanc multi praesertim

per

sentiunt,

adimi

legum Doctores tuentur;

imo horum

actionem

etiam

senatusconsultum

creditoribus,

ul

adeo

titeplio facti. Altera

filiofamilias

exceptio

filiumfamilias

vi

omnem,

hujus

sed

non

inefficacem,

concessa,

senatusconsulti

pauci

sit

non

mera

tantum

liberari vult ab actione

fœneratoris ,

tuendi mutuum, si non

sit factus locupletior, id est, modo pecunia nec for­

etiam

obligatione

maliter, sive in natura; nec virtualiter, sive æquivalenter

Pvlrema pro

jure naturali

consulti Macedoniani elidi

stat,

ac

non

stituendam

naturalilei*$

obligatum

pletior sit factus ex mutuo,

183.

Dico.

sive

possit;

senatus­

exceptionem

remanere

ac

resti­

in peculio extet;

quidem actionem fœneratoris in judicio,

in hoc ad restituendum compelli
pecuniam

per

contendit,

naturali

ut filius

tamen eum ad

in conscientia,

re­

sive locu­

non.

Filiusfamiiiasmutuum contractum sine præscilu

lariter bona conscientia non solvit nec post mortem

patris,

regu­

patris ; sive factus fuerit

ditior, sive non.

Pro6.

1*.

actionem

pars. Eœ tot. lit. ff. et C. de S. C. M.

efficacem, el filiisfamilias perpetuam

quod

negat

creditoribus

concedit exceptionem,

qua

304

DE ObLItiATiONIBL’S ORTIS EX C0NTRACT1UCS.

possint repellere mutuantes, si quid repetant. Unde sic : Cuivis bona con­
scientia licet uti jure suo et favore legis justæ, ut constat in aliis materiis;
sic in specie mulier fidejubens, juxta senatusconsultum Velleiaunm juste,oppo­
nit hujus senatusconsulti exceptionem, estque tuta in conscientia, nec obliga­
tur naturaliter ad præslandum fidejussum , etiam juxta adversarios : atqui
senatusconsultum Macedonianum concedit filiisfamilias exceptionem perpe­
tuam contra creditores ; estque hoc senatusconsultum justissimum; ergo pos­
sunt filiifamilias bona conscientia hac exceptione uti, nec tenebuntur resti­
tuere. Min. constat ex ff. et C. Λ. L; justissimum esse, rationes ejus supra
allatæ evincunt.
Prob. 2*. pars. Ex L. 9. §. 2. ff. de S. C. AI. ubi expressis verbis dicitur,
ad rem non pertinere, si dicatur , ornamenta ex pecunia mutuata fuisse
comparata, nec intéressé, consumpti sint nummi, an extent in'peculio,
sed perinde in utroque casu huic senatusconsulto locum esse. Undenonsatis
consequenter loqui videntur illi, qui tum solum dari in lilio obligationem
naturalem volunt, quando nummi extant adhuc in se, vel æqu i valenti. Nam
vel senatusconsultum loquitur tantum de foro externo, vel etiam interno. In
priore casu extra dubium esset, filium obligari in conscientia ad restitutio­
nem, sive nummi extent, sive sint penitus consumpti ; hoc enim casu, pro
foro conscientiae haberet se mutuum filii , sicut quodvis aliud. Si vero alte­
rum ; ergo manifeste etiam tollit obligationem naturalem et in conscientia
pro casu , quo pecunia extat in se, vel æquivalenli, cum idem æque diserte
L. 9. cit. enunciet. Velle autem hic distinguere inter ornamenta utilia et
inutilia, inter pecuniam utilem filio, et inutilem, est, ut ait P. Bikerno­
ster licet adversarius , aquam limpidam sine ratione turbare.
Dixi in Conci, regulariter; excipi enim debent casus sequentes, quibus
filiusfamilias non tantum naturaliter, in conscientia; sed etiam civiliter, in
externo foro obligatur ex contracto mutuo, 1°. si mutuum accipiens sit miles;
hic enim proco habetur, qui sui juris est. 2°. Si habeat bona castrensia,
aut quasi talia, quia respectu horum , cum sit dominus, habetur pro patrefamilias ; idemque dicendum, si adventitia extraordinaria habeat ; etsi enim
respectu istorum non habeatur pro patrefamilias, liberam tamen administrationem habet. 3°. Si se patremfarnilias simulavit, aut errore communi
pro tali haberetur, L. 3. ff. et L. 1. C. Λ. t. 4°. Si legationis causa peregre
degens, vel studiorum causa mutuum acceperit ad alimenta, aliave neces­
saria, L. a. C. eod. a°. Si mutuum non constiterit in pecunia; sed in aliare
fungibili, ut vino , frumento ; nisi tamen hoc in fraudem senatusconsulti
lactum sit, ut, his distractis, filius acquireret pecuniam, L. Ί. eod. 6°.Si
pecunia mutuata versa sit in utilitatem patris, L. 7. cit.
Si filiusfamilias
a patre praepositus fuerit negotiationi, huj usque intuitu sumpserit sciente
patre, vel non contradicente , vel ratum habente ; vel ipse filius postea,sui
juris factus, expresse, vel tacite debitum agnoverit. 8°. Si ex titulo alio,
quam mutuo, ut empto, debeat. 9°. Si minor filiofamilias minori pecuniam
credidit; melior est causa consumentis, nisi locupletior ex hoc inveniatur,
£.34. ff. de minorib. Item, si minor annis cum filiofamilias majore contra­
xerit, magis retatis ratio, quam senatusconsulti habeatur, L. 11. S. fin.
If. eod.
* r

1>E CONTRACTIBUS IN GENERE.

303

I,8f. Obj. /. L. 14. ff. de Condici, indeb. ubi : natura æqunm est, nemi­
nem cum alterius detrimento fieri locupletiorem ; ergo.
II. /). .hit. Neminem injuste cum alterius detrimento fieri locupletiorem
C. juste, cum assistentia juris nequis justisque de causis N. Ex his jus rerum
maximarum etiam dominium in alios juste transfert, ut in præscriplione;
ergo et in aliis potest quis fieri locupletior cum alterius detrimento, assis­
tente justis de causis jure.
Inst. 1. L. 10. ff. de S. C. Ai. filiusfamilias ex mutuo accepto obligatur
naturaliter; ait enim lex : quia manet obligatio naturalis ; ergo in hoc casu
jus filiofamilias non assistit. Conf. L. 9. /f. eod. filiusfamilias si, quod
acceperat mutuum, solverit, non habet repetitionem soluti; ergo erat obli­
gatus. Inde et fidejussor L. ead. nequit repetere solutum.
H. D. Ant. Obligatur naturaliter obligatione efficaci; item , manet obli­
gatio naturalis efficax N. obligatur inefficaciter> manet obligatio naturalis
inefficax, quam perpetua exceptione juste potest elidere C. Filiumfamilias
« mutuo accepto obligari naturaliter aliud non est, quam in contractu
mutui celebrato validum utrimque intervenisse consensum; indeque
mutuanti etiam natam esse actionem civilem, sed quam filius justa excep­
tione potest elidere perpetuo.
,h/ Conf. pariter D. Cons, ut ante. Ex hoc ipso, quod solutum non repetat,
obligationem ejus naturalem inferimus ; sic et civilem , inde quod filiofami­
lias concedatur exceptio contra actionem creditoris ; hinc enim sequitur',
quod relicta sit actio creditori contra filiumfamilias debitorem, ac proinde
etiam civiliter obligari filium necesse sit. Sed utraque filii obligatio inefficax
est, sicut quoque actio creditoris; quia, uti hanc, ita et obligationem justa
exceptione filiusfamilias potest efficaciter elidere , quite sibi plane non repuguant, ut versati in jure probe norunt.
Inst. 2. Exceptio concessa filiofamilias est solum elisiva actionis civilis ;
eigoadliuc remanebit obligatio naturalis. Prob. Ant. Nihil enim novi injure
est,quod tollatur actio civilis, remanente obligatione naturali, ut patet in
v.tione redhibitoria, quanti minoris, injuriarum ac similium; ergo etiam
idem hic dici poterit.
R. ;V. Ant. Ad prob. C. Ant. N. Cons. Ratio differentiœ est 1. quod lapso
tempore a jure determinato priores actiones non tollantur, sive elidantur
primum exceptione opposita; sed post lapsum tempus per se ex juris dispo­
sitione jam extinctæ sint, nullaquc ex his amplius competat actori; sic redhiMloriav. g. post lapsum sex mensium exspirat, nec eliditur tunc primum
exceptione opposita; sed cum emptor post sex menses vult actionem illdin
instituere, nequidem amplius’ auditur, ulpole jure agendi jam extincto :
at in nostro casu actio creditoris, etiam antequam præscriplione privata
extincta, ipsa filii exceptione efficaci juste eliditur. Quia tamen ulterius peti
posset , cur in prioribus, extincta licet actione civili, remaneat obligatio
naturalis, non in nostro casu; hinc 2. disparitas est ulterior : quia finis
legum, dum post lapsum tempus actiones negant, ille est, ut non obruantur
tribunalia multitudine litium ; quem finem obtinent, remanente obliga­
tione naturali ; at, si remaneret obligatio naturalis restituendi in filio, elisa
licet civili, senatusconsultum finem suum non sufficienter obtineret; nam
ob remanentem in filio obligationem naturalem, cum hæc fortius obliget

-«TW—

301

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

adhuc salis tuti essent de futura solutione ; proin, non obstanto senatus­
consulto, adhuc mutuas darent pecunias; sicque non impedirentur mala,
quæ tamen efficaciter hoc senatusconsultum eliminata e Republica voluit.
Igitur ut finis ille saluberrimus efficaciter obtineatur, merito etiam exceptio
senatusconsulti ad forum internum perlinere intelligitur, ne sine effectu
sit, dum alias ad id, a quo senatusconsultum absolvit, adhuc sub periculo
salutis astringeret lex conscienti».
fast. 3. Sufficienter senatusconsultum adhuc finem suum oblinet ; ergo.
Prob. J/it. Nam 1. creditores nullum habebunt medium, quo filium com­
pellant in foro externo, cum eorum actio semper elidi possit. 2. Quia filii,
saltem quamdiu vivit pater, in conscientia non tenentur. 3. Modo in Repu­
blica Christiana non est æque timendum, ne filii vitæ parentum insidieutur ; ergo.
R. .V. .bit. .4d prob. lim. R. Esto, lex civilis non urgeat filios, at urgebit
adhuc lex fortior conscienti».
Ad prob. 2,'a. R. Neque hoc sufficit; etsi vivente patre non teneantur in
conscientia, tenebuntur eo defuncto ; quo tempore majori cum fenore pe­
tent nummos creditores. Sed amabo ! unde adversarii hoc discrimen
eruunt: filius non tenetur in conscientia, quam diu paler vivit : tenetur
vero in conscientia post patris mortem? Certe lex, quæ filium, vivente pa­
tre , a restitutione absolvit in conscientia, etiam absolvere debet post mur­
iem patris, cum lex non distinguat ; imo magis absolvetur in conscientia
post vitam patris, quandoquidem hoc tempus senatusconsultum clare
exprimat; ait enim, placere ne cui, qui (il iofami lias mutuam pecuniam
dedisset, etiam post mortem parentis ejus, cujus in potestate fuisset, actio,
pel it ioque daretur, ut scirent, qui pessimo exemplo fvenerarent, nullius posse
filiifamilias bonum nomen, expectat a patris morte, fieri. Ergo vel nunquam
in conscientia tutus erit, vel utrobique.
Adprob. 3im. R. Esto pariter quod hodie in filiis Christianis hoc periculum
æque metuendum non sit; at perversio, corruptio juventutis obparatos num­
mos non evitabitur salis, malo in ipsam Rempublicain redundante. Nemo
enim novit, quantum juvenius, per se satis lubrica , inque malum prona,
auimelur ad illudamplius, si paratam habeat pecuniam. Unde nec obæralio
satis evitabitur, ac futura egestas.

483. Obj. II. Exceptio Macedoniana est pœnalis, ulpotc condita in odium
feneratorum ; ergo odiosa est ; ergo strictæ interpretationis; ergo non ex­
tendenda ad forum internum.
R. D. Jnt. Est pœnalis tantum, et ex tine primario Ar. non tantum pœnalis, vel ad summum ex ûne secundario C. Etsi enim exceptio hujus se­
natusconsulti odiosa sil respectu feneratorum ; respectu Reipublicæ tamen,
ad cujus damna cavenda principaliter intenditur, est favorabilis ; consequen­
ter latæ interpretationis, et, ex datis supra causis, merito pro interno quoque
foro data censetur.
Obj. 111. 1°. Iniquum videtur pro beneficio damnum pati : atqui muluiun
dans lilio, huic beneficium confert ; ergo. 2°. Saltem tenebitur filius, si ex
mutuo factus sit ditior ; I. quia tunc cessat principalis causa privilegii Ma­
cedonian i, nempe periculum, ne insidias vilæ parentum struant, nimia

3Ü3

bE CONTRACTIBUS IN GENERE.

liliorum obæralio. 2. Pupillus el minor obligantur, in qiliinlum facti ditio­
res; igitur el Iiliusfamilias. 3’. Ponamus tandem, quod iiliusfamilias mutuum sumens coram creditore renuncicl beneficio hujus senatusconsulti ct
qüod usque adeo hanc rcnuncialioncm juramento firmet ; igitur tunc saltem
solvere tenebitur.
.Id lura. D. M. Iniquum videtur pro beneficio , citra aliquam culpam prae­
stito, damnum pati C. pro beneficio, contra leges, sicque culpa praestito N.
Qui cum culpa sua damnum sentit, id sentire non videtur, L. 203. ff. de
H.J. at talis est mutuans filiofamilias sine scitu patris. Deinde probatur ni­
mium, quod nequidem pro foro externo mutualori posset denegari actio.
.id2ul". R. jV. Ass. Ad Conf. latn. R. Etsi cesset illa causa; non tamen
cessat altera, licet minus principalis ; nimirum quia simul ad coercendos
feneratores hoc senatusconsultum conditum est, ct in horum odium con­
cessa bæc exceptio filiisfamilias; poterunt igitur adhuc illauti. Deinde etsi
in particulari casu cesset subin ratio legis ; non ideo cessat lex, si ratione
nitatur et praesumptione universali ; hoc senatusconsultum vero , ceu ratione
etiam nititur periculo communi perversionis, corruptionis filiorum.
.id 3utn. R. A*. Cons. Utraque enim renunciatio, tam simplex, quam jurata
non subsistit.
Non simplex ; 1°. Quia si filiuslamilias per pactum renunciare posset sena­
tusconsulto, leges saluberrimœ redderentur enerves ; pari enim facilitate
filii renunciarent senatusconsulto, qua petunt, ct acceptant pecuniam ; sicqueeadeni metuenda essent mala, quibus senatusconsultum occurrere voluit.
Seque dicas : Si renunciatio valeat, non æque facile pecuniam mutuam
petituros, eo quod nequeant deinceps creditores repellere ; sicut e contra ideo
facile petunt, quod sciant, se senatusconsulti beneficio posse creditorum
actionem elidere. Nam ratio, cur filii facile mutuam pecuniam petant, ea
est, ut paratam habentes liberius vivere, et suo indulgere genio, licentiae ,
luxui, etc. possint; hoc igitur ut obtineant, æque facile, expresso pacto ,
rcnunciabunt senatusconsulto.
2°.Senatusconsultum Macedonianum latum est non tam in favorem filioa
rum,quam parentum, ipsi usque Reipublicæ cujus plurimum interest, juven­
tutem non perverti, ul habilior fiat ad gerenda Reipublicæ munera et onera,
saltem huic oneri non sit ; item, in feneratorum odium; ergo liliifamilias
probabilius senatusconsulto renunciare non possunt ; etsi enim renunciare
quis possit favori et juri pro se introducto ; non tamen illi, quod aut in favo­
rem aliorum , aut odium , imo publici boni causa introductum.
Deinde et jurata probabilius non subsistit; quia juramentum cederet in
præjudicium tertii, scilicet patris, imo Reipublicæ ; nam el renunciatio jurata
eadem post se mala traheret : nec potest quis juramento suo efficere, ut
Respublica facinorosos non cohibeat ; voluit autem illa hoc senatusconsulto
feneratores compescere; inque horam partim odium illud condidit. At
nihilominus cum recentioribus quibusdam contra
Dices Γ. Potest Iiliusfamilias exceptione senatusconsulti non uti, itaque
illirenunciare tacite; quia exceptio illa non est de genere praeceptorum ;
cum hoc senatusconsulto solum statuatur, ut filius possit actionem credi­
toris elidere, si velit ; ergo etiam poterit renunciare pacto expresso.
in. p. 2.

20

306

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

' R. Λ. Cous. Quia in quæstionibus juris hæc argumentatio non lend; uani
rctorsio est in multis. Sic potest testator jure suo testamentum mutandi non
uti ; nequit tamen juri suo mutandi testamentum renunciare valide. Potest
uxor, mortuo marito, non exigere dotem; non tamen juri illam exigendi
renunciare potest; ut omnibus certum est. Potest minor non petere resti­
tutionem in integrum, ergo etiam renunciare juri illam petendi; quod sal­
tem communis negat sententia. Possunt partes litigantes non exigere jura­
mentum calumnia? ; ergo ct juri exigendi renunciare possunt. Negat hoc
rursuS communis auctorum; idem igitur in præsenti dixeris. Ac ratio est,
quia, utrum quis jus habeat, vel utrum jus existât, non dependet ab eo,
cui jus datum ; sed ab eo, qui concessit, cui privatus et subditus suo pacto
nihil derogare potest. Igitur toto ccelo diversa sunt : renunciare juri
ipsi, et jure non uti, sive renunciare in exeeutione solum et tacite. Idem
responde, si dicatur : potest filiusfamilias ipso facto renunciare senatuscon­
sulto, nimirum solvendo debitum, cum cx dictis solutum non repetat;
ergo cl per pactum renunciare suo juri : fallit enim ex iisdem causis con­
sequentia ; nam facto renunciare est idem , ac tacite , vel in exeeutione. Ac
proinde etiam uti nolenti lilio salva manet perpetua exceptio.
Dices 2°. Potest mulier renunciare senatusconsulto Vclleiano ; ergo el
liliusfamilias Macedonian©. Ante responsionem
Observa : Senatusconsultum Velleianum esse pariter beneficium juris,
concessum mulieribus , quo statuitur, ne fidejussionis nomine ab his petitio,
neve in eas actio daretur. Utuntur hoc beneficio feminæ bona conscientia ,
caquc velut exceptione actionem oppositam elidunt, L. 9. ad S. C. K. ubi
dicitur, quod senatusconsultum de intercessionibus mulieris obligationem
efficacem esse non sinat. Competit eliam hæc exceptio haeredibus , fidejus­
sori, et procuratori mulieris. Non tamen competit mulieri 1. si fidejussi!
in rem suam , eam faciendo meliorem. 2. Si intercessit pro causa pia. 3. Si
sine intercessione pro alio sohit, vel donavit, -i. Si intercessionem elapso bien­
nio reiteravit. 5. Si in dolo versata est, ac creditorem ad contrahendum induxit
fraude ; e. g. fingens se in rem suam fidejubere ; nam, ut ait L. 5. C. adS. C. F.
senatusconsulto infirmitati, non calliditati mulierum consultum est. Nunc
R. I). Ant. Mulier potest renunciare senatusconsulto Velleiano, hoc
est, potest eo non uti, sicque renunciare in exeeutione C. Potest renun­
ciare juri sibi ea lege concesso .V. Sicque inter utrumque senatusconsul­
tum par ratio est. Igitur ipso actu uti non tenetur. Itaque expediuntur
omnia juris axiomata hic objici solita; velut : incilo beneficium non datur,
L. 69. ff. de II. J. item : quilibet renunciare valet ei, quod pro se noscitur
introductum, c. 23. de llcgular. tum : unicuique licet contemnere h(ec,qu(e
pro se introducta sunt, L. Π . ff. de Minorib. et similia.
Demum ex hac ipsa renunciatione tacita, dum senatusconsulti beneficio
in exeeutione non utitur filiusfamilias, ita salis solidum formatur argu­
mentum contra adversarios. Licet liliusfamilias exceptionem senatuscon­
sulti in judicio non opposuerit, itaque illi renunciaverit tacite; potest
tamen adhuc , post sententiam condemnatoriam , opponere eaindem in
judicio per claram L. 11./f. de S. C. .1/. ; ergo etiam, si expresse eidem
renunaasset; taciti enim et expressi eadem vis est ; ergo signum est, quod
renunciatione expressa senatusconsulto non renunciet.

DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

307

Articulus iv.
A.\ ET QUANDO ERROR AC DOLUS, ITEM METUS VITIENT CONTRACTUS?

186. Prannilto I. Ad valorem contractus requiri consensum internum, ex
didis dc ejus essentia constat. Et vero obligatio omnis, quæ est in contractu,
nascitur ex animo se obligandi ; ergo ubi hic verus non adest, neque est
obligatio. Animus hic in foro externo praesumitur; quia quisque præsumilur
loqui, ut sentit, et debet. Consensus ille etiam deliberatus esse debet; nam
per contractus restringis libertatem actionum tuarum; hoc vero nemo cen­
setur nisi deliberate facere. Demum consensus externe manifestatus esse
debet ; nam contractus est actus humani commercii; ergo humano modo
fieri debet, el manifestari exterius. Quæritur jam hic : an, et quomodo
contractus per errorem , dolum , et metum vitietur , eo quod repugnare illa
consensui videantur? Pro quo
PrœmiUo II. Error est deceptio, quæ in contractu sine ullius culpa in­
tervenit. Alius est substantialis, qui est vel circa rei, de qua contrahitur,
substantiam , scilicet a contrahente aliter cognilæ , quam est in se ; vel circa
naturam contractus; vel circa hujus motivum principale, ut : si emas vi­
trum, putans esse gemmam, est error circa substantiam : si vendam libi
agrum,sed putes me donare, error est circa naturam , id est hoc loco,
substantiam ipsius contractus : si Caiæ promittas dolem, quia putas esse
consanguineam, cum non sit, error est circa motivum principale. Alius
accidentalis, qui versatur circa qualitatem accidentalem rei, vel contractus ,
vel molivi ; sic si emas equum decennem , quem putas esse quinquennem ,
error est accidentalis circa qualitatem rei : si agrum, quem tibi trado,
putes me debere ex testamento, cum debeam ex venditione, est error circa
qualitatem contractus : si ducas Gaiam , quia putas esse pacificam, cum sit
rixosa, est error circa qualitatem molivi. Præterca alius est antecedens, qui
inducit ad contrahendum , quod alias non fieret, si de vitio constaret ; unde
et dicitur dare causam contractui. Alius comitans, qui quidem non movet ad
contrahendum; facere tamen potest, ulalio modo contrahatur, c. g. ema­
tur minori pretio. Inde dicitur incidens in contractum.
Dolus e contra est studiosa alterius circumventio : estque iisdem cx causis
substantialis, vel accidentalis, ex quibus error. Præterca alius est verus,
qui vel confessione dolose agentis, vel ex indiciis certis deprehenditur.
Aliusprœsumpitw, qui ex circumstantiis, etsi non ita manifeste, colligitur.
Prœmitto III. Metus est trepidatio mentis, instantis, vel futuri periculi
causa; L. 1. ff. quod met. caus. Alius est gravis, jjui cadit in constantem
'irum, h. e. cum movet, ut faciat, quod alias non faceret; ul csl metus
mortis, atrocis cruciatus, infamiae pubi icæ, jactura bonorum, etc. ; sive hæc
mala quis timeat sibi, sive liberis, parentibus, uxori ; juxta quosdam etiam
fratri et sorori. Ad metum gravem referunt Doctores rcverentialem, quo
filius timet gravem offensam patris, religiosus Prælati, subditus Principis.
Alius levis, qui tantum potest movere animos molles, non constantes. Potest
leus tamen esse respective gravis respectu personarum meticulosarum, quæ

308

l»E OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

levibus etiam malis vehementius turbantur, ut pueri, femina, Porro alius
est theologice justus (nam Jurisconsulti alias per justum intelligunl gravem)
qui jure et licito; alius theologice injustus, qui per nefas incussus est.
Demum alius incussusαύ intrinseco, ortus ex apprehensione metuentis, ul,
cum quis votum concipit metu alicujus mali apprehensi ; alius ab extrinseco,
scilicet causa naturali alia, morali. vel libera incussus, puta, ab homine,
tempestate, etc. Quaeritur vero hic unice ile metu ab extrinseco injdsle
incusso : nam si ab intrinseco sit, vel ab extrinseco juste tamen incussus,
palam est. cum valori actus nihil ofticcre.

187. Dico 1. Error el dolus, circa substantiam vel rei, vel contractus, vel
motivum principale, sive sit antecedens, sive comitans, nullum reddit
contractum jure naturali et positivo.
Pro6. Nam ad verum contractum essentialiter requiritur consensus liber:
sed hic cum errore substantiali non habetur; nam , ubi error substantialis
est, ignoratur substantia; nemo autem consentit in id, quod ignorat, vel
non cognoscit ; nec voluntas fertur in incognitum ex L. 11. et 41. ff. de
contrah. empt. L. 9. C. de J. et F. J. ubi : cum nullus sit errantibus con­
sensus.
Si dicas : L. 14. ff. de contrah. empt. dicitur emptionem rei inauratae pro
aurea esse validam : atqui hic est error substantialis.
B. .V. Min. Non enatur in substantia, sed quantitate auri, rei vendite
permixti. Tenetur tamen venditor in foro intemo, si tali venditione empto­
rem laesit, servare indemnem. Nec huic L. 14. adversatur L. 41. ff. eod.
ubi nulla pronuntiatur emptio, quando mensa argento cooperta venditur
ignoranti pro solida argentea; nam juxta Interpretes disparitas est, quod
rebus inauratis, vel inargentatis aurum, vel argentum, suo modo immix­
tum et infusum sit, ideoque qui rem inauratam emit pro aurea, non
omnino erret in substantia; est enim moraliter unum corpus : quæ autem
amo, vel argento cooperta sunt, his aurum, vel argentum immixtum, et
infusum non sit, ac proin nec insit ; suntque igitur duo physice et moraliter
corpora; ideoque erratur in substantia, mensa enim interior nulla proprie­
tate aurum est.
488. Dico II. Error et dolus accidentalis circa qualitatem, tam antece­
dens, sive dans causam contractui, quam incidens, vel comitans nullum
reddit contractum initum, id est, nec stricti juris, nec bonæ fidei. Et qui­
dem de contractibus stricti juris quoad hoc inter omnes convenit; uti pari­
ter, si error vel dolus sit tantum incidens , vel comitans. Quoad contractus
igitur cæteros
Prob. Nam 1°. non irritantur jure naturali ; quia iu tali casu habetur suffi­
ciens rei cognitio quoad substantiam, ct consensus in eam; error autem et
dolus accidentalis tanquam accessorium sequitur principale ; ergo valet con­
tractus jure natura, quia hoc non nisi rei cognitionem et consensum requi­
rit. 4°. Nec jure positivo; hoc enim nullibi talem contractum irritat; sed
potius declarat validum; sic enim L. 10. ff. de contrah. empt. valet auri
emptio, si aurum deterius fuerit, quam existimaretur. Et c. 18. de Sponsat

DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

309

ignorantia circa qualitatem, etiam ex mendacio inducente ad contrahendum
matrimonium, non impedit consensum requisitum.
Conf. I. Si error accidentalis sine dolo partis alterius contigerit, contra­
ctus nequidem rescindi debet; sed reduci ad æqualilalem, L. 2. C. de rescind,
rendit. Si vero intervenerit dolus, rescindibilis est, L. 5. C. cit. et L. a. C. de
mutil. stipulat.Hæc vero aperte supponunt, contractum talem valere; quod
enim nihil est, rescindi non potest.
Conf. 2. Error et dolus accidentalis non irritant contractus stricti juris,
ut fatentur adversarii ; ergo nec contractus bonæ fidei ; tum, quod solida ac
sufficiens disparitas assignari non possit ; tum, quod in his non minus, quam
in illis causa, circa quam erratur, sit extra contractum; lum, quod jus
natmæ differentiam inter contractus stricti juris, et bonæ fidei non agno­
scat; sed ex bono et æqiio definiat omnia; de jure vero positivo differentia
illa quoad valorem non sufficienter probari possit,
489. Obj. 1°. L. 7. pr. ff. de dolo malo, qua dicitur, nullam esse venditio­
nem, si in hoc ipso, ut venderet, circumscriptus est. Similiter L. 16. ff. de
ilinorib. ait Labbeo : si minar circumscriptus societatem coierit; vel etiam
donationis causa, nullam esse societatem, nec inter majores quidem. Idem
ferme edicitur, L. 3. ff. pro socio, ubi : societas, si dolo malo, aut frau­
dandi causa coita sit, ipso jure nullius momenti est ; quia fides bona con­
traria est fraudi et dolo. Ac demum L. 1. C. de rescind. Vendit, dicitur :
malæ fidei emptio irritata est; ergo.
2*· Deficit in hoc casu voluntarium requisitum circa qualitatem ; si enim
scivisses illam rei qualitatem, vel conditionem, non contraxisses. Conf.
Causa namque el motivum contrahendi est ejusmodi qualitas ; ergo si illa
deest, deficit quoque voluntas contrahendi ; vel ad summum adest voluntas
solum conditionata contrahendi, si videlicet adsit illa qualitas.
3°. Fraus saltem et dolus nemini debent patrocinari; ergo deceptor non
potest obligare innocentem. Item, bonæ fidei nihil est tam contrarium,
quam fraus et dolus.
4°. Ideo dolus non vitiat contractum stricti juris; quia in hoc ob strictam
interpretationem attenditur rigor conventionis; causa vero inducliva non
curatur : ergo a contrario dolus vitiat contractum bonæ fidei ; quia in hoc
propter amplam interpretationem etiam causa consentiendi attendi debet.
o". Potest emptor ita affici erga certam qualitatem rei, ut, nisi hæc in
merce insit, nullatenus velit consentire in emptionem ; quo casu si venditor
dolose, vel erronee dicat, talem qualitatem merci inesse, quæ revera non
est,contractus, ex defectu consensus, utique erit nullus; ergo error, vel
dolus accidentalis dans causam contractui hunc vitiat.
Ad lnD1. R. Ac quidem ad L. ". ea loquitur de minore, qui dolo inductus a
seno suo eumdem vendidit servum sine auctoritate curatoris, vel decreto
judicis; talis vero venditio nulla est. Vcl responde, venditionem dici nullam
gwood effectum, quia est rescindibilis. Ad L. 16. eadem est responsio, uti
et ad L. 3. pro socio, quod nulla sit societas quoad efficaciam et effectum ;
quia ad arbitrium decepti rescindibilisest, et quidquid interest, a deceptore
præstari debet, ac si nulla fuisset inita societas: nisi forte dicere malis,
ulramque legem de dolo substantiali procedere. Ad L. 1. C. de rescind, vend.

?

'Ί
L

11

310

DE OBI.IGATlONlBlS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

in hac vox irrita idem sonat ac irritabilis, vel rescindibilis. Constat er ipso
titulo de rescindenda venditione; rescindibilitas autem et rescissio valorem
actus, qui rescindendus est, supponunt ; quia, quod nihil est, rescindi quo­
modo potest? Et quidem ea lego sermo est de contractu metu gravi in­
juste extorto, quem valere paulo post dicemus.
Ad 2Lm. R. _Y. Ant. Nam 1°. accessorium debet sequi principale; et con­
trahentes non solent intentionem restringere circa qualitates: 2°. et maxime,
actus ille voluntatis non est actu, nequitiem virtualiter ; sed tantum adesset,
si sciret hanc qualitatem deesse ; cum autem hæc conditio non impleatur,
nihil operatur, nec impedit consensum actualem et absolutum, qui actu
adest. Et vero alias plerique contractus nulli essent. Pratcrea retorsio est in
contractibus stricti juris.
Ad 3U“. R. 1°. retorquendo rursus in contractibus stricti juris.
R. 2°. Quoad l10>. p. C. Ant. N. Cons. Licet enim ex contractu deceptor
jus aliquod consequatur et actionem ; quia tamen hæc infirma sunt, et inefficacia ,deceptori non prosunt. Quoad 2ln*. p. D. Bonæ fidei, id est, sinceri­
tati et candori C. prout hic bona fides sumitur -V. Hic sumitur pro interpre­
tatione ex æquo et bono; non pro sinceritate, et dictamine redo conscienti».
Livero hoc bonum etæquum obtineatur, satis est, deceptorem naturaliter
et civiliter obligari ad compensandum omne damnum, el praestandum,
quidquid interest, non fuisse deceptum.
Ad 4um. R. .V. Causal. Sed ratio hæc est, quod scilicet in contractu
stricti juris consensussit simpliciter voluntarius circa objecti substantiam;
licet secundum quid, nimirum quoad accidentalia, involuntarius: at eadem
ratio pro contractibus bonæ fidei pugnat, ut quoad hoc nulla sit in hiscontraclibus differentia : præsertim cum divisio hæc in contractus stricti juris,
et bonæ fidei legislatori fere arbitraria sit.
Ad 5U“. C. Ant. N. Cons. Casus enim, quo quis consensum positive quali­
tati certæ alligat, hæcque defecerit, excipitur; certum enim tunc est,
contractum jure naturali nullum esse, eo quod simpliciter tunc desit
consensus, jure naturali ad verum contractum requisitus. Ideoque hoc casu
qualitas dicitur transire in substantiam ; ac dolus, vel error accidentalis fieri
substantialis.
490. Dico III. Contractus initi ex metu levi injuste incusso valent jure
naturali et positivo; nec possunt rescindi sive in foro Ecclesiastico, sive
civili.
Prob. P. p. Nam metus levis imprimis consensum libenim non tollit;
ergo contractus jure naturæ valet. Deinde jure canonico hi contractus di­
cuntur tenere, c. 4. et (>. de his , quæ vi mcluque. Et L. 18 4. //'. de It. J. vani
timoris justa excusatio non est. Adde L. 7. ff. quod met. caus.
Prob 2*. p. Ex iisdem CC. et LL. aliisque plurimis, quibus ex tali metu
contrahentibus negatur actio ; tum, quod talem melum passi non possint
conqueri dc injuria. cum illum potuissent contemnere ; tum, ne fora litibus
non necessariis obruantur.

491. Dico /1 . Etiam contractus ex metu gravi ab cxtrinseco injuste incusso
validi sunt spectato jure naturæ, ac regulariter de jure positivo.

,

DF. CONTRACTIBUS IN GENERE.

Proh.

I1. /). Quia quod est simpliciter

ctum de jure naturæ sufficit :

pliciter voluntarius ;

ergo.

valorem contractus, quam

311

voluntarium

ex metu

atqui contractus, tali

Maj.

initus, est sim­

quia de jure plus non

patet;

Min. prob.

ut sit voluntarius.

tionem non turbet, quod supponitur)

ad firmandum contra­

non

tollit

requiritur ad

Quia

cognitionem

(si ra­

talis

finis,

objecti,

circumstantiarum; imo ncc inclinationem voluntatis; cum potius faciat, ut
metum patiens velit aliquid
metus amittendæ

vitee facit,

ut

ad evitandum malum, quod metuit. Sic

viator

velit latroni minitanti mortem

mercator in tempfestate velit projicere

aurum: ut
jacturam

facere

potius,

quam

vitae;

ergo

contractus,

merces, el eligat harum
jure naturæ,

spectato

eimetu initus est voluntarius. Deinde si intrinsece mali quid
cumque demum metu ,

vere peccas ;

ergo agis

dare

facias ex quo­

voluntarie. Unde

naturæ non est hic magnopere in Doctoribus controversia.

tali

quoad

jus

Igitur

Prob. 2\p. Textibus claris. Pr. Inst. de Except. Si metu coactus stipulanti
Titio promisisti, quod non debueras promittere, palam est, te jure civili obli­
gatum esse, et actio, quæ intenditur, dare te oportere, efficax est ; sed iniquum
est te condemnari. Eodem modo L. 21. ff. quod met. caus. sonat : S/ metu
coactus adii hæreditatem, puto me hæredem effici ; quia quamvis, si liberum
esset, noluissem ; tamen coactus volui. Adde L. 4. §. 33. de doli mali et
met. except. tum plerasquc Conci. sequenti, quibus irritandi, rescindendi
ejusmodi

supradictis, actum

Dixi:

dicuntur;

contractus

enim

rescindibilitas, ex

sicut

subsistere et integrum sive validum

Regulariter,

vid. etiam Tractat,

irritabilitas

supponunt.

excipi enim debent 1°. Matrimonium,
nostrum

c. 1.

de his, quæ vi.

cere

eum in

finem ,

de Ord. et Matrim. hic. %°.

c.

15.

de sponsal.

Professio religiosa,

in

car-

ut promittat in gratiam ejus, a quo vi detinetur,

arg.

Promissio quævis

3°.

facta ab eo, qui

tenetur

L. 22. ffquod met. caus. 4°. Absolutio a censuris, vel earum revocatio, r. 1.
de his, quæ vi in G. 5°. Promissio, ct traditio rerum Ecclesiœ, ac juramen­
tum de illis non repetendis, c. 2. Jurejur. G°. Acta tutoris inviti, vel per
vim retenti, L. 1. ff. de auctor. Tutor. ; licet quoad hoc quidam dissentiant.
492.

Dico

irritabiles;

Γ. Ejusmodi tamen contractus sunt ad

etiamsi metus

fuisset incussus

arbitrium
tertio,

aliquo

ab

melum passi

et non

ab

eo,

qnocum est contractum.

Prob. Γ. p. Ex variis utriusque juris textibus. Ex jure Eanonico : Sic c.
Abbas extra de his quæ vi, dicitur, vi el metu facta debere revocari in irri­
tum. C. Ad audientiam. 4. de his, quæ vi met.
carere debent robore firmi­
tatis, h. c. per judicium infirmanda sunt,
ut ex
contextu patet. Ex jure
civili : Sic L. fin. c. de iis quæ vi. venditiones, donationes per vim extortæ
jubentur

infirmari;

vendat, donet;

obluclante

eo,

est

non
qui

vero

vero de

vim

scribal te dissentiente;

hic

sermo

de

vi proprie tali,

patitur,

hæc enim

ut,

siquis

vis, ex

vi

alteri

quæ

manu

defectu

illata,

ut ex

est omnimoda

tua

violenter

consensus,

metu

coactio,
arrepta

reddit actum

L. si mulier 21. ff. de iis quæ vi, met. caus. supra
allegata: coactus volui ; sed per Prætorem restituendus sum.
Pars 2*. constat pariter ex L. 1 i. §. 3. ff. quod met. caus. In hac actione

jure

naturæ

nullum.

non qnærilur, utrum

enim hoc docere,

is, qui

convenitur, an

metum sibi illatum, vel

alius

vim

melum

fuisse.

fecerit;

sufficit

312

ΠΕ OBLIGATIONIBUS OHT1S EX CONTHACTIBUS.

493. Obj. Z. Est contra jus naturæ, ut injuria, qualis infertur per metum
injustum, valeat ad obligandum sibi alterum. Item, ut injuriam inferens
ferat commodum ex obligatione alterius ; ergo.
JJ ium. R. V. suppos. Antec. non enim ipsa injuria, sed contractus,
occasione injuriæ voluntarie initus, ad obligandum valet.
Ad 2Dm. R. 1°. Probas nimium ; nequidem contractum metu levi injuste
incusso extortum esse validum.
R. 2°. D. I t ferat commodum præcise ex injuria, quam intulit, voluti
fur C. ex contractu, occasione injuriæ voluntarie inito, subd. commodum
alicujus momenti firmum, et irrevocabile C. commodum fere nullius mo­
menti, et ad arbitrium metum passi revocabile .V. Si.metum injuste infe­
rens habeat aliquid commodi, hoc fere nullum est ; quia est dependens ab
arbitrio metum passi, cum is possit pro libitu revocare, el rescindere
actum; inque hanc rescissionem consentire debet, etiam ex jure natura»,
qui metum intulit. Si vero per melum simul intulisset positivum damnum,
tenetur iterum jure naturæ compensare, etiam ante sententiam judicis.
Quod autem metum passus contrahat interim obligationem aliquam, ad
libitum rcscindibilem , mirum esse non debet, cum id ex ipso jure naturæ
operetur consensus liber.
Dices : Saltem jus positivum debuisset irritare ipso facto tales contractus.
R. 1°. Cum subsistant jure naturæ, cur positivum improbet?
R. 2°. Jus positivum non irritando ipso facto contractus ejusmodi, non
favet lædenli injuste; sed potius læso : nam si hic (ut in mullis contra­
ctibus accidere potest, et diximus de sponsalibus, Tr. de Sacr. Ord. et Matrim.) e re sua fore viderit, potest lædcntem compellere ad standum con­
tractu, quo beneficio careret, si contractus ipso jure et facto esset nullus.

494. Obj. II. Si valeret contractus metu injusto extortus, ut promissio
auri facta latroni mortem minitanti ; ergo metum passus tenetur tradere
promissum aurum; et consequenter latro habet jus ad illud : atqui hoc non;
nam jus non potest nasci ex injuria.
R. D. sequel. M. Si non rescindat promissionem C. si rescindat AT. Unde
latro non habet jus firmum , sed dependens a læsi arbitrio.
R. 2°. D. etium prob. Jus non potest nasci ex injuria immediate et per se
C. mediate, occasionaliter, ct per accidens A’. Jus latronis non nascitur
formaliter ex injuria, ut ante dictum ; ex hac enim nascitur irritabilitas
actus ; sed ex contractu , occasione injuriæ libere inito.
Cnjes : Ergo quamdiu non rescinditur promissio, latro habet jus ad
petendum aurum : sed hoc dici non potest ; nam illa ipsa petitio est actio
injuriosa; non datur autem jus ad actionem injuriosam.
R. C. Hiat. sed prob. I). Est actio injuriosa, quamdiu promissio non re­
scinditur .V. tunc enim injuriosam passus censetur consentire. Si rescin­
ditur C. tunc enim cessat latronis jus.
S< replicas : Latro non acquirit dominium auri sibi traditi.
R. I). Firmum ct irrevocabile C. infirmum, ex arbitrio melum passi re­
vocabile A. Tenetur restituere ante sententiam ct rescissionem; non ex
defectu juris , sed ob illatam injuriam , quæ reparari debet , nec tamen ,
cum lealis sit, aliter potest, quam restituendo , quantum extorsit.

DE CONTRACTIBUS IN GENERE,

313

Obj. III. 1°. Locum non habet consensus, ubi coactio, vel rnelus
Intervenit,c. 14. de Sponsat. 2°. Nihil consensui tam contrarium est, quam
vis, cl metus, L. 116. ff. de 11. J. Ac 3°. metus æquiparatur dolo, c. 28. de
Jurejur. : atqui dolus saltem substantialis contractum facit nullum, cx dictis
495.

9

supra.

R. 1°. Ergo peccans ex motu, ul

pejerans,

sensus non est, neque peccatum esse

quia ,

non peccaret ;

potest. Item,

nequidem

ubi con­

valeret

actio

metu justo extorta.

R.2°.

et ad

D.

lum.

Non habetur

tarius ct liber simpliciter .V. in

D.

.Id 2um.

est

Metus

D.

in

quantum

contrarius

ut

consensui,

spontaneus

C.

est

ut

dolus latius

prout

sumptus omnem

C. dolo specifice sumpto, prout doli nomine
circumscriptio N. Deinde disparitas est; quia, cum dolus

venit fraus, et

significat

substantialis occultet objectum ,

tollit utique consensum

facit metus. Hinc etiam juramentum , gravissimo metu

vero.

c. s»

est volun­

N.

Metus æquiparatur dolo,

læsionem injustam

dicitur,

hic

C.

quantum est spontaneus

voluntarius simpliciter et liber
dd3en.

consensus ,

8.

de jurejur.

in

:

illud

neutrum

validum

extortum ,

modo alias sine peccato

possit;

observari

nec tendat in damnum animæ vel proximi. Potest tamen illius peti relaxatio.

Et in

hoc

sensu

intelligi

vi extortum non

c. cum contingat.

debet,

servandum ;

esse

scilicet

mediante

eod.

28.

juramentum

relaxatione,

vel abso­

lutione.

496.

Obj. IV.

1°.

transferatur dominium

Ut

per

contractus lucrativos,

mere gratuitos, debet esse voluntas liberalis, donantis, promittentis, legantis,

commodato aut precario

donatio, promissio

atqui voluntas

dantis:

metu,

extorquetur

L.

1.

non

liberalis,

erit

ff. de Donat.

quando

L. 5. C. de reL. G. §. ult. ff. de
2°.

Kind, rendit, venditio metu extorta decernitur irrita: et
d, vel. 0. hœred. aditio hæredi tatis. 3°. Metum passo datur actio non
tan­
tum personalis ; sed etiam rei
pcrsecutoria,
realis, L.
9.
et 22. ff. quod,
‘vt. catis.; ergo dominium rei metu traditae mansit penes tradentem.
Id 1““. R.

R. 2°.

.V.

4>

1°. Ergo et contractus talis metu justo extortus erit nullus.

min.

quia metus

voluntarium ,

ac

proin

rationem

voluntatis

liberalis, non tollit simpliciter. Cæterum ejusmodi contractus metu extortus

L. ult. C. dc his, quæ vi, ubi donationes per potentiam
infirmari; L. 1. cit. loquitur de donatione perfecta irre­

valere colligitur ex

eitortæ jubentur
vocabili.

Jd2am. R.

Quantum
adde,

confirmationem

ad

L.

quod

interponere auctoritatem

jam

responsio

ipsa

illa

1.

in

suam;

lege

data

est

jubeatur

ergo ante hujus

n.

48G.

Praeses

sententiam

in

cujus

provinciae

venditio non

erat omnino irrita.

.Id

L.

G.

cit.

R.

sensus simpliciter

ficte, simulate, se

D. Aditio dicitur nulla ob metum .V. ob defectum conC. Ut enim in cit. L. habetur; hæres adiit fallens, id est,
adire

tantum

simulans.

Alias

enim

talem

aditionem

Si mulier. 21. ff. de iisquæ vi. in Conci.V. cit.
sequel. Actio quod metus causa non ideo dicitur in rem

14 Iere invicte probalur’ëx L.

Ati

3°”. R. .V.

utilis , quia res metu

tradita manet in dominio

quia datur adversus quemcumque possessorem

tradentis metum passi ;

instar

actionum

sed

realium ; et

7

;.χ-

H

.■Λ

314

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS,

quia res Ipsa per illam, mediante officio judicis recuperari potest ; qui enim
habet actionem ad rem recuperandam, rom ipsam habere censetur, L. H>.
ff. de R. J. et L. 52. ff. de A. R. D. Ac proinde dum L. 9. cit. dicitur, rem
adhuc esse in bonis metum passi, hoc ideo; quia nemo videtur exclususah
illa re, quam Praetoris auxilio per restitutionem facile recuperare potest,
L. 5. ff. de in integr. Restit.

ARTICULUS V.
AN JURAMENTUM FIRMET CONTRACTUS JURE POSITIVO HUMANO NULLOS ET IRRITOS?

497. Prœmitto. Certum est 1°. quod juramentum non firmet contractus
jure naturali, vel divino irritatos; neque irritatos et prohibitos juiohu­
mano principaliterob bonum publicum; neque si juramentum directe vergat
in damnum tertii; aut si absque peccato servari non possit; cum juramen­
tum nequeat esse vinculum iniquitatis, c. 18. A. t. Sicut et eos constat non
firmari, quod jus humanum non solum irritat, sed etiam juramentum adje­
ctum pronunciat nullum, ut quia de objecto turpi est. Prœlerea certum est
2°. valere quandoque juramentum, atque inducere obligationem religionis,
nec tamen ab illo contractum firmari; ut contingit, quando contractus
tantum ex parte creditoris, in cujus favorem juratur, turpitudinem continet.
It, si juramento promittas, te usuras soluturum; etsi enim hoc juramen­
tum valeat, obligetque ex religione promittentem; ipsam tamen promis­
sionem nullo validat.
Tota igitur controversia ad eos contractus recidit, qui nullam turpitudi­
nem sive ex parte objecti, sive subjecti continent, tamen a jure humano
invalidati sunt principaliter et directe propter privatam quorumdam utili­
tatem. Tales sunt : alienatio dolis; donatio inter conjuges; donatio ultra
500. solidos absque insinuatione; pactum, quo filia renuncial hæredilali
palernæ; contractus pupilli et minoris absque auctoritate tutoris, vel cura­
toris; pactum, quo mulier consentit in alienationem dotis; promissio non
revocandi testamentum, vel instituendi certum hæredem; fidejussio mu­
lieris contra senatusconsultum Vellejanum. De his igitur quæritur : An,si
his adjiciatur juramentum , hoc illos firmet ? Cujus quæstionis non est hic
sensus : an tunc res conventa, vel promissa præstanda sit? certum enim
est, præstari debere vi juramenti, ex obligatione religionis;sed islud quæritur : an juramentum habeat tantam vim ob reverentiam divini nominis
invocati, ut actum jure invalidalum quasi reviviscere faciat, sive validum,
ita ut non tantum juramentum pariat obligationem sibi propriam, scili­
cet religionis; sed etiam ipse contractus pariat obligationem propriam sibi,
nempe justitiæ, quam alias non potuisset inducere, utpote jure nullus?
Hinc patet, multum intéresse, ut sciatur, an juxta datum quæstionis
sensum . juramentum ejusmodi contractus firmet, vel non ? Si enim firmet;
1°. reviviscet obligatio justitiæ contractibus propria, alias quasi perempta,
quæ nequit relaxari a Superiori Ecclesiastico, sicut ab eo potest relaxari
obligatio religionis juramento inducta. 2°. Non poteris repetere solutum ex
tali contractu, utpote solutum ex justitia. 3°. Obligatio illa, utpote rcalis el

DR CONTRACTIBUS IN GENERE.

.315

jiüiili®, transibit ad hæredes jurantis: contra vero hæc singula nulla erunt,
si juramentum contractus non firmet.
M Dico. Nunquam juramentum contractum invalidum, cui adjicitur,
firmat. Ita hodie plures contra communem fere aliorum.
Prob. Optime negative ; quia ex nullo capite vis illa juramenti probari
potest. Nam 1°. non ex natura juramenti, et sic cx jure naturali; nam
juramentum cum ex se sit invocatio divini nominis in^testimonium, ipsius
naturapræcise est, parere obligationem religionis, non vero justitiæ vir­
tutis distinct®, extra lineam et sphæram religionis; ut patet in juramento,
quod adjicitur pacto solvendi usuras; valet enim hoc, non tamen firmat
promissionem cx parte promittentis, c. 6. de Jurejur. 2°. Neque ex jure posi­
tivo; tale enim non est assignable, cum canones omnes et leges, quæ
rontra afferri possunt, commode explicari possint, quod præcise velint,
juramentum producere obligationem, sed sibi propriam religionis, atque
es hac servari debere, quod erat nulliter promissum , quin convalescat
pactum, vel promissio praecedens, ac inducat obligationem justitiæ, cujus
eiemplum et retorsio aperta est in juramento solvendi promissas usuras.
Igitur jure naturali potius standum est, quod juramento virn nullam,
prelerquam religionis, tribuit.

M Confirm. In primis jus civile hanc vim juramento non tribuit; imo
ia variis legibus, nisi hæ benigne explicentur, minorem etiam juramento
lim indnlgere videtur, quam oporteat, L. non dubium §. C. de LL. ubi
Imperator nullum pronunciat pactum , quod contra legem iit, addilque ;
neque stipulationem hujusmodi tenere, nec sacramentum admitti, hoc est,
juramentum, L. 56. pr. ff. de Fidejussor, et Mandatorib. sic edicit : Si quis
p to, qui libertus non esset, et operas preestaturum se jurasset, fidejussor
mt,Mn tenebitur. Similia reperies L. 412. §. 4. de Legat. I. et alibi. Quin
i. 7. §. 16. ff. de Pact, generaliter ait : quoties pactum a jure communi re­
turn est, servari hoc non oportet ; nec jusjurandum , ad hoc adactum, ne
yds agat, servandum. Sed etsi etiam Imperator voluisset hanc vim addere
juramento, non potuisset, cum hoc actus mere spiritualis sit, dispositioni
Imperatoris non subjectus.
I
Deinde neque jus canonicum hanc vim addere juramento voluit; non
enim verosimile, aut credibile est, quod Pontifex beneficium juris civilis
personis miseris et infirmis in materia mere temporali indultum, voluerit
tollere, dando juramento vim , quam ex natura sua non habet. Imo, extra
vallem territorium Pontificium , non potuit ; quia quoad materiam mere
profanam, in qua nullum intervenit peccatum, se illa potestas non extendit,
proinde nec juramento addere vim potest, quam de se non habet, validandi
contractus, quos potestas politica aequis justisque ex causis voluit esse inva­
lidos. Potest equidem Pontifex vim et naturam declarare juramenti ; nus­
quam vero declaravit hanc esse vim propriam juramenti, ut contractus
faciat convalescere, pariantque obligationem justitiæ.
SOO. Obj. I. L. ini nor. I. C. si advers. Vendit, ubi : Si minor 25. annis
apturi prædii cavisti, nullam de extero te esse controversiam facturum;

I

,1
I

k

31G

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

idque etiam jurejurando prœstitû servare confirmasti : neque perfidia·, ntqut !
perjurii me auctorem tibi futurum sperare debuisti; ergo, spectato jure
civili, contractus invalidos juramento tirmari necesse est. Prob. Cons, quia,
si non firmarentur, minor tantum perjurus esset; non autem perfidus.
Conf. Ex Auth. Sacramenta puberum C. eod. oteit. L. 1. immediate sub­
jecta; in qua Fridericus Imperator jubet, ut sacramenta puberum sponlt
facta super contractibus rerum suarum non retractandis inviolabiliter custo­
diantur; ergo contractus, quos invalide celebrant minores (hi enim hic
veniunt puberum nomine) citra juramentum, valide celebrant, juramento
sponte adjecto.
R. 1°. Leges nec dare, nec dare posse hanc vim juramento, ul contractus
validet, ex Conf. prob. liquet.
R. 2°. .Y. Cons. Ad prob. X. hujus suppositum : etenim, lex, si minor,
non loquitur de venditione invalida; sed de valida , scilicet de casu,quo
minor vel non habens curatorem, vel habens , cum ejus consensu, et insi­
nuatione debita, praedium vendidit, adjecto juramento, quod petere nolit
restitutionem in integrum. Cum igitur et venditio fuerit valida, ac jura­
mentum non petendi restitutionem in integrum; hinc Imperator ait,si
illam nihilominus concederet, quod ipsi esset 1. auctor perfidies, eo quod
pactum ante juramentum jam validum violaretur ; et 2. perjurii, eo quod
simul violaretur juramentum validum. Esse autem in cit. L. 1. sermonem
de venditione valida, inde evincitur; eo quod immediate ponatur sub titulo
el rubrica : si adversus venditionem petatur restitutio ; ac tum hic titulus,
tum antecedentes et consequentes tractent de restitutione in integrum;
hoc autem supponit actum fuisse celebratum valide.
Ad Conf. R. 1°. Auth. plus non dicit, quam sacramenta puberum esse
custodienda ; quod ipsi asserimus, scilicet ex obligatione religionis.
R. 2°. Etiam hæc Auth. de contractibus validis loquitur; 1. quia pari­
ter posita est sub titulo eodem et rubrica de restitutione in integrum adversus
venditionem; restitutio autem hæc contractus valorem supponit. 2. Quia
dicitur, servanda esse sacramenta super contractibus non Retractandis ; hæc
vero vox indicat, sermonem esse de contractibus validis ; quod enim nul­
lum et irritum est, per se retractari el rescindi non potest.
Si ais adhuc 1°. In titulo citato, sicut et antecedentibus, et consequen­
tibus, agi de rescissione duntaxat facti, seu declaratione nullitatis.
R. X. Sed agitur de rescissione juris; quia agitur de restitutione in inte­
grum , quæ fit per actus antea validi rescissionem juris.
Si ais 2°. Si in L. 1. C. si adv. vendit, agatur de contractu valido, quod,
juramento adjecto, retractari nequeat; ergo de hac saltem Auth. intelligi
non potest; quia alias Imperator in hac nihil novi statuisset.
R. .Y. Cons. Ad prob. R. Novae constitutionis necessario non esso, ut sem­
per aliquid prorsus novi contineat; sed jam sufficit, si jus anterius magis
declaret : quod facit hæc Auth. Nam cum L. 1. loquatur de venditione tan­
tum rei immobilis, prædii; dubium suboriri poterat, utrum ad omnem
plane venditionem, etiam rei mobilis, item, ad cæteros contractus Iralii
debeat ! huic autem dubio in cit. Auth. occurrit Imperator, legemque I. cit,
ad omnem contractum extendit.

Ufa CONTRACTIBUS IN tENEBE.

317

501. Obj. II. AI jus canonicum vult juramento firmari contVactus, jure
licet chili irritatos ; ergo. Prob. Jnt. ex c. cum contingat. 28. de Jurejur.
quo dicitur, alienationes rerum dotalium, ex mulierum consensu factas,
quamvisdc jure non teneant, sacramento tamen iirmari, si sponte, sine
n,aut dolo,sil præslitum. Conf. l.exc. licet 2. de Jurejur. ubi idem rejielitur. Conf. 2. ex c. quamvis 2. de Pact, in 6. in hoc enim non tantum dici­
tur juramentum servandum esse; sed etiam ipsum pactum invalidum jura­
mento firmari supponi videtur.
II. 1°. Ncc jus canonicum voluisse juris beneficio spoliare personas infir­
mas, quibus mullo magis favere praesumendum est; ncc universaliter po­
tuisse juxta n. 49S.
R.2’. A'. Ant. Ad prob. R. In c. 28. de Jurejur. præcise et tantum dici,
tale juramentum esse servandum, quod non inficiamur, ne, ul ait ibid.
Pontifex, viam contingat perjuriis aperiri, ne verbulo autem fit mentio dc
obligatione justitiœ.
Ad Conf. lam. Eadem esi responsio.
.•Id Conf. 2im. R. D. Videtur supponi juramento contractum firmari for'aliter, quasi ipsum pactum validaretur AT. firmari materialiter, quatenus
vi juramenti, el ex obligatione religionis praestanda est materia pacti inva­
lidi, sive objectum, quod pacto irrito promissum esi C. Alias etiam jura­
mento firmaretur formaliter pactum solvendi usuras. Conantur equidem
adversariorum aliqui disparitatem afferre, sed, si probe attendas, non
aliam, quam admirationem afferunt, quæ ex præoccupatæ mentis ideis
enascitur.
Si instas : Pontifex in c. 28.de Jurejur. item c. 2. de Pact, in 0. majoretn
i tribuit vim juramento sponte præslito, quam ex dolo el metu : atqui juraI mentum præslitum ex dolo el metu jam parit obligationem religionis ; ergo
sponte præslitum pariet obligationem justitiœ.
I R.P. M. Majorem tribuit vim, sed tantum intra limites, et in linea reliI rionisC. extra illam , vel inducendo obligationem justitiœ N. Majori tas illa
i obligationis in linea religionis consistit partim in hoc , quod juramentum
' ‘pontefactum pariat obligationem inviolabiliter ct indispensabiliter implcn! dam, sine spe relaxationis juramenti, quamdiu non accedit ab exlrinseco
J alia relaxandi causa; sed ad relaxandum juramentum vi aut dolo extortum
requiratur causa alia; sed sufficiat injecta vis, aut metus, ut continuo
relaxetur. Partim in eo, quod juramento metu extorto satisfieri possit per
•dutionem momentaneam , ut solutum statim repeti possit; secus est jura­
mento spontaneo.

502. Obj. HI. 1°. Contractus supra memorati et similes sunt tantum irriUtisub conditione, si non adjiciatur juramentum ; ergo hoc adjecto habe­
bunt firmitatem. 2°. Juramentum sequitur naturam contractus , cui appo­
nitur, ergo si hoc valet, valebit etiam consequenter contractus. 3°. Si con­
tractus non firmatur, is, cui juratum est, deberet remittere juramentum ,
etacceptum restituere; quia juramentum non transfert dominium; sed hoc
udetur absurdum.
.Id 1°"’. II. .V. Ant. Quod gratis el sine fundamento, quin contra leges
.-ibi jumuul adversarii; quarum varite insuper , ul vidimus ,omnem usque

t·"..

318

DE CONTRACTIBUS îN GENERE.

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

adeo vini adimere videntur jurijnrando, quod pactis velitis additur; qua
ratione igitur dici potest, contractus illos esse irritatos sub conditione : niti
accesserit juramentum ? Deinde Ant. nec juxta adversarios potest esse verum;
quia alias cessaret status quaestionis ; si enim actus tales ex hy polbest, quod
ipsis adjiciatur juramentum, non sint irritati, cessat quæslio, an actus
irritati reviviscant, et recipiant vim obligandi ex justitia, quam cx dispositione juris nunquam amisissent?
Ad 2“. R. 1°. Inferri posset sic melius : ergo sicut contractus invalidus non
producit obligationem justitiae; sic nec juramentum.
R. 2*. D. Ant. Sequitur naturam contractus quoad sensum C. quoad obli­
gationem A”. Nam 'juramentum recipit per se loquendo easdem subintelle·
ctasconditiones, quas actus recipit; producit tamen separatam obligationem,
nempe vinculum religionis.
Ad3um. R. C. Μ. A’. min. Sicut non est absurdum, quod is cui jurate
sunt usdræ debeat remittere juramentum, C. I. de Jurejur. quia scilicet ex
juramento nullum jus acquisivit, aut titulum, vi cujus posset exigere;sed
hæc ratio semper tenet, quando nulla versatur obligatio justitiae, sed solius
religionis.

503. Obj. IV. 1°. Si juramentum non produceret obligationem jusliliæ;
non poterit explicari, quo prætexlu hærcs possit compelli ad præstaudum
id, quod defunctus jurato promisit ; ergo. 2°. Juramentum habet vim dausulæ codicillaris, et facit ex testamento imperfecto codicillos per L.Ti. §.23.
ff. de Legat. 2. ; ergo afticit actum ; idemque tenebit in contractu. 3°. El spe­
cialiter· : Juramentum promissor iuin saltem ratione sui, licet contractus
invalidalus dicatur non reviviscere, inducit obligationem jusliliæ; ergo.
Prob. Ant. nam juramentum promissorium includit promissionem lanquam partem sui constitutivam, cur enim alias dicetur promissorium ? ergo
ratione promissionis inducit obligationem jusliliæ, quando illa erit acce­
ptata ; nam talem obligationem inducit promissio acceptata quælibet.
Ad 1““. R. A’. suppositum, quod hærcs contractui invalido, cui defunctus
juramentum adjecit, stare teneatur ; nam obligatio ex juramento resultans
est personalis , nec personam jurantis egreditur.
87 ais : Hærcs tenetur præstare votum defuncti : ergo etiam id, quod
juramento promissum; quia votum ct juramentum in hoc casu pari passu
ambulant.
R. D. Ant. Votum personale defuncti A’. reale C. Votum personale
defuncti, el juramentum pari passu ambulant. Quoad votum realeesldisparitas ; quod enim hæres hoc præstare debeat, provenit ex eo, quia bæres
adeundo hæreditatem praesumitur se obligare ad præslanda omnia ea, quae
defunctus præstare legitime voluit, nec tamen ante mortem præslitit. Dixi :
legitime voluit, quia votum , debilis suis conditionibus vestitum , non est
actus contra legem gestus ; sed leges voto assistunt. Hinc e diverso sequitur,
quod lueres id , quod defunctus per actum jure invalidum, cui tamen appo­
suit juramentum. promisit, præstare non teneatur, nec v i juramenti, quod
personam non egreditur; nec vi voluntatis, quæ erat illegitima, irrita,
inhabilitata.
Ad 2lm. h. D. Juvamentum habet vim clausulæ codicillaris directe, ex

319

virtute propria A’- indirecte, ct occasionalitcr, quatenus ex adjectojuraineiito leges eruunt enixam voluntatem , quod defunctus suum testamen­
tum omni meliori modo valere voluerit C. Hinc nota, quod testamentum
imperfectum ob defectum solemnilatum , cui accessit juramentum de­
functi, habeat praesumptam a lege clausulam codicillarem. Clausulas autem
codicillares in casu speciali praesumptas referas, necesse est, ad casus exceptos,
qui in consequentiam non trahuntur.
R. Ar. .1/d. et prob. Dicitur promissorium , non quia promissio est
pirs constitutiva hujus juramenti, sed quia hoc illam respicit præcise tanquamsuum objectum, aut terminum ; nam quoties datur juramentum promissorium, duo habentur actus; nimirum promissio, ct divini nominis
invocatio in testimonium servandae promissionis. Solus* secundus actus est
juramentum ; promissio vero est illius objectum, quod in exeeutionem dan­
dum esse Deus vocatur in testem. Utrumque vero intrinsece est invocatio
divini nominis. Unde juramentum promissorium ab assertorio non dilTert
intrinsece, sed extrinsece tantum ratione objecti; nam promissorium fertur
iu objectum futurum , scilicet promissionem implendam; assertorium in
objectum praesens, nempe existentiam veritatis præsentis; Hinc etiam col­
ligas juramentum promissorium esse denominationem extrinsecam , cujus
subjectum esi juramentum , sive invocatio divini nominis; forma denomi­
nans, promissio ab invocatione divini nominis rcalitcr distincta. Respon­
sionis veritas inde amplius palet, quod possit dari verum validumque jura­
mentum promissorium, quin valida sit promissio, ut videre est in juramento
prumissorio solvendi usuras.

:

·■

ARTICULUS VI.
QUANDO ET A QUO IX CONTRACTIBUS PR.ESTANDUS SIT DOLUS? CULPA
ET CASUS?

jOL

Prœmillo. Dolus non tantum hic dicitur callida machinatio, vel
fraus,sicut describitur in L. 1. §. 2. f]'. dc dolo, sed quævis voluntaria læsio,
sive deinde fiat per lectam fraudem; sive per apertam vindictam; sive
alio modo.
Culpa hic idem sonat, ac negligentia, seu omissio diligentiæ. Quoniam vero
hæc diligentia potest esse magna , minor vel levis ; minima , vel levissima ;
triplex pariter culpa distinguitur, lata, levis , levissima. Lata est omissio
diligentiæ communissimæ , quando quis non adhibet eam diligentiam in
rebus alienis , quam communiter homines ejusdem professionis, aetatis,
conditionis solent adhibere in suis propriis : ul, si res, quæ facile tolli pos­
sunt, relinquantur in loco , ad quem passim hominibus etiam ignotis patet
accessus; si quis januam domus noctu aperiam relinquat. Levis, quando
non adhibetur diligentia, quam boni et soieries ejusdem conditionis homines
adhibere solent, qui non tantum rem in domo sua diligenter conservant;
sed etiam pro circumstantiis ostia repagulis claudunt et muniunt. Levissima, quando omittitur diligentia, quam solent adhibere solutissimi : ul,
:ijanuam quidem clauseris, sed omiseris lentare iterato, an sera bene

1

DE CONTRACTIBUS

realibus.

32

DE OBLIGATIONIBUS OBUS EX CONTRACTIBUS.

obfil-mata fuerit. Quæ tamen omnia in singulis factis arbitrio prudentis
viri, vel judicis pro qualitate circumstantiarum ultimanda sunt; liaud
dubie enim in re pretiosa major exigitur diligentia, quam iii re vili:in
loco,
_ in quog milites
2 grassantur, quam ubi quieta et secura sunt omnia,
Casus denique est rei inopinatas eventus , ut qui sine omni nostra culpa
accidit, velut si equus commodatus fulmine tactus intereat, aut repente
efferus praeter morem factus se praecipitio perimat.

505. Dico I. Dolum præslare debet omnis, qui dolum fecit.
Prob. Facium enim cuique suum, non alteri nocere debet; neque alteri
per alterum iniqua est inferenda conditio, juxta vulgatas juris regulas. Sed
el aliunde constat, damnum dolo malo illatum ante sententiam judicis, eli­
gente jure et obligatione naturali, reparari debere ; ergo*
506. Dico II. Quoad præstationcm culpæ hæregulæ sunt :
Regula P. Si contractus cedit in utilitatem solius dantis, ul in deposito,
praestatur tantum culpa lata a depositario; quæ etiam in contractibus æquiparalur dolo. L. quod Nerva, ff. Depositi.
Regula
Si in utilitatem solius accipienlisj ut in commodato, prostanda
ff. Commodat. Excipitur precaest regulariter culpa levissima, L
rium ulpote ad nutum revocabile, in quo ab accipiente tantum dolus et

> ;*·\

ptionis videtur, quod precarium ex magna dantis liberalilate proveniat, ut
qui rem suam alteri gratis sine determinatione usus, vel temporis concedit,
ut proinde praesumendum non sit, quod dominus accipientem ad tam
exactam custodiam obligare voluerit.
Regula 3*. Si cedat in utriusque commodum , ut in locato, conducto, tan­
tum præstanda est culpa levis. L. 5. §. 2. ff. Commod.
Procedunt vero hæ regulæ, quamdiu non est inter contrahentes aliter
conventum, quis, qualem ve culpam præslare debeat. Pacta enim dant leges
contractibus. Inde etiam est, quod, si quis se sponte contractui obtulit, vel
in se obligationem suscepit, in qua alias summa personæ industria requiri­
tur, licet solus ferat incommodum, tamen teneatur ad culpam levissimam,

gestor, si alius melius gessisset; procurator judicialis. Speciale etiam de
tutore est, quod, etsi tutela in ejus commodum non sit, tamen favore pupilli
præstet culpam levem , L. 1. ff. de Tut. et ral. distrah. Quando vero sit obli­
gatio præstandi culpam, an ante, vel post sententiam judicis ? dicemus,
ubi de justitia , et restitutione.

sumpsit ; sed in genere in eadem quantitate. §. 2. Inst. quib. mod. re con
trah. oblig.
2°. Si ita speciali pacto conventum fuisset, et debitor casum in se susce

feri, quodde casu insolito non cogitaril ; ficet enim de hoc non cogitaiit in
specie,· attamen de eo cogitavit in genere, comprehenso sub hoc termino
generali, casus fortuitus. Deinde etiam non cogitavit de omnibus casibus
solitis in specie; ac tamen cos præslare tenetur.
3°. Si culpa casum praecesserit, ul, quia commodatarius cum equo meo
sponte relicta Via tuta, tenuerit aliam, quam sciebat infestam esse latro­
nibus.
1°. Si debitor legitime interpellatus, ut rem debitam traderet, vél solve­
ret, fuerit in mora tradendi ; hæc enim mora, et rei intentus ipsi nocere
dicuntur, c. mora 25. de R. J. in G. Λ quo tamen merito, præsertim Theo­
logi rursus excipiunt 1. si mora non fuerit culpabilis, vel si traditio sta­
tuto (empore physice, vel moraliter fuerit impossibilis, et debitor legitime
impeditus; tunc enim obtinet Reg. 66. Jur. in 6. quod conditio habeatur
pro impleta, quando non stat per obligatum, quominus impleretur. 2. Si
res fuisset æque apud creditorem peritura , velut ob generale incendium j
inundationem, ruinam, incursum hostilem ; tunc enim non videturæquum,
debitorem ad praestandum casum obligare, cum nec creditor ipse, licet
post moram debitoris, evitare potuisset periculum; vel impedire rei suæ
interitum, tametsi rem ipse habuisset.

CAPUT il
DE CONTRACTIBUS REALIBUS

Dd contractibus in specie deinceps acturi a reatibus ordimur, duce Impe
ratore, qui ab iisdem in Inst. Lib. III. Tit. XV. duxit initium. Ex contra
ilibus autem veris ct nominatis reales sunt quatuor : mutuum, commoda
tum, depositum, pignus, de quibus nunc singulis per articulos sequentes;

ARTICULUS I
DE CONTRACTU MUTUI

507. Dico III. Casus regulariter non praestatur, ctmi praevideri nequeat;
nimisque durum furet ad eum praestandum homines obligari.
Dixi : regulariter ; nam excipi debet 1°. si quis fuerit debitor generis;
hoc enim perire non potest. Sic quocumque casu pecunia multiata pereat
apud mutuatarium, h tenetur ad restitutionem; tum , quod poil mu­
luam acceptam fuerit factus pecuniæ dominus , ici res soleat perire domino
suo; tum , quod uun sil debitor illius pecuniæ in individuo; quam nnituam

508. Dico. Mutuum, formalitcr sumptum (nam objective est ipsa re
mutuata) est contractus realis, stricti juris, quo rei nostrae tangibili
dominium transferimus in alium, scilicet mutuatarium, cum obligatione
ut eadem nobis aliquando reddatur in genere. Pr. Inst. quib. mod. re con
trah. oblig.
Didum 1°. Rei nostra i mutuum igitur in re aliena consistere non po
ni. p. 2.
21

1? <

322

1>Ε OBLIGATIONIBUS OBTIS EX CONTRACTIBUS.

test. Ac ratio est, quod in mutuo ici, quæ datur mutua, transferatur
dominium, Inst. Cit. L. 2. §. 2. ff. de R. C. dominium vero transferre non
potest, qui non habet. Hinc si nummi alieni mutuo dati, si adhuc extent
apud accipientem, vel mala tide sint consumpti, vindicari possunt a do­
mino, L. 11. §. 2. in fin. ff. de R. C. Si bona iideconsumpti, ex postfacto
convalescit mutuum, et creditori datur condictio ex mutuo, L. 11. cit. §.
fin. L. 12. 13. ff. eod.
Dictum 2°. Fungibilis, id est rei, quæ constat vel numero, vel pondere,
vel mensura; quia hæ res ita sunt comparai® a natura, ut iu commercio
altera alterius vice fungatur. L. 2. ff. de R. C. sic pecunia vice fungitur
pccuniæ alterius, h. e. una substituitur pro altera.
Dictum 3°. Dominium transferimus. Mutuatarius enim rei mutuatio fil
dominus, el res tradi debet. Hinc mutuatarius omnes fructus ex rc mutuata
percipit, illamquc habet suo periculo; res enim perit et fructificat domino
suo. Ex hoc prætcrea palet 1. quod mutui datio sit vera alienationis pro­
prie dictæ species ; in mutuo enim datur res, ut accipientis fiat. Ac proinde
2. eos quoque dare mutuum non posse, qui alienare nequeunt, quales
omnes ii sunt, qui liberam rerum suarum administralionem non habent,
ut pupilli, minores, sine auctoritate tutorum, curatorum, si tales habeant,
furiosi, prodigi; qui et proplerea quod se contrahendo obligare non pos­
sint, mutuum non possunt accipere. Nam regula est : omnes ii accipere
mutuum possunt, qui obligari. Inde et dubium non est, quin civitas, vel
alia quævis universitas, collegium, Ecclesia accipere mutuum possit, vel
civium, aut membrorum vere convocatorum consensu ; vel reprœsentatice
per senatum , administratores. Quod si tamen administrator nomine qui­
dem vel civitatis, vel universitatis, sed sine petito ante consensu mu­
tuum sumpsisset, tunc demum obligabitur civitas , si a creditore probatum
fuerit, rem in bonum communitatis versam esse, L. Civitas. -"-ff. de R. C.
Secus eo casu soli administratores tenebuntur, ac si fidejubendo, vel alio
modo se proprio nomine obligassent. Ratio hujus in favore civitatis consi­
stit, ne huic (idem est de universitate quavis alia) ab administratoribus
præjudicium inferatur. Quod si tamen cives rogali consenserint, tenebitur
civitas, etsi rei versio in civitatem non probetur, arg. C. pen. A', de Fidejuss. L. 15. ff. ad S. C. M.
Didum 4°. Ct eadem aliquando, hoc est, post aliquod tempus, vel con­
ventum; vel, si nullum conventum fuerit, res relinquitur muluatario,
donec usus ea sit in finem ad quem tradita. Quod si in contractu mutui sil
dies appositus, quo sit restituendi obligatio, sitque dubium, an in creditoris
favorem appositus, dies pro reo est, non pro creditore, ac juxta L.~0.fi.
de V. Ü. diem antevertere potest; nam, ut ait L. 137. §. 1. ff. dc usur.
quod in diem debetur, ante solei potest, licet peti non possit. At si in credi­
toris adjectus sit gratiam, hic ad solutionem acceptandam cogi uon
potest; sed neque in casu priore tenctur admittere, si solutio tantum cx
parte ante diem offeretur, L. 1. 1. §. 1. ff. de Usur.
Dictum t°. In eodem genere, id est, ut reddatur in eadem natura, quanti­
tate et qualitate. Hinc, creditore invito, non potest reddi pro vino frumen­
tum, pro pecunia vinum, pro vino veteri novum , L. 2. ff. de R. C. Debet
reddi iu eodem simul numero, pondere et mensura; ac bonitate, quæad

I»E CONTRACTIBUS REAL1BUS*

323

qualitatem pertinet. Bonitas vero duplex est, physica et moralis; physica in
ipsa rei natura consistit, ideoque bonitas intrinseca dicitur, vel valor intrin­
secus; moralis ex communi hominum (estimations oritur, vel a magistratus
taxatione. Pro quo sit
Regula 1*. Seclusa speciali conventione justa, non potest exigi pecunia
eadem in specie physica, sed solum eadem in valorc, quem habuit tempore
mutui dati, sive interea monelæ valor auctus sit, sive non : contra in aliis
rebus restitui debet eadem in bonitate physica, ul triticum pro tritico,
idque in eadem mensura, sive pretium ejus creverit, sive decreverit.
Ratio est, quia in pecunia per se spectatur valor extrinsecus, non entitas
physica, et species monelæ sumitur ex valore; igitur reddendo valorem ,
quem habuit tempore mutui, tantum reddis, quantum accepisti. Contra in
aliis per se spectatur potius entitas, vel bonitas physica, cum hæc potius
serviat usui ct commercio humano ; igitur reddendo eamdem mensuram
ejusdem speciei physicæ, tantum reddis, quantum accepisti; itaque servatur
æqualitas. Hinc si mutuos accepisti 100. hosque creditor dedit in auro, puta,
carolis aureis, determinato solutionis die, vel etiam non, nulla alia conven­
tione facta, satisfacis restituendo 100. sive in argento, moneta currente, sive
aureis, sive carolis aureis; etsi auctus esset horum valor, ita, ut, cum
tempore mutui unus valeret tlorcnis Rhenanis 10. sed solutionis tempore I I,
satisfacias solvendo carolos aureos 9. quia tantum reddis quantum accepisti.
L. 65. §. 1. ff. dc F. 0. L. 1. ff. de Conlrah. empt.
Dixi : Seclusa speciali convent tone justa, si enim hæc praecessit, servanda
est; quia tunc contractus legem accepit cx conventione. Justa autem erit
conventio, velut si tempore mutui æquale sit ulrinque dubium, an res tem­
pore restitutionis valitura sil pluris, an minoris; tunc enim si adjiciatur
pactum, ut reddatur pecunia ejusdem bonitatis physicæ, puta, tot carol i
aurei numero, quot sunt dati, hi reddendi sunt, licet horum valor interea
crevisset; quia servatur æqualitas, cum sit spes lucri, ct periculum damni
æquale utrique parti.
Praeterea excipe a regula : non teneri creditorem pro pecunia data, ut
solida, admilterc solutionem in moneta alia minutiore , si ex hac esset
damnum passurus, L. 99. ff. dc solut. utpole si hæc in loco, in quo habitat
creditor, non posset facile expendi ; vel si magna sil summa crediti, quæ, si
minuta moneta redderetur, nimis oneraret creditorem ; unde ct specialiter
in tali casu in imperio Romano-Germanico non ultra 23. ilorenos minutio­
ris pecuniae creditor tenetur accipere, per Ordinat. Monet. Imp. de annô
1559. §. dic. jetzt gemeldeten.
Regula 2’. Quando res credita in eodem genere, vel qualitate haberi
amplius non potest, velut iidern nummi, qui mutuo dati, invito etiam cre­
ditori aestimatio admittenda est; cum enim res ipsa praestari non possit,
pretium vicem rei subit, L. 22. ff. de It. C. Quæ etiam regula obtinet, si
nummi restituendi non nisi cum magna debitoris difficultate conquiri
possint, ut colligitur cx c. olim. de Censib.
Cæterum contra dicta superius, quod civitas, vel universitas, collegium,
non obligetur cx mutuo per administratorem accepto, nomine dunlaxal civi­
tatis, non rogato ante civium consensu, nisi creditor probet, illud versum
esse in rem civitatis, cum casus hic frequens sit,

DE CONTRACTIBUS RRALIBUS.
REALIBUS.
32 i

325

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

509. Obj. 1°. Creditor bona tide credens pecuniam non debet ex bcnclicio
suo sentire damnum: sed in boc casu grave sæpe damnum sentiret; cum
sæpe probare non possit, mutuum in rem civitatis versum esse.
2°. In dato casu civitati, vel collegio incumbit probatio, quod pecunia non
sit versa in utilitatem ejus; ergo. Prob. Ant. Nam creditor tanquam ador
probat intentionem suam de mutuo dato, e. g. per instrumentum legitime
confectum, et contra excipit civitas , vel collegium , pecuniam non versam
esse in ejus utilitatem: atqui reus excipiendo Iit actor, teneturque exce­
ptionem probare. L. i.ff. de Except. L. 19. c. de probat.
3°. Administrator jure potest omnia, quæ specialiter ei non prohibentur:
sed accipere mutuum pro necessitate civitatis, vel collegii non prohibetur
administratori ; ergo hoc gravare potest communitatem; subs. atqui si
gravatur communitas, creditor liberatur ab alia probatione, modo a seda­
tum mutuum probet ; ergo.
4°. Privatus obligatur ad restitutionem mutui, licet creditor non probet,
versum illud esse in rem privati : atqui civitas, vel collegium per admini­
stratorem contrahendo mutuum venit sub nomine, et utitur jure privatorum , L. 16. ff. de V. S.
5°. Si civitas tota, vel collegium totum , aut saltem pars major consen­
tiret in acceptionem mutui, ex hoc vere obligaretur, etsi creditor non pro­
baret, illud in ejus utilitatem versum esse, C. 1. de his quæ amaj. part.Sei
administrator, sive plures administratores repræsentant civitatem, seu col­
legium totum, et habent se instar procuratorum cum libera, ut, quod ipsi
fecerint, civitas ipsa fecisse intelligatur, Arg. Reg. "2. qui facit per alium,
in 6. ; ergo.
Adlam. R. .V. min. Regressum enim contra administratorem habet, Z.27.
ff. de R. C. sique hic solvendo non sit, creditor sibi imputare debet, suæquc
facilitati, ac imprudentia? ; cum error juris clari illum non excuset in præjudicium, ac damnum civitatis, vel collegii.
Ad 2°“. R. .V. Ant. Ad prob. Regula hæc : Quod reus excipiendo fiat
actor, et teneatur probare exceptionem , inter exceptiones alias etiam istam
patitur, quod probare non teneatur, quando intentionem suam in jure fun­
datam habet; ut accidit in casu præsenti. Ita Episcopus excipiens, Ecclesiam
suæ Diœcesis esse sibi subjectam ; item Parochus, decimas in sua Parochia
esse, exceptionem probare haud tenentur, quia habent intentionem injure,
quod ipsis assistit, fundatam.
Ad 3um. R. D. M. Potest omnia jure, modo tamen debito, eta jure ordi­
nato C. indebito, ct contra jus .V. Mutuum autem non censetur nomine
!
civitatis efficaciter acceptum, nisi hæc, vel major pars consenserit, vel a crej
ditore probetur, illud in utilitatem illius versum esse.
Ad Um. R. i), min. Si civitas ipsa consentiendo revera contrahat C. secus
j
V. Tunc enim potius administrator contrahere censetur per L. 27. cit. ct
'
civitas tantum tunc contraxisse censetur, si mutuum in ejus utilitatem veri
sum probetur a creditore. Nimirum hic favor civitatis est, ut superius
dictum.
j
.Id ;j'm. R. D. min. Représentât ci vi tatem in dispendiis .V. in compendiis
C . Jus sic disposuit : sed nec adaequate comparatur procuratori cum liberti;

sed tantum secundum quid, quatenus potest ea omnia, quæ excepta non
sunt, quædocentur versa in communitatis utilitatem.
Xec dicas: Æqnius tamen esse, ul communitas obligetur ex facto admi­
nistratoris, et si is nocuit, ipsa contra hunc habeat regressum , quam ut
creditor ; nam
R. Communitatis, ulpole personæ iictæ, major esse favor debet ; ac proindeœquius est illam non lædi et obligari ; cum, secus, majus huic kesionis
periculum imminere posset.
ARTICULUS II.
QITD CONTRACTUS USURARIUS? AN, ET QUO JURE PROHIBITUS? SIVE USURÆ?

510. Prœmitto I. Usura ab usu vel utendo, sicut fœlura a fœtu, cultura
a cultu nomen traxit. Et quoniam ex usu cuj usque rei fructus proveniunt,
usura ad incrementum hoc ex usu proveniens significandum adhiberi con­
suevit, velut apud Tullium de Senect. ubi ait : Terra nunquam sine usura
reddit, quod percepit, haneque usuræ significationem, qua incrementum ex
usu rei innuitur, etiam leges et canones"receperunt, vocando usuram omne
id, quod sorti capitali tanquam lucrum accrescit. Ea de causa usura etiam
fœnus dicitur a fœtu , more Graecorum, quibus usura τόκος, parius est, a
pario, eo quod per usum pecunia pecuniam, ceu foetum, pariat. Hinc adver­
titur. quod vox usura ex se non sit nomen vitii; sed sicut incrementum, et
lucrum aliud est honestum et licitum, aliud inhonestum et illicitum; sic
usura licita vel illicita, justa vel injusta sit. Nobis hic sermo erit de infami
usuræ crimine, quod in solo contractu mutui vel explicit!, vel impliciti
locum ac sedem propriam habet, non in aliis natura a mutuo separatis,
quamdiu in his virtuale mutuum, quasi sub pallio, non involvitur; sive
hic inquiritur : An contractus reddendi aliquid supra sortem , præcise titulo
ac ratione solius mutui sit, el quo jure prohibitus, ac similiter illud ipsum
lucrum, quod vi talis contractus exigitur? usura enim modo ad hunc con­
tractum, modo ad illud lucrum denotandum promiscue adhibetur. Hinc dum
alias quærilur : an usura sit omni jure prohibita? sensus est, an contractus
modo memoratus sit omni jure prohibitus? vel lucrum illud, quod vi talis
contractus percipitur, sit omni jure prohibitum? Verho : an liceat vi mutui
præcise, dum non concurrit alius titulus extrinsecus, supra sortem exigere
aliquid tanquam debitum? Nam, ut ex dictis liquet, vox usura ex se et a na­
tura sua, ac generaliter sumpta, vitii præcise nomen non est.
511. Prœmitto II. Usura a Jurisconsultis æque ac Theologis varie dividi­
tur, 1°. in lucratoriam, compensatoriam, moratoriam, sive punitoriani.
Lucratoriaest, qua sumitur lucrum ratione et titulo solius mutui, estque
ipsa illa, de qua hic agitur. Compensatoria, dum quid supra sortem exigitur
ad compensandum creditoris damnum. Moratoria sive punitoria, dum mutualario imponitur aliquid supra sortem solvendum per modum pœnæ , cum
in reddenda sorte morosus esse coeperit. Vel ex communi hac divisione con­
stat, usuram, ut sic, esse genus respectu ijsjiræ lici tæ et illicit®; licita enim

326

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

est compensatoria omnium consensu. Sacri canones tamen vocem usura ple­
rumque pro lucro illicito sumunt, ratione solius mutui percepto. Cum vero
et alio sensu sumatur a jure civili et Jurisconsultis, imo Theologis, a quibus
nec omnino licet recedere, merito sane ad evitandam confusionem nova
usurae distinctio adhiberi coepit, dum his lucrum ex titulo solius mutui
exactum, usuram sir icte dictam ; ex alio autem titulo extrinseco perceptum,
usuram minus stricte dictam appellari visum; ut proinde qui in his vocibus,
usura minus stricte dicta, nescio quid repugnans se reperire putant, ridicu­
los fluctus in simpulo movere videantur.
2°. In conventionalem et necessariam. Conventionalis est, quae etiam
externa dicitur, quæ in pactum deducta , vi pacti exigitur. Necessaria, quæ,
citra pactum, praestanda est, ut ex mora. Hæc etiam in aliis contractibus
habere locum potest. Conventionalis, etiam sub nomine usurae realisvenit,
cui opponitur mentalis, cum datur mutuum ex intentione vi mutui lucrum
capiendi, sed sine pacto.
3°. In apertam et palliatam. Aperta, quæ etiam formalis dicitur, est, dum
ex mutuo formali exigitur lucrum. Palliata, vel virtualis, quæ latet sub
alio contractu apparenter justo, continente tamen virtualiter mutuum, vi
cujus exigitur auctarium ; unde quasi pallio legitur; vehit, cum mercator
precise ob dilationem solutionis ultra annum merces vendit carius, e. g.
florenis 100. cum tamen pretium justum summum sit 90. vel 95. Dixi :
prœcise ob dilationem solutionis; nam si alius concurrat titulus pluris ven­
dendi , ut lucri cessantis, damni emergentis vel expensæ faciendæ, etc. etiam
licebit vendere pluris, servata tamen proportione. Et de his casibus inlellige
c. in civitate. C. h. t.
4°. Usura praeterea vel est moderata, quæ justos fines non excedit; vel
mordens, quæ, spectatis cæteris, justos limites egreditur. Item, alia dicitur
usura sortis, lucrum, quod pro ipsa pecunia mutuo accepta datur, quæ sors
capitalis, vel debitum capitale appellatur : usura usurarum quando ex
usura, pro sorte capitali non soluta, fit novum debitum , pro quo rursum
usure aliæ exiguntur.
5°. A quantitate usure aliæ sunt centesimae, deunces, quincunces, etc. divisioneolim a Romanis inducta, qui singulis mensibus solvebant usuras;
quod si igitur ex 100. creditis denariis quolibet mense solverentunum, erat
usura centesima, omnium maxima; hoc est 12. pro 100. in annum. Hanc
usuram centesimam constituebant vehit as usurarium , quem suo more di­
videbant in uncias 12. unde minorum usurarum nomina et divisio. Sic iffitur unciarium foenus, vel usura unciaria erat pars duodecima centesimae,
nempe 1. pro 100 ; usure sextantes, 2. pro 100 ; quadrantes, 3. pro 100;
■
trientes, 4. pro 100; quincunces, 5. pro 100 ; semisses, 6. pro 100; sicque
1
porro usque ad centesimam , vel as usurarium.

512. Dico. Usura, sive sumpta formaliter pro contractu usurario, sive
objective pro ipso lucro inde percepto tanquam debito : verbo, usura mere
lucratoria, stricte dicta, est omni jure prohibita. Contra plerosque Doctores
acatholicos
Prob. I. Ex jure naturali. Leges mutui in dati et redditi æqual i tale ver­
santur, ut tantumdem recipias, quantum dedisti, hoc est, in eodem genere.

de contractibus realibus.

327
I

quantitate et qualitate; hæc enim mutui vera est, omnium consensn, notio:
atqui jus naturale exigit, ut ciijusvis contractus leges exacte serventur ; ergo
quicontra datas mutui leges agit, is contra jus naturale agit. Subs. sed qp
plus exigit, quam dedit, agit contra leges mutui ; exigit enim in majori
quantitate; ergo. Nimirum , ut leges contractus emptionis venditionis ver­
santur in aequalitate mercis et pretii, ita ilke mutui in æqual itate dati et
redditi; ac sicut proinde , qui supra justum pretium vendit, violat jus natu­
rale, hoc ipso, quod violet ««qualitatem, quæ lex hujus contractus est, ita in
mutuo. Præterea justitia commutative servari stricte aequalitatem in omni
contractu præcipit, ac læsam reparari; ergo et in mutuo, ne quis plus acci­
piat, quam dedit; hæc vero justitia commutative in jure naturali fundatur.
Exceptiones adversariorum contra rationem ex jure naturali desumptam ad
solutionem objectionum reservamus.
Prob. II. Ex jure divino. Ex quo Testamentum vetus plura testimonia
suppeditat. 1°. Levit. XXV. 35. Si attenuatus fuerit frater tuus..., ne accipias
usuras ab eo, nec amplius, quam dedisti... pecuniam tuam non dabis ei
ad usuram, et frugum superabundant iam non exiges. Z0. Ps. XIV. 5. Domine,
quis habitabit in tabernaculo tuo?... qui jurat proximo suo, et non decipit,
qui pecuniam suam non dedit ad usuram. 3°. Ezech. XVIII. 8. et seqq. Fir,
si fuerit justus... et ad usuram non commodaverit, et amplius non acce­
perit; hic justus est, vita vivet. Quod si genuerit filium... ad usuram dantem,
et amplius accipientem : numquid vivet ? non vivet. Leges vero morales
veteris Testamenti quales illæsunt modo allatæ, minime in lege nova anti­
quatae sunt, utpote in ipso jure naturali fundatæ; nec Ghristus eas ullibi
immutavit; quin potius ratas habuisse dicendus est, Luc. VI. 35. Mutuum
date nihil inde sperantes, ut ad hunc locum notat D. Thomas ad 4. Et vero
quomodo abrogare voluisse censeri potest, qui legem suam, illa veteri
mullo perfectiorem esse voluit?

513. Prob. III. Ex jure positivo humano. Et quidem de jure ecclesiastico
nemini esse dubium potest. De hoc enim constat ex tot. h. tit.; ex Concil.
Nicæno relato inc. quoniam %. Dist. b~. ; ex C. quia in omnibus, h. t. quod
est Alexandri III.; c. consuluit eod. quod est Urbani 111. Ex poenis gravissi­
mis ab Ecclesia statutis in usurarios ; nam Γ. sunt infames, Can. 2. Caus. 3.
Q. 7. 2°. Excluduntur a sacramento Confessionis, S. Communione altaris,
sepultura Christiana, c. 2. de usur. in G. 3°. Fiunt irregulares, ct excluduntur
a sacris ordinibus, Can. 2. I). 33. Can. 8. D. 46. 4°. Si clerici sint, suspen­
duntur, vel plane deponuntur, Can. 5. D. 47. si laici, excommunicantur,
fiuntqne inhabiles ad testandum active, c. 2. de usur. in 6. De jure civili an
et quatenus ab hoc usure approbatae, constabit ex objectionibus. Certe jure
Romano primitus lege XII. Tabb. cautum erat, ne quis unciario famove
arnplius exigeret; ac postea istud adsemiunciarium redactum , teste Livio,
Lib. '.cap. 27. Postea quidem et centesimæ invaluerunt; sed quam legem
ad mediocritatem deduxit Justinianus, quo sensu, patebit.
Dixi in conclusione : tanquam debito; illud enim lucrum solummodo sub
nomine usurae stricte dictœ, sive prohibitæ venit, quod quis, ut in usura
conventionali reali, vel ducit in pactum, sicqueut debitum exigit; vel, ut
in usura mentali. intendit ut debitum, vehit, dum quis dat mutuum animo

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

328

obligatum

sibi

alterum

ad

habendi

DE CONTRACTIBUS REAT.ÎBU8.
lude

non

e&t

praestandum

lucrum,

vera et mera

liberalitate, dat aliquid

interat, ob lucrum cessans,

psura, si mutuatarius sponte sua, ex

in gratitudinem

mutuanti;

dandum ex liberalitate

tiludine,

hic dat

vel

Contra si

pura.

state alteri debeas beneficium; id

tamen gratis praestas,

licet gratitude jure

velle injustum est ; nam,

temporali prœstanda

re

sperant lucrum
speretur ecu debitum ex gra-

nihil ab usura differens ; etsi

lusus verborum est,

determinate in

lucrum

Innocentius XI. proscripsit hanc ordine 42. Usura noti
est, dum ultra sortem aliquid exigitur, tanquam ex benevolentia et (jralitudine debitum, sed solum , si exigatur, tanquam ex justitia debitum.
Hinc

exigi.

interest, se usurn rei

est, ut vendatur, detur

hsl.

2.

In

mutuo

pretium

dendo ab usu rei mutuatæ;
rim carere sua

dominium

pecunia:

rei suæ;

carentia

quæ

nemo

quod

futura,

Blimabilior est, (piam

rei

2.

gratis.

facere

aliud

vendit®,

lex

mutuans

æslimabilis est.

tenetur

Sic etiam

natura

et

·■-

praescin­

pretio, etiam
1.

Nam

ad

domini.

æslimabile

Prob. Ant.

ordine

usurn.

utriusque

usum

ad

sicut emptor

habere, non alium; nec
ipsi

contractus

aliquid

ergo.

emptæ

mutuatarius

quia in

hujus

respondens

res cum dominio,

reperitur

ad

Si

capit,

potest,

venditur

N.

secus

capit, c re sua

separatim

emptori

mutuatio, sicut res

C.

emergens

distinctum licet exigere. Nimirum hæc

merito

Obj. I. Argumentum desumptum ex jure naturali inefficax est ; ergo.
Prob. Ant. Lucrum enim exigitur non propter sortem creditam in se, sed
propter usum ejusdem ; sed in hoc nihil injusti est ; nam ut docet S. Thomas
ipsemet , 2. 2. Q. 78. a. 1. ad 2. potest aliquid accipi pro usu pecuniæ; et

æslimari

tamen idcirco prætcr justum

non tamen

potest

ille

emptorissæpe multum

ideoque lo obligare

in liac debita

neque ut

usum Iit

damnum

commodum

vel

lucrum,

alius; nec idcirco usus

enim ex hone­

naturali debeatur;

est,

ere mutuata

tantum

mutuum,

329

a

Transfert

Pecunia

3.

inte­

debet

sicut quodeumque bonum

se

praesens

præsons præ fu­

514.

vasis argenteis, quorum alteri

pro

R. .V.

Ant. Ad prob. X. min.

pro re, quæ

sed

pro usu

R. .V.

Ant. Ad prob.

l"n.

R.

Carentia

«mlraclusrealis)
det

pecuniam,

retineat.

simul

eamque

non

potest;

certe

vel

rei alienæ;

usu

ex

exigitur;

aliquid

mutuatæ

pecuniæ

usus

enim

testate utendi pecuniam, qui

mutuat;

sed

potest; tum quia id ipsum est mutuo ex

non

tionis mutuans, nec patiendo

lucrum

vinum

vendit

quoad

el

ita hic.

vini

I nde

usus;

non

non

omniumque sanæ

cnirn

ideo

in

refert, quod

tamen

mentis

tiam justo pretio vinum ;

ordine

in

consensu

potest

non

venditur
esse

nequit speciatim

me

pecunia a

sed

vinum,

distinguuntur ;

commutationes

ad

vel absuma­

distinguatur

naluræ

vendi

pretio

pretio el

speciali

bibatur,

ut

justo

qui

prætcrea

et speciali pretio vendi,

vendi a me usus rei alienæ;

plane,

sicut

speciali;

substantiam,

distincto ejus usurn vendere;
tur;

et

substan­

quoad

ut bibatur. Deinde nequit

mutuo

data

est

res aliena;

Ad min. prob.
pam, vel

tis.

R.

D.

mutuo.
potest;

In

contractu

nam

res

Pro usu pecuniæ mutuatæ .¥.

C.

at in mutuo transfertur
rei

alienæ;

in

locationis,

juste

dominio

dominium

sed

pote dominum, sic et lucrum
dominio; jus enim

utendi

remanente : in mutuo

vero

penes
est.

penes

in

natura separatura

pretium, vel

locantis;

merces

unde ex usu

rei

exigi

suæ

huic perire dicitur;

mutuatarium; igitur lucrum

exige­

mutuatarium, sicut est periculum, ut­
Inde

in

localarium

locatione,

est,

usus distinguitur a

dominio

penes

locantem

usus a dominio non distinguitur, sed utrumque

ratione essentiale;

debet )

non

fit

sit,

tum

quia

condi­

deterioris

emergens, etc.

nec damnum

cessans,

non

hæc computari

per hoc, quod

resque tota in ge­

Adprob.

X.

21*". R.

quod

fiat

hæc

translatio

cum obligatione restituendi in eodem genere,
enim mutuum contractus

pure, sed

cum

natura sua

gratuitus

ergo mutuum

extra necessitatem,

et

in

ut

Est

tamen

fiat

nullo

dete­

gratuitus

contractus

tenetur

enim

qualitate.

beneficus, non

ac

eatenus

dare mutuum

fit

gratis;

quantitate,

idem reddendi,

perfecta obligatione

Cum

omnino

nemo;

si

tamen

id

mutuum velit,

facere gratis

debet,

quia

hæc

lex

contractus

usum , resti­

in commodato res gratis conceditur ad

gratuiti est. Sicut enim

tuenda post usum in specie;

sic

in

mutuo

conceditur

gratis cum

dominio

ad abusum, sive consumptionem, post hanc restituenda in genere.

Ad prob.
relinquatur

J).

3âm.

R.

X.

non

Si

expendatur,

enim

ct ex ea

capiatur

fructus

apparet, cur tunc æstimabilior

sit.

C.

si

otiosa

Proinde

me­

Innocentius XI. damnavit hanc ordine 41. Cum numerata pecunia pre­
tiosior sil numeranda, et nullus sit, qui non majoris faciat pecuniam prœ'•nltm, quam futuram, potest creditor aliquid supra sortem a mutual ario
trigerc, et eo titulo excusari. Et vero sequeretur, posse avarum, quanto
rito

tanto

plus exigere supra sortem; quod

«nc pudendum.
1. Mutuatarius

niæ mutual® est

quid

ex usu pecuniæ sæpe lucrum
aestimabile,

quatenus

capit ;

interest

ergo usus pecu­

debitoris

eum

sibi

It. 1*. Etiam emptor ex usu rei

ergo et pro usu rei

D. Cons.

Inst. 3.

Ponamus igitur,

pecuniam ad certum

non alteri concedi.

R. 2°,

potestas

penes mutuatarium

periculum

magis hic afficitur pecunia praesenti,

in mutuatione est.

Inst.

po­

Idem est de vasis argenteis locari soli­

locationis,

locata manet

quidem

se

nere, quantitate, qualitate.

quis dare

contractus mutui, sed

autem

ut quis

clocatæ, v. g. ad pom­

lucrum capit, res enim domino suo fructificat, sicut et

retur ex usu

lotum rei mutuatæ

sit, quatenus,

ponendam loco pignoris

Hic voro non est

Privat

potest,

lum, si quid œstimabili tatis inesset, id omne compensaretur

rior conditio mutuantis.

per mutuum enim in mutuatarium transfertur dominium; ergo.

cl

data

( ut supponi

distincto

est,

Jure enim naturali non licet pretium exigere

er privatione hujus potestatis

pretio

insufficiens

requiritur traditio actualis; fieri enim non

pecuniæ separatusapecunia ipsa in æstimationem et computationem deduci
potest,

titulus

illa plane

erigendi aliquid supra sortem, cum sit essentialis mutuo, ad quod (est enim

mutuam

separatim æstimari

hoc fit, dum

usus conceditur, accipitur pretium.

turo.

emptæ sæpe lucrum capit negotiando,etc.

vendit® aliquid exigi

posset separatim.

quod

tempus;

mutuans

saltem

hæc

se

obliget

non

ad

obligatio, quia

repetendam

onerosa,

pretio

Btimabilis est.

II.

N.

Obligatio enim

4

non

essentialis et intrinseca,

repetendi sorlern ad

quam gratuito

aliquod

subit mutuans;

tempus est mutuo
in

mutuo enim

res

Ergo usus pecuniæ est quid æslimabile, quando creditoris

»

4W

330

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

DE CONTRACTIBUS REAl.lBUS.

tradi debet aliquando, post aliquod tempus reddenda ; ac proin necessario
aliquam obligationem contrahit non repetendi ad aliquod tempus sortem ;
unde pactum non repetendi ad certum tempus, etiam longius, nihil est
aliud quam mutuum prorogatum, et ejusdem beneficii extensio, manem
intra limites mutui. Sicut igitur non licet aliquid exigere pro obligatione
ad aliquod tempus non repetendi sortem ; sic nec pro obligatione precise
ad tempus certum , vel longius. Hinc merito rursum Alexander VII. damna­
vit hanc ordine 42. Licitum est mutuanti aliquid ultra surtem exigere, sitt
obliget ad non repetendam sortem usque ad certum tempus.
Inst. 4. Possum accipere aliquid, si me obligem ad mutuum dandum
alteri, intra decennium, quandocumque voluerit ; ergo etiam, si me obligem
ad non repetendam sortem intra decennium.
R. .V. Cons. Disparités est; qui se obligat ad mutuandum intra 10. annos,
debet, ex supposito, pecuniam suo periculo et incommodo asservare ; cum
ergo hoc et similia aliunde non compensentur, juste aliquid propterea acci­
pitur. Secus est de mutuo dato ; ex hoc enim nihil omnino patitur mutuans;
praeterquam enim, quod nihil ei incommodi timendum sit, totum quoque
mutui periculum penes mutuarium est.
Inst. 5. Fidejussor jure exigit aliquid pro sponsione, quam in se, etiam
sine periculo subinde suscipit ; ergo et idem de jure naturali mutuans
poterit.
R. C. Ant. Λ’. Cons. Disparitas est, quod obligatio a fidejussore suscepta
per nihil aliud compensetur, quam per hoc, quod ob sponsionem rependit
debitor; obligatio autem mutuantis salis compensatur perfecta redditione
debiti.

515. Obj. II. Jus positivum tam divinum, quam humanum non reprobat
penitus usuras, sed et subinde approbat; ergo non sunt make in se,vel
intrinsece. Prob. Ant. 1°. de jure divino. Nam 1. Deut. XXIII. 19. cum dixisset
Deus : Son fumerabis fratri tuo ad usuram pecuniam, nec fruges, ntt
quamlibet aliam rem , addit ; sed alieno. 2. Deut. XXV11I. 12. ait Deus : Faitrabis gentibus multis, et ipse a nullo farnus accipies. 3. Matth. XXV. Lite.
XIX. Christus usuram approbat, cum in persona patrisfarnilias reprehendit
servum nequam , quod pecuniam domini non dederit nummulariis, ut cum
usuris exigeretur. Prob. 2°. de jure humano. Nam jure civili permittuntur
usure ev stipulatione mutuo adjecta, L. 3. c. de Usur. ct variis LL. ul
constat ex ff. et C. h. t. ; ergo.
R. .Y. Ant. Ad 1““. et quidem quoad prob. 1lm. R. cum S. Ambrosio, L. dc
Tobia. cap. 15. ibi sermonem esse de usuris justis, non stricte talibus, nun
Judæi hos infideles bello justo possent aggredi et spoliare, Deo dominium in
terras et bona infidelium ab his in Judæos transferente, eo modo, quo
Ægypliorum pretiosa in eosdem transtulerat; sic xero non ex re aliena
lucrum . sed rem suam exigebant Judæi fœnerantes ad usuram infidelibus.
Respondent alii cum S. Thoma 2. 2. Q. 78. a. I. ad 2. permissum hoc fuisse
Judæis (pioad alienos tanquam minus malum, ne fratres suos usuris oppri­
merent Judæi , gens lucri semper et qnæstus studiosa.
Ad 2"‘n. R. textus non est ad rem ; nam fœnerare accipitur pro eo, quod
est simpliciter mutuare. Sic et Eccl. XXIX. pro mutuare sumitur : Qui facit

331

I niitriterdiam fa-neratur proximo suo... fwnerare proximo tuo in tempore
I Mfssitalis. Nimirum promittit ibi Deus Israelites tantas opes, ut finitimis

j gentibus dare mutuum possint; quin ipsi necesse habeant ab his accipere
I mutuum.
Λ/3“·. R. ,V. Nam et hic de lucro justo ct honesto sermo est, nempe quod
negotiando percipitur; dicitur enim, pecuniam dari debuiesexotç τοαπεζίταις,
mensariis, Collybistis sive argentariis , qui nummorum permutatione, plenimque justa , lucrum sibi et sociis acquirunt.
Ad prob. 2JBI. R. D. Permittuntur moratori®, vel punitori® C. mere
toqeloriæiY. velsubd. Permittuntur, id est, tolerantur duntaxat, ferine ut
bjanaria C. positive approbando N. Favet responsioni L. 17. §. 3. in fin.
f. de Usur. ubi : Usurœ enim non propter lucrum petentium, sed propter
■.ram solventium infliguntur. Potuit enim a legislatore imponi moroso
' debitori pœna talis, et usura moratoria reddi pcenalis, itaque juste tunc
erigi. Siculi scilicet dominus rei furtiv® non posset auctoritate privata
dophim exigere, potest tamen exigere auctoritate publica, legislatore hanc
pmm constituente. Unde et pœna conventionalis a contrahentibus adjici
potest; quia talis pactio nullo jure prohibetur ; quin non obscure permittitur,
c.Diledi. 4. de Arbitr. et L. 15. C. de pact. Talis enim po?na non solvitur vi
mutui.sed ob moram et culpam in solvendo contra restituendi obligationem.
Nec obstat L. 44. fl'. de Usur. ct frucl. nec L. 15. C. de Usuris ; nam in his
legibus solum reprobatur pœna conventionalis, qu® modum culpæ, vej
luam legibus, aut moribus definitam excedit.
Dices :Jura, naturale, divinum et humanum tantum reprobant usuras
ardentes, non vero moderatas', ergo h® saltem licite exigentur.
R. A. Ant. Nam 1°. spectato jure naturali, lex mutui in dati et redditi
qualitate versatur, juxta num. 508. quidquid igitur æqualitalem mutuo
propriam lædit, contra jus naturale est ; sed usura moderata hanc æqualilitem etiam vere lædit, licet minus, qnain immoderata; nam eliam mode­
ra est lucrum supra sortem. Eodem igitur jure naturali prohibetur utraque; sicut eodem prohibetur furtum magnum et parvum. Deinde jus
positivum sine discrimine usuras damnat; et vero quælibet mordet, una
iifllum plus quam altera, eum, qui mutuum accepit, qui non nisi ex nccesvtilealiqua in fœnus consensit. Unde ambæ, urgente justitia commutaliva,
Jebent restitui.
Si ais demum : Volenti non fit injuria; ergo saltem si mutuatarius con­
sentiat in auctarium , vel usurarum solutionem, non committetur usura.
R. D. Ant. Volenti efficaciter, et non invito secundum quid, supposita
restate materi® C. secus .V. Mutuatarius non vult dare auctarium gratis,
«aidai ceu debitum, compulsus necessitate, vellelque mutuum secundum
quitalem; ergo mutuans illi injuriam facit, sicut vendens supra pretium
litum emptori egenti, aut emptor emens infra justum venditori indigenti.
Ex dictis colliges multo magis, omni jure prohibitum esse Anatocismum,
s>e usuram usurarum lucraloriarum, quando sortis usur® non solut® redii mntur in ipsam sortem, ex iisque lucrum rursus el usura petitur. Dixi :
v.ratoriarum ; nam si debeantur usur® vi alterius tituli justi, quam mu­
tui, alien to jure naturali, eæ in sortem redigi quidem possent; legibus

332

DE CONTRACTIBUS REALIBUS»

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

tamen positivis id prohibitum, L. 29. ff. L. 3. el 28. C.de Usur. ita quidem
ut, si promissae sint, non debeantur, etsi solutae, repeti possint. L. itiff.
de Condiet, indeb.
ARTICULUS ΠΙ.
EX QUIBUS CAUSIS VEL TITULIS LICEAT EXIGERE ALIQUID SUPRA SORTEM?

Prœmitto : Tametsi vi mutui aliquid exigere supra sortem juribus repu·
gnet omnibus; posse tamen cum mutuo causas, sive titulos occurrere,ή
quorum exigere auctarium liceat, satis certum est plerisque Doctoribus,
nec diffitetur Benedictus XIV. in Epist. Encycl. ad Episc. liai. anno\K.
die ! Xovembr. Ac quidem ceu regula generalis statui potest, eum titulum
concurrentem cum mutuo sufficere ad exigendum aliquid ultra sortem,
qui in contractibus ac negotiis aliis ad percipiendum emolumentum suffiet
ultra obligationem illius contractus, vel negotii; nam cum mutuans dete­
rioris non fiat conditionis, quam alius, qui non mutuo dedit ; non apparel,
cur titulus, qui subin in negotiis aliis per accidens intervenit, justainque
causam præbet percipiendi emolumenti·, eamdem cum mutuo concurrens
non præbeat. Hic solum varios ejusmodi titulos expendimus, an sufficiant
ad proporlionalum auctarium accipiendum supra sortem, vehit damnutt
emergens, lucrum cessans, periculum sortis, ejus assecuratio? Alios suis
adhuc singulos locis ad examen vocaturi.
316. Dico I. Damnum emergens est justus titulus exigendi aliquid ultra
sortem creditam. Est communis, non tantum Jurisconsultorum,sed æqœ
Theologorum cum Doctore Angelico, 2. 2. Q. 78. a. 2. ad 1. contra Scotch
in 4. Dist. 15. Q. 2. a. 3.
Ratio est aperta; non enim tunc ratione mutui exigitur, sed damni, quod
nemo tenetur subire gratis; estque æque, imo plus æstimabile, quam
opera, quam alteri impendimus. Favet sat clare jus canonicum, Can. Pretorice 10. Q. 2. ubi : Cum ratio et usus obtineat, neminem, cui non cuit,
contra utilitatem, et rationem cogi de proprio facere beneficium. Item civile,
juxta quod non decet, quemquam liberalitate sua periclitari, L. 50. ff.ien
Judic. Praeterea usura est lucrum ex mutuo, sed evitatio, vel compensabo
damni realis non est lucrum. Idque procedit, etsi mutuatarius non sil cul­
pabiliter morosus in solvendo; modo, citra muluatarii moram, creditor
propter mutuum habeat damnum emergens.
Requiruntur tamen ad hunc titulum quatuor : 1°. Ut mutuum revera sit
causa damni, e. g. indiges ipse tua pecunia ad emenda necessaria,quæ
nunc leviori, postea majori pretio vendentur; mutuas tamen. 2°. Ut mone»
mutuatarium de damno emersuro, hocque in pactum deducatur; si enim
non moneatur, posset nolle hoc onus subire, sed alibi sine eo quærere mu­
tuum: ac si non deducatur in pactum, mutuatarius tantum tenebitur ad
sortem, debetque mutuans suam sibi imputare negligentiam, nisi debitor
injusta solutionis dilatione fuerit causa damni. 3°. Ut plus non exigas,
quam quanti, perpensis omnibus, arbitrio boni viri et prudentis aestima­
tur damnum; ne videlicet lædatur æqualitas. 4°. Ut compensationem
damni non statim et tempore, quo das mutuum, exigas tibi solvi, sed

v .’>?.··■ r?

333

qoaudo est reddendum muluum ; hinc non licet petenti 100. dare tantum 00.
»el!io. retentis pro damno emergente, cum ex his retentis damnum emer­
gere non possit. Quod hic de damno emergente diximus, servata propor­
tione, voro periculo damni applicari potest; ut enim nemo damnum, sic
neauc hujus periculum gratis subire tenetur.

517. Dico II. Etiam lucrum cessans, sive quod mutuans sua industria
certo, vel probabiliter fuisset habiturus cx pecunia, quam dedit mutuam ,
est justus titulus exigendi aliquid supra sortem. Rursum communis, et
woimuui praxi, saltem in Germania, (irmata sententia.
Ratio est; quia tunc non exigitur aliquid ratione mutui, sed ratione aliivjus ipsi mutuo exlrinseci, quod pretio æstimabile est; quale haud dubie
lucrum certum est, sed et hujus spes.
Conf. data ratio contra Veterum quorumdam sententiam : 1. Nec ipsa pa­
titur æqu itas, ul mutuans pro beneficio obligetur ad patiendum dispen­
dium. 2. Pecunia per industriam habentis huic futura fructifera 'pluris
\alet,qnam alia. 3. Spes lucri probabilis etiam æstimabilis quod sit, ex
aliis patet contractibus ; sic enim piscator licite vendit spem jactus retis,
quo sperat se capturum pisces , licet pretio minori vendere debeat, quam
ipsos pisces, L.lsi jactum. 12. ff. de Aetion, empt. Item, sic spes fructuum
Krorum, fœtuum pecoris, etc., passim licite venduntur. Unde L. un. C.
ik (egentiis, quae pro eo, quod interest proferri dicuntur; sed creditoris
interest, se lucro certo, vel probabiliter sperato non privari.
Nec obstat auctoritas divi Tuom.e; nam licet loco supra cit. favere vide­
tur oppositae quorumdam sententiæ ; re ipsa lamen potius nostræ favet ;
nam Q. 62. a. 4. ait, quod, qui damnificavit aliquem impediendo a consecutioneboni, quod erat in via habendi, teneatur compensare , non quidem
exæquo, quia minus est habere in virlute, quam actu ; sed secundum con­
ditionem personarum cl negotiorum. Igilur ct sic intelligendus, Q. 78. vel
dicendum, quod hic loquatur tantum de lucro, quod est in spe, vel poten­
tia remota, pro cujus privatione utique nihil exigi potest.
Ad hunc tamen tilulum pariter conditiones sequentes exigimus : 1°. Ut
mutuum vere causa sit lucri cessantis. 2°. Ut non suppetant pecuniæ aliæ
cliosæ, quæ ad idem lucrum possent impendi. 3d. Ut spes probabilis et non
remota sit. lucri futuri. 4°. Ut moneatur propterea mutuatarius ; ac dedu­
catur in pactum , ut ante de damno emergente dictum; ac pariter 5°. Ut
compensatio lucri cessantis non deducatur eo tempore, quo datur muluum ;
sicut rursum in Conci, præc. facta limitatio.
518. Dico III. Eliam periculum, si est verum ac probabile, sortis amit­
tendae, vel non nisi magnis molestiis, aut expensis repelendæ, est, cæleris
paribus. justus titulus aliquid exigendi supra sortem. Est Theologorum ac
Canonistarum sententia communiter contra Navarrum, Mart. Toi.et. Nataitt Alexandrum, Theol. Dogm. Ub. 3. cap. 7. artic. 3. Reg, 3. aliosquc.
Dixi : cæleris paribus. Nam 1°. supponi debet, mutuantem de receptione
iOrtisflon reddi aliunde securum, per fidejussores, pignora; si enim ita
reddatur securus, non suberit porro periculum , ct cessabit quæstio. 2’. Pe­
riculum non debet esse qualecumque et commune, aut universale, quod

i&SL··

334

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

omnem mutationem comitatur, cum quilibet ditissimus inopinato casu everti
suis bonis possit ; sed ut periculum justus sit titulus, necesse est, ut arti­
culare sit, quod spectatis variis circumstantiis prudenter ac probabiliter
timetur, velut si mutuum detur obærato, decoctori ; tali, qui se ditiorem,
quam sit, jactitat ; vel periculosis negotiis , quorum est ambiguus exitus,
et implicitus. 3°. Utque tunc deducatur in pactum , servclurque inter peri­
culum et auctarium proportio arbitrio prudentis viri.
Prob. I. Periculum boccst mutuo extrinsecum, et pretio æstimabile;ergo
mutuans non tenetur illud subire gratis, sed potest pro ea in se susceptu
aliquid ex pacto exigere. Prob. Ant. Nam 1°. est extrinsecum mutuo; neque
enim ad substantialia, neque ad naturalia hujus contractus refertur. Deinde
periculum illud damni, quod mutuans juste et convenienter in mutuo alias
evitare potest, huic intrinsecum et innatum dici nequii; sed periculum
damni illius potest mutuans alias evitare juste ac convenienter, exigendo fi­
dejussores a mutuatario, vel pignora, salvis just i liæ legibus ; cum enim jus
tam naturale, quam positivum, divinum ac humanum præcipiant creditu­
re ni indemnem servari, imposita obligatione gravi reddendi mutuum, pote­
rit haud dubie creditor se illis conformare juribus, si bique præstare securi­
tatem per pignora de recuperando mutuo, sicque evitare istius damni
periculum. 2°. Est pretio æstimabile, hoc ipso scilicet, quod mutuo sil cxlrin·
secum, sitque onus, quod multo labore averti solet, petendo pignora, tidejussores; quanti igitur æslimatur securitas pignoribus acquisita lanii
e contra aestimari debet onus talis periculi ; securitatem vero illam essepre­
tio æstimabilem, quotidiana convincimur experientia ; dum de ea plurimum
solliciti sunt creditores, fatigantque clamoribus tribunalia, si quando pi­
gnora periclitentur. Conseq. patet, et sequitur per se ; quia creditor onus
aliquod mutuo extrinsecum, et æstimabile subire non tenetur; cum nun­
quam ultra naturam contractus contrahentes ex contractu obligentur.
Prob. II. hi contractibus aliis ultra obligationem illis propriam periculum
æstimari potest, in locatione, commodato, fidejussione, L. 6. §. fin.
Mandati. L. 9. §. 1. ff. de Donation.; in contractu assecurationis, ut mox di­
cemus , emptione debitorum periculosorum , quando incerta est censuum
solutio, ac debitores difficulter conveniri possunt ; ergo et pariter periculum
amiltendæ sortis, vel non nisi cum molestiis et expensis recuperandæaslimari poterit. Nec refert, quod pecunia mutuata transeat in mulualarii duminium, ut proinde dc ejus periculo non possit pacisci mutuans, in locato
autem ct commodato resin Jocantis, commodantis dominio maneat; hæc
enim non nisi verba sunt; idem enim damnum subeo, sive res mea pereat,
sive non restituatur pecunia debita.
Præterea, si venditor, verba sunt I). Thom.e Opusc. 73. de usura, c. 10.
sub medium, rem suam intendat vendere carius, non propter tempus lan- |
tum, sed tantum propter damnum, quod videt sibi imminere ex dilatione
solutionis recuperandæ, seu propter vexationem suum redimendam, quam
j
probabiliter timet futuram sibi in redemptione debiti propter malitiam, rei
impotentiam debitoris, tunc excusatur a vitio , ct fit ccquilas in hujusmodi
contractibus per compensationem damni; rei quando probabiliter timentur hae
in credentia accidere, etc. Sed par est ratio, quando probabile est amiltendæ |
sollis periculum, vel non nisi magnis molestiis ac expensis recuperandæ.

DE CONTRACTIBUS REALIBUS.

335

Itoni : Licet pacisci de auctario ultra sortem reddendo ob probabile peri­
culum damni incerti ; igitur mullo magis ob periculum amiltendæ sortis;
magis enim naturæ mutui adversatur amissio sortis, quam emergens inde
damnum. Unde merito titulus hicad intéresse refertur; uti enim mea inte­
nsi, ne damnum aliquod subeam; sic multo magis, ne sortem ipsam
awillam.Sictil vero etiam periculum damni distinctum est a damno ipso,
poesuinquo pacisci de compensando periculo , etsi forte damnum re ipsa non
sequatur; ita et hic.
Conf. Ad varias quæsliones a missionariis Sinensibus propositas responiioiie 3*. S. Congregatio de propaganda fide, ipso approbante Summo Ponlilice Ix.xocentio X. 12. Scptembr. anno 1645. ccnsuil, ratione mutui imme­
diato cl pnecise nihil esse accipiendum ultra sortem principalem. Si aliquid
accipiant ratione periculi probabiliter imminentis, prout in casu, non esse
inquietandos muluatores Sinenses, dummodo habeatur ratio qualitatis peri­
culi et probabilitatis ejusdem, ac servetur proportio inter periculum, et id
quod accipitur. Hoc responsum cum cæleris refert Thomas Hurtado in Calce
faolulion. de Martyrio Fidei, fidem faciente manu notarii Apostolici.

519. Dico IV. Honesta etiam el licita plane est Assecuralio sortis, sive
contractus, quo creditor omne in se periculum suscipit transferendi alterius
pecuniam in locum remotum, ea sub lege, ut, si ad locum destinatum per­
venerit, solvatur sibi fœnus 6. pro 100; si vero perierit, sive naufragio,
live quod in piratarum manus incidat, aut quocumque demum modo, non
solum pereat creditori, sed hic insuper teneatur lantumdem mutuare, ejusque translationem curare in destinatum locum. Ita cum S. Tiioma, Opusc. 73.
cap. 9. Theologi hodie omnes, ac Jurisconsulti contra quosdam veteres.
Ratio est, quod molestia et sollicitudo , atque obligatio, quam in se cre­
ditor suscipit, revera sit pretio æslimabilis ; cumque ad tale onus teneatur
nemo, merito pro hoc suscepto aliquid exigitur. Hoc vero auctarium non
exigi vi mutui, ac contractum hunc esse ipsi mutuo extrinsecum , inde
palet, quod etiam tertius, non mutuans, possit in se suscipere hoc pericu­
lum, hocque titulo aliquid exigere.
5-0. Obj. Cont. Conci. 3am. et 4am. I. In famoso capitulo Naviganti, dé
wur. ail Gregorius IX. Naviganti, vel eunti ad nundinas certam mutuans
pecunia? quantitatem pro eo, quod suscipit· in se periculum, recepturus ali­
quid ultra sortem , usurarius est censendus ; ergo ratione periculi suscepti
nihil licet exigere ultra sortem.
//.Consonat etiam jus civile; nam per L. 5. ff. de naut. fam. tunc lan­
ium de periculi pretio licet pacisci, si modo in alece speciem cadat contra­
ctus, hoc est, si utriusque periculum, ct utrinque spes lucri sit : atqui hoc
nuufieret in dato casu; mutuatarius enim , si solvere cogatur periculi pre­
tium, ex una parte nihil lucrari potest, cum nunquam liberetur ab obliga­
tione restituendi ; ex parte vero alia debet certum subire damnum sine
lucri spe, quia debet solvere periculi pretium; sed hoc aequalitati ac justitiae
adversatur.
III. Periculum amillendæ sortis non tollitur per pactum de solvendo
pretio propter periculum ; pretium enim illud æque est periculo subjectum,

L· f-

.- ·

P

.

1----

il À
nt

33(1

DE CONTRACTIBUS REAtJBUS.

obligationibus ortis ex coni hACTiuus.
ergo, qui non

quam ipsa principalis sors;

supponit,satis declarat,

quod

nolit

cavere

quod timet; scdco

de damuo,

periculum

periculum juris;

vel ob

liceat pacisci

periculum /acti :

attigerat, nondum

muluatarium est, non

i°i quia

Non

potest exigere.

illo nihil

ab

mutuo intrinsecum

denda» sortis; sed

2uni.

est;

quandocumque creditor rem

illius transferens dominium ,

hunc

rum casibus;

ut proinde sortis

facti

nam periculum

suam

illam

semper

dum. 2°. Quia debitor inde non liberatur periculo ;

non æslimatur;

periculum per­

est

dat mutuam alteri, in

exponit

amiss®damnum sit

tendam

ergo hic proplerca

enim facti

periculum

mal®
ut

rerum humana·

forlunæ tribuen­

se

suscipiat

periculum,

ct

ab

homines solvunt periculi pretium,

F.

Eidem

demum

quod titulo periculi

liberet

hoc

nisi

alium;

nunquam enim

etiam

exigi

poterit

sicque

auctarium

porro in

soliditatis

Verum plus hæc apparentiae, quam

habent.

Unde ac quidem

Ad ium. Diversa est variorum responsio. Prima est Zyt.ei Jur. Ponlif.
nov. Lib. 5. Tit. de Usur. qui cum Paulo Busio ad ff. de naut. fœn. sc ita
breviter expedit hoc cap. Naviganti dicendo, istud nullibi gentium, ut sonat,
esse receptum. Altera aliorum, videlicet,
ibi
vel
mutuantem compulisse
relinquatur mutuanti, ideoque

ut periculum peritur® sortis

solvatur auctarium, cum tamen mutuatarius
sortem ,

aut

ut liber esset a solvendo auctario; vel

alicujus

momenti.

Tertia

omissam esse particulam

rursus

non,

negativam

est censendus ; quod colligi

maluisset suo periculo habere

periculum non fuisse verum,

errore

volentium,

aliorum,

ac legendum

librarii

esse : usurarius

non

in alio casu quisab

putant ex sequentibus, dum

Ille quoque non debet usurarius reputari,etc; nam,
adhiberetur particula connexi va quoque, si in anteriore

usura absolvitur hisce :
inquiunt,

inepte

casu reus usura? damnaretur ;

Unde et recentiori editioni

igitur in

utroque casu

corporis juris

canonici

idem juris esse debet.

Justo Hex-

a

adornata?

Boehher, per modum not® particula non addita legitur. Favet huic
responsioni Ejiman. Gonzalez, capitulum referens cum eadem particula ne­
ningio

gativa. Obstare tamen videtur tum, quod omnes manuscript! codices textum

in sensu affirmativo, in

ferant ; tum

maxime S.

compilator,

qui

quo eum

capitulum

Summa de, Pomitentia

supra retulimus, sine

Ravmunpus
hoc

Pemmafort,

de

iis,

ut

extat,

talem

particula non pro­

Decretalium

inseruit;

iisdem prorsus verbis affirmativis

hoc, ac decisionem Poytiflcis, scilicet

Hiat.

hic

Gregobii
vero

profert

tisur® reum esse,

in

IX.

sua

capitulum

multis con­

landemque

subdit,

de hoc casu

talem esse. Quare his responsionibus suo c.eterum

in

1

""

It.

In c.

juris,

Naviganti

id quod

ex S.

non

esse

quæstionem de

Ratmindo perspicuum

valorc relictis,

periculo

fit, qui

intelligendam

suscipit etiam perdendi jus ad repe­

creditam;

enim

verba

Dum

enim,

usurarius est censendus,

inquit S. Pontifex,

de fenore naut ico Romanôrum

; sicut enim

intclligi

in sensu

re­

propositus

legum

civi­

nia trajeclilia permittebant foenus nauticum principaliter ac immediate pro­
pter usum peeuniæ mutuat®, ita ut susceptio periculi non esset causa exigendi

S Pontifex definire, usuram

non

facti,

esse , quidquid sincera ac bona fide ratione pe­

riculi solius a sc suscepti exigitur. Hinc mutuantem

non absolute pronuncial

censendum ,

usurarium, sed talem esse
id est, in
foro externo præsumendum,quod videatur contraxisse de fcenorc nautico ad sensum legum civilium.

recentioribus editionibus extat

Ballarino, sed legendum esse
St modo in alece speciem non cadat, itaque in
; ct vero, ut notat Gotiiofreiws ad camd. L.

alea a legibus alias damnatur.

Igitur lotum

Sic mendose textum

Π.

cum particula

missa etiam

non

hoc modo :

Ballarini

requirat alcæ

speciem

emitur; ita alea est,

L.

11.

lectione,
cx

dum

allegari

falsum

utraque

cum

hoc argumentum ruit.

est,

parte;

creditor

ab

eo

enim

sicut

Denique et

non

omne

quod

periculum venditur,

ff. de hœred. vel act. vend.

label commodum,

a

L.

8.

periculi

alea

est,

Sed per­

pretium

dum

spes

ff. de contrah. empt.

in nostro

casu debitor suum

pignora, fidejussores,

exigat

quod alias juste posset.

N. Cons.

-■W 3““. B.

Etsi

enim

perdendæsortis, pretium tamen

huc periculum

per

pactum

illud

non

tollatur periculum

illud movere potest mutuantes,

mutuo extrinsccum, ad quod

cx contractu mutui

ut subeant

non tenen­

tur. Sic pactum de compensatione præstanda ad mulla alia onera ac pericula

flbeunda movet homines.

FI

l0M.

liriurn

foeti,

II.

Ratione

remanet,

dc quo est

periculi juris , quando periculum sortis penes mutila-

haud
hic

dubie

quæstio.

nihil

posse exigi;

Falsum

roari ; cur enim alias creditores etiam

tam

vero

est,

recte

ob

periculum

periculum facti non œsti-

probissimi,

sollicite prospiciunt

tamen

ipsique

montes

pietatis

contra hoc periculum, ut sc inde­

hodie Decre­

expressam

"

*·*

rationibus;

juris

f

lium; sic el accommodari hocsensu debebat decisio.Leges vero civiles in pecu­

sibi per pignora

firmat

sua Decretalem de periculo

At vero

auclariumsimplieiter, sed hoc supra morem et modum augendi. Noluit tamen

dici absurdius potest.

infinitum; quo autem nihil

ideo proposuerat Pontifici.

Pontifici casus poterat, aceo tempore debebat

est auctarium,

expositum

sortem

spexit ad leges civiles

ultra sortem exigitur; ergo et pariter ob periculum, cui

expositum auctarium est, novum

muluatarium,

R. .V.

ut se a periculo liberent,

periculo, cui sors,

in Summa sua

titulo aliquid exigi, ut in contractu assecuration is Iit.

vero periculumasli-

mabile sit, ac possit quis propter illud juste exigere pretium, nccessc est,
ut in

Gonzalez,

Baymijndi sunt; Aliquis mutuat
naviganti ct eunti ad nundinas certam pccuniœ quantitatem, recepturus aliquid supra sortem proco, quod suscipit in se periculum, id est, si pecuniam
rdmwc« inde, emptas portaverit salvas, aliter non teneatur sibi etiam de sorte.
Igitur primo hæc decisio periculum facti in mutuo non tangit, neque nos.
replicas : Ergo S. Pontifex ceu usurarium damnat, dum quid exigitur
ab susceptum periculum juris,
cum tamen omnes consentiant,.posse hoc

sed hoc periculum rei mu­

mutuantem ;

penes

propositam a «c S. Pontifici quæ-

, qui 1res casus, quos

invenerat decisos, ac

tradit, quando videlicet quis periculum

periculum juris est, si quis rei ita suscipiat periculum, ut, quocumque άβΐι

tuat® penes

Hay.mi nuo

scilicet

It.maxrcs aperte in Summa

neutrum dici potest; non I °", nam

pereat, hujus restituenti® habeat obligationem:

Fratri 11.

inscribatur

supra sortem; ergo vdob

de auctario

el ad

stiouemilliuscondcnd®occasio fuit ; cum hæc Decretalis, ut notat

nomine lucrari velit supra æstimationein damni.
/I’. Si ob

collectioni ; sed

jiuiiemsuie inseruit

sollicitus de cautione huic lucrum

337

sed

tantum

periculo

hanc dcci-

mnes servent ?

.tdprf/b

1lm. H. .V. Hoc periculum esse intrinsecum mutuo, saltem si ser­
mo est de periculo particulari, ut constat cx dictis.

22

4

338

DE OBLIGATIONIBUS OllTIS EX CONTRACTIBUS.

-•Idproô. 2ltn. .Y. quod periculo alterum liberare debeat, qui pelil peri­
culi pretium. Nnmquid mercatores ob suscepta iu se pericula merito majoris
æslimant merces, quin tamen alios periculo liberent? Cues certe, qui ab
his emunt, nunquam habuerunt animum pro se illa pericula subeundi.
Ad 5um. R. .V. seq. Auctarium primum, etiam ut periclitans, jam sufficiens
est compensatio, sicut fidejussor unus . ul etiam periclitans aliquo modo,
sufficit juxta ipsos adversarios, quin propterea debeat fidejussoris fidejussor
alius exigi, el sic in infinitum. Nec exigitur auctarium tanquam medium
plenam pnestans securitatem , sed ul mutuantem movens spe qualiscumque lucri (si tamen ita nominare placeat, cum æque dici posset compensatio
pro suscepto periculo) ad periculum subeundum.
ARTICULUS IV.
m

AN STATUTUM PRINCIPIS, VEL TITULUS PROVINCl.E SIT SUFFICIENS AD ALIQUID

EXIGENDUM SUPRA SORTEM?

521. Prœmitlo : Quantae utilitatis sit præsens controversia, facile ex sola
ejus propositione intelligitur. Ejus proinde magnitudo ct gravitas, ul in
aliis similibus usuvenire controversiis solet, quid mirum, si et hic au­
ctores scindat in contraria? Affirmativam tuentur præter innumeros juris
civilis Interpretes ipsamque Cameram Imperialem cum Marqvardo Spirensi
Episcopo ac Cameræ Judice, anno 1377. ac præter Canonistas plurimos Theo­
logi nobilissimi, iique haud pauci numero, J‘.cob. Ledesma in Congregatione
super censu Germanico habita Romæ anno 1573. Toletus apud P. Zech, in
Birjore moder. Doctrin. Pontif. Diss. II. Sect. Γ. Art. II. §. 142. Taxxer
Theol. Schol. Tr. 3. D. i. de Just. Q. Ί. Pasqualicus Dec is. Moral. 183. Haunold
deJ. et J. Tr. 9. n. 421. Babenstlber Theol. Mor. seu, ul vocat, Ethica super­
nal. Salisbury. T. Ί. Disp. 6. Jrt. 4. .Metzger Theol. Schol. Salisbury.
Tom. 3. Tr. 13. Disp. 43. .-iri. 2. Boeckiin Comment, ad Jus Can. Lib. Γ.
Tit. XIX. Felix Potestas Exam. Eccles. Tom. 1. η. 2414. Dominic. Viva de
Usur. Q. 3. Art. 1. aliique reccntiorcs complures. Negativam e contra pro­
pugnant alii, quos inter hoc seculo eminuit P. Daniel Concina e Sae.
Pnedicator. Ord. in P. Pichler prioris sententiæ patronum invectus, magis
tamen indiscreto zelo, el stylo scommatico, quam solidis argumentis. Ego
vero, qui phaleratis verbis haud moveor,minime contumeliis; sed potiusrationum pondus intueor, nec quidquam obstantibus argumentis Concinianis,
priori subscribendum sententiæ censeo. Quæ vero hic dc statuto Principis,
vel summi Magistratus dicentur, etiam de consuetudine debent intelligi,.
utpote quæ vim suam maxime a consensu Principis derivat. Igitur
:»22. Dico. Statutum Principis est probabilius justus titulus aliquid exi­
gendi supra sortem.
Prob. Statutum Principis est justus titulus exigendi moderatam praela­
tionem ab ejus subdito , quando statutum hoc nititur causa publica, vel
exigentia boni publici; ergo etiam, quando eadem causa subest, est justus
titulus exigendi aliquid, occasione mutui.
Prob. Ant. \ i dominii alti, quod omnium consensu habet Princeps vel

339

Republic# in bona subditorum, potest de his disponere ad exigentiam
boni publici; cur ergo ex eadern causa non posset dare facultatem prieslalioncin moderatam aliquid a suis subditis exigendi? Ex eodem dominio alto
potest pxcausa publica extraordinaria tributa exigere a subditis praestanda
sibi; quare non poterit jus concedere alteri ex causa pariter publica a suis

'

ratam præslationem solvendam alteri? Demum si ex causis publicis possit
Princeps, vel Respublica, post legitimam possessionem tempore a jure requisito continuatam, transferre rerum valoris sæpe maximi in alios dominia ,
ni lit in præscriptione; multo magis ex similibus causis potest moderatam
pariem fructuum , vel præslationem moderatam exigendi jus conferre aliis.
Prob. et Cons. Non enim apparet, cur solummodo mutuum excludat slaIulum Principis, quod in negotiis aliis vim obligandi habet; nam statutum
Principis, sicut titulus lucri cessantis, periculi facti et juris in assecuratione,
est mutuo extrinsecum ; igitur parum refert, sive occasione mutui, sive
occasione alia jus exigendi præstaliones aliquas detur a Principe ; sicut

parum refert, an lucrum cesset occasione mutui, vel alia; ultimata enim
j lalis statuti ratio non est ipsa mutuatio , quod hic bone notari velim, sed
causa publica exigens, ut mutuanti solvatur moderata præslalio. Unde etiam
hæc præstatio non exigeretur vi mutui, sed vi statuti ex publica causa facti,
adquod mutuatio se habet solum occasionalitcr ; vel, si ita quis loqui malit,
per modum conditionis, qua habita Princeps ad exigentiam cans® public®
confert hoc jus mutuanti; ferme sicut in præscriptione legitima possessio
debito tempore continuata se habet instar conditionis, qua posita lex rei dominium confert possessori. Paritas hæc de præscriptione apprime huc facit;
ulpote qua pleraque adversariorum argumenta retorquentur.
Causæ vero publicæ talis statuti esse possunt sequentes : subsidium inde
obveniens locis piis, viduis, pupillis, personis miserabilibus atque egentibus. quæ sæpe nequeunt negotiando suis ex pecuniis lucrum capere; si
lamen dent alii, conservari et sustentari possunt; Reipublicæ vero interest
bas conservari ; imo huic earum cura incumbit : facili tas accipiendi mutuum,
quæ uti bono communi et Reipublicæ membris est admodum utilis et subindenecessaria , ita et Reipublicæ optabilis : evitatio litium, quæ etiam
communiter assignatur pro sufficienti causa in præscriptione; si enim necessariorequireretur titulus lucri cessantis, vel damni emergentis, periculi
i amittendae sortis, etc. aut prævia probatio ejus, quod interest, lilium non
I foret finis; cum talis titulus deberet probari, et a mutuatariis, qui passim
•igre usuras solvunt. adesse negaretur : tranquillitas item conscientiarum,
neobintervenientes titulosaliosorianturinquietudines: præsumptio demuui
i reneralis. caquc duplex, quarum una præsumitur in mutuante ordinarie
: adesse titulum alium, lucri cessantis c. g. periculi sortis, vel non nisi difticulter et cum magnis molestiis recuperandæ, quod sane frequenlissimum
esse non apud pauperes solos, sed etiam cos, qui opibus valentiores vel sunt,
vel videntur, \cl sc esse lingunt, quotidiana docet experientia.

■

B
■

B
■

B
fl

B
fl
fl

B
B
B
■

B
Μ

B
B
B
H

B
H
B
B
B
B
B
B
B
fi
■
fi

B
B
fi
■

B
B

340

DE CONTRACTIBUS REAIJBUS.

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS E.X CONTRACTiBLS.

Ante discussionem argumentorum contrariorum adverto, quæstionein a
quibusdam moveri incidenter, an jus exigendi aliquid supra sortem primo
et immediate in Germania (cujus potissimum gratia lota movetur contro­
versia, ctiu qua interim tale jus dari supponimus) proveniat a Principe,
vel communi populorum Germaniœ consensu, qui pactum hoc mutuo adje­
ctum tanqiiam sibi utile judicarunt, Principe tantum id confirmante, el
restringente solummodo lucrum ad justos et moderatos limites, sicut Bene­
dictus XIV. S. P. in debitis subditorum suorum occasione belli contractis
præstationes annuas restrinxit ad 4. pro 100. die Ί Septembr. 1745. edicto,
quod insertum est Bullario Benedicti XIV. Tom. 1. num. 139? Equidem po­
sterius videtur probabilius; conclusioni tamen nihil officit; sive enim jus
exigendi aliquid supra sortem proveniat a Principe ceu auctore primo, sive
tantum confirmante et moderante usum populorum , perinde est, cum sem­
per ab illius auctoritate suum robur desumat. Nunc ad dissolvenda argu­
menta contraria progredi liceat, quæeo ordine, quo illa P. Concilia partim
congessit, partim desuo auxit, proferemus, omissis tamen viri Religiosi
illepidis sarcasmis et dictis plus quam mordacibus in Doctores vere eximios,
ut lectoris parcamus patienliæ. Petuntur vero illa 1°. ex erronea idea domi­
nii alti. 2°. Ex jure naturali el divino. 3°. Ex insufficientia causarum publi­
carum. 4°. Ab auctoritate.
523. Obj. I. Principes sunt administratores principatus : nequeunt certa
dominia subditorum transferre : dominium altum in hoc situm est, ut ea,
quæ lex naturalis et divina præcipit, Princeps exequatur; ut ob publicam
utilitatem in sontes pœnam capitis statuere valeat; ut subditos defendat;
nt subditus etiam invitus domum aut reficiat, aut demoliatur, quando id
poscit ornatus viarum ; soli vero Tyranni in bona subditorum jus sibi anogant; ergo.
Ad lum. D. Sunt administratores pure tales IV. simul præditi dominio
alto C.
Ad %. R. etiam D. Nequeunt certa transferre dominia sine justa et pu­
blica causa C. cum hac .V. Quomodo igitur illa transferunt in praescriptioue
sic, ut possessor possessione legitimo tempore continuata fiat perfectus do­
minus, etsi, lapso tempore, verus constet dominus?
Ad cœtera : .V. Ani. Recensita enim duntaxat pars sunt dominii alti, noo
tolurn. Quod si plerosque juris publici consulamus interpretes, majestas,
sive summum imperium, est potestas alteri non subordinata gubernandi
Rempublicam ad communem subditorum felicitatem. Hæc vero summa po­
testas, utpote jus quoddam universale, alia in se particularia, ceu totidem
majestatis particulas continet, inter quas dominium altum est, quod habet
summus imperans in cives et bona civium, vi cujus, exigente necessitate,
ea ad salutem publicam subditorum, ct in usus publicos potest convertere.
Sic destruuntur ædes, segetes belli tempore : exiguntur tributa alias non
debita : el si. adversariorum consensu, potest Princeps cx dominio alto
compellere subditum ad ædes proprias vel reficiendas, vel demoliendas solius
ornatus viarum causa, quanto magis cx gravioribus causis publicis imponere
subdito obligationem solvendi moderatam praestationem alteri?
Init. Qualecumque habeat dominium altum Princeps, nequit tamen lici-

'

341

lis facere usuras, utpote in se malas; quod vero in se mahim est, nequit
facere non malum, sive licitum, cum ipse subsit juri divino, quod habet
Allissimus ; ergo.
R. D. Ant. Si per usuras intelligas lucrum præcisc vi mutui exactum C.
quod solum occasione mutui exigitur, sicut nimirum ex aliis titulis mutuo
eilrinsecis, ita ex statuto Principis jus illud in creditorem transferentis N.
Sic vero nihil offendet contra jus divinum Altissimi, cum Princeps habeat
dominium altum, sive potestatem disponendi de bonis subditorum ex publiciscausisad felicitatem publicam Reipublicæ.
Adprob. R. Sunt in se malæ, quatenus sunt lucrum injustum, sive quod
precise vi mutui exigitur; sicut nimirum sola injusta rei alienæ detentio
est mala in se, non vero justa, quæ fit ope præscriptionis, in qua proinde
est adaequata argumenti retorsio.

521. Obj. 11. Usuræ sunt jure naturali prohibit® et divino; ergo nullo
I modo possunt fieri licitæ ; jus enim naturale est immutabile : Hem, nullo
modo subesi dispositioni Principis.
R. D. Ant. Usur® sunt jure naturali et divino jirohibitæ sub aliqua specie
I i. sub omni specie A’. Alias nullo plane titulo alio liceret exigere auctarium
supra sortem. Prohibentur igitur utroque jure usuræ injustœ, quatenus
lucrum sunt, quod vi mutui solius exigitur; non vevo justœ, sive sumptae
pro lucro, quod titulo justo alio ipsi contractui mutui exlrinseco capitur.
Priores nullo casu redduntur licitæ, sicque jus naturale eas prohibens est re
vc-ra proreus immutabile : posteriores dicto jure non prohibentur.
i
Nimirum ex legibus naturalibus aliquæ versantur circa objecta, quæ
omni ex parte in se mala sunt, ut blasphemia, mendacium, simonia, utpote
quæ divinis perfectionibus et rectæ constitutioni Reipublicæ adversantur;
unde jure naturali prohibetur omnis blasphemia, omnis simonia, omne
mendacium. Aliæ vero leges naturales versantur circa materiam, quæ du­
plicem continet speciem, bonam et malam, ut patet in homicidio, quod
est aliud injustum, aliud justum ; ac solum prius a jure naturali prohibe­
tur, scilicet quod fit auctoritate privata extra casum necessariæ defensionis;
justum vero, quod fit auctoritate publica, vel in casu defensionis necessa­
riæ, legi naturali prorsus non obstat : patet etiam in retentione rei alienæ,
de qua ante; atque ita dc usuris dicendum. Sed, ut res clarius pateat,
aliquæ porro leges naturales versantur tum circa actus liberos quidem , sed
alterius potestati dominativre subjectos, ut sunt vota, juramenta, con­
tractus filii impuberis, cujus voluntatem leges ob immaturitatem judicii
subdunt potestati patri® : tales quoque sunt contractus Religiosorum , qui
voluntatem suam voto obedientiæ Praelato submiserunt. Obligatio talium
actuum de se juris naturalis est; facta tamen irritatione a patre, vel Prælato, aut his dissentientibus filium impuberem ac Religiosum non obli­
gant, quin mutetur jus naturale, quia hoc nunquam urget obligationem
voti, contractus facti ab impubère filio, vel Religioso, quando dissentit
pater, aut Praelatus. Tum circa materiam in alterius jure . ac dispositione
positam ; multæ enim materiæ ex altiore potestate cui subsunt, sic immu­
tantur, ut non sint objectum legis naturalis prohibentis. Sic, non obstante
leae naturali, non occides, neque ea mutata, licite Abraham occidisset fi-

342

nF. OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

hum, Deo, cui humana vita plene subesi, sic volente : sic. Deo transfer
renie in Judæos dominium, juste spoliarunt /Egypt ios, occuparunt terras
diversarum gentium, ab bis usuras exegere: sic leges proscriptionis rei
alienædominium transferunt in bonæ fidei possessorem, ut lapso tempore
licite retineatur, cognito licet domino, quin jus naturale mutetur; quia
hoc non prohibet occisionem, occupationem , ac detentionem justam
alienæ rei, scilicet dum hæc fiunt ex consensu illius, qui pollet potestate
de his disponendi. Ita in prosenti controversia lex naturalis non prohibet
capere lucrum supra sortem, quando capitur ex voluntate Principis, ex
causis publicis conferentis jus illud exigendi, utpote qui potestate gaudet de
bonis subditorum ob causas publicas disponendi.
Si dicas 1°. Mala est argumentatio : Deus potuit dominium transferrein
Hebroos; his permittere, usuras capere ab alienis gentibus, quanquam
hoc permissum fuisse neget D. Thomas; ergo et Princeps potest, vel jus
humanum positivum quodeumque. Nuraquid hoc jure etiam polygamia
fieri poterit licita simultanea, quia hanc Deus olim induisit?
R. 1°. Nos Hebraeorum exemplum solummodo attulisse, ut constaret,
materiam , circa quam versatur jus naturale, esse aliquando in alterius
jure ac potestate positam, et ab hac sic mutari, ut non substet legi natu­
rali. Inierim, quia Princeps ab ipso etiam Deo dominium altum accepit ac
potestatem gubernandi Rempublicam ad hujus felicitatem,
R.2°. Argumentatio illa non est omnino rejicienda; ut enim finem dictum
consequatur Princeps, necessarium est, ut exigente necessitate et causis
publicis possit de subditorum bonis disponere. Ac numquid ideo juxta ad­
versarios potest demoliri ædes ornatus viarum causa ? Numquid ita legibus
proscriptionis re vera ipsum transfertur dominium ? Hoc tamen intercedit
discriminis Deum inter et Principem, quod hujus dominium altum a Deo
collatumrestrictum sit ad exigentiam causée publica, non divinum ; sed hoc
non obstante subsistet consequens : ergo Princeps , vel magistratus huma­
nus, quia habet dominium altum, etsi restrictum ad causam publicam in
bona subditorum, potest conferre jus creditori exigendi aliquid supra sor­
tem , exigente id causa publica. Equidem negat Doctor Angelicus, licila
Hebræos exegisse usuras ab alienis; affirmat tamen S. Ambrosius, L. de
Tobia. c. Ia. cumque eo Interpretes ac Theologi plurimi, quod Deus domi­
nium in gentium illarum bona dedisset Judæis.
Ad prob. R. Disparitas est; quod Catholicorum nemo unquam crediderit,
nec aliquo ullo constet indicio, Deum permisisse Principum potestati cor­
pora humana in ordine ad generationem prolis; omnes contra censeant,
permisisse illis potestatem disponendi circa bona subditorum , dum id causa
publica exigit, cum hæc potestas sit necessaria Principi ad bonum Reipublicæ publicum procurandum, etiam consensu P. Concinæ, cum ideo possit
demoliri ædes ornatus publici causa.
S» dicas 2°. Cum proscriptione nulla est paritas; ergo. Prob. Ant. Nam 1.
Praescriptio nullibi lege naturali, vel divina est vetita; sed tamen usura.
2. Quin proscriptio approbata videtur jure divino, Judic. 11. ubi Jephte ad
proscriptionem provocat : Quare tanto tempore nihil super hac repetitione len­
tastis ? 3. Proscriptionem invectam fuisse jure gentium, colligitur ex Jephte
eodem; illa enim se contra Ammonites tuebatur; si vero inter Gentes non

I

de contractibus rf.ai.ibus.

343

recepta fuisset præscriptio, hanc ceu vanam Ammonitæ rejecissent. 4. Imo
■
sicut jus naturale bonorum divisionem, sic proscriptionem invexit ; prima
enim inducta t?sl ad tranquillitatem servandam inter homines; sed huc æque
facit præscriptio.
I
11. .V. Ant. Ad prob. I4®. R. 1°. Etiam nullibi tale statutum reprobatum
I legitur.
R. 2°. Non quœrilur, an præscriptio sit vetita; sed an retentio rei alienee?
Inde manet hoc argumentum : licet lex naturalis prohibeat, ne Titius reti: neat agrum Sempronii; leges tamen proscriptionis efficiunt, ut ager Sem­
pronii transeat in dominium Titii, ab coque citra ullam legis naturalis
violationem retineri possit; igitur etiam licet lex naturalis prohibeat usuras
! stricte dictas, sive malas, quæ petuntur vi mutui ; potest tamen statutum
Principis dare mutuanti jus exigendi aliquid supra sortem , quod eo ipso
non est amplius lucrum ex mutuo, sed ex dominio alto Principis concessum;
si enim potest transferre dominium agri irrevocabile, cur non jus tempo­
rale ad aliquot nummos redimibile ad libitum debitoris? Certe occasio
mutui hoc impedire non potest, sicut nec translationem dominii in priore
casu impedit proprietas pertinens ad Sempronium.
Adprob. S4®. R. 1°. Etiam gratis permisso proscriptionem, Judic. 11.
approbari, nihil officit; nam neque jus divinum potest reddere licitum,
j quod est jure naturali prohibitum ct intrinsece malum : atqui retentio rei
i alienæ est jure naturali prohibita ; ergo. At vero legibus proscriptionis, sive
liumanæ dicantur, sive divinæ, licila est rei alienæ retentio. Sed juxta litte­
ram textus
R. 2°. Præscriptio inducta est jure mere humanp, nec cit. loc. confirma­
tur; Jephte enim hic non confugit ad proscriptionis titulum, sed ex veteri
gentis suæ historia ostendebat, Ammonitis nihil competere juris in terram
Amorrhæorum, utpote quæ olim Judæis jure belli subjecta fuisset : Domi­
nus Deus Israel, aiebat Jephte v. 2-4. subvertit Amorrhœum, pugnante contra
I illum populo suo Israel, et tu nunc vis possidere terram ejus ?... Quæ Domi­
nus Deus noster victor obtinuit, in nostram cedent possessionem. En, ad jus
belli provocat. Subdit deinde argumentum a praesumptione ; præsumendum
non esse, quod Ammonitæ, si quid juris habuissent in terrain Amorrhæo­
rum, non contradixissent primæ occupationi, vel trecentorum annorum
possessioni. Nullum igitur hic occurrit proscriptionis vestigium.
Ad prob. 3am. R. 1°. Etiam jus gentium, utpote mere humanum, non posse
facere licitum, quod est jure naturo prohibitum; et tamen eo jure juxta
adversarios licita est rei alienæ detentio, alias jure naturali prohibita. Sive
i ergo jure gentium inducta dicatur proscriptio, sive lege Principis, salva
consistet retorsio a proscriptione desumpta ; quod nimirum retentio rei
alienæ, jure naturali alias prohibita, possit lege humana proscriptionis esse
justa et licita juxta sensum jam datum ; igitur et lege Principis auctarium
aliquod supra sortem; cum tantum possit summus imperans suo haud dubie
in territorio ex justa publicaque causa, quantum ex eadem gentes mutua
inter se conventione; ac neque prioris lege, neque gentium pactis lex natu­
ralis immutari queat.
R. 2°. Quidquid sil de illa Jurisconsultorum controversia, quæ huc directe
non pertinet, an præscriptio originem debeat juri gentium , etsi formam

3H

DE OBLIGATIONI ULS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

certo debeat legibus? saltem ex allato Ιερητεποπ probatur, ut ante dictum;
sed neque sat solide aliorum argumentis. Nec enim omnia, quæ apud gentes
constituta leguntur, uli est præscriptio, ideo juris gentium proprie didi
sunt, cum ex legibus exteris multa sibi gentes fecerint propria ; sed ea
solum , quæ communi gentium conventione constituta sunt, ut iis gentes
obligentur in ordine ad se invicem ; etsi vero etiam praescriptio inter gentes
ad se invicem etiam habere locum possit, ostendi tamen solide nequit,
quod gentes eam sic primo , ante leges constituerint. Certe inter Fragmenta
legis XII. Tabb. Tit. 23. §. 5. legimus, peregrinos non potuisse usucapere
adversus Romanos, licet hi contra peregrinos : Adeersus hostem (quo no­
mine hic peregrinus intelligitur) œterna auctoritas esto. Igitur Romani hoc
jus gentium non agnoscebant, cum gentium exterarum contra se usucapio­
nem non sustinerent.
Ad prob. 4,m. R. .V. Divisionem rerum primam factam esse jure naturæ;
sed facta est jure gentium, ut hoc a jure naturae presse sumpto distinguitur:
jus enim naturæ illam nec præcipit, nec ad earn inclinat tanquam aliquid
simpliciter necessarium ; sed tanquam ad quid conveniens in via civili, ac
suppositis incommodis ex pravitate humana provenientibus ; nam jus natu­
rale, quantum est de se, omnia potius communia relinquit. Unde L.o.fi.
J. et J. Divisio illa soli juri gentium tr ibuitur : Ex hoc jure gentium regna
condita, dominia distincta.

525. Obj. III. Sterilitas pecuniæ semper Catholicis certa fuit ; ergo dum
ex fœcunditate pecuniæ colligitur partialiter ratio, posse a Principe per­
mitti auctarium aliquod, damnatum, et haereticum, ait P. Concina,
assumitur principium.
R. D. Ant. Sterilitas pecuniæ naturalis C. industrials, accedente scilicet
industria hominis .V. Hanc enim discimus ex jure, unde et illam discere
potuisset P. Concina, scilicet : Nec enim debet ei sterilis esse pecunia, L. 3.
§. 4. ff. de Contr. Tutel. et utili Act. Item : Nummi steriles ex eo tempore
non erunt, L. 7. ff. 7. de Usur. ct fruct. Consulantur etiam de hoc merca­
tores , negotialiores. Nimirum res quaelibet fructificat secundum conditio­
nem naturæ suæ; quædam res sine accedente opera hominis; quaedam
non nisi ea accedente : sicut igitur ager mediante seminatione, domus me­
diante obligatione civili, sic pecunia mediante industria hominis fructificat.
52G. Obj. IV. Frustra ad vindicandam honestatem talis statuti Principis
assignantur causæ publicæ num. 522. ; ergo. Prob. Ant. Nam 1°. Deus
prohibens usuras vel tum scivit lites futuras, vel non?Si primum; impro­
vide egit prohibendo : si alterum ; ignorans dicendus esset. Similiter 2°. si
facilitas obtinendi mutuum assignetur pro causa; igitur rursus Deus prohi­
bendo usuras turbavit bonum commune; huic male providit; item inepte
Ecclesia per tot secula per tot Canones vexavit fideles ; damnavit usuras.
3°. Eædem illationes tenent in causis aliis, velut in subsidio, quod inde
obvenit Ecclesiis, viduis, personis miserabilibus.
B. .V. Ant. Ad 1°®. P,. Adæquata retorsio in praescriptione est : vel Deus
prohibens retentionem rei alienæ tum scivit lites futuras, turbindas con­
scientias. etc. vel non? Si primum ; improvide egit prohibendo : si alterum;

DE CONTRACTIBUS REAL1BUS.

345

ignorans dicendus est. Hem in matrimonio clandestino, de quo ait Tridentina Synodus, gravissimis ex hoc matrimonio malis oriri solitis praeca­
vendis efficax esse medium adhibendum, ideoque tale matrimonium de­
clarat nullum. Unde sic rursus : vel Christus scivit mala ex matrimonio
clandestino oritura, vel non? Si prius; ergo improvide egit in sua ordi­
nanda Ecclesia non prohibendo hoc conjugium: si posterius; ergo ignorans
dici debet. En quam belle concludat argumentum. Ut inanitas sophisma­
tum illorum amplius pateat, quot actus alii fuerunt irritati a jure humano,
qui, spectato jure naturali valebant, contractus pupillorum, minorennium,
fidejussio mulieris, hujus consensus in alienationem praedii dotalis, renun­
tiatio hæreditatis paternœ factœ a tilia; imo quot prohibiti ? Hancque irri­
tationem, prohibitionem nemo injustam dicet; at quis inde prudens inferat :
ergo Deus et natura improvide actibus illis valorem indulserunt, non pro­
hibuerunt; turbarunt bonum commune, etc. Unde
R.2°. N. utramque seq. Nec proptereaimprovidus fuit,nec ignorans; prae­
scius omnium salis providit, dando potestatem Principibus ac summis ma­
gistratibus potestatem ferendi leges circa bona subditorum, prout temporum
ac locorum diversitas et æquitas postulaverit.
Si dicas : Sed tamen Concilium Viennense et Lugdunense non solum
usinas, sed etiam talia statuta reprobarunt usuras licet moderatas tantum
permittentia.
R. Reprobarunt usuras stricte dictas tantum, quæ injuste, vi mutui
exiguntur C. secus ΛΥ Iterum etiam D. Reprobarunt statuta Principum ,
qui summo imperio pollent ÏV. officialium subordinatorum, ut sunt com­
munitatum potestates (Podestà vero Italis est Praetor civitatis), capitanei,
lectores, judices, consiliarii et similes C. Ideo enim eos jubet Concilium
talia statuta ex libris communitatum delere , si super hoc potestatem habue­
rint; igitur Principes summos, qui hanc potestatem per se habent, non
intelligit ; de quibus in Concilio nequidem fit mentio.
327. Obj. V. Nusquam extat tale statutum ; imo in variis Imperii reces­
sibus contrarium asseritur, velut in comitiis Augustanis anno 1500. in
Reform. Polit. Augustse anno 1530. in Comitiis Ralisbonensibus anno 1532.
Tit. 8. el anno 1541 ; ergo.
R. .Y. Ant. Praeter ea enim, quæ pro auctario a creditoribus accipiendo sta­
tuuntur, L. 17. pr. ff. ac L. 5. 26. Cod. h. t. imprimis de usuris sive auctario
a tempore morœ extare in imperio Germanico tale statutum , negari nequit ;
de his enim ita diserte statuit recessus Spirensis anno 1600., ut, de quo
in depulatione Wormaliensi anno 1586. jam esset conventum (quod tamen
nondum erat promulgatum ) in contractu mutui, quando debitor in mora
restituendi pecuniam mutuam est, adjudicentur creditori 5. pro 100. loco
intéressé a tempore morae, ex praesumptione, quod creditor ab hoc tem­
pore, licito modo ad minimum potuisset obtinere lucrum ad proportionem 5.
pro 100. Hoc statutum esse ait Imperator ad tollendas nimias prolongationcs
processuum , et ne Camera imperialis nimium obrueretur litibus. De usuris
conventionalibus major est quæstio, an de his extet statutum Imperii, ut
simile auctarium exigere liceat a die conventionis, quo mutuans de eo con­
venit cum mutuatario? At etiam quoad conventionales tale statutum contineri

346

de obligationibus ortis ex contractibus.

censemus in comitiis Ratisbonensibus de anno 1654. §, 17 i. ubi indistincte
decernitur, (ani de annuis reditibus venditis, e\ contractu censuum redi*
mibilium, quam de pecunia mutuo accepta pendendas esso usuras, etiam
conventionales, non solum a tempore mone, sed etiam conventionis. A quo
tempore communis pravis non supremorum tantum Imperii, sed quorumvis
ineo tribunalium obtinuit, ut auctarium conventum, si moderatum sit
juxta Imperii leges ac consuetudinem, adjudicetur creditoribus; adeo ut,
si quod de comitiorum Ratisbonensium sensu esset dubium, id tolleret
universalis illa praxis, semper alias legum optima interpres.
Alii vero recessqs oppositi supra non sunt ad rem; loquuntur enim de
censu excess ivo vi contractus censualis exigi solito, quem excessum vetant,
ut legenti patet; quin si qua ratione etiam contrarii essent, non stringe­
rent modo, iisque derogaret conventus Ratisbonensis, sicut lex posterior
priori.
Inst. 1. Constitutio Ratisbonensis solummodo intelligenda est de debitori­
bus, qui calamitatibus belli tricennalis fortunis lapsi, aut usuris nimium
aggravati ; ergo non est data constitutio universalis pro Imperio. Prob. Ant.
Nam in instrumento pacis Cæsareo-Suecico anno 1618. insertum fuerat Art.
8. §. 5. hoc monitum : De indaganda aliqua ratione et modo (equitati conveniente, quo persecutiones actionum contra debitores, «b bellicas calamitates
fortunis lapsos, aut nimio usurarum cursu aggravatos moderate terminari
possint, Cœsarea Majestas curabit exquiri tam judicii aulici, quam camerahs
Vvta et consilia, quæ in futuris comitiis proponi, ct in constitutionem certam
redigi possint; ergo constitutio Ratisbonensis, quæ anno 1654. prodiit,de
dictis solum debitoribus intelligenda est.
R. .Y. Ant. Ad prob. .V. Cons. Equidem ita postulabatur in instru­
mento; constitutio tamen Ratisbonensis, quæ sexto post instrumentum illud
anno primum prodiit, non de iis solum, qui in bello fortunis lapsi, sed de
debitoribus universim procedit ; atque ita postulatio illa instrumento inserta,
etsi constitutionis illius dici occasio possit, non tamen ad illos solos debi­
tores restringitur, ut ex tribunalium usu amplius advertimus, quæ conti­
nuo, non habita ratione, an debita belli tempore contracta vel non, an
debitores essent fortunis lapsi, vel non, creditoribus adjudicarunt 5. pro 100.
Inst. 2. In comitiis Ratisbonensibus adjudicantur creditoribus 5. pro 100.
ex supposito, quod adsit titulus alias justus, in Imperio receptus, quando sci­
licet debitor est in mora; ergo. Prob. Ant. Namin constitutione additur,sol­
vendas esse quincunces juxta tenorem constitutionum Imperii ; hæ vero usuras
alias non admittunt, nisi quod interest post moram ex praesumptione damni
emergentis, vel lucri cessantis.
R. -V. Ant. De hoc supposito nihil enunciat constitutio. Et vero jam erat
constitutum in Imperio, scilicet in recessu Spirensi anno 1600., ut a tempore
mora: ex prœsumptiûne lucri cessantis, damni emergentis, debeant creditori­
bus adjudicari .*>. pro 100. non ergo hoc poterant postulare a Casare, neque
hoc velle potest Ratisbonensis constitutio. Lude
Ad prob. R. 1°. Nec deputati in comitiis Ratisbonensibus, nec Principes
in formula a se concepta et Cæsari oblata, cui conforme est decretum Cæsareum, inseruerunt verba illa : juxta tenorem constitutionum Imperii; a quo
vero add i La sint, nescitur.

j

ΠΕ CONTRACTIBUS RF.AI.ÎBUS.

34 i

R. 2°.Quiscumquo illa addiderit, non tempus morte ac tunc praesumptio­
nem lucri cessantis, vel damni emergentis, sed quantitatem usurarum
respiciunt, ut sensus sit : ut occasione mutui quandocumqne, etiam a tem­
pore conventionis, adjudicentur usuræ juxta tenorem constitutionum Impe­
rii, id est, non in majore quantitate quam 5. pro 100. quot scilicet a tem­
pore morte concesserat recessus Spirensis.
Inst. 3. Gregorius XIII. anno 1581. respondit Wilhelmo Bavariæ Duci,
usurarium esse contractum, dum quis alteri cujusvis conditionis homini
dat pecuniam, ad nullum certum usum, ea lege, ut ex pacto jus habeat
accipiendi quotannis a rnulualario 5. pro 100, sive hic ea pecunia fructi­
ficet, sive non; ac licet mutuans nullum sive annui lucri, sive sortis subeat
periculum, eo quod tale pactum ad nullum alium contractum quam mutui
reduci possit, ideoque esse jure naturali et divino prohibitum, ut per nul­
lam consuetudinem, aut legem humanam excusari possit; ergo vel non extat
tale statutum in Imperio; vel, si extet, non est tenendum.
R. i). Excusari non potest, ut vi mutui præcise exigatur lucrum C. secus
A’. Contractus propositus Gregorio eo tempore revera ad nullum contractum
alium, quam mutuum reduci poterat; tum enim temporis emptio census
maxime vigebat in Germania, at quia in casu supponitur dari pecu nia ctijusvis
conditionis homini, sive hic habeat bona fructifera , sive non ; ac sive persona
esset fructifera, sive non , praeterea vero nec favere supponitur periculum
annui lucri, vel sortis; pactum de solvendis o. pro 1Ü0. non poterat reduci ad
emptionem census, si nec muluatarii persona esset fructifera, nec fructifera
bona haberet, sed eo casu committebatur usura palliata, ideoque hoc sensu
recteaitPontifex, tale pactum nihil aliud esse, quam ipsum contractum mutui,
acproinde per nullam consuetudinem, aut legem humanam excusari posse ;
quod verum est, quia nec consuetudine, nec lege excusari potest, ut quid
exigatur vi mutui. Utrum vero vi statuti Principis fundati in causis publicis
mutuo exlrinsecis quid exigi possit, non petebatur a Pontifice; ncc eo tem­
pore hoc controvertebatur ; igitur neque eo extendi debet responsum Pon­
tificis. Fuisse autem in Germania tunc in usu maxime contractum censua­
lem, patebit ex dicendis de hoc contractu in specie. Ac licet etiam contractus
societatis hic illic Geret; æque tamen parujn ad hunc reduci poterat dictus
contractus, quam ad censualem, eo ipso quod pecunia data supponatur
cujusvis conditionis homini. Quod demum Pontifex damnare nolit alios con­
trahendi modos in Germania, ipse declarat adjecta clausula apud Ballarinum : Si tamen in Germania est aliquis, in quo quinque pro centum acci­
piantur aliis modo et forma, quam supra dictis celebratus, non per haec
talem damnare, aut probare, intendimus, doner specialis fiat de eo expressio,
tl consideratio : ac, quid de eo sit sentiendum, decernatur.
528. Ex disputatis hactenus facile colligitur, inulto magis ab usuræ vitio
immunes esse Montes Pietatis, id est, acervos, vel collectiones quasdam
pecuniarum, aut aliarum rerum usu consumptibilium , ut inde egentibus
sub pignore credatur. Et quidem si Montes Pietatis puri sint, hoc est, ubi
nihil supra sortem exigitur a mutuatariis, per se constat, non solum licitos
esse, sed et monito Evangelico : Mutuum date, nihil inde, sperantes , omnino
conformes. Si mixti sint hoc sensu , ul in iis aliquid supra sortem exigatur

A

348

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

a mu tu a tari is, ut Mons servetur indemnis, ac ministris Montis sua compen­
setur opera, pariter certum est, eos esse innoxios, ex Cone. Gener. Latera­
nensi V. habito anno 1515. Sws. A’. quod et acrem controversiam proplerca
ortam diremit; cum enim pro his Montibus præter Theologos et Juriscon­
sultos plures starent Religiosi S. Francisci, ii præsertim,quos ab Observantia
nominamus, acriter se opponebant plerique Religiosi S. Dominici,ac quidam
alii. At Concilium, commendato utri usque partis studio, alterius quidem partisjustitiæ zelo; alterius veritatis et pietatis amore, ut subveniretur pauperi­
bus, deinde declarat : Montes Pietatis, in quibus pro eorum impensis et indemni­
tate aliquid moderatum ad solas ministrorum impensas, et aliarum rerum ad
illarum conservationem pertinentium pro eorum indemnitate duntaxat ultra
sortem absque lucro eorumdeni Montium accipitur, neque speciem mali prae­
ferre ; nec peccandi incentivum prœstare : neque ullo pacto improbari; quin
imo meritorium esse, ac laudari et probari debere tale mutuum.
Si vero mixti sint hoc sensu, ut Mons iis, a quibus mutuas pecunias
recipit, solvat annuos 4. aut 5. pro 100., ac simul ut Mons se ipsum inde­
mnem conservet, tantumdem exigat ab iis, qui sub pignore ex Monte mu­
tuum sumunt, ultra aliam summam pro expensis ministrorum et custodia
pignorum solvendam , adeo ut mutuatarii, quibus videlicet mutuum prae­
statur ex Monte, præter summam capitalem , octo, novem, vel plurespro
centenario solvere annuatim debeant, ut in Montibus Belgicis, ac Italicis
quibusdam fit; varii hos Montes usurarios putarunt : a qua tamen labe eos
immunes pronunciant non solum Jurisconsulti ac Theologi Belgae plerique
cum Lessio, de Cocq. Zypeo, Steyaertio, ac aliis exteris communiter; sed
et Archiepiscopi et Episcopi in Belgio idcirco consulti. Ac quidem si exparte
Montistarum concurrat titulus lucri cessantis; vel interveniat emptio cen­
sus super Monte fundati, etsi utrinque redimibilis, qualis communiter
intervenire solet, et praesumitur saltem in iis terris, in quibus constitutio
Pii V. Cum onus non est recepta , per se patet, nihil injustitiæ in his Mon­
tibus admitti ; cum enim justi hi tituli sint alias, servata æqualitate, ut
partim dictum , partim dicetur, cur non in illis Montibus? Deinde aucta­
rium, quod exigitur, indemnitatem maxime Montis, hujusque in bonum
egentium conservationem, ac augmentum respicit. Ac demum, ut Hmic.
aS. Ignatio in Ethic. Amor. Torn. 2. Lib. 9. cap. 36. num. 419. inquit,
cum Montes illi publica erecti sint auctoritate, in commune bonum, Prin­
cipes, tanquam patres communitatis, habentesque dominium eminentiale in
bona subditorum, supplere censentur, si quid aliunde ad eorum justitiam
forte deesset, Montibusque concedere jus in auctarium, non titulo mutui, sed
communis boni, et contributionis in illud.
ARTICULUS V.
DE COMMODATO, ET DEPOSITO.

529. Dicol. Commodatum est contractus realis, nominatus, juris gen­
tium, quo res ad certum usum ita conceditur gratis alteri, ut finito usu
eamdem restituat in specie. §. 2. Inst. quib. mod. re contrah. oblig. L. 7. ff.
de Pact. L. 2. ff. de Reb. cred.

DE CONTRACTIBUS REALIBUS.

349

Dicitur 1°.quoad certum usum, quia proprietas manet penes commodan­
tem, secus ac in mutuo accidit. Inde ct sequitur 1. quod, usu nondum
linito, revocari nequeat a commodante, L. 17. §. 3. ff. et L. 3. C. h. t.
Excipe tamen casum, quo dominus cx improviso eventu cum in statum
deveniret, ut sine magno incommodo re sua carere non posset, arg. L. 3. C.
Locat. 2. quod conimodalarius rem commodatam ad usus alios, citra fur­
tum usus, adhibere non possit. §. 6. 7. Inst. de obi. quee ex delict. L. 5. §. 8.
ff. Commod.
2°. Gratis; quo a locatione differt. Unde si pro commodato quid detur
mercedis loco, hoc in alium contractum degenerat, ac quidem in locatio­
nem conductionem, si id, quod datur, certum sit, et in pecunia numerata
consistens, §. 2. Inst. quib. mod. re conbr. obi. Si vero in re alia in contra­
ctum innominatum , L. 5. §. 12. ff. Commod. Merum tamen honorarium
commodati naturam non mutat.
3°. Lt restituat eamdem in specie. Hinc commodatum in iis rebus, quæ
usu absumuntur, nequit consistere ; nisi forte rei fungibilis usus citra con4·
sumpliouem fuerit, ut cum commodatur pecunia ad ostentationem, vel
etiam oppignorandam alteri. L. 3. §. fin. ff. Commod.
Dices : Commodatum sic descriptum non differt a precario; nam et in
hoc res gratis ad usum conceditur restituenda in specie.
R. Ύ. Ass. Prob. D. Conceditur eodem modo N. diverso C. Precarium
euim est conventio, dum quis precibus petenti rem gratis utendam concedit,
nullo utendi fine , vel modo præscripto, id est, quamdiu is, qui concessit,
patitur, L. 1. ff. de Precar. Unde res precario data revocabilis est ad libitum
dantis. Secus in commodato se habet. Porro precarium, L.14. ff. h. t. nega­
tur esse contractus, id est, vere et perfecte talis; nihilominus eo reductive
pertinet; suo enim modo contractus reales imitari conatur; traditur enim
in eo res cum jure utendi, etsi ad libitum revocabili.
Utrum vero in commodato sit compensationi aliquando locus? non sine
commodo quærilur. Pro cujus decisione controversies
Observa : quæstionem non moveri de specie commodata, vel corpore ; cer­
tum enim est, quod species commodata, vel corpus compensationem refugiat,
hoc est, conimodalarius pro debito 100. aureorum, quos ipsi debet commo­
dans, nequit relinere e. g. equum, vel vas pretiosum commodantis, ejusdem
cum debito valoris, sed tenetur illud restituere in specie; a materia enim
compensationis expresse excipitur corpus, sive res in specie debita, L. 18.
ff. de pignor. act. Deinde compensatio est solutionis species, L. 4. ff. quipot.
inpign. Sed aliud pro alio invito creditori solvi non potest , L.2. §. 1 ff. de
H. C. Ac ratio est affectus subinde singularis, et quia domini sæpe spe­
cialiter interest, ut speciem sive corpus habeat. Unde in eo solo quæstio
vertitur, an quantitas rei commodata compensationem admittat? ut si
commodatarius rem commodatam sua deteriorando vel corrumpendo culpa
commodanti 100. aureorum intulerit damnum, ct commodans commodalario 100. aureos debeat, an , si tunc commodans agat actione commodati,
commodatariirs possit opponere exceptionem compensationis? Negant Harfreciit. Ant. Faber aliique : affirmat cum Zoes. communior. Cum hac
530. Dico II. Quantitas rei cominodalæ compensationem admittit.

k«

l)E OBLIGATIONIBUS OMIS EX COXTRACTlBÙSi

350

DE CONTRACTIBUS REAIJBUS.

Quantitatis ad quantitatem datur
compensatio juxta §. 39. Inst. de .4.1 L. 1. et seq. ff. de compens. L. 4. C. eod.
tunc apertius per
L. fin. c. eod. ubi : Compensationes ex omnibus actio­
nibus ipso jure fieri sancimus, nulla differentia in rem, vel personam actio­
nibus inter se observanda ; sed ab hac. regula generali nusquam excipitur
actio commodati, sed solum depositi : Excepta actione depositi, §. 1. cit. L.
fin. in fin. ac §. 2. L. fin. cit. casus , quo quis rcin alienam perperam occu­
Hatio est Γ. quod generalis

Eigo in commodato,

pavit.

nem

commodatæ,

rei

sit

dum

locum

ad

agitur

quantitatem,

invenit compensatio, modo,

causa, ex qua compensatur, liquida sit.
2°. Per L. 18. §. fin. ff.
Commodat, commodatarius

ut

L. ead.

dici­

non solum

impensis

sarciendis

potest

actione contraria, c.

agere

factis;

commodatam

in rem

sed

actione

conventus

el

g.

pro re­

opponere

directe

Quod autem contrario judicio consequi quisque potest, id
etiam recto, quo cum eo agitur, potest salvum habere jure pensationis; igitur
compensationem

in

etiam

potest

sequestro, cum ct res immobiles sequestrari soleant,

sumptum, sed solum in sensu latiore ;

sed plerumque

L.

possessio,

simul

non

at sequestrum

depositum specifice

nam in sequestrem non sola custodia,

17.

ff. h. t.

quin

neque res sequestrata quandocumquc libet, ut in

transit;

administratio

deposito

specifice sumpto

ff. h. t. Sed neque obstat,
quod etiam res immobiles recipiant custodiam, arg. L. 11. ff. de peric. et
commod. rei vend, aliisque ; aul quod etiam interdictum Unde vi detur de
rebus depositis, L. 1. §. 33. ff. de vi et vi arm. quod tamen alias non in mo­
bilibus, sed tantum immobilibus locum habet, L. 1. cit. §. 6. Nam quoad
primum : res immobiles non recipiunt custodiam rei; sed tantum circa rem,
cum furto auferri non possint, §. 2. Inst. de Usucap. L. 38. ff. eod. igitur
nec in se custodia indigent. In deposito autem lautum est rei custodia; solum
se habet, repeti potest, sed

1

est

lite finita,

L.

1. §.

depositarius, se facturum ,

enim promittit

22.

ut

res

integra restituatur; non

:

præsenti

cum

in

C. quor. appell. non rccip.

Lai.

sive aestimatio­

tur,

directa commodati

veri potest. Secus est

regula :

351

casu

quantitate

quantitas debita,

aureorum,

100.

ut

qua

100.

aureorum, compensari

ratione

rei

commodatæ, sed

custodia
lustret

circa rem,

locum

cuslodiefidum,

datur hoc interdictum de

sequentiam,

deteriorate et corrupte, debetur.

facti

quæ curam

simul exigit, ut quis subin

mandatorii

quod

est.

Quoad

directe ,

rebus depositis, non

adeat, per­

alterum

vero .·

per con-

sed solum

quatenus fuerunt accessiones fundi.

in specie ; ac quidem cum fructibus, L. J. §. 24.
fj.h.t. L. 31. §. 10. ff. de Usur. Item cum accessionibus, et usuris a tem­
pore moræ, L. 1. et 4. c. h. t. Neque licet depositario reddere idem in
ge­
nere; nisi forte aliter conventum, §. 3. Inst. quib. mod. re contr. obi, vel
4°. Ut eadem restituatur

Dico III.

531.

Depositum,

in

specie

quo alicui res mobilis, non litigiosa ab

sic

dictum,

est

contractus

uno v cl pluribus, aut litigiosa qui­

dem, sed simpliciter ab uno gratis custodienda traditur, ut eadem

■ «

realis,

restitua­

Inst. quid. mod. re contrah. obi. L. 6. et 17. f}'. pr.ff.
Deposit. Estque duplex, voluntarium, quod iit libera voluntate contrahen­
tium, nulla
impellente necessitate; necessarium, quod ex necessitate fit,
puta, ob imminens incendium , tumultum ,etc. unde et miserabile vocatur.
Dixi vero 1 °, in specie sic dictum ; nam etiam sequestrum depositi contractus
tur

est,

in

specie , §.

res litigiosa deponitur

ea

lege, ut pendente file custodiatur, ea vero finita,

L. o.ti.ff. Deposit.

Est

pari ter aliud

res utri usque partis litigantis libero consensu
id

dum

iit

auctoritate judicis,

deponitur;

parte licet invita;

voluntarium,

dum

aliud necessarium,
tamen

quod

regulariter

L. un. c. de prohib. sequeslr. quia hæc species exeeutionis
est; ab hac vero iis inchoari non debet, L. 1. c. de Execut. rei judic. nec
quisquam privandus est commodo possessionis suæ,
L. 6. C. Unde vi. Ut
igitur id judex possit, justa adsit causa, oportet, velut periculum dilapida­
prohibitum est

tionis.

2°.

Quo

»

alicuij

scilicet

qui

recipere depositum

lege non

pupillus deponere quidem potest sine auctoritate tutoris,

suam per hoc deteriorem non reddit, sed potius
depositum

recipere

cum

obligatione

aut dolum committeret
tatis Jesu

depositum

recipere

potest,

quia conditionem

meliorem ;

nisi quantum

ff. Deposit.
vetitum est Ileg.
17.

prohibetur. Sic

non

tamen sic

evaderet

ditior,

Superioribus quoque Socie­

69.

Prwpos. Dom. Prof,

fluunt :

id sutum pruprie poni

Consectarium

Non

l"m.

solvantur expensæ in rem

tarius defendere deberet

tum, eo

deposito

nolit

quod

potest a depositario retineri depositum,

depositam facte;

exceptione doli,

solvere

prohibita intelligitur

si deponentis creditor,

Consectarium

sed

deponens

ca nullatenus

repeteret deposi­

restituatur,

sine addito, ut

eadem

paratam

Zoes,
Ac

habeat,

velut

reddatur

L.

deposita,

uti

29.

a depositario.

pr. ff. Depos.

obsignata , hac

licebit

quod

per

L.

29.

specie;

quandocumquc

ut

Unde

tamen lege,

cit. et L.

3.

si
ut

C. eod.

deponens voluerit usum concedere.

pecunia

si

in

in

Minus vero retinere poterit,

Econtra aliud probabilius dicendum est, si pecunia deponatur

ul tantumdem

deposi­

hæc ipsa exceptio speciatim

licet non

quiahoccasu non potest præsumi,

sibi

nisi aliunde constet de voluntate depo­

re

uti

deponatur, vel,

in specie,

quasi

L. pen. c. Depos.

2um. Sine furto usus,

pecunia obsignata

hoc enim jus relinendi

douec sibi satisfactum fuerit, id petat

nentis, non licet depositario

reddatur

expensas;

dum

deponatur

modo

non

instar generis,
obsignata,

ac

depositarius tantumdem

petenti domino

reddere

possit.

Layji.

contra alios.

ratio est

1°.

quod

L.

24.

commodate, sive deposite usus non

ft 26. fiat

ff. Depos. pecuniæ hoc modo
obscure concedatur ; et licet cit. L. 25.

2u. et 26.

§.

1.

usurarum mentio deponenti praestandarum ;

id tamen debet inlel-

et

64.

Ac ratio est, quod

duo hinc alia

ligi vel de usuris a tempore moræ, vel pro casu, quo dc his conventum ; quia

Hector.
3°. Bes mobilis; immobilis enim
in depositum proprie dictum
non ve­
nit, L. 1. pr. ff. Depos. sed si res mobilis custodienda detur alteri gratis, hic
contractus potius naturam mandati induit, L.o. §. 1. ff. de l’rœscript. verb.
Reg.

Praeterea

3.

non tamen sumpti specifice, sed paulo latius. Sequestrum vero est, dum

victori restituatur,

depositum in contractum alium degeneret.

jussit, quod de loco in locum iuu^

juris explorati

cit.

2°. Quia

pecuniam depositam

tantumdem
izii
y ·ι1I1
11 I ;

Rationem usurarum haberi non facile dicendum
L. 7.8. C. Depos. non reprehenditur depositarius, quod

est cæterum :

dederit

priori ratio; quod in hoc casu depositum notaearedieus
egrediens deposili
depositi notissimos terminos, L. 24. ead.

ergo.
Estque
\z · ·-*
** · j -- -r —a
~ ι

hiliipi* .ilfPivfiiibifiler
alteretur,

multum
mullum

mutuam ; sed solum obligatur ad restituendum

«■

332

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

DE CONTRACTIBUS REALIBUS.

multumque participet de mutuo; ideoque depositum irregulare sil. Quæ
proinde ex LL. contra opponi possent, quibus votatur usus depositi, eæde
deposito regulari procedunt, ut L. 29. ff. Depos.

*·«

532. Obj. cont. Conci. II. 1°. §. 2. Inst. quib. mod. re contrais, obi. commodatariusde re ipsa commodanti restituenda tenetur; sed hoc falsum esset,si
commodatarius loco rei commodatæ obtendere posset compensationem
debiti alterius.
2°. Per L. fin. c. de Commodat. Prœteætu debiti restitutio commodati non
probabiliter recusatur, id est, non juste, nec legitime recusatur restitutio ei
causa debiti ; ergo et hic.
3°. In deposito non admittitur compensatio ob exuberantem in eodem
bonam fidem, L. fin. c. de Competis. Cur ergo non id ipsum dicatur in com­
modato, utpote in quo commodatarius ad majorem fidem obligatus, ac majo­
rem committeret perfidiam negando rei commodatæ restitutionem, cum ei
deposito depositarius utilitatem non sentiat; in commodato veroincommodatarium transeat omnis utilitas.
Ad lDm. R. D. De re ipsa restituenda tenetur in commodato ordinario, si
commodatum adhuc extet in natura, seu specie C. in casibus diversis .V. In
§. 2. cit. loquitur Imperator primo de commodato ordinario, in quo,sins
extet in natura seu specie, haud dubie in se ipsa restitui debet, et non ejus
æstimatio. Deinde progreditur ad casum, quo res apud commodatarmm,
quocumque modo, periit; vultque tunc non rem in se, quod esset impossi­
bile, sed ejus æstimationem seu quantitatem restitui ; atque hic sistit Impe­
rator. An vero in casu, quo quantitas, seu æstimatio præstanda , opponi
possit exceptio compensationis, nullo verbo decidit. Unde §. 2. cit. huc
plane impertinens est.
Si dicas : Si res petatur existons in specie, non debet, ex dictis, admitti
ejus compensatio; ergo neque si petatur res in æstimatione; quia pretium
succedit in locum rei.
R. C. Ant. N. Cons. Ratio diversitatis est diversa juris dispositio hactenus
allata.
Ad prob. R. Id verum esse in hæreditate, quæ est bonorum universitas
augmenti el decrementi capax, ut dictum num. 205. non in aliis.
Ad 2nm. L. cit. procedit de debito non liquido, quod sub prætcxtu debili
non liquidi, ut notat ad hanc L. Gotuofredus, non habeat locum compen­
satio, ne ea L. pugnet cum L. fin. c. de Compens. triti vero juris est,
liquidum cum illiquidonon compensari. Respondent etiam alii in L. fin. cit.
agi ad litteram de commodato, quod restituendum est in specie; favet huic
responsioni Glossa. Quod si dicas : jam ex antiquiore jure notum esse, quod
species debeat restitui ; ac proinde non fuisse necesse, ut propterea consu­
lerentur Imperatores, respondent : Imperatores sœpe alias ad dubia pro­
posita respondere solitos juxta anteriora jura, cur ergo id ipsum hic non
admittatur ?
Ad 3nm. R. Λ’. quod commodatarius ad majorem obligetur fidem, quam
depositarius; sed longe major fides, vel exuberantia bonæ fidei in deposito,
quam commodato requiritur ; quia res deposita totaliter et unice depositarii
fidei commissa est; et depositi finis præcipuus est, ut res deposita custodia-

333

tur, ac deponenti pro suo libitu hanc quandocumque repetenti restituatur,
L. Depositum, ff. Depos. At finis primarius in commodato est, ut re com­
modata connnodatarius utatur, eamque in consequentiam solum restituat.

ARTICULUS VL
1'1 CONTRACI I? PIGNORIS : quidque censendum de PACTO AN'TICIIRETÎCO ! LEGIS

COMMISSORI.® ?

I

Pignus subin objective sumitur, pro ipsa scilicet re, quæ in pignus data,
atque ita pignuspassim vulgus accipit. Aliquando pro ipso jure reali, quod ex
contractu pignoris creditori in re oppignorala constituitur, sicque de pignore
agitur 1.1. ff. et C. qui pot. in pign. Hic vero de pignore ut contractu potis­
simum agitur, unde

533. Dicol. Pignus est contractus realis, bonæ fidei, quo creditori res tra­
ditur in securitatem crediti, ut soluto debito eadem reddatur in specie; §.
ull.hist. quib. mod. reconlrah. obi.
Dicitur 1°. quo creditori res traditur; est igitur contractus realis , qui rei
traditionem exigit. Tradi vero in pignus potest res quaelibet, quæ securum
praslare creditorem potest, L. 9. ff. de pignor. aci. corporalis et incorporalis,
mobilis ac immobilis, propria atque aliena, modo in hac accedat consensus
domini et ratihabitio, L. 20. pr. de pign. act. De prioribus item constat, L.
11. ff. de Pign. L. i. C. quæ res pign. dar. Tradere autem in pignus potest;
quialienare; oppignoratio enim alienationis species est, c. nulli. 5. de reb.
keel, alien, vel non. Eœlrav. Ambitiosas. Deinde per hæc : res traditur,
innuitur differentia pignus inter ct hypothecam ; nam, ul ait Imperator
§.7. Inst. de J.L pignoris appellatione, eam proprie rem contineri dicimus,
qua simul etiam traditur creditori, maxime si mobilis sit.
eam, quæ sine
traditione nuda conventione tenetur, proprie hypotheca? appellatione contineri
dicimus. Unde simul intelligitur ratione objecti non differre hypothecam et
pignus ; licet enim plerumque pignus in mobilibus, hypotheca in immobi­
libus constitui soleat ; potest tamen hæc eliam in mobilibus, pignus in immo­
bilibus consistere.
Sed et illud inde colligitur, quod hypotheca sub pacti legitimi nomine
potius veniat, quam contractus; appellatur etiam pignus, L. 17. ff. de Paci.
dc quo jure honorario nascitur actio ; quantum enim actionem hypotheca­
riam attinet, nihil interest inter pignus el hypothecam, §. 7. Inst. deAA.
indeque est, quod subinde ambo ab auctoribus sumantur promiscue; ac
definitione communi describantur : conventio, qua res aliqua creditori
obligatur in securitatem solutionis, ul inde ei satisfiat, si aliter satis­
factum non sit. Quoluplex hypotheca sil a modo eam constituendi, vid. num.
ÏI6. Similiter ct pignus inde varium est : aliud conventionale, quod solo
consensu partium constituitur; aliud prcelorium, Præloris sive judicis edicto
constitutum ante sententiam definitivam per missionem in possessionem
debitoris contumacis, quæ tamen possessio per immissionem potius est
mera rerum detentio tanquam pignoris ITætorii ; aliud judiciale, quod
HI. p. 2.

V

'j

U5

3οί

1>E CONTRACTIBUS REA LIBES.

|>t OBLIGATIONIRl'S ORTI8 EX CONTRACTIBUS.

atqui vi padi anlichreseos caperetur lucrum supra sortem ; nec, ul supponi·
mus, accedit alius titulus justus ; ergo. Deinde fructus jure naturali spectant
ad (luminum rei frugiferæ, nisi justo titulo transferantur in creditorem:
atqui in casu pignoris nullo justo titulo transferuntur in creditorem; ergo
non ad hunc sed ad dominum perlinent; ergo injustitiam committit creditor
Cos exigendo tanquam sibi debitos, et usuram stricte dictam ; quia exigeret
vi mutui. Nec dicas : exigeret vi pignoris; nam natura pignoris in hoc sila
est, ut detur præcise in securitatem debiti; quidquid igilur plus exigitur,
injustum cl usurarium est, nec titulo alio, quam mutui exigitur. Unde ct
merito pactum hoc reprobatur a jure, canonico ceu usurarium, c. 1. ct 2.
(/H oir, ubi in priore declarat Alexander HI. fructus pignoris sine usura
non accedere lucro creditoris; in altero Innocentius III. fructus ex pignore
perceptus esse in sortem computandos; sed el jure codicis ; nam L. 1.2. 3.
C. de pign. aci. sal clare constituunt Imperatores, ut fructus pignoris in
sortem imputentur. ·
'17^
Nun recteeliam fit pactum legis commissoriœ, quo videlicet debitorem inter
ac creditorem convenit, ut, si debitor intra statutum tempus non solvat cre­
ditum, pignus pro eo datum committatur, id est, lotum transeat in domi­
nium creditoris; reprobatur enim utroque jure; canonico, c. 7. de, Pigiu)rib.; civili., L. 3. C. de Pact. pign. ct de Leg. commiss. rescind. Ac ratio est ;
quin, cum ordinarie pignora pluris valeant, (piam sors credita, merito dc
injustitia, ac pravitate usuraria suspectum est.

Præloris decreto constituitur per immissionem in bona debitoris jam am·
demnali, adeoque in cxecutionem jam lake scntcntiie, ul cx illis bonk
debitori immisso liat salis; quæ vero possessio similis est illi, quam quis
acquirit traditione pignoris conventionalis,
20. //'. dc Pign. quæ, (pialis
sil, nunc patebit.
2®. In securitatem crediti. Igitur I. nec rei oppignoratæ dominium ad
creditorem transit, nec possessio civilis; sed custodia : 2. nec regulariter
usus, de quo mox plura. Constant hæc ex !.. 38. §. 7. ff. de 0. et ,1. £.35.
ff. h. I. §. 6. hist, de old. quæ ex delict.
Porro cx data notione pignoris varia el diversa obligatio tam debitoris,
quam creditoris nniversim inlclligitur.
Ac quidem debitor obligatur 1°. ul pignus traditum non possit repetere,
nisi facta creditori solutione debiti, ulpote in cujus securitatem datum est
pignus. 2®. Tenetur ad solvendas expensas creditori, si quas fecit in con­
servando pignore, tam necessarias, quam utiles, L. 8. et 25. ff. de pignor.
act. qua tamen L. 25. ead. adslringilur creditor, ut ita moderatus sit, ul
non cogat debitorem vel pignus vendere, vel sibi relinquere.
E contra creditor obligatur 1°. ad diligentem pignoris custodiam, ita ut
kncalur pneslareculpam eliam levem, si ex hac aut perierit pignus, aut
deterioratum sil, §. i. Inst. quib. mod. re contr. obi. 2°. Debito toto soluto
tenetur pignus illico reddere; nec potest recusare solutionem sibi oblatam;
(pria pignus non datur absolute; sed tantum in securitatem debili. Imo cum
pignore hujus etiam fructus, meliorationes, accessiones, £. 16. et 21. ff.
h. I. Proceditquc hoc non tantum dc fructibus perceptis a creditore, sd
etiam iis, quos percipere potuisset, et per ncgligcnliam omisit percipere,
L. 3. c. de pign. act. Ac ratio est, tum quia res fructificat dornino suo;
dominus vero proprietarius pignoris est debitor; tum quia contractus
pignoris celebratus est tarn in bonum debitoris, quam creditoris; in hajwmodi vero contractibus, tenetur contrahens ex culpa levi, si Ime alter con­
trahens damnilicalus sil, ut dictum cap. preee. Dixi tamen .* debito loto
soluto; nam si totum solutum non fuerit, potest creditor retinere pignus;
quia jus pignoris indivisum est pro debito toto, !.. fi. C. de distract, pign.
Demum 3“. per se loquendo non potest uti pignore, sine furto usus,§.6.
Inst. de obi. quæ ex del. L. 54. /f. de furt. ac universim, si non accedat
alius titulus justus, non potest utilitatem creditor capere ex pignore,ul
pluribus palet ex Conci. se<j. Dixi : per se loquendo; potest enim uti, si asm
in rei oppignoratæbonum sit, commodum vc debitoris; sic bene elocantur
prxdia oppignorata, quia cultura redduntur meliora, L. 23. ff. Λ. t.
534. Dico II. Pactum anlichrescos (quo scilicet debitorem inter et credi­
torem convenitur, ut^ donec a debitore solvatur pecunia credita, creditors
reoppignorata interim percipiat fructus in vicem usurarum ) adjectumcontractui pignoris illicitum est.
Est communis Theologorum, Canonistarum, ac etiam plurimorum Civilistarum præsertim Catholicorum contra alios , præsertim e protestandum
numero Doctorum. Ac ratio est aperta; usura enim est omne lucrum, quod
capitur ultra sortem, non accedente alio titulo justo, ul lucri cessan­
tis, damni emergentis, el similium, de quibus dictum supra de mutuo:

335

;

j
[

.»3J. Obj. I. Pactum anlichreseos approbatum est utroque jure; 1". Jure
civili, L. 11. //. de Pignor. el llypotlr, L. 14. el 17. C. de Usur. 2". Jure cano­
nico; nam c. 1. de. I sur. decernit Alexandeh 111. quod possit clericus ex re
sibi a laico pro mutuo obligata licite percipere fructus et relinere, nde
debeat cos conferre in extenuationem sortis; ergo.
Ad i°“. B. Λ'. A. Vel leges civiles, ut concordent cum L. 1.2. 3. dc pign.
(icl.cssc benigne explicandas de antichresi minus stricte dicta, in qua fru­
ctus percipiantur ex pignore in vicem usurarum compensatoriarum, inter­
veniente alio titulo justo; aut quia forte accedit contractui pignoris alius
nominatus, ul emptio,aut innominatus, ul paulo post dicetur; vel dicen­
dum, leges illas a jure canonico correctas esse,
II. Explico : decernit, quod hoc possit clericus cx re aliena .V. e.x
ic Mia C. Casus erat iste : alius rem clerici injuste possederat, deinde
eamdem ei dederat in pignus, ut inde fructus perciperet; respondit Ponti­
fex, posse cum juste fructus percipere ; et merito, quia tali casu per viam
justa· compensationis redimebat, quod re vera ad ipsum pertinebat.
Inst. 1. hxocENiu s III. c. I. de Feud. ct Alexandeh 111. c. 8. de usur. per­
mittunt domino directo, ut, si ei a vasallo feudum detur in pignus, Ox hoc
omnes fructus percipiat, nequaquam in sortem computandos; ergo.
It I). Id permittunt præcise vi pignoris .V. Quia id exigit natura feudi,
ac proin solum declarant, quid ex natura feudi fieri possit ('. Est enim hiec
natura feudi proprie talis, ul, eo penos dominum directum existante,
vasallus sil immunis a pneslandis obsequiis; simul autem careal fructibus;
acvicissim dominus directus jus habeat percipiendi utilitatem, licet domi­
nium directum maneat penes vasallum; inconveiiicus enim videtur, ul, te

356

DE OBLIGATIONIBUS OK I IS EX CONTRACTIBUS.

feudali apud dominum existente, ipse non ut dominus, sed ut citraneusqui­
libet rem administret , ct fructuum rationem suo vasallo teneatur reddere.
Fructus igitur percipit dominus non præcise in compensationem remissi
vasallo obsequii, sed ex natura contractus feudalis, quo se ita dominus et
vasallus obligant. Merito tamen ad hoc exiguntur conditiones sequentes :
Ie. Ct feudum illud non sit emptum pretio, nec in compensationem pro­
cedentium meritorum, sed gratis concessum. 2°. Ct dominus directas noti
percipiat fructus ex meliorationibus et accessionibus aliis industria vasalli
factis. 3°. Ct interea dominus a vasallo non exigat debitum obsequium.
Nec obstat, quod, si dominus directus pro tempore, quo fetidum possidet
titillo pignoris . habeat dominium directum et utile feudi, sequatur, feuduin non posse esse pignus; quia hoc non potest constitui in re propria,
cujus quis dominium directum et utile habet, adeoque eo tempore desinet
esse vasallus, qui feudum in pignus dedit; nam
R. Dominium utile hoc casu solum in habitu manere penes vasalltim , qui,
soluto debito, potest pignus redimere, ex coque fructus, ut ante, perci­
pere ; unde feudum potest adhuc habere rationem pignoris, quatenus domi­
nus directus illud possidet cum obligatione illud restituendi vasallo, quam
primum illud rehierit solutione debili.
Inst. i. In c. 16. de usur. permittitur genero fructus percipere ex pignore
dato a socero pro dote promissa non tradita, quin hos debeat gener compu­
tare in sortem dolis ; ergo.
R. D. J. Permittitur hoc ex titulo precise pignoris A’. ex alio C. Maritus
hoc casu capit fractus pignoris loco fructuum dotis; cum enim ex frudibus
dotis alere debeat uxorem, ac ferre matrimonii onera, dotem autem ipsam
non habeat, jure suo fructus pignoris capit loco fructuu tn dotis : et qui pignus
dedit loco dotis, etiam fructus pignoris loco fructuum dotis surrogasse cen­
setur. Proceditque hoc. licet fructus ex pignore dotali etiam superent fru­
ctus ex dote percipiendos; sicut enim fructus dotis, destinati pro ferendis ma­
trimonii oneribus, licite percipiuntur omnes juxta communem auctorum,
quamvis longe excedant ferenda onera; ita etiam fructus pignoris dotalis
percipi possunt omnes absque scrupulosa computatione fructuum, quos
s ferret ipsa dos. A dictis tamen excipe casum. quo is , qui dotem promisit,
quam nondum tradidit, ejus interim fructus ipse prestaret; tunc enim ces­
saret ratio fructus capiendi ex pignore.
Inst. 3. In Germania Principes creditori non raro in pignus dant integrum
castrum cum jure percipiendi omnes ex eo fructus, donec reluatur; ergo.
R. Hic contractus in se est emptio census annui ex castro cum pacto redi­
mendi ; ubi pecunia credita habet rationem pretii, et jus percipiendi fructus
rationem mercis ; emptioni vero hujus census adjicitur contractus pignoris,
tum pro ipsius census annui solutione, tum etiam pro sortis ipsius princi­
palis securitate. Idem responde ad consuetudinem Germanise, juxta quam
annui ;i. pro 100. capiuntur ex pignore ; nisi forte dicere velis, hanc con­
suetudinem esse auctoritatis publica?, sicut dictum de mutuo.

M36. Obj. II. Si creditor emeret pignus pro ea summa, quam vult dare
mutuam, cum pacto, ut, quaudocumquc libitum debitori, possit eodem
pictio redimere pignus, ' aliduin esset pactum . ct ci editor haberet rem, ex

·««**>* ?· ,u5

DE CONTRACTIBUS REALIBUS.

35/

eaque fructus perciperet , L. 2. C. de Paci. ; ergo idem licebit per pactum
antichreseos, cum utriusque sit idem offectus ; nec una via debeat permitti,
quod alia prohibetur, Λ. 84. J. in 6. Confirm. Irno licet hic contractus inno­
minatus , facio, ut facias ; do, ut des ; sive concedo tibi usum prædii mei,
ut mihi concedas usum peenniæ luæ ; ergo etiam antichresis.
R. C. Ant. Si ros bona fide el sincere geratur ; et .V. Cons. Nam disparitas
est; si enim creditor pignus emat, deponitur qualitas creditoris, mutui, et
pignoris, ac emptor iit dominus, fructiisque lucratur jure dominii ere sua;
sed et idcirco re empta casu percunte, perit emptori, nec potest porro repe­
tere pretium ; quia generaliter res suo domino perit, t. t. ff. de peric. et
tdmm. rei vend. At in pacto antichreseos creditor non tit dominus pignoris ;
igitur fnictus capit ex re aliena ; ac pignore sine sua culpa pereunte, potest
repetere pecuniam creditam.
Ad Conf. R. C. Ant. Si res etiam geratur bona fide, serveturque œqua->
litas, ut neutri parti gravis sil, ac ratione periculi differat a mutuo, nimi­
rum ut periculum pecuniae, cujus solus usus concessus est, non sit penes
usuarium, vel commodatarium, sed penes dantem, utpote qui manet do­
minus. Contractus enim innominatus, cum certam legem non habeat, totus
er prœscriptis partium verbis dependet, ac regulatur L. 3. et seqq. ff. de
prescript, verb, poleslque assumere naturam contractus nominali, L. 5. ff.
deprœscr. verb.
Obj. III. Pactum legis commissoriœ approbari videtur L. 16. §. fin. ff. de
pignor. et Hypoth. ; ergo, Conf. 1. In emptione, venditione licet hoc pactum
addere, ita ut, si emptor statuto tempore non solverit pretium, res inem­
pta sit, L. 2. ff. de Leg. Commiss. Conf. 2. Per varias leges potest, qui re­
rum suarum adminislrationem habet, de iis pacisci, et paciscendo con­
ditionem suam reddere deteriorem ; ergo.
R. D. J. Approbatur simpliciter A’. approbatur hoc sensu, ut, si debito
tempore non præsletur solutio, pignus sit venditum creditori, ita tamen,
ut, quod ex venditione pignoris juste æstimali supcrest ad exlinctionem
debiti, restituatur debitori C. Hac vero ratione nulla committitur iniquitas.
Ad Conf. Iam. K. Disparitas est: quia per hoc pactum contractui emptio­
nis et venditionis adjectum emptor non patitur damnum ; quippe qui hoc
casu pretium ; nec venditor, qui rem retinet. At in pignore laederetur debi­
tor, utpote qui vi pacti hujus rem omnino amitteret, quæ ordinarie valore
debitum superare solet. Quod si valore non superaret debitum, equidem
contra jus naturale non peccaretur; ageretur tamen contra leges humanas,
quæprohibent hoc pactum ob periculum usuraria* pravitatis, quæ alias ut
plurimum committeretur.
Ad Conf. 2lm. R. 1. D. Antec. Potest pacisci, vel inire pacta quaecumque
.V. si tamen juri sint consona C.
R. 2°. .V. Cons. Licet enim non peccet, qui inopia pressus, ut mutuas pe­
cunias accipiat, hoc pactum init; peccat tamen creditor, sicut dictum dc
usuris vi mutui exactis.

DE OBLIGATIONIBIS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

CAPUT III.
DE CONTRACTIBUS CÆTERIS, IN SPECIE CONSENSUAL!BUS,

Supersunt ex contractibus verbales, litterales, et eonsensuales. Verbales
sunt, qui a certa verborum solemnitate substantiam capiunt. Talesolimerant
1res: dictio dolis; promissio operarum, muneris, a liberto cum juramento
facta ; ct stipulatio, e quibus hæc ultima solum in Romano jure remansit.
Est vero stipulatio contractus unilateralis, quo quis ad alterius interroga­
tionem congrue in continenti respondendo ad id, quod alterius interest,
obligatur; ut: spondes? dabis? facies? spondeo, dabo, faciam. Verum cum
constitutio Leonina verborum solemnitatem in stipulatione sustulerit; bodieque pacta nuda omnia vim stipulationis habeant, pariantque actionem
civilem, non est, quod huic contractui i m moremur. Litterales e contra sunt,
qui substantiam et valorem a litteris habent. Talis vel unice, vel praecipue
est injure contractus chirographarius, quo quis ex spe futuro- numerations
chirographo suo fatetur, se accepisse pecuniam, quam tamen non accepit,
illiusque restitutionem promittit. Ex quo contractu datur actio creditori
putatitio ex praesumptione numeratae pccuniæ contra putalitium debitorem,
ut solvat ; huic vero exceptio non numeratœpecuniœ, nunc quidem a Justi­
niano restricta ad biennium, hoc insigni cum privilegio, ut, hac exceptione
opposita , creditor aliunde quam ex chirographo probare debeat, se pecu­
niam numerasse. .Nihilominus, biennio licet lapso, probabilius debitori
competit exceptio adhuc alia non privilegiata, vulgaris, ab ipso probanda,
sibi pecuniam numeratam non esse ; tunc enim aliarum exceptionum, quæ
de se perpetua sunt, videtur naturam induere ; ac leges, quæ id negare vi­
dentur, commode explicari possunt, de exceptione non numerate pecuniœ
privilegiata. Sed nec hic proinde contractus longius nostram operam expo­
scit. Soli igitur remanent contractus eonsensuales, inde sic dicti, quod solo
consensu, quomodocumque externe expresso perficiantur, sunlque :
emptio venditio, locatio, conductio, societas et mandatum ; de emphyteusi
fnim. qua juris realis specie , jam actum est.

ARTICULUS I.
DE CONTRxCTU EMPTIONIS VENDITIONIS.

.537. Dico I. Emptio et venditio est contractus consensualis de re sive
merce pro certo pretio tradenda. L. pen. §. ult. ff. h. I.
Dicitur 1°. Consensualis; simul enim ac de pretio rei convenit, emptio
venditio perfecta est, pr. Inst. h. t. etsi res necdum tradita sit, nccadhucdiim
solutum sit pretium. Si emptor pretium solverit , huic actio empti competit
eo ipso contra venditorem, qui est in mora tradendi rem ; e contra actio

359

tm/ili huic contra emptorem datur, si is, re a venditore tradita, sit in
mora solvendi ; qiianquam emptor actionem suam cum effectu contra ven­
ditorem intentare nou possit antequam pretium solverit totum, L. 18.
§. 8. fl', de Aci. Empt. sed licebit venditori inierim rem retinere tanquam
pignus.
2°. De re, quæ hic rationem mercis habet. Rei autem nomine non tantum
res corporales ; sed etiam incorporales, ut jura, veniunt; etiam aliquando
resin spe, sive sola spes, velut si quis a piscatore, aut aucupe jactum , vel
tractum retis emerit, valebit emptio, ac debebitur pretium, quamvis nihil
captum sit, L. 8. §. 1. //'. de contrah. Empt. Porro res, quæ venditur, in
commercio humano esse debet, id est, capax tanquam propria possideri.
Inde vendi nequeunt sine simonia res sacræ et spirituales. Item , si quis
liberum hominem vendiderit ad triremes , in manus hostium, capitale pla­
gii crimen contrahit, L. 1. ff. el C. ad L. Fab.
&. Pro certo pretio, scilicet pecuniario, sive pecunia numerata, §. 2.
Inst. h. t. si enim res detur pro re, erit permutatio, L. 1. ff. de contrah. Empt.
Pretium vero debet esse justum, ne æqualitas lædatur et jus naturale; ju­
stum autem pretium duplex est, legitimum et naturale. Legitimum dicitur,
quod lege principis, vel magistratus est publica ordinatione definitum, et
proin est indivisibile, ac servandum ab omnibus, etiam status ecclesia­
stici; cum hæc taxatio non sit contra immunitatem ecclesiasticam, et obser­
antia ejus sil necessaria ad contractuum aequalitatem, commerciorum
exercitium, et avertendum damnum cæterorum Reipublicæ membrorum.
Naturale est, quod provenit ex ipsis rerum naturis , speciata etiam rei rari­
tate, hominum affectu, aliisque circumstantiis juxta prudentem æstimationem. El quia hominum judicia raro circa idem conveniunt, pretium hoc est
divisibile; ac pretium naturale justum triplex est, summum, medium,
intimum. Exemplo sit : pretium medium justum est 100. igitur pretium
summum justum erit 105. infimum 95. ac si quid proinde exigatur ab em­
ptore ultra 105. in dato casu ; vel ematur a venditore infra 95. committetur
injustitia. Unde jus læso infra dimidium justi pretii dat actionem, L. 2. C.
de Rescind. Vend, vi cujus potest petere, vel ut contractus rescindatur
omnino, vel reducatur ad æqualitalem. Si emptor sitlæsus ob vilium rei in
substantia; vel licet circa qualitatem, tale tamen, quod facile deprehendi
non potuit, ac cujus absenliæ emptor alligavit consensum, competit ei actio
tum ex œdilitio edicto in ordine ad rescindendum contractum ; tum redhi­
bitoria, ut venditor iterum habeat rem, emptori autem restituat pretium et
intéressé, L. 21. et seqq. ff. de œdil. Edict. L. 13. ff. de Act. empt. tum œstimaloria quanti minoris, qua non intenditur ipsius contractus rescissio, sed
ut res ad æqualilatem reducatur, et venditor tantum remittat de pretio ,
quanto minoris valet res ob vitium. Notandum tamen, quod aestimatoria
sex tantum duret mensibus; redhibitoria anno utili, quo lapso spatio tem­
poris utraque negatur in judicio ad praecidendam lilium copiam.
538. Dico II. Venditor, contractu emptionis venditionis perfecto, proba­
bilius tenetur rem prcecise ipsam cum fructibus tam pendentibus, quam
post contractum perceptis, omnibusque accessionibus atque aliis ad rem
emptam pertinentibus emptori tradere : nec sufficit Joco rei convcntæ

■

35s

DE CONTRACTIBUS CONSENSUALIBUS.

ΠΕ OBLIGATIONIBUS 0BTIS EX CONTBACTIBIS.

solum præstare intéressé. Est communior Theologorum ac Jurisconsultorum
sententia contra Fachin. Mvnsing.
Prob. Ex§. i. Inst. h. t. ubi ait Imperator : Et pretium persolvatur et res
tradatur. Praeterea L. 11. §. 2. /f. de Act. empt. clare dicitur: Ipsam rem
præstare venditorem oportet. Deinde L. 1. /f. ad Leg, Cornei, de fais, qui
duobus rem eamdem diversis contractibus vendidit, pœna falsi coercetur;
ergo supponit lex, hunc injuste egisse, qui secundo rem eamdem vendidit,
et egisse contra obligationem suam, quod primo emptori non tradiderit.
Accedit ratio; nam emptor obligatur determinate ad solvendum pretium
venditori rem offerenti, ideo quia de hoc inter illos conventum fuil;crr;o
etiam venditor determinate obligatur ad tradendam rem, quia non minus
inter eos conventum est de tradenda re; ac ne alias emptoris conditio liat
deterior, et lædatur æqualitas. Quoad accessiones per se patet ; quia accessoria
sequuntur suum principale; de iis, quæ ad rem pertinent, vulgo pertinendis
constat ex L. II. §. 17. ff.de Act. empt. Pert i nent i arum autem nomine
venit quidquid vel ad rei vendike usum perpetuo destinatum est, vel
habetur pro parte, vel quod rei venditæ infixum est. Sic inter adpertinentias ædiiirn est puteus, canalis, seræ, claves, etc. Castrorum, oppidorum,
fetidorum, territorium, hortus contiguus, jurisdictio, jura venandi,etc.
iis cohærentia.

4

539. Obj. I. In obligationibus faciendi sive facti, explorati juris est, quod
sufficiat præstare id, quod interest, per L. 72. v. Celsus, ff. de T. 0. :
atqui venditor habet obligationem facti , scilicet traditionis ; hæc enim est
facti. //. Per L. 23. /f. de contrah. empt. qui vendidit, necesse non habet
fundum emptoris facere, ut cogitur, qui fundum stipulantis spopondit;
ergo necesse haud est rem tradere, ac tradendo transferre dominium. III. Per
L. 1. ff. de Act. empt. si res vendita non tradatur, in id, quod interest,agi­
tur ; ergo sufficit præstare solum interesse. IV. Actualis traditio rei se
habet solum respectu contractus emptionis per modum complementi, quod
ipsam essentiam supponit; ergo nihil peccabitur contra naturam contractus,
etiamsi non sequatur rei conditio.
Ad lum. R. D. M. In obligationibus facti nudi, vel simplicis, dum factum
principaliter aut ultimato tanquam linis intenditur, velut alicujus opera in
ædificando T. quia teste Piciilebo hic, non pauci Canonistæ etiam hoc ne­
gant, nixi c. 1. de Pact. In obligationibus non meri facti, sed simul juris, sive
facti, ut dicitur.preegnantis et habentis causam; aut quando facium inten­
ditur tanquam medium .V. Sed traditio rei vendilæ est simul juris, et me­
dium, quia continet, el quia intenditur vel ad translationem dominii, vel
conditionis usucapiendi.
Ad 2UW. R. Ibi sermo est de fundo alieno vendito, quem quidem venditor
tenetur per se tradere, sed non facere emptoris, id est, si evincatur, non
tenetur eum comparare, et tradere cum translatione dominii: casus enim
evictionis exceptus est, in quo solum ad intéressé tenetur.
Ad 3"m. R. L. cit. loquitur de casu, quo ros empta ob moram venditoris
tradi non amplius potest, vel quia interiit ; vel quia evicta est a domino
legitimo; vel quia secundo emptori jam tradita est, quo casu venditor uti(pie non nisi ad intéresse tenetur. Eodem sensu exponi debent leges similes,

DE CONTBACTÏBU8 CON8BN8UALIBU8.

361

/..1. H. C. de Act. empt. L. 12./f. eod. ut concordent textibus claris supra
allatis. Sic etiam in mutuo se habet, ubi admittenda est æstimalio, quando
scilicet res credita in eodem genere vel qualitate haberi non potest,
num. 504. Ileg. 11·
di/ 4em. R. N. Cons. Etsi enim traditio rei actualis sit contractus hujus
non nisi complementum el velut consummatio, consensus in traditionem
ipsius rei est de contractus hujus essentia; igitur ad rem ipsam tradendam
ex conventione tenetur.

M0. Dico III. Tenetur etiam regulariter venditor emptori de evictione,
<i res vendita in judicio vel tota, vel ex parte evicta fuerit a domino. Est
communis et certa cx variis legibus.
Nec refert quidem, quod dc evictione præstanda specialiter conventum
non sit, C. L. 1. /f. L. G. c. de Evici. Evictio vero est rei suæ legitima per
sententiam judicis recuperatio ; ac teneri de evictione, est teneri ad id, quod
interest emptoris, rem evictam non esse ; ac proinde venditor præter mercis
pretium emptori tenetur ad præstandum totum intéresse damni emergentis,
lucri cessantis, expensas omnes, quas emptor in rem emptam ac litem
fecit, L. 50. /f. de Evict. L. 43. ff. de Act. empt.
Dixi vero : regulariter,· excipitur enim, et cessat præstandæ evictionis
obligatio, 1°. Si res evicta sit culpa emptoris, velut si sciens rem alienam
emerit, nec tamen sibi tunc de evictione caverit, quo casu ne pretium
quidem repeti potest, L. 2Ί. C. h. t. Si debite dominum non laudaverit,
hoc est, post motam litem non monuerit auctorem sive venditorem ul liti
assistat, L. 29. ff. L. 8. et 9. C. h. t. Si contumax non eomparuerit in judi­
cio. ideoque condemnatus ad rem reddendam actori; appellationem omi­
serit,etc., L. 51. 27. 29. ff. h. t. 2°. Si emptor transegerit, vel liti renunciaverit, L. 17. C. h. t. Si res perierit casu, L. 11. 21. ff. L. 2G. C. h. t.
.3*. Si emptor non jure, sed vel injusta sententia , vel vi re empta expulsus
sit, L. 51. pr. ff. L. 8. et 15. C. h. t. L. ult. C. de Aci. empt. 4°. Si univer­
sitate per aversionem vendita res quaedam singulares evincantur, L. i. C.
h.t. 5°. Si res sit evicta ex privilegio , velut restitutionis in integrum, re­
tractus, si nimirum sciverit emptor, vel scire debuerit, hæc quibusdam
competere; tunc enim sibi imputet. Aliud forei, si cui competeret jus re­
tractus ex sola conventione, emptore id ignorante, quin tamen de hoc eum
moneret venditor; hoc enim casu culpa in venditore hæret. G°. Demum si
venditor spcciatim pactus sit, se ad praestandam evictionem teneri nolle ;
eo enim casu etsi probabilius sit, eum quidem ad restituendum adhuc
pretium teneri, poscente ita aequitate; non tamen ad id, quod emptoris
alias interest, tenetur, nisi sciens rem esse alienam ignoranti hoc emptori
vendiderit, L, 11. §. ult. ff. de evict.
541. Dico IV. Commodum, cl incommodum, sive periculum rei iu specie
el perfecte vendilæ, elsi nondum traditæ, penes emptorem est.
Per commodum vero omnis utilitas et lucrum rei vendilæ accedens; per
periculum contra damnum, vel ipse rei vcndike interitus, casu fortuito
obtingens intelligitur. Ac quidem quoad commodum, sive fructus penden­
tes tempore contractus nulla est controversia, etsi quoad postea natos quidam

Μ

362

■

4
I

PE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

cum Molina dissentiant; licet, ut nobis videtur, immerito; cum enim lega
commodum in emptorem transferentes inter fructus non distinguant, ut
§. 3. Inst. h. t. L. 7. ff. de peric.'el cotnmod. L. 13. §, 10. /f. elL. 13. 16. C.
de Act. empt. sitque eadem pro utrisque ratio, communis sententia el melius
fructus omnes emptori tribuit. Igitur quoad 2. p. de periculo contra Groto,
Cwacium
Prub I. Contractu emptionis venditionis perfecto omne commodum ad
emptorem pertinet, ac quidquid etiam per alluvionem rei emplœ accessit,
L. 7. (f, de peric. et comm. rei vend, ul fœtus pecorum, partus ancillarum
L. pen. C. de Jct. empt. Venditor omnes actiones sibi, utpote domino adhuc,
ratione rei competentes emptori tenetur cedere, §. 3. Inst. de empt. vend.
Sed quem sequuntur alicujus rei commoda , ad eum incommoda quoque
pertinere debent, L. 10. ff. de R. J.
Prob. II. Venditor est debitor cerlæ speciei, quia debet emptori hanc in
specie rem, velut domum , equum ; sed debitor cerlæ speciei liberatur per
hujus interitum casu fortuito contingentem, L. 23. ff. de Γ. 0. L. ΰ. ff.de
reb. cred. Accedunt leges innumera, periculum emptoris esse textibus asse­
rentes claris , ut L. Ί. ff. de peric. et comm. cit. §. 3. Inst. h. t. L. 33. §. 4.
ff. de contrah. empt. L. 13. §. 22.//'. de Aci.empt. ubi venditor servi non tan­
tum pretium, sed etiam sumptus in servi funus, si mortuus est, ab emptore
consequitur; ergo.
Dictum vero 1°. rei in specie vendilæ; si enim res in genere cssel vendita,
ut 10. oves ex universo grege, tunc periculum penes venditorem remanet,
ac pereuntibus 10. tenetur substituere totidem alias, quia genus non perit.
2®. Ei perfecte sive absolute vendilæ, ante enim quam perfectus sit con­
tractus, periculum regulariter venditoris est. Unde 1°. in venditione conditionata non prius transit in emptorem periculum, quam existente condi­
tione, L. 8. pr. ff. h. t. 2°. Si de contractu emptionis venditionis in scriptura
conficiendo convenerit, non transit prius periculum, quarn fuerit subscri­
ptum, §. 3. Inst. h. t. L. 4. C. h. t. 3°. Si quid ad mensuram, numerum,
pondus sit venditum, non transit periculum a venditore, nisi re admensa,
numerata,appensa, L. 33. §. 5. ff. de contrah. empt. Quia videlicet in vendi­
tione rerum ejusmodi fimgibilium semper subest illa conditio, si fuerit facta
mensuratio, numeratio, ponderatio; igitur sicut alia condilionata emptio
non est perfecta, nec transfert in emptorem periculum, ita neque hæc.
Aliud foret, si res in numero, pondere, mensura consistens, non ad nume­
rum , pondus, vel mensuram , sed ex integro per aversionem ematur pretio
uno. ut totus grex, totum vini dolium, quidquid frumenti est in granario
vel agro; tunc enim quantitas redacta esset ad speciem, periculumque esset
penes emptorem. 4°. Nec transit periculum in alternativa speciei venditione,
ut si venditus sit Stichus, aut Pamphilus; tunc enim, si mortuus prius
Stichus, soli id venditori nocet, et adhuc emptori præslari debet Pamphilus;
si vero el hic sit mortuus, emptori nocet, ac venditori tenetur præslare pre­
tium, L. 34. ff. de contrah. empt. Et ratio est; quia, pereunto tantum
primo, potest, et tenetur venditor adhuc secundum præslare viventem, cum
verum sil, nondum totum id, quod emerat emptor, periisse. 3°. Si res ad solum
gustum, ul vini, vel solam explorationem, ut equi, vendita, L. 1. 4.15·
ff. h. t. nec enim hæc perfecta , sed condilionata venditio est. Si res ad gu-

DE CONTRACTIBUS CONSEN9UALIBLS,

363

dtim, cl mensuram simul venditu, vehit fd dicat simul ernplor : Et pre sinijulis mensuris dabo sex solidus ; adhuc enim conditionala erit venditio : si
mensura sequatur; ac tunc res venditori peribit : nisi in his mora emptoris
in re accipienda, gustanda intervenerit, conjuncta cum dolo, vel culpa lata,
£.a. 17. /[.h. t. 6°. Demum si, re licet perfecte vendita, ita conventum sit,
ulpericulum penes venditorem sit, L. 1. pr. ff. h. t. vel si venditor in mora
fuerit culpabili, quo minus res, quæ periit, traderetur : si dolo, vel etiam
culpa levi venditoris pereat, aut deterioretur : si res vendita ante traditio­
nal confiscetur ex delicto venditoris : si res periit vitio, quod traxerat ante
«mlractum. 1.1. /f. cl C. de peric. eleomm. rei vend.

512. Obj. 1. Res perit suo domino, arg. L. 9. C. de pignor. aci. ubi pignus
creditori traditum, casu fortuito periens, perit debitori qua domino; sed
venditor rei emptæ ante traditionem manet dominus, §. 3. Inst. de Empt.
lend. ; ergo.
R. D. .1/. Nisi dominus ejusdem rei in specie sit debitor C. si sil ejus de­
btor A. fune enim, si sine domini culpa res pereat casu fortuito, liberatur
dominus debitor a præstanda re, eaque creditori, cui erat debita, perit;
obtinetque tunc regula alia, quæ est a priore in Maj. exceptio, quod debi­
tor certa speciei, ejus per casum fortuitum interitu Uberetur per L. 23. ff. de
I. 0. L.pen. ff. de solut. L. I. §. ull. ff. de peric. et comm. rei Vend. Quoad
pignus est dispari (as ; quia debitor non debet creditori pignus, proinde
non est debitor speciei, sed solum pecuniæ , dato pignore in securitatem de­
bili. Deinde omnis utilitas el fructus pignoris ad debitorem spectat ; unde et
periculum sustinet: contra vero utilitas omnis el fructus rei emptæ ad em­
ptorem pertinet; merito igitur hujus simul periculum est.
Inst. 1. Domus elocata perit locatori ; ergo et domus vendita venditori :
ideo enini primum; quia locator rcdium dominus est, L. 15. ff. Locali, sed
eliam venditor rei vendilæ. et nondum tradi tæ dominus est; ergo.
R. (. A. A. Cons. Ad prob. I). Ideo præcise, quia locator est dominus .V.
simul ideo, quia non est debitor cerlæ speciei, sicut est venditor, et quia
omne quoque ad locatorem pertinet C. Unde et patet disparitas ; nec enim
locator est debitor cerlæ speciei, non enim debet ædes locatas, vel fundum
locatum, sed tantum eorum fructus et usum ; fructus autem sunt incerti, an,
(tin qua quantitate nasciluri sint, ul proin certa species dici non possint,
cum demonstrari oculis nequeant, sed in conventione ponitur merces quædarnproportionata secundum ordinariam agri fertilitatem, quæquo magis en
anno decrescit, tanto plus mercedis remitti æquum est. Sed nec usus est res
cerlæ speciei, sed duntaxat factum aliquod.
Inst. 2. Pretium, si perit ante solutionem, emptori perit soli; ergo etiam
rern ante traditionem soli venditori perire æquiun est.
R. C. A. X. Cons. Disparitas est ; quia pretium, quod debet emptor, est
pecunia indeterminate quoad speciem , e. g. 100. hinc non est perse debitor
certe speciei, sicut venditor, sed tantum generis; genus autem non perit,
L 11. C. si certum pet.
Inst. 3. Per L. 14. ff. de peric. et comm. rei vend, materia vendita et tra­
dita emptoris esse periculo dicitur, si furto periisset ; sin minus, venditoris;
ereo ante traditionem periculum venditoris est, licet sil debitor speciei.

■I

·

36-4

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS,

R. Legem loqui de re in genere vendita, materia vel trabibus ; tunc vero
venditoris esse periculum ante traditionem , supra jam excepimus.
Si vero incidenter roges, quomodo verba finalia L. cit. quibus dicitur,
videri trabes traditas, (pias emptor signasset, concordent cum L. 1. //r. et
2. ff. eod. ubi signatio dolii nondum traditionem inducit?
R. Nullam hic contradictionem esse ; sed disparitas est, quod in vino ven­
dito ante mensuralionem venditio nondum sit perfecta, adeoque signatio
traditionem operari non possit; sed in hoc casu ideo potius fit signatio,ne
dolium submutetur. E contra venditio rei in genere statim perfecta est, licet
periculum nondum sit emptoris, antequam res certa sit electa et tradita;
signatio igitur ab emptore facta , puta, trabium , pro traditione habetur;
cum per signationem certas eligerim trabes, quas mihi proin pro traditis
esse volo; quia hæc signatio alium finem habere non potest.
Inst. 4. Per vulgatam alias regulam , in contractibus bonae fidei nemo te­
netur ad praestandum casurn fortifitum , L. 6. C. dc pign. ad. ; ergo hic em­
ptori nocere non potest.
R. C. .-1. .V. Cons. Contrarium enim inferendum erat : ergo non nocet
venditori ; hæc enim regula. ut omnes norunt, debitorem attinet: sed ven­
ditor est rei venditæ dubitor; ergo huic nocere non debet rei in specie de­
bitor interitus.
?Λ>

.

1 ·

■

;
>χ·

Μ λΡτγ

pç,-, r r

«

Cei'

,

543. Obj. II. 1°. Juxta L. fin. ff. de condict. cans. dal. si dedero tibi pe­
cuniam. ut mihi Stichum dares, et Stichus perierit ante traditionem,pos­
sum repetere pecuniam : atqui tamen hic res erat in specie vendita, ac pe­
riculum penes venditorem fuit. 2°. L. 12. 13. 14. ff. de peric. et comm. rei
vend, ponitur casus, quo Titius emit lectos, quos venditor exposuit invia
publica; Ædilis vero, qui viarum publicarum gerebat curam, eos concidit,
diciturque, quod si lecti nondum fuissent traditi, neque emptor in mora fue­
rit , quo minus traderentur, venditoris esse periculum, L. 11. eod. si vero
traditi essent, aut emptor fuerit in mora, tunc emptori eos perire; ergo.
3°. Per L. 13. §. 8. el seq. ff. de Ad. e/npt. fructus ad emptorem non aliter
pertinent, quam si et ipse pretium omne persolvit; et vero alias fructibus
el pretii commodo sirnul frueretur, hoc vero privaretur venditor, quod vi­
detur iniquum; ergo saltem emptori non debentur fructus, quando non­
dum dedit pretium.
Ad Γ®. R. C. Μ. X. min. Non enim in hac lege casus emptionis vendi­
tionis, sed contractus innominati, do, ul des, proponitur; quia dedi pecu­
niam , ut alter mihi daret Stichum, id est, dominium Stichi in me transferret
{dare enim, phrasi juris proprie significat dominium transferre, L 7a.
§. ult. ff.de Γ. 0. ubi : Hcec stipulatio fundum Tusculanum dari ostendit it
certi esse, continetque, ut dominium omnimodo efficiatur) in venditione vero
non requiritur, ul venditor in emptorem transferat rei venditæ dominium;
sed sufficit possessionis, ac conditionis usucapiendi translatio : in contracti­
bus vero innominatis, si una pars jam implevit contractum, hæc contra
alteram habet actionem praescriptis verbis, ut quoque altera impleat con­
tractum, vel praestet intéressé; secundo si pars altera culpa sua contractum
non impleat, potest pars, quæ implevit per condictionem causa data, causa
wm secula repetere rem præstitara; ac tertio, si pars altera sine sua culpa

DE CONTRACTIBUS CONSENSUALIBUS*

365

non impleat, vehit inc/t. L. quia servus fuit mortuus, competii implenti
contractum condictio ex poenitentia ad rem datam repetendam.
Si dicas : Dum in L. 5. §. 1. ff. de prœscr. verb, dicitur : Si pecuniam
dedero, ul rem accipiam, emptio venditio est} ergo et talis est in cit. L.
fn.ï.iu L. ;i.cit. ponitur contractus innominatus: si scyphos dedero, ut
mihi Stichum dares, ac dicitur, quod Stichus meo sit periculo ; ergo cum in
L.fin. Stichus, pro quo dedi pecuniam , non sit meo periculo, signum est,
ibi non contractum innominatum, sed emptionem venditionem esse.
Ad 1“°. part. R. C. .4. X. Cons. In priore casu emptio venditio est, quia
accipere non significat dominium transferre, sed tantum, ut mihi tradatur
Stichus, quod ad emptionem venditionem sufficit; in allero vero contractus
innominatus est; quia dedi, ut mihi daretur servus, hoc est, ejus domi­
nium consequerer.
.Id 2,m. part. R. Ύ. Cons. Quia dum in L. a. Stichus meo esse periculo
dicitur, sensus est, quod non possim intentare condictionem causa data,
causa non secuta, quia, ex dictis , hæc tantum competit, si pars altera culpa
«na contractum non impleat; in L. fin. autem, dum dicitur, quod pecu­
niam repetere possim, sermo est de condictione ex poenitentia, qua, licet
sine alterius culpa res non fuit præstita, utpote quia mortuus servus, pos­
sum pecuniam repetere.
Jrf2nm. R. Ibi merito res venditori periit, quia hic erat in culpa, quod
lectos in via publica exposuerit.
Si dicas : L. 13. eod. emptor habet actionem legis Aquiliae contra Ædilemhunc; vel potest contra venditorem agere ex empto ad cedendam sibi
actionem contra Ædilem,qui injuria lectos concidit; ergo signum est,
quod venditor non fuerit in culpa; alias enim hic actionem ad resarcien­
dum damnum injuria datum contra Ædilem non haberet.
R. .Y. Cons. Quia uterque tam Ædilis, quam venditor in culpa fuit; Ædi­
lis, quia non juste lectos concidit; excesserat enim modum, cum potuisset
lectos amovere ex via, nec debuisset eos continuo concidere; et ideo contra
eum datur actio legis Aquiliæ venditori qua domino, qui eam cedere debet
emptori : venditor quoque in culpa fuit, quia lectos exposuerat in via
publica; ideoque concisio eatenus venditori nocet, ut non possit ab emptore
exigere pretium.
Ad 3’“. R. Ex his legibus id solum evincitur, quod interca, dum pretium
solvat emptor, pignoris loco possit venditor cum re detinere fructus, resti­
tuendos emptori, si solverit. Quod si res jam tradita fuerit, ne venditor
damnum subeat, satis cautum est per hoc, quod emptor, moram in solvendo
laciens, obligetur venditori ad compensandum damnum cx dilatione solu­
tionis proveniens. Cæteræ demum leges, quæ videntur innuere, periculum
venditoris esse, inlelligendæ sunlvel de venditore, qui non est debitor certae
speciei, vel dc emptione venditione non perfecta et absoluta.

g.

l

DE CONTRACTIBUS CONSENSUALIBUS.

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

R. Lata est disparitas; dum enim per pactum legis commissoriæ resolvitur
venditio, emptor est in inora culpabili; simul habuit pretium una cum re
sibi vendita; ideoque nullam habet sibi faventem legem : aliter se res habet
in casu altero; in hoc emptor sine culpa est; venditor interca pretium
habuit, cjusqiic emolumentum; hinc emptori hic assistunt leges ante
citatae.

ARTICULUS II.
DE PACTIS EMPTIONI VENDITIONI ADJICI SOLITIS ; LEGIS COMMISSORLE; ADDICTIOXtS

IN DIEM; DE RETRO VENDENDO J ITEM DE JURE RETRACTIS.

544. Dico 1. Padum legis commissoriae licite omnino emptioni venditioni
adjicitur.
Prob. Nullo enim jure reprobatur, quin positive asseritur L. 2. ff. de Leg.
Commits. aliisque eodem, nec ex se adversatur justitiæ; consistit enim iu
hoc, ut, si debitor non solverit, res inempta sit, h. e. reddatur res cum
fructibus, in quo nihil iniqui est. Ut vero vi hujus pacti ipso jure resolvatur
venditio, requiritur 1°. ut pactum hoc (seclusa consuetudine forte contraria)
venditioni adjiciatur in continenti; ac verbis directis, quæ ex sua significa­
tione important resolutionem contractus’, velut: Res inempta esto; secus
enim, si verba adhibeantur obliqua . resolutionem contractus non nisi
interveniente facto hominis importantia, velut : Liceat fundum repetere, non
ipso jure resolvetur venditio, sed primum interventu judicis, L. 3, C.de
Paci. int. Empt. 2°. Ut, habito resolutionis casu, continuo declaret venditor,
velitne rem inemptam, an nihilominus stare contractu, t. I. de Pact.Leg.
Commits. Quod si tamen nullum esset solutioni praefixum tempus, venditio
non committitur, nisi ante emptor per judicem constituatur in mora
faciendæ solutionis, arg. L. 32. ff. de usur. et fruct.
5-45. Dico II. Licite etiam per se loquendo adjicitur pactum addictionis
in diem, sive quo convenitur, ut venditori liceat rem alteri addicere, hoc
est, vendere , si intra certum tempus alius meliorem conditionem, id est,
vel majus pretium obtulerit, vel solutionem celeriorem ; vel remittat onera
ab emptore primo imposita ; adeoque, dato casu, respectu emptoris primi
inempta sit.
Prob. Nam constat ex tot. lit. ff. de Addict, in diem. Etsi autem, dum
res inempta fit per pactum hoc, una cum re restitui debeant fructus forroalitcr extantes per L. G. et 1G. ff. de Addict, in diem; probabilius tamen
non tenetur restituere fructus consumptos, etsi virtualiter estantes, silque
cx iisdem factus locupletior ; tum per L. t. §. 1. ff. eod. ubi emptor talis
fructus ct accessiones lucrari dicitur; tum quia fuit possessor bon»fidei,
et rei dominus, etsi revocabili ter. Dixi tamen per se loquendo; nccessecd
enim, ut emptor novus sincere, ct non simulato tantum meliorem condi­
tionem offerat. L. 7. 9. ff. eod.
^cc obstat 1°. quod L. G. et 1G. cilt. non distinguant inter fructus, ac
proinde fructus omnes, nec tantum formaliter exlantes videantur debere
restitui, nam
R. Etsi hæ leges non excipiant fructus consumptos, ac virtualiter extant»;
excipit tamen eos L. 2. cit. dum inquit emptorem fructus lucrari, Vid.
argumentum cx verbo lucrari desumptum quoad hos fructus num. 205.
sicque in data responsione optime conciliantur leges.
Nec obstat 2°. quod, si venditio resolvatur ob pactum legis commissoriae,
restitui debeant ab emptore fructus omnes, etiam consumpti ; nam

367

'
!

546. Dico III. Per se etiam licitum est pactum
retrovendendo, vel redi­
mendo, quo scilicet convenitur, ut emptor, ejusve hærcdes, possit aut debeat
rem emptam revendere venditori : vel ut soli emptori liceat revendere;
vel venditori soli liceat redimere; vel ut permissum ulrique sit, emptori
revendere, venditori redimere; sive dein certum praefigatur tempus>
sive incertum.
Constat ex c. 10. de fid. Inslrum. Extrav. 1. et 2. infer Commun, h. t.
L. 2. C. dePact. int. Empt. Dixi iterum perse; ne enim laedatur aequa­
litas, debet in venditione prima minui, vel augeri pretium pro ratione
oneris, quod alteri contrahentium imponitur cx pactorctrovendendi. Unde
si pactum adjiciatur in solius venditoris gratiam, ut huic soli liceat, quando
voluerit, redimere, non vero emptori pari libertate revendere, debet
minui pretium ; contra augeri, si in solius gratiam emptoris adjiciatur, ut
huic pro libitu soli revendere liceat, non sic venditori redimere; in priore
enim casu emptori, in altero venditori non leve imponitur onus, pretio
æstimabile, quod proin compensari debet, ne in contractu lædatur tequalitas, ita jubente justitia commulativa. Præterea pretium esse justum debet
in revenditione, vel eo scilicet, quo valet tempore revenditionis ; vel, si ita
conventum, eodem, quo res primo vendita, ut ita evitetur iniquitas et
usura palliata.
Porro emptor, dum vi pacti retrovendit, nullos probabilius fructus, ne
quidem extantes formaliter, exceptis solis pendentibus et immaturis, cum
re restituit ; quin pendentes cum venditore dividit, arg. L. G. C. de Pact,
int. Emp. et Vendit, cum res fructificet domino suo, dominus vero rei inte­
rea antequam revenderetur, emptor fuit per L. 4. C. eod. Estque quoad hoc
inter pactum de retrovendendo, tum inter duo priora, legis commissoriae et
addictionis in diem disparitas, quod, in his duobus posterioribus venditionis
resolutio fiat sic, ut retrotrahatur ad tempus vel intermedium, vel primum ,
quo facta venditio prima; cum nec leges fructuum omnium irrevocabile
concesserint dominium. In priore vero casu resolutio venditionis non æque
retrotrahitur ; sed fit per venditionem novam : nec leges revocabile solum
huic emptori tribuunt dominium , sed generaliter et absolute; ac merito,
poscente ita aequitate; cum enim primus venditor interea perceperit omne
pretii emolumentum irrevocabiliter; æquum sane est, ut et emptor primus
sic fructus inierim percipiat. Adde, quod in hac sententia usuræ palliatae
praeludatur aditus.
Nec obdat, quod in c. 5. h. t. et c. 4. de pignorib. reprobetur emptio ven­
ditio celebrata cum pacto de retrovendendo; non enim ibi reprobatur pa­
ctum de retrovendendo simpliciter, sed quod interveniret, ut facile hac in
materia contingit, si res non sincere geratur, usura palliata; cum emptor

368

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

ibi fructus caperet ex re data pignori, nec vere vendita, sed solum fide el
simulate.

5-17. Dico ΖΓ. Jus retractus (alias dictum prolhymiscos) est jus praela­
tionis, quo quis pneferlur emptori alteri. Est duplex , jus retractus legalis,
et gentilitii. Prius sic dicitur, quia de jure communi civili quibusdam con­
ceditur; alterum, quia proximo consanguineo competit contra emptorem
extraneum in re immobili vendita a suo consanguineo. Fundatur hoc jus par­
tim in jure canonico , c. 8. de in integr. Rest it. partim constitutione Fuiderici imperatoris, 5. Feud 13. partim ratione, ut res majorum in familia ad
hujus splendorem permaneant, ac quia perse triste est avitas domos ad
extraneos devolvi, arg. L. 38. ff. de B. U. et L. 22. C. de Administr. Tut.
Ut tamen jus retractus effectum sortiatur, atque exerceatur legitime, re­
quiritur 1°. ut retractio fiat intra annum utilem , sive annum et diem a die
factæ et cognite alienationis, arg. c. 8. de in integr. Bestit. 2. Feud. 9. ubi :
Annali silentio", ex quo sciverit, computando. 2°. Ut retrahens suo retrahat
nomine ; quia jus retractus est personale, concessum in personæ favorem.
Unde neque gaudens hoc jure istud .in alium transferre potest. 3°. l’t retra­
hens tantum persolvat venditori pretium, quantum, intra justi limites,
emptor obtulit; nec enim privilegium hoc vergere sine causa in venditoris
præjudicium debet. 4°. Ut simul compenset expensas necessarias ct utiles,
quas forte jam bonae fidei emptor et possessor in re empta fecit. Tibaqcell.
Tr. de Jur. Belract.
ARTICULUS HI.
AN LICITA SIT EMPTIO CENSUS?

5-18. Prœmilto 1. Census sumptus formaliter (nam objective est ipsa illa
res, quæ percipitur ) est jus pensionem annuam ex re, vel persona alterius
percipiendi. Qui jus percipiendi habet, censualista, sive creditor; quivero
obligationem solvendi pensionem, censuarius, vel debitor .appellatur; id
vero, in quo fundatur jus, sive unde pensio capitur, res censitia, vel cen­
sualis , ut ager.
II. Potest variis modis census constitui, ex quibus maxime usitati sunt
sequentes: scilicet legato, donatione, transactione, condemnatione, em­
ptione; unde quinque sunt celebriores census species : legatarius, doualarius,
transactitius, poenalis, emptitius; ex quibus postremus solum cum cadere
in suspicionem injustitiæ posset, hujus est loci. Emptio venditio, qua con­
stituitur, contractus censualis dicitur, ac definitur: conventio, qua jus per­
cipiendi reditus annuos, ex re, vel industria personæ provenientes venditur,
emitur.
III. In genere alius est reservativus; alius consignativus. Prior est, quando
dominium rei plenum transfertur in censuarium, reseivata solum pensione
ex fructibus rei date, vel quantitate pecuniaria quotannis solvenda, L. fin.
C. de Rer. perm. Licitum esse hunc censum nemo ambigit; ac constat ex
facto Jostrui Gen. 1.. dum praedia .Egypliorum per frumenti permutationem

|)E CONTRACTIBUS CONSENSUALIBUS.

369

Pharaoni acquisita iis pleno jure restituit, reservata solum pensione annua.
.Uter est, quando, retento rei dominio, dominus alteri, uno ex dictis ante
modis, consignat, vel constituit jus percipiendi pensionem annuam sive
fructuariam, sive pecuniariam.
IV. Census emptitius dividitur 1°. in realcin et personalem. Bealis est, qui
in certa aliqua re frugifera constituitur, ut vinea, agro, etc. unde sohi
debet pensio, quemcumque res habeat possessorem ; quia, cum hæc obligatio
solveudi inhæreat rei, hæc semper cum read possessorem transit, instar
servitutis, donec fuerit redempta. Personalis est, qui constituitur in per­
sona certa, quæ obligatur ad solvendam pensionem annuam, ex industria,
arte, opificio, non designatis una vel pluribus rebus certis, ex quibus præitandasil pensio. licet aliquando in securitatem solvendi debiti in re aliqua
certa creditori constituatur hypotheca.
* In rediniibilem, et irredimibilem. Bedimibilis est, qui redimi ex pacto
convento potest, quod fieri potest tripliciter : nempe vel ex parte solius debi­
toris, si huic liceat, restituto pretio, se liberare ab obligatione solvendi
porwceusus; vel ex parte solius creditoris, si iste possit pro libitu, resignato
censu, repetere pretium; vel ex parte utri usque, si tam debitor pro libitu,
restituto pretio, se liberare, quam vicissim creditor resignare censum, ct
repetere pretium; plane sicut Art. præc. dictum depacto retrovendendi.
Imdimibilts, qui nec debitore restituente pretium, nec creditore id sibi
restitui petente, invito altero tolli potest; licet utroque consentiente tolli
semper possit.
3’. In perpetuum qui nullum habet praefixum terminum temporis; unde
in eo et jus percipiendi pensionem, et obligatio eam solvendi transit ad hære­
des utriusque partis; temporalem, qui lapsu temporis conventi absolvitur;
cilalitium, qui ad tempus vitae ceusualistæ sive creditoris constitutus;
pecuniarium, qui numerata pecunia; fructuarium, qui est solvendus in
fructibus.

549. Dico. Licita est emptio census non tantum realis consignalivi, sed
etiam, per se loquendo , personalis; idque verum est non solum de censu
redimibili, sed ct irrediraibili : modo videlicet pretium sit justum, vel juxta
consuetudinem, aut legem, ul in Germania 5. pro 100.; vel deficiente lege
juxta prudentem æstiinalionem.
lars P. satis clare expressa atque approbata habetur Extrav. de Empti
knd. inter Comm. 1. ct 2. Item jure civili, L. 8. §. 2. ff. de peric. rei Vendi
ubi ususfructus sive jus percipiendi fructus ex prædio alieno dicitur emi
posse; sed census realis est pars ususfructus. Nec refert fructuarius sit cen­
sus. dc quo per se non est dubium ; an pecuniarius ? quia pensio fructuaria
etpecnniaiia in valore æquales sunt, cum pecunia omnium rerum æsti ma·**
lioncin recipiat; ergo si licet fructuaria, etiam pecuniaria licebit.
Pars %1. inde probatur; quia potest emi jus ex dictis ad fructus naturales;
ergo diam ad industriales et mixtos. Deinde potest, ac solet a magistratu
constitui et imponi personæ obligatio solvendi tribulum exarte, opificio,
industria personæ; ergo ct talis obligatio vendi poterit. Dixi tamen : per se
loquendo; supposito scilicet, quod persona sit ejusmodi , quæ vel arte, vel
opificio, vel alia industria possit lucrum facere ; secus enim emptio census
Λ. ~ λ

370

DE CONTRACTIBUS CONSENSUALÎBUS.

DE OBLIGATIONIBUS OHTIS EX CON IRACl UK'S.

personalis esset fictilia, ac committeretur usura palliata. Quod idem de
censu real i dixeris, si debitor nullam haberet rem fructiferam.
Pars 3*. probatur æque facile 1°. quoad censum red i mi bilem; quia licet
venditionibus aliis adjungere pactum de redimendo vel pro libitu venditoris,
vel emptoris, vel utrinsque; modo servetur squalitas, augeatur, vel minua­
tur pretium pro ratione oneris, alteri contrahentium impositi, ul dictum
Art. prœc. cur ergo non in hac venditione? Deinde quoad irredimibilem
patet ex paritate dc usufruclu ; si enim licitum est usumfructum totalem
alicujus prædii emere vendere, sic , ul neutri parti, altera invita, liceat
redimere, ul constat ex L. 23. f[. et c. 85. in 6. de It. J. licebit etiam sic
emere et vendere censum , qui est pars ususfructus; quod juris enim est in
tuto quoad tutum, est quoque de parte quoad partem.
530. Obj. I. In contractu censuali intervenit mutuum virtuale, el prainde
usura palliata ; ergo. Prob. Ant. Quia si censual ius velit redimere censum,
debet reddere pecuniam ejusdem quantitatis, sicut qui mutuum accepit,d
pneterea singulis annis. usque dum redimat, aliquid solvere.
II. In emptione census plus accipitur, quam datum sit; ergo committitur
injustitia. Prob. Ant. Empto censu 5. aureorum in singulos annos pro 100.
post lapsum 20. annorum accipit totam summam capitalem, et post 40.
annos duplum, et insuper totam recipit summam capitalem a venditione,si
hic vellet censum redimere.
///. Emptio census redimibilis ex ulraqiie parte rejicitur et prohibetur a
Pio V. Extrav. et Constit. Cum onus. In specie in Germania prohibetur a
Carolo V. in Reform. Polit, in Comitiis Augustanis anno 1318. solum per­
mittente, ut jus redimendi tantum penes venditorem esse possit. Idem
statuit Rudolhius II. in Ordin. Polit. Francofurti anno 1577. til. 19.
IV. Proprius et primarius pecuniæ usus est, ut per eam rescæteræ aslimentur ; non vero ul ea sit sui ipsius æstimatio : sed hoc contingere videtur
in emptione census pecuniarii; ergo hic saltem illicitus est.
V. Leges civiles prohibent, ne homo detur in pignus : sed per censum
personalem homo videtur poni in conditione etiam deteriore; cum jus cen­
sus sil majus jure pignoris; ergo non licebit emptio census personalis.
Ad ΓΠ1. R. A'. Ant. Nam 1°. substantia contractus censualis aut reni, aut
personam fructiferam exigit, ex cujus fructibus census emitur; sed hoc non
curatur in mutuo. 2°. Substantiale est mutuo, ut vi contractus mutui detur
obligatio ad summam capitalem restituendam totam , præcise scilicet ideo,
quia mutuo accepta fuit; nec ante in mutuo habetur æqualilas; al hæc habe­
tur in contractu censuali per obligationem præcise praestandi censum
annuum: ul vero vel venditor restituat pretiuin, vel emptor jus ad censum
revendat, non provenit ex vi contractus censualis primum initi, et obacce­
ptas pecunias; sed potius requiritur contractus novus revendilionis et reem·
ptionis, ad quem per speciale pactum se obligare possunt. Proinde dura redi­
mitur census, redditur pecunia, ct non ad inducendam æqualitatem contra­
ctus censualis primum initi, sed loco pretii pro re, quæ iterum venditur.
3°. Licet per revendilionem restituatur tota summa, sicut restituitur iu
mutuo; non tamen propterea contractus censualis dici potest flecti in
mutuum, cum adhuc longe dispar utrinsque etlectus sit ; in mutuo enim s

371

pereat pignus sine creditoris culpa, nihilominus obligatus permanet mulualarius ad restituendum mutuum, ul satisdat obligationi in mutuo contractae;
at in contractu censuali, quia ad restitutionem pretii novus requiritur con­
tractus, ac consequenter etiam merx reemenda,sequitur,cessare obligatio­
nem reddendi pretium , si res, aut persona censitia pereat ; quia census sine
te frugifera esse nequit. Unde si nihil est . quod retrovendatur, sine culpa
creditoris, extinguitur etiam recmcndi, ct retrovendendi obligatio.
.k/2u“. Ii. A’. Aid. Prob. Ü. Accipit totam summam capitalem vi contra­
ctus censualis A'. vi empti juris ad percipiendam pensionem, vel censum C.
In contractu censuali non emuntur pensiones ipsæ in se successive perci­
piendae, sed jus ad illas; jus autem hoc ad pensiones singulas suo tempore
percipiendas in aestimatione morali æquiparatur summæ capitali, quæ da­
tur. Sic in emptione prædii el cujuscumque rei fructiferae accidit, cujus
redditus post lapsum 20. annorum adæquant summam capitalem emptio­
nis, ct post 40. annos habetur duplum, ct simul habetur pnedium; nec
tamen ulla hic injustitia intervenit. Ac ratio est, quod universim in em­
ptione rerum fructiferarum non emantur fructus successive percipiendi in
se ipsis, sed jus ad illos, quod jus non tanti aestimatur, quanti omnes fru­
ctus simul collecti; sed quia remotis temporibus primum percipiendi,
tantum in spe sunt, eventibus incertis, periculis, laboribus, expensis sub­
jecti; non possunt ita æstimari, ac si jam omnes simul præsentes perci­
piendi essent. Quod vero, soluto contractu, ac jure, dum census redimitur,
reddi debeat pretium pro hoc jure datum, mirum esse non debet ; quia tanti
hoc jus valet, quando retrovendilur, quanti valebat, dum emebatur. Hinc
retorquetur argumentum in quavis emptione venditione cum pacto de
retrovendendi).
Jd 3um. R. 1). Ant. Rejicitur tanquam ex natura sua usuraria Ar. propter
periculum usurariae intentionis C. Unde ait Pius V. si quis sub alia forma,
quam ipse praescribat, contractus censuales celebraverit, contra cum tan­
quam de usuræ labe suspectum, eaque ex præsumptione agendum esse»
Sed nec constitutio Pu V. est recepta in Germania, nec ubique; imo nec
Bomæ amplius viget, testibus Lessio et Haukoldo. Pariter constitutioni 0aiiOliV. el Rudolphi II. contrario usu in plerisque provinciis derogatum est.
.Id 4"m. R. A’, min. Nam pecunia non est hic æstimatio sui ipsius , nec
datur pecunia pro pecunia ; sed est æstimatio juris ct datur pecunia pro
jure ad pensionem pecuniariam, sive dum venditur, et emitur primo, sive
dum retrovendilur.
Ad 5um. R. D. Ne detur in pignus proprie, id est sic , ul, deficiente solu­
tione, possit creditor illum usurpare ul servum C. ne detur in pignus im­
proprie, id est, ne se obliget ad certam pensionem præstandam ex sua
industria, arte , negotiatione, etc. N. Si enim hæc ipsi imponi possit a ma*
gistratn, cur non poterit ipse se ad eamdem præstandam alteri obligare?

I
I

t

I

...

J

4

ur CONTR AIT IRIS CONSENSU ALIBIS.

l»t OBLlGATIONIULs UllTIS EX L'jNlRACDBlb.

ARTICULUS 1\.
DE LOCATIONE ET CONDICTIONE, ITEM MANDATO.

551. Dico I. Locatio conductio est contractus consensualis, bonæ fidei,
quo usus rei, vel opera personæ alteri pro certa mercede conceditur.
Prine. Inst. et §. 1. h. t. L. f L 22. ff. Locat. Conduct. Hinc tria hæc ad hu­
jus essentiam contractus requiruntur, ct sufficiunt : 1°. Consensus mutuus,
non vero actualis traditio. 2°. Res utenda, ael præstauda opera. 3°. Loca­
rium , sive merces. Universim vero locatio conductio est rerum, quando rei
usus; vel operarum, dum operæ illiberales prostantur; vel operis faciendi,
dum opus conficitur pro certa mercede.
In locatione rerum is locator dicitur, qui rem utendam, vel fruendam con­
cedit, conductor vero , qui accipit. In locatione operarum is, qui promittit vel
præstat alteri operam pro mercede in ordine ad conficiendum opus, diverso
sensu idem locator est et conductor; locator respectu operæ, conductor
respectu operis : e contra qui operam postulat, ac dat mercedem, con­
ductor est operæ, e locator operis, L. 22. cit. §. 2. Ac universim, qui
recipit mercedem pro usu rei suæ, vel opera sua , locator dicitur; qui vero
mercedem dat, conductor; qui tamen subinde alia in specie nomina in jure
sortitur; qui enim agios conducit, colonus; qui ædes, inquilinus, L. 31. ff.
de acquir. poss. ; qui vectigalia , publicanus appellatur, L. 16. ff. de F. S.
Dixi vero : quo usus rei, vel opera pro certa mercede conceditur; hinc
elucet Ie. magna hujus contractus cum emptione venditione similitudo;
quin iisdem ferme legibus, quibus emptio venditio, regulatur, pr. Inst.
h. t. Differt tamen locatio ab emptione maxime, quod in locatione res non
in perpetuum, sed ad certum plerumque tempus pro mercede præstetur.
2°. Hinc et utriusque locatoris et conductoris obligatio deducitur.
Conductoris quidem obligatio est 1°. solvere mercedem conventam totam;
quin, si in mora sit culpabili, cum usuris. 2°. Non deserere rem condu­
ctam ante finitum conductionis tempus, sine justa causa. 3°. Uti reconducta
non ad alium usum , quarn qui conventus. 4°. Damnum ferre, si res con­
ducta ejus culpa lata, vel levi pereat, aut deterioretur, velut si inquilini
culpa. ejusve domesticorum confractæ fenestiæ , fornaces, sene, etc. Com­
munis auctorum per§. 5. Inst. L. 9. 11. 13. 25. ac seqq.ff. h. t.
Locator rerum tenetur 1°. dare liberum rei localæ usum. 2°. Compensare
expensas in rem locatam factas; ac quidem necessarias per se; utiles, si
eas conductor cum locatoris scitu fecerit. 3°. Compensare damna condu­
ctori illata ex rei locatæ vitio, quod sciebat; imo si locavit dolia vitiosa,
licet ignoranter, ex speciali dispositione juris , L. 19. §. 1. ff. h. t. quia lex
in hoc casu praesumit ignorantiam culpabilem. Constant hæc ex L. 9.13.13.
19., etc. ff. h. t. Sed et P. nequit expellere conductorem , nisi ob mercedem
biennio non solutam. L. 54. 56. ff. h. t. vel ob malum rei usum, L. 3. C.
h. t. vel ob necessariam reparationem, vel usum ipsi domino necessarium.
ibid. Unde infertur, quod etiam, re vendita, eum expellere possit,juxta
vulgatum illud Germanorum : Kauff gehet cor Mieth e. 5°. Reeulariter tene­

tur remittere mercedem vel totam , vel partem, si conductor sine sua
culje, sed vel injuria tempestatis, vel alio casu fortuito notabile passus
damnum, c. 3. h. t. L. 15. et 25. §. ff. eod. Ac ratio esi ; quia pensio in loca­
tione rei frugifera ad compensandos fructus percipiendos constituitur ; ergo
vel nulla, vel modica debet exigi pensio, si nulli, vel rnodici possint fructas percipi. Dixi tamen : regulariter ; excipi enim debet 1. si aliter fuisset
conventum. 2. Si damnum sit modicum , L. 25. ff. h. t. 3. Si damnum
compensetur per præcedentium, vel sequentium annorum fertilitatem.
4. Si jam collecti fuissent fructus , et postea periissent casu, ut incendio.
locator o/jcrm tenetur 1 °, remittere mercedem, si sua culpa non præstitit,
quod promisit, L. 15. §. 6. ff. h. t. 2°. Non recedere sine justa causa ex
senitioante finitum tempus; uti et conductor sine causa ex eodem nequit
ante terminum expellere. 4°. Compensare damna ex immaturo discessu
orta domino; id enim poscit justitia, ac arg. L. 1. C. de serv. fugit. Unde
non peccant solum famuli, ancillæ , etc. sic discedentes, sed et tenentur ad
vim pensanda damna inde profecta.
532. Dico II. Mandatum est contractus consensualis, bonæ fidei, quo
negotium honestum , ab alio ex fiducia committitur et gratis administran­
dum gerendumque suscipitur, L. 1. ff. h. t. Mandatum nomen a manus
datione traxit, ait Isidores L. 4. cap. 4. Orig. Olim mandatum officio atque
amicitia aestimabatur ; postea actionem ex mandato Romani dederunt.
Dictum vero 1°. negotium honestum ; res enim prohibitæ et illicita? man­
dari non possunt, neque ulla ex ejusmodi mandatis nascitur obligatio. §. 7.
Inst. L. G. 22. ff. h.t.
- · E& fiducia, eo quod mandans in mandatarii persona singularem pouat
fiduciam. Hinc et mandatarii obligatio intelligitur: 1. ob hanc fiduciam
nequit ordinarie substituere alium : quod tamen si fecisset, ac rem æque
feliciter gessisset per alium, mandans ex gestis obligatur, L. 8. 46. ff. h. t.
2. Tenetur ad culpam etiam levissimam, L. 13. ff. eod. 3. Ob dolum et
culpam latam notatur infamia, L. 1. G. ff. de his, qui not. infam. 4. Fines
mandati nequit excedere, L. S. ff. §. 8. Inst. h. t. nec mandans mandatarii
excedentis facto tenetur.
3°. Committitur et gratis suscipitur. Per primum differt a negotiorum
gestione, quæ quasi contractus est, in eo sita , quod quis negotium non
commissum ultro suspiciat. Per alterum , quod gratis suscipiatur, contra­
ctus gratuitus esse intelligitur, ac differre a locatione. Hinc etiam a jussu
distinguitur, quo potestati nostræ subditi stricte obligantur, quin illi, quod
jubentur, libere suscipiant.

ARTICULUS V.
QUID CONTRACTIS SOCIETATIS? QU.E PACTA ILLI ADJICI POSSINT, SIVE AN

CONTRACTIS. DICTUS VULGO TRINUS, LICITUS ET HONESTIS SIT?

De honestate atque utilitate contractus societatis nemo dubitat ; ut ejus
tantum hic jura exponenda sint. Solet vero non raro contractui societatis
adjici conventio, qua conferens pecuniam in societatem, cum cæteris sociis

374

DE OBLIGATIONIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

paciscitur, ut, quidquid contigerit, sua sors salva maneat, rcddaturque
integra cum lucro certo, sed minore, quam sit illud, quod alio merito spe­
rare potuisset. Conventio hæc contractus Irinus dicitur, eo quod contineat
1°. contractum societatis; 2°. assecurationem sortis; 3°. venditionem lucri
incerti sperati pro certo minore. Contractum hunc trinum ceu illicitum
rejecere Dou. Sons, Bannez cum quibusdam aliis; recentius vero tan­
quam usuræ reum ad tribunal vocavit, damnavitque P. Concina, in Dist.
Hist. Theol. deusura Contr. Trini. Jure? an injuria? ex diceudis patebit.
333. Dico I. Societas est contractus consensuels, bonæ fidei, inter duos,
vel plures initus, de conferenda re, vel opera in commune, lucri in com­
mune faciendi causa. Sumitur ex Inst. h. t. ac tot. (it. ff. pro Socio.
Dicitur 1°. Contractus consensualis; quo ejus differentia a rerum commu­
nione intelligitur; hæc enim societatis effectus est, ac stare potest sine omni
societate; in eamque eliam casu incidere possumus, ut si pluribus eadem
res testamento legata est, L. 2. ff. Comm. divid. estque quasi contractus. At
societas est contractus verus : eam non nisi consensu inimus; coque praecise
perficitur.
2°. De conferenda re, vel opera. Hinc I. a quantitate rerum collatarum
triplex est societas : universalis , qua bona omnia, præsentia el futura, quo­
cumque titulo quæsita communicantur, L. 3. §. 1. L. 73. §. 1. pro Soc.
Deinde generalis, qua illa solum, quæ ex quæstu veniunt, in commune
conferuntur. L. Ί. et 8. ff. eod. Demum singularis, qua vel unius reicertæ,
vel unius negotiationis causa societas initur. 2. A modo, quo res, vel opem
in commune confertur, rursus societas tripliciter fieri potest : Primo si
plures eam inter se contrahant sic, ut, quidquid in hac socielate agitur,
celebratur cum extraneis, omne totius fiat societatis nomine. Deinde si
duo ita contrahant, ut unus duntaxat pecuniam conferat, quin ipse laboris,
industriæ aliquid suscipiat, sed onus negotiationis omne alter solus ha­
beat, L. 3. ff. h. t. Demum si ita paciscantur plures, ut quilibet suo negotia­
tor nomine, sed, lapso anno, negotiationis, lucri et damni, inter se
rationes reddant.
3°. Lucri in commune faciendi. Hinc 1. prohibita , ac illicita est societas,
in qua unus soli sibi lucrum omne stipulatur; alter vero omne damnum solus
suscipit; dicta vulgo leonina, ab apologo apud Phedr. Lib. 1. fab. 5. cum
leo , qui nullum periculum subierat, nihilominus asinum , prædam com­
munem ex venatione dividentem, discerpsit; qua socii calamitate cautior
facta vulpecula, prædam forme totam leoni reliquit, L. 29. ff. h. /.2. Hinc
communionem inducit societas; ac consequenter jus dat in re, quæ, et
quatenus communis est; unde, cum ad quemlibet rei suæ commoda et
incommoda pertineat, facile patet, quod æqualitas, inter socios servanda,
respiciat primo ad communionem lucri : secundo ad communionem damni.
Divisio autem lucri et damni inter socios, pro diversis casibus, diversa et
implicata est. Ac quidem ejus determinatio fieri ex mathesi solet ad jus appli­
cata ; de quo vid. AVolffh m de Jur. Nat. part. 4. §. 1343. et passim arithme­
ticos de regula societatis, sive consortii. Hic interim sequentes sufficiant
generales regulœ pro divisione lucri et damni inter socios.
Begula I*. Si partes non sint nnminatim expresse, partes lucri el damni

DE CONTHACTIHUS CONSF.NSUALIBIS.

375

equates sunt, /.. 29. pr. ff. pro Soc. §. 1. Inst. h. t. æqualilale tamen non
arithmetica, sed geometrica, nimirum pro rata pecuniæ> vel operæ col­
late, L. ti. et 8. ff. eod.
Regula 2’. Si vero partes express® fuerint, eæ servandæ sunt, etsi inæquales sint, §. 1. Inst. h. t. L. 29. cit. cum enim contractus ex conventione
legein accipiant, pacta contractui societatis adjecta quoad divisionem lucri
et damni servare oportet; nisi vel substantiam societatis everterent, vel
prohiberentur jure positivo, vel naturalem æquitalem violarent, ponendo
inaequalitatem, quæ non compensaretur in alio. Sicut vero voluntaria liberalilas; sic pactum, quo compensatur aliqua inaequalitas, substantiam socie­
tatis non evertit ; modo remaneat aliqua communio seu participatio lucri
et damni, quæ, utpote necessario ex societatis natura fluens, nunquam
potest tolli omnino, salva societatis substantia; sicut per pactum adjectum
emptioni non potest prorsus removeri omnis res, omne pretium; etsi per
varia pacta varias pali alteraliones possint.
Regula 3a. Si alius rem, alius operam contulerit, lucrum quidem et dam­
num commune til, non autem sors, §. 2. Inst. et L. 52. ff. L. 1. C. h. t.

534. Dico II. Licitus ct honestus est contractus trinus, supra descriptus,
etiam inter easdem personas eodem tempore initus. Ita Theologi plurimi et
gravissimi, de quibus infra.
Prob. I. Juxta leges, ex quibus naturam contractuum discimus, potest sic
iniri societas, ut,quis lucri partem ferat, de damno non teneatur, §. 2. Inst.
de Societ. Item , ut nullius partem damni alter sentiat, lucrum vero commune
sit, L, 29. §. 1, ff. pro Soc. Sed hoc per assecurationem contingit ; ergo assecuratio inter socios habere locum potest. Sed et conventio de lucro certo
minore pro majore sperato et incerto, cum pariter leges approbent socie­
tatem, in qua socius collalam pecuniam cum certa quantitate recipit ex
pacto, ct reliquum lucrum omne alteri socio ceditur, L. 52. §. 7. ff. pro
Soc. Favet eliam non obscure Innocentius HI. c. per vestras. Ί. de Donat,
inter vir. el uxor. ubi, cum vir ad inopiam vergeret, et cautionis pro dote
praestandae esset impotens, jubet dotem mulieris alicui mercatori committi,
ul de. parte honesti lucri vir onera possit matrimonii sustentare; dubium enim
esse nequit, hic a Pontifice contractum societatis suaderi : sed et hic pactum
assecurationis adjunctum fuit; alias enim dolem, cujus tamen securitati
consultum volebat, periculo multo magis aestimabili exposuisset; damnum
enim mercatori casu fortuito, qui apud mercatores infrequens non esi,
obveniens, pro rata dolem ex natura societatis contingeret, utpote cujus pe­
riculum absque contractu assecurationis mercator non susciperet. Accessisse
quoque pactum de lucro certo minore pro majore incerto verosimillimum
est; per lucrum enim incertum non obtinebatur finis Pontificis ; bene tamen
per pactum de certa parte honesti lucri.
Prob. II. Contractus iste triplex potest licite et honeste divisim iniri
cum diversis; ergo etiam simul inter peraonas easdem. Ant. ab adver­
sariis admittitur picrisque. El vero 1°. societas per se honesta cst,omnique jure approbata; similiter 2°. pactum assecurationis, ul constat cx
num. 519. Sed eliam pactum deluero certo minore pro incerto majore
sperato; est enim emptionis species: sicut igitur spes copiosæ piscationis

DE Ont.IGÀTlONinrS ORTIS F.X CONTRACTIBUS.

venditur pro determinato pretio; sic spes majoris lucri. Nec læditurliicju­
stitia, cum tempore contractus detur ntrinque aequalitas inter spem lucri el
melum damni, L. 8. //*. de conlrah. empt. Hic enim alea intervenit; quos
contractus, dum abœqualitate non receditur, honestos esse, omnes uno ore
affirmant cum Theologis Jurisconsulti. Prob. Cons. Natura enim unius con­
tractus non excludit conjunctionem aliorum, velut in emptione venditione
patet ; quæ enim alicui contractui naturalia sunt, ut est communio damni
societati, possunt per pactum abesse, quin evertatur contractus substantia.
Sed neque æquitati naturali quidquam officit illa contractuum conjunctio;
inæqualitas enim , quæ per assecurationem advenit societati, compensatur
per spem majoris lucri, quod assecuranti socio ceditur, ac non raro multum
superat lucrum minus certum.
Accedit plurimorum, ac gravissimorum Doctorum auctoritas, Joan. Major
in 4. Sent. Dist. 15. Q. 49. Martin. Navarr. Man. Conf. c. 17. Malder. in 2.
2. de Jusi. Tr. 5. Cap. 2. Dub. 9. Cardin. Toletüs Instr. Sacerd. Lib. 5. cap.
41. Molina de J. et J. Tr. 2. Disp. 117. Lessus de J. et J. Lib. 2. Cap. 2?>,
Dub. 3. Cardin, de Lugo de J. et J. Disp. 33. Sect 5. Mastrivs Theol. Mor.
Disp. 5. Gibalinus de l'sur. Lib. 6. etc. Quibus adde Academias complures
et Facultates Theol. Coloniensem , Trevirensem , Gomplutensem , Salmanticanam, Moguntinaai, Ingolstadiensem, etc. quas exhibet Libellus Parisiis tertium
editusanno 1715.sub titulo : Examen Théologique sur la Société du prêt à rente.
555. Obj. 1. Contractus ille trinus cum societate leonina coincidil : sed
hæc vel ab ipso jure civili proscripta est, L. 29. /f. pro Soc. ; ergo.
II. Gregorius XIII. respondens Wilhelmo Bavariæ Duci, usurarium decla­
ravit contractum, quo quis dat alteri pecuniam , ut, praeter annuum cen­
sum , sors salva et integra reddatur : atqui si contractui societatis adjici
posset pactum assecurationis, vel de lucro minore certo pro majore incerto,
immerito ita respondisset S. Pontifex ; quia dici contra potuisset, quod con­
tractus propositus a Wtlhelmo nihil sit aliud, quam societas cum pacto
assecurationis, ac lucro minore certo pro sperato majore.
III. Sixtus V. in constitutione, quæ incipit Detestabilis, reprobat contra­
ctus posthac ineundos, quibus cavetur pecunias, aut res alias in societatem
conferentibus, ut quoquo casu sors ipsis salva restituatur a socio ; vultque
contractus ejusmodi censeri deinceps debere illicitos ac usurarios; simulque
prohibet, ne societates ejusmodi, quæ usurariam pravitatem redolent, ineantur talibus cum pactis ; ergo.
/Γ. Conjunctio trium illorum contractuum chimærica est; communionem
enim lucri el damni, tanquam notam characterislicam societatis, omnia
exigunt jura : sed communionem hanc excludit assecnratio, ac venditio
lucri majoris sperati pro minore certo ; ergo chimæricus est contractus Iri­
nus, sicut (ait P. Conci na'· liirco-eervus ; licet nec hircus, nec cervus seorsim
implicet.
Γ. Lucrum speratum, sive forsitan futurum, aestimabilitatem non habet;
igitur nec aequalitatem cum re certo danda, quia lucrum omneassecuranlis
esse debet ; cum ejus sit lucrum, cujus est periculum.
17. Contractus Irinus re ipsa est mutuum palliatum : 1°. quia effectus est
idem; idem enim, quM per usuram ex mutuo, obtinetur per contractum

DE CONTRACTIBUS CONSENSDAÏ.1IJUS.

Irinum; ergo. 2°. Quia conferens ita pecuniam, transfert hujus dominium in
mercatorem, sicut mutuans in muluatarium; pecunia enim sic collata mer­
catori perit, sicut mutuata mntuatario ; ergo.
17/. Contractus trinus nullo modo tolerandus est : 1°. quia, ail P. Con­
cisa, inventus ad declinandam usuram; ergo in fraudem usurarum inven­
tus est. 2°. Quia admisso contractu trino eludentur contra usuras leges
omnes, omnisque exulabit usura.
Ad 1““. R. Λ’. M. Societas enim leonina qualis sit, paulo ante dictum est,
scilicet dum quis sibi omne lucrum stipulatur soli, alter omne damnum
suscipit; sed in contractu trino lucrum dividitur, nec penes unum solum
esi; ac licet unus solummodo ferat periculum ; id tamen compensatur ces­
sione lucri majoris quanticumque futuri. Unde in ipsa L. 29. cit. dicitur,
nihilominus ita coiri societatem posse, ut nullius pariem damni alter sentiat;
lucrum vero commune sit.
.Ii/2U“. R. _V. min. cum prob. Contractus enim Gregorio XIII. propositus
ad nullam aliam speciem, quam mutui, poterat reduci ; censum enim,
vel societatis contractum non posse intervenire judicabant Theologi Romani,
eo quod cum cujusvis conditionis homine poneretur iniri, citra personarum
delectum, sive hæ industria in negotiando pollerent, sive non , ut jam suo
loco observavimus. Si tamen cum delectu personarum fierent, quæ vel fru­
ctifera possiderent bona , vel industria pollerent, posse, judicabant in relalionead summum Pontificem contractum hunc rationem habere vel census,
vel societatis licitæ. Quid ergo hinc contra contractum trinum, qui potius
inde probatur? Cum enim in contractu proposito S. Pontifici ponatur sol's
salva reddenda , et hic rationem societatis licitæ habeat juxta Theologos Ro­
manos, si persona sit pollens industria , necesse est, assecuratio etiam sup­
ponatur intervenire, qua socius accipiens sortem assecurat.
J</3UC1. R. D. Reprobat, prohibet ejusmodi contractus, quia sunt usura­
rii in se, ac jure naturæ illiciti, etiamsi servetur æqualitas .V. ex preesumphone usurariae pravitatis; aut quando inæqualitas per eos inducitur , quæ
non compensatur C. Vult Sixtus V. ejusmodi contractus censeri usurarios ex
præsumptione, sicut Pius V. in constit. Cum onus, illos, qui contractum
censualem non cum ea forma , quam ipse præscribat, celebraverit; de quo
'id. dicta de empt. cens. Sed hæc Sixtina constitutio, quatenus praesum­
ptive velit haberi usurarios , nec in Belgio, nec Germania, nec tota Italia
recepta est, nec in Gallia.
Quod vero Sixtus V, non damnet hos contractus ut absolute usurarios,
antjure naturæ illicitos, inde evincitur, 1°. quod Toletus, cujus opera
Sixtus ad perficiendam hanc constitutionem usus, post ejus divulgationem
in Instruct. Sacerd. cap. 41. hanc ipsam constitutionem laudans, aperte
doceat,posse contractui societatis adjici illos duos, modo socius, aut alius
hanc conditionem ineat libere. 2°. Quod Benedictos XIV. lectis licet ante
Concinianis demonstrationibus, aut rectius declamationibus contra contra­
ctum trinum, moneat Episcopos , ne quam censuram infligant sententiæ de
honestate contractus trini ; cum Aposlolica Sedes nullam inflixerit hactenus,
etsi minus concjritere videatur Sncliiue constitutioni. Pe Svnod. Idoeces. !.. 7.
cap. 30. 3°. Quod Kota
Rota Romana jam olim judicaverit, in constitutione
Sixlina comprehendi solum casus usurarios de jure communi, additis tan-

.·

i

378

*-

DE ΟβΕΙΓ,ATIQNIBUS ORTIS EX CONTRACTIBUS.

tum majoribus pœnis, teste Flavio Cherubino inComput. Rullarii, ScliolA.
ad Bullam tâ. Si.rti F. ac quod Rota eadem recenter per 1res uniformes in
eadem causa decisiones, nimirum 4. Junii 1742. coram Bussio, 7. Junii 1743.
coram Molino, 26. Junii 1714. coram Peralta , judicavit, constitutionem
Sixlinam non obesse contractui trino. Inquit λ ero Card, de Luca Ilelat. Rom.
Cur. Disc. 32. n. 86. alias præ centum probabilistis œstimalus a P. Concina,
slultitiœ speciem esse, privatorum scribentium, auctoritatem exœquari huic
auctoritati (Rotæ Romanic).
.Id 4um. R. .Y. Asseri. Ad prob. M. R. Vel per nolam chavaclevisticam, similesve phrases, intelligis contractus substantialia, vel naturalia? Si pri­
mum ; nimiam juris ignorantiam prodis, quatenus ad substantiam societa­
tis perlinere communionem damni contendis, contra apertam L. 29. ff.
pro socio, cit. ante, el §. 2. Inst. de Societ, in Conclus. Si secundum ; rursus
error committitur, cum hiec, salva substantia, abesse possint, saltem alte­
rari ; possunt igitur hi 1res contractus æque bene stare simul, quam hircus
et cervus in eodem stabulo; neque enim ullus dicit, contractum societatis
transforjnari in alterum assecuralionis, sed 1res contractus inter se distinctos
celebrari simul posse cum eodem socio, sicut celebrari possunt cum diversis.
Quod si vero per illos contractus inducatur inæqualitas, quæ non compen­
satur, injusta quidem , non tamen chimærica societas erit.
.Id 3um. R. .Y. Ant. Lucrum enim speratum, vel futurum in spe ieque est
æstimabile, quam pisces in spe, vel fortuito capiendi; sed hi vendi pos­
sunt, L. 12. ff. de Act. empt. Sed et falsum est, totum lucrum ex assecurata
sorte perceptum assecurantis esse debere ; suflicit periculum ex assecuratione prudentis arbitrio taxatum compensari.
Ad 6UU>. R. A'. J». Ad prob. lim. R. N. Cons. Nihil enim notius ac certius,
quam effectum eumdem, lucrum idem posse per contractus varios inter se
distinctos et quæri, et obtineri. Sic in contractu censuali idem habetur
effectus, qui in mutuo ; num inde quis inferat, emptionem venditionem
census in se usurariam esse ?
Adprob. 2im. R. -V. Ant. Ineptus hic conceptus dominii est, certe non
adæquatus, socium dominum fieri, quia pecunia huic perit; sic enim
omnem tolles assecuralionis contractum ; sic et conductor fiet dominus rei
locatœ, si hujus simul in se periculum suscipiat. Ex contractu isto nimi­
rum et seria aniliorum conventione tenetur negotiator pecuniam collatam
cum reliqua applicare negotiationi utriusque nomine; unde non negotiator
solum, sed et conferens illius pecuniæ retinet dominium. Quod autem hæc
conferenti non pereat, non inde est, quod societas abierit in contractum
mutui dominium transferentis, sed cx contractu assecuralionis societati
adjecto.
Ad 7um. R. .Y. Jss. Ad prob. Pm. R. .Y. Ant. Forma contrahendi per gemi­
num pactum societati adjectum ad majorem commerciorum commoditatem,
mutuamque contrahentium utilitatem inventa est. Sed et tota titubat argu­
mentatio, vehit si diceres montes pietatis inventos esse ad declinandas usu­
ras; ergo in fraudem usurarum inventi sunt.
Ad prob. 2lm. R. .Y. Jss. Contractus enim hic non nisi cum iis iniri
Ή
potest,
qui alienæ pecuniæ subsidio possunt et solent acquirere lucrum majus,
quam quod vi contractus præstare tenentur : si pecuniæ dentur alteri. non

de contractibus consknsualibus.

379.

nisi mutuum celebratum censebitur, ac lucrum indo perceptum usura , ut
jam supra ad responsum Gregoru XIII. observatum est.
Pratermitlo consulto argumenta alia, potius paralogismos, quibus præx'rtimP, Concina contractum trinum persequitur, ne debilitate argumen­
torum vim inferam legentis patientiae, cum nec divinare quis poterit, quid
ei iis concludi possit contra contractum trinum; velut dum eumdem im­
pugnat auctoritate S. Basilii in Ps. 14. S. Ambrosii Lib. dc Tob. cap. 14.
S. lliEiiON. Comment, in cap. 18. Ezech. Innocent» 111. cap. 7. de Donat,
inter vir. el uxor. Alexandri 111. c. A. dc Usur. cum singuli ne a longe tra­
dent de trino contractu. Dehortatur S. Basilics a sumendo mutuo ob fœneratorum insatiabilem cupiditatem. SS. Ambros. Hieron. non in pecuniis
solis, sed et in auctario cujuscumque nominis supra sortem recepto usu­
ram committi. Alexander 111. loco cit. usurarum crimen ne quidem pro
redimenda captivi vita admittendam vult. De Innocentio 111. quam potius
pro contractu trino sit, ex ejus textu in prob. Conci, tenes. Amabo i quid
ergo ex his contra contractum trinum , non dicam probatus Theologus, sed.
Dialecticæ studiosus inferat ?

DISSERTATIO VI.

-3

DK JUSTITIA COMMUTATU A ET HINC ORTA

OHMGAT1OVE RESTITUENDI.

556.

Prooemium.

Siculi jus juxta η.

I’. Pro complexione el cumulo
adæquàturlcgi; justum enim

sic

1.

justitia

vario seusu

virtutum omnium, quibus

quoque

debet,

cum

debitum quoddam

cludat el adæquationem, ul ait Doctor Angelicus Q. 80. a. un. :

divinae, adaequat virtutum

tatem regulae suæ, legi

dicitur, et pars justitiae virtus quaelibet.

collectio;

inde el justitia

Sic in Scripturis divinis saepe justi­

5.

ter hoc seusu justitiam

Patres

divinae legi conformem

accipiunt.

charitati;

tribuatur aliquando ipsi

reddit,

quia

in­

at ita volun­

Beati, qui esuriunt, et sitiunt justitiam :
nisi abundaverit justitia vestra plus, quam Pharisœorum, etc. Item
tia sumitur, Mattii.

homo

nimirum

quod suæ regulae adaequa­

dici solet,

tum, ac commensum est, cui adaequari

accipitur.

Hinc

et fit,

ut

ibid,

frequen­

2°. justitiæ nomen

videlicet charilas

utpote virtutes

ac

voluntatem

omnes quodammodo

toti

conti-

Plenitudo legis est dilectio; quo
sensu de eadem S. Augustin, loquitur Lib. de Nat. et Grat. c. ult. Charitas
inchoata, inchoata justitia est; charilas magna, magna justitia est; charitas
perfecta, perfecta justitia est; quin et idcirco gratia sanctificans subin
neus, teste Apostolo ad

Rom.

13.

v.

10.

appellatur justitiæ nomine, utpote forma hominem justum, Deoque charum
velut

denominans,

.1’. Demum

pro

Patribus Tridentinis Sess.

a

virtute,

qua specialiter est

ad

6.

cap.

alterum,

6.

7.

atque alibi.

illi jus suum

tri­

buendo. Atque hoc solo in sensu de justitia deinceps disseremus.

Ulpiano
Constans et perpetua voluntas jus suum cuique tribuendi.

w7. Justitia, hoc posteriore modo accepta, in genere definitur ab
L. 10. IT. de J. et J.

Sustinetur haec definitio ab ipso Doctore Angelico quoad rem 2. 2. Q. 58. a. I.
Theologis, ac Jurisconsultis plerisque, etsi,

juxta

rigorem logicum,

posset

Justitia est virtus moralis, vel habitus voluntatem
inclinans ad tribuendum perpetuo ac constanter cuique jus silum.
Didum vero
1°. Constans ac perpetud,
id est,
propositum
habituale et
dari exactior , velut ista :

firmum, non

una, aut

tantum

altera vice;

eventu, alteri jus suum tribuendi : qtii
vellet

reddere

virtutem

2°.

alteri

justitiæ

Voluntas;

jus

dici

suum,

vere

sed

semper,

enim tantum

justus

non

quolibet tempore
vel

aliquoties

neque

possidere

semel,

esset;

posset.

non solum actualis,

sed etiam habitualis,

ul definitio justi-

tiælam habituali, quam actuali conveniat.

V his suum;

videlicet passivum,

quod quidem

immediate

est vel actio,

I :
t

i»l justitia commutativa.

vel actionis cujusdam omissio alteri debita; mediate vero est illud, quod per
actionem praestatur alteri, ut 1Ü0. aurei, quos alteri debes.
4°. Cuique tribuendi ; id estaltcri cuicumque, qui habet jus activum adver­
sus nos; justitia enim ex conceptu suo essentiali est virtus ad alterum , ul
volunt omnes, et probat S. Thom. 2. 2. Q. 57. ac D. Ambiios. L. I. deOfiic.
c. 4. Justitia, inquit, suum cuique tribuit, alienum non vindicat; utilitatem
propriam negligit, ut communem œquitatem custodiat. Igitur linis justiliæ
non propria, sed aliena utilitas est, jus scilicet activum alterius, gravans
libertatem nostram, ne lædamus terminos alienæ libertatis et juris, vel ul
resarciamus læsos.

■M. - f

h

558. Dividitur justitia in commutat icam , distribulivam, legalem, ac
vindicaticam. Permittitur hæc divisio ob auctoritatem ferme omnium,
cum sit recepta a plerisque, etsi, in rigore logico, non sit univoca; neque
enim species illæ singulæ naturam justiliæ in genere perfecte participant:
nam imprimis vindicative justitiæ solum pars potestativa, non subjectiva
est ; quia alteri non tribuit aliquod jus, nequidem minus rigorosum, cum
utique , si proprie loquamur, malefactores non habeant jus ad pœnam au­
gendam, sed obligationem tantum ad sustinendam; nec ipsis fit injuria,si
non puniantur, sed pœna ipsis debetur solum titulo honestatis. Peccat qui­
dem judex absque justa causa non plectendo facinorosos, atque etiam pec­
cato injuslitiæ; at non ob jus malefactoris ad poenam, sed ob jus Reipublicæ, cui obligatur ex contractu tacito ad plectendos criminosos Reipublicæ
noxios; cui proinde inferret injuriam , si illos poenis non coerceret. Deinde
justitia commutativa, ut patebit, jus strictum sive proprietatis, ac rigoro­
sum respicit, exigitque perfectam alteritatem jurium : secus justitia legalis,
ct distributiva, cum inter civem el Rempublicam non detur perfecta alte­
ritas ; quod enim pars est, hoc totius est. Porro legalis respicit jus altum, et
debitum in hoc jure fundatum solvit; at jus altum non tam jus proprietatis
est, quam jurisdictionis, cum sit dispositivum in bonum commune civium.
Sed et distributiva in ratione juris activi a commutativa recedit; non
enim cives habent jus proprietatis, si proprie loquamur, simpliciter ad
officia Reipublicæ, cum hoc jus principalius ac prius tendat ad bonum pro­
prium; jus vero civium principaliter ad bonum Reipublicæ. Nec officium
tale ante distributionem est subditi absolute, sicut contra est id, quodei
justitia commutativa redditur alteri. Igitur justiliæ divisio, cum definitio
justitiæ non respicial uni voce jus activum et passivum in speciebus singulis,
neque eliam alteritatem jurium , univoca dici nequit. Dicuntur tamen
justitia legalis et distributiva pressius justitiæ præ aliis virtutibus ad alte­
rum; quia propius imitantur justitiam strictam, scilicet commulativam,
respiciendo ex parte alterius jus, quod quodammodo suum est, sive minus
rigorosum, tribuendo illud suo modo ad æqualitatem ; tum quia directe
magis ex debito quodam ordinantur ad felicitatem Reipublicæ.
559. Atque his justiliæ differentia, ac spccierum justitiæ a reliquis virtu­
tibus adulterum intelligitur, quæ, etsi etiam ad alterum sint, tamen vel
non reddunt æquale, vel hoc non reddunt ul aliquo jure debitum, atque
exlinguendo jus activum alterius; quia debitum harum virtutum oritur a

1>E NATURA 1.1 OBJECTO JUSTITIÆ CO.MMtTATIVÆ.

383

radice inevtinguibili, vel non adæquabili : Sic debitum religionis erga
Deum a radice infinita est divina excellentia; pietas erga parentes a radice
noncoinpensabili, quia pro vita accepta æquale reddi non potest. E contra
gralitndoerga benefactores reddere quidem æquale potest, sed neque hoc
ivddit, neque exigi potest ul debitum jure. Plenius hæc inlelliges ex iis,
quæ de qualibet justitiæ specie in particulari disputabuntur.
Justifia commutativa a commutationibus, sive mutuis utrinque da­
tionibus el acceptionibus, aut contractibus nomen ducit. Ac quoniam
sola inter species justiliæ respicit jus strictum activum alterius, quod adae­
quare perfecte intendit, ut amplius declarabitur, sola eliam, si læsa fuerit,
post se obligationem restituendi trahit: hinc eidem quæstionesde restitulione adncctimus.

CAPUT L
DE NATURA, OBJECTO ET PROPRIETATIBUS JUSTITIÆ COMMUTATIVÆ,

ET VITIO ILLI OPPOSITO.

Duo duntaxat hoc capite attingemus : agemus 1°. de natura, objecto, pro­
prietatibus justitiæ commutativæ; 2°. de vitio illi opposito, injustitia, seu
injuria.
ARTICULUS I.
QUID SIT JUSTITIA COMMUTATIVA? QÜÆ EJUSDEM PROPRIETATES?

560. Dico I. Justitia commutativa est constans ac perpetua voluntas tri­
buendi cuique privato, vel quasi privato jus suum,sive rigorosum ad æqualitatem. Sola enim commutativa justitia hoc speciale habet, quod jus alterius
stricte dictum respicial, nimirum jus proprietatis, cujus læsio obligationem
restituendi, et reparandi illatum damnum inferat. Hinc et sola justitia
fricta appellari solei. Objectum ejus materiale proximum sunt actiones, vel
omissiones præstandæ alteri, per quas illi suum redditur ; remotum vero
res ipsæ,quæ tribui debent; formale quod est ratio debiti; formale quo,
sive propter quod, est honestas specialis in ilia redditione debiti relucens.
Praeterea
Dictum 1°. Cuique privato, vel quasi ; est enim justitia commutativa
quasi privata inter privatos, vel quasi tales ; illius enim est ordinare partem
communitatis ad partem.
2°. Ad æqualitatem, non præcise geometricam; sed arithmeticam, el
perfectam inter duas quantitates, ceu terminos adaequandos inter se, ut
dltcri tribuatur tantum, quantum ci debetur, vehit accepisti mutuos 100.
reddere debes 100. Ac ratio est, quia, quamdiu non reducitur æqnalitas
perfecta sic, ut jus activum alterius non extingualur perfecte, noudum

•

381

i

S

de justitia commutativa.

habetquisque suum, id quod tamen special justitia ; quæ proinde non quie­
scit antequam hoc jus activum alterius ita adœquelur, ut nihil porro sine
injustitia exigi possil. Ex his aliæ prætcrea justitiæ commulalivæ proprie­
tates facile deteguntur. Unde

I

561. Dico 11. Proprietates cæteræ justitiæ eoinmutativæ sequentes fere
sunt :
..
1°. Exigit perfectam diversitatem jurium , saltem moralem ; cum enim in­
tendat inducere æqualilatem perfectam juris passivi cum activo, necessario
diversitatem supponit jurium ; æqualitas enim inter duo est necessario, nihilque sibi ipsi æquale est. Hinc nemo erga se ipsum exercere actum justitiæ
strict® potest, sicut nec obedientiæ el gratilndinis. Non tamen idcirco eliam
alteritatem physicam personarum exigit; tutor enim ex justitia strictp sibi
solvere potest. quæ sibi a pupillo aliunde debentur; unde diversitas perso­
narum sola moralis, fundata in diversitate jurium sufficit.
2°. Spectat medium rei; non vero habet medium rationis, ul virlules cæ­
teræ : hæ enim circa passiones versantur ; harum vero reclificalio, in qua
silum est medium virtutis , non regulalur juxta æqualilatem rei ad rem, sed
juxta comparationem ad subjectum per diclamen rationis. Sic medium tem­
perantia* non est præcise determinata aliqua, aut lixa cibi potusvc quan­
titas, sed modo major, modo minor, prout recta ratio dictat tibi conve­
nire, considerata lui conditione in his vel illis circumstantiis; quod enim
salis esset non famelico, famelico non sufficit ; quod nocet infirmo, valenti
prodesse potest ; proinde hoc medium variabile est pro varia conditione
subjecti, ac illius el circumstantiarum attenta qualitate determinandum a
ratione, ideoque medium rationis appellatur. Par est ratio de virtutibus mo­
ralibus cæteris. At vero, justitia cum versetur circa actiones et res,altendalque æqualilatem objectivant inter jus activum unius ct passivum alterius
independenter a circumstantiis personæ, loci, etc. ab intellectu consideratis,
ejus medium pendere non potest a nostræ rationis dictamine; sed , si debeas
100. debes 100. solvere, sive pauper fueris, sive dives ; sanus, vel infirmus:
unde justitiæ medium tantum est, et dicitur medium rei; quod scilicet
præscribil etiam recta ratio facta comparatione, verum non ad operantem
præcise, saltem ultimato, ut in aliis virtutibus moralibus, sed ad jus alte­
rius, prout tunc vigens, quod hic appellatur res. Ex dictis facile deduces
sequentia :
562. Corollarium 1""’. Late igitur differre justitiam commutalivam aeæteris speciebus justitiæ. Nam nulla ex his ordinat partem communitatis ad
partem, ul solacommntativa facit ; cæteræ enim vel ordinant partem ad
totum, ut legalis facit, quæ proinde pro objecto formali propter quod habet
honestatem specialem relucentem ex procuratione communis boni : vel ordi­
nant totum ad pariem, ut dislribuliva, et vindicativa ; unde prioris obje­
ctum formale propter quod est honestas specialis relucens ex distributione
bonorum communium juxta cujusvis dignitatem ct merita : posterioris autem
honestas in commcnsuratione pœnæ cum delicto apparens. Porro coininutaliva sola aliis jus suum rigorosum tribuit, cujus læsione injustitia, vel in­
juria stricte dicta committitur post se trahens obligationem restituendi ; hanc

__

DE NATURA El ORJECTO JUSTITIÆ COMMUTAT1VÆ.

ven»læsæjustitiæ cæteræ cx se non inferunt, nisi ratione justitiæcommuta,
lira, eas tum concomitantis. Sic si Princeps indignis conferat officia pu­
blica, quibus annexa jurisdictionis, vel juris dicendi obligatio, nihil tenetur
compensaro dignioribus, quos neglexit; tenetur tamen ad compensanda
damna hinc Reipublicæ enata vi justitiæ commutativæ ; cum cx contractu
tacito in ipsa aditione principatus se obligarit Keipublicæ ad illius avertenda
damna, el procurandum bonum.
563. Conor. 2,inl. Non posse intercedere justitiam commutalivam inter
personas,quando inter has nulla est vera alteritas, ul sunt pater et filius;
dominus ct servus stricte dictus ; maritus et uxor, spectati formaliler, sive
qua tales ; nam
P. Patrem inter ct filium non est perfecta alteritas, cum filius non
emancipatus, qua talis, sit eadem moraliter cum patre persona, et quasi
pars patris ab hoc abscissa, in qua natura paterna conservetur, ut inquit
Awstot.8. Elhicor.cap. 12. excoque Doctor Angelicus. Unde, quod filius
qua talis debet patri, ei ex lege pietatis, non justitiæ debet ; cum illi debeat
noiiut alieno et prorsus distincto , sed ul principio sui ; ac vicissim , quod
paler debet filio, ei tanquam parti sui debet. Deinde justitia commutati va
respicit jus adœquabile ; intendit enim æqualilatem inter jus passivum
unius, et activum alterius; sed filius nunquam obedicnlia ac reverentia
adaequare potest, et extinguere jus patris, ut pater actiones similes ct plures
exigere non possit. Neque obstat, quod filius occidendo patrem peccet contra
justitiam strictam, lencalurque hæredibus cæteris ad restitutionem ; non
enim, ut ait noster Lessius, peccat contra justitiam, quatenus præcise
contra jus paternum (sic enim tantum contra pietatem delinquit) sed qua­
tenus sine auctoritate legitima hominem interimit. In hoc enim facto du­
plex occurrit malitia, altera contra justitiam , ratione subslanliæ personæ,
quæ læditur ; altera contra pietatem ratione circumstantiae ejusdem perW1MB,
2*. Servus quoque, stricte talis, voluti pars est domini, et hujus anima­
tum instrumentum ; non enim sui juris est, sed domini ; igitur, si utut scrvusagat,agil ut instrumentum sui domini, cui soli fructificat, stat, et cadit.
3*. Nec est perfecta alteritas inter maritum ct uxorem qua tales ; maritus
enim,qua caput familiæ, simul uxorem repræsentat in gubernatione farailiæ domeslicæ, cl uxor obtemperare debet marito, quasi aliquid ipsius :
ambo vero cx obligatione æquali ad communem rei familiaris felicitatem
ordinantur.
Divi vero : inter qua tales; nam qui tales sunt, sive considerati præcise ut
homines, possunt esse subjecta justitiæ commutalivæ; singuli enim habent
/astrictum contra quemcumque, ne lædanlur in fama, vita, in certis for­
ions bonis, si quæ propria habent, ut, qui in his læsus fuerit , jus ad resti­
tutionem exigendam habeat. Sic ct filius, dispositione legum civilium , jus
strictum ct dominium habet in bona castrensia, ct quasi talia, in quibus
proinde, dispositione legum, sui juris est el paterfamilias, nec eadem monlilcrcum patre persona, ut in his jus strictum etiam contra patrem ha­
beat: pariter uxor bonorum paraphernal i um dominium proprietatis relinet.sicutel dolis non vendilæ, ut in his lædi a marito sine injustitia non
... n 9
11!« p. 3.

25

|»E NATURA ET OBJECTO JUSTITIÆ COMMUTÂTIVÆ.

'386

387

DE JUSTITIA COMMUTA TIV A.

possit; in ejusmodi enim rebus sunt person® civiliter distincte, possidentes
disparata jura.

564. Quæri hic porro a Ductoribus solet : utrum Deus obligetur homini ex
justitia stricta, ac vicissim homo Deo? At, citra ambages, respondeo ne­
gative. Nam 1°. quidem Deus nequit esse stricte debitor creatur® rationali;
cum Luc. 17. dominus non debeat gratiam servo, si imperata fecerit ; unde
ibid, generaliter subdit Christus : 5<c et rus eum feceritis omnia, quæ preecepta sunt vobis, dicite: servi inutiles sumus, quod debuimus facere, feci­
mus. Ac Job 35. 7. Si juste egeris, quid donabis ei, aut quid de manu tua
accipiet ? Ergo justitia stricta in Deo erga hominem non datur. Prœterea
dominium Dei in res creatas Deo essentiale est, et prorsus inabdicabile;
igitur cum jure stricto activo creatur® componi nequit ; hoc enim Dei liber­
tatem in disponendo restringeret, iliique resisteret. 2°. Nec dari justitia
stricta in homine erga Deum potest; justitia enim commutative est ad id,
quod , antequam exhibetur, est in bonis obligati, et primum per exhibitio­
nem fit obligantis; sed actiones et bona creata jam ante, omnibus titulis
debentur ; suntque magis Dei, quam creatur® ipsiusmcL Deinde justitia
commutat i va, ut dictum, respicit jus alterius strictum adœquabile; at jus
activum Dei in actiones creatas quacumque actione creata adaequari nequit;
fundatur enim in excellentia Dei infinita, ut proinde possit Deus post quævis creatur® opera exigere plura et majora.

565. Dices 1°. Nihil est inconveniens, Deum homini obligari ex fideli­
tate; ergo neque eumdem obligari ex justitia; obligatio enim fidelitatis
aeque adimit potestatem Deo libere disponendi, quam obligatio ex justitia;
quod enim Deus promisit, non potest non præstare.
R. C. Ant. .V. Cons. Prob. D. Obligatio ex fidelitate adimit potestatem
Deo libere disponendi ex defectu juris et dominii .V. ratione immutabilitatis
C. Quod Deus non possit non præstare, quod promisit, ex immutabilitate
divina, et voracitate necessario verbis facta conformante profluit; quæ
sunt perfectiones divin®, indeque commendantur : at si quid alicui praestaret
ex obligatione justitiæ, fieret id ex stricto jure activo hominis in rem illam;
si vero homo in rem illam jus strictum activum haberet, jam Deus non
haberet in eamdem pleiium jus et dominium ; proinde quod de illa libere
disponere non posset, proveniret hoc ex defecfu juris ac dominii, ac con­
sequenter ex imperfectione.
566. Dices 2°. Passim S. Scriptura Deum vocat justum, et gloriam mercedem, coronam justitiæ : Reposita est mihi corona justitiæ, quam reddet
mihi justus judex. 2. Tim. 4. 8. Non enim injustus Deus, ut obliviscatur
operis vestri. Heb. 6. 10. Eodem modo loquuntur SS. Patres : unde et Trideutinum Sess. VI. cap. 16. utrumque debitum, fidelitatis et justitiæ videtur
scite in Deo distinguere, et agnoscere , dum inquit : Rene operantibus pro­
ponenda est vita œterna, et tanquam gratia filiis misericorditer promissa
(quod est debitum fidelitatis) et tanquam merces ex ipsius Dei promissione
fideliter reddenda, quod est debitum justitiæ; quod enim datur titulo mer­
cedis post impletam conditionem onerosam, ad justitiam commutativam

pertinet ; atqui sic datur adulto gloria hic post impletam conditionem one­
rosam honorum operum.
’
·
R. S. Scriptura et Patres loquuntur de justitia eminentiali, vel, ut alias
vocatur, providcnliali, ac gubernatrice, qua Deus remuneratur merita
nosti-a sine obligatione, et diminulione sui in res creatas omnesque actiones
dominii; sive per quam , ut aliis loqui placet, Deus non nobis obligatur,
sibi, omnesque ad finem sibi destinatum dirigit, sicque eorum disponit
merita, ut ad illum perveniant. Unde S. Anselmus cap. 1. Prolog. : Justus
es, inquit, non quia reddis nobis debitum, sed quia facis, quod te decet. Ac
S. Augustix. Lib. 1. Conf. cap. 7. Reddis débita nulli debens.
.Id Trid. R. .V. ab eo agnosci in Deo debitum justitiæ strictæ. Ad rationem
additam D. Quod datur titulo mercedis proprie diclæ C. latius dictæ .V.
Sic D. min. et N. Cons. Gloria dicitur merces, quia adulto Deus non
vult dare gloriam, nisi impleta conditione onerosa bonorum operum ; mer­
ces tamen stricte dicta non est : ut enim stricte dicta sit, opera posita non
debent esse aliunde debita; si enim illa aliis et aliis titulis exigi possint a
domino, jus contra hunc non acquiritur, nec ejus jus adæquari potest; at
talia sunt justorum opera.
Si dicas 1. Promissio sub conditione onerosa operis difficilis ponendi
majorem inducit obligationem, quam promissio simplex : sed hæc jam paril
obligationem fidelitatis; ergo prior obligationem justitiæ constituet.
R.D.M. Inducit majorem inter homines, qui aliunde ad opera sibi
præstanda non tenentur C. in Deosubd. Majorem, sed tamen intra lineam
fidelitatis, aut justitiæ providenlialis C. majorem in linea justitiæ strictæ Λ.
Ratio patet ex dictis.
Si dicas 2. Homo habet verum dominium in actus suos liberos; ergo de
his potest contrahere cum Deo, sicque jus strictum contra cum acquirere.
R. D. Ant. In actus illos eliciendos C. subjiciendos Dei dominio, dum eli­
ciuntur A". Sed eo ipso, dum eliciuntur, titulo tum effectionis, tum aliis
Deo debentur.

ARTICULUS II.
QUID Ef QUOTUPLEX SIT INJUSTITIA VEL INJURIA? SIVE DE VITIO JUSTJTLE
OPPOSITO.

Vilium defectus virtutis est, totque modis fit et dicitur hoc, quot illa. Uti
vero alia est justitia late, alia stricte dicta, ut ex dictis constat, ita inju­
stitia; hic vero consequenter de injustitia stricte dicta sermo est, quæ sola
justitiæ commulalivæ opponitur. A Theologis quidem injustitia et injuria
sumi promiscue solent; a Jurisconsultis tamen strictius sumitur injuria,
scilicet præcise pro injusta læsione honoris, aut contumelia, ex qtia deinde
oritur actio injuriarum.

567. Dico I. Injustitia stricta est læsio voluntaria alieni juris , h. e. actio;
vel omissio voluntaria ejus, quod alteri vi juris ejus activi stricti debetur.
Dicitur vero læsio, quia non tollit, sed lædit alienum jus, quod nihilomi­
nus manet, remque vd in se, vel æquh alenti alteri obstrictam relinquit:

DE HESTÏTIJTIOXE.

389

>

388

DE JUSTITIA COMMUTATI VA.

voluntaria vero, quia sola hæc est injustitia formalis, quæ hic attenditur;
per jus vero alienum, jus aliquod proprietatis debet intelligi; læsioenim
pracise juris jurisdictionis potius inobedientiam constituit.

1 :

568. Injustitia 1°. alia est materialis, alia formalis; prior lit sine, altera
cum advertentia alieni juris et læsionis; quæ sola constituit peccatum injustitiæ ; a quo neque excusat ignorantia juris alieni vincibilis; quilibet enim
censetur id velle, vel facere libere, saltem in causa, quod ignorans vincibiliterac culpabiliter vult, faeilque.
2". Alia est directa, dum advertenler juris alieni læsioncin in se ipsa
intendis; alia indirecta, dum taedis quidem alienum jus, sed vel in causa
tantum volita, vel prater intentionem; hæc posterior peccatum injusliliæ
impedire potest, cum læsio non fuerit voluntaria; non prior, si causa volita
sil cum prævisione, aut intentione læsionis secutura; de quo plura Theologi
morales.
3®. Porro in ordine ad forum conscientiae a Theologis dividitur injustitia
in mentalem, verbalem, rcalcm.
Mentalis solamento committitur 1. Dubitatione temeraria, juri alterius
contraria, velul si temere ex levibus et insufficientibus, vel nullis causis
dubites de malitia proximi, in neutram inclinans partem, sed inter contra­
rios assensus hærens medius, et quasi fluctuans. 2. Vel suspicione, si intel­
lectu a dubio et medio recedens inclines in assensum de malitia proximi, sic
tamen, ut necdum assenliaris. 3. Vel opinione , quæ est assensus debilis in
unam pariem c. g. de malitia alterius, sed cum formidine de parte oppo­
sita. Tres hi actus plerumque a vulgo, subin et doctioribus confunduntur,
sumunlurque pro uno, suspicione temeraria, etsi, ut vides , inter cos dis­
crimen sil. i. Vel judicio temerario, quod est assensus firmus de malitia
proximi, sine formidine de parte opposita, ejus innocentia. Singuli hi actus
sunt oppositi justitiae; cum quisque habeat jus. ut sua innocentia non revo­
cetur in dubium; non condemnetur, nisi sufficientibus argumentis vel
delictum , vel delicti suspicio, vel ratio dubitandi teneatur.
Verbalis, quæ verbo, vel scripto etiam committitur, ut contumelia, quæ
est injusta inhonoratio personæ, vel læsio honoris ejusdem , verbo scriplove
facta palam, vel in facie ; detractio, farnæ alienæ occulta denigratio; male­
dictio, mali cujusdam imprecatio; susurratio, quæ vel fit detractione secreta,
vel obloculione ex se apta, aut ordinata ad dissolutionem amicitiæ honeste.
Equidem hæc aliquando et factis perpetrantur; sic enim ct contumelia
erit, si alterius imaginem, insignia dehonores, e. g. frangendo, maculando,
etc. verbales tamen passim dicuntur, quia ut plurimum fieri verbis soient.
Ilealis, quæ facto, vel quasi facto, actione, omissione, fraude, violentia,
circa bona sive corporis, sive animi, sive forlunæ irrogatur.
569. Dico II. Injustitia ex genere suo peccatum grave est. Est communis
Theologorum cum Doctore Angelico.
Prob. Peccatum enim cx genere suo grave dicitur, cstque consensu
omnium, quod intra suam lineam potest esse mortale, etsi non accedat alia
specie, vel sic diversa malitia; sicut contra leve ex genere suo illud est,
quod, etsi crescat suam intra lineam, non tamen evadit mortale, nisi

diversa specie malitia accedat ; at vero etsi ratio injusliliæ contrahi possit
ad culpam gravem el levem, injustitia intra suam lineam evadit peccatum
grave ratione damni quanti tali vi, vel maleriæ, circa quam versatur, etsi
alia nova maliliæ species non adveniat, ut si advertenler graviter lædas
alterum in bonis suis. Longius hic progreditur Theologia Moralis quoad sta­
tuendas regulas discernendi materiam injusliliæ gravem in bonis hominis,
ac alia praclica, quam vide.
570. Dices : Per peccatum committitur vera ct stricte dicta injustitia in
Deum; et tamen, juxta Art. præc. Deum inter et hominem non datur
stricta justitia ; ergo vel hæc admitti debet inter Deum et hominem, vel
injustitia stricte dicta non est soli jusliliæ commutativœ opposita.
IL A'. P,n. p. Ant. Peccatum non est injustitia stricta adversus Deum in
rigore theologico; non enim lædit divinum jus, hoc impediendo, vel tol­
lendo; sed solum latiore sensu dicitur injustitia, quatenus saltem est læsio
juris altioris vel eininentialis. Aliud est de peccato in hominem; hoc veræ
injusliliæ rationem contrahit ; hæc enim perjuris alieni læsionem tunc con­
trahitur, quando alteri aufertur, vel saltem in eo impeditur injuste potestas
jure suo utendi; sed in hoc potestas neque impediri, neque eidem auferri
potest, utpote qui pro libitu sine ullo dispendio laesum honorem omnem
recuperare potest.
S» dicas : l ti creatura habet jus ad honorem suum, sic et mullo magis
Deus habet ad suum , qui per peccatum læditur ; ergo utrobique per pec­
catum committitur injustitia stricta.
II. D. Ant. Sic Deus habet jus altius, excellentius, nimirum emincntiale
(. jus impedibile, auferibile Λτ. Hinc quidem peccatum in Deum propter
excessum maliliæ, eo quod nobilioribus opponatur virtutibus, quam est
justitia, religioni, obedientiæ, etc., majus est, non tamen stricta inju­
stitia; nihil enim juris, vel potestatis tollit, aut impedit in Deo , habendi
honorem, quando voluerit.

À
».

CAPUT Π.
DE

RESTITUTIONE.

Restitutio sumi latius potest, ct stricte. In sensu latiore sumitur pro red­
ditione debili, aut rei alienæ cujuscumque, sive per acceptionem , aut de­
tentionem illius læsum fuerit jus alienum, sive non. Sic restituere dicitur,
qui reddit acceptum mutuum, pignus, commodatum , depositum. Stricte
sumitur pro actu jusliliæ commulalivæ, quo jus alienum læsum reparatur,
hocque solo in sensu hic de restitutione disseremus.

390

DE JUSTITIA COMMUTATIVA,

ARTICULUS I.
QUID 8ΓΓ RESTITUTIO? QUOMODO NECESSARIA? QU.E EJUS RADICES?

571. Dico I. Restitutio est reparatio juris alieni rigorosi injuste læsi : vel
est actus justitiœ commutative?, quo jus strictum alterius injuste laesum
reparatur; nimirum tantum ad roqualitalem reddendo, quantum damni
injuste illatum.
Hinc differt 1°. a satisfactione; hæc enim proprie sumpta est compensatio
praecise honoris læsi, et ofiensæ reparatio per veniæ petitionem, submis­
sionem, pœnitenliæ peractionem ; ideoque ad justitiam vindicativam redu­
citur; at restitutio debitum rigorosum justitiœ commutativæ attendit, fitque pro damno, illud ad aequalitatem reparando. 2°. A solutione, quod haec
non semper ex se sit actus justitiœ, ut dum solvimus, quæ ex voto, jura­
mento, aut charitate debemus. Plures differentias allerunt alii.
Dictum vero 1°. juris alieni læsi ; hinc intelligitur, quod , ut quis obli­
getur ad restitutionem , requiratur, ut ejus actio effective alteri damnosa
fuerit; ac proinde qui habuit solum nocendi animum, effectu tamen non
secuto, licet peccaverit, nihil tamen teneatur restituere.
2°. Læsi injuste, nimirum formaliter, vel saltem materialiter; pro damno
enim juste illato , ac sine læsione juris alterius nemo quid tenetur resti­
tuere. Ut vero injusta sit læsio , præterea necesse est, ut actio sit injusta
perse et damnosa. Hinc dum damnum a te illatum errore hominum impu­
tatur alteri innocenti, ideoque is damnum aliquod subeat, huic restituere
non teneris, nisi, quantum ille pro damno a te illato compensare debuit,
quia actio tua ei injuriosa non fuit; sed damnum hoc secutum est mere
per accidens, te non cogitante, solo errore hominum, tuum delicium,
sine tua culpa, ut supponitur, innocenti imputantium.

572. Dico II. Necessaria est restitutio necessitate præcepti tum divini,
tum naturalis; non tamen necessitate medii.
Prob. Præceptum divinum habetur ex Decalogo : non furtum facies; qui
enim vetando furtum prohibet rapere alienum, implicite etiam prohibet
alienum detinere. Dein Exod. 22. v. 5. dicitur : Si lœserit quispiam agrum,
vel vineam..... pro damni aestimatione restituet. Et Ezecli. 33. v. 14. Si
(impius; egerit poenitentiam......pignus restituerit, rapinamque reddiderit...,
vita vivet. Unde S. Aug. Epist. 54. ait : Si enim res aliena, propter quam
peccatum est, cum reddi possit, non redditur, non agitur poenitentia, sed
fingitur ; si autem veraciter agitur, non remittitur peccatum, nisi restituatur
ablatum, cum restitui potest. Præceptum naturale ex ipso lumine natura?
constat, quod dictat, neminem esse tondendum in rebus suis; aut, si læsus
fuerit, jus læsum esse reparandum, juxta principium lumine natura? no­
tum : Quod libi non vis fieri, alteri ne feceris. Unde hoc aliud : Quod vultis,
ul faciant vobis homines, ct vos facite illis. Non esse tamen restitutionem
necessariam necessitate medii inde patet ; quia necessarium necessitate
medii illud dicitur, sine quo, etiam inculpabiliter non habito, vel omisso
non potest haberi salus, ut est baptismus pro parvulis, pro lapsis pœnitenlia; at sine restitutione inculpabiliter omissa, propter impotentiam

DE RESTITUTIONE.

391

vel ignorantiam invincibilem, salus haberi potest, ut patet ox S. Aug. ante
relato; ergo.
Præceptum vevo illud principaliter affirmativum est; præceptum enim
affirmativum illud dicitur, 'cujus principaliter finis est actio ponenda;
sicut contra præceptum negativum est, cujus principalis finis est omissio:
sed principalis finis restitutionis est actio ponenda, scilicet rei alienæ
redditio, vel damni dati reparatio; sicut præcepti solvendi pecunias ex con­
tractu debitas est solutio, vel numeratio. Nihilominus præceptum hoc
secundario negativum involvit, scilicet non detinendi rem alienam.
572. Si dicas : Christus ad Pharisæos, plenos rapina et iniquitate, ait
Lnc 11.41. sine mentione faciendæ restitutionis : Verumtamen quod superest,
date eleemosynam, el ecce omnia munda sunt robis; ergo non est obligatio
restituendi necessaria ad salutem; sed ejus loco sufficit largiri eleemo­
synam.
R. 1°. Ergo nec poenitentia erit necessaria, quia nec de hac eo loco fit
mentio. Nimirum non omnia in uno eodemque loco dicuntur.
R. 2°. .V. Cons. Tum quia Christus hic jubendo dari eleemosynam, in­
junxit restitutionem; cum enim incertum esset ob diuturnitatem rapinæ
exercita·, a quibus extorsissent per nefas pecunias , vult Christus saltem
reddi pauperibus, et hac saltem ratione fieri restitutionem, ut sic dispo­
nantur ad poenitentiam : licet enim eleemosyna non justificet formaliler, ut
charitas et contritio perfecta; peccatorem tamen ad ea, quæ formal i ter
justificant, disponit et præparat, vel ex congruo , si ex motivo et auxilio
supernatural! fiat; vel per accidens ex liberalitate pura Dei, si fiat natura­
liter. Ium quia Christus restitutionem, si alias fieri possit, non excludit,
sicut neque poenitentiam.
573. Dico III. Radices restitutionis provenientes ex jure naturali, juxta
Doclorem Angelicum 2.2. Q. 62. a. 6. quem Theologi hac in re communiter
sequuntur, sunt duae: res accepta, tum injusta acceptio.
Etenim his solum modis jus alienum lædi potest. Nam, dum jus alienum
læditur, vel hoc fit injuste materialiter, errore, ignorantia inculpabili,
citra culpa theologicam; et pertinebit haec laesio ad rem acceptam: vel cum
culpa theologica; et spectabit ad injustam acceptionem. Utrumque nunc
amplius declaratur : igitur
Γ. Bes accepta est res aliena apud alium vel in se, vel æqirivalenti exi­
stons, ad quem quidem sine culpa aliqua theologica pervenit, sed quam
postea tamen comperit esse alienam ; velut si quis hæres rem alienam apud
testatorem depositam, vel huic commodatam inter bona hæreditatis repé­
rions bona fide putat, pertinere ad se jure hæreditatis; at postea intelligi!,
esse alterius. Ex hac proin radice oritur obligatio naturalis rem ejusmodi
restituendi; hoc ipso enim, quod res existât apud alium, invito rei domino,
jarn est inæqualitas, quia dominus non habet correspondons æquale juri suo
activo, sed minus, quam ei debetur : hinc dicitur : Bes clamat ad dominum :
jure, naturæ œquum est, neminem cum alterius damno fieri locupletiorem.
Unde ct Imperator L. 2. C. de furi, inquit : incivilem rem desideratis, ut
agnitas res furtivas non prius reddatis, quam pretium fuerit solutum a

392

DE JUSTITIA COJIMUTATIVA.

domino. Hinc radix illa possessorem bonæ fidei respicit, qui vi hujus radi­
cis tenetur restituere rem alienam exislentem penes se sive in natura, sive
in æquivalenti, quantum factus est ditior, si nondum praescripserit, adeo
ut, resciens verum dominum, si huic non restituat, incipiat esse detentor
injustus formaliter, et obligari ex radice altera injuste acceptionis.
2’. Injusta acceptio est juris alieni formaliter ac theologice injusta laesio,
quoquo modo liat, sive rem alienam occupando vi, furto, usura, rapina,
fraude; sive sic retinendo physice, vel moraliter, quo modo apud detracto­
rem extat aliena fama: quatenus nimirum iu detractoris potestate est,
extinguere famam , ac veluti sepelire, non revocando dicta deleliva æstimationis alienæ. Obligatio restituendi ex injusta acceptione rursum juris
naturalis est; cum dictante ita omnibus rationis lumine, nemo damnum
habere debeat ob malitiaip alterius; nemoque voluntaria læsione alieni
juris, furto, rapina, fraude, etc. ditescere. Quin obligatio ex injusta
acceptione orta longe est gravior priore, quæ ex re accepta nascitur: ex hac
enim non teneris, nisi res vel in natura existât, vel æquivalenti; verbo
praecise, quantum es factus ditior : contra ex injusta acceptione restituere
teneris , etsi res aliena apud te nec in natura, nec in æquivalenti amplius
existât ; imo etsi propterea etiam damnum in bonis propriis subivisses;
quia , quod tu damnum sentias, non ideo alius damnum a te injuste illatum
sentire debet.
Sed, inquies, Jurisconsultis pluresradices sunt restituendi, videlicet etiam
delictum, vel quasi delictum; contractus, vel quasi contractus; dispositio
legis.
R. Delictum ad injustam acceptionem reducitur, quo omnis damnificalio
injusta pertinet. Praestatio vero debiti ex contractu non est proprie dicta
restitutio, cum non sit reparatio juris alieni læsi; sed proprie solutio est:
quanquamsi, sciens te ex contractu debere alteri, id præstare nolles, lum
primum ex injusta acceptione obligari inciperes. Demum obligatio ex disposi­
tione legis non ex jure naturae, de quo sermo fuit ; sed jure positivo provenit.

ARTICULUS II.
AN GRAVIS OBLIGATIO NATURALIS REPARANDI DAMNUM GRAVE, NECESSARIO
SUPPONAT CULPAM THEOLOGICAM GRAVEM?

574. Per culpam theologicam hic peccatum formale intelligitur, nec qnalecumque, sed quod adversatur juslitiæ, sive formalis injustitia. Certum vero
est omnibus, obligationem naturalem gravem restituendi nasci ex ciil|«
theologica contra justitiam mortali, ratione materiæ et voluntarii; cum per
hanc inferatur damnum et formaliter, et materialiter grave. Unde solum
quæritur hic 1°. An detur obligatio naturalis gravis reparandi damnum
grave, sed illatum sine culpa theologica? 2°. Cum accidat non raro, ut dam­
nificator non cognoscat totam gravitatem damni, sed invincibiliter putet,
illud esse minus grave, puta, quia vel valorem rei, quam destruit, mino­
rem existimat, judicans valere e. g. aureis 20. cum valeat 50. vel quia
effectum cum damno connexum non praevidit, obligetur solum ad reparan­
dam partem damni a se cognitam ; vel an etiam ad partem damni ignoratam?

DE RESTITUTIONE.

393

675. Dico I. Spectato jure naturae non est obligatio restituendi, vel repa­
randi damni gravis sine culpa theologica illati. Est communis Theologorum.
Halio est, quod ex jure naturae non possit nasci obligatio naturalis, et in
consçientia, si nulla detur culpa contra jus naturœ, et in conscientia ; atqui
talis ex supposito nulla adest. Et vero si sola damnosa actio, sine culpa
theologica obligationem naturalem restituendi pareret; hanc quoque contra­
herent furiosi, amentes, si quando damnum inferrent : at hos nemo obligat ;
quia videlicet, etsi sint causa damni physica, non tamen sunt moralis, ex
defectu cognitionis ct voluntarii. Unde potius talis actio damnosa, citra
culpam theologicam posita , habet se ut casus fortuitus; vel enim actus ille
licitus fuit; vel damnum praevideri non potuit, vel invincibiliter praevisum
non fuit; sed in utroque casu damnum se habet, ac si a causa naturali alia,
bruto, vel furioso datum esset; cum æque parum tale damnum fuerit
voluntarium illi, qui intulit, quam prioribus.
576. Dices : Si non sit obligatio naturalis reparandi damnum grave, licet
sine culpa theologica datum ; ergo casu, quo e. g. exurerem segetes Caii
amici mei, invincibiliter putans , esse segetes Sempronii inimici mei, non
tenerer quidquam restituere ; sed hoc videtur inconveniens. Prob. seq. Non
enim tenerer Caio, quia huic damnum invincibiliter ignorans intuli; neque
etiam Sempronio, quia licet hunc affective lædere voluerim, effective tamen
non læsi; solus autem animus nocendi, nullo effectu secuto, non generat
obligationem restituendi. >
R. .V. Seq. Quia volui determinate destruere has segetes alienas, quod erat
formaliter injustum, cujuscumque essent, sive Caii amici mei, sive Sem­
pronii inimici ; et in hoc non erravi invincibiliter, etsi erraverim accidenta­
liter ratione personæ; igitur tota damni quantitas est mihi voluntaria.
577. Dico II. Neque etiam, speciato jure naturae, nascitur ex culpa theo­
logica gravi obligatio reparandi damnum grave, quoad excessum vel partem
invincibiliter ignoratam, velut si alterius annulum, putans valere 10. num­
mis aureis, cum valeat pluribus, projiceres in flumen; vel si ex damno a
te voluntarie illato sequatur effectus damnosus alius sive per se, sive per
accidens, quem vero invincibiliter vel ignorasti, vel non praevidisti. Ita
Haunold. Pont. Dicastillo, aliique.
Prob. Quia, si vi juris naturalis esset obligatio ad reparandum excessum
damni invincibiliter ignoratum, ergo ex radice injustae acceptionis ; nam
es radice rei acceptæ nequit esse obligatio, cum, quod hic supponitur, nihil
inde sit factus ditior, sed res destructa sit. Sed ex injusta acceptione non
potest nasci illa obligatio; hæc enim radix non habet locum, quando damni
quantitas non est imputabilis moraliter ; at excessus damni non potest damnificatori imputari moraliter, quia hunc invincibiliter ignoravit; proinde
ipsi voluntarius dici nequii, nec directe , ut per se patet ; quod enim pror­
sus ignoratur, quomodo directe intendi potest? nec indirecte in damno præcognito ceu in causa ; quia licet excessus cum damno præcognito esset revera
connexus, id lainen invincibiliter ignoratur, ergo quoad excessum non
fuit causa moralis : sicut qui peccat cum muliere, quam invincibiliter solu­
tam putat, cum tamen ligata sit, formalitcr fornicator est, non sic adulter,

r

I

I

1.•i

394

DE JUSTITIA COMMUTATIVA.

xi».

395

sed tantum materialiter; quia ob ignorantiam invincibilem crimen hoc
nequit illi imputari in specie adulterii.

prtNXislonlom obligationem naturalem reparandi damnum totum, etiam
quoad partem ignoratam.

578. Dices l·’. Projiciens rem alienam, puta annulum in flumen,label
voluntatem perdendi hoc lotum, quod projicit; ergo totum damnum ipsi
voluntarium est, ac imputabile, debetque reparari ; (pii enim vult causam,
vult ellectum. Sic etiam qui deliberate ponit delictum , hoc ipso consentit
in pœnam, licet illam ignoret : qui alterum in cestu iracundi» occidit, te­
netur ad omnia damna hinc secuta, etsi homicidæ de his ordinarie non
cogitent.
R. D. Aid. Habet voluntatem projiciendi cum cognitione totius damni .Y.
alne illa C. Voluntarium , quod praecipue obligationem restituendi fundat,
non ab objecto praecise secundum se speciato mensuratur, sed a cognitione;
cum nihil votitum, nisi praecognitum : et vero alias pariter qui gemmam,
quam invincibiliter putat esse vitrum, projiceret, ad restitutionemgemmæ
secundum totam ejus æstimationem teneretur. Rationem additam pariter
D. Vult eiFectum , si hujus connexionem cum causa invincibiliter ignoret .Y.
si eam cognoscat C.
Sed neque est universaliter verum, quod ponens delictum consentiat in
pœnam, saltem quamlibet, etiam ignoratam, aut non statutam, vel si
statuta sit. non proporlionatam ; sed ad suminum, cum omne delicium
punibile sit, voluntarie delinquens ponit delictum pœnæ alicui proportionalum, licet ignoret, quæ pœna statuta sit. Verum jam est disparitas,
quod reparatio damni invincibiliter ignorati facienda ante sententiam judi­
cis nulla sit statuta lege : non positixa ; talis enim non extat : nec naturali
juxta rationes Conclusionis. Homicidæ vero ordinarie cognitionem confusam
habent de damnis ex homicidio sequi solitis ; sicque damnum non est am­
plius involuntarium : vel si homicida ne confusam quidem de his cognitio­
nem habuerit, nec obligabitur naturaliter ad ea compensanda.

580, Dices 3°. Justitia exigit, ut damnum externe alteri in robus suis illa­
tum reparetur ad æqualilalem , nec ita respicit internum aficclum ; alias qui
grave damnum infert alteri, quod putat esse gravius , quam sil in re ipsa,
deberet resliluerç. tantum, quantum damni inferre voluit;quod vero falsum
est; elnemo tenetur ad plus, quam damni intulit; ergo.
.h/1*“ p. Ant. R. J). Ut damnum cum cognitione ejus illatum reparetur
ad æqualilatein C. sine hac Ar. vel subd. Vi injustæ acceptionis N. si damni­
ficans esset inde factus ditior, ul quia res aliena apud eum existit vel in
natura, vel æquivalenli C.
Ad 2am. p. R. 1). Nec respicit internum aficclum unice C. non respicit
hunc simul N. Ut detur obligatio restituendi ex injusta acceptione, requi­
runtur duo : 1°. damnum debet esse re ipsa illatum : 2°. debet damnificalori esse voluntarium : alterutro deficiente nunquam esse potest ex injusta
acceptione obligatio restituendi.

579. Dices 2°. In foro externo damnificator condemnatur ad praestandum
omnem valorem rei, etiam ignoratum ; ergo signum est, quod ad totum
damnum compensandum detur obligatio naturalis.
R. .V. Cunx. Dum aliquando judex condemnat damniticatorem ad reparan­
dum damnum totum , etiam quoad partem ignoratam; fit lioc ex præsum­
ptione rationabili, damnum totum fuisse a damnificatore praecognitum, sal­
tem confuse; quia plerumque graviter damnificantes, vel sic cognoscunt
damnum, vel ignorantia ipsorum allectata est, vel non sufficientem caute­
lam adhibent. Sic etiam aliquando puniuntur homicidæ, etsi sine adver­
tentia omni, sed errore, ac sine culpa theologica homicidium patratum
sit ; ex praesumptione nimirum, quod libere patratum sit; alias tamen non
puniendi , si innocentiam suam, errorem , ignorantiam invincibilem suffi­
cienter probare pissent. Sic et si magistratus furto 100. Ilorenorum furcam
decreverit ; fur vero invincibiliter putet, se non nisi 50. furto tollere, cum
re ipsa 100. tollat, si hanc ignorantiam in judicio sufficienter probaret,
omnes , credo. mecum judicabunt, talem in furcam agi non debere. Si
(piando igitur tales plectuntur, tit hoc ex praesumptione totius damni co­
gniti, si ignorantiam suam probare non possint; nequaquam vero ob

• W Λ* νύ « i '· · A’

DE DESTITUTIONE.

581. Dices 4°. Convenientius est, ut excessum damni ferat damnificator oh
commissam simul culpam gravem, quam innocens læsus; ergo.
B. .Y. Jut. Quia quantum ad excessum damni non cognitum , nec volun-,
larium, damnificator culpam theologicam non commisit ; ergo non apparet,
cur ipse restituere debeat; quoad excessum enim damni non cognitum habet
se eodem modo, quo alius, qui grave quidem damnum infert, at igno­
ranter plane, proin involuntarie ; quem nomo proinde ex injusta acce­
ptione condemnabit ad restituendum etiam aliquid.
ARTICULUS 111.
AN ET QUALIS OBLIGATIO DESTITUENDI ODIATUD EX CULPA THEOLOGICA VENIALI?

582. Quæslio non est, utrum, qui plene deliberate atque advertuntor
damnificat injuste alterum in materia contra justitiam levi, ac proinde ex
culpa theologica veniali deliberata, teneatur restituere sub veniali peccato?
cerium enim videtur, cum sic obligari; cum enim lædal justitiam, illam
pro quantitate materi® reparare debet. Sed istud solum hic controvertitur,
an qui alteri grave quidem damnum in robus suis intulit, sed per culpam
theologicam dunlaxat venialem, habeat obligationem naturalem gravem ,
vel saltem levem totum damnum grave reparandi? Potest vero culpa theo­
logica, qua grave damnum infertur, per accidens (nam alias foret gravis)
fieri el esse venialis 1°. quia est tantum scmidcliberata ex defectu plento
advertenti® el deliberationis alias ad mortale requisitæ. 2°. Ex omissione
debitæ diligcntiæ, leviter tantum culpabili; quia ex omissione majoris
diligentiæ periculum damni gravioris ipsi valde remotum videtur. 3°. Etsi
ignorantia solum leviter culpabili, vel quia usque adeo gravitatem damni
objectivam non cognoscit, ul dum deliberate quidem annulum alterius
destruit aureum valentem 4. aut 5. tlorenis, sed quem putat esse cu­
preum ; vel, etsi gravitatem objectivam cognoscat, ignorat tamen gra-

t »

396

DE JUSTITIA CÛMMUTAT1VA.

vitalem formalem, ul si quidem sciat rem alterius, quam destruit, valere
florenis 4. putat vero, respectu talis personæ non esse peccatum grave.
Supponitur vero in præsenli controversia, rem ablatam neque innatura,
neque «equivalent! amplius existere ; secus enim daretur obligatio restituendi
ex re accepta, quæ in materia gravi gravis est, etsi nulla præcesseril culpa.

583. Dico I. Ex culpa veniali, ob defectum sufficientis adverlentiæ, vel
deliberationis plenæ, non oritur obligatio gravis reparandi damnum grave
totum, vel partem ejus notabilem. Est communissima Theologorum.
Prob I. Negative; quia nullo ex fundamento tam gravis obligatio natu­
ralis potest sufficienter ostendi : non ex re accepta ; supponitur enim hic ex
ante dictis, rem alienam nec in natura , nec æquivalenti existere : non ei
injusta acceptione; actus enim injnstitiæ imperfectus, qualis est præsens,
fundare non potest obligationem restituendi perfectam, ut restituatur
damnum grave totum , vel ejus pars notabilis; sicut ubi nulla est formalis
injustitia, nulla plane est obligatio naturalis restituendi quidquam, quantumcumque damnum fuerit. Sed confirmatur hoc et
Prob. II. Positive : obligatio gravis reparandi damnum, juxta gravita­
tem suam non plene voluntarium , non est conformis æquitati naturali :
1°. enim talis obligatio non potest a natura intendi ut pœna ; quia hæc non
esset proportionata, sed excessiva; 2°. nec potest intendi ut medium ad
coercendos homines a similibus damniticationibns; id enim frustra fieret,
quia per actus ejusmodi indeliberalos neque ad delictum ipsum , neque ad
obligationem delicto annexam satis advertimus.
Prob. III. Non potest, nec debet præsumi, quod natura induxerit obliga­
tionem , in quam homines non essent consensuri, si antecedenter ad omnem
eventum particularem, eorum fuisset requisitus consensus; atqui non
potest præsumi, quod fuissent consensuri in hanc obligationem, de qua
agimus. Maj. patet inde; quia obligatio naturalis datur ad id, quod antece­
denter ad omnem eventum magis conducit ad felicitatem generis humani,
aut prudenter est magis optabile. Min. inde constat; quia culpa venialis,
ex defectu advertentiæ vel deliberationis talis, est malum vix moraliter
evitabile, et quivis posset prudenter formidare, ne a se, et forte frequenter
committatur; qua admissa utique nollet tam severe secum agi, se obli­
gari ad restituendum vel damnum totum, vel notabilem ejus partem, quæ
subinde esse posset tanta, ut spoliandus esset bonis omnibus. Deinde hæc
obligatio deterreret homines ab adeundis officiis publicis, quod non parum
obesset bono publico.
584. Dico II. Ex tali culpa veniali nequidem oritur obligatio levis ad
compensandum damnum grave totum , vel ejus partem notabilem. Sequi­
tur ex Conci, præe.
Prob. Quia etiam hæc obligatio esset nimium gravis, si præsertim dam­
num grave esset ; neque esset proportionata delicto ob imperfectionem actus
non plane voluntario, sed imperfecto: sed neque multum prodesset læso;
quia vix eam homines implerent, nec deberent subire difficultates easdem,
ac si daretur obligatio ; unde sequeretur, quod talis non restituens maneret
in statu perpetuo peccati venialis, nec ab eo liberari posset, nisi damnum

DE HEST1TUTI0NE.

39?

totum, vel ejus notabilem partem, quæ sæpc plura, imo centena millia
conficit, non restitueret ; quod est absurdum.

Î585. Dico III. Ncc datur per se loquendo obligatio naturalis gravis compon­
endi damnum grave datum per culpam quidem theologicam deliberatam,
<ed tantum venialem ob ignorantiam, vel inadvertcntiam ad gravitatem
formalem, etsi gravitas materialis et objectiva sit cognita.
Ratio esi 1°. quia et hæc obligatio gravis non potest sufficienter ostendi,
ergo neque imponi debet. 2°. Si daretur hæc obligatio, ergo vel ex re ac­
cepta, vel injusta acceptione; sed neutrum dici potest: non primum; quia
res neque formaliter, neque æquivalentcr supponitur amplius existere : non
secundum; quia, ut supra dictum, obligatio gravis reparandi damnum
grave, ut sit proportionata, exigit culpam gravem; at hic tantum culpa
levis intervenit ; ergo , sicut ubi nulla intervenit culpa, nulla potest esse
naturalis obligatio ; sic neque potest esse obligatio gravis, ubi culpa gravis
non intervenit. Unde et
Conf. Sicut non oritur gravis obligatio 'naturalis cx peccato levi, si non
advertatur ad gravitatem objeclivam , aut materialem damni ; ita non oritur
obligatio gravis cx peccato levi, quando ad gravitatem formalem non adver­
titur.
086. Obj. 1. contra Conci. lam. el-2sm. Advertentia sufficiens ad veniale re­
spicit totum damnum ; ergo totum est restituendum. Ac certe postulat
aequitas naturalis, ut damnum potius ferat nocens, quam innocens.
II. Totum damnum ex alterius culpa accidit; ergo totum debet reparari.
Item, onus restitutionis sequitur damnum illatum : sed hoc est grave; ergo.
III. Gulpæ veniali non est improportionata pœna gravis ; ergo nec obli­
gatio gravis restituendi. Prob. Ant. Sic enim pœna purgatorii gravis est, ct
lamen pro culpa veniali infligitur : excommunicatio minor, quam quis in­
currit , qui communicat in civilibus cum excommunicato non tolerato, qua­
que quis privatur Sacramentorum usu, gravitate suum delictum superat ;
imo ipsa mors ob veniale juste infligitur teste S. Scriptura.
IV. Si non posset gravis pœna infligi pro culpa veniali, injusta foret cele­
berrima lex Aquilia, quæ tamen delinquentes ejusmodi pœnæ etiam gravi
subjicit.
F. Sicut obligatio promissionis oritur ex voluntate promittentis; illius
autem gravitas vel levitas, ex gravitate vellevitate rei promissæ; ita obli­
gatio restitutionis oritur cx actu injusto ; ejus autem gravitas vel levitas, ex
gravitate vel levitate materis.
VI. Dari potest obligatio levis ad rem gravem ex lege positiva, contractu,
voto; ergo etiam dari potest saltem levis obligatio naturalis ad reparandum
damnum grave.
Ad inm. R. D. latn. p. Respicit damnum totum, sed admodum imperfecte
C. perfecte, ut plene voluntarium .V. Respicit illud semideliberate ; cumque
noxæ facile cuivis subrepant, ut ægrc admodum sint evitabiles, dainniflcatio talis se fere habet ul casus fortuitus, plus de hoc, quam dc volunta­
rio participans.
,14 2*®. p. R. D. Si nocens plene deliberate damnum dederit C. secus .V.

398

DE justitia commutativa.

Cum enim ejusmodi actus etiam probis el timoratis facile subrepant, anlecedenter ad omnem eventum quisque voluisset esse liber tam gravi obliga­
tione, ob quam ex inadvertentia aliqua, licet leviter culpabili,esset aliquando
omnibus spoliandus bonis ; ideo hæc obligatio etiam ipsi læso ante omnem
casum non esset optabilis, cum ipsi facile idem accidere posset.
Ad 2um. R. D. 1*®. p. Accidit ex alterius culpa grav iter injuriosa A'. leviter,
semideliberale C.
Ad 2*®. p. R. D. Onus restitutionis ratione rei accept®., quantum hæcvd
formaliler, vel æquivalcnler adhuc exislit C. ratione injusl® acceptionis,
juxta superius dicta .V.
Ad 3“®. R. 5. Ant. Ad prob. R. 1°. Probas nimium, posse semperobfur­
tum unius oboli hominem suspendi ; nam hæc poena adhuc minor est pœna
purgatorii.
R. 2°. .V. paritates: Quoad P®. Pœna purgatorii non est gravis pro foro
justitiae vindicativ® Dei, in quo sola pœna inferni gravis est; est tamen
pœna purgatorii gravis respective ad pœnas pro foro Rei public® humans:
sed hoc mirum esse nou debet ; quia pro foro justitiæ vindicativ® Dei atten­
ditur culpa venialis, ut est malum quoddam morale, offensa majestatis
divinæ; in foro autem naturæ, ut est læsio alterius juris, scilicet hominis,
cujus persona tanta non est, ut propter læsioncm levissimam debeat natura
imponere obligationem tam gravem, non proportionalemculpæ, nec con­
venientem human® fragilitati.
Quoad 2*®. Excommunicatio minor non est pœna absolute gravis, cum
quis ea facile, si velit, possit absolvi ; sed tantum secundum quid gravior.
Quoad 3*®. Quando Deus punivit peccatum veniale morte temporali, vin­
dicavit illo pro foro justitiæ divinæ, ut est malum morale, et ollcnsa
sunimæ majestatis divinæ ; in qua acceptione utique graviorem meretur
pœnam, quam ut est læsivum humani juris.
Ad 4nm. R. .V. seq. Quia non infligit illam pœnam absolute sine omni
alio respectu ; sed in ordine ad consequendum finem aliquem, diligentiam
civium ad præcavendas darnnificationes, etc., in bonum Rei public®; ila
etiam ex simili fine lex præscriptionis privat alium dominio. Sic etiam ad
servandam disciplinam militarem furta minora militum sunt aliquando
gravius punibilia, quam sunt ex natura sua, vel in hominibus aliis. Sed
de lege Aquilia plura Art. seq.
Ad S0®. R. Vel voluntas promittentis fuit cum plena et perfecta adver­
tentia, vel non : si primum, habetur hoc ipso disparitas, cum in nostro casu
deesse supponatur talis advertentia : si alterum, nec hic erit obligatio gra­
vis præstandi promissum; indeque magis confirmatur nostra Conclusio.
.Id 6°®. R. Disparitas est. Obligatio naturalis est universalis ac neces­
saria, idcoque semper proportionate culpæ; altera vero ex. lege positiva,
volo, contractu, est dependens a libera voluntate hominum , ui, sicut
possunt omnem obligationem aliquid restituendi excludere, sic, si ila
velint, se obligare solum leviter.
Si demum contendas : igitur saltem erit obligatio ad restitutionem pro­
portionatam culpæ levi, sive partem damni leviorem respondentem culpæ.
R. Probabilius negative; 1 °, enim cum culpæ ejusmodi ob inconsideran­
tiam semideliberalæ sint (aliud est de plene deliberatis) humini vix evita-

DE RESTITUTIONE.

309

biles, damna inde orta quasi fortuita censentur, ut dominus non possit esse
rationabiliter invitus, si nihil restituatur, cum ct ipse nolit exigi compen­
sationem damni sic a se illati. 2°. Obligatio restituendi colligi debet ex
mutuo hominum consensu , quem daturi essent pro servanda pace mutua
elsocietate, si ante omnem eventum interrogarentur ; at, non consentirent
in hanc obligationem , cum damna ejusmodi sint pene fortuita, facile a
quovis causari possint, et alias nimiis homines anxietatibus exponerentur,
cum sciri vix possit, quid sit restituendum, consequenter durius sitita
obligari, quam damnum fere fortuito illatum tolerare sine reparatione.
587. Obj. I. contra Concl3au‘. Natura si obligat, semper obligat juxta capa­
citatem materiæ ; alias enim nullum habebitur fundamentum statuendi re­
gulam obligationis naturalis gravis, quia nullum aliud assignari potest ; ergo
obligatio naturalis restituendi non debet mensurari præcise a culpa secun­
dum se speciata , sed ut respicit damnum : sic, ut culpa equidem sit radix,
quantitas vero damni illati restitutionis mensura sit.
II. Qui alteri damnum intulit leve, non nisi leviter obligatur, etsi invin­
cibiliter putarit, se peccare graviter , ac a se grave damnum inferri ; igitur
pariter, qui alteri intulit damnum grave, obligabitur graviter, etsi putarit,
se tantum peccare leviter.
///. Qui per plures culpas theologicas veniales successive alteri infert grave
damnum, tenetur ex obligatione gravi, compensare damnum totum; etsi
non cognoverit gravitatem formalem, modo objectivant cognoverit; ergo a
pari. Prob. .-int. 1°. quia Innocentius XI. damnavit hanc propositionem or­
dine 38. Non tenetur quis sub poena peccati mortalis restituere, quod abla­
tum est per pauca furta, quantumcumque magna sit summa totalis ; ergo,
i. Quia ex qualibet damniticatione levi deliberata nascitur obligatio levis
reparandi damnum leve; ergo ex omnibus simul sumptis nascitur obligatio
reparandi damnum totum: sed hæc obligatio debet esse gravis, quia est ad
materiam gravem ; ergo. 3°. Qui per iteratas vices quantitatem levem sumit
mutuam, tandem contrahit obligationem gravem restituendi summam
totam; ergo etiam qui per iteratas vices leve damnum intulit.
.Id Γ®. R. 1). Ant. Natura obligat juxta capacitatem materiæ per se lo­
quendo, in quantum materia formaliler induit in radicem restituendi C.
secus iV. Sic D. Cons. Natura obligat juxta capacitatem materiæ, non juxta
hanc speciatam secundum se; alias obligaretur graviter, qui sine omni
culpa grave damnum intulit ; sed quatenus materia influit in restitutionis
radicem formaliter : sicque, et non aliter, est regula discernendi obligationem
gravem, ct levem. At sola quantitas materialis damni cognita non induit
in culpam , ut est in se ex parte objecti ; sed sicut non gravificat culpam in
conscientia, sic neque producit restituendi obligationem gravem.
,k/2nm. R. N. Cons. Quia neutrum seorsini sufficit ad inducendam obli­
gationem gravem, sed hæc ex duobus conjunclim nascitur, materia gravi,
et culpa gravi. Unde contra adversarios sic inverto argumentum : culpa
gravis non producit obligationem gravem, quando materia levis est; ergo
etiam materia gravis non producit obligationem gravem, si culpa lanium
levis sit.
Ad 3uro. R. N. Ant. Sequitur responsio ex Conci. HI. cum sil par ulro-

400

bique ratio ; parum enim refert, sive gravitas damni objectiva cognoscatur
simul lota in una acceptione, sive in pluribus successive, si in neutraacce­
ptione cognoscatur formalis gravitas.
Ad prob. 1. R. 1°. Cons. Quia, etiam praescindendo a quaestione el contro­
versia præsenli, adhuc recte damnata est dicta propositio; quia universa­
liter ait, non esse obligationem restituendi sub pœna peccati mortalis,
quod ablatum est per plura furta minora, velut 1°. si antequam committeret furtum ultimum parvum, adverterit, se peccare graviter perveniendo
ad summam gravem. 2°. Si damnificator habuerit animum successive per
furta minora perveniendi ad summam gravem ; sic enim gravitatem forma­
lem ignorasse dici non potest. 3°. Quando res per furta parva ablatæ adhuc
extant apud furem vel formaliter, vel in (equivalent!. Igitur sententia no­
stra non infertur ex cit. propositione damnata. Quare etiam
R. 2°. D. Cons. Ergo datur ea obligatio aliquando , ut in recensitis modo
casibus C. semper, etiam quando ignorata fuit gravitas formalis &
Neque dicas : Nullus Theologus tradiderat, non esse obligationem gra­
vem, etsi in ultimo furto parvo advertat fur, se complere summam gravem;
vel etsi res successive ablatæ extent adhuc âpud furem ; ergo propositio a
Lovaniensibus delata fuit in sensu nostro, in coque damnata. Nam
R. 1°. A’. J. Primum , non dari obligationem gravem , etsi in furto ultimo
advertatur gravitas formalis, satis multi docuerant, teste Carden. in Crisi
ad hanc prop, ac varios refert Moja Tract. VL Disp. IV. q. 4. Alterum ex
priore inferebat Verarducius, et cum eo plures; absolute ita asserebat Hier,
de Angesto Cap. VI. Moral.
R. 2°. N. et Cons. Cum enim propositio, ut jacet, vario in sensu accipi
possit, non sequitur, in nostro determinate seusu vel delatam; minus,
damnatam fuisse.
Adprob. 2. R. D. scq. Ergo ex singulis simul sumptis nascitur obligatio
gravis, si fuerit cognita etiam gravitas formalis C. secus .V. In nostro casu
æque parum plures obligationes leves possunt coalescere in unam gravem,
quam plura peccata levia in unum mortale.
Ad prob. 3. R. Equidem inde gravis contrahitur tandem obligatio; at non
ea ex ratione, quod plures obligationes leves ex natura sua tandem coale­
scant in unam gravem ; sed ex contractu mutui, quo homines ita solent
inter sc convenire, ut crescente materia crescat obligatio, etsi mutuum
petatur interruptis moraliter vicibus; hinc quantitates singulas unam de­
mum in summam computant.

ARTICULUS IV.
ΑΧ ET QUANDO EX CULPA MERE JURIDICA, VEL QUASI CULPA ORIATUR OBLIGATIO

RESTITUENDI TAM EXTRA , QUAM INTRA MATERIAM CONTRACTUUM ?

588. Prœmitto. Culpa juridica est omissio diligentiae requisite a legibus
ad praecavendum alterius damnum. Varias ejus species vid. in Diss. V.
Art. VI. n. 504. Procedit vero præsens quæstio de culpa mere juridica, hoc
est, quæ culpam simul theologicam admixtam non habet; ac quidem pro
foru theologico, sive interno conscientia*. utrum pro eo detur obligatiore-

stiliicndi ante sententiam judicis damnum ex culpa mere juridica, aut
quasi culpa datum. Est vero quasi culpa, quæ facto per se licito, sed male
applicato, proinde sine dolo, committitur vel a nobis ipsis, vel ab aliis,
quorum tamen culpa nobis imputatur ob relationem specialem superiorilatis in illuni, a quo commissa est; cujus exempla paulo post dabimus.
Occasionem vero controversial leges civiles dederunt, quæ compelli jubent
ad id genus damni resarciendum, et coerceri aliquando pœna, qui deli­
querit, ut lex Aquilia, leges, sic dictæ , noxales.
589. Lex Aquilia (sic appellata a Tribuno plebis Aquilio) tria olimcon­
tinebat capita, e quibus duntaxat primum et tertium supersunt; secun­
dum enim jam Justiniani tempore ab usu recessit, §. 12. Inst. de leg. Aquil.
In priore capite equidem juxta pr. ff. ad L. Aquil. cavetur, ul, qui servum
serram ce, alienum alienamoe, quadrupedem.ee pecudem (id est, non qualemcumque quadrupedem, sed animal, quod gregatim pascitur, §. 1. Inst. h. t.
ut equi, muli, oves, capræ, etc.) injuria occidisset, quanto id eo anno
plurimi fuerit, tantum ces dare domino damnas esset. At si Imperatorem in
hislit. ad L. Aquil. audimus, ad idem caput hi duo casus pertinent : Primus, si
arborem putando prætereunlem servum occideris, ramo cadente prope viam,
nec salis mature proclamaveris (idem hodie extenditur ad refectores tecto­
rum) culpae reus eris, et praestare debebis damnum. Secundus, si medicus
curam servi suscipiens dereliquerit curationem, et servus ideo mortuus
fuerit; vel si imperite secuerit, aut medicamentum dederit ; quod idem
univei-saliler statuitur in Constit. crimen. Caroli F. art. 134. Sed, attenta
consuetudine, raro culpa medici vocatur in judicium, quia, ut dicitur,
errata medicorum terra occultat; beneficia autem sol illustrat. Tertio autem
capite cavetur, ut cœterarum rerum (quocumque modo damnum datum
fuerit) prœter hominem et pecudem occisos, si quid alteri damnum faxit,
quod usserit, fregerit, etc. quanti ea res fuerit in diebus 30. proximis, tan­
tum œs domino dare, damnas esset. L. 27. §. 5. IT. ad L. Aquil.
590. Casus vero, in quibus ex quasi culpa leges nos condemnari jubent ad
reparandum damnum, recenset Imper. Inst. L. VI. Velut 1 °. Judex per
imprudentiam male judicando litem faciens suam, in quantum Prælori
videbitur, condemnandus est. 2°. Cum quid ex ædihus nostris dejectum, vel
effusum fuerit, unde transeunti damnum datum , quin aliquo signo prius
moneretur, si quis domesticorum auctor fuerit, ignoretur; vel si solvendo
non sit, paterfamilias non solum obligatur ad reparandum damnum ; sed et
contra cum dupli, quantum damni datum est, constituta est actio. 3°. Simi­
liter si damnum datum est in caupona, vel navi, vel stabulo, contra exer­
citorem , sive eum, ad quem quaestus quotidianus perlinet, in factum actio
competit, Inst. de Oblig. quæ quasi ex delict. 4°. Si animal alias natura
mansuetum sua sponte, feritate, vel pavore prætcr naturam sui generis
pauperiem fecerit, hoc est, alterius animal occiderit, vel vulneraverit, com­
petit læso contra dominum animalis laedentis actio de pauperie, ul vel dam­
num reparet, vel animal noxæ dedat, hoc est, transferat in dominium læsi,
Inst, si quadrup. paup. Idem est, si servus tuus damnum dederit. Inst, de
noxal. Act.
III. p.

V

401

bE restitutione.

DE JUSTITIA COMMUTATI VA.

46

m. justitia lommctaiiva.

591. Dico I. Aeque de jure naturæ, neque de jure positivo datur obligatio
reparandi damnum, ante sententiam judicis datum ex culpa mere juridica,
aut quasi culpa.
Prob. P. pars. Si daretur hæc obligatio, ergo vel ex re accepta, ve!
injusta acceptione ; non enim datur alia radix obligationis naturalis; sedex
neutra datur ista obligatio : non cx priore ; quia supponitur , rem neque in
se, neque in æquivalenti apud damnificatorem exislerc : non eliam ex pos­
teriore; quia damnum fuit sine omni culpa theologica, sive peccato inju­
stitiae; ubi vero nulla est contra jus naturæ culpa in conscientia, nec jus
naturæ obligare potest in conscientia, juxta dicta n. 575. Deinde si juxta
dicta Art. præced. nequidem culpa theologica levis , præsertim semidcliberata inducat obligationem gravem, si damnum illatum grave fuerit, hoc
reparandi ; quanto minus culpa mere juridica, vel quasi culpa?
Prob.
pars. Nam 1®. lex Aquilia, aliæque, quantum quidem ad exces­
sum ad quem obligari et condemnari supra quantitatem damni volunt, mere
poenales sunt, ipso asserente Imp. §. 9. Inst. de leg. Aquil. : Qua ratione credi­
tum est, pcenalem esse hujus legis actionem, quia non solum tanti quisque
obligatur, quantum dainni dederit, sed aliquando longe pluris. Ideoque con­
stat in hæredem eam actionem non transire, quæ transitura fuisset, si ultra
damnum nunquam lis cestimaretur : atqui regula est, omnium Doctorum el
proborum firmata usu, ad pcenam subeundam per se loquendo non esse
obligationem in conscientia ante sententiam judicis, nisi ipso facto incur­
renda dicatur, ut subinde pœnæ Ecclesiastic®.
2°. Neque lex Aquilia, neque aliæ intendunt obligare in conscientia ante
sententiam ; plerumque enim eos loquendi modos adhibent, qui sententiam
ante ferendam supponunt. Sic L. 2. C. de Leg. Aquil. ait Imper. Ut id dam­
num sarciatur, competentis judicis auctoritate consequeris... ejusdem judicis
cura impetrabis. Sic §. 5. Inst. Si quadrup. pauper. Quod bonum et œquum
judici videbitur, tanti dominus condemnetur, ait Jcstiman. L. I. pr. ff. de his,
qüieffud. veldejec. promittit Prætor,se judicium daturum... quantum œquum
judici visum fuerit, tanti judicium daturum. Item L. 5. §. 6. ff. eod. Adde,
nec leges illas eo in rigore, ut obligent ante sententiam, receptas esse ; ut cx
usu et praxi Doctorum et proborum colligitur, eas illo in rigore non observan­
tium. Et vero cum leges illæeo tendant, ut civium diligentiam acuant in prae­
cavendis damnis, id sufficienter obtinent, dando actionem læso injudicio, ut
ad reparandum sibi damnum compellatur lædens per sententiam judicis,
postquam erit etiam obligatio reparandi in conscientia, ut infra dicetur.

592. Dico II. Neque datur, perse loquendo, obligatio in conscientia
ante sententiam judicis reparandi damnum ex culpa mere juridica datum
inter contrahentes , vel materia contractuum.
Prob. Iisdem fere rationibus, quibus prior Conclusio. Nam 1°. hæc obli­
gatio æque parum ex re accepta , vel injusta acceptione , sive jure naturæ
erui potest. 2°. Nulla quoque lex positiva afferri potest, qnæ hanc obliga­
tionem in conscientia sufficienter exprimeret ; ergo nec imponi debet.
3°. Nec ex consensu aliquo tacito contrahentium ea obligatio colligi potest;
quia hic consensus tacitus sine fundamento asseritur.

403

DE RESTITUTIONE
Di\i :

Persc loquendo,

si enim

secluso scilicet speciali pacto;

contrahentes

re speciali conventione obligassent ad præslandam etiam culpam mere juri­

dicam qualemeninque ,
reparandum ejusmodi

dubie

haud

tunc

erit

pacta

damnum, cum

pariant obligationem naturalem. Quin

ita

in

obligatio

conscientia

ad

generaliter alias de re honesta

se obligare possunt

præslan-

ad

iliiiii eliam casum fortuitum.

Dico III.

593.

Probabilius tamen est,

dari utrobique obligationem etiam

in conscientia, reparandi tale damnum post sententiam judicis. Ita commu­

nior cum

Molina , Lessio

,

auctorum sententia,

Rebell. Haunold.

contra

et

quosdam alios.

Prob.

rationabiles

ac justæi

spectantes bonum publicum ; intendunt enim acuere diligentiam

civium ad

Lex

Aquilia et

ne

damna,

praecavenda

neque

animalibus;

leges

noxales

inferatur aliis

damnum

nituntur

prorsus

sunt

aliqua

vel

se, vel

a

a

suis, vel

præsumptione falsa culpæ theologicae;
leges lata, nullaque

ergo et justa erit sententia juxta has

nitetur praesum­

ptione falsa : atqui sententia justa in conscientia obligat ; jus enim naturale

exigit, ut pareatur superiori
El vero

nisi

hæc

daretur

vel

judici juste et secundum leges

obligatio

leges obtinerent sufficienter suum
auctoritas judicum,

damni omitteret ;

cum

damnificans

nec

ct

efficax

esset

etiam post sententiam reparationem

recluderetur janua litibus novis, ac

Obj. I. contra Conci.

sunt pro foro externo;

et

Pm.

etiam justa pro foro interno : sed

2am.

lex Aquilia

ergo eliam

leges cæteræ noxales; sed

in factum,

actionem

ex

confusionibus.

pro foro externo est

et cæteræ leges

pro interno,

tam prior,

justa

Lex

/.

firmatur inde, quod quidem lex Aquilia non sit
concedant

firma

satis

neque

vel si compelleretur a judice vi, posset uti remedio com­

pensationis tacitæ, unde

591.

finem,

conscientia,

in

parendi judici

imperanti.

pro

noxales

eoque obligabunt.

justto

Con­

mere pœnalis, ac adhuc minus

quam aliæ sunt rei persecutoriæ,

quo scilicet

damnum

alteri

cum

secutum;

ergo et in conscientia obligant.

II.

Conformius est æquitati naturali, ut damnum potius ferat is, qui hoc

voluntarie dedit, quam alter,

diligentiam

III.

qui

id

innocenter passus est:

a legibus requisitam, voluntarie damnum

Jus canonicum

qui omisit

dedit; ergo.

ipsum ad reparationem damni ex mera culpa juridica

dati obligat: at hoc jus forum internum respicit.

cap. fin. dc injur, el damno dato,
rare damnum, quod

sed

cx

Prob. maj.Nam Gregorius IX;

interrogatus a quodam ,

ignorantia dedit, respondit

:

an

teneatur repa­

culpa

si

tua

datum

aut
haec imperitia tua, sive negligentia evenerunt, jure super his satisfacere te
oportet; ergo est obligatio pro foro conscientiæ reparandi tale damnum
ante sententiam; Pontifex enim non respondit judici, sed pœnitonti. Conf.
cx C. consuluisti. Caus. 2. Q. 5. ubi StepiiancsV. monet parentes, ul tenel­
est,

vel

injuria

los infantes non

irrogata;

seu

aliis

collocent sccum in

irrogantibus

uno lecto,

forte

ne qualibet

veniente suffocentur, vel opprimantur, unde ipsi homicidii

JiZ l"m.

obligat

C.

R.

I). Ant.

secus

.V.

In quantum

Leges

externo ante sententiam

lex

lata

vero, Aquilia cl

ad reparationem

pro

foro

noxales,

tulisti;

opem

negligentia
rei

inveniantur.

externo,

non

pro­

pro

obligant

eodem

pro

foro

damni culpa mere juridica dati,

i

I ·
f

4tH

de justitia commutati va.

ul constat ex lenoro Icguin iu prob. Coud, scd tantum dantheso aclioiicin
contra lædentem. ul judex hunc ad reparandum damnum condemnet. Hinc
obligant pro foro externo, ul 1°. lædens u judice ad instantiam lacii
citatus comparcat in judicio; 2°. ul condemnatus damnum resarciat; ct sic
etiam obligant pro foro conscientiæ.
Ad Conf. T. .1. .V. Cons. Quia permisso, quod non sint mere pœnalcs, si
legislator noluerit obligare ante sententiam , ante hanc nulla erit obligatio:
atqui ante sententiam noluit obligare; pleræquo enim leges supponunt fe­
rendam sententiam, ut e.\ allatis supra liquet. Quin etsi, cum legem ferret,
ante sententiam obligare voluisset, eo in rigore vel non reccplæ sunt, vei
abrogate contraria consuetudine.
Ad'inn. Η. T. Μ. A'. min. Etsi talis voluntarie omittat, ex quo damuuin
sequitur; si tamen connexionem damni non cognoscat, vel non advertat, se
hic cl nuncobligalum ad majorem habendam providentiam, damnum ipsum
voluntarium non est, ut dictum Articulis superioribus. t
Ad'3"M. R. .V. .1. Ad prob. N. Cons. Pontifex enim non loquitur de culpa
mere juridica, aut ignorantia vel imperitia qualicumque,.sed vincibili ac
theologice culpabili, ac proinde de culpa theologica; subdit enim : nccignorant ia tc excusat, si scire debuisti.
Ad Conf. Eadem est responsio ; cum enim iu tali casu semper sil pericu­
lum, ne tenelli infantes opprimantur, negligentia ea est conjuncta cum
culpa theologica ; undecl in quibusdam Dioecesibus casus ille reservatus est,
ut quidem refertur de Salisburgensi et Basilecnsi.

595. Obj. II. coni. Conci. 111. 1°. Lex Aquilia, aliœquc noxales leges fun­
dantur in præsumptione culpæ thcologicæ; ergo, dum hæc non subest, ne­
quidem, mediante sententia judicis, obligant in conscientia; quia præsumplio cedit veritati, el tam leges quam sententia nituntur supposito falso.
Prob. Ant. Nam lex Aquilia quidem loquitur dc damno injuria dato, juxla
pr. Inst. et L. 3. ff. ad L. Aquil. injuria vero importat culpam theologicam,
beinde lege Aquilia non tenentur infantes, furiosi, amentes, quia scilicet
culpæ thcologicæ et talis dandæ injuriæ incapaces sunt.
2e. Damnum sine culpa theologica datum se habet ut casus fortuitus : at
nec lex Aquilia, nec leges aliæconcedunt actionem damnificato per casum
fortuitum; ergo vel fundantur in præsumptione culpæ thcologicæ, vel,
etsi hoc non, tamen nec post sententiam obligare quempiam possunt in
conscientia.
3°. Jus naturale deobligat damnificantes ex culpa mere juridica ; ergo per
sententiam judicis in conscientia saltem obligari non possunt.
4”. Sententia judicis non est majoris cfficaciæ, quam leges ipsæ; judicis
enim est declarare jus, non jus novum condere : atqui lex Aquilia el leges
noxales in conscientia non obligant; ergo.
5°. Si judex possit condemnare ob culpam mere juridicam ; ergo vel so­
lum ob latam, vel etiam levem, ac levissimam : sed neutrum dici potest.
Prob. min. Nam primo non ob solam culpam latam, quia in L. 44. ff. ad L.
Aquil. etiam expressa fit mentio culpæ levissima; deinde si etiam condem­
nare posset ob culpam levem, ac levissimam, id nimis esset rigidum ; ergo.
Ad 1UB. R. .V. A. Ad prob. 1*B. D. Loquitur.de damno dato injuria, in

DE RESTITUTIONE,

405

«nsiipræcise theologico N. juridico saltem C. Injuria in sensu theologico
talpam theologicam importat, non vero semper in sensu juris ; definitur
piim injiiriij, L.
ff. ad L. Aquil.. Quod non jure factum est, hoc est con­
tra jus... Igitur injuriam hic damnum accipiemus culpa datum , etiam ab eo
(N. B.) (pii nocere noluit. Igitur injuria in sensu juris abstrahit a culpa theo­
logica.
·
Ad.prob. 5i,n. R. Infantes vero, amentes furiosi, ideo lege Aquilia non
tenentur, non quia culpæ præcise thcologicæ , sed quia incapaces sunt diligentiæ ad præcavenda damna , adeoque et culpæ juridicæ.
JJ2,,n*. R. I). Damnum illud se habet ul casus fortuitus in æstimalionc
theologica, ul propterea non sit obligatio restituendi naturalis, ante senten­
tiam judicis C. in æstimalionc juris civilis N. Eliam culpa juridica oppo­
nitur casui, ut liquet ex §. 3. Inst.h. t. ubi dicitur, hac legenon teneri eum,
qui casu occidit, si modo ejus culpa nulla inveniatur : nam alioqui non mi­
nus ex dolo, (piain ex culpa quisque hac lege tenetur.
Ad 3"m. R. 1). A. Deobligat eos absolute , ac simpliciter jV. solum pro casu,
quo lex positiva, juste lata , eos non obligat C. Jus naturale cos non deobli­
gat pro omni eventu, quo scilicet talos justis de causis obligandos statuit.
Responsionis fundamentum aliquoties datum est. Vid. Diss. V. c. 2. n. 524.
Jd4a“. R. I). min. Diclæ leges non obligant in conscientia absolute
non obligant in conscientia sub conditione, si sententia judicis accesserit
•Y. Igitur sententia judicis non est cfficaciæ majoris, quam sint ipsæ leges’;
sed solum implet conditionem legum, qua posita, obligatio earum evadit
absoluta. Responsio colligitur ex tenore legum supra, et prob. Conci. HI.
Ad. uUB. R. Condemnare potest cl ob culpam latam, et ob levem ac le­
vissimam, sed diversimode; estque hic ordo : 1°. ul quis condemnetur ad
pœnam ordinariam corporis et infamia', nequitiem culpa lata sufficit; sed
requiritur dolus. Arg. L. 23. §. 2. ff. de. /Edilit. Edict. In coque judicio
culpa lata el dolus nonæquiparanlur ; sed solum quotiescumque ad restitu­
tionem rei, sive ad intéressé civile, vel pecuniarium agitur, L. 220. de
Γ. S. luncque unice culpa lata doli appellatione continetur, L. 1. §. 1. ff. Si
wens. fais. mod. dix. et aliis. 2°. Ul quis condemnetur ad reparationem
damni et pœnam legalem pecuniariam, ul pœnam dupli, aut quanti
plurimi intra eum annum, vel 30. dies, de qua cilatæ supra LL. culpa
lata exigitur. Et vero non satis proportionala alias poena videtur culpæ
levi, aut levissimæ, spectata conditione humana. Quin lex Aquilia,
aliœquc, quando ad pœnam simul damnificantem condemnari jubent,
plerumque de culpa lata loquuntur. 3°. Ul quis condemnetur ad solius re­
parationem damni, sufficit culpa levis, ac levissima; quod vult /,. 44. cit.
et fatentibus adversariis, sententia communior. Nec iniquum aut æquo
rigidius id esi, cum id publici boni causa ordinatum ad præcavenda damna;
atque æquius sil, ul damnum ferat is, cujus aliqua culpa illud accidit ,
quam ille, cujus res est, et nulla culpa. Deinde, si leges noxales etiam
sine culpa obligent, quin propterea injustæ aul æquo rigidiores sint ;
etiam non erit æquo rigidius, condemnare ad reparandum damnum ex
culpa juridica levi, ct levissima.
Neque dicas : Loces noxales non jubent repaiaii damnum totum, sed

MM

DE JUSTITIA COMMUTATI VA.

406
sunt, si

content®

servus,

animal

aut

tradatur;

nox®

etiam

idquG

in domini

Nam

arbitrio.

§. !i.
R.

noxales

leges

Quod

recto ita procedunt : at

vero

in

aliquid

dictis

culpa,

deducitur:

servo

alieno

sive

1°.

aliqua

passus

damni.

juridica,

damnum

hensa vel occidere,
reparavit damnum

quæ

datum

conscienti®

foro

pro

animalia

vel eis inferre damnum.

alteri culpa

occulta, quia solvit,

satione

potest

quod

juxta

mere

erat

conscientia;

de hoc actum,

sententiam,

tributa, collectas, præstationes

emptionem domus,

expresso tamen

L.

5.

singulis

inde

possit;

præcipue,

quis eo casu pr® aliis jure

sine

nec

quam

ut satisfacere

movetur

difficultate,

qnxstio,

prælationis gaudeat?

de hypotheca

re

extante præfertur.

adhuc

alteriusque rei adhuc extantis, in
ut res sua pecunia compa­

pacto,

meliorem

fecit.

Quia et hic ea ratione cre­

6°.

Pupillus,

cujus pecunia

L. Ί. ff. quib. pot. in pign. 1°. Qui pecunia sua quemdam
redemit ab hostibus, L. 2. C. de capt. et postlim. 8°. Fiscus in bonis a debi­
tore acquisitis post contractum cum fisco initum, L. 28. ff. de jur. Fisc. L.
C. C. de priv. Fise. 9°. Qui hypothecam habet publico instrumento muni·»
res empta

non raro, ut debitor plus debeat ac pluribus,

cum

in

C. qui pot. in pign.

ditorum omnium conditionem

Accidit

his etiam

in refectionem navis,

pignori esset,

rata sibi

V.

merito

periret,

5°. Qui crediderunt

QUO ORDINE, LOCO, QUIBUS EXPENSIS FACIENDA RESTITUTIO?

militiam emendam , si sibi

2°. Qui crediderunt ad

rum detrimento

non est, quod idem hic repetatur.

ARTICULUS

C. de Primip. Ac rursus
publicas, L. 1. C. in quib,
3.

salvam fecit totius pignoris causam, ne res omnium hypothecario­

nummis

satis, Diss. II. c. 4. toto ;

quantum

fiscus idem quoad

4.

Nov. 97. cap. 3. 3°. Uxor ejusque liberi ratione dolis nume­
ral®, Nov. cad. cap. 2. non
vero ratione paraphernalium, nec donationis
propter nuptias, L. 12. §. 2. C. qui polior in pign. 4°. Qui crediderunt ad
refectionem ædificii, L. 1. ff. in quib. caus. pign. Quia enim is rem suis

Quæri hic loci praeterea solet, quid restituere teneatur possessor tam borne,

malæ fidei ; at cum

C. in quib. caus.pign. L.

L.

prospexerint,

per hanc absoluta evasit.

quam

ff.

Fiscus in causa debitoris primipili ( quo

1°.

ad incitas redacti,

cans. pign.

compen­

obligatio enim,

ante

conditionata

45.

nomine hodie Præfectus annonce militaris, vel stipendiorum intelligi potest )

Qui post sententiam judicis

uti

liberorum. Λ.

hypothecarii rursus speciali juris praerogativa gau­

thecam habentibus hoc ordine :

nequit

agris depre­

in

suis

juridica, nequit

in

debebat

leges

2°.

aliena

eorum , quo­

vel

dentes,ita ut praeferri debeant aliis anteriorem similem, vel dissimilem hypo»

vel quasi

est,

L. ult.

bonorurn;

inventarii

2°. Iinpensæ fact® in funus debitoris ;

de relig. etsumpl. fun.
Secundo loco vocantur

igitur

praecedit;

ante sententiam judicis quievere sibi ipsi reparationem damni ex bonis alte­
rius; nec, etsi abigere possit,

Jit)'· delib,

d··

confectione

rum sepulturam curare debebat debitor, vehit uxoris ,

plus, reparationem

quadrupedo

C.

in

edictali,

judicio

igitur

culpa;

etiam

culpa alterius mere

Qui ex

vel

omni

culpa

altero

casu

liæ leges merito condemnant ad
Ex

sine

condemnent

ita

4()?

post
litem, sive in

sententiam relinquunt

restitutione.

DE

est,

tam, præfertur tempore prioribus, quorum hypotheca aut nulla, aut privata

est,

duntaxat scriptura munita

L.

C. qui pot. in pign.

11.

est,

Ratio

quod

scriptura privata facile fraudibus pateat, non æque scriptura publica : limi­

Dico I.

596.

tatur tamen, nisi scriptura privata habeat subscriptionem duorum, triumve

Si res

aliena

cata, commodata, deposita,
vendita,

res

item

apud

debitorem

furto

vendita, si

sublata,

pacto

Halio

speciali

uxoris,

dominium

hujus

ut

dos

sibi

nondum secuta sit,

res lo­
non

reser­

suo qua­

probatorum

hæc

dotis

alienis,

non

istarum

rerum

vendita? naturale

mansit

penes

penes

juris rcalis fortissima,

restituenda est.

uxorem; ergo

vi ejus domini

Deinde cum

istarum rerum

gium quodeumque aliorum creditorum.

Ex

cum

sine

traditione

his

rebus,

res cla­

cum

sit species

vincunt jus et privile­

sia pertinet, communitas religiosa, aliæque causa? pi®,

ditas, donatas, legatas;

ex

dominium

consuetudine

acquirant

huc etiam

Eccle­

quoad res sibi ven­

dominium.

L.

21.

C. de SS. Eccl.

prior non

quia

vincitur

■

Re aliena suo domino

restituta , creditores

commode

ad

cæteri,

attento

quinque

classes

ii

fraudis,

hypotheca

ab altera posteriore publico munita

prælationis

privilegio

Quoad

donati.

igitur

hos

nullo spe­

oblinent

sequentes

jure,

quæ est Λ. 54.

J. in

6.

tam in agendo, quam

cum aliis agat, et hypothecam

stricta

est, mensuranda

tamen contractus vel rei

§.

1.

Procedit

retentione tutus sil.

etiam

ab

hora,

tradita?, sed constituti

et ult. ff. qui pot. in pign.

prior tempore.

etiam

excipiendo ,

vindicet, eam præ aliis auferat;

con traque eum agatur, exceptione ac
temporis

qui prior est tempore, potior est

Quia, qui

data regula,

Hæcquc

etiam

pignoris,

si

hypotheca

ita

ut, si

si possideat,
prioritas

momento,

L. 11.

momento prior est,

vel

judicialis,

sive

praetoria ;

exceptio; ergo regula manet

quia

ex

nullo

pr. L.

non

12.

revera est

simplex

prior sit

veniunt , qui

ita sunt speciali juris privilegio muniti, nt iis

pr® omnibus caeleris satisfieri debeat:

suntque 1°. qui

mato,

lex

aliud

impensas fecerunt in

■

non

vult,

jure potest

ostendi

hæc

in possessione.

Neque dicas: L.l. C. de Pignorib. et Hypoth.

rediguntur.

Privo loco

periculum

hypothecarii simplices, sive

succedunt creditores

videtur hypothec® generali anteriori;
■

cessat

solum tacita, posterior expressa ; sive generalis, sive specialis sit; convcntia-

jure Romano, juxta diversa prælationis jura
f

casu,

Reguke generales : 1°. Creditor hypothecarius

lis,

Dico II.

quo

concedentes, et

non potest fieri solutio creditoribus aliis,sed,
huic

tempore

Tertio loco
ciali

met ad dominum,

597.

alias

testium ;

instrumento.

ante omnia restituenda.

est, quia dominium

dominium
ulpofe

natura,

parapherna

vant venditor usque ad solutionem , haec vero

que domino est

in

existât

quam

specialis posterior

praeferri

nam, ut constat ex casu a Glossa for­

quod

pignus

posterius

debeat

manere

408

DE JUSTITIA COMMUTATIVA.

salvum, si priori creditori habenti hypothecam generalem, ct etiam specialem
in alia re, quæ a tuo pignore distincta est, possit ex illa speciali debitum
plene solvi, ac proinde is non possit vi suae hypothec® generalis impedite
tuam specialem, quamvis hæc sit posterior. Ex hoc ipso autem potius fir­
matur regula ; sequitur enim, pignus tuum tibi salvum non fore, si alteri ex
speciali illa hypotheca non possit solvi plene debitum.
2°. In dubio, quis prior posteriorve sit; vel si duobus in solidum oppignorata res eadem, melior erit conditio possidentis per L. 16. §. 8. ff. de pign.
3°. Si pluribus res fuerit oppignorata pro partibus, prorata in possessione
concurrent. Ibid.
Quarto loco subintrant creditores chirographarii instructi personali privi­
legio ratione causa», vel debiti, quales sunt 1°. Respublica ( intellige non
supremam, sed inferiorem, ut civitatem Principi subjectam) vel Ecclesia
creditrix, L. 38. §. 1. ff. de reb. and. Jud. possid. L. 23. C. de SS. Eccles.
2°. Sponsa de futuro in bonis sponsi ratione dolis jam traditæ non secuto ma­
trimonio, £.9. C.quipol. in pign. juncta Glossa. 3®. Qui ad rem aliam, quam
domum emendam credidit, sine accepto jure pignoris , L. 26. 34. ff. dereb.
auth. Jud. poss. 4°. Deponens apud nummularium, si fœnns non exegerit
( nam fœnns exigentes pro mutuantibus habentur, et sic communem cum
chirographariis aliis locum obtinent ) si pecunia deposita adhuc extet, illam
vindicat; si non extet, tamen potiores sunt chirographariis aliis. 5°. Is, qui
ex creditoribus vigilantior pro se fuit, ita ul sententiam ct exeeutionem pro
se obtineret, antequam bona debitoris ex edicto coeperunt possideri; L. 19.
ff. de re Jud.
Porro in his non tenet data superius regula pro hypothecariis : qui prior
tempore, potior est jure, per expressam L. 32. de reb. auctor. Jud. possid.
ubi : privilegia (loquitur vero de creditoribus personale privilegium haben­
tibus, ut Glossa obsonat) non ex tempore œslimanlur, sed ex causa, et si
ejusdem tituli fuerint, concurrunt, scilicet pro rata, licet diversitates tem­
poris in his fuerint.
Quinto loco veniunt chirographarii simplices nullo muniti privilegio, sic
tamen , ut qui tales ex titulo oneroso sunt, praeferantur adhuc iis, qui tales
sunt ex titulo mere gratuito. Nec in his prior tempore potior jure est.
Concurrunt vero pro rata ; sic ut, si bona debitoris suffecerint pro credi­
toribus quarto loco positis, sed non ita amplius sufficiant pro chirogra­
phariis simplicibus, hi ex debitoris bonis residuis pro rata consequuntur
suum debitum juxta proportionem geometricam , £. 6. C. de bon. a uct.
Jud. possid. Sit exemplum : si, postquam omnibus creditoribus anterioribus
satisfactum, adhuc supersint floreni 200. sed praetendantur 400. a chirogra­
phariis simplicibus Iribus, vel quatuor, cuilibet pro tloreno uno cedit dimi­
dius , ac ad singulos florenos, non creditores respicitur: unde qui poterit
pnelendere 100. accipiet 30. qui 20. obtinebit 10. sicque porro. Quod si vero
etiam his plene satisfactum esset ex bonis debitoris, demum succedet fiscus
ratione mulctœ ex delicto débita?, L. 17. 37. ff. de Jur. Fise.
Dixi supra: attento jure Romano; attentis enim moribus ad classem primam
passim perlinent etiam medici, chirurgi . pharmacopolae, et similes submi­
nistrantes necessaria in ultima infirmitate, ex qua decessit debitor, ejusve
uxor, aut liberi ; tum quibus debetur merces . ut sunt famuli, aliiqueoffi-

DE RESTITUTIONE.

409

dales domestici special Iler pro mercede conducti. Ad quartam classem cum
Republica creditrice pari privilegio spectant Ecclcsiæ, ac quidquid rationem
caiisæ piæ habet. At nihilominus

598.Qu.eres I. Ad quam classem usuræ perlinent, si quæ honeste de­
beantur?
R. Ratione usurarum eumdem locum obtinere creditores , quem oblinçnt
ratione sortis, per claram L. 18. [f. qui pot. in pign.
599. Quæhes II. An et quando creditor posterior succedat in locpm
prioris?
R. Successio ea, vel jus offerendi locum duntaxat habet in sequentibus
casibus, 1°. si creditori solveris eo pacto, ul in ejus locum succedas, L. 1. C.
de his, qui in prior, creditor, loc. succ. 2°. si pignus emeris a debitore ea
conventione, ut pretium ad priorem creditorem perveniret, et reipsa per­
venerit, L. penult, eod.

G00. Qc.eres III. Si debitor solvit posteriori creditori, non ex judicis sen­
tentia, sed sponte sua ; possuntne priores creditores habentes jus praelationis,
a creditore illo posteriore solutum repetere?
R. Probabilius possunt, si sint hypothecarii per textum clarum, et legibus
aliis posteriorem, L. ult §. 6. C. de Jur. delib. Secus est, si creditores prio­
res fuerint tantum personales, non hypothecarii, perL. G. /f. quæ in fraud,
credit.
G01. Dico 111. Quoad circumstantiam loci, expensarum, triplex est adhi­
benda distinctio ; vel enim fieri debet a possessore bonæ fidei titulo rei
accepte, vel ex delicto aut injusta acceptione, vel ex contractu.
Si restitutio facienda a possessore bonæ fidei obligato ex re accepta ; satis­
facit, si restituat in loco, in quo res est ; nisi huic, utpote absenti, mittenda
esset, quo casu id domini fieri sumptibus debet; cum possessor bonæ fidei
ad nihil, nisi rem acceptam , teneatur, ac de cætero ipse manere indemnis
debeat. Quod si dominus mitti nolit, vel res ob levitatem suam expensas non
mereatur, asservanda erit in loco, quem dominus voluerit.
Si ex delicto, hoc est, injusta acceptione fieri debeat restitutio; fleri debet
eo in loco, in quo si non fleret restitutio, dominus non servaretur omnino
indemnis; ad hoc enim hac in restitutione attendendum est unico, ul do­
minus vi restitutionis se habeat, quoad fieri potest, ac fuerat ante injustam
acceptionem. I nde et per se ea restitutio solius debitoris expensis præslanda
est.
Si demum facienda restitutio, vel potius solutio ex contractu; respici
debet 1°. conventio vel speciale pactum , si contrahentes dc certo loco con­
venissent : 2°. si de hoc non convenerint, natura contractuum , juxta quam
expensis illius fieri debet restitutio, vel solutio, in cujus utilitatem cedit
contractus; si cedat in utilitatem utriusque, inter utrumque expensæ divi­
duntur. Absque his regulariter solutio debili provenientis ex contractu tali,
in quo non redditur unum pro alio, ul ex donatione, sufficit restitutionem
fieri in loco debitoris. vel ubi res est, quando donatur. Idem dc legato dixe-

410

DE DESTITUTIONE.

DE JUSTITIA COJIMUTATIVA.

ris;

in quibus eadem res in

contractibus vero,

in

juristarum

sensu)

tuenda est,

ubi

quibus non

reddenda,

res fuit deposita,

depositi, commodati; resti­

commodata.

Demum in contractibus, in

numero, sed

reddilurudem

specie (hanc sumendo in

contractu

in

ut

se loquendo traditio rei facienda videtur in

ARTICULUS VL

alio, ut iumutuo; per

pro

aliud

411

QU.-ENAM CAUSÆ SUBINDE EXCUSENT Λ FACIENDA RESTITUTIONE?

loco, in quo celebratus est con­

tractus.

Dico.

605.

St dicas

602.

hic

ergo

Si

1.

teneretur

D. scq.

facienda sit expensis

restitutio

amplius,

ad

damnum

quam

debitoris

dedit ;

sed

ex

delicto;

hoc

videtur

1°.

moralis,

amplius

Teneretur ad

servet

: ratione

ipsi

finem, tenetur etiam ad

sint

hie faciendae

ut fiat restitutio;

C. Tunc

qui vero tenetur ad

Cans.

potest fieri restitutio.

tunc hujus sumptibus

Quia creditor non debet amittere libertatem se

quoad

hac

debitoris; sed hic sibi

tunc

imputet, quod

facere

periculo,

cula raro adsint, cum

3. Si

eum ex quadam æquitate naturali

si ex

dominus nihil

dominus

notabile

domino,

vel

pateretur

nunc, licet

in sumptus

expensæ

Theologorum

sententia,

liter possit id

domino non

ex

non

alio

restituere, et

dilatione

amplius

secus

simul

vero,si

sequeretur,ut

posset;

ul duplum

quia dominus non

ideo potest

quod

debitor ex

res parvi

delicto debeat tan-

esset momenti, et sine

majore sumptu restitui non possit, probabilis est variorum

sit, fore,

ut

pauperibus

tunc

displicere.

aliquando

dari posse;

Quod

restitui

tamen sic

possit

quod tunc rationabi­
limitandum censeo,

domino

sumptu

minore,

tunc enim potius differenda est restitutio. Ut vero debitor ex delicto excusetur
penitus a restitutione
ut

expensæ

qui

domino

quadruplum

posse desumi ex eo,

iniquum

videtpr,

se sponte

in

creditor

debet

1.

restitutio fieri

si

dispendio,
etc.,

infamiæ,

ne­

dum cesset

etsi

vel

gravi

hæc peri­

restitutio fieri
mullo

possit

per

in bonis

majore

:

confessarium

Si resti­

2.

etiam ordinis ejusdem

:

si

dejectio e suo

vir nobilis dejiceretur

ad

quem

statu ,

plebeiam vitæ

quis

rationem : si

tunc enim creditor nequit esse ratio­

Tenentur tamen ejusmodi in conscientia gra­

ipsi facienda,

excedant

summæ

communius

restituendae; ac ratio

quod jura puniant furtum

si natura potius exigat

tale periculum

conjecit,

exigunt

etiam

quadruplum

quam

Doctores
videtur

pœna quadrupli. Nec
damnum a nocente,

permittat,

statum

convivia non necessaria,

etc.,

quam quis juste possidet ;
furtis,

verbo

:

suum

famulos , equos,

ut restituant, quantum possunt. Dixi etiam :

si enim

ad eum

pervenisset usuris,

injusto; tenetur ejus

modo

non esset statum

: dimittere luxum , superfluos

amissione

fraudibus,

restituere, quia

hoc

amittere, sed dimittere alienum, ct reverti ad suum.

omnino

essent magnæ,

faciendæ

Si tamen

expendere.

{! i? *

spes

si

alias

restitui

in perpetuum,

r>

nisi

aut

differre restitutionem,

accipiat;

damni

ipsius summæ restituendae;

tumdem

triplo

tempore

aut parum

damnum;

ejus

haeredibus

aut debet privari re sua

duplo vel

tuo­

sunt communia.

omnia

ordinis

gravis

ex restitutione sequeretur notabilis

viter moderari suum

minoribus expensis posse

etiam æquarent

tua, vel

3. Ponamus vero, quod debitor ex delicto deberet expensas

si prævideat se

est

tum

tenetur;

vel

debiti differri,

altioris

libertatis,

nabiliter invitus, si differatur.

posse

restituenda

nemo

potest dominus, vel

referri

etiam

bonorum

vitæ,

ut

suæ, vel

moralem

gravi

'absque

juste possidet, ut

facere magnas et notabiles.

dilatione

usum,

præsumi

civis honestus deberet fieri mendicus;

R. Tunc

impossibile

transferendi,

debeat expensas de suo.

Si dicas

excusant

restitutione

quam perlinet extrema

saltem

quia in

tui non possit sine jactura

quo libuerit, obmalitiam

60 L

a

imputari, quod forte creditor mi·

Debitori huic non debet

ergo

gravis,

Ad impotentiam

possit

eorum

dicas 2.

ad

durat,

ad

quia

esse contentus, restitutionem rei
cessitas.

medium necessarium.

in alium locum ;

R. A’.

illa

quamdiu

Item necessitas

non

gra terit

dicta,

præc.

satisfacit, si

domino Ύ. huic enim

expensarum , si

enim hæ sunt medium necessarium ,

Si

Art.

physica,

tum

Impotentia

rum necessitas, quia in hac,

eum indemnem

603.

quæ

ea,

causæ sequentes :

adversari justitiæ commutativœ.

R.

Præter

simplum pati

606.2°. Compensatio, si debita rerum ejusdem speciei
debeas

mihi

obligatio

ex venditione,

100.

pro utroque

retinet. Aliud

est,

si

et

ego

foro extinguitur,

duo sibi

tibi

100.

juste

ac

invicem res

ex

sintæqualia;
mutuo;

pecuniam

debeant

diversæ

tunc

suam

ut si
enim

quisque

speciei,

ut

si

unus debeat pecunias, alter vinum, vel frumentum , neuter ad permutan­

dum suum debitum cogi potest; etsi locus rétorsion!

caderis paribus,

differri tunc restitutio,

obligationis oppositio
dit, velul si, qui

vem,

quin

ab

non

usque

tunc sit, id est,

dum restituat alter.

possit,

Hæcque

solum circa bona fortunæ, sed et famam

proce­

detraxit alteri, sit ab hoc detractionem passus æque gra­

eo

oblinere

restitutionem

famæ

possit.

sequitur, quod diffamatus licite possit diffamare alterum,
tum ejus crimen; sic

Unde

non

revelando occul­

enim novum alteri infertur damnum, quod nunquam

licet ; jure compensationis vero relinetur alterius fama quasi
donec ipse famam

tamen

pignoris loco,

restituat.

innocentem.

607.3°.
h. e. facta

operabitur

Remissio, vel condonatio domini aut creditoris,
ab eo, qui de rebus suis disponere jure potest;

remissio,

quidem aliquando
domini prudenter

ut

si

remissio

pupillus

tacita

(non enim de

debitori

sufficit,

hac

temere

libera el valida,
secus enim

suo remitteret

quando videlicet

præsumi debet)

nihil

debitum.

de

Ac

voluntate

dubitari

non

DE RESTITUTIONE»

DE JUSTITIA COMMUTATIVA.

412
potest; sic et

aliquando

voluntas ejusmodi

sufficit, ut

domini

rem

usur­

sustentatio,

eorum statui

conventis a suis liberis,

pando ftirtum non sit.

L.

L.

16.

ff. de re Jud.

30.

16.

cit.

de quibusin

sive requisitis a jure conditionibus vestita

légitima,

Diss. IV. cap.

num.

2. a

609. 5°. Transactio legitima,

388.

e. celebrata juxta leges. Unde ul hæcdeo-

h.

a

1.

restitutione, debet

res,

qua

de

partibus

a

transigitur,

sint

suspecti

de

fuga ;

definitur enim transactio

si scias,

te debitorem esse,

sigere non potes.

res

dolo, per falsa instru­

metu ,

2. Non debet esse extorta vi,

C. si ex fais. Instrum. Pariter si
errore calculi facta (nisi de hoc ipso transactum esset), L. un.
C. deerr.
Cale, ubi : errore calculi, sive ex uno contractu, sive ex pluribus emerserit,
veritati non afferri prajudicium , sœpe constitutum est. Alias igitur trans­
L.

4. 13.

etc. C. h. t. L.

19,

4°.

Ma­

solvendi,

desolvendo,

siquando

ad

meliorem

ct

de sold.

1.

Longius haede re

Pyrrhinu

lit. de solui. ‘J0. Socero viri, stante
non solutam, L. 15. ff. solut. malrim.

ad

matrimonio, si ‘conveniatur ob dolem

illustribus , docloribus, professo­

communi Doctorum personis

ex

for­

Odoardus3.

ut communiter Ductores interpretantur in c.

tunam veuerint ;

Demum

menta,

impotentiam

probarint

dubia

possidere rem alienam , de hac tran­

vel

invicem alimenta debeant.

Fra-

esse

L. 1. ff. L. 2. C. h. t.

et controversa aliquo dato, aliquo retento deciditur,
Unde

qua

: conventio,

L. ead. 3°.

dotem,

prætcrea

cautionem juratam praestiterint

dubia, et controversa ;

parentibus

L. \~t.ff. eod. 5°. Qui ex Jiberalilate, vel donatione convenitur, §. sed etsi. Inst. de Ad.
6°. Militi armat®
miiitiæ, L. 18. ff. de re Jud. Ί0. Mulieribus honestis ob pudorem sexus, Auth.
sed hodie. C. de off. divers. Jud. 8°. Clericis, si non contraxerint ex delicto,
rito adversus uxorem repetentem

nec

bliget

1°.

Convenit

2°. Socio adversus socium,

Irigermano adversus fratrem, quod sibi

608. 4”. Præscriptio

413

ribus, advocatis.

GU.

Utrum

ingressus in Religionem sit causa

vero

tione, quibusdam videtur

dubium.

excusans

a

restitu­

At

actio legitima pro foro etiam interno, omnino tenet, est enim ab ipsis partibus
R. Si ingrcdiens sit solvendo, tenetur ante ingressum satisfacere, alias pec­

cit.

facta litis

decisio, L.

judicatæ;

sed hæc pro foro interno

1.

Reipublicæ

ff. de Transact,

20.

tenet,

caturus contra justitiam ; si vero non sit solvendo, neque sit spes probabiliter

transitum sententiae in

etsi post

controversias semel

interest,

comparatur rei

dicemus, constet alterum læsum fuisse.

rem judicatam , ut suo loco

quia

L.

ideo

ac

sopitas

non

solvendi, si in

seculo maneret, potest spectato jure naturæ ingredi, et valida

erit professio;

quia

Unde,

inquietari

t.,

amittendi, jura, tam canonicum Λ.

► «H

obligare transactionem

volunt,

de Condiet, indeb.

per

instrumenta

nec

noviter

ut nec

L.

19.

L.

Principis,

C. h. t.

nec,

16.

L. 65. ff.
C. h. t. nec ob

et

Jud. )

rescindi possit,

in majorennibus, altera parte invita,

dum nequidem medietas rei

saltem, ob

probabilius

læsionem enormem (excepta causa pupillari

Reipublicæ,

enormis

ultra dimidium ; quæ læsio
idem, quod

in rem judicatam

L.
L.

debitæ data, h.

ff. de re
65. cit. qua

35.

creditoribus,

non

ergo subsistet

debita;

professio, nisi

quid obstet aliunde. Si

maneret in seculo ;

cumstantial· : an

magnum,

exigua? an
valde

debitum

damnum

grave,

debitum et

ingressuri,

prium

spirituale, cujus

vel

possit satisfacere

ut

si

sine

spes solvendi
intra

breve

probabili

parvum? an

magna,

spes

se periculo exponeret in

quibus determinandum,

ex

inviti; nam si

sit

aliæ sunt expendendæ cir­

an creditores sint

an

seculo, sit

rationabiliter

notabiliter superent damnum pro­

tempus,

periculo

quale

damni

censetur

spiritualis,

biennium,

tenebitur ante

etsi alter

e.

dicitur. De transitu sententiae

de transactione,

obligata

spes sit probabilis solvendi, si

satisfacere;

læsus sit

sit

debitoris

ejus

per conditionem indebiti,

A

negatur repetitio,

metu

quam civile , adeo stare firmam, et

rescriptum

reperta,

dominii, vel

incertiludine

persona

resuscitari, ac
tamen est illis

possessores non perpetuo

licet

secus

vero si

damnum spirituale

praeponderaret

spei faciendæ

solutionis, poterit tum ingredi spectato jure naturæ et profiteri valide.

dicetur suo loco.
Nec

610. 6°. Cessio bonorum omnium , cum debitor, qui

singulis non

est

sol­

obstat,

Sixtus V. anno 1587. sub gravibus poenis prohibuerit
nam Clemens MIL anno 1G02. Bullam Sixti V. sic mitigavit,

quod

laies admittere;

ut saltem professio sit valida.
vendo creditoribus, coram judice bonis se abdicat,

ut,

servato inter credi­
Demum speciales etiam causæ insuper a restitutione fainæ aliquando excu­

tores prælationisjure ,
faciendi singulis,

non

tollit

si

absolute

iis satisfiat,

ad

quantum potest, cum promissione satis­

fortunam pervenerit.

pinguiorem

obligationem

restituendi,

sed

usque

suspendit

audientibus,

sant; velut 1°. si detractori

non sit

de eo constabat,

pro veris obtrudere soleat ; quo ex capite plures

adhibita fides ab

ut

quia

cessio hæc

Unde

quod

falsa

dum
Theologi excusant ab obligatione

gravi

mulieres, quod de earum congenita

ad meliorem pervenerit fortunam.

debitor

credulitate,loquendi prurigine, simplicitate passim aliis persuasum sit, quod
Dixi

:

bonorum omnium

peram; ex

et quidem

;

naturali

æquitate tamen

de rigore juris

ac honestate ,

usque

veste,

et

saccum ct

ad

falsa pro veris facile credant ipsæ, ac referant aliis ; id quod tamen in hypo-

victu neces­
thesi non videtur

sario retentis. Dicitur

non

nisi

hæc cessio

incarccralionem

beneficium flebile ;

effugiunt;

nisi

forte

quia vi hujus debitores

simul

gaudeant

asserendum de

singulis. 2°.

infamia per detractionem

Si

causata jam sit oblivione deleta, quo casu subinde consultius eritsilere, quam

beneficio
revocatione detractionis revocare memoriam criminis. 3°. Si

competcntiæ.

Conceditur vero

iis tantum ,

qui debita non contraxerunt

in

evaserit

fraudem creditorum, ex delicto ,

publicum.

modo

personale

:

nisi gaudeant beneficio competentia? ;

(adeoque

personam

id,

quod

commode

vi cujus
solvere

Si

non

egreditur

ad

est

hoc

hæredes)

privilegium

injusta

purgationem

fama jam

recuperata

fuerit, vel

per

sententiam

conveniri, et

concessum qui­

possunt’,

h.

e.

condemnari non possunt ultra
relinqui ipsis debet

competens

ipsius

infamati.

Quod

si

tamen ex

infamationc

damna alia infamato obvenerint; non ideo ab eorum compensatione

detractor liber
busdam debitoribus,

4°.

prodige vivendo.
judicis, vel

Dixi

crimen aliunde

est.

DISSERTATIO VU.
de c.i:tekis juftTiTi/i; wpeciebus.

dislribuliva,

Hæsunt

legalis,

vindicativa;

inlclligc

juxta

dicta

n.

557.

558. quibus denique adnecliinus præcipuum justitiae actum, sive judicium.

CAPUT I.
DE JUSTITIA DISTRIBUT1VA.

612. Justitia distributiva Rempublicam
membra coordinat,

meriti

in

his

utilitatem

totam

recte

ad suas

tribuendo, juxta proportionem

suum

communitatis

principaliter,

partes , sive
dignitatis et

;·

ac concomitante!* ipsius

partis. Unde justitia hæc versatur circa bona Rcipublicae communia, officia

secularia et ecclesiastica, bona spiritualia et fortunae, quae communitatis inte­
rest, ut dentur a Principe civibus,spectata horum dignitate, sive capacitate et

Provide de omni plebe viros
potentes (sapientia, peritia , capacitate) timentes Deum, in quibus sit veri­
tas, et qui oderint avaritiam, et constitues ex eis tribunos, etc. Hinc justitiæ
distributivæ specialiter oppositum est vitium, quod dicitur acceptio persona­
rum, atque ex genere suo mortale est, ut sentiunt cum D. Thoma 2. 2.
Q. 63. Theologi omnes.
merito præ civibus aliis, juxta illud Exod. 18. 21.

ARTICULUS I.
An

et quanta sit

613.

OBLIGATIO BENEFICIA ecclesiastica distribuendi inter
DIGNIORES ?

Prooemium 7. Beneficium

petuum percipiendi

ecclesiasticum proprie dictum, est jus per­
t

fruclus.ex bonis ecclesiasticis intuitu spiritualis officii,

auctoritate ecclesiastica constitutum ; ita Doctorcs communiter quoad sensum

ex

C.

2.

Dist.

70.

c.

16.

de Prœb. et Dignit.

Dicitur vero

1°.

Jus

perpetuum ,

non solum ratione ipsius beneficii, quatenus hoc vacans semper debet con­
ferri

alteri;

sed

etiam

ratione bénéficiai!, quatenus

hic,

utpotc jus

habens in beneficio, hoc sine delicio privari non potest. 2°. Jus

fructus,

sine dominio proprietatis in

bona ipsa

rcale

percipiendi

ecclesiastica, e quibus fru-

■>

416

DE CÆTERIS JUSTTFIJE SPECIERIS.

cius proveniunt. 3°. Auctoritate ecclesiastica constitutum j. nou enim funda­
tio sola sufficit; sed acceptatio, necesse est, accedat vel sumini Pontificis,
ut in beneficiis majoribus et dignitatibus, C. 1. Dist. 22. vel Episcopi, ut in
aliis, nec ante hanc veri beneficii nomen et jura sortitur. Ex his etiam con­
sequitur, ad beneficia proprie dicta non perlinere, quod non datur in titu­
lum perpetuum, ut commendæ, ac vicariæ temporales, capcllaniæ sim­
plices, etsi collativæ sint beneficia, uti et commendæ ac vicariæ perpetuæ; nec beneficia manualia , sive amobilia ratione bénéficiai! ; ncc varia
clericorum præstimonia, quæ clericis non conferuntur ob functionem spi­
ritualem in perpetuum titulum.

;

de

*

614. Prooemium II. Prima beneficiorum incunabula salis vcrosimilitcr
plures cum Leopold. Pilato de Originib. Jur. Pontif. L. 4. Tit. I. ad pinguia
illa tempora , quæ Coxstaxtixum M. inter et Carolum M. fluxere, referunt;
utpote in quibus aucta mirum in modum bona ecclesiastisca novam administralionis formam postulabant. Hinc excisa fundorum portio ab Episcopo
clericis subin bene meritis dabatur ceu administratoribus usufructuariis;
non secus, ac prædia legimus a Principibus concessa viris nobilibus ac mili­
taribus , ut beneficia quasi feuda diceres , bénéficiâtes quasi vasallos. Certe
jam sublustrem beneficiorum mentionem facit sub finem secuti V. Symma­
chus P. relatus Can. 6. Caus. 10. Q. 1. ac clare Synodus Aureliaxexsis habita
anno oli. can. 23. inquiens : Si Episcopus humanitatis intuitu vineolas, vel
terrulas clericis, vel monachis prœstiterit excolendas; etiamsi longa transiissc
annorum spatia comprobentur, nullum Ecclesia prœjudicium patiatur; nec
seculari lege præscriptio, quæ Ecclesiæ aliquid impediat, opponatur.
Idem Synodus Mogixtixa anno 813. can. 42. Quicumque beneficium eccle­
siasticum habent, etc. At vero, cum , ut quidem Vax Espex Jur. Eccl. p. 2.
T. 18. c. 1. observat, aliique, incommodum videretur, quod morieute Pre­
sbytero successor deberet jus percipiendi proventus quasi deliberalitate Epi­
scopi denuo recipere ; cæpere sensim Ecclesiæ singulæjus percipiendi reditus
vindicare sibi, independenter ab Episcopo, tandemque illud axioma juris
invaluit, quod Parochi habeant fundatam intentionem percipiendi decimas,
oblationes, aliosque proventus. Itaque jus percipiendi fructus non jam per­
sonis, sed Ecclesiis , seu titulisadnecti coepit, ita ut, qui titulum haberet,
gauderet simul jure percipiendi fructus ex bonis titulo adnexis : quæ disci­
plina tandem universaliter respectu etiam cleri civitalensis ac canonicorum
circa sec. XII. induci rccipique coepit. Hinc factum ulterius , ut ipse titillus
tandem nomen beneficii fere oblineret ; tum , quod illo obtento ipsum fru­
ctus percipiendi obtineatur jus tanquam adnexum ; tum, quod ecclesiasticum
officium sive ministerium tanquam principale, jus vero percipiendi fructus,
ut minus principale et accessorium considerari debeat, juxta c. fin. de Re­
scriptis in G. ac pervulgatum nunc axioma : Beneficium datur propter officium.
615. Prooemium 111. Dividuntur beneficia varie : 1°. in secularia ei regu­
laria; hæc regularibus ejusdem ordinis, ut abbatia, prioratus, elc. illa
secularibus competunt clericis; ita ut secularia regularibus, regularia secularibus, citra dispensationem Apostelicam confeiri nequeant. In dubio

Justitia

417

distributiva.

omne beneficium sëculare præsumitur, donec probetur oppositum. Garc.
P. l.di’ Benef. c. G.
5°. In duplicia et simplicia. Duplicia sunt, quæ præler cælera beneficiis
omnibus communia, insuper gaudent aliqua qualitate juris, quia adnexam
habent vel eminentiam aliquam; vel jurisdictionem , sive curam anima­
rum, in foro externo, vel interno ; vel administralionem Ecclesiasticarum
rerum. Simplicia, quæ nihil tale conjunctum habent; sed solum ad reci­
tandum divinum officium , aut celebrandas insuper certas missas obligant,
ul capcllaniæ collativæ, canonicalus ; qui tamen, si cathédrales sint, sim­
plicia majora vocantur, ob majorem præ aliis beneûciatis præcedentiam.
Porro duplicia alia sunt majora, beneficiorum, ac dignitatum culmina, nec
proinde in odiosis veniunt beneficiorum nomine; suntque Episcopatus,
Archiepiscopalus, Patriarchates, Cardinalatus. Papalus proprie beneficium
non est, ulpole dignitatum omnium Ecclesiasticarum apex. Alia media,
ad quæ pertinent dignitates inferiores reliquæ, Archidiaconalus, Archipresbyteralus, Præposituræ, Decanatus, Vicariates Generalis, Abbatiæ, Generalatus, etc. Si cui beneficio conjuncta sit præeminentia simul cum juris­
dictione in externo foro, proprie ac specifice dignitas dicitur; sitanium
Ecclesiasticarum rerum administratio, officium, quale habent Primicerius,
Custos; si sola præcedentia, vel priorités, ut in dandis suffragiis, etc» per­
sonatus. Unde duo hæc posteriora, personatus et officium in rigore ad
dignitates non pertinent ; sed non nisi reductive. Demum alia sunt infima,
quibus jurisdictio quidem , sed pro solo interno foro adjuncta est, sive cura
animarum, imponens obligationem administrandi sacramenta, prædicandi
verbum divinum, instruendi rudes in fide; unde curata dicuntur, velut
Parochiae, Plebanatus, Vicariae perpetuae Ecclesiarum parochialium.
3°. Ratione modi, quo obtinentur beneficia, in electiva, quæ via electionis
per majora capitularium suffragia: patronata, quæ per praesentationem ali­
cujus patroni, accedente legitimi Praelati ecclesiastici institutione : collativa,
quæ collatione libera Episcopi, alteriusve collatoris, citra præsentationis,
aut nominationis, ac electionis solemnitales, oblinentur. Ad patronata reduci
possunt patrimonialia, quæ ex primaeva fundatione non cuilibet, sed perso­
nis certæ familiæ, patriae, aut loci, si inde capacia subjecta adsint, confe­
runtur. In dubio quodlibet beneficium præsumitur esse collativum, ulpole
quod præ cæteris naturam beneficii sortitur.

61G. Proœmium IV. Indignus in praesenti materia erit, qui ad officium>
ob quod datur beneficium, est ineptus, sive merito judicatur inutilis vel ob
pravitatem morum, vel ignorantiam , vel ob impedimentum canonicum ,
quo de jure factus inhabilis : dignus e contra dicendus, qui speratur futurus
utilis tum obprobitatem morum, tum scientiam, nec laborat impedimento
juris : dignior, qui utilius præfuturns creditur.

617. Dico I. Collatio beneficii ecclesiastici facta indigno, si adsil dignus,
peccatum mortale est; quin in variis casibus irrita, in aliis irritanda.
Pars Γ. constat inde ; quia committitur acceptio personarum in re gravis
momenti ; ex tali enim injusta distributione gravia redundant in Ecclesiam
mala, scandala, corruptio morum, cultus divini uegligeiitia, liærcses, etc.
m. p. î.

27

<42

DE CETERIS JL’STITÏE SPEÜEBUS.

DE JUSTITIA DISTRinUTIVA;

Unde tam promovens indiguum, quam promotus, tenetur compensare damna
Ecclesiæ, quæ huic inde obveniunt : promovens quidem ; quia violat justi­
tiam commutalivam erga Ecclesiam, cui cx officio obligatur ad proficiendus
ministres dignos: promotus; quia cooperatur actioni injustae promoventis,
ac per se ipsum infert damna Ecclesiæ ; qui et propterea tenetur in con­
scientia cedere beneficio. Nec refert, quod collator, elector, patronus nesciat,
esse positive indignum, quem promovet ; nam scire deberet, ideoque inqui­
rere in capacitatem promovendi; quia illi incumbit ex officio, providere
Ecclesiæ de ministris dignis.
Pars 2*. ex variis juris textibus patet. De excommunicato exc. 7. de Cler.
excomm. De suspenso ex c. 8. de œtat. et quai. De personaliter interdicto, ir­
regulari, notato infamia juris , Extrav. 2. de Simon, int. Comm. c. ll.de
excess, arg. L. un. C. de infam. L. 10. 12. c. de Dign. De penitus illiterate
promoto ad curatum beneficium colligitur cx c. Ί. §. inferiora, c. 22. de Elect.
Dixi tamen : penitus illiterate ; quod si enim aliqua polleat scientia, tametsi
non sufficiente, valet quidem collatio; irritanda tamen per c. 17. eod. nisi
promotus promittat, ac speret, se brevi sibi comparaturum sufficientem
scientiam ; quo casu Episcopus vel dare tali ad tempus vicarium potest, vel
aliter providere, juxta Trident. Sess. 21. cap. 6. de Reform.
Pars 3*. partira ex dictis colligitur ; partira inde patet, quia secus non evi­
tabuntur damna Ecclesiæ, quæ avertere tenetur, quicumque præestEcclesiæ,
vi juslitiæ coramulativæ.
Dixi supra : si dignus adsit ; si enim hic non adesset, liceret aliquando
conferre indigno ad evitanda mala Ecclesiæ majora; velut. ne jus con­
ferendi devolvatur ad haereticos, ne eligatur adhuc indignior ; eo enim casti,
etsi non sit absolute dignus , est tamen comparative ad indigniores. Hoc
tamen non obstante, tenetur ita promotus vel curare, ut fiat dignus ; vel offi­
cium administrare per alium.

peccatis communicantes mortaliter peccare, qui nisi quos digniores cl Ecclesiæ
magis utiles judicaverint, ad Ecclesias promovent; Concilium vel primo
videtur per hoc digniores nihil aliud significare velle, nisi dignitatem eligen­
dorum, sumpto comparativo pro positivo : vel secundo, locutione minus pro­
pria ponit digniores, ut excludat indignos, non vero dignos; vel tandem
loquitur tertio, quando fit concursus.
2°. Ratione; quia collatores beneficiorum, non horum domini, sed admi­
nistratores ac dispensatores sunt, quibus, utpote Ecclesiæ ministris publicis,
ex officio, quasi contractu, adeoque ex justitia incumbit, bono Ecclesiæ
communi meliori modo prospicere, ejusque, quoad possunt, arcere damna :
at Inec non satis averterent, si, neglectis dignioribus, proficerent minus
dignos; nec bono communi modo meliori prospicerent; nisi enim id curetur,
ut promoveantur maxime idonei, facile eveniet, ut promoveantur indigni ;
si enim, qui aliquando videbatur dignior, post promotionem comperiatur
minus dignus, cum tamen multa ad perfectum Ecclesiæ ministrum requi­
rantur; quam facile accidet, ut, qui putabatur simpliciter dignus, postea
reperiatur indignus, magno rei spiritualis detrimento? Certe ex neglecta
illa digniores promovendi obligatione, derivant Patres Tridenlini ingentia
illa mala, quæinündarant Ecclesiam.
Pars 2*. inde evincitur; quod jus, quando agit de collatione valida
requirat dignum, quod passim sic interpretes sumunt; quod electio digni
vel collatio facta digno subsistat, nec impugnari, vel irritari possit in
foro contentioso. Et merito; secus enim vix aliqua electio, aut collatio
careret calumnia; ac tribunalia ecclesiastica obruerentur litibus.

118

618. Dico II. Illicita pariter est, regulariter loquendo, promotio digni,
pretermissodigniore, qui in promptu est, ad beneficium curam animarum,
dut aliam functionem gravern adnexam habens ; non tamen invalida.
Pars i*. constat 1°. textibus claris, c. un. ut Eccles. Renef. respondet hxotksT. 111. Non ex affectu carnali, sed discreto judicio debuisti Ecclesiasticum
officium et beneficium in persona magis idonea dispensare. Graviter hoc
Tridextimm inculcat Sess. 21. cap. 1. loquens primo de promotione Epi­
scoporum : Omnes vero et singulos, qui ad promotionem prœfidendorum quodcumque jus habent, aut alioquin operam suam praestant... monet... eos alienis
peccatis communicantes mortaliter peccare, nisi, quos digniores, et Ecclesiæ
magis utiles ipsi judicaverint, non quidem precibus, vel humano affectu,
aut ambientium suggestionibus, sed eorum exigentibus meritis prœfici dili­
genter curaverint. Ac deinde cap. 18. de Parochorum promotione : Ex his
Episcopiis eum eligat, quem exteris magis idoneum judicaverit. Ubi etsi
Trident. loquatur de digniore per concursum eligendo ; recte tamen exten­
ditur etiam ad collationem talium beneficiorum, sicubi concursus non viget,
quia Trideminvm precise intendit prospicere Ecclesiæ et animarum bono.
Unde ne qua sub ratione cludi posset Tridentinum, damnata est ab Inno­
cent io XI. hæc propositio 47. Cum dicit Concilium Tridentinum, eos alienis

419

I

619. Dictum vero 1°. régularités' loquendo; excipi enim debet 1. Si bene­
ficii fundator ipse præsentet dignum; quod privilegium conceditur funda­
toribus, C. Monasterium. Caus. XVI. Q. 7. quo alliciantur fideles ad fun­
danda beneficia; idque non solum prima vice, sed etiam (si tamen hoc jus
in fundatione sibi reservaverit) quoties ipso vivente vacaverit. Privilegium
tamen hoc personale est, nec ad hæredes transit.
2. Tenetur Episcopus admittere dignum prosentatum a palrono laico
juxta Trid. Sess. 24. cap. 18. etsi nihilominus patronus laicus peccet non
praesentando digniorem, si*qucm habeat.
3. Etsi haberi possent digniores ex Ecclesiis aliis; si tamen promovendus
debeat esse de gremio Ecclesiæ, ex hoc deligendus est magis dignus. Quin,
olim ex gremio seligi debebat, C. Nullus. Dist. LXI. C. Metropolitano.
Dist. LXI1I. Par est ratio, si beneficium cx prima sua institutione, acce­
dente auctoritate Ecclesiæ, debeat conferri uni ex familia, oppido; tunc, si
ex his adsit dignus, hic excludet digniores extraneos.
4. Si votum tuum in electione non prodesset digniori, ac nisi illud minus
digno conferres, verendum sit, neob suffiagatorumdissidia eligatur adhuc
minus dignus, vel indignus; potes dare votum primo minus digno; sic
enim utiliter geres negotium Ecclesiæ. Similiter potes eligere minus dignum,
si electus dignior prævideatur non servaturus residentiam, nec administra­
turus officium per se; solet enim plus prodesse minus dignus præsens,
quam absens dignior.
3. Vacantibus simul duobus beneficiis, altero simplici optimo, alterd

4

DE JUSTITIA DISTRIBUTIVE.
120

DE C.EIEIUS JUS1I1I.E SPECIEBUS.

parochial! tenui, recte prius minus digno, alterum digniori confertur,quia
ila exigit Ecclesiæ atque animarum bonum.
Demum observandum, majorem dignitatem non præcise desumendam
esse a pluribus gratte donis, majoreve scientia; sed et a communi bono,
cui quis plus speratur profuturus; sic ei plus conferre aliquando potest,qui
potentia,industria, quam qui scientia et probitate major; dispensatio enim
bonorum Ecclesiasticorum præsertim praefecturarum ad bonum commune
maxime ordinatur ; unde tales subin aliis, licet in se absolute magis bonis,
merito proferuntur.
Dictum 2°. prælermisso digniore, qui in promptu est;neque enim inquirere
debet collator, vel patronus, quis in tota provincia dignior, quod el nimium
graved deceptioni non raro obnoxium esset; sed ita debel accipi, ut ex iis,
quos novit, habet, vel habere commode potest, digniorem promoveat.
Dictum 3°. ad beneficium curam animarum, vel aliam functionem gra­
vem, etc. Cæteraenim beneficia simplicia minora, ut canonicatus modicos,
etc. conferre dignis, neglectis dignioribus, excusant a mortali Navarr.
Sylvius, Lessius. Quod verum est, si quandoque duntaxat fiat; si tamen
etiam in his praetermittantur digniores passim ac plerumque, id culpa
mortali non vacare, putat de Luco, aliique; quod sic peccetur contra fide­
litatem Ecclesiæ debitam, cujus interest, officium divinum celebrari, quam
potest,decentissime; suosque ministros probitateet doctrina prælucere populo.

620. Obj. I. Apostolus 1. ad Tim. 3. discurrens de dotibus, quibus
instructum esse oporteat, qui ad Episcopatum promovendus, inquit in posi­
tivo : Oportet Episcopum irreprehensibilem esse, sobrium, prudentem, pudi­
cum, hospitalem; non in comparativo, magis irreprehensibilem, sobrium,
pudicum, prudentiorem, etc.; ergo. Conf. ex eod. 1. ad Cor. -4. ubi similiter
enunciat : Hic jam quceritur inter dispensatores, ut fidelis quis inveniatur;
non ait : fidelior.
II. Consonat jus canonicum , quod dignum requirit, non digniorem, vel
dignissimum, C. Si in plebibus. Dist. LXIJI. TridentinumSess. 8. cap. 3.
jubens beneficia episcopatu inferiora conferri diffiiis et habilibus, etc. Conf.
Olim beneficia et præfecturæ ecclesiasticæ conferri debebant ejtisdem Eccle­
siae clericis, ut patet ex Cann. supra citt. Et C. Monasterium cit. solum exi­
gitur , ut non sit minister malus.
III. Conferens beneficium , etiam curam animarum adjunctam habens,
nemini infert injuriam ; ergo. Prob. Ant. Aon enim digniori facit injuriam;
quia, quod sit dignior, non ideo jus strictum habet ad beneficium : nec
Ecclesiæ; hæc enim neque exigit, neque jus habet exigendi diligentiam
summam, sed solum humanam, ac moralem; cum et dignior ipse, si pro­
motus fuerit, obligetur ad humanam solum diligentiam. Conf. Sic oecono­
mus, cui commissum pecunias elargiri in pauperes, non tenetur inquirere
in pauperiores ; nec alias obligatur ex justitia ad procurandum incrementum
rei familiaris, sed ex fidelitate.
IV. Si esset obligatio promovendi digniorem præ minus digno, ergo qui
se minos dignum crederet, nec petere beneficium, nec sibi collatum acce­
ptare posset, nc cooperaretur actioni injuste collatoris: sed hoc repleret con·
scientias anxietatibus; quin, adversatur praxi.

■ :

•*·

421

r. Si beneficium confertur alteri via resignat ion is, ant permutationis, non
est obligatio urgens tunc conferendi digniori , ut sentit Lessius, Serra,alii­
que; ergo neque alias.
Ad I1"". R. Ν’. Cons. Tot enim ac tantas qualitates hic in Episcopo Apo­
stolus exigit, ut, qui est singulis præditus, merito dignissimus censendus sit.
Unde quoad rem revera hic de digniore loquitur, etsi ut talis, sub voce
expressa dignioris mentionem non faciat.
Ad Conf. Pariter .V. Cons. Citato loco enim, quæ in dispensatore mysterio­
rum Dei præcipua sil qualitas, ostendit ; uti vero non ideo negat, instru­
ctum esse oportere qualitatibus cæteris; sic neque negat, eligendum esse
digniorem.
Ad 2um. R. N. A. Nam etiam digniorem præficiendum jubet c. fin. de off.
Custod. Item c. un. ut Eccles. Benef. sine diminui, cit. supra in Conci. Et
Trid.
24. de Reform, cap. 18. præcipiens paroeciis magis idoneos præfici. Igitur, siquando jura praecipiant, ut beneficia conferantur dignis, dignos
sumunt relate ad indignos, ut hos arceant; vel loquuntur de valore collatio­
nis, ne, si fiat indigno, collatio in foro externo pronuncielur irrita; unde
Trid. Sess. 7. cit. mox subdit : aliter autem facta collatio , vel provisio,
omnino irritetur.
Ad Conf. R. .Y. Cons. Quoad primum enim , usus idem adhuc hodie in
quibusdam Ecclesiis obtinet ; quia, qui sunt ex gremio, sperantur vel uti­
liores, vel certe æque utiles ac fideles fore in Ecclesiam, quam extraneus,
etsi forte majoribus instructus donis; tum quod sumptus ex gremio magis
soleat diligere Ecclesiam, in qua est veluti educatus ; tum quia majorem
habet suæ Ecclesiæ notitiam; tum quod constantius residere soleat.
Quoad alterum : R. hoc esse speciale privilegium concessum ab Ecclesia in
majorem Ecclesiæ utilitatem ; ideoque inter casus exceptos pertinet. Posse
vero Ecclesiam ejusmodi conferre privilegia, quando hæc ad majus ipsius
Ecclesiæ bonum tendunt, salvo etiam jure naturæ, nemo ambigit; quia
spiritualia ea bona sunt credita Ecclesiæ, ut hæc de iis disponat ad majus
Ecclesiæ bonum : si igitur hoc habeatur casu, quo dignus aliquando preferatur digniori, nihil peccabit Ecclesia contra jus sive divinum, sive naturale;
quod solum prohibere dici potest, dignos præferre dignioribus, quando ver­
git in damnum Ecclesiæ; non alias.
Ad 3nm. R. N. Ass. Ad prob. Concessa parte prima ob rationem additam,
.V. alteram ob rationem Conclusionis,
Ad prob. N. Cons. 1°. Etsi enim Ecclesia non exigat diligentiam summam;
habet tamen exigendi jus, ut sibi meliori modo consulatur, arceanlurque
damna, quorum alias periculo proximo exponeretur, si sibi passim præficerentur minus digni neglectis dignioribus, ut dictum supra in prob. 2. Conci,
n. 618. 2°. Quia dignior tenetur quidem ad diligentiam humanam, sed tamen
juxta vires suas, et necessitatem Ecclesiæ; possunt vero non raro evenire
circumslantte, in quibus Ecclesiæ, vel animarum necessitas exigat dignio­
rem in docendo, arguendo, tuendo, etc. ad quæ non sufficeret minus dignus;
igitur hunc preferre digniori, est aliquam Ecclesiæ, vel animabus inferre
injuriam ; quia est Ecclesiam exponere periculo.
Si inferas: Ergo qui promovet minus dignum, prælermisso digniore, te-

DE (LETERIS JUSTITIÆ SPECIEBUS.

neretur restituere Ecclesiæ, si inde damnum traheret ; sed hoc plane quid
novi esset, et adversatur praxi omnium.
R. C. Hiat, perse loquendo; eo quod violet justitiam commutativam erga
Ecclesiam juxta dicta superius : at cum ea restitutio esset plena perplexita­
tibus, eaque obligatio deterreret multos a suscipiendis profecturis, etc.
Ecclesia collatores et patronos ad eam obligationem non intendit adstringere ; cum illam nullibi urgeat, neque unquam reperiatur restitutionem
exegisse.
.Id Conf. quoad I. R, Disparitas est, quod œconomus distribuendo pau­
peribus satisfaciat intentioni domini, qui voluit procise dari pauperibus; at
collator proficiendo minus dignos, neglectis dignioribus, non satisfaciet sic
menti Ecclesiæ ; tum quia hæc declarat, quod velit conferri dignioribus;
tum quia beneficia non principaliter in ministrorum bonum, ut eleeniosynæ in bonum pauperum, sed Ecclesiæ ordinata sunt. Quoad %. : Si missio
procurandi incrementi domino damnosa sit , indubie non contra fidelitatem
solam , sed et justitiam : si damnosa non sit, neque dominus quoad hoc de­
clarant mentem ; jam hoc ipso est disparitas 1°. quia praetermissio digniorum
est nociva Ecclesiæ ex dictis; 2°. quia quoad hos proferendos mentem
suam expressit Ecclesia.
Ad lua. R. .V. Hiat. Quia non competitorum, sed solius collatoris est de
illorum idoneitate ferre judicium. Igitur si te idoneum credas, potes te
offerre collatori ea conditione, ut, si te æque dignum judicaverit, tibi be­
neficium conferat; eoque obtento judicare, te vel digniorem, velæque di­
gnum fuisse habitum, atque ita quiescere.
Ad 5am. R. .V. .1. per se loquendo. Etsi enim resignans, vel permutans non
teneatur ex officio Ecclesiæ ministros proficere ; tenetur tamen non concur­
rere ad iniquam collationem .juxta Trid. in Conci. At resignans, vel permu­
tans in favorem minus digni, cum dignior adsit, ad iniquam collationem
concurreret. Nihil tamen offendet resignans , si cedat beneficium suum æque
digno, quam ipse sit, quia supponere potest beneficium sibi collatum fuisse
ceu digniori, aut æque digno, ac fuerant alii. Pariter habens simplex bene­
ficium si cum alio etiam habente beneficium simplex permutet, anisi habens
curatum cum habente etiam curatum; poterit permutare cum minus di­
gno : cum enim hic beneficium ejusdem speciei teneat, non refert, sive hoc,
sive aliud habeat; nisi forsitan circumstantia? Ecclesiæ digniorem exigerent,
ARTICULUS Π.
DE DISTRIBUTIONE OFFICIORUM CIVILIUM.

021. Dico I. Officia civilia debent conferri dignis, adeo ut peccato mor­
tali se obstringant, qui indiguos ad ea provehunt, tenean turque ad com-,
pensanda damna inde in Rempublieam profecta. Est communis Doctorum.
Λί/Doest: quod officia illa principaliter ordinata sint in commune Reipuhlica* bonum, ergo tenentur magistratus politici ea conferre, non nisi ido­
neis ; quia tenenturex contractu saltem tacito, ipsa aditione magistratus, vel
principatus cum Republica inito, hujus procurare bonum , avertere mala;
nemo vero nescit.quanta inde mala redundent in Rempublieam si hujus officia

DE JCSTITIA DISTRIBUTIVE.

423

publica conferantur indignis. Par est ratio de provinciarum profeplis, qui, ut
harum procurent bonum, accipiunt stipendia: igitur, perinde ac oeconomus
tenetur ex officio famulos, aut operarios conducere idoneos, ilii tenentur de­
ligere officiales aptos. Eslquehæc obligatio tam in provinciarum præsidibus,
quam in magistratu summo, aut Principe, 1°. gravis, quia materia gravissima
est; 2o.ju.stiliæslrictæ,sive cormnutativæ, quiaad hoc se obligarunt contractu
saltem tacito cum Republica, quæ se vicissim ita obligavit Principi ad pen­
denda tribula, ferenda onera, clc. Hinc el sequitur obligatio compensandi
damna inde Reipublicæ enata, quod scienter promoverint indignos. Dixi
scienter ; si enim eos profecerint, quia putabant dignos, cum ea ratione sint
damni solum causa remota, Respublica non videtur exigere, ut adeo stricta
fiat restitutio.

622. Dico II. Officia civilia etiam regulariter sunt conferenda dignioribus
pra; minus dignis. Ila passim Theologi cum Soto, de Li go aliisque.
Constat Conclusio eadem fere ratione, qua Art. præc. Conci. II. Sicut
enim Ecclesia habet jus exigendi, ut sibi meliori modo consulatur; sic et
Respublica : ac sicut ex officio tenentur Ecclesiæ prosides hujus proem are
bonum meliori modo, damnaque avertere ; ita magistratus Reipublicæ poli­
tica?, nec salis ab hac propulsabunt damna, si passim, neglectis aptioribus
proficiantur minus apti ; cum frequentes sini vicissitudines, in quibus
minus dignus non est sufficiens. Adde : si passim promoverentur minus
digni, perquam facile fiet, ul tandem promoveantur indigni. Non tamen
ob posthabitum digniorem est obligatio quid restituendi, sicut dictum Ari.
præc.

623. Dices 1°. Potest sperari, fore, ut is, qui non est modo aptus, fiat
aptus ipso usu , si promoveatur ad officium; ergo non erit peccatum ad offi­
cia publica promovere non idoneos.
R. .V. Cons. Etsi enim subinde justis de causis, et quando nullum indo
verendum Reipublicæ damnum , non idoneo conferri officium publicum
possit, hocque interim administrari per vicarium habilem, dum promotus
fiat idoneus ; id tamen passim fieri non debet, proserlim dubiis Reipublicæ
temporibus, quæ auxilium præsens, virumque necessitati præsenti parem
exposcunt.
Dices 2°. Munia publica non sunt bona communia, quæ civibus dari
oporteat ut membris communitatis, cum citra injuriam conferri queant
extraneis; ergo in horum distributione locum non habet justitia distributiva, nec proinde acceptio personarum ; sicque nec peccatum erit, minus
dignum proferre. digniori.
R. T. .·!. A’. Cons. Quia, etsi non sint ita bona communia . ut necessario
distribui debeant inter solos ejusdem communitatis cives , ut palet in offi­
ciis militaribus, cathedris academiarum, quæ dignioribus,cujuscmnqiie
demum nationis sint, conferri solent ; requiritur tamen , ut bona commu­
nitatis distribuantur juxla proportionem meritorum et dignitatis.
Dices 3°. Officia civilia vendi possunt; ita enim iit in Regnis quibusdam
Eranciæ, etc. ergo etiam conferri minus dignis pro dignioribus.
R. D. ?t.Vendi possunt absolute loquendo, el sub debitis conditionibus C.

42i

DE C ETERIS JUST1TI.E SPECIEBUS.

his non servatis .Y. Ant. et Cons. Vendi absolute possunt ; quia prorogativa
et honor eminentiæ præ concivibus, liberale stipendium, occasio lu­
crandi, etc. ejusmodi officiis adnexa, sunt æstimabilia pretio. At tamen, ut
vendantur licite, sequentes, necesse est, conditiones adsint et serventur:
prima est, auctoritas in vendente, ut in Republica, Principe; unde pro­
fecti minores officia vendere nequeunt, nisi hoc ipsis fuerit permissum a
Principe. Secunda, ut moderato vendantur pretio, ne arceantur minus
valentes opibus, si sint digniores. Tertia, ut vendantur, quantum fieri
potest, dignioribus; si enim citra acceptionem personarum, aliaque incom­
moda recensita superius conferri regulariter non possint, nisi dignioribus,
multo minus vendi poterunt minus dignis.
Si dicas 1. Per .You. 8. c. 2. et L. 1. ff. de J. et J. officia publica non
sunt prætio æstimabilia. Item Pius V. in Bulla : Etsi Romani anno 1571.
absolute hanc venditionem prohibuit.
R. Quoad leges civiles 1°. his non ligantur summi Principes; vel iis dero­
gatum est.
R. 2°. D. Non sunt æstimabilia ratione justitîæ administrandæ præciseC.
hanc enim per se ex officio debet Princeps subditis, sicut judex alius sen­
tentiam : ratione aliorum commodorum adjunctorum, de quibus ante .V.
Quoad Bullam Pu V. R. Data fuit pro territorio Pontificio; nam constitu­
tiones Pontificiae circa materiam profanam, extra materiam peccati, non
extenduntur extra territorium summi Pontificis. Imo et Romæ huic consti­
tutioni Pian.e consuetudine derogatum esse, ait Koenig hic ex Gockelio, quo
teste, non obstante Bulla Pn, officium Vicecancellarii, Thesaurarii, Prosidis Camerae venditum. Simile quid de his et aliis officiis asserit Cardinalis
de Luca in Relal. Cur. Disc. 10. et Disc. 2. deRegalib.
Si dicas 2. Ex hujusmodi venditionibus timenda sunt varia Reipublicæ
mala ; nam emptores, ut se indemnes servent, possent illicitum quaestum
facere, variis artibus extorquendo a subditis pecunias, dum pretium suum
recuperent.
R. Eliam similia facta attentata dicuntur ab iis , quibus officium vendi­
tum non fuit. Deinde pretium hoc extortum tenentur in conscientia resti­
tuere subditis. Demum ex hinc ad summum sequeretur, melius non vendi
officia publica; non vero, venditionem ex natura sua peccaminosam esse.

CAPUT 11.
DE .JUSTITIA LEGALI ET VINDfCATIVA.

f»2L Justitia legalis civem tanquam partem ad communitatem ceu totum,
nimirum hujus procurandum bonum coordinat. Hincdefinitur : Virtus moralis ordinans, vel inclinans partes communitatis (pia tales ad procurandum
bonum suce commun i tat is huic (pia tali debitum ex jure alto in bona privato­
rum. Unde et in Principe datur, et subdito : in priore quidem, non ut refert

DE JUSTITIA LEGALI ET ŸINDICATIVA.

totius personam Reipublicæ sed ut rector est boni publier, et pars principalis,
sive caput; ut tale enim ex jure alto æque curare tenetur commune bonum,
quam cives reliqui ; ac quia hoc Princeps facit imperando, in eo justitia
legalis est imperative : in subditis non nisi executive. Jus vero illud, vi cu­
jus pars quœvis Reipublicæ huic suum tribuit, minus rigorosum est, ac
passim dicitur generale, legale, altum : priore quidem modo, quia ad
commune bonum, sicut leges, tum per leges ordinatur : altum vero; quia
supereminet particularibus privatorum juribus, iisque derogare potest;
Respublica enim jus quoddam habet superioris ordinis in bona civium, eonimque jura, ut iisdem , urgentibus causis, ad felicitatem communem uti
possit ; quin pro necessitate etiam corpora periculo objicere. Ex hisce li­
quet, justitiam legalem obligare ad servandas leges, ferenda Reipublicæ
onera, solvenda tributa, vectigalia; Principem vero ad eadem, servata
proportione, imperanda, cum justa causa exegerit. Vindicativa justitia
(quam quidam ad legalem reducunt) est virtus ordinans eum, qui curam
communitatis habet, ad proportionatam punitionem delictorum. Plenius hæc
patebunt ex sequentibus.
ARTICULUS I.
AN ET QUANDO RECTE EXIGANTUR TRIBUTA, ALIAQUE COMMUNIA ONERA?

QUÆQUE

ILLA PRÆSTA.NDI OBLIGATIO?

62a. Prooemium. Tributi nomen passim accipi pro omni eo solet, quod
penditur Reipublicæ vel Principi a privatis. Specifice vero est pensio, quæ
imponitur facultatibus, vel proventibus subditorum , ab his solvenda Rei­
publicæ vel Principi ad sustentandum competentem statum suum, onera­
que Reipublicæ. Hinc differt a vectigali, quod est certa pensio solvenda pro
rebus vel invehendis in urbem, aut provinciam ; vel inde avehendis : etiam
portorium dici solet ; cui affineest, quodrerum venditarum, permutatarum
occasione datur. Differt npedagio, vel quidagio, quod a transeuntibus equo,
curru ,navi, etc. solvi solet pro pontium, viarum conservatione, securitate.
Proterea Jurisconsulti onera praestanda Principi dividunt in realia, quæ ju­
mentis, plaustris, etc. fiunt; tum personalia, quæ a subditorum personis
præstantur exhibendo servitia, comitando ad bellum, etc. ac mixta, quæ
ex reatibus, ac personalibus constant.

626. Dico I. Tributa, vectigalia, acquæcumque exactiones ut juste impe­
rentur, tres requiruntur conditiones : auctoritas imperantis; causa justa ;
forma , sive debita proportio : quæ declarantur.
1°. Auctoritas imperantis, id est, summi Principis, vel magistratus, qui
suprema cum polestate Reipublicæ praesunt; in hos enim solos populus im­
mediate transtulit potestatem gubernandi, iisque se adstrinxil ad praebenda
stipendia justa ad tuendam dignitatem ac Rempublicam. Si quid proinde
præfecti subordinate gubernatores, civitates subjectæ exigant a populo; vel
hujus consensus liber , vel facultas Principis adesse debet : secus injuste fiet
ac restitutioni subjectum erit.
Ac quidem, quantum ad vectigalia, observandum est, per leges funda·

■I

I

426

DE (LETERIS JUSTITLE SPECIKBUS.

mentales Imperii, quo promoveatur facilitas commercii, ao mercium impe­
diatur caritas, gravissime prohiberi Statibus, no vel vetera vectigalia
augeant, vel erigant nova. Id sub pœna banni prohibuit Rudolphds 1. in
constitutione data Herbipoli anno 1287. Quod confirmatur in Bulla aurea
anno 1356. aliisque 1. R. e quibus Spirensis anno 1376. §. 120. jubet invi­
gilare diligenter Circulorum presides, an in eorum Circulis a quodam Sta­
tuum hac in re delinquatur. Quin per repetitas capitulationes cœsaivas,
nequit Imperator sine consensu vicinorum Statuum, et Electorum unanimi,
dare cuipiam Statui privilegium sive augendi vectigalia antiqua, sive nova
constituendi, Capit. Caroli V. art. 18. Ferdin. L art. 17. Ferdin. III. art. 20.
Ferdin.IV. art. 19. Leopoldi I. art. 19. Josepui I. art. 20. Caroli VI. art.8.,etc.
Adde lustrum, pacis Cæs. Suec. art. 9. §. 1.
2°. Causa justa, quæ duplex assignari solet : prima ad sustentandam
competenter majestatem Principis cum aula et ministris; cum enim Prin­
ceps laboret pro communi bono Reipublicæ, exigit vicissim justitia, ut hunc
pro dignitate Reipublicæ sustentet. Altera el ordinaria est bonum publicum,
ejusve necessitas, velut ad conscribendum militem, arcendum hostem,
instauranda ædificia publica, vias publicas et similia. Cessante tamen causa,
etiam justitia tributi specialiter obeam causam impositi cessat.
3®. Forma; sive ut habeatur ratio ac proportio facultatum; unus non
gravetur pre altero, sed plus contribuat, qui majorum est facultatum : uti
enim honores distribuendi sunt aequalitate proportionali pro majore, vel
minore dignitate ; sic dividenda etiam onera pro facultatibus subjectorum,
ut, qui plus valet, plus ferat; cum secus committeretur acceptio persona­
rum. Deinde ut habeatur proportio necessitatis, sive exactio non sit major,
quam necessitas.

627. Dico IJ. Subditi in conscientia ex justitia obligantur ad solvenda
tributa et vectigalia justa.
Prob. I. Auctoritate S. Scripturae. Ad Rom. 13. v. 6. et seqq. jubet Apo­
stolus reddi tributa et vectigalia : Ideo enim el tributu prœstatis : ministri
enim Dei sunt, in hoc ipsum servientes. Reddite ergo omnibus debita : cui
tributum, tributum: cui vectigal, vectigal; ubi ait Apostolus tributum esse
debitum Principi, ac ex justitia, quia bono communi servit : in hoc ipsum
servientes. Unde et Christus jubet Matth. 22. v. 21. de censu et vectigalibus:
Reddite, quæ sunt Cœsaris, Cœsari.
Prob. II. Ratione. Tributa, vectigalia et similia debentur Principi non
solum ex justitia legali, qua partes tenentur concurrere ad bonum totius;
sed etiam ex justitia commutativa : populus enim transferendo administrationem et curam supremam in Principem, eo ipso se tacite obligavit ad
solvendum ipsi stipendium conveniens, et congruum subsidium; quod cum
ex pacto nec taxatum sit, necob necessitates varias, quæ occurrere possunt,
taxari potuerit; Principis est pro Reipublicæ exigentia et circumstantiis de­
terminare quantitatem; ergo, ea determinatione justa de causa facta,
tenentur subditi ex justitia tributum imperatum solvere, ac restituere
defraudatum. Nec refert , quod tribulum lege imperatum non exigatur;
nam, spectata natura debiti, nihilominus solvi debet; debitum enim
solvi debet, non qnia exigitur, sed quia est debitum.

DE JUSTITIA LEGALI ET V1NDICATIVA.

·.’

427

628. Dices 1°. Lex tributorum pure poenalis est, ergo ante sententiam
judicis in conscientia non obligat.
H. .V. Ant. Lex tribulorum specifice talium nititur, et fundatur in justitia
commutativa, orta ex contractu tacito Principem interet subditos, quo se ille
obligavit ad regendam, tuendamque Rempublicam ; hi vero ad praestandam
pensionem competentem. Dixi : lex tributorum specifice talium ; non enim
cum hac confundi debent leges prohibentes importari in provinciam certas
merces, vulgo contrebandes, circa quas disceptatio est, merene poenales
sint, nec ne? Affirmât sententia communior; tum quod et timorati, probique sine peccati scrupulo merces ejusmodi, ut vinum, tabacum, etc.
emant; tum quod redemptores plerumque imposita mulcta contenti sint;
ac si quid inde enascatur damni redemptoribus, per gravem sæpe imposi­
tam mulctam, quod non raro accidit, in triplo compensetur.
Dices 2°. Leges tributorum et vectigalium plerumque non constant verbis
praeceptivis ; vel si praeceptivae sint, sunt tamen simul disjunctivae, prae­
sertim ratione vectigalium, dicendo : sancimus, ut quilibet vectigal pendat;
aut si neglexerit, cadat in commissum.
R. Quoad leges tributorum specifice talium, quibuscumque illse verbis
constent, solvi ea tribula debent; quia debentur ex justitia. Probabilius par
ratio est de vectigalibus ac pedagiis, quæ cum illis nunc sæpe confundun­
tur; imponunt enim ea Principes partim titulo Imperii, ut ærario consu­
lant, ac sustinendis sumptibus publicis melius sufficiant : tum quia Prin­
cipes reparationem viarum , pontium, in se non sine magnis expensis
suscipiunt, item securitatem praestant viarum per conductos milites ; quæ
non tenentur subire gratis; ac non aequum foret, omnia hæc eorum prae­
cise subditorum expensis fieri, qui negotiationi non vacant, nullum inde
lucrum habent. Juste igitur ab iis quid exigitur, qui inde lucrum perci­
piunt, ulhoc compendio tantum onus pensetur.
Dices 3°. Dubium merito est, utrum hodierna tributa, el vectigalia
omnia justa sint; adeo enim nunc aucta et multiplicata sunt; ergo bona
conscientia defraudari possunt : in dubio enim tali videtur in possessione
esse immunitas subditorum a tributo. Ila S. Antonin. Cajetan. Petrus Navarr.
ac alii.
R. Cum Sylvio cæterisquc plurimis, T. Λ. N. Cons. Postquam populus
potestatem summam gubernandae Reipublicæ in Principes transtulit, eique
seadstrinxit ad subministranda subsidia, ac consequenter jus , ea deter­
minandi, Principi reliquit, dici non amplius potest, in dubio immunita­
tem populi esse in possessione. Sic Jurisconsulti passim ex eodem nostro
principio tradunt, in dubio, an lex lata justa sit, nec ne, praesumptionem
esse pro legislatore. Et vero si in tali dubio judex statuatur populus , quid
tandem sequetur? Quid facilius, quam , cum leges plurimae palato subdi­
torum non arrideant, de earum dubitare justitia, sicque ab observantia
legis, obedientia Principi debita se subtrahere? Hinc colligitur simul, quare
dictum : T. A.
Si dicas cum recentiore, in tali dubio esse duntaxat solvendum pro rata
dubii.
R. Quomodo populus discernat, quantum debeat in dubio, necne? Quid

I

■iîH

1)1 JfSTITlA LEGALI L1 VIMHCVIIVA

populo promptius qiiarn negare tandem penilus, sulmsse jusiam tribulo
causam.
Si instet cum eod. Adeat prudentem ac religiosum virum, <·ν quodlwal,
quantum in dubio debeat solvere.
H. Cum modo Princeps in possessione iit ex dictis , ejusque jus determi­
nandi tributa el vectigalia certum sit, non pendet ab ullo alio, quid quautnmve debeat solvere populus.
Queri line joco solet a Theologis, an Ecclesia», persona» iesque Ecclesiastii.i· a tributis, vectigalibus, cæterisquc Principum secularium exactio­
nibus immune·, vint? Al cum de hoc jam actum Tr. de beyib. cap. I. Him
lectorem remitto.
ARTICULUS II.
AM WMIT JUDEX CAJ'ITALIS ClilMIMS UEO , ETIAM 1IOMICIIHI VOLUMTAWI ET WH/AI
FALERE vn.r. VEMAM , SITE AM El QCAMUO LOLL Μ IIAUEAT JUS, VFJ. Η»Π·
I; STAS AGGRaTIAMDI?

Dico I. Judex inferior, sive qui superiorem habet, per se loquendo
tenetur infligere pœnarn, a lege, consuetudine, vel statuto determinatam ;
ut nec gratiam vito;, vel aliam facere possit. Comrminû Theologorum et
Jurisconsultorum cum Dor-lore Angelico 2. 2. (J. 67. a. 4. in 0. Ac sumitur
ex A. 1.
4. ff. ad SC. Turpili. Χσν. Si. r. 10. aliisque : tum C. 3.
Met. 4. quo jubetur judex judicare second urn leges, non de legibus, qu«
pernam delictis proportionatom jam determinarunt, C. 1o. de Majarit. vi
( iijiis Inferiori nulla permittitur potestas immutandi superioris legem.
Halio esi, quod judex inferior non mimis teneatur implere leges infli­
gendo pœnam ab hh statutam , quam reus, sustinendo sibi inflictam. Igitur
nec mitiorem , nec graviorem, quam sil decreta, potest pœnarn /xr «
infligere.
fiixi per te ; nam potest per accidens mitigare, vel exasperare pœnarn,
si adsint cauce mitigandi, vel exasperandi ; ipso id concedente jure A. 13.
S· 7. if. de hit. (pii Ml. infant. A. IG. 28. penult, ff. et h. 1G. 23. C. h. f.
Mitigandi causa? plerumque ex parte rei sunt; velut, si impubes, vd
minor, sibi non salis præsens; repentino furore vel irœ astu : si simpler
patrarit delictum ; si ob moram judicis diuturno emaceratus fuerit carccre:
si perduellionis, aut criminis contra majestatem complex rem detegat ; quo
casu plena promittitur condonatio A. 5. §. /iu. C. ad A. Jul. Maj.: fi post
delicium diu et constanter honeste vixerit : si de flepuldica sil bene meri­
tus ; si crimen solurn attentatum fuerit , non perfecte consummatum .· m
dubium sit, fuerit ne delictum plene deliberate admissum ; vel an et quali»
pœna a jure decreta sit; quia regulariter judex in infligendis pomis parlera
mitiorem sequi debet, A. ί 1.12. ff. h. I. C;m> e exasperandi pœnarn smmmlur
a delicti circumstantiis, loci. gj
g. jn loco sacro, in conspectu Principi»,
vrd superioris admissum facinus; modi, si ex insidiis, pro/Jitorie quis occi­
derit a Herum ; pertona·, contra quam delictum est, ut, si contra Principem,
superiorem, sacerdotem, parentes; frequentationis delicii, si iteratum
fuerit ; ac similibus.

UL JlMIllA LELAM El SIMULATI VA.

if.)

W), Dko II. Potest tamen Princeps supremus facere, absoluto loquendo,
(uiliMreo gratiam, non solum remittendo pœnas minore», sed etiam mer­
to; ac iu casu homicidii voluntarii et dolosi.
/'an P. e4 communis Doctorum assertio; cum cnirn supremus Princeps
legibus suis norr ligetur, pœnam a legibus decretam remittere jxjtent; non
wlurn, si minor sil ; sed etiam, si capitalis.
1'art 2*. de homicidio prob. contra CAmov. pluresqne, protestante»
aminic, ct Theologos paucos, ratione fundamentali. Nullo ex jure ostendi
potest, a jure aggratiaudi, quod summis Principibus omnium consewu
usnpetil, excipi casum homicidii dolosi ; ergo etiam quoad hunc jus aggratHfidi halrcre locum potest. Prob. Aid. ex jure, naturis; nam etsi jus naluræ exigat, delicia non manere prorsus impunita; modum tamen puniendi,
rive pœnarn ipsam jus naturæ non determinavit, nec determinat. Et vero
quomodo determinare posset, cum delicta ejusdem generis minima aœe'kiite circumstantia plurimum varient? Onto antequam legum eondilotc« homicidis determinarent p</nas mortis, gladii, rotfe, etc. non erat obiigatioquemquam e» modo plectendi; haneque ignorabant gente» plurima?,
utut exculto» moribus, id ex earum legibus intelligitur : A. 'A. ad L. Cornei.
Suar, inquit : bajia Cornélien de nicarii», el veneficis jxrna in insulam
'lipurlalto est, el omnium bonorum ademplio. Sed solent {N. /i.) hodie capite
puntri,nisi honestiore loco sini positi, ({uam ul ponam legis sustineant:
humiliores enim solent bestiis subjici ; alliores vero deportantur in insulam;
eigo Romani ignorabant hanc obligationem juris naturæ. Sic ct lege salica
id. ii.
1. ingenuus hominem Francum,aut barbarum occidens, octo
mille denariis, id est, solidis ducentis mulclari praecipitur ; quod in eadem
salica reliquit Caholus M. : lege Saxonum, qui nobilem occidisset,
pendendi injungebantur solidi 84D. : lege Scotorum Wjliielmi regis cap. 7.
homicida jubetur dare 29 vaccas, unamque juvencam, ac pacum fuccre
cum parentela defuncti. Adde, olim usque adeo homicidas jure asyli, lege
tum imperatoria, tum ecclesiastica, immunes fuisse omni capitali pœua :
taceo id genus plura. Mirum vero, si jus naturm pnccipcrcl homicidas
plecti capile, hoc jus naturæ usque ad conditas nostras leges positivas a
plerisque ignoratum fuisse.
Sed neque 2''. exjure divino; tale enim pro lege nova aflerri non potest.
Nec demum 3". ex jure ]>osiliw humano; si quid enim λ Ί iif.onosto, JcstiMAMo, Cakolo V. in Nemesi de plectendo capite homicida statutum, impri­
mis non ligat omnes Principes summos, qui in regnis suis illorum Imperatorum legibus non tenentur. Deinde leges Justiniani non obligant in
Germania nisi ex recepto, ncc ubique in eadem toto in rigore receptu est
Nemesis Carolina : ac demum, etsi recopia sit, lam box, <pmtn leges olite
Imbibitam gerunt conditionem : nisi Princeps pro jure suo gratiam vitrn
fecerit.
9

G3I. Dixi 1". Princeps supremus: Idem tamen jus aggratiaudi, vel miti­
gandi ρο-nam sive ex privilegio, sive consuetudine, sive vi jurisdictionis
territorialis Statibus imperii comfætit. 2”. Absolute loquendo; licet proptcrca
non debeat facile remittere fx/mam omnem ex Integro; tum quia obligatio
puniendi aliquo saltem modo indetei minato fundatur in jure natui ali,

430

DE CÆTER1S JUSTITIÆ SPECIERIS.

quod tamdiil stringit, quamdiu ratio el convenientia aliud non permittit;
tum quia nimia indulgentia fovet scelera, pnebetque ansam delinquendi.
Nec jure aggratiandi, quoad pronam capitalem, nisi moderate admodum,
uti oportet, ue sceleris impunitas ad sequelam trahat alios, lino passim
utendo jure aggratiandi peccare potest Princeps graviter in Rempublicam,
cui se obligavit ad praestandam securitatem, quantum potest, in vita,
bonis, etc. adeoque ad tollendos Reipublicæ noxios, facinorosos homines;
qui non salis cohiberentur metu mitioris tantum pronæ, si prome capitalis
sit facilis condonatio.
622. Obj. I. Tenetur, quicumque cum summo imperio præest Reipublicæ
ex pacto primaevo cum Republica inito’, ad ejus procurandam tranquilli­
tatem et securitatem adhibere media necessaria, ac proinde in illius viola­
tores condignis pronis animadvertere, ut ab his nihil metuendum sit Rei­
publicæ; ergo jure naturali obstringitur Princeps, criminis capitalis reos
punire prona capitali, maxime homicidas ; quia nihil publica? securitati ita
contrarium, quam occidendi facultas. Conf. Et vero homicidam voluntarium
esse prona capitali plectendum ipsa naturalis ratio videtur insinuare ; cx
naturæ enim dictato, ut ait in hunc locum Grot. Tit. 1. Crit. Sacr.
Cainus, occiso fratre, inferebat : Omnis igitur, qui invenerit me, occidet me.
Gcn. 4. 13.
II. Homicidam voluntarium occidendum esse, jus divinum statuit;
ergo, hoc casu, non est locus juri aggratiandi; cum, quacumque potestate
gaudeat summus Princeps, juri tamen divino semper est, et manet subdi­
tus. Prob. Ant. Gen. 9. 6. ait Allissimus : Quicumque effuderit humanum
sanguinem, fundetur sanguis illius. Quæ lex renovatur Exod. 21. v. 12.
el seqq. ac Num. 3a. v. 16. reus homicidii, et ipse morietur; perque
sequentes textus diserte prohibetur, ne mulcta pecuniaria exigatur ab homi­
cida; sed statuitur, quod ipse debeat mori.
III. Adslipulatur lex nova non obscure Matth. 26. v. 52. Omnes, qui
acceperint gladium, gladio peribunt. Apertius ex Apoc. 13. v. 10. Qui in
gladio occiderit, oportet eum gladio occidi ; ergo.
Ad lom. R. .V. Simpliciter ; vel ad summum I). Cons. Si alio modo procu­
rari tranquillitas el securitas non posset C. si possit, uti alio modo procurari
adhuc potest Λ. Vi pacti primævi cum Republica inili tenetur Princeps
Reipublicæ, quoad potest, procurare tranquillitatem, et securitatem in vita,
et bonis; sed non tenetur per unum determinate medium vi ejus pacti; ubi
enim pactum illud? Cum igitur mediis, ct pronis aliis, quam capitali,
possit eumdein oblinere finem , non obligatur eumdem procurare præcise
infligendo pronam capitalem. Aliud foret, si alio medio jam moraliter ille
finis haberi non posset; sed proplerea jam diximus, uti pœna non debet
facile remitti ex integro, sic jus ipsum aggratiandi esse moderate usurpan­
dum. Pariter ex jure naturæ antecedenti etsi inferatur, delicta punienda
esse; determinatus tamen puniendi modus ex eo inferri nequit.
Ad Conf. R. 1°. At nihilominus Deus Cainuin occidi severe prohibuit. Ibid.
R. 2°. Inde ad summum sequitur, non inique agere Principem, interfi­
ciendo homicidam; minime vero, quod interficere vi præcepti naturalis
debeat.

DE JUSTITIA LEGALI ET VINDICATIVA.

131

J(/2"nl. R. Leges judiciales testamenti veleris per Christum aboli ke sunt,
neque nunc amplius stringunt; ergo inepte illae huc afferuntur.
Jd3’"°. A'. ass. Ad prob. R. Christum hæc dixisse ad mentem legum
judicialium Judœorum , quæ tum temporis, nondum promulgata lege nova
nondum erant abolit®, ut sensus sit : Lex vult, ut, qui occiderit gladio,
similiter occidatur; ut dicitur cit. loc. in object. 2‘. præsertim Num. 35.16.
Si quis ferro percusserit, et mortuus fuerit qui percussus est : reus erit ho­
micidii, cl ipse morietur. Eslque is obvius verborum Christi sensus. Non
igitur hic fertur lex nova observanda in lege évangelica.
.Id Conf. N. Cons. Non enim hic sermo est de modo in judiciis humanis
observando; sed juxta litteram ibi consolatur, crigilque servos Christi pro­
pter hunc vexatos, ut patientes persecutiones superent, ipsos liberandos
esse; malis intentatis e contra in auctorum capita Dei judicio redundaturis ;
postquam enim dixisset : Qui in captivitatem duxerit, in captivitatem vadet;
qui in gladio occiderit, oportet eum gladio occidi ; tum subdit : hic est pa­
tientia , et fuies Sanctorum.

ARTICULUS III.
POSS1TNE JUDEX JURIDICE PROBATUM REUM, QUEM TAMEN PRIVATA SCIENTIA SCIT
INNOCENTEM, CONDEMNARE IN CAUSÉS CRIMINALIBUS?

633. In hac controversia convenit inter omnes , judicem eo casu teneri ex
justitia, tentare medialicila omnia ad liberandum innocentem, inveniendo
causas ad repellendam accusationem injustam; summa dexteritate exami­
nando testes, dum dissentientes faciat exemplo Dàniclis, dissimulando
custodiam carccris ; remittendo causam ad superiorem judicem, etc. verbo:
præstando, quæ potest, ne opprimatur innocentia. His vero nihil proficien­
tibus, quærilur, debeatne, ac possit tunc condemnare probatum reum,
quem scit innocentem? Affirmativam sententiam passim amplectitur schola
Doctoris Angelici. Negativam in causis criminalibus majoribus, ubi de prona
mortis ct mutilalionis agitur, luentur Less. Laym. Haun. Pyrrii. aliique,
non tamen in minoribus, ubi desola exilii prona vel affiictiva duntaxat
corporis, privatione officii, etc. agitur, nec in civilibus. E contra rursum
utrobique negant Abb. Koenig. Gorm. Pichler ; quibuscuro

634. Dico. Nulla in causa tenetur, aut potest judex condemnare juridice
probatum reum, quem scientia privata scit esse innocentem.
Prob. Nullum jus, sive naturale, sive divinum , sive humanum dat facul­
tatem judici, condemnandi probatum reum, quem scit, esse innocentem ;
sed potius id prohibent jura singula; ergo.
Prob. Ant. 1°. de jure naturali. Jus naturale, ipsaque justitiæ natura, trtm
commutativa?, quam vindicative? exigit æqualitatem et proportionem infer
solutionem ct obligationem, pronam el culpam : sed nulla est aequalitas in­
ter solutionem veram ct obligationem nullam ; nulla proportio inter pronam
veram ct culpam nullam ; ergo.
2°. Nec jus divinum hoc permittit ; ubi enim tale exlat? Certe si scruteront
jus divinum V. T. contrarium rcperimusExod. 23. v. ]. Non suscipies vocem

432

bt c.eieius Jtsnn.E

mendacii. ht v. 2. .\hm sequeris turbam ad faciendum malum; nec in judibiu,
plurimorum acquiesces sententia), ut a vero devies. Respondent adversarii,
hic prohiberi judici, ne sejungat testibus mendacibus, occidatque, vel con­
demnet eum . qui juridice probatus est innocens. At hæc responsio videtur
adversari litteræ; quomodo enim juridice probatus est innocens , ubi plurimorum contra sunt testimonia? Sed neque aliquid ex T. N. pro condem­
nando tali innocente potest erui , ut constabit solutione objectionum.
3°. Nec jus humanum hanc facultatem judici tribuit; sed potius prohibet.
Nam 1. Jus Canonicum c. I. de sent, el re jud. in 6. præcipit, ut judices
Ecclesiastici procedant secundum conscientiam et justitiam; cum attend tri­
bunal judicis reum non habeat, quem injuste judex condemnat : ac demum
generaliter vult, eos pro.· oculis habere solum Deum. Sed nec secundum con­
scientiam, nec justitiam, judex condemnaret hunc innocentem; nec eum
æterni tribunal judicis habet reum ; nec in eo condemnando pre oculis ha­
beret Deum, sed mendacium, et calumniam. Respondebis forsitan, quod
æterni judicis tribunal etiam habeat reum illum, non quidem pro interno,
sed externo foro. At sane concipi non potest, quomodo telerna Veritas,
aeterna omnis rectitudinis origo et regula possit innocentem pro ullo foro
habere reum, qui talis precise probatus mendacio et calumnia?
2. Jus civile vero , dum præcipit, ut judex procedat secundum allegata et
probata, ideo precise ita ordinat, ut judici constet de veritate, ac removea­
tur, quoad fieri potest, periculum , ne alias in sententia ferenda prejudi­
ce! veriori causœ, ut constat ex L. 6. ff. de off. Pras. ubi : Prœses provin­
cia id sequatur, quod convenit eum ex fide eorum, qua probabuntur, ne
veritas vitietur erroribus ; dum ergo judici dc veritate constat, quie sola est
finis legum, dum volunt adduci probationes, testes, etc.sanedici non potest,
jus tunc velle, judicem sequi testes falsos; ne, dum has cautelas statuit iu
bonum innocentis, hic per easdem opprimatur contra II. J. Gl. m(>. Deinde
Nov. M.deteslib. jubetur judex excutere diligenter fidem testium, rejicere
testes suspectos, etc. Qua ralioifc igitur quis pnesumet, velle jus, ut judex
sequatur testes falsos, mendaces? Porro per L. 29. ff. de probat, veritas for­
tior est praesumptione descendente c.x actis et probatis publicis; ergo haud
dubie fortior erit mendaciis et calumnia.
Conf. 1. Judex nequit sequi sententiam probabilem relicta probabiliore,
juxta prop, damnatam ; ergo mullo minus falsam relicta certa.
Conf. 2. Nec judici, nec Reipublicæ concessum est jus directe in vitam
innocentis; ergo nullo casu licet judici vel Reipublicæ hunc spoliare vita.

638. Obj. I. Lex naturalis et divina prohibent solum , occidere innocen­
tem ex intentione, nun veru prætcr intentionem , exercendo rem licitam,et
fungendo debito officio, ut patet ex occisione invasoris materialiter injusti,
et eversione turris, in qua simul cum hostibus degunt innocentes. Item, jus
nature et divinum prohibent solum , occidere innocentem de facto, et jure;
non vero innocentem de facto , et reum de jure, qualis est, qui probatus est
reus.
//. Juxta Dont. 17. v. G. In ore duorum, aut trium testium peribit, qui
interficietur : ac cap. 19. v. |.‘i. In ore duorum, aut trium testium stabit omne
verbum, quod Christus repetii Malth. 18. v. 16. ; ergo.

433

de justitia legali et vindicativa.

speciebub.

///. Juxta S. Ambho.s. serin. 20. in Ps. 118. relatum Can. Judicet. Caus. 3.
</. 7. Itonus judex nihil ex arbitrio suo facit, et domestica· proposito volunta­
tis; sed juxta leijcs et jura pronunciat... nihil paratum et meditatum domo
defert; sed sicut audit, et judicat. Et S. Augustin. Lib. de Pœnil. c. 3. rela­
tum Can. quamvis. Caus. NI. q. 3. Quamvis vera sint quadam, non tamen
judici sunt credenda, nisi certis indiciis demonstrentur. Ergo.
/I . Perc. Pastoralis. 28. §. quia vero, deoffie, et Potest. Jud. dele.g. preci­
pitin· judici, cui demandatur exeeulio senlentiæ, ut hanc exequatur, licet
sciat esse injustam; ergo idem facere debet judex iu nostro casu.
Γ. Jura generaliter volunt decidi causas secundum allegata et probata , L.
6. ff. de offic. Pras.
I/. Judex fungitur persona publica ; ergo in decidendis causis sequi debet
scientiam publicam , quam habet ex allegatis et probatis ; non vero opinio­
nem suam privatam, aut scientiam facti. Conf. Judex .sustinet personam
Reipublicæ; ergo debet judicare, sicut judicaret Respublica: atqui hæc judi­
caret secundum scientiam publicam ; in Republica enim non datur scientia
privata, cum omnis scientia Reipublicæ tanquain communitatis sil publica,
hæc vero si adsit, non est necessaria discussio testium.
17/. Respublica habet dominium altum in bona subditorum, vi cujus de
his potest disponere ad exigentiam boni publici : atqui hoc exigit conde­
mnari etiam innocentem, quando probatus est reus, quia alias daretur ansa
judicibus, ut se corrumpi sinerent, ut impunitos dimittant malefactores sub
pretexlu innoccnliæ.
I///. Judex potest, ac debet absolvere cum, qui publice per testes pro­
batus est innocens, etiamsi privata scientia cum noverit esse reum; ergu
etiam a contrario.
/A. Quid enim aliud faceret judex, quando aliud medium liberandi inno­
centem nihil prolicii? An cedat officio? at hoc nimis durum est ; presort i in
si sil judex supremus ; quem, ut potius cedat regno, vel imperio, nemo obii
gabiteum tanto Reipublicæ damno.

636. Ad lUm. N. suppos, part. l4tf. quod in present i casu judex occidat
solum prætcr intentionem , exercendo rem licitam ac fungendo officio, in­
nocentem ; cum innocentem occidero sil intrinsece malum, omniaque pro­
hibeant jura; ergo directe hunc occideret. I nde disparilas est 1". quoad
aggressorem materialiter injustum ; quia, etsi solum sil materialiter nocens,
ut furiosus, amens, ebrius, etc. ob defectum rationis; vere tamen nocens
est; ergo cum quilibet jus habeat tuendi vitam , licite, servato moderamine
inculpatio lutehe, dum vita propria aliter servari non potest, talis aggressor
solum materialiter nocens occiditur. 2". Quoad dejectionem turris; quia
occisio innocenlum est per accidens, nec directe intenta ab expugnatore
belli duce, qui directe intendit expugnationem urbis, et turris hostilis, ex
qua solum per accidens et indirecte contra intentionem ducis sequitur mors
innocentis. E contra in nostro casu sententia judicis nullum habet objectum
immediatius, in quod tendat; ergo directe tendet in cædem innocentis,
quod nunquam licet; eodem enim modo tendit judex condemnans, quem
scit innocentem , ac condemnans, quem si it nocentem. Nec dici potest, quod
judex directe intendat servare præscriptam juris formam , unde prætcr ejus
JH. p. 2.

28

*

53 l

DE C EI EIUS JI SI 1 1 1.I. SPECIEM S.

inluutionein . indirecte sequitur mors innocentis ; nam tota illa judicii forma
est constituta, ne vitietur veritas; in favorem innocentia?, ne luee oppri­
matur ; ergo hæc non potest esse objectum immediatum senlentiœ condcmnaloriæ innocentis, ne contra II. J. (it. in 6. quod est in alicujus favorem
concessum, in ejus retorqueatur dispendium. Quod si tamen adhuc inten­
tionem extrinsccam tingas; se pariter excusabit Pilatus, quod condemnando
Christum intenderit directe impedire tumultum populi.
Jd2*m. part. N. suppos. quod jura velint haberi reum, qui talis solum
probatus a testibus falsis. Constat ex dictis in Conci.
.Id2um. R. A. Cons. Etsi enim dicatur verbis affirmativis : in ore duorum,
vel trium testium peribit... stabit omne verbum : sensus tamen negativus
est. quod plures testes non sint necessarii ; imus vero non sit sufficiens, ut
feratur sententia condemnatoria. Constat cx Exod. 23. v. 2. ubi : nec in judi­
cio plurimorum acquiesces sentent iœ, ut a vero (levies, v. 7. mendacium
fugies. Si igitur contra veritatem in judicio plurimorum maligna testimonia
jubeantur rejici, quomodo in ore duorum , vel trium falsorum testium con­
tinuo peribit, dum judici constat de innocentia?
Ad 3uro. R. Y. Cons. Ambo enim loquuntur de eo, quod ordinarie Iit,
quando judici non constat de veritate; nec alius sensus utriqne canoni tribui
citra figmentum potest ; nam in primo immediate subditur ex S. Ambii. et
sicut sc habet negotii natura, decernit... examinat causce merita, non mu­
tat... in judicando magis cordi sit veritatis custodia ; ergo hanc praevalere
vult. In altero hunc sensum esse Rubrica demonstrat : non credantur, quæ
certis indiciis non demonstrantur ; quomodo igitur credantur, quæ non nisi
mendaciis demonstrantur?
Ad 40m. R. .V. quod possit excqui sententiam certo ac notorio injustam.
Alioquin excusabis Christi ac Martyrum carnifices; ac aliunde certum est,
magis obediendmn esse Deo, prohibenti omnem injustitiam, quam homini
praecipienti injustum. I nde το sciat a Pontifice latius sumitur pro opinione,
quando sententia non est notorio injusta : ut colligitur ex eod. c. dum in­
quit : mandatarii non esse, examinare sententiam , cujus ipsi exeeulio tan­
tum demandatur.
Ad')',m. R. I). Quando judici aliunde de veritate non constat C. secus .V.
.Jubetur hanc formam sequi, ne vitietur veritas. Aon igitur si hæc vitiare­
tur, ac opprimeretur innocentia.
.Id G"n.R. I). Est persona publica ratione officii C. ul sequatur errorem,
mendacium, calumniam , quam scit alteri impingi .V.
-Id Conf. R. Sophisma hoc seipsum jugulat, vel nimium probat ; si
enim judex sustineat personam Reipublicæ ac judicare debeat, sicut ipsa
judicaret Respublica; hæc vero judicaret juxta scientiam publicam, cum Rei­
publicæ scientia sit publica; ergo etiam, quando Reipublicæ constaret de
veritate ct innocentia, secundum hanc scientiam publicam judicaret : sed
quomodo hoc casu judicaret? condemnando? minime; ergo nec judex hic
judicare debet. I ndc I), min. subs. Sed Respublica judicaret secundum
Scientiam publicam condemnando, quando non constaret Reipublicæ de
veritate C. si constaret de veritate .V, Sed si constaret Reipublicæ de veri­
tate, secundum hanc scientiam non condemnaret; saltem non posset.
Ad ",,m. R. Saltem dominium altum in vitam certo Respublica non habet.

i)E JUSTITIA LEGALI ET VIKDICATIVA.

433

Incivilibus quidem habet, sed A', min. cum prob. Talia enim delicta præsiimi non oportet; vel pariter dicam, adversariorum doctrinam ansam
dare hominibus malevolis, ut perfide conspirent falsis testimoniis contra
inimicum, si noverint, debere judicem semper ex officio deferre duorum
depositioni testium. Deinde hoc periculum corruptionis non habet locum ;
quia in foro externo ipsi judici, asserenti reum publice convictum esse
innocentem, non habetur fides, nisi id probet.
.Id. 801". R. C. I. .V. Cons. Disparités est : dimittere nocentem , maxime
occultum, nulli juri adversatur, nec per hoc ulli infertur injuria: at con­
demnare innocentem capitis, intrinsece malum csl; scd el in civilibus
adversatur justi liie, ipsi que legum fini; ac innocenti irrogatur injuria.'
Jd 9um. R. In causa capitali, si nullum ex dictis n. 629. succedat (quod
tamon vix possibile, ut controversia hæc prope sil dc casu rnelaphysico)
lum, si judex inferior sil. potius cedere debet officio: neque hoc nimis du­
rum videri debet, cum vita alterius sit superioris ordinis bonum, ac gene­
raliter nullius boni temporalis vel relinendi, vel acquirendi causa liceat
committere rem intrinsece malam, qualis csl innocentis occisio : si vero
judex supremus sil summus Princeps, poterit sua auctoritate dimittere
innocentem liberum; cum vi juris aggratiandi possit usque adeo vere reo
facere vilægratiam ; pariter in civilibus potest absolvere, quem certo scit
innocentem, cum summus Princeps his legibus dc forma judicii noil
adslringatur : judex vero inferior in civilibus, si ipse periclitaretur de offi­
cio, nisi condemnaret innocentem, non tenetur tanto suo incommodo
procurare bonum alterius; ac condemnatus, cum hac sententia haud obli­
getur in conscientia, uti potest compensatione occulta; vel alio tempore
resuscitare causam, instituendo processum de novo, etc*

CAPUT ni.
DE ACTU JUSTITIÆ SIVE JUDICIO.

637. Judicium, ul hic spectatur, est legitima causæ actorem inter cl reum
controversa? per judicem facta discussio, ct definitio, arg. c. Forus. 10. dc
S. L. 9. 1.3. C. h. t. Importat data definitio omnes parles principales
V.
constitutivas judicii, et personas necessarias, causam, sive, ul dici solet,
punctum litis; judicem; actorem ( in causis criminalibus accusator dicitur)
qui alteri litem movet; reum, non a reatu theologico sic dictum, scd cui
lis movetur. Cæteræ personæ , quæ in judicio adesse solent, ut assessores,
notarii, nuncii el similes, minus principaliter judicium constituunt; de­
mum sententiam, judicii finem, ac torminum. Dividitur vero a Juriscon­
sultis judicium præcipuc Γ. in ecclesiasticum, quod coram judice ecclesia­
stico qua tali, quia causa est fori ecclesiastici, ngilatur; cl seculare, quod
coram judice seculari qua tali. 2°. In ordinarium, in quo solemnis juris
ordo servatur, offerendo libellum, contestando litem, etc. et extraordina-

DE ACTU JUSTITIÆ SIVE JUDICIO.
431)

DE CETERIS JUSTITÏ.E SPECIEBUS.

rium , sive summarium, in quo proceditur de plano, non servato solenmi
juris ordine præscriplo a jure positivo. 3°. In petitorium, in quo de pro­
prietate et dominio rei; tum /possessorium, in quo de sola rei possessione
disceptatur. 4°. In civi le, in quo ador principaliter intéressé suum civile,
vel commodum intendit quacumque ex causa, sive ratione contractus, vel
quasi, sive ratione delicti, vel quasi ; modo non intendatur mulcta pecuniaria
solvenda fisco; ct criminale, in quo agitur de delicto ad infligendam reo po>
nam publicam. Pluribus de judicio ex instituto Jurisconsulti tractant : aliter
Theologi quibuscum sequentes pro foro theologico quæsliones intuebimur.

ARTICULI S I.
QUOD SIT OFFICIUM, QUÆVE OBLIGATIO JUDICIS?

638. Dico I. Principale officium judicis est jus dicere, h. e. tenetur partes
litigantes audire, diligenter causæ momenta discutere , ac ferre sententiam
secundum jus ctæquitatem, eamque dare execution!, itaque jus suum cuique
tribuere.
Prob. Ad hoc enim ordinatus est judex, c. 10. de. E. S. L. 78. ff. de Judic.
atque ad hoc se quasi contractu obligavit ipsa susceptione officii. Unde in
ferenda sententia, citra ullam acceptionem personarum, nulla passione ira,
amoris, amicitiae, nullisque muneribus moveri, aut flecti debet, ut contra
jus pronunciet.
Hinc et sua sponte fluit, teneri judicem damnum injusta sententia a se
datum resarcire parti læsæ; ac quidem ante sententiam superioris judicis,
si sententia formaliter injusta, sive scienter ac dolo læsit, sicut quicumque
alius damnificator injustus. Quod et probabilius dicendum, si per imperi­
tiam juris, qua indignus est judicis munere, alteri damnum intulit; eo ipso
enim, quod ob imperitiam sit eo munere indignus, tenetur in conscientia
abstinere tali munere, vel compensare male judicando illatum damnum,
sicut et passim de imperitis medicis ac similibus tradunt Theologi.
639. Dico 11. Judex ex officio suo, saltem non supremus, regulariter
tenetur pronunciare secundum leges publicas, statuta, ac consuetudines
locorum : nec licitum est ei ferre sententiam pro suo arbitrio. C. 1» de Consiit. Pr. Inst. h. t. Nov. 82. cap. 13.
Dictum 1". Judex saltem non supremus ; supremus enim in criminalibus
potest ex dictis cap. præc. ex rationabili causa temperare rigorem legis, ac
remittere decretas pœnas; modo id fiat citra præjudicium Reipublicæ, nec
sit timenda major delinquendi licentia.
2°. Regulariter; nam aliquando spectanda est magis æquitas, quam rigor
juris, id est, quam praecise cortex ct littera legis, juxta L. 8. c. de Judic.
ubi : Placuit in omnibus rebus prœcipuam esse justitiæ cequitatisque, quam
stricti juris rationem. Ac ratio est ex Doctore Angelico, quod justitia ita
suum tribuat cuique, ut non distrahatur ab ullius personæ justiore peti­
tione : hoc est, si concurrat cum lege justius, in ea specifice non expressum,
polior illius, quod justius, habenda est ratio. Quod tamen præpostero sensu

437

accipi non debet; nec intelligi qtiæviscercbriria æquitas, quasi quævis ratio
sufficiat ad recedendum a lege in casu, quem tamen ipsa lex exprimit, etsi
lex dura videatur : sed si rigor juris ita sit expressus, ut nec in hypothesi
emergenti aliam menti legislatoris conformem interpretationem recipiat,
standum est lege : sic L. 12. ff. qui, et a quib. man. hic proponitur casus :
Domina commisit adulterium; et postea suis servis dedit libertatem; quæritur,an libertas data valeat ? ac dicit cit. Lex, quod libertas data debeat
suspendi per 60. dies, non tantum servis illis, qui tempore commissi adul­
terii cum domina domi, sed et qui ruri erant ; additurque ratio : quod qui­
dem perquam durum est, sed ita lex scripta est. Et vero potuit legislator
habere causam, ita simile quid statuendi, quæ judicem lateat : sic in cit. L.
12. concurrit æquilas respectu boni publici, quod vult crimina non manere
impunita ; ergo ut servi torqueri possint in caput dominæ, ideo data ipsis
libertas suspendi debet; quare etiam illi torqueri debent, qui erant ruri,
cum et hi nossc potuerint aliunde inores mulieris, vel venisse in notitiam
adulterii. Quare ne regula hæc : Æquitas prœferenda est rigori juris, sit
errandi occasio,
Observa : quod æquilas illa sit non aliud, quam benigna legis ad mentem
legislatoris interpretatio; quæ mens haud dubie lilteræ legis ac cortici prae­
valere debet, juxta L. non dubium. 5. C. de Legibus, qua dicitur, illum
peccare contra legem, qui neglecta mente sequitur verba legis. Unde omnis
illa æquitas in sola mente legislatoris, a qua nunquam recedere licet infe­
riori judici, fundatur : ac proinde æquitatis officium in eo consistit, ut,
quod e. g. generaliter, indistincte scriptum est, laxet, remittat, vel distin­
guat ad mentem legislatoris, prout causæ et circumstantiæ exigunt : sic
tres lutelæ sufficiunt ad excusationem a quarta , §. 5. Inst. de excus. Tut.
quod si quis tamen unicam, admodum diffusam, ac negotiosam habeat;
recte facit judex, si etiam tunc unicam tutelam ad excusationem sufficere
statuat; est enim ratioæquitatis aperta : cur enim tres excusant? nisi quod
ob multiplices inde resultantes occupationes eveniat quasi quædam inidoneitas bene administrandi quartam ; si ergo idem una præslcl difficilis, ac
multum diffusa; conformiter plane menti legislatoris eum, qui talem tute­
lam gessit , a secunda judex absolvet.
610. Dico III. In causis civilibus tenetur judex pro illa parte ferre sen­
tentiam, cujus causa, discussis diligenter omnibus, ipsi videtur proba­
bilior.
Constat ex prop. 2a. damnata ab Innocentio XI. Probabiliter existimo judi­
cem posse judicare juxta opinionem, etiam minus probabilem. Ac ratio est,
quod judex constituatur a Republica, ut diligenter inquirat in veritatem,ac
pronunciet juxta merita causæ; ergo pro illa pronunciare debet, quæ meritis
prævalel; sed hæc est probabilior. Nec obstat, quod advocatus possit susci­
pere causam , etsi minus probabilem , tuendam in judicio ; nam causa ,
quia est probabilis, habet saltem jus , ut sua momenta proponantur ; ergo
potest hæc, volente cliente, proponere advocatus. Deinde advocatus nihil
definit; ergo nulli inferi injuriam : at judex definii causam ; ergo ille secun­
dum probabiliorem pronunciare debel, ne alias lædat partem. Quod dictum
de judice, idem dicendum de Principe , qui nequit suscipere bellum sccun-

43 · ’

· ■· l

S?

438

DE CÆTERIS JUSTITIÆ SPECIEBUS.

dum opinionem minus probabilem, quia suscipiendo bellum fungitur officio
judicis.
Dictum : incivilibus; in criminalibus enim si reus habeat causam æque,
vel etiam minus, vere tamen probabilem ; magis favendum est huic, quam
accusatori, c. H. de B. J. in 6. L. fin. C. dc Probat.

i

641. Dico /r. Si pro utraque parte stet æqualis probabilitas, potest quidem
conari, ut æqua transactione lis dirimatur; nequit tamen uni, utut amico,
adjudicare rem totam, sive tunc non datur casus pro amico.
Quia judex non est rei controversæ dominus, sed tenelur eam adjudi­
care illi, qui jure prævalet ; ergo si, causa discussa, comperiat, neutri
jus majus aut certius competere, sed esse utrimque æquale, non potest sine
injusta personarum acceptione rem lotam adjudicare uni, sed debet cuique
tribuere jus suum ; ac proinde vel conari, ut lis æqua transactione diri­
matur; vel, si partes transigere nolint, rem inter easdem dividere, exem­
plo Justiniani , §. s» servum i. Inst. de vulg. substit. rem in casu dubio
inter partes dividentis.
Nec obstat, quod inter duos æque dignos beneficio detur optio collatori,
ut conferre possit, cui velit; nam disparitas est, quod ante collationem
neuter titulum . aut jus aliquod habeat, nequidem coloratum ; ergo licitum
est collatori conferre, cui velit ; sed in nostro casu uterque æquale jus habet,
quod alterutri facto judicis non potest auferri.
6-42. Dico I’. Non licet judici acceptare munera, sive dona, etiam liberaliter et sponte oblata; et quidem peccat graviter, si in magna accipiat quan­
titate. Peducitur ex c. 11. de Bescr. in 6. c. 10. de vit. ei honest. Cleri.
L. 18. //’. de offic. Prœs. L. 3. ff. de L. Jul. repetund. Auth. Novo Jure. C.de
poena Jud. præsertim .You. 8. in line, ubi dicitur ad judices : nihil penitus
ab eis accipientes.
Ratio autem prohibendi fuit periculum pervertendæ justitiæ , quod ordi­
narie subesse solet juxta Deui. 6. ubi munera dicuntur excœcare intellectum.
Hinc etsi dentur sponte, ac judex apud se statuat idcirco non recedere a
justitiæ legibus, nec proinde contra jus naturale eo casu agat; peccat tamen
contra jus positivum humanum, quod ex periculo universali acceptionem
munerum prohibuit, ideoque obligat semper, etsi in casu particulari non
esset periculum.
Hinc consequitur, multo minus posse judicem accipere munera pro ferenda
sententia: nam 1°. pro sententia injusta nullo modo potest, ut per se patet:
sed nec 2°. pro justa ; hanc enim per se judex debet ex officio et justitia ; ergo
pro hac nihil potest recipere; imo hoc casu tenebitur restituere accepta ante
superioris sententiam, c. 15. Caus. 14. q. 5. sicut tenelur restituere pretium
acceptum ex venditione supra justum. Quod idem multo magis tenet. si
offerens non det sponte ; velut, si judex ideo protrahat litem, differat sen­
tentiam , ut pars litigans debeat advertere, opus esse muneribus, si velit
habere sententiam , vel spem victoriae; aut si usque adeo id insinuetur par­
tibus: plana enim est ratio; quia in hoc casu ofierenli defuit animus om­
nino liber a coactione donandi el transferendi dominium.

DE ACTI JUSTITIÆ SIVE JUDICIO.

439

Dictum : munera; cum his enim non debent confundi sportula), quæ
videlicet habent rationem stipendii, cum consensu ipsius Principis, ab
eoque determinati ad sustentationem judicis, inque partem salarii ; ideoque
ab utraque parte exiguntur æqualiler sine pervertendæ justitiæ periculo.
Excipit quoque Pichler, aliique xeniola, sive munuscula in rnodica quan­
titate, consistentia in esculentis, poculenlis, utpote quod hæc permittan­
tur L. 18. ff. de off. Prœs. c. 11. §. insuper de Bescr. in 6. quia, ut ait
Glossa in c. cit. non est verosimile, propter munera tarn tenuia movendum
esse animum judicantis.
643. Dico VI. Non esi licitum judici procedere ad sententiam condemnatoriam ex notitia injuste hausta; velut 1°. per torturam injuste inflictam,
ut ex defectu indiciorum sufficientium ; vel 2°. si notitia sit accepta per
testes injuste interrogatos, etc. Nec 3°. ex confessione dolose elicita, sive
ficta promissione impunitatis, sive per quæstiones ita captiosas, quibus
reus inducitur ad perplexitatem.
Conclusio est Theologorum ac Jurisconsultorum omnium , tam quoad
primum, quam secundum membrum; cstque ratio aperta: quia hæcnotitia
est contra jus; ergo æque parum ea uli potest, quam agere contra jus.
Quoad tertium est quædam auctorum dissensio; sed est sententia commu­
nior, æquior, fundata in æqnitate naturali, et c. 7. de Benunt. et passim
tribunalium recepta praxi ; ut saltem vi talis notitiæ non possit procedere
ad pœnam ordinariam, etsi ad extraordinariam procedi posse, putet Farinac. si reus sic elicitam confessionem non revocet.
Quin generaliter semper in criminalibus sententiam reo favorabiliorem
amplectendam esse, monent plerique. Quod non immerito applicaveris ad
illam quæstionem : Λ·η ex violenta præcise prœsumptione, sive indiciis gra­
vissimis procedi possit a judice ad infligendam pœnam capitalem ? quæ
Jurisconsultos admodum in contraria scindit. Affirmant Abb. in c. 19.
h. t. Farinac. Prax. Crim. q. 8G. Menoch. Lib. S. Prœsumpt. Laymann.
Picoler, aliique multi. Negant contra Masc. de probat. Conci. 1221. Engel.
hic num. 4. Gomez, Mynsing., Fasciiin., Félin., Tiraquell., Wagnerkck, cælerique, qui partim reum torqueri tantum posse volunt; partim solum ad
extraordinariam pœnam procedi, suis etiam suffulti legibus. Unde fit,
quod, etsi sententiæ affirmativo» plus faveret rigor juris, non tamen exce­
dat probabili talis limites, ac negativa sil saltem vere probabilis ; igitur po­
tius juxta sententiæ negativa» placita favendum reo. Et voro non una
experientia constitit, quod indicia, quæ videbantur gravissima ac indu­
bitata, postea, delecta rei veritate, fuerint nulla,

644. Dico VII. Domum judex in civilibus debet supplere, quæ juris sunt,
et a partibus omissa, ut examinare, vel rejicere libellum actoris ineptum,
deferre juramentum calumnia», repellere testes, non legales, suggerere exce­
ptionem praescriptionis et similia, L. un. C. ut quædesunt Advocatis. Glossa
in Cap. 3. de Postulat. Prœlat. et Doctores communiter. Item non tantum
potest, sed debet cx officio deferre juramentum suppletorium ad complendam
probationem, quæ per unum testem evadit semiplena ; modo deficiant aliœ
probationes. Quod possit, nemo ambigit: quod debeat, est contra Donell.

410

DK CETERIS JUSTITI.E SPECIEDUS.

Berlich. Treütler, communior reliquorum ferme omnium , ac teste Vixxm
in QQ. Jur. Lib. 1. cap. 44. in plerisque recepta curiis ; ac
Prob. hæc pars ex L. 3. C. de Reb. cred. ubi : per judicem jurejurando causa
cognita, rem decidi oportet ; verbo autem oportet necessitas imponitur judici.
Accedit ratio manifesta ; quia in re dubia, qualis efficitur, si unus testis, vel
alia semiplena probatio fuerit allata a parte, aliter causam decidere judex
non potest; ideo namque L. 1. ff. de Jurejur. jusjurandum dicitur reme­
dium maximum expediendarum litium : sed judex, si de re cognoscere cœperit, de eadem quoque pronunciare jubetur, finireque litem ; ergo, cum
hoc sine delatione juramenti suppletorii non possit in casu, illud deferre
debet, sicque curare, ut probatio liat plena.
Dictum 1°. modo deficiant probationes aliœ ; secus enim deferretur jura­
mentum sine sufficienti causa, et proinde temere ; quod non licet. 2°. In ci­
vilibus: nam in criminalibus saltem reo, qui talis semiplene probatus,
deferri non debet; certe non expedit ob perjurii periculum.
645. Obj. I. L. admonendi. 31. ff. de Jurejur. adhibet verbum solent, ni­
mirum : solent sœpe judices , etc. sed oa vox non necessitatem indicat, sed
liberum usum; ergo.
II. Actore non probante reus est absolvendus, L. 4. C. de Edendo. L. 9.
C. de Testib. vel saltem ipsi reo judex deferre juramentum potest, L. 3. C.
de reb. cred.
III. Paria sunt, non probare, et non probare perfecte, L. G. /f. qui salisd.
cog. Quando enim lex probationem exigit, legitimam ac plenam exigit,
L. ult. C. de Prob. Ergo si actor non plene probet , non tenebitur judex ei
deferre juramentum , ut suppleatur probatio.
Ad lum. R. -V. min. Verbum solent necessitatem importat, ul cum
verbo oportet in cit. L. 3. concordet; sed et ex ipsa L. admonendi, colligi­
tur, dum additur : secundum eum, qui juraverit. Demum ct alibi injure
verbum solet pro debet ponitur, L. 86. 94. ff. de R. J.
Ad 2um. R. D. Si plane nihil probet C. si probet semiplene Ύ. Sed tunc
expediendæ litis remedium est juramentum . et fieri debet probatio plena.
Dein falsum est, quod præcise reo deferendum sit juramentum in causa
dubia; sed, pensatis circumstantiis, relinquitur judici, deferre juramen­
tum vel suppletorium actori, vel purgatorium reo, L. 3. cit. et c. ult. de
Jurejur. ubi : prcesurnptione vero faciente pro illo (scilicet actore) reo deferri
potestjuramentum, nisi judex, inspectis personarum et causa; circumstantiis,
illud actori videat deferendum.
Ad 3um. D. Paria sunt, si nec verisimiliter, aut semiplene intentionem
suam, vel exceptionem probet pars C. si saltem ita probet .V. Qui semi­
plene probat, non agit nihil; et quamvis non fecerit plenam judicii fidem,
fecit tamen opinionem ; cl quia L. ult. C. de Prob. requiritur probatio
plena cx dictis, hæc vero sine juramento supplelorio haberi non potest;
consequenter judicem obligat, ut deferat juramentum.

DE ACTU JUSTITIÆ SIVE JUDICIO.

441

ARTICULUS II.
DE OFFICIO ET OBLIGATIONE REI.

GUI. Dico 1. Reus legitime, et servato juris ordine interrogatus tenetur
faleri veritatem, nimirum debitum; veleliam delictum, saltem non capi­
tale, dum periculum amiltendæ vilæ non incurrit; vel rem quamcumque
aliam.
Prob. Quilibet jure divino et naturali tenetur obedire superiori legitimo et
juste præcipienti : sed judex legitime interrogans est legitime praecipiens,
extra causam saltem criminis capitalis ; intendit enim obligare interrogatum,
ut fateatur, quod res est : ergo eliam faleri tenetur; cum secus, si non
daretur in reo obligatio fatendi veritatem, fruslraneum in judice sit jus in­
terrogandi.

G47. Dico II. Non tenetur reus faleri delictum, sinon legitime interroge­
tur a judice. Est communis DD. cum D. Thoma q. G9. a. 2. Ac colligitur ex
c. 17. 19.21. de Accusat, ubi prohibetur judex interrogare de occultis, sic­
que obligare interrogatum ad veritatis confessionem. Et vero judex non le­
gitime interrogans se habet instar privati, cui faleri nemo delictum tene­
tur, aut jurare ; sed interrogans potest eludi arte, vel amphibologia.
Dixi 1°. delictum : in civilibus enim , si reus sciat, debitum suum nondum
esse expunctum, tenetur aliunde, etiam non interrogatus satisfacere creditori.
2°. Si non legitime interrogetur : h. e. si judex non servet juris ordinem,
livero judex interroget legitime, requiritur, ul praecesserit aliqua diffa­
matio ob crimen aliquod, c. 17. et 24. de Accus, vel clara indicia, vel accu­
satio, aut denuncialio criminis cum semiplena probatione. Unde nec de
occultis, nec de criminibus aliis non connexis cum eo, cujus jam est reus
convictus, si sufficientia horum desint indicia, interrogare potest. Sic con­
victus de furto, nequit interrogari de homicidio, cujus adhucdum desunt
sufficientia indicia.
Quin non pauci Doctores, cum Lessio , Laym. contra alios, deobligant
reum a fatenda determinate veritate delicti, si reo sil dubium, an legitime
judex interroget? ex eo maxime fundamento : quod in dubio melior sit con­
ditio possidentis, adeoque obligari non possit, qui in bonæ famæ possessione
est, faleri contra se ipsum cum gravissimo suo incommodo, ac periculo
vilæ, vel membrorum. Nec obstat, quod alias in dubio praesumatur prae­
ceptum superioris esse justum ; hoc enim non tenet in casu, qualis est præ­
sens, in quo ipsa praecipiendi potestas est dubia; nec quando praeceptum est
conjunctum cum damno obedienlis irreparabili.

648. At major hic exsurgit controversia : teneaturne reus, licet inter­
rogatus legitime, fateri delictum, ob cujus confessionem puniendus
esset pœna capitali, sive privandus vita, aut afficiendus æquivalenti? Negat cum Doctore Angelico 2. 2. q. G9. a. 1. ejusdem Schola
passim, cui ct accedunt Laym. Sanch. Becan, el alii. Affirmant contra alii

i

442

DE C ETERIS JUSTITI.E SPECIEIIUS.

cum Less. Lugo. Carden. Diss. 19. ad prop. 26. et seqq. damnatas ab Innoce.xtio XI. Pichler , recentiores plurimi. Illa tamen utraque in sententia
certa sunt : Primum : teneri reum determinate fateri delictum, sinullasit
spes evadendi, velut si esset deprehensus, ut aiunt, in flagranti; si convi­
ctus sit, nec ibidem loci sil necessaria rei confessio, elc. Secundum : non posse
eum idcirco mentiri, cum mendacium sit intrinsece malum; nullius vero
procurandi boni causa , vel vitandi mali, liceat facere malum ; nec eadem
de causa uti restrictione pure mentali. Unde tota quæstio eo recidit : an, si
spes sit evadendi, liceat reo arte, vel amphibologia eludere interrogationem
judicis, vel an teneatur determinate fateri tale delictum? Libet cognoscere
utriusque momenta partis.

649. Momenta sententia negantis : I. Si Judex interroget legitime, juste
interrogat : sed juste interroganti judici tenetur reus faleri veritatem; ubi
enim ex una parte datur jus interrogandi, debet ex parte altera esse obli­
gatio respondendi; cum juri activo debeat respondere passivum, sive obliga­
tio; correlativa enim sunt.
II. Dum judex juste praecipit, datur obligatio parendi in illo, cui praecipit:
ratio est aperta; quia frustranea esset praecipiendi potestas, nisi ex parte
altera daretur obligatio parendi : atqui judex juste interrogans de delicto
capitali,juste videtur praecipere, ut reus fateatur delictum.
III. Si non daretur in tali reo obligatio fatendi delictum, plurimum inde
damni redundaret in Rempublieam; cum hac ratione manerent passim
impunita crimina ; quilibet enim facile negaret delictum, cui pœna capitalis,
vel æquivalens statuta.
IV. Judex, habita probatione semiplena criminis capitalis, jus habet
torquendi reum, sive subjiciendi quæstioni severae, itaque extorquendi veritalem; igitur et reus habeat, necesse est. obligationem fatendi delictum;
vel ad quid alias tortura inventa?
V. Habita probatione semiplena capitalis criminis, potest judex reo deferre
juramentum, quo vel fateatur, vel neget delictum : sed hoc deferri non pos­
set, nisi teneretur fateri delictum; alias enim cessaret religionis obligatio
omni juramento intrinseca.
VI. Si reus non fateatur delictum, mentitur ; sique juramento negationem
confirmat, pejerat : sed utrumque nullo casu licitum est.
VII. Si liceret negare delictum, ac juramento firmare negationem; ergo
ideo, quia, quando agitur de conservanda vita propria, licet uti amphibologiis, sive verbis ambiguis ad celandam veritatem : sed hoc falsum est; nam
Innocentius. XI damnavit has propositiones, 1°. inter damnatas ab eod. S. P.
26. Causa justa utendi amphibologiis est, quoties id necessarium, aut utile
est ad salutem corporis, honorem, res familiares tuendas; vel ad quemlibet
alium virtutis actum, ita ut veritatis occultatio censeatur tunc expediens et
studiosa. 2°. hanc ordine 27. Si quis vel solus, vel coram aliis, sive interro­
gatus, sire propria sponte, sive recreationis causa, sive quocumque alio fine,
juret, se non fecisse aliquid, quod revera fecit, intelligendo intra se aliquid
aliud, quod non fecit, vel quodvis additum verum, revera non mentitur, nec
est perjurus. 3°. hanc ordine 28. Qui mediante... munere ad... officium publi­
cum promotus est, poterit cum restrictione mentali prœstare juramentum,

DE ACTU JUSTITIÆ SIVE JUDICIO.

443

quod de mandato regis a similibus solet exigi, non habito respectu ad inten­
tionem exigentis; quia non tenetur fateri crimen occultum. Ergo.
650. Momenta sententiœ affirmantis : 1. Judex non potest imponere praece­
ptum ad aliquid humante infirmitati nimis arduum ac difficile, quod spe­
ctata conditione humana est morali 1er impossibile : atqui tale esset praece­
ptum judicis, si obligaret reum ad fatendum delictum, ex cujus confessione
sequeretur extremum rei supplicium; eo quod natura summam et moraliter insuperabilem indiderit inclinationem homini ad conservandam vitam.
Maj. ostenditur evidenter a majore ad minus ; nam legislator humanus non
potest ferre legem validam et obligantem ad rem nimis arduam nature
humanae, hujusque conditioni non proportionatam, adeoque moral iter
impossibilem, ul habet omnium Doctorum constans assertio in Can.Z.Dist.
4. et Tit. de Constit. hinc ostendentium, leges humanas non obligare cum
periculo vitae, membrorum, aut alterius damni gravis; eo quod tales leges,
cum sint moraliter inobservabiles, cederent in destructionem et ruinam;
ergo multo minus ad tale quid obligare potest judex inferior. Aliud est de
milite, cui juste praecipit dux, ut, cum certo licet vilœ periculo, ineat prælium; quia ad hoc se miles obligavit pacto jurato.
II. Reus, etsi ejus delictum capitale sit plene probatum, vel certe proban­
dum in judicio, non tenetur comparere citatus, quamdiu nondum tenetur
captus a judice : imo potest fugere e carcerc, non obstante praecepto judicis,
ne fugiat; quod plerique saltem concedunt adversarii, et vero abhorret a
communi Confessariorum praxi, qui reum fugitivum non solent ob fugam
condemnare peccati gravis, nequidem levis; ergo nec tenetur faleri deli­
ctum nondum plene probatum. Nec dici polest, reum citari solum conditionale, si habeat, quo se defendat; nam sequeretur, quod si non habe­
ret, quo se defenderet, nolle tunc judicem, comparere citatum, etsi vere
réussit; quod constat, falsum esse ex usu tribunalium; citantur enim
absentes, ut ad objecta respondeant, feralurque sententia vel absolutoria,
vel condemnaloria ; ergo absolute citantur.
III. Stante probatione semiplena , et nondum habita convincente, quilibet
habet adhuc jus naturale ad vitam, et famam , usque dum clare constet de
delicto; ergo et luendi vitam ac famam; ergo et in sensu aliquo vero negandi
delicium. Accedit, quod, stante solum probatione semiplena etiam in foro
externo, adhuc haberi debeat pro innocente.
IV. Nemo tenetur, nec cogi potest ad testificandum in causa capitali con­
tra junctos sanguine, L. 4. ff. de Teslib. vel contra alium, si ex testifica­
tione incurrat grave damnum ; ergo mullo minus cogi potest ad testificandum
contra se ipsum in causa capitali ; praecipue eum in L. nimis grave Ί. C. de
Testib. nimis grave esset, aliquem cogi ad exhibenda contra se ea, perquæ
sibi negotium liat; quod, si verum est in civilibus, quanto magis in causa
capitali ?
V. Falsum est fundamentum adversariorum , quod publica necessitas
exigat, ul reus fateatur delictum, ne crimina maneant impunita: nam, etsi
publica necessitas exigat per se loquendo puniri crimina; hoc tamen dunlaxat verum est de criminibus plene ac rite probatis; non de aliis non­
dum sufficienter probatis, quæ puniri nec jus permittit, nec Respublica

* V

444

DE CETERIS JUSTITIÆ SPECIEBLS.

exigit; sed nec huic expedit. Et vero, cum publica necessitas praevaleat pri­
vatorum bonis, sequeretur, cogi quem posse ad testandum contra sanguine
junctos in causa capitali, contra L. 4. cit. : teneri comparera reum absentem,
jam talem semiplene, imo plene in judicio probatum, quando citatus est:
nullo modo posse reum convictum, imo jam damnatum fugere : non recte
Ecclesiam fugitivis, jure asyli gaudentibus, offerre asylum; quia Ecclesia
publicæ necessitati obstare non potest. Nimirum sufficit Reipublicæ puniri
crimina perfecte probata, quoad fieri potest, ne foveatur delinquendi liber­
tas : in cæteris criminibus non perfecto probatis pati debet Respublica per
accidens, ea non puniri, sicut occulta alia.
En utriusque sententiae fundamenta, cumque inter hæc meo quidem ju­
dicio (salvo meliore alio) non parum praeponderare videantur, quæ modo
pro affirmativa relata sunt ; nosse adhuc refert, quid ad contraria negativa»
respondeat.
651. Responsa sententia? affirmantis ad argumenta contraria. Ad l0!n.
R. D. min. Tenetur reus fateri veritatem, determinate fatendo delictum A’,
respondere in sensu aliquo vero, quod fieri potest etiam negando delictum
C. Habita semiplena probatione judex habet jus interrogandi ; sed et reus
habet tunc jus naturale adhuc tuendi vitam; ideoque negandi delictum in
aliquo vero sensu, quod ei a judice auferri nequit. Igitur uterque utitur
jure suo; judex interrogando, reus respondendo veritatem occultans. Et sic
jus passivum respondet activo : nimirum judex habet jus interrogandi,
reus obligationem respondendi ; sed quia judex ex prub. P. non habet jus
praecipiendi, ut reus determinate fateatur delictum, etiam is non habet
obligationem illud fatendi. Sic, habitis sufficientibus indiciis, habet judex
jus interrogandi testes, etiam ante juratos de dicenda veritate; ac tamen hi
non tenentur testari de delicio, si exinde grave ipsis damnum impendeat,
L. Ί. C. de Testib. Sic in casu criminis, dum judex nititur, praesumptione
falsa, e. g. dum Titius occidit Caium, sed tanquam aggressorem vitæ in­
justum , et servato moderamine inculpatæ tutelae ; judex ob sufficientia
indicia, quod Titius occiderit Caium, habet jus interrogandi Titium, an
Caium occiderit; et tarnen e contra Titius habet jus negandi, potestque ne­
gare juratus, subintelligendo, dolose.
Si quœras : In quo autem sensu reus crimen negare potest ?
R. In hoc : non feci; subintelligendo, ut tenear illud fateri mei periculo
capitis, vitæ, etc.
Si dicas : hoc esse uti restrictione pure mentali, quæ nunquam est licita.
R. .V. Sed est æquivocatione uti, quod ex justa et gravi causa licet ; cujus
plura exempla ipsa suppeditat Scriptura sacra. Differt autem æquivocatioa
restrictione pure mentali, quod verba æqui vocantis, vel ex se, vel in his
circumstantiis prolata habeant sensum duplicem externe intelligibilem,
verum ct falsum : falsus est in his verbis ab audiente sumptis simpliciter,
praecisis circumstantiis, non feci; verus, qui a loquente semper intendi
debet , ut tenear faleri cum certo et summo meo discrimine, qui licet reti­
ceatur, externe tamen sensibilis est, si conjungantur circumstanti®; potest
enim , vel saltem debet scire judex reum capitalis criminis non obligari ad
fatendum crimen capitale; sicut in exemplis ante datis. At restrictio pure

♦

DE ACTU JUSTITÏ.E SIVÉ JUDICIO.

445

mentalis est, quando verba nec ex se, nec ut prolata in his circumstantiis
habent sensum duplicem; sed sensus mente conceptus et relicilus non est
externe intelligibilis.
Id 2UIU. R. A'. min. ut constat ex modo dictis ad object, præc.
Si dicas : Sic fruslranea esset interrogatio judicis, nullumque haberet
lincm, si reus negando possit occultare delictum.
B. .V. Etsi enim interrogatio judicis non obtineat effectum principaliter
intentum, habere tamen potest alios. 1°. Tenetur reus respondere vel
negando, vel fatendo delictum. 2°. Tenetur determinate fateri delictum, si
advertat, se negando evadere non posse pœnam mortis. 3°. Si forte reus,
etsi non fuisset obligatus , determinate fateatur delictum , fit plena delicti
probatio, ita ut judex eum condemnare possit; quod non posset, si non
haberet jus interrogandi, ac legitima interrogatione non elicuisset confes­
sionem.
.Id 3um. .Y. seqq. Non enim noxium est Reipublicæ si non puniantur
delicta, quæ non sunt plene probata. Constat ex prob. V.
Ad 4“. N. Cons. Tortura enim etiam sine obligatione fatendi delictum
juste adhibetur, el utiliter ; quia judex habet jus, stante semiplena proba­
tione, adhibendi quæslionem severam; nec hoc jus inane est, etsi reus
non habeat obligationem determinate fatendi delictum, sicut nec jus ex
supradictis interrogandi mansuete ; forsitan enim tortura extorquet con­
fessionem.
Ad o"m. R. Omnia in hoc argumento nutant. Nam 1°. quoad Maj. saltem
certo non expedit, deferri reo juramentum ob proximum perjurii peri­
culum , arg. c. alius, de Cohab. Cler. et inul. quidquid sit de quæstione
theoretica, an absolute loquendo conferri possit? unde et in praxi deferri
non solet. Sed el min. falsa est, ejusque probatio; sicut enim, ut in præc.
dictum, non sequitur : potest judex, stante semiplena probatione, reum
vocare ad quæslionem severam ; ergo reus tenetur determinate fateri deli­
ctum; ila neque hic : estque insuper specialis ratio; quod, ut tradunt Doctores communiter , si gravi ex causa sub æquivocatione, citra mendacium,
liceat occultare veritatem ; etiam sub tali æquivocatione ac sine perjurio
licite juretur. Exemplum rursus est in casu, quo vel judex non interrogat
legitime, vel nixus præsumptione falsa.
AdGnm. R. N. utrumque; ac constat ex immediate ante dictis, tum ad
1“. hoc n. 651.
Ad 7um. R. Propositiones du® priores agunt de restrictione pure men­
tali, ut ostendit Garden, in dictas propositiones cap. 7. aliique passim. Et
vero amphibologie genus est, sub se continens restrictionem pure mentalem,
etæquivocationcm. Amphibologiam per æquivocalionem justam , gravique
de causa licitam esse, adhucdum hodie concors est Doctorum assertio; sic
Christus ipse dixit : de die illo (judicii) nemo scit; neque Filius Dei.
Matth. 24. Mare. 13. Quamvis Christus qua homo hunc diem sciverit, ait
tamen se hunc diem nescire; sed subintellecto, tali scientia, qua utiliter
reveletur quærcntibus Discipulis. Demum prop. 28. damnata fuit propter
Jansenistas, conantcs eludere fraudulenter, cum restrictione mere mentali,
injunctum sibi juramentum, juxta Formulaic Alexandri VII. anno 1664.
in constitutione : Regiminis Apostolici ; adeoque huc est impertinens.

·.
I

• Ir i

r· r

·· ·

4i(»

DE C.ETEIUS JLSTITI.E SIEClEUtS.

ARTICULUS

III.

DE SENTESTIA ET HE JVUICATA.

652. Eræmitto. Postquam conclusum in causa, proceditur ad sententiam.
Sententia vero est pronuntiatio facta rite ac legitime a judice , rei contro­
versae decisionem continens.
Dividitur 1°. in definitivam et interloculoriani. Definitiva est, quæ con­
troversiam principalem delinit, seu litem terminat, vel absolvendo, vel
condemnando. Interlocutor ia, quæ tantum quæstionem incidentem, seu
emergentem determinat summarie, interim adhuc pendente principali
negotio. Quandoque tamen etiam interlocutoria terminat principalem cau­
sam, sed solum indirecte; atque tunc dicitur habere vini definitiva, velut
dum pronuntiatur causa deserta, vel peremptoria aliqua exceptio admit­
titur. Differunt præterea 1. quod a definitiva detur appellatio; non ab in­
terlocutoria, nisi vira defmilivæ habeat, vel damnum irreparabile contineat:
2. quod definitiva revocari nequeat a judice ; secus interlocutoria : 3. quod
interlocutoria possit ferri sub conditione, non definitiva.
2°. In justam, quæ est conformis non solum juri constitutionis, id est,
legibus, statutis, consuetudinibus ; sed eliam juri litigantis, sive prolata
secundum merita causæ : ct injustam, quæ est contra jus alterutrum, vel
constitutionis, vel litigantis.
3°. In validam, quæ habet omnia substantialia vel solemn i lates a jure
requisitas. Harum aliæ sunt intrinsecae : 1. ul non sit contra jus constitutionis
clarum et manifestum ; alias hoc ipso nulla esset, nec egeret appellatione,
c. 1. h.t. L.2. C. quand, prov. non est necess. 2. Ut sit conformis libello,
h. c. ut judex non super alia re, quam quæ in libello fuit petita ; nec ex alia
causa, quam ex qua petiit actor, pronunciet, Clem. 2. de V. S. L. 18. //'.
comm. dieid. 3. I t sit certa , h. e. certam ct determinatam rei petitæ abso­
lutionem, vel petitionem continens, L. 3. i. C. de sent, quæ sine cert. 4. Ul
sit absoluta, sine conditione extrinseca ct contingenti de futuro, L. I. //'.
quando appell. Valebit lamen, si conditio intrinseca sit, connexa cum negotio
controverso , velut : condemno te, si intra 8. dies non solveris. 5. Ut non sit
lata sententia ex instrumentis, testimoniis notorie falsis, vel quæ probantur
esse falsa, L. 1. 3. C. si ex fais. Instr. Quo etiam perlinet, si sententia sit in­
justa notorie. An vero eliam. si in sententia falsam causam expresserit judex?
controversum est. Affirmat Bartolvs: negant Fachin. Fei.in. Pichl. in Jur.
Can. praei, e.rplic. Decis. LXX. Aliæ solem ni talcs sunt extrinsecœ, 1. ul
sententia recitetur cx scriptura, periculo vel breviculo, c. ult. h. t. L. 2. C.
de sent, ex peric.2. a judice ipso; hodie tamen eliam per alios, syndicum,
etc. recitari sufficit. 3. Citatis partibus, quod tamen majoribus in judiciis
non obtinet, i.Quod debeat ferri in locojndicii consueto, justo tempore, non
die feriato, noctu, L. 5. C. quomod. et quand. Jud. sent., etc. E contra inva­
lida erit, quæ in unoalterove ex requisitis deficit.
4°. Sententia demum alia dicitur homologata, alia non. Homologate est,

? -

di: aciu justitI®

sivte

jlmcio.

,

Μή

(|Uæ transiit in rem judicatam. lies judicata vero est lis terminata per judicis
sententiam, parliumque approbationem vel expressam, vel tacitam. Tacite
autem approbare partes censentur, quando a sententia lata non appellant, ob
cujus appellationis neglectum sententia dicitur transire in rem judicatam;
idque «liquando absolute, ul in perpetuum retractari non valeat; aliquando
conditionate, rescindibiliter, ut retractari valeat, si delegatur error, falsa
probatio. De quo nunc plura in sequentibus.
653. Dico /. Sententia injusta, sive notorie talis; sive talis, quia in canon
servatus juris ordo ; velut si non admittat probationes necessarias judex,
diam in judicio summario, si pronunciet ante conclusionem in causa, si
jura partis, contra quam pronuntiat, sint notoria, etc. sive demum sit certo
injusta cx causa; nec valet, nec obligat. Est communis DI).
Kalio primi est, quod hæc sententia sil ipso jure nulla, c. 1. h. t. L. 2. C.
quand, prou, non est. necesse. Non culis vero nullæ sint qualitates. Ratio se­
cundi sumitur cx Clem. 2. de Γ. S. Judex enim procedens non servando
juris ordinem, non agit cx potestate publica ; ergo nec tunc obligare po­
test. Kalio tertii petitur ex c. 9. /i. t. cl L. 1. ff. quæ sent, sine appall, rescind.
Accedit, quod sententia sit lex quaedam particularis in facto aliquo parti­
culari; sed nulla lex injusta obligat. Unde restitui debet in conscientia, quod
per sententiam ita injustam obtentum est.
6oi. Dico II. Transit sententia regulariter in rem judicatam, si intra 10.
dies a die sententiæ intra præsentes computandos neutra pars, cum lamen
posset, non appellet ad superiorem judicem, Can. 28. Caus. 2. q. G. quo
diam corrigitur jus antiquum , quod intra duos, tresvc dies appellandum
volebat; itcmc. 35. §. fin. de Elect, et 15. h. t. tum Auth. hodie. C. de Ap­
pell. Quia videlicet, si intra hos 10. dies non appelletur, præsumitur omnia
legitime fuisse acta in judicio; ac partes ob suam acquiescentiam in senten­
tiam consentire, ac juri suo in futurum rcnunciare.
Dictum 1°. inter præsentes; nam si lata sil in absentem sententia, qui pro­
curatorem non habuit, decem dies , non a dic sententiæ lake, sed a die illi
intimalæ computantur.
Dictum 2°. regulariter; excipi enim debent casus sequentes, in quibus
sententia in rem judicatam non transit : 1. quando est nulla ; sententia enim
ipso jure nulla, utpote non ens, nihil operatur; sed de ejus nullitatc usque
ad 30. annos agi potest, cl retractari debet vel a judice superiore, vel ab
ordinario ipso, qui sententiam tulit, cum in hoc casu appellatio non sit
necessaria. Talis est sententia lata contra jus constitutionis clarum; lata a
judice non competente, c. 4. de Judic. lata cx instrumentis falsis, aut testi­
bus corruptis , L. 1. C. si ex fais. Instr, c. 0. de Teslib. a judice corrupto,
empta pretio, L. venales. C. quand, prov. non est necess.lata per injustitiam
aperiam, aut quam ipse victor ait iniquam.
2. In causis, in quibus observatio sententiæ non est sine peccato , arg. c.
fin. dc consuet, cl c. /in. de Eraser. ul in causa matrimoniali quoad valorem
matrimonii ; nam hic non pendet a sententia judicis ; unde et talis sententia
nullo ævo evadit firma.

448

l)E ACTU JUSTITlzE SIVE JUDICIO.

1>E CETERIS JUST1TI.E SPECIEIJCS.

3. hi causis criminalibus, ut reo non supersit amplius locus defensionis,
L. 18. §. penult, ff. de quœstion.
4. Si lata sit sententia ex probationibus privilegiatis ct praesumptivis, ul
ex consilio Doctorum, judicio peritorum in arte , ex juramento suppletorio:
hoc enim parte altera invita defertur ; ergo si postea afferatur probatio alia
clara, infirmatur juramentum, line et perlinet sententia lata ex testimo­
niis de credulitate. Retractatur igitur hæc sententia, si postea afferantur
probationes cerlæ et evidentes.
5. Si causa redit ad non causam , L. 17. ff. commod. ut, si res commo­
data , quæ credebatur amissa a commodatario, ideoque ab hoc ejus pretium
solutum commodanti, sed postea a domino vel in suis bonis reperta, vel
recuperata, debet pretium restitui a domino pro utroque foro; daturque
idcirco commodatario actio contra dominum , scilicet conditio sine causa.
6. In fisco et causa publica, L. 35. ff. de re jud. Cui annumerantur cau­
ses pupillorum, item piæ, et similes favorabiles per L. 3. C. de Jur. Reip,
655. Dico III. Sententiæ, quæ transiit in rem judicatam, effectus sunt
sequentes:
1°. Inter litigantes facit jus, praesumptionem veritatis, imo veritatem, el
praesumptionem juris et de jure; ut deinde non admittatur in contrarium
probatio, L. 1. C. de sent, experic. récit. L. 25. ff. dc Stat. Hom. L. Sffl.ff.
de R. J. ubi : Res judicata pro veritate accipitur. Quia alias nullus esset li­
lium finis, L. 2. C. de rejud. Adde : c. 15. h. t. Ncc refert, quod postea
nova instrumenta reperiantur, vel detegatur error, L. i. C. de re jud.
c. 20. A. t. nisi instrumenta suppressa fuissent adversarii dolo; ulex æquitate sentiunt communiter Doctores cum Godoered. ad L. 4. C. de Jur. Reip.
et Lalterb. ad ff. eod. Nec, quod postea secuta transactio, L. 32. C. de
Transact, vel nova sententia , L. 1. C. quand, prou, non est necess. Excipe
tamen casus num. præc.
·
BR
B®
2°. Lata pro actore parit actionem judicati, seu rei judicata1 in factum,
vi cujus actor victor petere potest, ut condemnatus praestet omnia, ad quæ
est condemnatus per sententiam, L. 4. pr. et §. 2. 3. 4. L. 6. §. 2. 3. L. 15.
pr; ff. h. t.
3°. Lala in favorem rei, huic confert exceptionem rei judicatæ, vi cujus
reus, ejusque hæredesse perpetuo tueri possunt contra tam actorem, quam
et hujus hæredes, cou traque hos excipere, ne ab his eodem super debito
conveniantur, tot. tit. ff. de Excepi, rei jud. c. 20. seqq. h. t.

636. Dico IV. Transitus sententiæ in rem judicatam etiam locum probabi­
lius habet pro interno foro, sic ut debitor absolutus a debito per senten­
tiam , si tamen bona fide litigaverit, sit liber in conscientia a solvendo de­
bito, postquam sententia in rem judicatam transiit, etsi tunc comperiat, se
vere debitorem fuisse. Ita Pichl. Wiestner, et ab hoc citati Hostiens. Kosell.
Garz. tum alii contra alios.
Prob. Pro casu, quo sententia transiit in rem judicatam, jura dominium
transferunt in victorem; ergo hic tutus est in conscientia, sicut qui pro­
scripsit. Prob. Ant. Quia tunc volunt, ut sententia jus faciat inter litigantes,
volui c. 13. h. t. libi Innocentius 111. Quantum, ait, ad litigantes ipsos, jus

JPJ

ex sententia factum fuit, postquam in rem transiit judicatam, etiamsi con­
tra jus litigatoris lata fuisset. Item volunt hanc sententiam pro veritate ha­
beri , L. 207. ff. de R. J. Sed jus dici non potest, quo quis sine peccato, in­
justitia , aut alterius injuria uti non potest : item veritas haud dubie pro foro
interno valet; ergo. Neque dici potest, citatis locis solum asseri, quod per
sententiam , quæ in rem judicatam transiit, fiat jus; quod sententia sit ha­
benda pro veritate, quamdiu non constat, alterum fuisse vere debitorem.
iNam primum repugnat verbis finalibus cap. cit. etiamsi contra jus litigato­
ris lata fuisset ; ergo, etiamsi hoc postea constet. Alterum inde corruit ;
quia, sententiam habendam esse pro veritate, si non constet, quod in judi­
cio absolutus fuerit vere debitor, nemo unquam aut dubitavit, aut dubi­
tare prudenter potest; igitur plus L. cit. asseritur; nimirum, quod eo casu
sententia sil habenda pro veritate , licet postea detegatur contrarium.
Conf. 1. L. 36. ff. Famil. ercisc. denegatur repetitio rerum hæreditariarum ab illo, qui per sententiam fuerat declaratus cohaeres, licet post tran­
situm hujus sententiæ in rem judicatam deprehensum fuerit, cum reipsa
cohæredcm non fuisse. L. 1. C. de Condiet, indeb. negatur repetitio pecuniae
ex causa judicati solutae. Ergo transitus sententiæ in rem judicatam liberat
absolutum in judicio etiam pro foro conscientiæ; quia, quando manet obli­
gatio naturalis, datur repetitio soluti, per regulam salis receptam, L. 10.
ff. de 0. et /1. Unde sicut post præscriptionem legitime completam non est
in conscientia obligatio restituendi rem præscriptam, etsi tunc constet, quod
res praescripta vere fuerit aliena ; ita in praesenti controversia se habet;
quia, dum jura voluerunt per transitum sententiæ fieri jus inter partes,
illam haberi pro veritate publici boni causa id ordinarunt, sicut in prae­
scriptione.
Conf. 2. L. 38. ff'. de LL. res judicata vim legis habet; sed leges pro foro
quoque conscientiæ vim habent. Nec obstat, quod addatur, rerum similiter
judicatarum habere auctoritatem legis, unde videtur inferri posse, quod
vim legis una tantum sententia non habeat : nam inde solum sequitur,
quod, si res similiter judicatæ sint, ex uniformi decisione fiat lex publica i
quo non obstante etiam sententia unica vim legis privalæ habet inter paries
litigantes.
Dictum in Conci, modo bona fide litigaverit; qui enim temere, vel cum
juris alieni scientia litigavit, haud dubie, etsi vicerit, ac sententia in rem
judicatam transierit, obligatus manet in conscientia ad restituendum, sicut
qui mala fide praescripsit, ac quicumque alius malæ fidei possessor.

637. Obj. I. Qui læsit infra dimidium justi pretii, licet absolvatur in foro
externo, non tamen liberatur ab obligatione naturali supplendi defectum
justi pretii. Idem est de eo, qui conventus ex pacto nudo absolvitur per erro­
neam sententiam , vel qui metu levi aliquid extorsit; ergo pariter hic.
II. L. 28. et 60. ff. de Condiet, indeb. venis debitor, licet in judicio abso­
lutus, manet naturaliter obligatus ; ergo.
III. L. si fullo. 2. ff. de Condiet, sine causa, et L. In commodato. 17. ff.
Commod. permittitur repetitio solutionis, quam conductor, ac cornmodalarius ex locato, vel commodato conventus ob rem locatam , vel commodatam
amissam fecerat, si res postea fuerit recuperata ; ergo manifestum est, vi­
nt. p. 2.
29

,·<·

I’,n

n». i r.ii-iui JUMriiM. *ι·ι,<;η,ιιι»,

cbirCtn, cironea Mônlenlla abnolulnm,per rem judicatam non ICddi abwlulu
tutum in cotiicicnlia.
/I . hi ». i. ,),■ purijat. t uljj, h™,ι-μιιλ III. ei , qui furti In judiilo ron.
demnatu» fuerat, pimlqumn innocentia uju» detecta fuit, tlDlvomn riMIltil
praupil, quæ i||iu« pia lcxlu crimini» illi ΓυηηιιιΙ ablata ; non u|r<dimlc(
qtrnd Miniantia tranillMd iu rem judicatam.
Γ. sententia judici» lumlalur in pr»»umpllmm judllia· el mcrltoHHll
<au i·, c. 13. m /m. h. i. Sed piasiimptio deliel cedere veritati, maxhile
jiroforu emi* icnlia- ; ergo.

I

li »H. .Id I
h Tam qui huit, quant qui rgit contra partum, nul meta
lu et levi aliquid extol ut, in mala tide est ; ilee hi» lege» positive (UMiltUItt,
Iritiiicndo jut t slcut in ennu nostro; x cd ha lient mi negative, non iIihkIo
m lionrrn il||, qui pactum nudum Iniit, imjlu Ivvi injusto aliquid eilOhll,
lumjl, niiaiiquam moribus hodiernin, de consuetudine eliam detur actio cl
pacto nudo juxta n. 470,
Id 2""'. II. Iu /,. 2H. MJrrno cut deco, qtii licet absolulmi, nlhllomlM»
npmtr solvit ; quo < ;nu i<·< !<· neganI jura repetitionem «oluti ; eo quod lune
donasse cciifccalur per /.. .‘»2. //'. dr/I J. ulti : cujiui per errorem dati repetitio
il: rju» roniullo dali donat io rat. !.. (Ml, vire proeedil de eo, qui, drlilli
cou’i iiH, mala tide litigaverat, ul colligitur ex ipsa lege. ; Ideo enim debitor
hl·· cimlratata jam »o|verat aule «unientium, quod alia» non fcclMCl, ni»i
«minciiw findet debili ; nupponit hn , comdilifw., rum vere debitorem hilum;
talem enim appellat, comparalqm·. illi, qui de promldt : a/cc ηαιιίκ r.r India
! cnrril-, burnou, etc. Sed ila promittens conneius ent debiti. Adde : ili hac
lege nihil dh i dei .imi, quo -cnlenlia in i <-m judicalam Irumdltwel ergo hic
ex nlii* Jegihmi decidi drhet.
VB
3d .'I
II. f. ,|. n. Coni. Si canna redit ad non carnium C. in hciihu coti< lin imiin V. Sr<| cajum, quo caiihu redit ad non caiHam, Ipsi jam nuptu
cxccpimuH.
/Id 4... II. Λ. ( oui. Sententia enim cit, cap, relata,obnoxia full relradii·
Itoni quippe Inia et probatione faha , a jure rcprobala; nimirum ex «oln
purgatione vulgari p<-r duellum ; idcoque non tramiiil iji rem jiidlcnbitn
alwihile, μ·<Ι jeMindibililer eliam pro foro externo; nc proitidc rtldndi
debuit, fahitale detecta, Itaque nobiNCum ioMpomiere debent iidversnrii, nc
aliON conlia ipwmel aequatur, nequidem pro foro exierim retn judicnlain
aliquid operari, (.tue retonio in alii» adversariorum argumentis locum
habet.
Jd
Il ll. .1/. I imdalm iu pra umptionejmdilim , el meritorum cailw:
Mjcmidum m) pr»cu>c «pcclabe t . quoad lirmitalem , ct auclorilalcm siiain
,V (Juoad ! t i i ni hi I em , >»i m hui judhulam liamicril, nititur, idciil pm·
Mcriptlo, HUI lotilale, legali, el bono publico, uve lleipublii a·, eujiii salilH, ul
jam priilem aiebat Chi ho mal. pro Sylla, rebus judicntlii maxime coiHiiielur ; mm publice magi expediat, ul enlcntia1 llrma· ninl, quam Μ·η)ρ<·ι
junta·, I ude ct leges «pia· cillentium poni traiisilum in rem judiial.uii
haberi pro irritate volirnl, el pro jmr coiinlitmml ; non in pra-jiimplionc
meritorum uiumj , sed bono publico fundantur.

ΛΙΊΈΜιΛ

DK VIKTUTK IŒL1GI0NJ8,
EX OI’KItE DE JUSTITIA ET JIJHE

CAPUT I.
i)E IIELIGIONE IN GENEHE
1

DI IHTATIO I.
Qtn h Hi r

L Nomen llelif/io ductum eut vel a relegendo, qtlod ea, qmij ad Dei i ul­
lum pertinent , HWjXJ animo »|nt revolvenda ct veluli relegenda , ul voit luhoiu h, L. 10. Etymologiarum c. 17, ex Elccrone ; vel a rcc/o/cndo, quod
percam Deum, quern per pcccalum rajeciiniiu, redigamus, ut Inquit Λι>
<ii mimum , L. 10. de civitate e. 4. : vol a religando, quod Deo iioh astringat ct
alliget; Hu Laciamus, L, 4. divin, initii. c. 2H. D, Aumsi.j E. 1. retract.
C. 13. ct D. IIiiuiommcs in cap. 0. Amo», quæ derivatio maxime videtur no­
mini el roi comientancu.

2. Delhiitur u I). Ai gcmimo , L, 83. QQ, q, 31, ex Cicerone hot modo : Un·
liijii) i'nl uirlua quw aupi-rioi ia ( ujutidam nalurat, quam dii-inâm wcanl, cul­
tum < fi rriiii/niamqw ad[erl< l’IaniiiM nie : lli-tipio i-nt virlun iptai debitum cullum llt-o, luHiiuiim primo rerum omnium principio r.ihihrl, I 1)1
Nolandiim Oit, dlcul hum ini bus ob polenliam, sapientiam, virliitem , (il
cnjUMVbi pci factioni» excellentiam , dcbûtur quidam cullmi, hou honor, quo
Ilium eminentiam cum quadam imxtri demlMlone lentemur; lin Deoobaingularem <ît Inllnllam excellentiam In omul genero perfeci Ion II quum ha bel
ni Demi eut, ucii ut primum principium et mipremmi omnium Dominnn,
dcbclnr quidam ningiilarln honor, vcliill tributum quoddam ab omni crea­
tura rationali ; qno illiti» excellentiam et nuam mibjei lioncm et in omnibun
dependentium lentetur. Ad linrn honorem exhibendum inclinai Hrliglo. Ha­
que objectum HcIIûIoiiîh cul omnc tcalimomum , cl uigmim »ivc Internum,

DE RELIGIONE IN GENERE.

432

DE VIRTUTE RELIGIONIS.

externum , quo divinam excellentiam cum quadam nostri submissione,
protestamur. Dico, cum quadam nostri submissione, quia non solum debi­
tum est, ut ipsius excellentiam tcstemur nude et abstracte; sed etiam ut eam
leslemur respectu nostri, profitendo nostram subjectionem et dependentiam
ab ipso ; ut ait D. Thomas a. 3. et hoc ipsum , nomen cultus insinuat, quod
submissionem involvit. Unde Religio utrumque profitetur; ac proinde non
potest esse nisi in creatura, et respectu sui principii.
sîvû

3. Dices : Se alteri submittere, et hanc submissionem aliquo signo profi­
teri, est officium humilitatis; ergo non pertinet ad religionem.
R. .V. Cons. Quia diversa ratione ad diversas virtutes spectare potest. Est
enim actus humilitatis, si fiat quia congruit nostra vilitati, ut intra limi­
tes nostra conditionis nos contineamus, ne per elationem extra eos feramur.
Est actus religionis, si fiat animo declarandi eminentiam divinam, seu
ut ipsam honoremus submissione nostri.

4. Ex his facile potest intelligi definitio assignata. Est igitur Religio virtus,
quia habentem bonum efficit, ejusque opus bonum reddit et laudabile : lau­
dabile enim Deum colere. In hoc autem consistit ratio virtutis, ut sæpe docet
D. Thomas ex Aristot. 2. Ethic, cap. G. quae cultum exhibet. Cultus idem est
hoc loco, quod honor, non simpliciter, sed cum quadam nostri submissione
exhibitus : quam submissionem honor in genere non includit; Deus enim
honorat sanctos, non tamen colit : itaque honor est quid communius cultu.
Porro honor, generatim nihil est aliud quam testimonium excellentiæ alte­
rius , sive id verbis fiat, ut cum aliquis laudatur : sive gestu corporis, ut
genuflexione, apertione capitis, submissione corporis : sive rebus externis,
ut erectione statum, descriptione elogii, institutione festorum, ludorum,
et similibus. Hæc enim omnia sunt signa quœdam quibus alterius excellen­
tiam significamus, ac proinde illum honoramus. Deo debitum ; cum enim
Deus , qua Deus, infinita excellentia in omni genere perfectionis simplicis
et pura sit praeditus, peculiari honore supra omnes creaturas est dignus;
cumque idem sit primum principium, a quo omnia habent esse, vitam et
omnia; nascitur in creatura rationali, quæ hoc potest apprehendere, obli­
gatio et debitum ut hunc honorem ei deferat, et in Deo jus ut illum exigat.
Itaque hoc debitum fundatur in essentiali dependentia creatura rationalis
et omnium honorum ejus a Deo. Sicut enim Principi, quia ab eo quodam­
modo dependet tranquillitas publica, et felix status Reipublicæ, debetur
honorarium quoddam tributum, quo ejus potestatem et beneficentiam nostramque subjectionem profiteamur; ita Deo, quia ab ipso dependet esse,
vita, et bonum omne nostrum, debetur singularis honor, voluti quoddam
tributum , quo hoc ipsum cum profunda nostri submissione testemur. Ita­
que illis verbis, tanquam primo rerum omnium principib, significatur simul
causa, cur Deus hoc cultu sit dignus (ratio enim primi principii includit
vel supponit omnem excellentiam perfectionis ) ct cur a creatura ei sit
debitus.
5. I t hæc melius intelligautur, notandum est in officio religionis quatuor
actus spectari posse, qui quo perfectiores sunt, eo perfectior est hujus vir-

Iulis functio. Primus est, consideratio infinikc majestatis Dei, et omnia ab
ipsa pendere. Secundus est, consideratio nostri nihili; id est, nos ex nobis
nihil esse, nihil habere ; sed quidquid sumus et habemus, Dei esse et a Deo
assidue pendere. Tertius, profunda mentis submissio et inclinatio coram
Deo, qua mens hæc ipsa interius testetur. Quartus, eorumdem professio
exterior, verbis, gestu corporis, vel aliis modis.

DUBITATIO 11.
UTRUM RELIGIO A CETERIS VIRTUTIBUS DISTINGUATUR, ET QUOMODO.

G. Dico I. Religionem distingui ab iis virtutibus, quæ hominem recte com­
ponunt in seipso, seu non ad alterum, ut a temperantia et fortitudine : nam
religio disponit hominem ad functiones, quæ in alterum tendunt : tempe­
rantia vero et fortitudo ad functiones, quæ tantum ipsum subjectum respi­
ciunt.

7. Dico II. Distinguitur etiam ab omnibus iis, quæ hominem disponunt
in officiis ad proximum, ut a misericordia et justitia particulari ; quia religio
disponit hominem ad Deum.
8. Dico III. Distinguitur etiam a virtutibus theologicis. Ha D. Thomas a. 5.
A fide quidem, quia fides est virtus intellectus, religio affectus. Sæpe tamen
fides vocatur religio, quia est religionis fundamentum, ct regula. Sic vera fides
dicitur vera religio; falsa fides, religio falsa. Verum cum fides non solum sit
habitus intellectus, sed complectatur etiam habitum quemdam voluntatis,
nempe piam affectionem ad credendum Deo revelanti, quæ actum fidei impe­
ret, ratione cujus ipsum credere est liberum et meritorium ; difficultas est
quomodo ab hoc affectu distinguatur. Sane parum videtur differre ; quia actus
fidei pertinet ad honorem prim® veritatis. Potest tamen inveniri aliquod
discrimen. Primo, quia religio versatur circa suos actus externos, ut sunt
signa divinæ excellentiæ : sub ea enim ratione sunt a religione voliti. At
affectus credendi non ita versatur circa actus fidei : non enim considerat
actus fidei ut signa primae veritatis, neque sub ea ratione illos vult; sed ut
sunt vitales assensus, quos illud objectum, nempe res credenda sic propo­
sita, et a divina auctoritate veluti informata, elevata et illustrata postulat.
Secundo, quia tota ratio, cur religio suum actum externum imperet, est, ut
Deo honorem deferat, ejusque excellentiam testetur. At ratio cur affectio
credendi imperet istos actus fidei, non est ut honorem Deo exhibeat ( etiamsi
ob hunc finem possint imperari), sed quia materia ipsa, divina auctoritate
confirmata, id postulat; vel (quod fere idem est) quia obligatio ad illum
actum orta ex revelatione sufficienter proposita id requirit. Et sic est pecu­
liaris virtus habens peculiarem materiam, in qua considerat propriam
honesti rationem. Posset etiam diei, hunc affectum pertinere ad quamdam
justitiam hominis erga Deum ; quia actus ille debitas est primœ veritati lanquam necessarius, ut non censeatur contemni aut vilipendi. Nolle enim
credere viro gravissimo affirmanti, est quodammodo contemnere, et parvam

4a4

DE VIRTUTE RELIC.IONIS,

c)e illo habere existimationem. Qua in re esse injuriam, patet communi
hominum judicio, qui hoc injuriam interpretantur ; et merito : nam conti­
net quemdam contemptum et vilipensionem alterius absque causa, quæ non
minus est contra justitiam quam temerarium de illo judicium. J .spe et
charitale distinguitur, quia hæ virtutes immediate attingunt ipsum Deum,
tanquam proprium objectum : charitasenim amat Deum ut ipse est bonum
suum; vult enim ipsam divinitatem,et omne bonum, ipsi Deo, ul ipsi in
se bene sit : spes illum desiderat el sperat ut est bonum nostrum. Itaque
inclinant in actum internum, qui proxime versetur circa ipsum Deum,
Religio vero non versatur immediate circa Deum, sed circa cultum Dei, id
est,circa signa interna vel externa, quibus Deus honoratur et colitur.

9. Dices 1Q. Objectum formale religionis est excellentia divina; ergo versa­
tur proxime circa Deum, ac proinde est virtus theologica. Antecedens pro­
batur, quia sicut Deus propter suam bonitatem diligitur charitale; ita propter
divinitatis excellentiam colitur religione : et sicut Deo credimus per lidem,
propter auctoritatem divinam; ita ei honorem exhibemus ob excellentiam
infinitam.
*
·:-ν
R. Excellentiam divinam proprie non esse objectum religionis ; sed cultura
divinum, qui esi actus externus religionis. Illud enim est objectum virtutis,
in quod ipsa virtus immediate tendit : atqui religio tendit immediate non
in excellentiam divinam, sed in ejus cultum; est enim affectus quidam
erga cultum divinum , quatenus Deo debitus est et congruens. Unde ratio
debiti et congruentis Deo in cultu divino spectata, est ratio formalis obje­
ctiva religionis; cum enim religio sit justitiæ pars, necessario respicit
debitum alteri. Confirmatur a simili : Nam ita se habet religio ad Deum,
sicut justitia particularis ad proximum : atqui proprium objectum justi­
tiæ particularis non est proximus, sed res proximo debita; ergo similiter
objectum religionis non est Deus aut excellentia divina, sed cultus Deo de­
bitus; ut sacrificia, oblationes, laudes, orationes, vota, imagines, ct
omnes cæremoniæ, quibus divinitas honoratur. Excellentia tamen divina est
objectum formale cultus divini :est enim ratio cur Deussit colendus. Quare
cum cultus divinus sit actus externus religionis, quem religio tanquam
proximum objectum respicit, sequitur, Deum esse objectum remotum reli­
gionis, quia est id , cui ob suam excellentiam religio cultum defert. Unde
Cajelanusa. 5. et passim DD. distinguunt duplex objectum religionis, pro­
pinquum et remotum. Propinquum vocant objectum quod; id est, quod ipsa
virlusappelilet affectat; et hoc est cultus divinus. Remotum, objectum cui,
id est, cui aliquid exhibet : hoc est ipse Deus, propter suam excellentiam.
At virtutes thcologicæ proxime in Deum tendunt et ipsum immediate per
suum actum internum attingunt, ut ostensum est. Deinde si in illis velimus
distinguere objectum quod et objectum cui, Deus non solum est objectum
cui, ut in religione; sed etiam objectum quod. Id enim quod charitas Deo
vult, esi potissimum ipsa divinitas, et divinæ perfectiones : et quod fides
credit, est Deus ipse, consideratus vel in seipso, vel ut est principium et
tinis omnium creaturarum. Sic etiam principale objectum quod spei, est
ipse Deus. Nec referi objectum cui esse ipsum hominem ; quia spes ad amo­
rem concupiscentiae pertinet, qui speciem ab objecto quod, non cui, acci-

DE

RELIGIONE IN’ GENERE.

453

pit. At lotum objectum quod religionis est creatum : quidquid enim ipsa
vult, est opus nostrum.
Nec obstat, quod charilas etiam bona exlrinseca cl creata Deo optet et
velit. Primo, quia hæc solum sunt objecta secundaria et materialia, a quibus
virtus speciem non accipit. Simili modo quæ fides extra Deum credit, secun­
daria sunt.
Deinde, quia proxima ratio formalis objectiva in virtutibus theologicis est
ipse Deus; charilas enim vult omne bonum Deo, immediate ex allectu ut
ipsi bene sil; tides credit omne verum, quod ipse revelavit, propter ipsius
auctoritatem : at proxima ratio objectiva cur religio aliquid Deo velit, est
ratio debili; ideo enim vult cultum Deo exhibere, quia est veluti tributum,
quod creatura debet suo creatori; sicut ante exemplo juslitiæ particularis
ostensum est. Neque verum est (si proprie loqui velimus) charitalem,
debiti rationem in suo objecto spectare ; nam charilas non vult Deo bonum
præcise, quia illud ei est debitum, nihil aliud spectando, quam ul huic
debito fiat satis : hoc enim potius ad quamdam justitiam erga Deum, quam
ad charilatem perlinet; ut exemplis humanis facile ostendi potest. Sed
solum spectat ipsum bene esse Dei : ideo enim omne bonum illi vult, ut
ipsi bene sit; sicut amicus vult amico bonum ut ei bene sit, non spectans
an hoc sit illi debitum , an non ; quamvis malit ut sit ei debitum, quatenus
hoc in dignitatem et majus bonum amici cedit. Hæc paulo fusius, quia res
nonnihil difticilis , et a plerisque non salis explicata.
Ad prob. Ant. R. Ex eo quod Deus dicatur coli propter suam divinitatem,
non sequitur, immediate versari circa Deum virtutem religionis, sed ipsum
cultum, qui est objectum immediatum religionis. Hinc fit, ut religio solum
mediate circa Deum versetur, non tanquam objectum quod, sed cui, ut
dictum est : religio enim non inclinat immediate in Deum, sed in aliquid
Deo exhibendum , quo ipsius majestatem significet ettesietur; sicut justitia
particularis non inclinat immediate in proximum, sed in aliquid proximo
reddendum. Cum dico, Deum esse objectum cultus, non est ita inlclligendum , quasi colere et honorare Deum sit actu vitali ipsum tanquam obje­
ctum materiale, vel formale attingere, aut circa ipsum per modum actus
vitalis versari (sicut Deum amare , Deo credere) ; sed est illum attingere
aliquo signo, tanquam signatum ; vel sicut attingitur is, cui aliquid offertur.
Dices 2". Oratio et laus attingunt Deum immediate, tanquam objectum,
et tamen sunt actus religionis.
R. 1°. Non sunt actus interni immediate a virtute religionis eliciti, sed
externi ab ea imperati : externos voco respectu virtutis religionis, quæ est
in voluntate; sunt enim objecta illius, in quæaffectus religionis immediate
tendit, et habent sedem in intellectu. Objectum autem proprium virtutis,
spectandum est ex actu interno, in quem virtus immediate inclinat, qui in
proposito est amor cultus divini.
R. 2°. Illos duos actus non attingere Deum, sicut actus vitalis suum obje­
ctum, sed sicut signum attingit signatum : sunt enim actus religionis ut
signa ct testimonia divinæ excellentia» et nostra subjectionis. Hinc fit, ut a
variis virtutibus imperari possint: oratio enim, quatenus per eam implicite
testamur Deum esse auctorem omnium bonorum nostrorum, habere
omnium scientiam, et providentiam (hoc enim, orando Deum, ipso facto

|·

456

DE VIRTUTE RELIGIONIS,

insinuamus) est actus religionis; quatenus per eam petimus salutem, et ad
salutem opportuna, est actus imperatus spei ; quatenus petimus amplificari
gloriam Dei,est actus imperatus acharitale : proxime autem semper elicitur
a ratione, mediante fide, filem dicendum de voto et juramento, quia sunt
locutiones qiiædam practicæ, in honorem Dei resultantes. Actus autem vir­
tutum theologicarum longe aliter Deum attingunt, nempe ut objectum co­
gnitum et amatum propter semetipsum.
Dices 3°. Augustinus in Enchiridio c. 3. dicit, Deum coli fide, spe, et charitate; ergo religio est virtus generalis complectens virtutes theologicas.
R. 1°. Cum D. Thoma a. 5. ad 1. dictum sancti Augustini intelligendum
causaliter, quia virtutes theologicæ causant in nobis virtutem religionis,
qua Deus colitur, et actus ejus imperant.
R. 2°. Et melius, religionem et cultum interdum accipi generatim pro
omni virtutis officio, quo ordinamur ad Deum, quodque instar sacrificii
Deo est acceptum. Sic potest intelligi illud Jacobi I. Religio munda et imma­
culata; etc. et passim in Scripturis pro eodem accipiuntur colere Deum, et
servire Deo. Servitus autem (græci λατρείαν vel δουλ'ιαν vocant) est nomen
generale ad omnia bona opera, quibus Deo obedimus et placemus, ut cx plu­
rimis locis constat ; Psalm. 2. 21. 99. Luc. 2. Maith. 6. et alibi. Hoc modo
videtur ibi accipi a D. Augustino ; et juxta hanc rationem, L. 10. de Civit, c.
describit sacrificium, ut sit omne opus bonum, quod geritur, ut sancta
societate Deo inhœreatur. Hoc modo passim accipitur in Scripturis.
R. 3°. Dici potest actus fidei, spei, et charitalis dupliciter spectari posse.
Primo, ut sunt signa, quibus implicite divinam excellentiam profitemur:
nam hoc ipso, quod credimus Deo, insinuamus illum esse primam verita­
tem : dum amamus supra omnia, significamus esso summum bonum, et hac
ratione spectari posse tanquam actus externos seu objecta ad virtutem reli­
gionis. Secundo, ut sunt actus vitales, quibus immediate Deo inhaeremus, ct
tanquam objecto unimur ; cl sic pertinere ad virtutes theologicas : posse
tamen ob rationem prædictam a virtute religionis imperari; et quamvis non
imperentur, tamen tacitum cultum continere.
Nec obstat, quod ait D. Thomas a. 5. ad I. virtutes theologicas, eo quod
versentur circa finem ultimum, Deum, imperare actus religionis et
aliarum virtutum quæ versantur circa media : quia etsi hocvirtutibus illis
per se conveniat, eo quod per sect ex natura sua circa finem ultimum ver­
sentur, tamen per accidens contrarium fieri potest ; ut si quis velit uti
actu virtutis theologicæ ad finem virtutis inferioris; omnis enim actus,
qui potest esse medium ad consequendam virtutem aliquam, vel proprium
ejus finem, potest ab ea virtute imperari, ita ut ex affectu ejus homo se
applicet ad ilium actum. Sic religio potest imperare actus fidei, spei,ct
charitalis ; quia hi actus sunt idonei ad finem religionis, qui est honorare
Deum. Eosdem imperare potest allectus temperantiæ, quatenus ad oblinen­
dum a Deo hujus virtutis donum sunt idonei; eadem est ratio in cæteris.
Nam perfectio et finis intrinsecus inferioris virtutis potest intendi ut finis
acquirendus per actus superiorum virtutum, quotiescumque hi actus per
modum meriti vel dispositionis aliquo modo ad illum valent.
Dices 4°. Actus virtutum theologicarum ne ut signa quidem videntur ad
religionis virtutem pertinere : quia etsi illis Deum eximie honoremus, tamen

DE RELIGIONE IN GENERE.

457

non honoramus ut superiorem , protestando nostram subjectionem ; quod
tamen virtus religionis postulat : unde pater, etsi honoret filium, non tamen
illum colit, quia superiorem in nulla re agnoscit.
R. Illos actus ut a nobis fiunt, posse accipi ut signa subjectionis nostræ;
quia credimus Deo tanquam Superiori ac Magistro, cui subjicimus omne
judicium nostrum : et amarnus illum charilate, referendo et offerendo nos
ipsos et omnia nostra ad ipsius obsequium ct gloriam ; et speramus virtute
ac omnipotentia ipsius summum bonum nostrum, id est, ipsummel. Unde
patet in his actibus contineri professionem excellenliæ ipsius et nostræ
subjectionis ac dependenliæ ab ipso.
10. Ex his patet, religionem, etsi virtus theologica non sit, esse tamen
urtulibus theologicis valde affinem, et post eas primum locum oblinere.
Nam post fidem, spem, et charitatem nihil laudabilius, quam Deo debi­
tum cultum offerre. Confirmatur, eo enim virtus quæque est præslanlior,
quo vicinius attingit Deum : atqui post virtutes theologicas religio vicinius
illum attingit ; nempe tanquam objectum, cui cultum defert; ergo.
Dices : Pia allectio ad credendum primæ veritati, obcdienlia ct poeni­
tentia eodem modo Deum attingunt, nimirum ut objectum cui ; ergo religio
non est his præslanlior. Nam illius affectionis opus est credere Deo, obedientiæ obedire Deo , pœnilenliœ satisfacere Deo.
R. 1°. Cum religio præfertur cæteris virtutibus, quæ non sunt theologicæ,
eo quod vicinius Deum attingat, accipitur paulo latius, ut omnem virtu­
tem, qua Deo debitum reddimus, complectatur: et hoc modo prædictæ
virtutes sub religione continentur. Idque merito, quia opus illarum intrin­
sece honorem Dei continet. Credere enim Deo, perlinet ad honorem primæ
veritatis : obedire Deo, ad honorem divinæ superiori talis et auctoritatis
gubernandi : satisfacere Deo, pertinet ad honorem Dei instaurandum, qui
peccato erat læsus : sicut petitio veniæ pertinet ad honorem ejus, qui ab
altero injuriam accepit.
Π. 2°. Religionem, etiamsi stricte omnino et proprie sumatur ut ab istis
virtutibus distinguatur, esse prœstantiorom et vicinius attingere Deum,
quam vel obedientiii vel poenitentia. De pia affectione est alia ratio, quia
est voluti pars virtutis theologicæ , nempe fidei, et ita sub fide comprehen­
ditur; ac proinde non perlinet ad hanc comparationem. De illis ergo duabus
prioribus palet; quia religio considerat opus suum ut est signum divinæ
exçcllenliæ, illudque non solum Deo exhibet, sed ita exhibet, ut velit illud
circa Deum versari, et ejus excellentiam signare. At obcdienlia, etsi versetur
aliquo modo circa Deum ut objectum, cui obedit; tamen non considerat opus
suum , ut est signum et protestatio quædain divinæ excellenliæ, neque illud
defert Deo ut munus quo ipse honoretur et ornetur, sed solum considerat
illud ut debitum, et necessarium propter auctoritatem divinam præcipienlem, ne videlicet si omittat, Dei auctoritatem videatur contemnere ; vel
praescindendo ab ista necessitate cl obligatione, considerat opus ut habens
specialem honestatem a divina auctoritate illud volente cl imperante. Sicut
enim Deus, ut est prima veritas, aliquid revelando facit illud dignum cre­
ditu ct credendum secundum rectam rationem : Ha, ut est omnium supe­
rior, aliquid præcipiendo, facit illud dignum factu, cl omnino secundum
·■

.‘A

438

DE VIRTUTE RELIGIONIS.

rectam rationem faciendum : estqne hæc dignitas propria honestas obje­
ctiva, quam respicit obedient ia. Poenitentia dupliciter considerari potest.
Primo, quatenus dolet de peccato, ut est offensio Dei, ejusque malum,
illudque conatur tollere tanquam ei displicens, et ul Deo reconcilietur: quo
modo non distinguitur a charitate ; sed est ipsa virtus charitatis inadæquato
concepta, nimirum ut versatur circa ablationem peccati, et reconciliatio­
nem cum Deo propter ipsum bonum Dei. Ejusdem enim virtutis est, gau­
dere de bono alterius, illudque procurare, et dolore de ejus malo, illudque
depellere. Secundo, quatenus dolet dc peccato præcise ut est injuria Dei,
et imperat opera satisfactoria ad hanc injuriam sarciendam : hoc modo
distinguitur a charitate, et pertinet ad quamdam justitiam hominis erga
Deum. Sed non considerat neque imperat opera satisfactoria, ut sunt for­
maliter signa divinæ excellenliæ, quibus Deum veluti ornet et honoret; sed
ut sunt vindicta peccati, qua Deo pro injuria illata satisfiat, ct jus ejus
violatum quodammodo instauretur : sicut cum quis homini pro injuria
illata satisfacit dolendo, et se accusando, affligendo, veniam petendo, non
intendit per hoc formaliter illum honorare, sed pro injuria satisfacere.

11. Dico IV. Religio non distinguitur a virtute pietatis, observantiœ, et
gratitudinis in Deum. Colligitur ex D. Thoma q. 10G. a. 1. ad 1. ubi dicit:
Sicut religio est quædam superexcellens pietas; ita est quædam superexcel­
lens gratiludo, et ex Cajetano q. 107. a. 3.
Probatur; quia pietas proprie est, quæ debitum cultum reddit parentibus;
observantia personis in dignitate constitutis; gratitudo benefactoribus:
ratio autem parentis et personæ eminentis et benefactoris continetur in Deo
excellentissime; ergo etiam debitum erga illum ut parentem, personam su­
blimem et benefactorem, est summum : atqui hoc debitum non distinguitur
a debito erga primum principium; ergo virtus, quæ respicit hoc debitum,
non distinguitur a virtute religionis, quæ respicit cultum, primo nostri et
rerum omnium principio debitum. Unde recte Cajetanus infra q. 107. a. 3.
notat, has virtutes, pietatem, observantiam, et gratitudinern, dupliciter exi­
stere : primo, formaliter in suis propriis speciebus: secundo, eminenter in
superiore virtute, quæ est religio. Ratio est, quia objecta earum (quibus
deferunt suas functiones) continentur eminenter in objecto, cui defert reli­
gio : et debita earum, ob quæ deferunt, in debito religionis.
Adverte tamen, esse valde probabile, gratitudinern perse esse virtutem
distinctam a religione, quia formaliter respicit debitum ortum ex beneficio;
religio autem hoc non respicit ut objectum formale, sed ut motivum seu impulsivum ad actum.
Idem dixerim de fidelitate erga Deum. Hæc enim respicit debitum ortum
ex promissione, illudque solvit non ex affectu Deum honorandi proprie,sed
ex affectu satisfaciendi debito ex promissione contracto : qui duo affectus vi­
dentur omnino distincti ; quamvis actus alterius ab altero vicissim imperari
possint. Nam ex affectu Deum honorandi, possum velle solvere promissa, et
gratias agere; et ex affectu solvendi promissum . et referendi gratias pro be­
neficiis acceptis , possum velle honorare. Recte tamen hæ virtutes referuntur
ad religionem. Primo, quia versantur in materia religionis; nam quidquid
promittimus Deo . vel pro beneficiis referimus, ad religionem pertinet, cum

DE ACTIBUS RELIGIONIS.

430

nihil praeter honorem ei donare possimus. Virtutes autem secundum mo­
dum loquendi Patrum censentur distingui, vel non distingui rationemate­
riæ potius, quam ratione interni affectus præcise et formaliter considerati.
Unde juramentum est actus religionis, etiamsi non fiat affectu religionis;
similiter oratio, solutio decimarum , etc. Et jejunium est opus temperantiæ,
etiamsi non fiat affectu temperantiæ , sed justitiæ vel pœnitentiæ. Secundo,
quia debitum gratitudinis et fidelitatis erga Deum crescit ratione excellentiae
ipsius. Unde in praxi dum nos gratos et fideles præstare volumus, maxime
spectamus divinam excellentiam cui obstricti sumus, ne si neglexerimus,
illam inhonorasse videamur. Denique hoc ipso quo quis recte dispositus est
ad debitum honorem Deo exhibendum, etiam bene dispositus est ad sol­
venda ei promissa et gratiarum actionem : et neglectus horum censetur quæ­
dam Dei inhonoratio. Itaque videtur ratio religionis in illis quodammodo
includi.

CAPUT II.
DE ACTIBUS RELIGIONIS.

12. Divus Thomas enumerat varios actus religionis, alios internos, alios
externos. Internos ponit duos, devotionem et orationem. Externos facit re­
liquos, adorationem, sacrificium, oblationem primitiarum ct donorum,
oblationem decimarum, votum, juramentum, adjurationem, laudem; quibus
infra adjungit gratiarum actionem : quæ duo postrema commode sub ora­
tione comprehendi et tractari possunt. Nam secundum D. Thomam q. 83.
art. ult. gratiarum actio est pars orationis ; similiter laus, quæ fere semper
petitioni miscetur, ad orationem pertinet, tanquam pars vel species quædani illi us.

DUBITATIO I.
QUID

SIT

DEVOTIO.

13. R. Hoc nomen dupliciter accipi. Primo ut significet specialem actum
religionis , ct sic devotio nihil est aliud, quam interna quædam sui ad cul­
tum divinum oblatio et traditio. Sicut enim qui alicujus Principis obsequio
totum se tradit et devovet, devotus dicitur illi Principi; ita qui ex affectu
cultus el honoris divini se totum mancipat Deo, facit actum peculiarem re­
ligionis, qui dicitur absolute devotio, et a quo dicitur quis Deo devotus.
Potest autem id fieri vel cum voto, vel sine volo : si cum volo vel jura­
mento fiat, nascitur obligatio ; eritque devotio magis perfecta : si autem fiat
absque tali vinculo, non inducet obligationem; quia fiet solo proposito, et
hujus propositi explicatione : sicut dum homo explicare volens suum affectum
ct animi propositum dicit Principi : me totum trado tuo obsequio. Unde
divus Thomas a. 1. ad 1. recle dicit, devotionem esse actum voluntatis hominis

3

460

DE VIRTUTE religionis.

offerentis seipsum Deo ad ei serviendum. Quod inlelligc non de solo actu vo­
luntatis elicito , sed etiam imperato; quia oblatio sui non tit sola volilione,
sed necessarius est actus intellectus , veluli locutio quædam, qua quisse­
ipsum Deo tradat et addicat, sicuti in promissionibus, volis et donationi­
bus, quæ non sola volilione perficiuntur.
14. Secundo, accipitur non pro actu peculiari, sed pro conditione quadam
actus interni. Sic devotio nihil est aliud, quam prompt itudo quædam, et
fervor affectus ad cultum divinum. v. g. ad orationem, ad laudem, ad sa­
crificium , ad adorationem , ad solvenda vota, etc. vel affectus ad hæc prom­
ptus et fervens. Quicumque enim prompte et ferventer hæc affectant el
faciunt, dicuntur devoti ; idque merito . quia ostendunt se esse addictos et
mancipatos divino cultui. Promptitude requiritur ut superentur omnes diffi­
cultates, timores et perturbationes, quæ hominem ad cultum Dei lentum
faciunt : et consistit in affectu absoluto et deliberato vincente omnem timo­
rem, fugam et tergiversationem voluntatis ; ita ut nihil amplius illam re­
tardet ab exeeutione quando occasio se offert : quod etiam fervor (qui nihil
est aliud quam intentio, et xehementia affectus) requiratur, patet.· nemo
enim tepidos in oratione cultuque divino, devotos dixerit ; sed eos tantum,
qui ferventi affectu hoc præslant : unde devote orare nihil videtur esse
aliud, quam cum ferventi affectu erga Deum, orationem fundere.
i 9
·. Λ

R

A

13. Nascitur utraque devotio exparte nostra, ex contemplatione, praeser­
tim duplici. Primo, ex consideratione divinæ excellentiae, et beneficiorum,
quæ tanquam ex perenni fonte in nos assidue ab illa promanant. Hinc enim
videmus ipsum omni cultu et obsequio esse dignissimum ; ipsiusque beneficia
a nobis hæc assidue flagitare. Secundo, ex consideratione inopiœ ct miseriae,
quam ex nobis habemus : ex hac enim videmus nobis esse maxime congruum
et expediens, ipsi servire; nam nemo præter illum nos juvare et beare
potest. Vide D. Thomam q. 82. a. 3.

DUBITATIO IL
QUID SIT

ORATIO.

16. R. Omissis variis definitionibus, commode sic definiri potest: Oratio
est desiderii coram Deo explicatio, ut aliquid ab ipso impetremus. Colligitur
hæc definitio ex Patribus. Basilics orat, in Julittam martyrem : Oratio est
boni cujusdam petitio, quæ apiis ad Deum effunditur. Damascenus L. 3. de
tideorlhodoxa c. 24. Oratio est ascensio mentis in Deum, sive decentium a Deo
petitio.
17. I bi adverte, in oratione 1res actus spectari posse : Primus csl deside­
rium nostrum, quo bonum aliquod nobis aliisveconferri, aut malum averti
desideramus. Secundus, hujus desiderii practica quædam explicatio, qua
Deum conamur inducere et permovere ut id præslct ; quæ nihil aliud est
quam petitio quædam : cum enim in potestate voluntatis nostræ non sit im-

*

OE ACTIBUS RELIGIONIS.

461

mediate applicare divinam virtutem , seu potentiam exeeulivam Dei ad ope­
randum, sicuti viresanimæ iioslræad operandum applicamus; nequeeliam
medialeel efficaciter, imponendo obligationem,sicut inferiorem applicamus,
dum ei imperamus, et imperio illi obligationem imponimus; restat ut solum
id possimus mediate, ct per modum deprecationis seu petitionis, quod
Iit explicando desiderium. Tertius, collatio boni desiderati. Ex hisce tribus
oratio proprie csl illa petitio, seu practica explicatio desiderii : per hanc
enim conamur Deum permovere ct inducere ad benefaciendum. Hinc Patres
dicunt, orationem esse colloquium cum Deo, ut D. Gregor. Nvss. orat. 1. de
orat. Domin., et D. Chrys. L. 1. dc orando Deum.

18. Ex his patet 1°. orationem esse immediate actum rationis: nam pe­
titio est locutioquædam,qua desiderium nostrum explicamus; locutio autem
interna est actus rationis, et consequenter etiam externa, quæ ab interna
procedit, est rationis actus.
Patet 2°. esse actum rationis praclicæ ; quia hæc locutio non fit ut Deus
nostrum desiderium intelligat, sed ut ea permoveatur ad rem desideratam
praestandam. Unde in ea consideratur quædam vis movendi et applicandi ad
opus. Sicut enim judicio praclico el interna vel externa locutione seipsum
homo ad aliquam functionem ordinat et dirigit; ita etiam alium, nempe
imperando vel deprecando, quorum utrumque locutioquædam practicaest.
Nec obstat, quod a Damasceno dicatur oratio, mentis in Deum elevatio,
et a D. Augustino serm. 230. de tempore, ascensio animœ de terrestribus ad
coelestia, inquisitio supernorum, invisibilium desiderium; hæc enim cau­
saliter vel concomitante!' accipienda sunt. Oratio enim ex natura sua oritur
cx desiderio invisibilium, et intrinsece conjuncta est cum elevatione mentis
ad Deum : unde qui sine elevatione mentis orat, verbis tantum orat; non
enim possumus mente colloqui cum Deo, nisi mentem ad eum elevemus,
cumque quasi præsentem intueamur.
Patet 3°. orationem esse actum religionis; nam per illam testamur ipsum
esse auctorem bonorum nostrorum, el nos esse ipso inferiores, coque egere;
hoc enim includit petitio seu deprecatio. Hinc fit, ut superbi ægre orent.
Deinde testamur, ipsum omnia scire in particulari, omnium habere provi­
dentiam et dispositionem , omnia posse, omnium misereri, etc.

19. Dices 1°. Oratio est actus spei ; ergo non religionis : nam idem actus
non potest esse duarum virtutum.
R. 1°. Idem actus non potest esse elicitus immediate a duabus virtutibus
distinctis, quia non potest habere duas rationes formales specificas, aut
duplicem speciem intrinsecam essentialem ; potest tamen a duabus impe­
rari , quia in uno opere externo duplex ratio honesti considerari et appeti
potest; potest enim quis dare eleemosynam, tum ul proximi miseriam levet,
qua ratione erit actus misericordiae; tum ut votum persolvat, et sic erit
opus religionis. Simili modo potest quis orare ut Deum honoret, cl ut gra­
tiam impetret.
R. 2°. Orationem explicite el formaliter esse actum spei, sed implicite ct
interpretative esse actum religionis; quia non fit expresse ad Deum hono­
randum, sed ad impetrandum ; implicite tamen redundat in honorem Dei.

462

DE VIRTUTE BEI.1G1OMS.

Undead orationem necesseest concurrere internum actum spei, non autem
internum religionis, saltem explicite; quia non est necesse habere expres­
sam voluntatem Deum honorandi, quamvis debeat adesse voluntas faciendi
id quod in honorem Dei cedit ; quæ voluntas implicite censetur esse voluntas
honorandi Deum : unde apud omnes gentes oratio habetur pro cultu
numinis.
Dices 2°. Deus est immutabilis, ac proinde orationibus nostris permoveri
nequit ; frustra ergo funduntur. Conf. quia ab ælerno omnia sunt decreta
et immutabiliter constituta; ergo orationes quæ fiunt in tempore nihil
possunt mutare.
R. Deus non potest ita permoveri orationibus, quasi nunc incipiat velle
quod antea nolebat, aut non volebat; hoc enim repugnat immutabilitati
ejus, ad quam requiritur ut omnis volitio etiam libera fuerit ab æternoin
illo, sitque immutabiliter duratura in æternum. Dicitur tamen Deus per­
moveri orationibus, quia praevisis orationibus multa voluit et statuit ab
æterno,quæ alioquin non voluisset, adeo ut oratio prævisa, sit suo modo
causa cur Deus anticipata illa voluntate sic velit ; non secus ac si modo
novam voluntatem conciperet.
Ad Conf. R. Omnia quidem sunt decreta ab æterno, nempe decreto quo
velit res li#ri, vel quo velit permittere fieri; sed hoc decretum non est fa­
ctum de omnibus ante provisionem nostrarum orationum, adeo ut orationes
nostra causa sint cur pleraque ad salutem opportuna hoc modo Deus decre­
verit.
tv

DE ACTIBUS HELIGIÛMS.

463

Quod non sufficiat, patet : requiritur enim baptismus, et mandatorum
observatio, et poenitentia in lapsis.
Quod sit necessaria, colligitur ex multis Scriptura locis, quibus monemur
semper orare. Eccli. 18. Al· impediaris, orare semper : id est, ne sinas te
ullo modo impediri a tam necessario exercitio. Et Dominus Luc. 18. Oportet
semper orare., el non deficere; nempe quantum pro humana fragilitate fieri
potest; vel semper, id est, quotidie. 1. Thcssalon. ultimo : Sine intermis­
sione orate, id est, quantum fieri potest, ut Chrysost. exponit. Ad Coloss. 4.
Orationi instate, vigilantes in ea, ct alibi sæpe. Non tam crebro ct serio
Scriptura hoc ingeminaret, nisi res esset apprime necessaria : non enim ita
loqui solet dc consiliis.
Ratio hujus necessitatis est, quia oratio est medium quoddam , sine quo
auxilium ad salutem necessarium obtineri nequit. Cum enim etiam justifi­
cati indigeamus quotidiano auxilio ad vincendas passiones, et ad perseve­
randum, Deus non statuit hoc auxilium passim conferre, nisi orantibus
et petentibus : idque merito, nempe ut intelligamus, a quo nobis salus et
omne bonum proveniat, eique gratias agamus. Unde Dominus Matlh. 7. 7.
Petite et dabitur vobis ; quœrite et invenietis; pulsate et aperietur vobis:
omnis enim qui petit, accipit, etc. insinuans absque petitione non acce­
pturos. Idem insinuat Dominus Joan. G. v. 43. et 44. Nolite murmurare in
invicem : nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit
eum. Quasi dicat, nolite murmurare ob ea, quæ dixi, sed potius orale Deum,
ut vos illuminet; nemo enim potest credere in me, nisi quem Pater traxe­
rit. Vide D. August. Tract. 26. in Joannem.

DUBITATIO III.
-5 ;

UTRUM ORATIO SIT AD SALUTEM NECESSARIA ET QUANDO OBLIGET.

’ S

U
■r·

20. Sunt hic duo errores. Prior est Messalianorum, qui dicti sunt Euchike.
Hi volebant orationem solam ad salutem sufficere, ita ut nec baptismum, nec
Eucharistiæ sacraa communionem necessariam dicerent, ut habet Theodor.
L. 4. hislor. c. 10. et Daxiasc. L. de 100. hæresibus.
Alter est Pelagianorum. Ili docebant (saltem implicite ) orationem non
esse necessariam ad salutem. Hoc ipso enim, quod docebant gratiam divinam
non esse necessariam, et hominem solis naturæ viribus posse salutem pro­
mereri ; cogebantur etiam fateri, orationem non esse necessariam : cui enim
opus non est auxilio, ei etiam petitione auxilii opus non est. Vide D. August.
hær. 8«. Non tamen negabant, eam esse utilem ; nam etiam auxilium gratiæ
utile fatebantur. Eamdem quoque non esse necessariam, faleri coguntur hæretici nostri temporis; idque ob duas causas ; tum quia omnia tribuunt lidei
speciali, itant nec opera bona requirant; tum quia omnia fato evenire
volunt. Quud si verum est, supervacanea est orationis cura et studium :
nam etsi non ores, omnia æque evenient. Quod si Deus aliquid per oratio­
nem fieri velit, ipse etiam curabit, ut et illa oratio fiat;4inde non oportet
hominem de ca facienda esse sollicitum. Vide Castro v. Oratio, hær. 3.
21. Sed tide tenendum est, orationem adultis ad salutem esse necessariam
( nisi forte vitæ brevitas obstet ) ; nec tamen sufficere.

22. Sed dubium est quo tempore obliget. Durandus in 4. d. 15. q. 12.
docet, orationem privatam cadere sub præceplo in genere absque determi­
natione loci, temporis, ct modi orandi : jure enim naturæ nos solum obli­
gari, ut aliquando Deum oremus, et necessaria ad salutem ab eo petamus;
idque sive mente tantum, sive etiam voce. Quæ sententia vera est, si recte
intelligatur ; nulla enim sunt certa tempora jure natura determinata ad
orandum, sicut jure ecclesiastico sunt proscripta orationi publicæ. Verum
ulterius difficultas restat; an non sint certi aliqui eventus, in quibus tenea­
mur orare, et quinam illi sint.
R. Posse assignari aliquot eventus maxime probabiles.
Primus est, quando peccator se ad gratiam disponere tenetur, ut quando
ipse sacramentum aliquod administrare vel suscipere debet : tunc enim
tenetur petere veniam peccatorum ct auxilium, ut Deo reconcilietur; quod
potissimum locum habet, si desit copia sacramenti.
Secundus, in evidenti periculo mortis, præsertim si quis sil in peccato
mortifero. Si enim unquam petenda venia peccatorum el auxilium divi­
num , tunc maxime.
Tertius, in vehementi lentalione, cui alia ratione putat se non posse
resistere. Ha Medina c. dc oratione q. 11. sub finem. Addit Navarrus L. dc
orat. c. 3. n. 1 i. alium casum, quando quis advertit se alterius exilium im­
pedire non posse, nisi oratione; ut si videat duos ad duellum properare,
quibus nonnisi oratione prodesse potest. Quod verum est, si putet, se hac
ratione malum avertere posse ( quod rarum est ) ; alias non tenetur. His

46 ί

Dk ACTIBUS RELIGIONIS.

DE VIRTUTE RELIGIONIS.

II. Quia ad sacrificium requiritur sacerdos, et altare. Sacerdos quidem ,
quia oflerre sacrificium est proprium munus sacerdotis, ul constat ex Apo­
stolo ad Hebr. 5. Omnis pontifex ex hominibus assumptus, pro hominibus
constituitur in his, quæ sunt ad Deum, ul offerat dona et sacrificia. Hinc
Ozias rex, cum non esset sacerdos, et sacrificium oflerre vellet, a Deo puni­
tus fuit; quia officium sacerdotibus proprium usurpavit, 2. Paralip. 14;
cl Saiil oh eamdem causam a Deo rejectus el privatus regno, 1. Keg. 13.
Conf. ex nominum affinitate; nam apud Latinos sacrificus el sacerdos
idem valent : et apud Græcos ίερευειν, sacrificare, dicitur ab ίερευς quod
sacerdotem significat : unde perspicuum est, sacrificare esse proprium sacer­
dotum.
Altare requiri constat, turn usu omnium gentium; tum ex Scripturis, ubi
altaria non leguntur erecta, nisi ad usum vel ad significationem sacrificii.
Nani etiam illud filiorum Ruben et Gad, de quo Jos. 22., erectum fuit ad
sacrificium, non quidem ul in illo offerretur; sed ut per illud posteritati
significarent se habere jus offerendi sacrificii cum reliquis tribubus, quæ
transierant Jordanem : tum denique quia altare nomen habet a sacrificio,
apud Græcos et Ilebræos; græce enim altare dicitur θυσιαστήριον a Ουσία,
quod sacrificium significat : el hebraice altare dicitur Mizbeahh a Zebahh,
quod sacrificium denotat.
III. Si omne opus bonum esset sacrificium , omnis homo jure natui·® pro­
prie esset sacerdos ; quia jure natur® obligatur ad opera bona : atqui id est
absurdum et contra commune judicium generis humani ; sic enim na­
scentur sacerdotes, non consecrabuntur, et feminæ sacerdotes erunt.
Prob. 2â. pars I. Quia Scriptura passim distinguit oblationes a sacrificiis.
Ps. 50. Oblationes et holocausta. Ps. 39. Sacrificium et oblationem noluisti.
Ad Hebr. 3. Ut offerat dona et sacrificia.
II. Quia mulla inScripturis dicuntur offerri, quæ tamen non possunt
dici sacrificari ; ut primogeniti, primiti® variarum frugum, aurum, argen­
tum, lapides pretiosi, byssus, et similia. Vide Exod. 25. et 35. ; ergo sacrificia
differunt ab oblationibus.
III. Quia ad sacrificium requiritur aliqua rei mutatio, ut statim osten­
dam : hoc autem non requiritur ad oblationem.
IV. Sacrificare est proprium sacerdotum , oblationes facere quivis potest.
U. Ad sacrificium requiritur altare; ad oblationes minime.

addi potest, nos obligari ul non mullo tempore ab aboralione stincannis, v. g.
ad mensem unum vel alterum, quia est signum inagn® ncgligenliæ suæ
salulis. Porro in his casibus, quibus oratio ad aliquod malum avertendum
videtur necessaria, ejus omissio non est peccatum, nisi quis aliquo modo
advertat suam obligationem : alioquin omissio non censebitur voluntaria
ut est contra praeceptum ; unde nec ad culpam imputabitur. Quando autem
est culpabilis ratione periculi alterius peccati, non habet malitiam distin­
ctam ab illo peccato : nam solum est mala , quia est inlerprelativa volilio
illius peccati.
DUBITATIO IV.
DE ADORATIONE ET SACRIFICIO.

23. Adoratio dupliciter accipitur : primo, generatim,ul complectatur etiam
sacrificium et oblationem. Sic Joan. 4. v. 21. l enit hora, quando neque in monte
hoc, neque in Jerosolymis adorabilis Patrem ; nempe per sacrificium. Nam de
loco, ubi Deo sacrificium offerri deberet, quœrebaï Samaritana : de eo enim
erat quæstio inter Judæos etSamarilas. Sicsæpissime accipitur in Scripturis.
Secundo, proprie, et sic nihil est aliud quam honor externo corporis gestu
exhibitus, ut genutlexione, capitis apertione, inclinatione, osculo manus et
pedum, corporis in terram prostratione, etc. his enim et similibus modis
alios honoramus; testamur enim nostram submissionem et alterius excellen­
tiam. Itaque adoratio proprie consistit in externo illo gestu, quatenus est
signum inlernæ æslimationis, reverenti® el submissionis erga alterum, et
consequenter illius quoque excellentiæ.
Notandum est etiam, omnem externam adorationem secundum se esse
adiaphoram, et posse tam creaturis quam Deo exhiberi : nam genuflexio, et
totius corporis in terram prostratio ( quæ summae videntur adorationes ),
etiam hominibus exhiberi solent; ut ex Scripturis palet, Genes. 43. v. 18.
el 50. v. 2G. L. 3. Reg. 1. v. 31. L. 4. Keg. 4. v. 7. Actor. 10. v. 25. Itaque
a sola intentione pendet, quod per hæc, ista vel illa honoris species defera­
tur. Si enim externa illa submissionis nota intendas te alteri submittere tanquam Deo, et testari ejus divinitatem, erit cultus latriæ; si ut amico Dei,
erit duliæ; si ul viro sapienti, potenti, erit observantia politica. Unde idem
actus externus, quatenus successive potest procedere a diversa intentione, el
accipi ut signum diversæ excellentiæ in honoratis, et diversæ æslimationis,
reverenti® et submissionis in honorante, potest successive esse actus latriæ ,
duliæ, et observanti® politic®.

24. Certum est et fide tenendum, neque omne opus bonum, neque omnem
oblationem esse verum et proprie dictum sacrificium.
Prob. 1*. pars I. Quia apud omnes gentes sacrificium est aliquod opus
speciale, cujus laus in eo sila est, quod per illud colatur divinitas. Nam, ul
D. Augustinus L. 10. deCiv. c. L ait : Nemo unquam sacrificandum censuit,
nisi ei quem aut Deum scivit, aut putavit, aut finxit. Hoc autem non convenit
cuivis operi bono, ut jejunio, elecmosvnæ; hæc enim per se nullum cultum
præ se ferunt, sed solum castigationem carnis, et beneficentiam in proxi­
mum.

4B3

i

23. His refutatis, notandum est ex Scripturis colligi, quinque ad perfe­
ctum el proprie dictum sacrificium requiri : lu“. ex parte ministri : 2"m. ex
parle maleriæ : 3um. ex parte form® : 4"m. ex parte finis : 5““. ex parte loci.
Ex parte ministri requiritur ut sit sacerdos, ul ex Apostolo ad Hebr. 5. et
ex aliis jam dictis constat. Sacerdos dicitur qui legitima auctoritate adoflerendum sacrificium est deputatus. Kalio est, quia cum sacrificium sit præstantissimus cultus externus, quo divinitas ab hominibus colitur, par est;
ut non fiat passim a quovis, sed a personis selectis, ad hoc peculiariter
deputatis, ut nomine omnium faciant; per quos et cælcri censeantur numen
colere et sacrificare. Unde apud omnes geutes sunt aliqui peculiariter
deputati, ut numen, quod sibi delegerunt, publico nomine colant et pla­
ni. p. 2.
30

ii

I

1

466

DE VIRTUTE RELIGIONIS.

DE ACTIBUS RELIGIONIS.

rent. Horum est offerre sacrificia. Idem patet ex veteri Testamento, ubi sacri­
ficia nonnisi a sacerdotibus offerebantur.
*
Confirmatur, quia sacrificium est praecipua caeremonia extorna, qua
populus in unum nomen religionis conspirat. Per illud enim omnes simul
instar unius corporis Deum colunt, et religionem suam testantur: oportet
enim aliquas esse actiones ac caeremonias externas, quibus non solum sin­
guli seorsim, sed etiam tota Respublica junctim, veluli unum corpus poli­
ticum una eademque religione imbutum , divinum numen veneretur, ejusque summum principatum et suam subjectionem profiteatur ; cum etiam
omnes simul Deo subjecti sint, et totum bonum commune ab ipso depen­
deat. Itaque cum inter has primum locum teneat sacrificium, necesse est,
ut sint aliquæ personæ publico nomine ad hoc deputatæ, quæ sacerdotes
dicuntur.
Ex parte materiæ requiritur res aliqua sensibilis externa, viva vel ina­
nimata : omnia enim, quæ sensu gentium, vel in Scripturis dicuntur pro­
pria sacrificia, versantur in re hujusmodi.
Ex parte formes requiritur illius rei peremptio , vel aliqua alia conve­
niens mutatio ; hoc enim potissimum differt sacrificium ab oblationibus.
Nam primo, omnia sacrificia legis naturæ et veteris quantum ex Scri­
pturis colligi potest, fiebant non simplici oblatione ad altare Domini; nec
sola elevatione; sed rei destructione facta ad honorem Dei : quædam enim
per occisionem sacrificabantur, ut viventia ; quædam per combustionem,
ut carnes animalium occisorum , et res inanimatae solidae, ut simila, sal,
thus ; quædam per effusionem, ut sanguis, vinum , aqua. Vide c. 1. et 2.
Levit. Idem patet ex sacrificiis ethnicorum. Secundo, idem colligitur ex ipsis
nominibus; nam sacrificare Græcis est Oustv, Hebraeis, Zabahh, quorum
utrumque significat occidere, mactare: et nomen sacrificandi, etsi dicatur
a re aliqua sacra facienda, tamen sæpissime accipitur pro occidere; quod
signum est, sacrificium vel ipsa rei interemptione fieri, vel cum ea conjun­
ctum esse. Ratio est. quia cum res perimitur, eripitur usibus humanis, et
perfectius videtur tota in honorem Dei cedere, et significare supremum ejus
in omnia dominatum, omniaque ab ipso pendere.
Ncc obstat, quod in sacrificio panis ct vini quod obtulit Melchisedech
fien. 14. non videatur ulla facta mutatio; quia etsi Scriptura non explicet
quomodo obtulerit, non videtur tamen dubitandum, quin eo modo,
quo alîæ res inanima1 sacrificari solent, id fecerit, nimirum sistendo totum
in altari coram Deo; deinde aliquam partem igne consumendo, vel libando:
fruges enim in sacrificiis torreri vel incendi solent, et liquida effundi. Nec
opus erat totum ita consumi, quando non erat holocaustum, sed particulam
aliquam; reliquis reservatis sacerdoti, et aliis , qui sacrificii debebant esse
participes; ul fieri solet in hostiis pacificis.
Advertendum tamen, non esse necessarium ad rationem sacrificii, ut res
perimatur : sicut enim peremptione rei, ita etiam conversione unius in al­
leram , supremum dominium, ct suprema potestas Dei, nostraque subjectio
el servitus designari potest; ac proinde talis conversio a Deo in sacrificium
institui potest ; ipsius est enim constituero, quibus rebus ct signis coli de­
beat, et supremum suum principatum significari velit : unde potest quasvis
ros et quasvis mutationes nil hoc idoneas assumere, Sic in nova lege sacri··

licium constituit in conversione panis ct vini in corpus et sanguinem Christi,
per verba consecrationis; el simul potestatem ad sic offerendum dedit, sa­
cerdotio ad hoc proportionate erecto. Simili modo potuisset instituere in
conversione aquæ in vinum, vel in sanguinem , lapidis in panem, plumbi
in aurum, virgæ in serpentem, serpentis in ovem, etc., data hominibus
potestate accommoda ad hæc per verba vel alia signa sensibilia efficienda.
Ex parte finis requiritur, ut explicite vel implicite referatur ad hono­
rem Dei; si alio fine fiat, non erit sacrificium; sicut qui caput aperit
non causa honorandi, sed irridendi, vel caplandæ auræ, non adorat. Ratio
est, quia sacrificium est in genere signorum, quibus æstimationem inter­
nam exccllentiæ alterius et affectum servitutis erga illum exprimimus. Si
ergo hæc æstimatio, et affectus desit, non erit verum signum ; sed vel non
erit signum (ut si non fiat animo significandi); vel erit falsum et mendax; ut
si quis interius non habeat pro Deo, cui exterius adulatione vel timore sa­
crificat.
Ex parte loci requiritur, ut locus sit huic muneri dedicatus ; qualem
altare et aram vocamus : dignitas enim operis requirit locum specialem,
ab usibus profanis segregatum , ut mos omnium gentium confirmat.
Dixi, ista quinque requiri ad sacrificium perfectum, prout Scriptura dc eo
loquitur; quia ad imperfectum quemdam sacrificii modum non videntur
hæc omnia necessaria : tale enim fortasse singuli homines in lege naturæ
offerre poterant, privato nomine et auctoritate, et eo loco ubi placuisset;
nam apud ethnicos simile quid videmus : sed talia non erant perfecta sacri­
ficia ; quia perfectio oblationis maxime pendet ex conditione offerentis.

467

26. Ex dictis intelligi potest quid sit sacrificium, et posse hoc modo de­
scribi : Sacrificium est oblatio rei sensibilis a legitimo ministro facta Deo
per realem immutationem, ad testandum supremum illius dominium et no~
strain subjectionem.
Est oblatio; quia oblatio est genus sacrificii, ut docet D. Thomas q. 85.
a. 3. ad 3. et communiter DD., quamvis hoc nomen aliquando stride acci­
piatur pro oblatione, quæ solum est oblatio, non sacrificium.
Rei sensibilis, ut excludatur interna oblatio, qua mens se, suaque omnia
Deo subjicit et offert; quæ non est proprie sacrificium, etsi perfectius fru­
dum sacrificii præstet, quam sacrificia externa, et idcirco interdum sacri­
ficium vocetur, ul paulo ante dictum est.
A legitimo ministro; quia sacrificium habet relationem ad sacerdotem ;
cum enim sit excellentissimus, el publicus Dei cultus, par est ul non fiat
nisi a persona adhuc publica auctoritate delecta.
Per realem immutationem ; tum quia csl perfectissimus cultus; tum quia
alias non distingueretur a simplici oblatione.
Ad testandum supremum, etc. duo enim sacrificio significamus el testa­
mur, divinum principatum ct nostram subjectionem; et hæc significatio est
sacrificio essentialis. Præter hanc quædam sacrificia habent significationem
accessoriam quæ mystica vel allegorica dici potest; ul sacrificium sanctissimæ Eucharistiæ significat oblationem crucis; et sacrificium Melchisedech
praefigurabat sacrificium Eucharistiæ; et omnia sacrificia veteris legis
praefigurabant oblationem crucis vel Eucharistiæ : el valde credibile est,

.·
n
fi

I

468

DE VIRTUTE RELIGIONIS.

nullum sacrificium instinctu divino fuisse oblatum iu lege naturæ quod
talem significationem allcgoricam non habuerit; omnia enim erant umbra*
Christum obscure insinuantes, et mentes hominum ad illum excitantes :
hæc tamen significatio non pertinet ad rationem sacrificii, ut sacrificium
est. Unde non fuisset, si Adam innocentiam conservasse!. Potest tamen
dici perlinere ad sacrificium, ut est propria hujus vel illius status caere­
monia.

27. Sacrificium tribus modis dividi potest. Primo , ratione materia ; nam
materia vel erat animal aliquod , vel erat res inanima; eaque vel solida vel
liquida. Sacrificium animalis dicitur victima vel hostia. Oblatio rei inanimæ
solidæ vocatur immolatio ; quamvis hoc nomen etiam ad omne sacrificium
extendatur. Oblatio rei liquids, libamen.
Secundo, dividi potest partim ex forma, partim ex fine, in holocaustum,
sacrificium pro peccato, et hostiam paci/icam. Holocaustum erat sacrificium
perfectissimum; quia in eo lota res in fumum resoluta sursum ad Deum
ascendebat, nihilque ex eo usibus cedebat humanis; unde expressius per
hoc significabatur omnia ipsius esse, et ab ipso provenire : quare potissi­
mum ad hunc finem fiebat; quamvis etiam interdum fieret pro peccato po­
puli et sacerdotum.
Sacrificium pro peccato partim cremabatur , partim cedebat in usum
sacerdotum, qui in atrio templi exeo vescebantur ; offerebatur non pro pec­
catis internis, sed pro externis quibusdam, ut pro peccatis commissis per
ignorantiam circa cæremonias, ut patet Levit. 4. el 5. Item furti, perjurii,
calumniæ; ut patet ex cap. 6. 7.
Hostia pacifica partira cremabatur, partim edebatur, tuin a sacerdotibus,
tum ab iis qui obtulerant. Offerebatur vel in gratiarum actionem pro benefi­
ciis acceptis ; et tunc eodem die comedi debebat : vel ad nova beneficia impe­
tranda , et tunc differri poterat ejus consumptio in diem posterum, non
tamen ulterius.
Tertio dividi potest ex fine in latreuticum, eucharisticum, impetrato·
rium et propitiatorium ; quæ divisio parum diflert a priore. Latreuticum
dicitur, quod solum fit ad Deum colendum, ejusque principatum et nostram
servitutem testandam ; hoc potissimum fit holocausto. Eucharisticum dici­
tur , quod fit in gratiarum actionem pro beneficiis acceptis. Impetratorium,
pro beneficiis accipiendis; utrumque dicebatur in veteri lege hostia paci­
fica. Propitiatorium est, quod offertur pro peccatis, et pro peccatorum pœnis
ac flagellis avertendis. Huc idem est quod hostia pro peccato.

0. A. M. D. G.

CONSPECTUS TOMI TERTII
PARS POSTERIOR.

TRACTATUS DE JURE ET JUSTITIA.

DISSERTATIO J.
DE NOTIONE ET DIVISIONE JURIS.

CAPUT 1. — DE JURE, UT EST REGULA JUSTI, GENERATIS.

Pag.
Artic. I. —

Prcecognita generalia de jure civili............................................

I. — Jus civile in genere, est jus positivum humanum auctoritate Principis,
vel magistratus secularis potestatem legislativam habentis , conditum
ad politicam Reipublicæ civilis gubernationem , pacem , felicitalemque
temporalem..................................................................................................
II. — Jus civile in commune et particulare , seu statutarium dividitur. . .
III·— Corpus juris civilis est usitatus ille Librorum fasciculus, quo jura civilia
et politica, horumque cognitio continentur............................................

An et quomodo in Imperio jus commune sive romanum obliget? .

I. —

Obligat cx recepto, ac quidem auctoritate publica........................

§. II. —

Quæ sit auctoritas juris communis comparative ad jus provinciale,
vel statuta locorum? ................

ri
. I

5
6
10
11

13

1°. Jus romanum, vel Justinianeum, utut receptum, sic tamen non
obligat, ut cedere ei debeant leges provinciales......................... .
13
2°. Cedit c contra , per se loquendo, lex provincialis legi communi Im­
perii.........................................................................
14
Artic. II.

Præcognitu generalia dc jure canonico sive ecclesiastico? . . .

— Jus canonicum est jus positivum a summis Pontificibus traditum, vel
approbatum in ordine tum ad publicum Ecclesiæ regimen, ac diri­
gendos fidelium mores actioncsquc ad cultum divinum, juste paciliccque vivendum, sicquc ultimato eos perducendos ad finem ultimum
supernaturalem, qui est beatiludo sempiterna.........................................
II. — Jus canonicum in Corpore juris clausum sex constat partibus; Decreto
Gratiam, quinque libris Decretalium, sexto libro Decretalium , Clementinis, Extra vagantibus, tum Communibus JoAnms XXII. . . .
III. — Præter partes juris canonici in Corpore juris clausas, sunt extra illud
sequentes : 1. Concilium TridnfUnum, 2. Pullarium magnum, 3. /fe­
ni p. 2.
31

18

I.

18

20

F

H

conspectus

unii

γειπιι.

PARS POSTERIOR,

m

B·

Cancellariis, 4. Declarationes Cardinalium, 5. Decisiones
Roto .
........................................................................................

f/w/α?

21

— Ah et quantam auctoritatem obtineat Decretum Gratiani? . . .
23
25

ii. — Ltrum Canones Apostolorum in Corpore juris genuini sint et au­
thentici ? ....................

27

Canones Apostolorum omnes suppositilii sunt, neque ab Apostolis conditi,
neque aS.Clemente scripti; sed verius a Conciliis particularibus, aut
eliam Episcopis successive conditi...........................................................

25

CAPUT II. — DE JURE PROPRIETATIS.

33

Quid sit jus in re. sive reale, et jus ad rem , sive personale ?

37

II.

Π1-

IV.
V.
M

— Jus in re, vel reale est, vi cujus res ipsa nobis devincta, seu obligata
est ,vel persona considerata ut res.........................................................
— Jus ad rem , vel personale est, vi cujus persona immediate mihi de­
vincta , sive obligata est ad praestandum aliquid...............
— Ad acquirendum jus in re, si nullius antea fuerit, apprehensio sufficit;
si dominum aut possessorem habeat, requiritur 1° existentia, vel
physica, vel moralis ; 2° titulus ; 3° regulariter traditio. ....
— Ad acquirendum jus ad rem sufficit solus titulus.....................................
— Ltriusque juris effectus sunt 1° obligatio, quam reliqui habent omnes,
ne quem jus proprietatis habentem in ejusdem usu impediant; 2° obli­
gatio restituendi, aut satisfaciendi ex parte ejus, qui alterius jus vio­
lavit : 3° actio...............................................................................................

Artic. III.—

Quid sit dominium ?............................ ·............................

48

Quomodo constituaturct finiatur servitus ?............................

51

— Nunquam sine prædiis constitui servitutes possunt; neque potest quis
servitutem acquirere prædii vel urbani, vel rustici, nisi habeat prae­
dium..................................................................................... ..... . .
II. — Servitus generalim constituitur 1° auctoritate legis ; 2° judicis auctori­
tate ; 3° conventione cl ultima voluntate; 4° prcescriptionc ; 5° ab
omni, qui prædii plenus est dominus, cl cui a jure non proliibita alie­
natio. ■ ······.·,··*·,,·.»■·
III. — Finitur servitus rcalis P confusione; 2° remissione ; 3° interitu prædii
dominantis , vel servientis; 4° non usu..........

Quid juris circa servitutes personales, usumfruclum, usum ,
habitationem ? ..................

51

52

53

Artic. 111. —

Artic. 1. — Quid sit jus proprietatis ? .......
Jus proprietatis est potestas legitima, voluntate sua moraliter obligandi
alios ad aliquid , sicque eorum restringeudi libertatem, principaliter in
favorem et bonum proprium obligantis............................................ .

I.

II. — Servitus dividitur P in realcm el personalem, 2° in urbanam ct rusticam;
3° in continuam, quasi continuam ct discontinuant..........................

Artic. 11. —

1°. Decretum Gratiam auctoritate legali non est omnino spoliandum. ·
2°. Quidquid tamen habuit, et hodie habet auctoritatis, id omne elunice
cx usu, praxi et receptione obtinuit..........................................................

Artic. H —

Pag.

33

37
37

38
39

56

— Ususfructus est jus alienis rebus utendi, frueudi, saha eorum substan­
tia...................................... *..............................................................
56
II. — Obligationes usufi uctuarii sunt : prœstare cautionem, tueri rem, >ie de­
terior fiat ; prœstare onera.............. 58
111. — Constituitur ususfructus P ordinatione legis ; 2° conventione; 3° ulti­
ma voluntate. Finitur P lapsu temporis; 2° non utendo; 3° morte
naturali, vel civili fructuarii; 4° præscriptionc; 5° cessione fructua­
rii ; 6° consolidatione ; 7° per professionem religiosam in Religione
bonorum stabilium incapaci...........................................................
59
— Usus, scilicet juris, sive , ut est servitus personalis , est jus utendi tan­
tum re aliena , salva ejus substantia................................................
59
— Habitatio est jus inhabitandi ædes alienas, salva earum substantia, sive
per se, sive per alium.................................................................
60

ususfructus consolidetur cum proprietate per professionem
religiosam in Religione bonorum stabilium et redituum capaci? .

Artic. IV. — Λη
40

60

Non consolidatur.................................................................
60

42

- Dominium proprietatis in genere est jus reale dc re aliqua disponendi
CAPUT II. — DE FEVDO, EMPHYTEUSI , SUPERFICIE, LIBELLO.
in commodum proprium, vel quoad substantiam rei, vel quoad emo­
Artic. I. —- Quid et quotuplex sit feudum ? Quinam in feudum dare, et ac­
lumenta sola, vel quoad utrumque simul.............................
42
6l
cipere possint ? .'■. ......... 1.............
11· — Dominium perfectum est jus reale perfecte de re disponendi auctoritate
propria in utilitatem propriam..............................................
— Feudum , secundum suam substantiam sumptum , est dominium utile
42
III. — Dominium proprietatis aliud esi P naturale, aliud civile ; 2° aliud al­
rei immobilis, vel immobili æquivalcnlis, sub onere fidelitatis con­
tum , aliud bassum ................ 43
cessum. .
. -..........................................................................
64
II. — Feudum principaliter dividitur in proprium sive rectum , ac impro­
prium sive non rectum................ 65
65
III — Feudum proprium, sive rectum varie subdividitur...............................
IV — Dare in feudum possunt, quotquot dominio el facultate libera gaudent
DE SPECIEBUS JURIS REALIS.
de rebus suis, eas alienando, disponendi....................
. . ,
66
— Accipere in feudum possunt, qui contrahere et contrahendo obligari a
CAPUT I. — DE SERVITI ’TIBI’S.
jure non prohibiti, nec aliunde impedimento aliquo juris laborant.
67
Artic. I. — Quid et quotuplex sit servitus?
.................................
47
Artic. II. — Quibus modis acquiratur feudum, el amittatur?..................
68
— Servitus est jus reale, in re aliena alteri constitutum , ul dominus rei
I.
— Feudum acquiritur tribus modis : P pacto ; 2° præscriplioiie longis­
in commodum alterius aliquid iu ea pali,'el non facere teneatur,
simi temporis, 3° successione... 6Ô ....................................
silva rei substantia.
I.

DISSERTATIO IL

j
l··

iv

cü.xspevtis tomi renin.

PARS POSTERIOR,

Pa?.
II.

— Feudum amitti potest vel sine delicto ; vel ex delicto, quod in hac ma­
Pag.
I, — Legitima est illa h ereditaria porlio, vel pars hæreditatis, quæ hærcdibns
teria felonia dicitur........................
..............................................
71
necessariis necessario relinqui in testamento debet................................
III. — Si amittatur feudum ob delictum vasalli, non in personam domiui com­
missum , regulariter aperitur agnatis , si feudum antiquum sit. . .
II. — Filius hæres a patre institutus hæreditatem repudiare nequit, retenta
72
IV. — Feudum antiquum ob feloniam a vasallo commissam in ipsam domini
legitima ■ · . . . . . ..............
94
personam, immediate aperitur domino; non tamen stabiliter, sed post
Artic. Ill — Jn per substitutionem pupillarem tacitam a successione libero­
mortem vasalli delinquentis, ejusque filiorum, restituendum est
rum excludatur mater ? ............... 96
agnatis.........................................................................................
73
Per substitutionem pupillarem tacitam mater a successione liberorum non
Artic. III. — Sinlne capaces Prcelati Ecclesiastici feudorum cum annexis re­
excluditur.......................................................................
97
galium juribus? ................. 75
Artic. IV. — Quid jus accrescendi ? An ad emptorem hœreditatis transeat?
99
— Non repugnat ex natura rei utriusque potestatis sacræ ct politics in

eodem subjecto conjunctio; nec ex institutione divina Episcopatus ;
adeoque Prælati Ecclesiastici capaces sunt feudorum secularium cum
annexis regalium juribus...................................... .....
II. — Neque repugnat utilitati Imperii: neque statui seculari infert præjudicium.............................................................................................
Artic. IV. —

A

I

Quid sit emphyteusis , quidque juris circa illam ? item libel­
lum et superficiem ?.................................................'

— Emphyteusis est dominium utile rei immobilis concessum alteri a do­
mino directo sub onere 1° meliorationis ; 2° præslandæ pensionis
annoæ ; 3° rem emphyleuticam non alienandi.............................
II. — Emphyteusis varie dividitur............................................................................
III. — Concedere in emphyteusin potest, quicumque plenum habet rei immo­
bilis concedendæ dominium, et facultatem alienandi..........................
IV. — Iu emphyteusi omnes illi et soli succedunt, quos ad successionem vocat
contractus primus empbyteuticus...............................................................
V. — Obligatio emphyteutæ est triplex, 1° pensionis annuæ, sive canonis;
2° meliorationis ; 3° non alienandi.........................................................
Queres:

Quid sit libellus, et superficies?.........................................

I, — Jus accrescendi est jus, quo hæreditatis, aut alterius rei mortis causa
relictæ portio vacans accedit alteri parti a conjuncto agnitæ ad con­
servandam hæreditatis individuitatem, et testatoris, vel legantis vo­
luntatem.........................................................................................................
II. — Jus accrescendi non transit ad emptorem hæreditatis. ...
. .

99
101

Quid successio ab intestato? quo ordine fiat?.......................

103

—Successio ab intestato in genere, est jus hæreditatem acquirendi sine
causa testamenti............................................................................................
II. — Successio ab intestato vel est conventionalis, vel legitima, \e\prœto-

103

75
77

Artic. V. —

82

82
83
84

84

I.

ria....................... 103
HI· — Ad successionem ab intestato vocantur primo descendentes..................... 104
IV. —Si defunctus nullos descendentes reliquerit, successio defertur ascenden­
tibus .................................................................... .........................................
V. — Si defunctus nec descendentes, nec ascendentes hæredesreliquerit, suc­
cessio consanguineis collateralibus defertur..............................................
VI. — Quod si neque collateralium quis extet, marito succedit uxor, et huic
maritus...........................................................................................................

106
107

109

85

CAPUT IV. — DE POSSESSIONE.

5
M

Artic. I. —

GAPÜT III. — D£ JURE HEREDITARIO.
Artic. I. —

Quid hæreditas? hæres et quotuplex? hæreditatis aditio et simi­
lia?

Quid et quotuplex sit possessio? ....... - . . 111

— Possessio facti in genere, est detentio rei vera vel ficta, corporis, animi
et juris adminiculo.......................................................................................
.....................................................................................
89
II. — Possessio effective sumpta, est ipsum jus reale possidendi, ac definitur :

I.

— Hæreditas, formaliter sumpta pro jure hæreditario, est jus succedendi
in omnia defuncti jura............... ....................................................
Π. — Hæres est, qui vel ex voluntate testatoris vi testamenti, vel ex disposi­
tione legis, in omnia defuncti jura, tam activa, quam passiva, com­
moda et onera, sive obligationes, succedit ............... ...........
III. — Substitutio hæredis alia est directa, quæ fit verbis directis; alia indi­
recta, vel obliqua, quæ fit verbis obliquis, vel precativis.....................
IV. — Aditio hæreditatis est actus legitimus hæredis extranei, sive verbis, sive
factis declaratus, quo quis hærcditalem admittit................................
— Effectus aditæ hœreditatis sunt 1° acquisitio juris et dominii omnium
rerum, quas hæreditas complectitur; 2° potestas hæreditatem trans­
mittendi ad hæredes proprios ; obligatio solvendi æs alienum defuncti,
implendi obligationes, etc.....................................................................

91

Quid legitima? An filiur haeres institutus a patre possit repu­
diare hæreditatem , retenta solum legitima?....................

93

I.

89

Jus insistendi alicui rei tanquam suee........... 111
III. — Possessio facti dividitur 1° in naturalem et civilem ; 2° in possessionem
bonæ et malæ fidei.......................................................................................

89

90
91

Artic. II. —

111

112

Quæ sint possessionis commoda? Quomodo amittatur? Quæ
remedia possessoria ? ................ 114

Artic. II. —

— Commoda sive privilegia, possessori a jure concessa, ampla et multa
sunt..........................................................................
114
II. — Possessio rerum corporalium immobilium amittitur generaliter voluntate
possessoris rem amplius possidere nolentis.............................................. 115
HI. — Remedia possessoria sunt interdicta, quæ jure novo sunt actiones extraordinariæ , quibus in causa possessionis præsertim inter partes litigantes
disceptatur .........................................................................
116
IV. — Interdictum Unde vi etiam prædoni et invasori rei alienæ competit
I» contra extraneum quemvis; 2° spectato rigore juris, etiam contra
rei dominum notorium, et non in continenti respoliantem. .
117

I.

r à· ‘

r.

■•s

ΙΆΙΙ8 POSTERIOR.

CONSPECTUS TOM! TRRT1I.

VI

VII

Pair.

pjg.

- Ah rt quid acquirere possit Heligio, alius possidendi rapax ,
ratione suorum religiosorum ? quidve, aut cui acquirat < diginsus ?............................................................. · . . . ,
159

fructus teneatur restituere possessor bones fidei, re aliéna
in judicio evicta ?................................................ .... . .
120

Ai:ru . V.

Anne. III. — (Jmov

— Possessor bonæ fidei tenetur cum re aliena m judicii» evicta restituere
omnes fructus naturales ct mixtos jam perceptos, ct adhuc formuliler
exlantes ......................................................................................................... 121
II. — Possessor bon® fidei fructus naturales et mixtos ex re aliena titulo singu­
lari perceptos, < t bona lido jam consumptos, ex quibus tamen factus
est ditior, adeoque solum virlualiler exlantes, domino rem evincenti
restituere non tenelur................................................................................... 123

I.

J.

II.

Domus religiosa, succedendi capax, succedit in omnia bona religioni
professi, de quibus hic ante professionem non disposuit....
— Quidquid acquirit religiosus, religioni, vel domui rcligiosæ immediate
acquirit........................................................................................

An religiosus post emissam professionem religiosam, deserto
religioso Ordine ac Religione Catholica, transiens ad Religionem
alium in Imperio Germanico toleratam, fiat sui juris ; sibi possit
acquirere temporalia bona, ac prœsertim recuperet bona el jura, ul
hœreditarium, succedendi in feudo vel alio, quibus ante professio­
nem religiosam libere renunciavit ? ....
162

Ad quid teneatur possessor mahe fidei, et quid uterque tam
bonæ, quam mala fidei possessor ia causa expensarum ? ... . 128

I.

— Religiosus Professus apostata, ipso transitu ad Religionem aliam tole­
ratam, nullo modo sui juris fit, neque capax evadit jura et bona
proprietarie acquirendi vel possidendi.............................................
. 162
II. — Religiosus solemniter Professus, ad Religionem in Imperio licet tolera­
tam transiens, non recuperat bona cl jura , sive hæreditarium, sive
succedendi in feudo, sive quæcumque alia, quibus ante professionem
ren uncia vit. ............................... ............................................................. 164
III. — Cessio juris tam hæreditarii, quam successionis in feudo, etiam antiquo
ex pacto et providentia, facto a professo, etiam nocet et præjudicat
liberis, si quos in religione Protestantica post transitum ad illam sus­
cepisset. .
169

DISSERTATIO III.

CAPUT II. —
Artic. I. —

DE DIVERSITATE DOMINIORUM ET JURIUM JUXTA DIVERSITATEM

PERSONARUM ET STATUS HOMINIS.

An et quorum bonorum dominio gaudeant clerici seculares ? . 132

I. — Personæ ecclesiasticæ bona propria licite possidere possunt....................
II. — Clerici seculares redituum beneficialiiim plenum habent dominium. .

133
135

An et ex quo titulo teneantur clerici reditus beneficiates in cau­
H0
sas pias expendere ?.................. ‘ .......

Artic. II. —

— Obligatio clericorum reditus beneficiales superfluos expendendi in cau­
sas pias non oritur ex justitia stricta, seu commutati va...
H. — Neque oritur dicta obligatio ex religione, neque ex charilale ; sed ex
solo jure ecclesiastico...............................................................

I.

HI

141

Quænam potestas alienandi competat Rectori, vel Administra­
tori Ecclesia, ejusque bonorum ? . . ·......................
146

AhTic 111. —

Administratoribus bonorum Ecclesiæ prohibitum est immobilia, el mo­
bilia pretiosa , quæ servando servari possunt, alienare, nisi ob ju­
stam causam, el observatis præscriptis solemnitatibus......................
146
Artic. IV. — /In et quale dominium competat religiosis?....................... 153
Incapacitas religiosi ad dominium bonorum temporalium oritur ex solo
jure ecclesiastico illam voto paupertatis annectente......................
154

de dominio laicorüm.

Quale sit dominium conjugum circa varia eorum bona ? . .

Bona dominio conjugum subjecta ad triplicem classem referri possunt
alia sunt, qu® antecedunt matrimonium, ut sponsalitia largitas
arrha; alia, qu®illud comitantur, ul dos, contrados, sive donatio
propter nuptias, parapherna; alia, quæ subsequuntur, ut donum
maliitinale, acquæstus....................................................................
.

CAPUT L — DE DOMINIO CLERICORUM.
Artic. I. --

161

Aiitic. VI. —

Artic. IV. —

— Sive res aliena sit evicta, sive non, possessor mal® fidei semper tenelur
1° restituere rem cum fructibus omnibus, etiam consumptis, exceptis
industrialihus ; 2° simul compensare domino damnum emergens, ot
lucrum cessans quod fecisset usu rei su®............................................... 128
II.
Possessor bonæ fidei deducit 1° expensas necessarias ; 2° etiam utiles, si
sint inseparabiles; 3n melioramenta, quæ possunt separari salva sub­
stantia , potest quidem ipse tollere; non tamen cogere dominum, ut ea
admittat, solvatque pro iis pretium ; 4° potest auferre expensas volu­
ptuarias, si sint auferibiles......................................................................... 129
III. — Possessor mate fidei 1°. potest deducere expensas necessarias; 2°. in foro
conscienti® et ante sententiam judicis etiam utiles............................... 129

159

Artic. II.

I71

An et qualis hypotheca competat uxori ratione dotis illabe in
bonis mariti ?....... , ............

— Uxor ratione dotis illatæ præfcrlur.creditoribus omnibus, etiam anterio­
rem hypothecam habentibus................................................................. .
II. — Mulier constituens sibi hypothecam specialem in securitatem dolis, non
ideo legali generali renunciasse censenda est.........................................

I.

176
179

et quorum bonorum dominio gaudeant fdiifamilias? . . . ISO
I. —Peculium castrense sunt ea bona omnia, quæ filiusfamiiias occasione
militia! sagatœ acquisivit. Quasicastrense ea bona complectitur,
quæ filiusfamiiias occasione militia! togabe acquisivit.......................... 182
Artic. III. /In

II. — Peculium profectitium est, quod e re patris proficiscitur, vel occasione
el contemplatione patris flliofamilias obvenit.........................................
III. — Peculium advenlilium est, quod filio cx alia , quam patris, causa ad­
venit ............................................................................................................

183
184

An filiusfamiiias de peculio adventitia extraordinario testari
181
possit ?

Artic. IV. —

______________

CONSPECTUS TOMI TERTII.

VIII

Pa?·

Filius, nequidem consentiente patre, de peculio adventitio extraordina­
185
rio ad causas profuias testari potest........................

Artic. V,—

Quiif'dominii ac juris competat pupillis ac minoribus ? Ac simul
191
de tutoribus et curatoribus.....................

— Pupilli, etsi veri sint rerum suarum domini, de iis tamen pro arbitrio
sine auctoritate tutoris disponere non possunt..................................... 191
Π. — Minor, vel minorennis, etsi bonorum suorum retineat dominium , sino
tamen curatoris consensu , si quem habet, nequit do iis valido dispo­
nere.................................................................................................
. . . 193

tutor οΛ culpam remotus notari dicendus sit, sive infamis
fiat? ............. ......................................................... . . . 196

Artic. VI.— An

197
Tutor remotus ob culpam latam non fit infamis........................

DISSERTATIO IV.
DE MÛD1S ACQUIRENDI RERUM DOMINIA.

CAPUT I. — DE MODIS ACQUIRENDI JURIS NATURALIS ET GENTIUM.

Artic.

1. —

Quarum rerum, et quomodo venatione acquiratur dominium? 204

I.

—Animalia fera in naturali libertate constituta, licet aliquando alterius
fuerint, fiunt primo capientis..............................................................
. 205
II. — Animalia fera mansuefacta, quamdiu redeundi consuetudinem retinent,
capientis non fiunt......................................................... ............................... 205
III. — Animalia mansueta, sive domestica, etsi aliquando longius a conspectu
domini se receperint, aut alienos etiam in casses inciderint, non sunt
capientis, sed manent in possessione sui domini. ...
. . . '205

non obstante, quod occupatio per venationem conferat jure
naturali et gentium dominium occupanti feras, nihilominus princeps
juste prohibeat subditis venationem in fundis, sive communibus, sive
ad privatos pertinentibus ? .-lc quomodo peccent ? Ad quid obligentur
207
contra justam prohibitionem venantes?.............................

Artic. II. —An,

I. — Non obstante , quod animalia fera et libera jure natur® et gentium fiant
primo capientis ; juste tamen Princeps subditis tam in locis communi­
bus, quam ad privatum aliquem pertinentibus prohibere potest. . . 207
Π. — Venantes contra prohibitionem justam, per se loquendo, non peccant
continuo lethaliter; sed neque obligantur ad captam feram restituen­
dam...................................................
20S
Anne. III. — .1/j

I.

et quomodo incentione acquiratur rei invenite dominium? , 211

— Res quæcnmque derelict®, sive dominum aliquando habuerint, sive
nunquam, spectato jure naturali, cedunt primo occupanti, sive in­
ventori......................................................................................................
.
II. — Inventor rei incert®, cujus dominus extare præsumitur, scd ignoratur,
sive rei amiss®, non coutinuo hujus acquirit dominium; sed tenetur
pro qualitate rei moralem adhibere diligentiam in inquirendo domino,
et huic detecto restituere........................................................................... 213
III. — Post adhibitam diligentiam moralem in inquirendo domino, nec tamen
eo comparente, probabilius non tenetur inventor rem inveniam expen­
dere in causas pias........................................................................................ 214

PARS POSTERIOR.

■ ··
pag.

Quid accessio, et quid circa (Ham juris?.....................................
I. — Modi acquirendi per accessionem naturalem sunt : ί° alluvio; 2° na­
tivitas; 3° productio insulæ; 4° alvei mutatio; 5° perceptio fru­
ctuum......................................................................................................
II. — Modi acquirendi accessione industrial! sunt : 1° adjunctio; 2’ specifi­
catio; 3° commixtio; 4° accessio mixta................................................ 217
Artic. IV. —

CAPOT* Π. — DE PRIMO ACQUIRENDI MODO JURIS CIVILIS, USUCAPIONE
ET PR.ESCRIPTIONE.

Artic. I. —

Quid sit proscriptio ? quis ejus effectus?................................... 220

— Præscriptio in genere est acquisitio dominii, juris, vel immunitatis per
possessionem, tempore et modo a lege definitis continuatam. . . . 220
II. — Præscriptio est primum introducta a jure civili ; dein approbata et ado­
ptata a jure canonico, ad exigentiam boni publici........................................220
III. — Effectus generalis præscriptionis est conferre irrevocabile rei præscriptæ
dominium; nec tantum utile, sed etiam directum, vel proprietatis. . 221
B. — Præscriptio legitime completa etiam adjicit dominium pro foro con­
scientiæ............................................................................................... 221
I.

Artic. II. —

An et qualis bona fides sit ad præscriptionem necessaria? . .

22

— Ad omnem præscriptionem tam inchoandam, quam continuandam, re­
quiritur fides theologice bona ........................................................ 225
II· — Præter fidem theologice bonam, etiam juridice bona ad præscriptionem
saltem ordinariam necessaria est; adeoque ignorantia, vel error juris
clari, per se loquendo, præscriptionem impedit............................. 229

I.

An semper necessaria sit fides positive bona, vel etiam nega­
tive bona sufficiat? Ac quomodo fides auctoris prosit, vel obsit suc­
cessori in ordine ad præscribendum?............................... .231

Artic. III. —

— Non est necessaria fides positive bona, sed sufficit negative bona 1 ° ad
præscriptionis inchoationem; 2° et ad ejusdem continuationem; ac
proinde dubium speculativum præscriptionem non impedit........................232
II. — Bona fides auctoris prodest successori tam universali, quam singulari,
adeo ut, nisi in his mala fides superveniat, possint accessione temporis
uti...................................................................................................................... 235
III. — E contra mala fides auctoris obest successori immediato universali, adeo
ut nec hic uti possit accessione temporis; nec incipiendo a possessione
propria complere possit saltem præscriptionem ordinariam....................... 235
IV. — Non tamen nocet mala fides auctoris successori universali mediato. . . 236
V. — Mala fides auctoris non nocet successori singulari in rebus mobilibus. . 236

I.

Qualis titulus requiratur et sufficiat ad legitime præscriben­
dum? ..............................
W

Artic. IA'. —

_ Ad omnem præscriptionem ordinariam requiritur aliquis titulus, non
tamen necessario verus ; scd sufficit coloratus , vel existimatus. . . 237
II. — Ad præscriptionem extraordinariam regulariter titulus præsumptus
sufficit.............................................................................................................239
III. _ Ad præscriptionem immemorialem titulus præsumptus semper sufficit. 240
IV. _ Corruit probabilius præscriptio tam extraordinaria, quam immemorialis, si re ad judicem delata, constet de vitioso possessionis titulo et
initio........................
240
I.

CONSPECTIS TOMI TERTII.

\

Artic. V. —

Quinam, contra quos , ac quarum rerum flaminium possit pr,e. n'
scribere ? el quo tempore ?......... ...................................... g, |

_ Præscribere possunt omnes qui acquirendi dominii, vel juris capaces
sunt94J
If, — Contraillas personas præscribi non potest quæ non possunt stare in ju­
dicio. ........................................................................................................
3Π
JH. — Præscribi non possunt res vitiosae, sive laborantes vitio, aut inhabilitate a natura sua.............. ·...$[%
IV. — Præscribi neque possunt res vitiosæ, ex jure positivo tales, sive laboran­
tes inhabilitate legali..........................................
944
V. — Circa tempus ad praescribendum requisitum assignantur regulæ. . . 247
I

An prcestationibus annuis simul et semel prcescribatur triginta
annorum lapsu ? Ac demum quid sit prcescriptionem currere, dormire,
interrumpi ?........................................................................ 249

Artic. VI. —

Præstationes annuætam future quam præ teri tæsimul ct semel, sive prae­
scriptione unica triginta vel quadraginta annorum exlinguuntur. . . 249
Qr.-ΕΒΐΤΓΗ : Quid sit prcescriptionem currere, dormire, interrumpi? 252

CAPUT III. — DE MODO ACQUIRENDI JURE CIVILI PER ULTIMAS VOLUNTATES.
Artic.

1

— Quid sit testamentum et quotuplex ? Vnde facultas testandi origi­
nem ducat?........................................................................................ 253

— Testamentum est voluntatis nostræ justa sententia de eo, quod quis post
mortem suam fieri vult................................................................... 254
II. — Testamentum aliud est publicum, aliud privatum·, aliud est scriptum,
aliud nuncupativum ; aliud est solemne, aliud non solemne. . . . 254
III. — Solemnitates testamenti scripti, non privilégiât!, recensentur. . . , 255
IV. — Testamenta privilegiata recensitis solemnitatibus non ligantur, sed spe­
cialibus gaudent privilegiis.............................................................................. 25G
V. — Testamenti sive testandi facultas non est juris naturalis, nec juris gen­
tium proprie dicti...........................................................................................258

I.

An testamentum minus solemne, non privilegiatum, sit nullum
pro utroque foro ? ............... . . 259

Pag.
H. — Legaro possunt ornées cl soli , qui testari.........................................
III. — Legari possunt res omnes , quæ sunt in rerum natura, vel esse possunt,
modo non sint simpliciter et penitus cxemplæ....................................
IV. — Legatum aliud est nominis et liberationis; debiti; dotis scilicet pnelegatum ; speciei, quantitatis et generis ; optionis...............................
V. — Legari potest vel pure, vel sub conditione; vel in diem, et ex die; vel
sub modo, demonstratione, causa.........................................................
VI. — In legatis etiam jus accrescendi locum babet.........................................
VII — Legata aliquando amittuntur, aliquando transferuntur..........................
VIII — Fideicommissum active sumptum est substitutio indirecta, qua hæres
immediate succedens gravatur, sive rogatur a testatore, ut restituat
alteri vel hæreditatem totam, vel certam ejus partem, vel aliam
particularem rem......................................................................................

Testamentum minus solemne, non privilegiatum, pro utroque foro
nullum est........................................................................................................ 259

Qui testamenta facere possint, ac quinam hæredes institui?
quid exhœredatio? quot modis testamenta infirmentur ? . . . 268

Artic. III. —

II.
III.

IV.
V.
VI.

— Testamentum facere possunt, quicumque non prohibentur a natura, vel
jure.................................................................................................................. 268
— Hæredes institui deleni, qui alias dicuntur necessarii...... 268
— Regula generalis jure romano est: Hæredes institui possunt, qui tem­
pore conditi testamenti, mortis testatoris, ct aditionis, sunt condi­
tionis ejusmodi, ut in universum jus civis romani possint succedere. 269
— Institutio haeredis quoad modum fieri varie potest........................................ 269
— Exhasredatio est actus ultiinæ voluntatis, quo ii, quibus debetur legiti­
ma, ab omni successione repelluntur...............................
271
— Testamenta infirmari dicuntur, quando adversantur legibus. . . . 272

Artic. IV. —
L

De legatis ac fideicommissis....................................................... 273

— Legatum active sumptum, est ultima voluntas, qua testator rem sin­
gularem alicui ab hærede præstandam liberaliler relinquit. ...

273

274
276
277
278
280

280

Quid Falcidia ? Trebellianica ? An hujus deductio a testatore
prohiberi possit ? ................. 282

Artic. V. —

— Falcidia, ab auctore suo sic nuncupata, est quadrans, seu quarta bono­
rum pars, quam hæres vel cx testamento,vel etiam ab intestato, de­
ducto prius ære alieno et impensis funeris, detrahit ex bonis defundi.
II· — Trebellianica, sic dicta a Trebellio consule romano, est itidem quarta

I.

bonorum pars, quam deducit hæres de bonis bæreditalis fideicom­
misso universali nimis cxcessivo, aut supra dodrantem gravatus. .
III. _ Deductio Trebellianicæ a testatore prohiberi non potest..........................

Artic. VI. — De jure codicilli................
I· — Codicillus est ultima voluntas minus soleinnis, qua Increditas directe
neque dari, neque adimi potest.
— Codicilli alii sunt scripti, alii nuncupativi. .........

IL

382

283
284
285
......................................
285
286

DISSERTATIO V.
DE

OBLIGATIONIBUS

ORTIS

EX

CONTRACTIBUS.

CAPUT 1. — DE CONTRACTIBUS IN GENERE.

Artic. II. —

I.

Χί

PARS POSTERIOR.

Quid sit pactum et contractus ? Quæ pactorum et contractuum
divisio ? Quæ contractuum substantialia et naturalia ? . . · . 290
— Padum est plurium in idem placitum consensus, obligationem justi­
tia pariens. Eadem etiam contractus definitio sit.............
290
_
Contractus dividuntur primo in veros, ct quasi contractus................. 290

Artic. L —
I·
π.

HI.

-

IV.

_

Contradus præterea varie subdividuntur.............................................. 292
In contractibus tria præcipue discerni debent : substantialia, naturalia,
accidentalia.....................................................................
294
ί
Artic. II.— Quinam contrahere possint? An non pupilli, minores, citro

auctoritatem tutorum , curatorum , contrahentes , obligentur natu­
raliter ? .................... 294

i

— Contradus inire possunt generaliter omnes, qui liberum præstare con­
sensum possunt , nec a jure prohibentur....................................
294
II· — Pupillus ex contractu sine tutoris sui auctoritate inito , si non sit factus
ditior, nec usus dolo, probabilius nequidem contrahit obligationem
naturalem et in conscientia........
295........................................
Hi. — Minor sine curatore, si quem habet, contrahens circa bona sua, pari­
ter invalide agit, ut nequidem contrahat obligationem naturalem ct
in conscientia, quamvis alterum obliget sibi, si rem suam faciat me­
liorem ....................................................................................
295

CONSPECTUS TOMI TERTII.

ΧΠ

Pag.
Artic. III. — An et quomodo filiusfamilias obligetur ex mutuo ? .... 301
Filiusfamilias mutuum contractum sine præscitu patris , regulariter
bona conscientia non solvit, nec post mortem patris ; sive factus fuerit
ditior, sive non.........
301
Artic. IV. —

I.

IT.

III.

IV.
V.

An et quando error ac dolus, item metus, vitient contractus? . 307

— Error et dolus circa substantiam vel rei, vel contractus , vel motivum
principale, sive sit antecedens, sive comitans, nullum reddit con­
tractum jure naturali et positivo...................................................308
— Error et dolus accidentalis circa qualitatem , tam antecedens sive dans
causam contractui, quam incidens vel comitans, nullum reddit con­
tractum irriluni, id est, nec stricti juris, nec bona? fidei........ 308
— Contractus initi ex metu levi injuste incusso valent jure naturali et
positivo ; nec possunt rescindi sive in foro ecclesiastico, sive civili. . 310
— Etiam contractus ex metu gravi ab extrinseco injuste incusso validi sunt
spectato jure naluræ, ac regulariter de jure positivo...............................310
— Ejusmodi tamen contractus sunt ad arbitrium metum passi irritabiles;
etiamsi metus fuisset incussus ab aliquo tertio, et non ab eo, quorum
est contractum................................................................................................. 311

An juramentum firmet contractus jure positivo humano nullos
et irritos ? ................ ... 314

Artic. V. —

Nunquam juramentum contractum invalidum , cui adjicitur, lirmat.

.

315

Quando et a quo in contractibus preestandus sit dolus, culpa et
casus?..................................................................................319

Artic. VI. —

I. — Dolum praestare debet omnis, qui dolum fecit.............................................. 320
II. — Quoad præstationem culpæ tres sunt regulæ.........................................
. 320
III. — Casus regulariter non præstatur........................................................................ 320
CAPUT II. — DE COSTRACT1BUS REALIBUS.
Artic. I. —

De contractu mutui.......................................................................... 321

Mutuum formaliter sumptum , est contractus realis , stricti juris, quo
rei nostra? fungibilis dominium transferimus in alium, cum obliga­
tione, ut eadem nobis aliquando reddatur in genere........................... 321

Quid contractus usurarius ? An et quo jure prohibitus ? Sive
usura ? ................... 325

Artic. II. —

Usura, sive sumpta formaliter pro contractu usurario, sive objective
pro ipso lucro inde percepto tanquam debito : verbo, usura mere lucratoria , stricte dicta, est omni jure prohibita......................................326

Ex quibus causis vel titulis liceat exigere aliquid supra
sortem ?........................................................................ .332

Artic. III. —

— Damnum emergens est justus titulus exigendi aliquid ultra sortem cre­
ditam........................................................................................................... 332
II. —Etiam lucrum cessans est justus titulus exigendi aliquid supra sortem. 333
HI· — Eliam periculum sortis amittenda?, vel non nisi magnis molestiis aut
expensis repetendæ, est, cæteris paribus, justus titulus aliquid exi­
gendi supra sortem.........................................................................................
IV. — Honesta etiam et licita plane est assecuratio sortis.................................... 335

I.

An statutum Principis, vel titulus Provincia sit sufficiens ad
aliquid exigendum supra sortem?........... 338

Artic. IV. —

i

A

PARS PÜSIEIUOR.

HU
Pag.

Statutum Principis est probabilius justus titulus aliquid exigendi supra
sortem..................................................................................................
Artic. V. — De

338

commodato , et deposito............. 348

— Commodatum est contractus realis , nominatus, juris gentium, quo res
ad certum usum ita conceditur gratis alteri, ul finito usu eamdem
restituat in specie . . . .*....................................................
II. — Quantitas rei commodatæ compensationem admittit...............................
III. — Depositum est contractus realis, quo alicui res mobilis, non litigiosa ab
uno vel pluribus , aut litigiosa quidem, sed simpliciter ab uno gra­
tis custodienda traditur, ut eadem restituatur in specie....................

348
349

350

De contractu pignoris : quidque censendum de pacto antichretico ? legis commissoria ? .............. 353

Artic. VI. —

II.

— Pignus est contractus realis, bonæ fidei, quo creditori res traditur in se­
curitatem crediti, ut soluto debito eadem reddatur in specie. . . .
— Pactum antichreseos adjectum contractui pignoris illicitum est. . . .

CAPUT III. — DE contractibus
Artic. L —

353
354

cjeteris, in specie CONSENSUAL1BUS.

De contractu emptionis venditionis.........................................

358

— Emptio et venditio est contractus consensualis de re sive merce pro
certo pretio tradenda............................................................
358
II. — Venditor, contractu emptionis venditionis perfecto, probabilius tenetur
rem pracise ipsam cum fructibus... emptori tradere.......................... 359
III. — Tenetur etiam regulariter venditor emptori de evictione; si res vendita
in judicio vel tota , vel ex parte evicta fuerit a domino......................... 361
IV. — Commodum, et incommodum, sive periculum rei in specie et perfecte
venditae , etsi nondum traditæ, penes emptorem est............................. 361

L

De pactis emptioni venditioni adjici solitis, legis commissoria,
addictionis in diem, de retro vendendo, item de jure retractus. . 366

Artic. 11. —

I. — Pactum legis commissoriæ licite omnino emptioni venditioni adjicitur.
II. — Licite etiam per se loquendo adjicitur pactum addictionis in diem. .
in — Per sc eliam licitum csl pactum de retrovendendo , vel redimendo. .
IV — Jus retractus est jus praelationis, quo quis præfertur emptori alteri. .

366
366
366
367

Artic. III. — An licita sit emptio census ?...............................................
Licita est emptio census, non tantum realis consignativi; sed etiam,
per se loquendo, personalis; idque verum est non solum de censu redimibili, sed et irredimibili...............................................................

368

Artic. IV. — De locatione et conductione, item mandato............................
I. — Locatio conductio csl contractus consensualis , bonæ fidei, quo usus rei,
vel opera personæ alteri pro certa mercede conceditur.....................
IL — Mandatum est contractus consensualis, bonæ fidei, quo negotium ho­
nestum , ab alio ex fiducia committitur et gratis administrandum gcrendumque suscipitur...........................................................

nA

369

372

373

Quid contractus societatis ? Quæ pacta illi adjici possint, sive
an contractus , dictus vulgo trinus, licitus ct honestus sit 1 . . 373

Artic. V. —
L

II.

— Societas est contractus consensualis, bonæ fidei, inter duos vel plures
initus, de conferenda re vel opera in commune, lucri in commune
faciendi causa..........................................................................
— Licitus el honestus est contractus trinus, eliam inter easdem personas
eodem tempore initus

374
375

?Λ
I
t

XIV

LOXsi’EtTüs tomi

PARS rusTi.iium.

it:nnt

^RT1C. γ. —

DISSERTATIO VI.

— Si res aliena apud debitorem existai in natura, suo quæque domino est
406
ante omnia restituenda......................................................................
II. — Re aliena suo domino restituta , creditores cæteri, attento jure romano,
juxta diversa prælalionis jura commode ad quinque classes redi­
406
guntur..................................................................................
. . .
III. — Quoad circumstantiam loci, expensarum, triplex est adhibenda dis­
409
tinctio................................................ ' ..........

1.

bE Jl STRIA CU.MMUT.VnVA ET III NC ΟΠΤΑ OBLIGATIONE IlESTITUENDI.

CAPUT I. — DE NATURA , OBJECTO ET PROPRIETATIBUS JUSTITl.E
COMMUTAT1V.E , ET VITIO ILLI OPPOSITO.

Artic. I. —

I.

II.

Quo ordinc, loco, quibus expensis facienda restitutio^ . . .

Quid sit justitia cbmmutativa? Quæ ejus proprietates? . . 3S3

— Justitia commutativa est constans ac perpetua voluntas tribuendi cuique
privato, vel quasi privato jus suum, sive rigorosum ad æqualitatem. ............................................................................................................. 383
— Proprietates cæteræ justitiæ commutativæ recensentur............................... 384

Artic. VI. —

Quasnam causa: subinde excusent a facienda restitutione? . 411

DISSERTATIO VII.

Quid et quotuplex sit injustitia vet injuria? sive de vitio ju­
stitia opposito .................. 387

Artic. 11. —

I.
II.

Pag.
406

DE C.ETERIS JUSTITLE SPECIEBUS.

— Injustitia stricta est læsio voluntaria alieni juris........................................... 387
— Injustitia ex genere suo peccatum grave est.....................................................388

CAPUT 1. — DE JUSTITIA DtSTRIBUTlVA.

et quanta sit obligatio beneficia ecclesiastica distribuendi
inter digniores ?................................................................ 415

Artic. 1. — .lu

CAPUT II. — DE RESTITUTIONE.
Artic. I. — Quid sit restitutio? Quomodo necessaria? Quæ ejus radices? . 390
I. — Restitutio est reparatio juris alieni rigorosi injuste læsi.............................. 390
II- — Necessaria est restitutio necessitate praecepti tum divini, tum naturalis;
non tamen necessitate medii........................................................ 390
III. — Radices restitutionis provenientes ex jure naturali, suntduæ: res ac­
cepta, el injusta acceptio....................................................... 391

An gravis obligatio naturalis reparandi damnum grave, neces­
sario supponat culpam theologicam gravem ?...................... 392

Artïc. 11. —

I.
II.

— Spectato jure naturæ, non est obligatio restituendi, vel reparandi damni
gravis siue culpa theologica illati.........................................................
393
— Neque etiam , spectato jure naturæ , nascitur ex culpa theologica gravi
obligatio reparandi damnum grave, quoad excessum vel partem invin­
cibiliter ignoratam........................................................................................ 393

Au et qualis obligatio restituendi oriatur ex culpa theologica
veniali? .................... 391>

I.

II.

— Collatio beneficii ecclesiastici facta indigno, si adsit dignus, peccatum
mortale est; quin in variis casibus irrita, in aliis irritanda................... 417
— Illicita pariter est, regulariter loquendo, promotio digni, prælermisso
digniore, qui in promptu est, ad beneficium curam animarum, aut
aliam functionem gravem adnexam habens ; non tamen invalida. . 418

Artic. II.
De distributione officiorum civilium.......... 49.2
— Officia civilia debent conferri dignis, adeo ut peccato mortali sc obstrin­
gant, qui indignos ad ea provehunt; teneanturque ad compensanda
damna inde in rempublicam profecta................................................... 422
II. — Officia civilia etiam regulariter sunt conferenda dignioribus pr® minus
dignis.......................................................................................................... 423
CAPUT II. — DE JUSTITIA LEGALI ET VINDICATIVA.

Artic. III. —

I.

II.

— Ex culpa veniali, ob defectum sufficientis advertentiæ, vel deliberatio­
nis plenæ, non oritur obligatio gravis reparandi damnum grave totum,
vel partem ejus notabilem..............................................
— Ex tali culpa veniali nequidem oritur obligatio levis ad compensandum
damnum grave totum , vel ejus partem notabilem. ......

An et quando recte exigantur tributa, aliaque communia onera?
Quæque illa prœstandi obligatio?...............................
425

Artic.· I. —

396
396

An et quando ex culpa mere juridica, vel quasi culpa oriatur
obligatio restituendi tam extra, quam intra materiam contra­
ctuum ?............................................................................... 400

II.

Artic. IV. —

— Neque de jure naturæ , neque dc juro positivo datur obligatio reparandi
damnum ante sententiam judicis datum ex culpa mere juridica, aut
quasi culpa.........................................................................
$02
II. — Neque datur, per se loquendo, obligatio iu conscientia ante sententiam
judicis reparandi damnum cx culpa mere juridica datum inter contra­
hentes, vel materia contractuum........................................................... .....
III. — Probabilius tamen est, dari utrubique obligationem etiam in conscientia.
reparandi tale damnum post sententiam judicis...............................
403

— Tributa, vectigalia, ac quæcumque exactiones ut juste imperentur, tres
requiruntur conditiones: auctoritas imperantis, causa justa, forma
sive debita proportio......................................................................
425
— Subditi in conscientia ex justitia obligantur ad solvenda tributa el vecti­
galia justa .......................................................................................
426

An possit judex capitalis criminis reo, etiam homicidii volun­
tarii et dolosi, facere vitæ veniam; sive an et quando locum habeat
428
jus, vel potestas aggratiandi? ... ....................................

Artic. II. —

I.

Π.

— Judex inferior, per se loquendo, tenetur infligere pœnam , a lege, con­
suetudine , vel statuto determinatam.............................................
— Potest tamen Princeps supremus facere, absoluto loquendo, cuilibet reo
gratiam , non solum remittendo pcenas minores, sed etiam mortis. .

428
429

Possitne judex juridice probatum reum, quem tamen privata
scientia scit innocentem, condemnare in causis criminalibus? . . 431

Artic. III. —

t-

CONSPECTUS i'JM» ΙΕΙΠΙΙ PARS PUS! l.iUull.

P»i.

Nulla iu causa tenetur, aut potest judex condemnare juridice probatum
rcuni, quem scit esse innocentem; sed potius id prohibent jura sin­
gula ...........................................................................................................
431

CAPUT HI. — DE ACTU JUST1T1.B, SIVE JUDICIO.

— Quod sit officium, gweve obligatio judicis?............................

ÀRI1C.

II
111. —
IV. —

—
—

VII. —

Principale officium judicis est jus suum cuique tribuere.......................... 43G
Judex ex officio suo,saltem non supremus, regulariter tenetur pronun­
tiare secundum leges publicas, statuta , ac consuetudines locorum.
436
In causis civilibus tenetur judex pro illa parte ferre sententiam, cujus
causa ipsi videtur probabilior............................................................
437
Si pro utraqne parte stet æqualis probabilitas , potest quidem conari, ut
aequa transactione lis dirimatur; nequit tamen uni, utut amico, adju­
dicare rem totam.................................................................................
438
Non licet judici acceptare munera, sive dona, etiam liberaliter ct spoute
oblata ; et quidem peccat graviter, si iu magna accipiat quantitate. . 438
Non est licitum judici procedere ad sententiam condemnatoriam ex no­
titia injuste hausta...............................................................................
439
Judex in civilibus debet supplere, quæ juris sunt , et a partibus
omissa............................................................
. ,
···
····■···»··*
439

Artic. II. --

I.
► a<

II.

436

officio et obligatione rei.........................................................

441

— Reus legitime, et servato juris ordine interrogatus tenetur fateri verita­
tem, nimirum debitum; vel etiam delictum, saltem non capitale,
durn periculum amittendæ vitæ non incurrit ; vel rem quamcumque
aliam.............................................................................................................. 440
Non tenetur reus fateri delictum , si non legitime interrogetur a judice.

De sententia et re judicata. . . ,.....................................

446

— Sententia injusta nec valet, nec obligat..........................................................
II
— Transit sententia regulariter in rem judicatam, si intra decem dies a
diesententi» intra præsentes computandos neutra pars, cum tamen
posset, non ap[>ellet ad superiorem judicem..................................
III. — Sententiæ, quæ transiit in rem judicatam, effectus recensentur. . . .

447

Abtic. III. —

447
448

APPENDIX
DE VIRTUTE RELIGIONIS.

CAPUT 1. — DE RELIGIONE IX GENERE.
Dubitatio

II
J

— Quid sil religio....................................................
Utrum religio a cæteris virtutibus distinguatur

451
453

CAPUT II. — de actibus religionis.

Dubitatio

— Quid sit devotio.....................................................................
II. — Quid sit nralio.....................................
HI
Utrum unitio sit ad salutem necessaria et quando obliget·
IV. — De adoratione et sacrificio.

.

459
460
462
164

C