PONTIFICIUM INSTITUTUM UTRIUSQUE IURIS ALAPHRIDUS S. R. E. Cako. OTTAVIANI COMPENDIUM IURIS PUBLICI ECCLESIASTICI EDITIO QUARTA EMENDATA ET AUCTA 4DIUEANTE Iur. Doct. IOSEPHO DI MEGLIO TYPIS POLYGLOTTIS VATICANIS mdccccliv IMPRIMATUR Ouun Adprobatlone ecclesiastica E Vicariatu Civitatis Vaticanae, die 2 decembris I9ft4 PRAEFATIO Multi sane praesertim ex iis, qui doctrinam, quam a me didicerunt, in scholis theologicis ipsi tradunt, enixius me ro­ garunt, ut consulens Seminariorum alumnis, qui tantum primo theologici studii anno iuri publico ecclesiastico vacant, materia breviorem et sumptu tenuiorem ex exarato opere Institutio­ nes luris Publici Ecclesiastici Summulam detraherem et typis ederem. Haec dum ratio diu perpensa animum ad novum suscipien­ dum laborem inclinat, litterae Emi Cardinalis Caietani Bisleti, Praefecti S. Congregationis de Seminariis et Universitatibus studiorum, me compulerunt, ut in rem sine mora incumbere statuerem. Haec inter alia illic scripta erant : « ... ex corde gratulor ominorque, ut tam praeclarum opus non solum in Pontificio Instituto Utriusque luris ... sed in aliis quoque Ecclesiasticis Institutis et Athenaeis, ubi Ius Canoni­ cum ampliore forma ad normam Constitutionis Apostolicae “ Deus scientiarum Dominus ” tradi debet, quam latissime spargatur ». Ita brevi compositum est hoc Compendium Institutionum luris Publici Ecclesiastici, quod Sacrae Theologiae auditoribus proferre gaudeo, fidenti animo sperans id futurum esse, ut sicut arbor ita nec virgultum quoque eius displiceat. In eligenda tra­ ctandorum argumentorum varietate opportunum duxi eam ra­ tionem et viam adsidue sequi, quam in superiore opere conden­ VI PRAEFATIO do mihi praestitui, ut scilicet in iure ecclesiastico publico expia nando, quantum sine dissertationis ordinis et structurae detri mento fieri possit, resecentur et omittantur quaestiones, quae proxime et directe ad Theologiam Fundamentalem et ad Com­ mentarios Codicis luris Canonici spectent. Quaestiones vero quae pertinent ad Ecclesiae publicam vitam et operositatem, ad necessitudines inter Ecclesiam et Civitates intercurrentes, ad errores qui Ecclesiae socialia iura minuunt aut destruunt, non leviter tangendas, sed fusius et uberius enucleandas constitui, ita ut adolescentibus neque in discernenda veritate clara intelligentia desit neque in tuenda iustitia robusta argumentatio. Materies autem Compendii distributa est perinde ac in opere maioris momenti, ex quo id originem duxit. Eodem ser­ vato ordine magistris et discipulis, qui Compendii textum adhi­ bebunt, facilius erit, si voluerint, ampliorem meum Tractatum consulere, ibidem de unaquaque re explicatiorem invenire disce­ ptationem. Unum magnopere in exarando opere optavi, quod dives erroribus aevum animi considerationi admovit. Pravae et venenatae sententiae, quae exactis saeculis timi­ dum tantum exserebant caput ac fucis et coloribus operieban­ tur, ne despicatui et contemptui statim essent hominibus aequi iustique amantioribus, nunc temporis insatiabili insolentia et audacia tumescunt, incredibili celeritate propagantur, cuncta tenent, cuncta, subiciunt, cum veritate non amplius proeliantur, sed in id summopere nituntur, ut ipsorum obruta mole ea ex­ pers vocis et libertatis omnino obmutescat. Quod autem peius est, ultranationalismus et ultrademocra. ticismus, qui sunt, errores nostrae aetatis praecipui, etiam sacerdotes et iuvenes in spem Ecclesiae succrescentes, quibus sanctum est sacra iura nosse et tueri ac proprio appellare PRAEFATIO VII nomine bonum et malum, lucem et tenebras, sua temptant corrumpere caligine. Quo autem tanta temeritas profectura sit, nescio sine animi formidine prospicere. Nunquam dedecus culpae fuit sine decore iustitiae. Vindice autem Deo, homines, qui contumaciter oppugnant et contemnunt aeterna, ut terrena acquirant, eo solent pervenire, ut amittant utrumque. Tertia huius voluminis editio, cum mihi deesset tempus om­ nia revisendi quae in eo petractabantur, his finibus contenta est, ut alterae editionis esset mera reimpressio. Hac autem in quarta editione quaedam operis capita va­ riationes haud parvas acceperunt, prout mutata temporis adiuncta exquirebam. Id omnino poposcit eventum decursus, qui etiamsi non potest concutere constituta rerum principia, novos adduxit inopinos casus et Civitatum statum et con­ dicionem hic illic permutavit. Aliam etiam ob causam id fieri oportebat : opinionum errores, quibus adhaerent liberales ca­ tholici, recens ita increbuerunt, ut purae et intemeratae doctri­ nae grave afferrent periculum. His dilucidiore et validore ar­ gumentatione obsistendum esse censui. Ceterum quisquis attento animo considerat quae prostremis decenniis contigerunt, pro comperto habet asperiorem usque effici impugnationem Ecclesiae iurium. Quocirca rei con­ sentaneum est, ut ecclesiastici viri et laici pro causa optima dimicantes percognita habeant huiusmodi iura, quae quidem si defenduntur, non solum Ecclesia insto praesidio tegitur, sed etiam societatis civilis emolumentum, singulorum homi­ num libertas et dignitas, familiarum securitas et felicitas et alia magni momenti in tuto locantur vel ad incrementa prove­ huntur. Cuius disciplinae studium in lumine ponet, quanta haec doc­ trina nostra aetate polleat gravitate et praestantia et quanto- V!|| PRAEFATIO pere oporteat in theologicis scholis, sive laicis destinatis, apte hisce institutionibus imbuantur omnes, ut in gravibus nostra aetate commotis quaestionibus, clerici et milites Actionis Catholicae, spernentes et repellentes nova inundantia limosa sententiarum commenta, ad recte cum Ecclesia sentiendum, exinde incitamenta stimulosque accipiant. Romae, die vin decembris. Anno Mariano, mdccccliv. A. Card. Ottaviani COMPENDIUM IURIS PUBLICI ECCLESIASTICI PRAENOTIONES 1. Ius ecclesiasticum, obiective consideratum, est com­ plexus legum tum a Deo tum ab ecclesiastica auctoritate la­ tarum, quibus Ecclesia Catholica constituitur et regitur, ut apte conservari et finem suum assequi possit. Ratione obiecti, seu materiae, dividitur in publicum et privatum. * 1 Enimvero, complexus legum quibus Ecclesia con­ stituitur et regitur ut apte conservari et finem suum asse­ qui possit, ratione materiae seu obiecti circa quod versatur, duplex systema constituit : primum, earum legum quae Ecclesiae, tamquam societa­ tis perfectae, structuram, socialia media seu vires, potesta­ temque respiciunt (seu quae constitutionem et iura Eccle­ siae tamquam societatis perfectae determinant) ; alterum vero, earum legum quae, supposita tali Eccle­ siae constitutione cum specialibus suis iuribus ac fine, ad regimen et directionem singulorum membrorum conditae sunt, pro finis ipsius consecutione. Primum legum systema constituit ius publicum; alte­ rum, vero, ius privatum. Itaque, ius publicum ecclesiasticum definitur : « Syste' Circa divisiones luris et ampliores praenotiones de fontibus, scien­ tia et disciplinis auxiliariis luris publici ecclesiastici, v. opus maius seu Institutiones luris publici ecclesiastici, ed. III, Romae, 1947-48, vol. I, p. 1-34. 1 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. PRAENOTIONES uva legum de constitutione et iuribus Ecclesiae tamquam so­ cietatis perfectae in finem supernaturalem ordinatae ». Tus privatum definitur : « Systema legum quibus mem­ brorum Ecclesiae iura et officia determinantur, pro ipsorum regimine et sanctificatione ». Ad declarandam definitionem datam imis publici ecclesia­ stici, haec notasse iuvabit : 1° Dicitur: systema legum de Ecclesiae constitutione, ut ostendatur obiectum iuris publici ecclesiastici esse leges de na­ tura sociali Ecclesiae, de forma regiminis, deque subiecto pote­ statis in ea; de omnibus scilicet quae organicam Ecclesiae struc­ turam socialem respiciunt. 2° Additur etiam : et de iuribus eius tamquam societatis per­ fectae: seu de quantitate potestatis socialis respectu subditorum, deque iuribus et habitudine eius respectu aliarum societatum. Pu­ blicum enim ius Ecclesiae non solum necesse est proferat quae sit constitutio Ecclesiae, verum debet etiam ostendere quantum sit in ea imperii ius, seu quantitatem potestatis socialis respectu membrorum, et quaenam insuper vindicanda sint ei iura libere agendi exigendique, tamquam corpus sociale, respectu aliorum corporum moralium, quibuscum relationes habere potest. 3° Dicitur demum : in finem supernaturalem directae, ut ostendatur ius publicum Ecclesiae, ratione sui finis, specialem indolem habere, sibi exclusive propriam, respectu iuris publici ceterarum societatum perfectarum, quae omnes finem naturalis ordinis habent. Ad definitionem autem iuris privati quod attinet, sufficiat notasse eam omnes leges complecti quas Ecclesia, iuxta limites et normas statutas in iure publico, condit de interna disciplina ac personarum iuribus et obligationibus, tum etiam circa media sive spiritualia sive temporalia rite adhibenda, et circa impedi­ menta removenda ad omnium fidelium sanctificationem. Patet demum quaenam sit inter ius publicum ecclesia­ sticum et ius privatum mutua relatio ac differentia. Est enim ius publicum iuris privati fundamentum·; inter se vero dif­ PRAENOTIONES 3 ferunt non solum ratione obiecti seu indolis, verum etiam ratione praestantiae, auctoris, diuturnitatis et fontium. Publicum ius quod dicitur etiam constituens, vel con­ stitutivum, vel constitutionis, est velut praesuppositum ne­ cessarium quo ius privatum, dictum etiam constitutum seu regiminis, fulcitur et explicatur. Fideles enim in tantum legibus ab Ecclesia editis obstringuntur, in quantum haec, ex suo iure publico, divinitus constituto, est societas iuridica per­ fecta, potestate leges ferendi a Christo praedita. Hinc patet cur iuris privati limites a iure publico dicantur determinari. Igitur publicum ius praecedit ordine et praestantia ius privatum ; eo vel magis quod illud maxima ex parte divinum est, istud vero ab humana auctoritate in potiori sua parte1 est conditum. Consequenter, est ius publicum in sua praecipua parte im­ mutabile, constans, perseveraturum usque ad consummationem saeculi quia usque ad illud tempus stabit Ecclesia, qualis a Christo est constituta; ius vero privatum, utpote legibus huma­ nis generatim constans, mutabile est et reapse mutationibus sub­ lectum fuit, pro adiunctis temporum, locorum ac personarum. Item, fontes praecipui iuris publici in ipsis fontibus re­ velationis habentur, ex quibus divinae voluntatis dispositiones de Ecclesiae natura et constitutione nobis innotescunt; iuris pri­ vati vero fontes, pro ampliori legum parte, sunt humana docu­ menta vel media omnia ex quibus auctoritatis ecclesiasticae iussa seu statuta desumi possunt. His tamen non obstantibus, clari et definiti termini seu li­ mites utriusque iuris, in practica applicatione divisionis, adhuc usu non sunt statuti. Equidem multa quae, per se, ad ius pu­ blicum spectarent, in praxi solent a canonistis in agmine imis privati haberi. Quae praxis servatur etiam in Codice Iuris Canonici, qui, hac etiam de causa, multum differt ab aliis codicibus societatum civilium. 2 In Codice enim nostro recensentur plura, praesertim 1 Dicimus in ]x>tiori sua parte, quia non desunt etiam in iure privato leges divinae. ’ Quamvis enim doctores quoque iuris civilis haud unanimes sint in exhibendo criterio divisionis inter ius publicum et privatum, in Co- 4 PRAENOTIONES in libro de personis (ubi de hierarchia) quae optime dici possint canones iuris publici. Imo inveniuntur in eo praecipua omnia quae essentialia constitutionis et iuris socialis Ecclesiae ut per­ fectae societatis proferunt; ita ut hodierna legum Ecclesiae col­ lectio dici possit « Ecclesiae Statutum et Codex ». 2. Ius Publicum Ecclesiasticum aliud est divinum aliud humanum. Cum Ecclesia sit, ut ex sacris Scripturis constat, divi­ nae institutionis, ex Dei voluntate pendet fundamentale, nativum, essentiale ius constitutivum divinae huius socie­ tatis : et hoc est ius publicum ecclesiasticum divinum, quod primarium quoque audit, seu originarium. Verum, iuri huic, ex ipsis Ecclesiae factis, aliud quoque superadditum est, consentaneum quidem iuri divino publico seu primario, con­ stitutionem Ecclesiae explicans, eiusve typum territorialis vel personalis organizationis certis normis perficiens, atque relationes cum ceteris societatibus practice determinans. Et hoc constituit ius publicum ecclesiasticum humanum, quod dictum est etiam derivatum, seu secundarium. Poterat quidem lesus Christus, divinus Ecclesiae Conditor, plura relinquere hominum arbitrio quoad socialem ipsius Eccle­ siae organizationem : de facto tamen non reliquit, sed Ipse vo­ luit omnia statuere quae spectant ad fundamentalem Ecclesiae constitutionem et organizationem qua societatis perfectae. Pro­ inde praecipua pars iuris publici divina est, leges continens im­ mutabiles et perennes de Ecclesiae natura, imperio et magisterio. Ea vero quae Ecclesia, ad perficiendam suam organizatio­ nem vel ad definiendas relationes cum aliis societatibus pro li­ bero exercitio aut pro remissione quorumdam iurium, consti­ tuit, mutabilia sunt ; valet enim hic, pro iure publico humano, sententia illa Ivonis Carnutensis : « Ea quae aeterna lege san­ cita non sunt, sed honestate et utilitate Ecclesiae instituta vel dicibus iuris privati societatum civilium non habetur tanta utriusque luris permixtio sicut in nostro Codice. PRAENOTIONES 5 prohibita, pro eadem occasione ad tempus remittuntur pro qua inventa sunt, non est institutorum damnosa praevaricatio, sed laudabilis et saluberrima dispensatio ». 1 Exempla autem iuris publici divini sunt : statuta quibus Ec­ clesiae addicitur plena et independens potestas legifera, iudicialis et coactiva pro negotiis ad finem suum quomodolibet perti­ nentibus; item, statuta quae Romani Pontificis primatum iurisdictionis in universa Ecclesia, ac hierarchiae sacrae constitutio­ nem respiciunt; similiter, ea quibus Ecclesiae addicitur libera et independens a qualibet potestate facultas acquirendi, reti­ nendi atque administrandi bona temporalia ad fines sibi pro­ prios consequendos. 2 Exempla iuris publici humani sunt : normae relativae ad in­ stitutionem et iura sedium patriarchalium ; iura concordataria ; 3 normae quaedam de regimine Ecclesiae vacante Sede Apostolica et de electione Romani Pontificis. 1 3. Ius publicum ecclesiasticum internum et externum. Societas quaelibet potest considerari vel in se, vel relate ad alias societates; consequenter, etiam eius iura possunt con­ siderari vel in quantum referuntur ad societatem in se spec­ tatam, vel in quantum eandem respiciunt prout refertur ad alias societates. Ex hac distinctione, Ecclesiae applicata, duplex oritur systema legum quae ad publicum ius ipsius pertinent : primum, earum nempe quae Ecclesiam respiciunt ut per■ Ex epist. 236 Ivonis ad Archiep. Lugdunens. de investituris (Migne, P. L„ 162, 242). ’ Cfr. v. g. canones 196, 1322 § 2, 2214 § 1; 107, 108, 109, 218, 1495. ’ Sed notat Cavagnis : « Ad lus nostrum spectat in aperto ponere pote­ statem Ecclesiae leges concordatas condendi, non autem exponere quaenam conditae sint aut adhuc vigeant; hoc enim ad diplomatiam ecclesiasticam spectat, etsi aliquando et pro re nostra ad historicam declarationem utiliter recurratur ». Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, Pag. 11. ‘ Pu X Const. Vacante Sede Apostolica, 25 dec. 1904. Cfr. can. 160. Pii XII Const. Vacantis Apostolicae Sedis, 8 dec. 1945 (A. A. S., vol. 38 pag. 65 ss.). 6 PRAENOTIONES .sonam moralem perfectam in se consideratam, cum sua pe­ culiari et intima constitutione cumque iuribus quibus pollet relate ad subditos suos, praecisione facta a qualibet rela­ tione cum aliis societatibus: ius publicum internum ; alterum, autem, earum legum quae Ecclesiae facultates, habitudinem, seu iuridicam positionem, respectu aliarum so­ cietatum tum in statu concordiae, tum in statu conflictus respiciunt : ius publicum externum, seu relationum. 4. 1. In scientia iuris publici ecclesiastici merito tam­ quam fundamentum supponitur praesertim theologia fun­ damentalis seu tractatus de vera religione deque Ecclesia Christi. 2. Quandoque tamen dimicandum est cum eis qui non acquiescunt Ecclesiae magisterio ac theologicis argumenta­ tionibus; ex. gr. cum rationalistis. Cum iis igitur dimican­ dum est potius, in vindicandis (quantum fieri potest) iuri­ bus Ecclesiae, auxilio iuris naturalis : hinc desumuntur ex philosophia naturali, in ea parte quae ius sociale respicit, ea quae ecclesiasticae quoque societati aptari possunt. 3. Item, maxime cohaeret cum iure publico ecclesiastico (externo) ius internationale, quod est systema legum et consuetudinum de relationibus inter societates perfectas: multa enim principia generalia relationum in­ ter Ecclesiam et Statum non sunt nisi particulares appli­ cationes principiorum generalium iuris internationalis pu­ blici. 4. Pressius autem cum eodem iure publico externo co­ haeret « ius concordatarium » utpote quod practicas exhi­ beat applicationes principiorum quae in nostra disciplina traduntur circa conventiones seu Concordata ab Ecclesia inita cum Statu, et commentarium proferat de pactis qui- PRAENOTIONES 7 bus utriusque societatis iura et officia in concreto firmata sunt. 1 5. Quandam affinitatem cum iure publico ecclesiastico habet etiam scientia Diplomatiae ecclesiasticae, seu scientia « de modo et habitu rite componendi relationes Ecclesiae cum civilibus societatibus, harumque praesides inducendi ut officia erga Ecclesiam compleant, utque pax inter sacerdo­ tium et imperium servetur ». 2 5. a) Hae igitur disciplinae, ita nostro iuri affines, sunt eo ipso tamquam scientiae auxiliares pro nostro studio haben­ dae: earum enim cognitio maxime prodest sanae atque com­ pletae doctrinae de iure publico ecclesiastico acquirendae. Sed omnes etiam scientiae quae directe respiciunt fontes iuris publici auxilio sunt nobis, imino summopere utiles at­ que necessariae. Inter has praesertim aecensentur : exegesis in Sacras Scripturas, textus explicans qui continent funda­ mentalia iuris publici Ecclesiae; patrologia, quae, simul cum notitia conciliorum, sensum Ecclesiae in multis aperit ; historia ecclesiastica, praesidium et subsidium gravissimum, quo vicissitudines vitae socialis Ecclesiae eiusque luctae et victoriae pro tuitione sui patrimonii iuridici innotescunt; historiae autem ecclesiasticae maxime cohaeret historia di­ plomatiae pontificiae; ius privatum quod, sicut patet ex dic­ tis (n. 2), maxime cum iure publico connectitur; demum autem « ius ecclesiasticum a civitatibus conditum », quo co­ gnoscitur status seu actualis condicio Ecclesiae in singulis 1 Giobbio, Lezioni di diplomazia ecclesiastica, Romae, 1899-1901, vol. I, praen., p. 9 ss. ; De Luise, De iure publico seu diplomatico Ecclesiae Catho­ licae, Neapoli et Parisiis, 1877, tit. II, p. 4. 2 Perugini, Ius Concordatarium, Reimpresslo, Romae, I960; Xasaijj Rocca, Concordatorum Pii X concordandae, Romae, 1940. 8 PRAENOTIONES nationibus, quatenus exercitium iurium ipsius, per has le­ ges, plus ininusve coarctatur. 1 &) Fontes iuris publici ecclesiastici, respectu auctoris, alii sunt divini, alii humani, ut patet ex divisione supra (n. 4) exhibita. Sub hoc adspectu, igitur, ius publicum ecclesiasticum fontem seu auctorem habet Deum ipsum, positive determi­ nantem fundamentalia iura Ecclesiae. Quare, fontes cogmtionis iuris publici ecclesiastici, sub hoc adspectu, sunt Sa­ cra Scriptura, Traditio et Philosophia naturalis. Pro parte autem humana, ius publicum ecclesiasticum, fontem seu causam efficientem habet Romanorum Pontifi­ cum et Conciliorum Generalium Statuta, quorum cognitio seu fontes cognitionis sunt Decretalium et Conciliorum Collec­ tiones, Codex Iuris Canonici, Concordata, Acta Apostolicae Sedis etc. Congrua autem congruis referendo, habendi sunt prae oculis Tractatus Diplomatiae in genere, cuius normas di­ plomatic! ecclesiastici etiam sequuntur ; salvis eis quae pro­ pria Ecclesiae Legatorum sunt (v. gr. Regulae Decanatus. Cfr. Cone, cum Germania, Prot. Additionale, ad art. 3). 1 Quoad scientiam iuris publie! ecclesiastici cfr. nostras Institutiones, ed. III, Romae, 1947-48, vol. I, pp. 17-31, ubi invenies etiam amplissimam bibllographiam. PARS I PRINCIPIA GENERALIA TITULUS I DE SOCIETATE IURIDICA PERFECTA Articulus I Notio societatis 6. Societas definiri solet : « Plurium, hominum unio ad eundem finem communibus mediis consequendum ». 1 Quae definitio omnia et sola elementa continet quibus omnis so­ cietas constituitur, ideoque quam maxime generica est, seu omnibus societatum speciebus convenit. Quatuor enim sunt elementa necessaria ad societatis cuius­ libet constitutionem : 1° homines, seu membra quibus corpus sociale coa­ lescit ; 2° unionis vinculum, idest complexus ligaminum qui­ bus compago corporis istius constat et ad unitatem organicam pluralitas membrorum redigitur; 3° finis, qui est velut animus istius moralis organismi; 4° media, idest omnia quae necessaria sunt ut corpus sociale, velut viribus organicis praeditum, conservari et operari possit pro finis consecutione. 2 1 Cavaonis, Inst. iur. pubi, eccl., Romae, 1906, vol. I, lib. I, p. 23. 1 Bender, Ius publicum ecclesiasticum, 1948, pag. 24; falsum dicit communitatem mediorum necessariam esse ad finem consequendum. < Quis 10 PRINCIPIA GENERAI,ΙΑ De singulis his elementis quaedam sunt particulariter exponenda. I. Hominum pluralitas. - Pluralitatem, dicimus, non mul­ titudinem; non enim videtur cur plurimorum hominum concursus requiri debeat ad efformandam societatem. Quam­ vis enim ad id unus homo non sufficiat, tamen duo iam sa­ tis essent, saltem ad communionem illam constituendam quae ex contractu « de re vel operis communicandis lucri in com­ muni faciendi gratia » originem habet, quaeque optime sub generica etiam denominatione societatis venire potest. Item, etiam societas domestica paucis membris constat. Tamen hoc nomen plerumque ad illas communius referri so­ let hominum uniones quae vel multitudine constant, vel sal­ tem numerositate quadam gaudent. Homines igitur sunt quasi elementum, ut ita dicam, ma­ teriale societatis, sine quo nulla ulterior determinatio est pos­ sibilis ex parte aliorum elementorum quae ad societatem consti­ tuendam requiruntur. Datur quidem et consortium spirituum: sed de eo non potest haberi sermo sub aspectu iuridico. Item, congregationibus entium inferiorum, quales sunt v. g. turmae animalium, nullimode societatis nomen dari unquam potest : quod sensu careret. Non enim unionem quorumlibet entium, vel instinctu vel casu coeuntium, societatem solemus vocare, sed illorum utique congregatio nomen illud sibi vindicat, quae mem­ bris constat coeuntibus propter finem, seu propter tendentiam erga terminum quemdam communem intellectu cognitum et voluntate appetitum. 1 · unquam qui vitam societatis civilis aliqualiter cognoscit perhibebit cives ad l>onum commune tendere communibus mediis? ». Profecto cl. Auctor prae oculis non habuit etiam civium classes, quas enumerat, saltem taxis seu vectigalibus, itemque praestatione civilium officiorum, ad quae omnes aequa­ liter tenentur, v. g. servitio milutari, ad media communia conferre. ' Solet a naturalistis dari nomen societatis instinctive concursui bruto­ rum. sed. ut patet, improprie, quamvis non desint qui audeant comparare NOTIO SOCIETATIS 11 II. Unionis vinculum. - Hominum pluralitas ut possit esse elementum constitutivum alicuius societatis, vinculis ta­ libus debet colligari, ut singuli socii vere membra unius corporis dici possint, quorum actus sociales, quemadmo­ dum unius organismi vires, arcte inter se connectant™· con­ spirationem in aliquid producendo. Igitur non quaelibet unio vinculis constat aptis ad so­ cialem colligationem inducendam. Ita v. gr. uniones indivi­ duorum quae fundantur tantum in quadam relatione tem­ poris vel spatii (ut si consideres homines nunc collectos in quadam aula ad audiendum oratorem) socialis unionis indolem minime prae se ferunt. Vincula autem apta ea sunt quae proportionali tur na­ turae rationali hominum. lamvero duae sunt facultates essentiales naturae ratio­ nalis : intellectus scilicet et voluntas. Vincula igitur quae moraliter ligant has facultates, capacia sunt ita ad unita­ tem reducendi pluralitatem hominum, ut ipsorum stabilis conspiratio ad aliquid, talis habeatur, quae socialis unionis elementum constituat. Profecto talia vincula per se iam sufficienter haberentur in cognitione alicuius tinis quem omnes communem habent, et in communi et efficaci voluntate illum communiter prosequendi. Verum, ut practice socialis cohaesio existât et activitatum con spirationem producat, oportet : 1° ut satis omnibus constet quaenam media adhibenda, qua via communiter procedendum pro tinis consecutione ab omni bus apprehensi et voliti; itemque 2° ut omnium bona voluntas respondeat perspectis neces- hominum societates primitivas cum beluarum concursu. Improbam autem confusionem quidam Naturalistae induxerunt inter brutorum instindivum concursum, et hominum rationalem conspirationem in finem, societatem pariter vocando utramque unionem. 12 PRINCIPIA GENERALIA sitatibus, ita ut quod omnes vident necessario faciendum vel omittendum pro finis consecutione, id reapse omnes faciant vel omittant. * 1 Tunc utique practice possibilis erit conspiratio in eundem finem, in quo est tandem ratio ultima unionis; sociorum intel­ lectus quasi unum intellectum, ipsorumque voluntates unam velut voluntatem constituunt. Verum qui voluntatum malitiam et intellectuum imbecilli­ tatem consideret1 facile sibi suadebit et conspirationis unitatem et mediorum unanimem selectionem fere inter impossibilia esse recensenda, nisi aliquod unitatis principium societatis membra gubernet, eo modo quo finis unicus in generali voluntate boni socialis ea coordinat. 2 Hinc necessitas auctoritatis tamquam « condicio sine qua non » pro effectiva assecutione finis. 3 III. Finis. - Finis est id cuius gratia aliquid fit. Est igitur, in ordine ad societatis constitutionem, prima ratio coësionis socialis. Quaelibet hominum unio, ubi praeter finem communem uti talem apprehensum et volitum fiat, mere materialis est : ubi vero fit propter communem tendentiam in terminum aliquem in quem omnes simul et communiter adspirant, vere socialis unionis efficax principium esse po­ test. Finis autem ut principium seu causa legitima socialis unionis revera fiat, debet : 1° esse bonum aliquod ; 2° com­ mune omnibus membris societatis; 3° et quidem communi­ bus viribus seu conspiratione virium assequendum. 1 Cum dicimus « omnes », unanimitatem tantum moralem intelllgimus, quae habetur etiam si unus vel alius vel pauci a conspiratione deficiant. 1 Cfr. S. Th., De regimine principum, lib. I, c. I. • I^eo XIII in Enc. Immortale Dei, luculenter rem proponit hac brevi sententia : α non potest societas ulla consistere, nisi si aliquis omnibus prae­ sit, efficaci similique movens singulos ad commune propositum impulsio­ ne » (Acta Leonis XIII, vol. V, pag. 120). NOTÏO SOCIETATIS 13 1. Debet esse bonum aliquod, alioquin finis non esset appe­ tibilis. Ast, ut vere bonum sit, debet esse honestum, scilicet con­ forme normae rectae rationis, qua hominis actus circa obiecta diriguntur modo consentaneo cum natura rationali hominis ac eius destinatione ultima. 1 Bonum ipsum debet etiam esse concretum, certum et defi­ nitum, secus non movet efficaciter ad agendum. Hoc ipso autem, quod bonum communitatem respicit, sequi­ tur quod indirecte et ultimo etiam in utilitatem individualem singulorum membrorum cedit; si enim tantum alios respiceret, non satis efficax esset ad conspirationem omnium producendam. 2. Si autem commune non esset bonum, i. e. finis, seu ter­ minus in quem tendere debent socii, in diversa dispesceretur ho­ rum activitas, ideoque moralis coniunctio deficeret. Nihil tamen prohibet quominus finis unicus et communis dicatur ille qui plu­ ribus finibus constat, seu ex pluribus particularibus finibus in­ tegratur. 2 Tunc enim finis consistit in assecutione alicuius boni complexi, quod constat et integratur ex pluribus bonis, in se relative completis, scilicet in determinato genere seu ordine. In hoc casu, etsi ad diversa particularia directe tendant vires so­ ciales, indirecte et consequenter adlaborant ad completum et unicum bonum assequendum, ex his particularibus constitutum seu integratum, ut est v. gr. temporalis prosperitas in socie­ tate civili. 3. Bonum ipsum, demum, communiter consequendum est; ta­ lis videlicet debet esse finis, qui conspiratione virium assequen­ dus sit. Si enim finis communis quidem esset pluribus homini­ bus, sed per semetipsum quisque curaret sibi illum assequi, absque concursu et cooperatione aliorum, nulla existeret tunc 1 Unde S. Thomas : « Bonum in unoquoque consideratur secundum con­ dicionem suae naturae » (I, II, q. 59, a. 5 ad 3). Item : « Unicuique bonum est quod est sibi connaturale et proportionatum » (I, II, q. 27, a. 1). Cfr. etiam C. gent., 1. 3, c. 129 collatum cum I, II, q. 29. a. 1. Unde sequitur in societate civili finem adaequatum esse bonum temporale proportionatum et conveniens homini eiusque supremae destinationi sell. Indirecte ordina­ tum ad finem supernaturalem. 1 Cfr. S. Th., I, II, q. 90, a. 2. 14 PRINCIPIA GENERALIA societas. Coordinanda est igitur activitas sociorum, ut unicum motum seu unicam tendeutiam in eundem finem efformet, et idoneum principium unionis socialis habeatur. 1 IV. Media. - Requiruntur inedia, seu auxilia, instrumenta necessaria vel utilia ad consecutionem finis : secus socii inef­ ficaciter contenderent in ipsum finem. Quae media, socialia esse debent, seu aliquo modo com­ munia (non huius vel alterius tantum, vel singulorum omnium). Ad hoc enim constituta est vel initur societas, ut nempe singulorum insufficientiae consulatur. Communio au­ tem mediorum sufficit ut sit saltem illa quae ex connexione exurgit, ut Menenius Agrippa populo romano ostendit, et 8. Paulus 2 Christianos docuit. Debent autem media esse commensurata fini. Et quo­ niam aptitudo instrumenti ad finem commensuratur non ex quantitate solum, verum magisque ex proportione quam habet ad finem ipsum, 3 patet quod si insufficientia mediorum in singulis sociis sit non solum ratione quantita­ tis, sed etiam ratione qualitatis, nunquam sufficient ad finem habendum, media quae ipsi simul conferre possunt; tunc a principio quodam extrinseco (v. g. iure naturae, en­ tis potentioris largitione) necesse est superadveniat societati id iuris quod deest singulis individuis circa alia media (v. g. ius inferendae necis), ut societas conservari et operari in finem efficaciter possit. 1 Quoad ultimos hos tres numeros utiliter consules opusculum Gonella, nozione di bene comtine, Milano, 1938. 2 J Oor., XII, 14-31; Ad Eph., IV, 11, 16. * « Non tanto aliquid fit melius quanto maius est instrumentum, sed quanto est magis fini proportione tum ». S. Thom., II. II. q. 88, a. 7. ad 1. NOTIO SOCIETATIS 15 7. Societates sunt ut Hues. - Ex quatuor elementis con­ stitutivis societatis, finis ceteris elementis omnino praestat sub adspectu iuridico. Finis enim nedum est primum principium seu causa so­ cialis unionis — propter finem enim initur societas, quo sub­ lato perit ratio determinans homines ut eam ingrediantur vel in ea maneant — sed etiam ita ei speciem dat, ut ex fine determinetur tum natura tum status iuridicus societatis. Immo ipsum discrimen quod intercedit inter societatem per­ fectam et imperfectam, quod sane est summi momenti iuridici, ex natura finis socialis determinatur. Hinc merito ex fine multa deducuntur de iuribus, de gradu et praestantia cuiuslibet societatis tum in se consideratae tum respectu aliarum : quae omnia enunciari solent notissimo effatu : So­ cietates sunt ut fines. I. Ex fine determinatur natura societatis. - Ex aliis elemen­ tis, sane, duo (hominum pluralitas, unionis vinculum) sunt generica, seu communia omnibus societatibus; tertium vero (me­ dia) diversam speciem habere quidem potest, sed ipsius deter­ minatio pendet a fine cui proportionari debet: et ideo non ex mediis sed ex fine specificatur primo societas. Hinc v. g. socie­ tas hominum potest, prout diversi ordinis finem habet, esse spi­ ritualis 1 vel temporalis ; item, prout, finis eius sit ab omnibus vel a quibusdam tantum consequendus, erit societas universalis vel particularis, publica vel privata, etc. ' Societas spiritualis non idem est ac societas spirituum·. Haec ultima quae in coelis est, tum ratione /Inis (proximi) tum ratione membrorum differt a societate humana quae, utixite membris constans non spiritu tantum sed corpore etiam praeditis, est spiritualis ratione finis, mediis autem utitur spiritualibus et temporalibus. Nam « homines tendunt ad finem prout hic communi conspiratione attingi potest; hinc est quod societas etsi sit spiritua­ lis et superna turalis ob finem, tamen ob media erit non modo spiritualis et supernaturalis, sed etiam externa et visibilis; igitur eius media adaequate inspecta oportet sint mixtae naturae». Cavagnis, Inst. iuris pubi. eccl.. Ro­ mae, 1900, vol. I. p. 20. 16 PRINCIPIA GENERALIA II. Ex fine pendet etiam status iuridicus societatis, scilicet a) sy­ stema organizationis, b) iura seu potestatis quantitas in socios, o) iura et habitudo unius societatis relate ad aliam. a) Primo quidem pendet a fine systema organizationis so­ cialis. Etenim homines inire societatem propter finem, dupli­ citer contingere potest : vel communi liberoque ipsorum coeun­ tium consensu, vel iure praevalenti cogente : primum evenit si finis est liber, alterum e contra, si finis est necessarius et non­ nisi socialiter illum consequi possumus. 1 Profecto, in primo casu liberum est sociis organizare societatem quomodo ipsis pla­ cet; in altero autem casu, homines societatem ingredi debent qualem inveniunt constitutam vel organizatam, si id provisum sit ab eadem auctoritate praevalenti, a qua finis pariter necessarius praestitutus sit. In utroque casu igitur pen­ det ex natura finis utrum modus organizandae societatis socio­ rum arbitrio relictus sit, annon. b) Pendent a fine iura seu quantitas potestatis socialis. Potestas seu iura societatis non alia sunt quam iura eius in or­ dine ad media : media autem aequantur fini. Ius igitur ad media oritur cum exsistit relatio necessitatis vel utilitatis horum ad finem : et correlativa officia membrorum eidem relationi respon­ debunt. Aliter igitur atque aliter obstringuntur membra erga societatem eiusque potestatem, prout vel ad finem liberum vel ad necessarium tendunt, itemque prout media proposita relatio­ nem vel necessitatis vel utilitatis cum fine habent. Quod si pro­ posita media nullam habent relationem cum fine, in sociis nulla obligatio oritur: quae enim a fine aliena sunt nullum ius exi­ gendi in societate conferunt. 2 c) Demum ex fine determinatur habitudo seu iura unius ‘ Duo igitur simul requiruntur : 1° quod finis necessarius sit : 2» quod solum In societate consequendus sit. Si enim alicui fas esset per semetipsum solum consequi finem necessarium, ei opus non esset per so­ cietatem. ’ Semper prae oculis haberi debet, finem esse bonum aliquod honestum, ipsaque media ad eum consequendum honesta esse debere. Falso igitur quis ex fine lus deduceret in societate etiam mala patrandi. Sicut enim pro in­ dividuis, ita etiam pro societate, actus ex oblecto malus non potest recipere bonitatem ex fine. Unde S. Paulus «Non faciamus mala ut veniant bona», Rom. III, 8. DIVISIO SOCIETATUM 17 societatis prae alia. Nam semper ordo finium servari debet: quando, igitur, ex usu mediorum, conflictus oriatur cum alia societate, cuius finis praestantior seu maius bonum impediatur, tunc ius ad media pro fine inferiori cessaret, vel saltem coarctari deberet tantum, quantum bonum maius alterius societatis exi­ geret. Articülus II Divisio societatum 8. Societates dividi possunt : I. Ratione vinculi unientis, in iuridicam et amicalem; iuridica autem potest esse necessaria vel voluntaria. luridica est ea societas quae constat membris erga eam obligatis iuridice, seu vinculo iuris. Amicalis ea est quae membris constat in unum collectis ob finem quemdam honestum absque ulla· obligatione iuri­ dica. Nos agimus tantum de societate iuridica; hinc, ad rem nostram quod attinet, definitio societatis supra data (n. 6) ita. potest compleri : « Hominum unio ad eumdem finem, communibus mediis consequendum, iuris vinculo colligato­ rum ». 1 a) Societas iuridica necessaria est ea quae lege iubente contracta est, ut per eam homines valeant finem quem­ dam necessarium consequi, idque vel naturae lege, vel Dei ordinatione. 2 1 Cavagnis, Institutiones, Romae, 19C6, vol. I, p. 24. * Hic dicimus necessariam sensu pleno et universali, quia sunt quae­ dam societates relative tantum necessariae seu obligatoriae, eae, videli­ cet, quae pro determinata hominum categoria praescriptae sunt, lege humana iubente : v. g. societates vulgo « securitatis » vel praevidentiae pro operariis, a societate civili praescriptae. 2 — Octaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 18 PRINCIPIA GENERALIA Societas necessaria, naturae lege praecepta, dicitur etiam naturalis, et duplicis generis est : domestica et civilis. Quae vero ex positiva Dei ordinatione necessaria est dicitur etiam supernaturalis, et ad hanc ineundam singuli homines te­ nentur, ita ut dicatur necessaria in individuo, id est pro omnibus et singulis hominibus. b) Societas iuridica libera seu voluntaria, ea est quae ab hominibus initur libero ipsorum consensu vel pacto, quo etiam iuridicae obligationes sociales libere suscipiuntur. TI. Ratione constitutionis, in aequalem, et inaequalem. Aequalis est societas in qua membra pari i ure praedita sunt in ordine ad eius regimen.1 Inaequalis vero dicitur societas in qua, vi ipsius constitutionis, non omnibus paria iura compe­ tunt, sed aliquibus praeesse, ceteris vero subesse competit. Inaequalitas non semper sequitur e natura societatis ne­ cessariae; potest enim quaedam societas imponi lege, quin simul diversa participatio iurium ab eadem lege statuatur. Igitur si iure naturali necessitas oritur, videndum an finis socialis naturaliter praestitutus exigat, pro sui consecutione, diversam iurium participationem. 2 Si vero iure positivo seu voluntate praevalenti alicuius superioris imponitur so­ cietas, videndum est an ipse, lege sua, determinaverit etiam ‘ Nihil tamen proliibet quominus a sociis nonnulli deputentur exercendae auctoritati, aliisve muneribus nomine omnium obeundis. Aequalitas Inveni­ tur in societatibus voluntariis (non in omnibus tamen) in quibus auctoritas non exercetur nisi consensu omnium vel saltem maioris partis sociorum. ’ Talis est familia, cuius finis, respectu prolis, exigit ut in ea sit patria jiotestas et materna auctoritas; bonum enim prolis, quae sustentari et edu­ cari debet, exigit ut eadem, saltem usque ad quandam aetatem, in familia maneat, et quidem sublecta parentibus. DIVISIO societatum 19 constitutionem socialem, et per hoc, modum seu rationem participationis iurium inter socios. 1 III. Ratione specificationis proprii finis seu ordinis in quo est bonum socialiter consequendum, dividitur societas a) in religiosam et profanam; et &) sub hoc adspectu com­ paratae inter se societates sunt homogeneae et heterogeneae. a) Religiosa ea est quae bonum spirituale et supernaturale hominum prosequitur. Non sunt igitur so­ cietates religiosae illae uniones theosophicae vel spiriticae ho­ die passim erectae, non obstante nomine religioso quo forte iactantur. Sunt societates religiosae, sed illegitimae, sectae a eatholicismo deciduae, itemque mahumetismus, induismus, aliaeque plurimae falsae religiones socialiter organizatae. At in iure publico ecclesiastico nonnisi de legitimis societa­ tibus sermo est, de illegitimis vero tantummodo quatenus relationem habeant cum activitate legitime societatis. Societas profana 2 est ea quae bonum quoddam tem­ porale seu naturalis ordinis prosequitur. Tales sunt v. gr. societates scientificae, beneficentiae, industriales, etc. b) Demum, societates quae finem eiusdem generis seu or­ dinis prosequuntur, inter se homogeneae sunt : quae vero 1 Ecclesia, divini eius Conditoris disi>osltione, facta est societas inae­ qualis (cfr. can. 108, § 3). Solus Deus namque potuit in ea conferre media adaequata pro fine supernatural! : solius Dei igitur erat determinare an po­ testas circa eadem media aeque in omnibus fidelibus esset, vel tantum in sublecto auctoritatis distincto a multitudine. * Profanum, in casu, non ita intelligendum est ut excludat religionem vel ab ea praescindat; id sane placet sectatoribus laicismi seu atheismi so­ cialis, sed plane abhorret ab indole omnis societatis. Vita hominum, tum so­ cialis tum individualis. moralitate et religione i>erfundi debet, etiam in opeiatlonibus circa materialia, quae magis aliena videntur a finibus reli­ giosis : v. g. in operationibus circa divitias, ut docetur in oeconomia poli­ tica Christiana. Et ratio est, quia omnia propter finem ultimum fieri vel ap­ peti debent. S. Th. I, II, q. 1, a. 6. Unde Augustinus, De dv. Dei, XIX, 1 : «Illud enim est finis boni nostri, propter quod appetenda sunt cetera, ipsum autem propter seipsum » (M. L., 41, col. 621). 20 PRINCIPIA GENERALIA finem diversi ordinis heterogeneae, seu specifice distinctae dicuntur. Ut patet, societates quae sunt partes societatis or­ ganicae, sunt homogeneae nedum cum eadem, sed etiam cum aliis societatibus minoribus quae in ambitu eiusdem socie­ tatis organicae continentur. IV. Ratione gradus, seu secundum praestantiam finium, societates dividuntur a) in pares et impares, item 6) in su­ premas, subordinatas et coordinatas. a) Pares sunt societates quae, finem eiusdem ordinis seu praestantiae habentes, eundem consequuntur dignitatis gra­ dum ac pari iure fruuntur; impares autem eae sunt quae, cum finem diversi ordinis vel praestantiae habeant, diverso dignitatis gradu potiuntur ac iuribus una alteri praestat. Societates enim sunt ut fines, etiam respectu status iuridici quem ad invicem habent. lamvero, fines seu bona ad quae per societatem tendimus, sunt alia aliis superiora, sive at­ tenta diversa specie seu ordine in quo sunt, 1 sive quia, in eo­ dem ordine, ita sunt inter se connexa, ut unum alteri inserviat vel ad alterum ordinetur tamquam pars seu medium. Hinc prop­ ter bonum diversi ordinis, societas naturalis et societas supernaturalis sunt inter se impares : et, in eodem ordine, duae so­ cietates religiosae possunt esse impares inter se propterea quod una sit pars seu membrum alterius. b) Dantur vero duo bona in suo genere suprema : id est illa quae vel plenam vitae sufficientiam praestant in ordine 1 Ad rem Cavag.nis : « Bona materialia sunt omnibus inferiora ; materia­ libus succedunt sensibilia, deinde intellectualia et ultimo veniunt moralia. Sunt enim ipsi ordines sic dispositi a natura ut inferiores suum scopum ha­ beant in superioribus quibus inservire debent. Inter bona moralia vero, quae sunt naturalia praeferuntur bonis positivis, quia illa sunt necessaria ex natura sua, haec autem contingenter. Item in ipso ordine naturali, quae Deum respiciunt praeferuntur iis quae respiciunt societatem ; haec rursus praeferunt indivldualibus ». Institutiones, vol. I, p. 32; cfr. S. Th., II, II. q. 26; cfr. supra, n. 7, p. 15 ss. DIVISIO SOCIETATUM 21 temporali, vel in perfectum statum homines constituunt in ordine spirituali et supernatural!. Societates autem quae talia bona completa et suprema tamquam finem habent, sunt ipsae supremae. Ut patet, eaedem pares non sunt; cum enim prosequantur bona diversi ordinis, cumque bonum supernaturale praestet tem­ porali, absolute loquendo una tantum societas spiritualis et su­ pernatural, quae bonum istius ordinis completum prosequitur, suprema dici deberet. Tamen societas quoque alterius ordinis suprema dici potest, si id sensu relativo accipiatur, idest, dum­ taxat respectu aliarum societatum minorum eiusdem ordinis. Coordinatae dicuntur societates quae, pares cum sint, ad invicem sunt independentes, quamvis suum esse et ope­ rari armonice connexum habere debeant. Hae sunt societa­ tes quae v. gr. unius societatis organicae membra sunt (ita duae provinciae Status, duae communitates eiusdem fami­ liae religiosae) ; vel quae ratione alicuius communis tendentiae (ut duo Status foedere defensivo et offensive iuncti) col­ ligantur ut una armonice cum alia procedat iuxta praefini­ tas leges in iis quae bonum commune consequendum respi­ ciunt. Subordinatae dicuntur societates quarum finis est vel pars relate ad finem alterius societatis, vel medium ad istum consequendum ; hae dicuntur etiam directe dependentes, quia earum bonum directe inservit ad plenum et completum bo­ num societatis supremae eiusdem ordinis. 9. Sed datur etiam indirecta dependentia seu subordinatio quae existit inter societates diversi ordinis. Inter has quidem nequit dari dependentia directa; ipsa­ rum enim fines sunt diversae speciei, ideoque nequit dici quod unus sit pars seu medium ad directe consequen­ dum alium finem ; si hoc esset, bona omnia ad unum tan­ 22 PRINCIPIA GENERALIA tum ordinem pertinerent et unica tantum suprema societas adesset : verum, quia in finibus est ordo, 1 sicut in agenti­ bus, et quia saltem indirecte secundarium pendet a princi­ pali et ad eum inservit, ponenda est inter bona minora et maiora diversi ordinis dependentia indirecta. Indirecta dependentia igitur habetur cum finis unius so­ cietatis subordinatur fini alterius societatis non tamquam eius medium rei pars, sed solum tamquam bonum natura in­ ferius respectu boni ordinis altioris. Haec autem indirecta dependentia secumfert : I. Quod societas inferior non possit, pro tinis sui pro­ secutione, ita agere ut aliquod impedimentum exinde se­ quatur fini societatis alterius ordinis, et, in conflictu, ce­ dere debeat: quia bonum praestantius praeferri debet bono inferiori. *2 II. Quod societas subordinata obsecundare debeat pro­ secutioni finis praestantioris societatis, cui adesse debet in necessariis : quia id quod inferius est, oportet, sicut rectus rationis ordo postulat, ut sit utile et inserviat nobis, saltem indirecte, pro consecutione boni praestantioris, seu proxi­ mioris fini ultimo, ad quem omnia tandem directe vel indi­ recte ordinantur. III. Quod societas indirecte subordinata, servatis his re­ lationibus respectu alterius finis, in ceteris quae suum finem respiciunt, quatenus hum· tantum respiciunt, libere et in- ’ Cfr. Cavagnis, Institutiones, vol. I. p. 31; S. Τη.. Π. II. q. (12. 2 « Cum finis inferior, ordine et entitate, opi>onitur superioris consecu­ tioni, cum hic sit magis necessarius ad finem ultimum, ille cessat esse mo­ ralis siquidem absolute appetimus tantum finem ultimum, et cetera api>etendi officium est tantum quatenus cum eodem necessario connectuntur, sive natura sua, sive facto contingente; ius autem ea appetendi est tantum hypotheticum, idest dummodo non repugnent cum aliis necessariis; et si plura sint per se necessaria praeferenda sunt quae fini ultimo proximiora ». Cavagnis, op. cit.. vol. I, p. 32. NOTIO SOCIETATIS IUKIDICE PERFECTAE 23 dependenter agere possit. Cum igitur omnis ratio subordinationis, in casu, sit non iam propter bonum proprium, quasi sit incompletum et directe ordinatum, ut pars vel me­ dium ad aliud bonum, sed propter aliud, seu solum ratione inferioritatis respectu alterius boni pleni et supremi in alio ordine, haec dependentia dicitur indirecta, seu non prop­ ter se sed propter aliud. 1 Ratione finis dividitur etiam societas in perfectam et im­ perfectam; quae divisio est maximi momenti ; hinc fusius sequenti articulo de ea agemus. Articulus III Notio societatis iuridice perfectae 10. Societas iuridice perfecta ea est quae bonum in suo ordine completum tamquam finem habens, ac media omnia ad illud consequendum iure possidens, est in suo ordine sibi sufficiens et independens, idest plene autonome. Societas vero iuridice imperfecta ea est quae ratione finis incompleti, qui est pars vel medium ad alium finem, nec sibi sufficiens nec independens est. In definitione societatis perfectae primo enunciatin' cau­ sa, seu intima ratio iuridicae perfectionis societatis (quod habet finem bonum completum cum mediis ad aliud conse­ quendum necessariis); postea vero enunciantur duo charac­ teres seu notae essentiales distinctive® societatis perfectae, idest duo effectus necessario consequentes ex causa iuridicae perfectionis (quod sit sibi sufficiens et independens). Causa igitur seu intima ratio huius perfectionis est tota 1 Wernz, Jus Decretalium, ITatl, 1913, tom. I, tit. I, p. 19. 24 PRINCIPIA GENERALIA in fine societatis. Finis namque cuiuslibet societatis debet esse aliquod bonum ; profecto si bonum istud sit undequaque completum, tale nempe quod valeat explere omne homi­ nis desiderium, ita ut post illud, iam nihil supersit ulterius appetendum, dicitur et est perfectum. 1 Et quoniam per as­ secutionem illius boni quiescit hominis appetitus eo quod non habeatur ulterior terminus consequendus, patet ipsum non esse partem alterius boni plenioris, neque medium seu viam vel terminum intermedium ad bonum praestantius consequendum. Respective igitur, societas habens talem finem non est ta­ lis quae tamquam pars integret societatem aliquam maio­ rem, vel sit ei subordinata tamquam medium pro consecu­ tione finis eius praestantioris : sed est et ipsa, sicut bonum sui finis, in se completa et perfecta, nulli alteri subordinata propter finem. 2 Sed insuper eadem societas talis est quae media ad sui conservationem propriique finis assecutionem in se habeat ita, ut sibi sit sufficiens, alioquin ea non ordinaretur ad con­ secutionem boni completi, sed tantum ad illa bona parti­ cularia ad quae media proportionata necessaria habet. 3 Ubi igitur homines ita sunt socialiter collecti, ut viri­ bus mediisque quibus socialiter pollent, consequantur bo* Perfectum, apud philosophos, modum essendi optimum indicat; hinc res vel bonum aliquod, perfectum dicitur si nihil ei deest quod illud com­ pleat et ulterius perficiat, seu in optimum statum constituat. 1 Cavagnis, Inst. iur. pubi, eccl., Romae, 190«, lib. I, p. 33 ss. ; Solieri, Institutiones iuris ecclesiastici, Romae, 1921, n. 104, p. 94. • « Ius societatis enim proportlouatur eius fini. Si igitur legitime existit societas ex natura sua habens, ut finem, bonum in suo genere completum, eadem ex rerum natura vel ex dispositione competentis auctoritatis, ex qua societas originem habet, praedita esse debet lure in suo ordine pleno circa omnia media ad finem suum proportionata. Idemque lus suum alteri turi in eo genere subordlnatum non erit; hinc societas evadit non solum sibi sufficiens sed etiam independens ». Cavagnis, loc. cit. NOTIO SOCIETATIS IUKIDICK PERFECTAE 25 num completum, hi vitam socialem plene autonomam a qua­ libet alia societate gerere possunt; iidem sunt collecti in so­ cietate perfecta, independente et sibi sufficiente.1 11. Haec autem speciali diligentia notentur : I. Completum et perfectum bonum, absolute loquendo, illud est quod, attenta hominis natura atque eiusdem eleva­ tione ad ordinem supernaturalem, eius tendentiam explet, eum constituendo in perfectum statum sub respectu tum na­ turali tum supernaturali. Itaque societas perfecta in sensu absoluto ea deberet esse quae finem habet hominis felicita­ tem in ordine tum naturali tum etiam, simul, supernaturali. Quoniam vero in praesenti oeconomia talis societas non da­ tur, sed « Deus humani generis procurationem inter duas potestates partitus est, scilicet ecclesiasticam et civilem, alteram quidem divinis, alteram humanis rebus praeposi­ tam »2 patet societatem absolute perfectam non dari. II. Dantur autem duae societates specie distinctae in suo ordine perfectae. Nam bonum completum seu perfectum intelligi potest etiam in suo ordine ; igitur si ordinem na­ turalem tantum respicimus, societas quae finem habet ho­ minibus suppeditare vitae sufficientiam perfectam seu « ne­ cessarium vitae cultum et paratum, itemque ingenii atque animi perfectionem »3 perfecta in eodem ordine evadit ; et in iis rebus quae ad hoc bonum completum naturale seu ad finem naturalem perfectum pertinent, sibi sufficiens et inde- 1 Unde etiam haec brevis definitio societatis perfectae : « Societas com­ pleta ratione finis, ideoque sibi sufficiens et independens » vel, ut quidam brevissime loquuntur, « Societas sibi sufficiens et independens ». ’ Leonis XIII, Ene. Immortale Dei, § 24, Itaque Deus (Acta Leo­ nis XIII, vol. V, p. 127). * Leonis XIII, Enc. Immortale Dei, § 5, Non est magni negotii (1. c., p. 120). 26 PRINCIPIA GENBRALIA pendens omnino est. In iis vero quae ad tinem spectant boni supremi seu completi in ordine spirituali, alia societas da­ bitur sibi sufficiens et independens, illa nempe quae propo­ sitam habet, tamquam finem, salutem animarum sempiter­ nam. III. Societates perfectae, quae dantur, sunt supremae, singulae in proprio ordine. Earum finis enim non est pars vel medium ad directe consequendum alium finem. Verum quoniam societas undequaque perfecta non datur (v. supra η. I). patet societates perfectas dici supremas in suo or­ dine. Sed illa quae bonum consequitur genere et ordine prae­ stantius, suprema dici potest etiam respectu aliarum socie­ tatum specie a se distinctarum. Suprematia autem qua gaudet quaelibet societas perfecta in suo ordine, talis est cui bene competat nomen hodie pas­ sim receptum ita dictae « sovranità » (souveraineté, souverünitat, sovereignty) seu illius principatus imperiive quod exer­ cetur cum iuribus maiestaticis, id est cum plenitudine et autonomie potestatis. ' Superioritas haec interne, seu re­ late ad subditos, exercetur imperio, externe vero, seu re­ late ad alias societates, manifestatur per autonomiam et per modum tractandi sicut par se habet ad parem. IV. Magni momenti autem est prae oculis habere et tam­ quam certissimum statuere cum hac suprematia (so­ vranità) societatis perfectae non repugnare de­ pendentiam indirectam respectu societatis absolute supremae (nn. 8, 9). 1 « “ Sovranità ” nel vero senso della parola significa autareliia ed escluslva competenza in rapporte alie eose e alio spazio, seconde la sostanza e ia forma dell’attivitii, sebbene entro 1’ambito del diritto internazlonale. non perb nella dipendenza verso l’ordinamento giuridico proprio di qualsiasi altro Stato». Pu XII, Alloc. Ci riesce, d. 6 dec. 195," (A. A. S., vol. XX. p. 796). NOTIO SOCIETATIS IURIDICE PERFECTAE 27 Eo ipso enim quod societas quaedam perfecta est et di­ citur suprema solummodo sensu relativo, seu in suo ge­ nere, in uno tantum ordine, patet ipsam posse eodem tem­ pore esse inferiorem respectu alterius societatis supre­ mae in ordine praestantiori, ab eaque pendere prop­ ter bonum superius quod haec curat, seu dependere quoad omnia quae referuntur non iam ad proprium bonum et ad suum ordinem, sed ad illum ordinem· superiorem in quo est altera societas. 1 Igitur huiusmodi indirecta dependentia non laedit socie­ tatis perfectionem iuridicam et suprematiam, quia haec exer­ cetur et viget in iis quae pertinent ad proprium finem, in pro­ prio ordine, non autem in iis quae ad ordinem superiorem spectant. V. Ad hoc ut societas perfecta habeatur tamquam sibi 1 Obligatur quandoque societas perfecta erga parem societatem titulo aliquo iuridico orto ex pacto vel ex iusto bello; et tamen per hoc non de­ struitur eius suprematia. Eo vel magis igitur obligari potest, salva supre­ matia in suo ordine, erga societatem superioris gradus ex titulo praeva­ lentiae finis ordinis superioris; sed dum in primo casu conceptus obligationis non secumfert ullum conceptum dependentiae, quae non potest dari luter pares, in secundo casu, e converso, secumfert conceptum dependentiae (in­ directae·) quia est obligatio erga superiorem ratione suae superiorltatis (utique respectu alterius ordinis). Hodie etiam civilistae agunt de conceptu suprematiae sensu relativo acceptae, quem conceptum in ordine international! applicant. Cfr. Lf. Fur, Etat fédéral et confédération d’Etats, Paris, p. 443. Idque verifleatur ob tendentiam ad Status foederatos. Singulae, enim, respublicae aliquid de suo iure remittunt, ut corpori cuidam superiori in nonnullis determinatis materiis deferant, exercitium iuris sovranitatis, no­ mine omnium Statuum foederatorum exercendae. « Souo comunitâ, nelle «piali Stati sovrani, vale a dire non subordinate a nessun altro Stato, si uniscono in una comunitâ giuridica per il conseguimento di determinati scopi giuridici... In questa Comunitâ dei popoli ogni Stato è dunque inserito neH’ordinamento del dirltto internazionale, e con ciô nell’ordine del diritto naturale, che sostiene e corona il tutto. In tal guisa esso non è più — nè è stato, del resto mal “ sovrano ” nel senso di una totale assenza di limiti ». Pu XII, Alloc. Ci riescc, 6 dec. 1953 (A- .4. S., vol. XX. pp. 795-96). 28 PRINCIPIA GENERALIA sufficiens et independens, non est opus ipsam possidere actu omnia media sibi necessaria. Oportet enim ut non modus respiciatur quo media possidentur, sed ius ex quo eidem societati indefectibiliter praesto esse debent ; potest enim societas vel omnia possidere actu, vel quaedam actu, et alia virtualiter habere, quatenus sit in ea ius exigendi, et in ali­ quo subiecto sit correlativum officium praestandi. Hoc qui­ dem contingere potest tum inter societates impares, tum in­ ter societates pares : inter primas ius exigendi potest fun­ dari vel in pacto, vel in ipsa praevalentia finis propter quem auctoritative superior societas exigit quae sunt sibi neces­ saria et praesto sunt apud inferiorem ; inter societates vero pares, ius exigendi potest fundari solum in pacto, quia per se neutra alteri praevalet. Pacto v. gr. inter se ligantur Sta­ tus circa quorumdam officiorum commutationem, ut si unus susceperit onus aliam Nationem non armatam defendendi cum suo exercitu, dum ab ea vicissim praestatur v. gr. au­ rum e suis fodinis. VI. Ex hucusque dictis iam satis declarata videtur notio societatis imperfectae. Omnis namque societas quae finem habeat bonum aliquod incompletum, est ab alia dependens et sibi non sufficiens. 1 Et quoniam duae solum dantur spe­ cie distinctae societates perfectae, Ecclesia et Status, sequi­ tur omnes alias societates quae existunt in mundo necessario referri et subordinari vel Ecclesiae vel Statui prout bonum temporale vel spirituale prosequuntur. VII. Cum bonum summum seu completum tum spiri­ 1 Nam eo ipso quod bonum est incompletum est pars vel medium ad bonum completum sui generis, et ad illud, tamquam pars vel medium, ordi­ natur cum dependentia. Id autem quod est ordinatum ad aliud et dependet ab eo, sibi non est sufficiens. lamvero societates sunt ut fines ideoque societas quae bonum Incom­ pletum prosequitur, est dependens et sibi non sufficiens. NOTIO SOCIETATIS IURIDICE PERFECTAE 29 tuale tum temporale ab hominis voluntate non dependeat, patet omnem societatem voluntariam esse imperfectam. Ad rem merito notat cl. Solieri : « Ex his consequitur, societa­ tem perfectam iuridice necessariam esse, non vero e con­ verso. Duae enim societates perfectae quae dantur, civitas nempe et Ecclesia, societates sunt necessariae. Homo enim, naturali iure praevalente bonum temporale in civitate, iure vero praevalente divino bonum spirituale in Ecclesia sibi curare tenetur. At plures necessariae societates dari pos­ sunt, cum et ius praevalens humanum nonnullos homines ad societatem ineundam cogere possit. Non quaelibet igi­ tur necessaria societas est perfecta ». 1 12. Societas perfecta est persona moralis iure suo, seu habet personalitatem independenter a legislatoris humani dispositione. Praenotio. - Persona moralis est ens iuridicum, consi­ deratum ut in se subsistens, cui videlicet competat suum esse et operari tamquam legitimum iuris subiectum. 2 Profecto esse subiectum iuris, in se subsistens, solis per­ sonis physicis per se immediate competeret. Ast, quoniam pos­ sunt quaedam iura directe respicere bonum communitatis ali­ cuius, dum ad singulorum individuorum commodum solum indi­ recte et per consequens spectant, communitas ipsa potest, fic­ tione quadam, per analogiam cum personis physicis, conside­ rari ut subiectum eorundem iurium : 3 ad hoc autem eidem com­ munitati attribuuntur tum modus ficticius iuridicae existentiae, tum facultas operandi circa eadem iura, sicut competit veris individuis hominibus quibus ipsa communitas constat (per­ 1 Inst. iuris eccl., Romae, 1921, n. 102, p 94. ’ Makoto, Institutiones iuris canonici, ed. III, Romae, 1921, vol. I, n. 458, p. 536. • Nec tamen putandum in mera fictione fleri, ut voluit Savigny; nam ali­ quid reale subest. Cfr. ad rem Del Vecchio, Lezioni di Filosofia dei diritto, Roma, 1936, p. 268 ss. 30 PRINCIPIA GENERALIA sona moralis collegialis, vel collegium simpliciter dicta, vel cor­ pus. universitas, societas, corporatio). Imo, usque adeo pertin­ gere potest fictio iuris, ut etiam deficiente personarum commu­ nitate, subiectus iuris habeatur quoddam ens seu institutum ju­ ridicum constans rebus, pecunia, aedificiis, etc. in bonum per­ sonarum destinatis; eidemque instituto esse et operari iuridice tribuitur sicut ceteris personis (persona moralis non collegialis, vel ens morale, causae piae). 1 1° Profecto, persona moralis talis constituitur vel per actum competentis auctoritatis publicae, vel, independe» ter ab actu positivo auctoritatis, talis existit vi suae originis, seu nativae constitutionis. Primum generatim verificatur de societatibus imperfectis, alterum vero de societate perfecta. Re quidem vera tum in Ecclesia tum in societate civili, non­ nisi per actum publicae auctoritatis (sive formalem sive impli­ citum vel aequivalentein) personalitas iuridica in corporibus mo­ ralibus vel entibus dependentibus constituitur, aut agnoscitur. 2 At, dum in Ecclesia necessario et natura sua corpora vel en­ tia moralia personalitatem juridicam per actum dumtaxat com­ petentia auctoritatis habere possunt, 3 idem non est pro entibus juridicis in ambitu Status, in quo iam ipso iure privatorum dari 1 Cavagnis, Institutiones, vo). 3, p. 199. In iure romano antequam in­ fluxus religionis Christianae illuti pervaderet, haec species personae moralis non agnoscebatur. 2 Quoad personas morales in Ecclesia v. ce. 99 et 100; quoad personas morales iure civili conterantur tractatus de iure civili comparato. • «Quia personalitates in Ecclesia, cum sint ei homogeneae, sunt su­ per naturales. lamvero ad id quod est supernaturale, homo non habet proportionem per se, sed eam accipit a Deo, facto positivo, sive immediate sive mediate. Duas autem constituit Deus personas supernaturales, perso­ nam moralem supernaturalem perfectam seu Ecclesiam, et personas physi­ cas imperfectas; in baptismate enim constituit seu elevat personas physicas tantum, quae personae physicae limitantur ad eam potestatem quae refertur ad bonum spirituale singulorum sub Ecclesiae regimine. Boni autem pu­ blici religiosi omnis cura data est ipsi Ecclesiae. Hinc persona moralis in Ecclesia distincta ab individuis, tantum ex facto Ecclesiae derivare potest ». Cavagnis, 1. e., vol. 3, p. 198. Cfr. etiam quae infra explicabimus, nn. 111, ss. NOTIO SOCIETATIS IURIDICE PERFECTAE 31 possent personae morales, dependentes quidem a Statu sed non ab eo participantes personalitatem. Privatis enim iure naturali competit posse eoniungi propter finem quendam honestum, ita ut iura singulorum conferantur vel applicentur in favorem so­ ciorum perseverantium in communitate. Hinc non semper nec aeque apud omnes Status requisita fuit « ut existeret persona iuridica » positiva collatio ex parte auctoritatis publicae: immo quandoque nec simplex recognitio habita· est. 1 2“ lamvero societas iuridice perfecta ex ipso suo iure con­ stitutivo habet personalitatem, seu vel ex iure divino vel ex iure naturali, ideoque independenter ab actu positivo cuius­ libet humanae auctoritatis. Nani suprema est, ideoque non habet supra se potestatem humanam a qua participet perso­ nalitatem iuridicam ; 2 sed eo ipso quod iure naturali vel di­ vino ordinatur ut existât et operetur cum necessariis iuri­ bus et facultatibus ad procurandum bonum completum sui ' Ius romanum et ius commune in medioaevo personalitatem iuridi­ cam collegiorum seu corporum moralium agnoscebant non tamquam con­ cessam a Statu; quoi] si aliquis interventus auctoritatis publicae habebatur id non spectabat ad constituendam personam iuridicam, sed tantum ad pu­ blicam agnitionem tribuendam; quod ob rationes politicas opixirtune fiebat. Autorizatio a Statu concessa non aequivalebat collationi personalitatis vel erectioni in ens morale. « Quando si paria di permissione, con eib si al­ lude agll scopi in generale (causae), che sono positivamente determinati dalle leggi ». Bonfante, Istituzioni di dir. rom., Milano, 1918, p. (>0; cfr. etiam Ferrini, Pandette, n. 73, p. 98 sq. : «Anche un collegium illicitum. finchè non sia ravvisato tale, e quindi disciolto, ha una giuridica esistenza. I,‘avere propriété, diritti, ecc. è una conseguenza diretta, proprium est, dell’essere un collegium. La questione politica è se un dato collegium debba esi stere ». 2 Imo ipsa est prima et fundamentalis persona iuridica: «esso (idest Status, et idem die de Ecclesia) non ha bisogno di riconoscimento : riconosce se stesso in quanto esiste. a differenza di ogni altra persona giuridica. Suo elemento essenziale è 1'autonomia; uno Stato dipendente da altri non sarebbe più Stato (verrebbe meno in esso la Sovranltîi. Ia suprema potestas). Dacchè esso si afferma come Stato, è persona giuridica; questa qualité è implicita nella sua natura ». Dei. Vecchio, 1. c. p. 273. 32 PRINCIPIA GENERALIA ordinis, evadit eodem iure naturali vel divino subiectum ta­ lium iurium. 1 3° Haec personalitas societatis iuridice perfectae respon­ det conceptui personalitatis in iure international!, quae agnoscitur omnibus societatibus existentibus iure pro­ prio et independenti. Propter hoc non solum societati civili sed etiam Ecclesiae competit, originarie, personalitas, quia etiam Ecclesiae, sicut cuilibet Statui, competit existere independenter et iure suo, in divina dispositione fundato. TITULUS II DE POTESTATE SOCIETATIS PERFECTAE CAPUT I NATURA ET LIMITES POTESTATIS SOCIALIS Articulus I Notio auctoritatis 13. Definitur auctoritas: Ius obligandi socios in ordine ad consecutionem finis. 2 Ius istud sub duplici adspectu potest considerari : I. In se spectatum prout est principium ordinativum et 1 Igitur quando alicui personae plene constitutae in esse societatis iuridice perfectae, tribuitur ab aliis personis luris interna­ ti onalis «recognitio» (riconoscimento), id non significat autorlzationem et collationem luris existendi et se habendi tamquam personam luris internatlonalls, sed significat tantum voluntatem tractandi cum illo ente cui agnoscitur personalitas iam acquisita, tamquam cum sublecto luris internationalis, eum omnibus consectariis quae inde oriuntur circa modum fo­ vendi relationes cum eodem. Recognitio non est necessaria pro existentla et iuribus personalitatis in societate perfecta; est tamen utilis pro efficaci et actuali explicatione talium iurium in consortio cum ceteris personis luris internationalis. Di Meglio, Diritto internationale e Diritto naturale, Roma, 1933, p. 18. ’ Cavagnis, Institutiones, Romae, 1906, vol. I, n. 80, p. 47. Auctoritas NOTIO AUCTORITATIS 33 directivum, efficaciter obligans, necessarium omnis societa­ tis unioni et conspirationi in finem. II. Ut in subiecto, seu prout denotat facultatem obli­ gandi, quae in aliquo residere debet, sicut quodvis ius, tam­ quam in subiecto. 1 14. De origine auctoritatis socialis tum in se spectatae, tum in subiecto, sermo specialis est habendus ubi de duabus societatibus perfectis specie distinctis : h. e. singillatim de Ecclesia et Statu. Nunc vero ponimus principia generalia. I. Profecto si quaerimus unde sit ius imperii in societate, seu quaenam origo auctoritatis in se spectatae, ponimus quaestionem connexam cum origine iuridica societatis : cum enim auctoritas sit omnino necessaria (p. 12) ut societas quaelibet salva consistere possit, et operari valeat in finem suum, sequitur quod causa iuridica societatis sit etiam cau­ sa iuridica auctoritatis, scilicet quo iure condita est socie­ tas eodem iure constituta est necessaria et proportionata auctoritas : « Inde fluit imperandi ius seu auctoritas, unde orta est societas ». 1. Videndum est igitur an libero hominum pacto orta sit so­ cietas an videlicet voluntaria sit : tum enim libera sociorum voIgltur est quaedam species luris : i. e. notio generica luris convenit aucto­ ritati sicut uul ex varis speciebus iuris. Dum igitur omnis auctoritas est ius, non omne ius dici potest auctoritas. 1 Eleganter S. Ioannes Chrysostomus (Hom. XXIII in ep. ad Rom·. c. XIII) disserens de potestatis origine, distinctionem hanc illustrat: « Non est potestas, inquit, nisi a Deo. Quid dicis? Omnlsne Princeps a Deo ordi­ natus est? Non hoc dico, inquit : neque enim de singulis principibus mihi nunc sermo est, sed de re ipsa. Nam quod principatus sint et quod alii im­ perent, alii subiecti sint, neque omnia temere ferantur, populis quasi flucti­ bus hinc et inde circumactis, divinae esse sapientiae dico. Ideo non dicit: « Non enim est Princeps nisi a Deo » sed de re ipsa loquitur dicens : < Non est enim potestas nisi a Deo; quae vero sunt potestates a Deo ordinatae sunt» (M. G., 60, eoi. 615). J — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 34 PRINCIPIA GENERALIA luntas, qua * causa est societatis, ions habetur immediatus auctoritatis in ea, 1 licet radicitus a lege aeterna Dei dimanet ex qua omnis potestas derivatur, sicut quodcumque aliud ins. 2. Si vero societas necessaria est, auctoritas emanat a iure praevalente quo societas ipsa hominibus praescripta est, igitur videndum est quodnam sit ius praevalens unde necessaria so­ cietas orta est. Potest enim esse vel ius naturae vel positiva lex imperantis, lex videlicet tum divina tum humana : hinc respec­ tive repetenda erit auctoritatis socialis origo vel a iure naturali vel a iure divino vel a iure praevalentis auctoritatis humanae. 2 II. Potest autem quaeri quo iure subiectum potestatis constitutum sit, seu quaenam causa ex qua procedit esse hoc vel illud subiectum auctoritatis. Loquimur quidem de subiecto immediato, quod habet in se auctoritatem socialem originarie et non iam per participationem ab alia per­ sona, physica vel morali, eiusdem societatis. Si enim aucto­ ritas alicui competit quia ab aliis membris est ei delata, is erit subiectum mediatum auctoritatis. lamvero, in societate plene libera subiectum immedia­ tum auctoritatis sunt ipsi socii : ex eorum voluntate enim emanat potestas ; practice tamen habetur subiectum media­ tum designatum per electionem vel per acceptationem. Origo igitur potestatis in subiecto etiam mediato, in societate li’ Nisi tamen plus luris sit in imjierante quam quod a sociis conferri l>ossit : tunc enim auctoritas advenit societati ab extra; immo quandoque imperium quod est in hac societate non est nisi quaedam participatio aucto­ ritatis societatis praestantlorls necessariae. V. gr. auctoritas quae est in Superiore Ordinis religiosi communicatur ipsi a Romano Pontifice; item in societate familiari, quam libere homines ineunt matrimonio, habentur iura (v. g. patriae potestastis) quae legibus naturae innituntur; in his li­ bera voluntas vel pactum hominum est praesuppositnm quo iura Illa effectum suum in individuis sortiantur, non autem est causa vel proprie origo eorun­ dem iurium. Cfr. Tapareixi, Saggio di diritto naturale, vol. I, nn. 621, 622. 3 Quae tamen, radicitus non est nisi auctoritas fundata in iure natu­ rali vel divino positivo. QUANTITAS POTESTATIS IN SOCIETATE PERFECTA 35 liera, est voluntas membrorum ex qua procedunt iura regendae societati necessaria. In societate autem necessaria « videndum est an causa iuridica eiusdem determinaverit quoque subiectum potesta­ tis vel non. Si primum, tunc origo potestatis in subiecto est eadem ac origo iuridica societatis ipsius. Id factum est in Ecclesia, cum Christus Dominus ipse formam regiminis ec­ clesiastici determinaverit... Si autem lex, quae causa iuri­ dica societatis est, potestatem quidem socialem constituerit, sed subiectum eiusdem non determinaverit, tunc factis hu­ manis determinatur».1 Id factum est in civili societate; iure enim naturae homines socialiter vivere debent, at iure naturae nihil est determinatum de subiecto, saltem mediato, auctoritatis socialis, seu de forma et subiecto regiminis: in casu quaestio de origine auctoritatis, ut in subiecto, est quae­ stio historica. Sed de his fusius ubi de variis regiminum for­ mis in societate civili (infra n. 157 sq.). Articulus II Quantitas potestatis in societate perfecta 15. Principium. - Societas perfecta ius habet exiyendi ea quae necessaria vel utilia sunt ad finem; eaque tantum; et quidem finium ordine servato. Praenotanda : societas perfecta est necessaria (n. 11, VII) ; et fini eius comparando commensuratur quantitas potesta­ tis in ea (n. 7, II) ; itaque in societate perfecta, sicut in omni societate necessaria, ius sociale praevalet iuri sociorum. I. Declaratur I pars: 1° Homines ad hoc in societate uniuntur ut bonum ple- 1 Cavaonis, loc. «it., p. 50 se. 36 PRINCIPIA GENERALIA num ad quod ordinantur possint in ea adipisci. Sed qui obligatur ad finem, obligatur ad media; nequit enim rerum natura vel superior imponere id quod est im­ possibile, scilicet Snem sine mediis. Itaque socii obligati sunt ad finem in societate consequendum utique conferendo me­ dia quae ab ipsis possidentur, seu conferendo in societate vires suas, ut efficax conspiratio in finem socialem esse pos­ sit. Sed si inest in sociis officium conferendi in societate media ad finem consequendum, adest in hac correlativum ius eadem exigendi. 1 2° Diximus autem societatem exigere posse non tantum necessaria, sed etiam utilia, ad finem. Ratio est quia rectus ordo postulat ut, qui tenetur ad aliquid consequendum, illud plene integreque, pro viribus, assequi debeat, scilicet me­ liori modo quo possit : igitur ponere debet non solum quae necessaria sunt ad consequendum bonum, sed et quae utilia ad bene consequendum illud. 3° Plena autem integraque consecutio intelligenda est relative ad vires sociales, quae sunt humanae, ideoque defectibiles. Unde ad rem AA. solent adducere exemplum ex ver­ bis Christi : (( Estote ergo vos perfecti sicut et Pater vester caelestis perfectus est ». 23 Quae, si sensu absoluto et rigo- 1 Cavagnis, Institutiones, Romae, 19(6, vol. I, proleg., n. 8, p. 4; « luri respondet officium seu obligatio, quae est necessitas moralis aliquid faciendi, omittendi aut praestandi. Etenim lex quae alicui concedit facultatem allquid agendi aut exigendi, ne sibi contradicat, necesse est imponat ceteris moralem necessitatem sese non opponendi huic facultati et praestandi quod ob eam exigitur ». 3 Ματτπ., V, 48; cfr. S. Th., II, II, q. 26, a. 6, c. Namque, finis in casu, quaeritur In infinitum, non autem ea quae sunt ad finem: dilectio Dei et proximi, in qua est perfectio nostra, cadit sub praecepto non secundum ali­ quam limitationem : Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo (Deut., VI, 5). Hinc S. Augustinus, lib. De perfectione iustitiae, e. VIII ; « cur ergo non praeciperetur homini ista perfectio, quamvis eam in hac vita nemo habeat?» (M. L.. 44, coi. 301). QUANTITAS POTESTATIS IN SOCIETATE PERFECTA 37 roso accipiantur, indicarent conatum ad id quod est viribus humanis impossibile ; consecutio enim perfectionis simplici­ ter est impossibilis; igitur in eam semper tendere debemus, ut ad typum nobis propositum, quamvis relativam tantum perfectionem consequamur, proportionatam videlicet ad vi­ res nostras et ad gratiam nobis impertitam. Debet igitur semper respectus haberi tum ad obiecti assequendi circum­ stantias, tum ad vires quae praesto sunt; et quidem consi­ derandi sunt homines non solum quales esse deberent, sed et quales sunt. 16. Ex dictis haec sequuntur : 1. Coactione uti potest societas iuridica perfecta ad invitos et reluctantes adigendos ut iussis obtemperent. Nam socii etiam inviti obligari possunt, utique in iis quae ad finem pertinent; in societate enim necessaria, utpote perfecta, ei obstringuntur ne­ cessitate finis per eam consequendi; hoc enim posito, sequitur non esse in potestate sociorum se subducere imperio socie tatis, sicut non licet ipsis se a societate expedire. 2. Actus heroici seu « qui ratione habita circumstantiarum admirationem pariunt, arduitatem includunt, promptitudinem exigunt»1 non possunt exigi a tota communitate. Perfectio enim in assecutione finis est relativa, ut supra ostensum est, iuxta limites videlicet virium socialium. « Quoniam autem — no­ tat Cavagnis — vires sociales resultant ex eo quod communiter possibile est, potest esse individuis aliquibus possibile, quod non est communitati ; hinc individui possunt attingere perfectio­ nem plenius ac communitas; proinde ipsis et praecepta dari pos­ sunt quae nequeunt societati. Hinc actus heroici individuis praecipi possunt, sed non societati ». 2 3. Selectio mediorum inter plura quae utilia et idonea fini esse possunt, ad auctoritatem socialem spectat. Et hoc quia ne­ cessarium est inter plura aeque utilia, quorum tamen unum tan­ 1 Benedictus XIV, De Canoniz. Sanet., 1. 3, c. 21. * Institutiones, vol. I, n. 72, p. 43. 38 PRINCIPIA GENERALIA tum vel alterum pro fine sufficiat, ab omnibus idem eligi; hoc autem obtinetur si selectio fiat ab auctoritate, non si ad libi­ tum multitudinis relinquatur. Secus enim non haberetur neces­ saria illa mediorum coordinatio et activitatis sociorum conspi­ ratio, qua deficiente, alter alterum impediret vel saltem inef­ ficaciter ad finem consequendum quisque per se adlaboraret; equidem, attenta hominum natura et condicione post lapsum, inoraliter impossibile est eos, ubi omnino libere a singulis indi­ candum sit et seligendum, convenire in unanimem et constantem consensum. 1 4. Indicare ei decernere in dubiis, de vera necessitate me­ diorum, tum respectu qualitatis tum respectu quantitatis eorumdem. munus est auctoritatis socialis dumtaxat. Si enim solius auctoritatis socialis est media praescribere, eiusdem quoque erit praevium indicium ferre de eorumdem apti tudine, vel de eorumdem selectione inter plura idonea. Ceterum eadem, hac in re, animadvertenda sunt quae exponuntur prae cedenti num. 3. Quod si auctoritas socialis manifeste et eviden­ ter erret, 2 tunc casus erit qui examinatur in 2“ parte principii supra enunciati, ut mox explicabitur. 17. II. Declaratur II pars. In hac parte edicitur socie­ tatem exigere posse tantum ea· quae necessaria vel utilia 1 « Exemplum evidens suppeditatur a militia; possunt enim esse plures modi aciem instruendi et dimicandi sed sl cuique militum libera tribuetur facultas, praelium certissime infelicem exitum haberet, nisi aliquando per accidens ». Cavagnis, loc. cit., vol. I, n. 73, p. 45. ’ Oportet igitur, ad hoc ut socii existimentur soluti a quacumque obli­ gatione: 1° ludioium societatis esse vere planeque erroneum; v. g. si medium propositum habeat oppositionem cum fine, ita ut noxium sit; 2° de hoc errore constare manifeste. Et hoc praesertim quando agitur de mediis quae videantur esse prorsus inutilia seu nullum nexum ea habere cum assecutione finis. Nam prae oculis haberi debet plura esse connexa cum tine non iam directe et immediate, sed mediate tantum : ideoque ad plura extendi auctoritatem socialem quam ad ea quae oculis vulgi immediate apparent, lamvero ea, quae indirecte connexa sunt cum fine, non minus necessaria esse possunt quam cetera ; innuo quia eorundem ne­ cessitas communior est, eo frequentius, circa eadem iura imperii versantur. QUANTITAS POTESTATIS IN SOCIETATE PERFECTA 39 sunt ad finem; idest, eam non posse exigere a sociis quae nullo sub respectu ad finis consecutionem conducunt. Nam qui praesunt ceteris hac una de causa praesunt ut societatis utilitatem tueantur. Nimirum auctoritas, ius im­ perandi exigendique in societate, eatenus legitime exercetur quatenus pro reali consecutione boni socialis adhibetur ; in ceteris vero quae ad finem nullimode pertinent, deficit omne potestatis fundamentum. Ceterum non concipitur ius im­ perandi ex parte auctoritatis, ubi non existit correlativum officium parendi in sociis: in his autem omnis ratio et fons obligationum pendet a fine, ideoque quae sunt praeter finem nec obligationem pariunt in eisdem nec ius exigendi in auctoritate sociali. Hinc procedit quod omnis lex, quae ordinatur ad com­ munem hominum salutem, in tantum obtinet vim et rationem legis in quantum ad bonum commune conducit : 1 secundum vero quod ab hoc deficit, virtutem obligandi non habet. Notandum cum Cavagnis 2 socios posse etiam in his casibus teneri, si duo simul verificentur : 1° rem praeceptam quamvis inu­ tilem. esse tamen licitam; 2° extare aliquam aliam rationem id exigentem, ex. gr. ad turbas et scandala vitanda. In casu, ani­ madvertit Conte a Coronata 3*5 res vel medium praescriptum ces­ sat esse inutile et lit per accidens utile, idest ad vitandum damnum scandali, dissensionis, etc. Haec obligatio est per accidens, idest non exurgens ex ipsa rei natura, sed ex ali­ qua accidentali circumstantia. Namque, obligatio in hac hypo- 1 « Unde oportet eum lex maxime dicatur secundum ordinem ad bonum commune, quod quodcumque aliud praeceptum de particulari opere non habeat rationem legis, nisi secundum ordinem ad bonum commune », S. Th., I. II. q. 90, ad 2 c. Cfr. etiam I, II, q. 95, a. 3 et 4 c.; q. 96, a. 6 5 Institutiones, Romae, 1906, vol. I, n. 75, p. 44. ■’ Ius pubi, eccl., Romae, 1934, n. 21, b, p. 25. 40 PRINCIPIA GENERALIA thesi, oritur non vi legis a superiore latae, sed ex lege naturali, quae iubet vitari scandala et offensiones, vel discidia, earum occasione. 1 18. III. Declaratur III pars. Servare finium ordinem si­ gnificat, hac in re, usum potestatis, circa ea quae ad finem proprium pertinent, posse limitari ex relatione quam ha­ bent eadem media ad finem superioris ordinis ; etenim dari quaedam possunt quae necessaria vel utilia quidem socie­ tati sunt, sed ad ordinem superiorem pertinent. Ita, certe constat res religiosas maxime bono societatis civilis condu­ cere, sed eaedem res, natura sua, ad ordinem superiorem spectant. Age vero, in iis casibus, de rebus ad ordinem su­ periorem spectantibus societas inferior per se nihil decernere potest: tamen, quando a competenti superiore sint determi­ nata et iuxta modum secundum quem ordinata sunt, possunt urgeri et exigi a subditis etiam in inferiori societate. Namque, ius est facultas ad aliquid quod ad rationis nor­ mam competit; de rationis autem norma est ut, in agendo, ordo semper servetur. lamvero non servaretur rectus ordo si inferior de iis quae ad ordinem superiorem pertinent age­ ret a semetipso; nulli enim licet curam suscipere eorum quae alteri, et quidem superiori, commissa sunt, eo vel magis quod periculum est ne conflictus oriatur, et ei, qui compe­ tenti potitur potestate, contradicatur. Diximus autem posse etiam inferiorem societatem urgere et exigere a suis subditis quae ad ordinem superiorem pertinent, cum haec disposita iam sint et eo modo quo disposita sint, a competenti superiore, si id utile vel necessarium sit ad consecutionem proprii finis. Ratio au­ tem est evidens : id enim non est perturbare ordinem, sed adiuvare superiorem societatem et, simul sibi consulere ; 1 S. Th., I, Π, q. 95, a. 4 c. QUANTITAS POTESTATIS IN SOCIETATE PERFECTA 41 dummodo tamen modus et limites a superiori auctoritate permissi non excedantur. Inferior enim « cavere debet ne dum urget media ordi­ nis superioris pro consecutione sui finis inferioris, noceat ipsi superiori fini, media urgendo eo modo qui fini superiori non convenit, iudicio competentis auctoritatis ; hinc dixi­ mus, per se loquendo, iure pollere ea urgendi, cum per ac­ cidens eo carere possit ». 1 Difficultas oriri posset cum, ob incuriam, vel impotentiam temporaneam societatis superioris, vel etiam ob opportunas ra­ tiones quae huic suadeant dilationem, nihil a competenti po­ testate superiori disponatur de his mediis, dum e converso, in inferiori societate urgeat necessitas. Quidam tunc arguunt: qui ius habet ad finem, ius habet ad media omnia necessaria; ergo saltem in hoc casu auctoritas socialis potest disponere de mediis superioribus pertinentibus etiam ad finem suum. 2 Sed difficul­ tas solvitur, secundum principium iam datum quod ius ad finem 1 Cavagnis, Institutiones, op. cit. vol. I, n. 78, p. 46; Conte a Coronata, Ius pubi, eccl., Romae, 1934, pag. 26. Possunt, enim, si id expetat bonum superius, et In hoc iure poni limitationes, vel respectu materiae vel respectu temporis, vel respectu personarum. Hinc, exempli gratia, respectu perso­ narum limitatur ius Status puniendi reos violatae legis tum civilis, tum ecclesiasticae, «piando agitur de clericis (can. 123) ; cfr. Cavagnis, op. cit., n. 434, p. 285. 1 Exemplum historicum habetur ex controversiis de Ude: ortum est non raro dissidium circa fidem ; partes vero contrariae ita excitatae sunt ut factionibus res publica perturbaretur. En ex una parte habetur neces­ sitas ut pax externa restauretur sive definiendo controversias, sive impo­ nendo silentium circa obiectum de quo disputatur, ex altera vero parte ha­ betur rem esse ordinis superioris : non solum enim Status nequit definire veram fidei doctrinam, sed nec de controversiis doctrinalibus imponere si­ lentium : etenim id secumferret interdictionem praedicationis verae doctri­ nae fidei. Tamen principes saepe intervenire sibi ius esse putarunt, ratio­ ne boni externi, dum Ecclesia cui unice competebat, ut in rebus suis, rem dirimere vel silentium imponere utrique i>arti, id opportunum aliquando non putavit. De Luoa, Inst. iur. eccl. pubi., vol. I, n. 13, p. 29. Hinc Zenonis Henoticon, Basilici Encyclicon, Heraclii Ectbesis, Constantii II Typus (cfr. Athanasius, Hist. Arian., c. 51, M. G., 25, col. 754 ss.; Evagrius, Hist. Eccl., III, 14, M. G., 86-11°, col. 2619-2626, quo loco refertur textus Henotici Zeno­ 42 PRINCIPIA GENERALIA confert ius ad media semper finium ordine servato, et servata subordinatione ordini superiori. In casu autem erit in societate minore ius petendi ut praedicta media ordinentur; quod si id fieri non posset quia, spectatis rerum circumstantiis, a su­ periori societate id non existimetur opportunum et utile pro fine suo, consequens damnum a societate inferiori sustineri de­ beret, quia ratio superioris boni praevalere debet, et id quod est inferius subordinatur iis quae sunt altioris ordinis. Praestat revocare hac in re exemplum apostolicum : cum enim Principes plebis ludaeorum damna populo oritura, metu Romanorum, ex Evangelii praedicatione Jerusalem timerent, praeceperunt Apostolis ue amplius in nomine lesu docerent; at illi merito: «non possumus» illud responderunt, quod in exem­ plum fuit saeculis omnibus. 19. Haec omnia applicantur relationibus inter societates per­ fectas. necessarias ex iure naturae aut ex iure positivo divino inter se formaliter tantum distinctas, ut sunt societas perfecta religiosa et societas civilis. Huius enim maxime interest ut quae dam ordinentur quarum natura directe religionem spectat, sed quarum influxus magnus est quod attinet ad publicam tranquil­ litatem, moralitatem et prosperitatem ipsius Status : v. g. vera fides tuenda vel propaganda, paroeciae et templa erigenda, etc. In his omnibus tamen unice competens est auctoritas Ecclesiae. Casus autem conflictus supra enunciatus mere hypotheticus est, nec facile supponenda est praelatorum incuria. Neque damnum quod Status forte sentiet, tale umquam erit quod in discrimen exitiale eum ponat; est enim hypothesis absurda quod bonuin Ecclesiae requirat interitum Status. Ad summum igitur res erit de quodam peculiari et partiali incommodo aut damno quod ceterum aliis bonis optime compensari poterit. Hinc cadit omne fundamentum iuridicum a nonnullis sup­ positum ad iustificandum interventum Status in rebus propriis Ecclesiae. nis; Jaffé, Reg. ed. II, n. 2182); exilium autem S. Martini papae debetur praecipue transgressaient impositionis silentii i>er Typum factae. Identlcus casus interventus potestatis laicalis habitus est cum loseph II usum bullae Unigenitus a Clemente XIII contra Quesnelli errorres editae, omnemque disputationem, pro vel contra, severe interdixit. DE POTESTATE LEGIFERA 43 CAPUT II DE POTESTATE LEGIFERA, IUDICIALI ET EXECUTIVA 20. Finis socialis assecutio procuratur : 1° Proponendo obligatorio modo sociis, opportunis legibus, media utilia et necessaria, ut ad commune bonum concordi activitate omnes valeant conferre; 2° Definiendo auctoritativo indicio ius con­ troversum in casibus particularibus, itemque ius laesum de­ clarando ad poenas applicandas lege statutas; 3° Urgendo applicationem seu promovendo executionem eorum quae lege vel sententia statuta sunt, adhibita quoque, si opus luerit, vi coactiva contra invitos et contumaces. Hinc triplex functio potestatis socialis : legifera, iudicialis, et executiva. Haec vero partitio, desumpta tum ex obiecto, tum ex fine propter quem exercetur potestas, ple­ rumque applicatur etiam quoad subiectum potestatis, quia saepe potest esse non idem subiectum auctoritatis pro exer­ citio omnis potestatis. Articulus I De potestate legifera 21. Notio. - Haec potestas definiri solet : « Ius propo­ nendi obligatorio modo quae necessaria et utilia sunt ad finem societatis assequendum ». Est enim ea functio publicae auctoritatis qua norma agen­ di proponitur subditis ad bonum communiter consequen­ dum : id vero fit praesertim edendo leges. Equidem lex est ordinatio rationis ad bonum com­ mune ab eo, qui curam habet communitatis, pro­ mulgata . 1 1 S. Th., I-II, q. 90, a. 4 e. Cfr. etiam D’Annibalb, Summa theol. moi·.. 1’. I., ii. 100; Webnz, fus Decret., Prati, 1913, vol. I, η. 89, p. 104; Maroto, Inst. 44 PRINCIPIA GENERALIA Innuimus (n. 20) quodnam sit fundamentum et ratio huius potestatis; breviter, verbis cl. Tarquini, sic rem expli­ cabimus: «competit societati perfectae ius exigendi a suis quidquid necessarium est ad finem consequendum. Atqui ad finem consequendum pro humani intellectus diversitate et voluntatis inconstantia, indomitoque cupiditatum aestu, in qualibet agentium multitudine necessaria est potestas ali­ qua, quae habeat ius designandi media atque omnes ad ea­ dem adhibenda obligandi : qua in re potestas legifera con­ sistit ». 1 Nec dicas eundem effectum directionis et activitatum so­ cialium conspirationis obtineri posse aliis actuum humanorum normis. Ipsa enim naturalis legis praecepta (quorum nullum est fortius atque communius aut manifestius) non omnia directe et immediate respiciunt quae in usu vitae evenire possunt; insuper, quaedam sunt indeterminata; v. gr. necessarius est cul­ tus Dei et publicus, sed quo tempore et ritu ab ipsa lege na turae non est determinatum. Quod si agitur de vita supernatu­ ral!, norma legis evangelicae, legi naturali addita, non adhuc sufficit. Etenim legis evangelicae praecepta quaedam pariter in­ determinata sunt, quaedam vero directionem Ecclesiae suppo­ nunt. Ita, ex praecepto divino positivo, necessaria est Euchari­ stiae perceptio, sed temporis determinatio relicta est Ecclesiae; item, supposita Ecclesiae supernatural! organizatione hierarchiae, sequitur necessario ipsam normas statuere posse qui­ bus ministrorum distributio et constitutio, ipsorumque iura et officia, et correlativa plebis Christianae munera et onera deter­ minentur, secundum ipsam fundamentalem organizationem. iuris can., tom. I, Romae, 1921, η. 178, p. 1C9. Nos agimus de potestate le­ gifera, non autem de legibus : hinc nostrum non est de legis natura et effe­ ctibus, deque eius subiecto, oblecto et divisione, interpretatione, cessatione, etc. tractare. De bis omnibus abunde agitur in iure privato. 1 Tarquini, Juris eccl. pubi, institutiones, Romae, 1887, p. 9. DB POTESTATE LEGIFERA 45 22. Exercitium. - Exercitium huius potestatis, utpote quae maxime cohaereat cum indole suprematiae societatis, non aliis normis regitur et praefinitur quam quae ex iure naturali et ex essentiali ac necessaria societatis indole et constitutione procedunt. Est enim exercitium huius potesta­ tis naturali iustitia et aequitate moderandum pro di­ stributione onerum et iurium in societate unice ad finem consequendum. Quod spectat vero ad constitutionem, haec plerumque plura determinat, etiam in favorem socio­ rum, sive pro designatione subiecti in quo haec potestas re­ sideat, sive pro modo et limitibus secundum quos eadem potestas exerceatur. Tamen semper haec quae sequuntur ubique firma erunt : 1° De legum necessitate aut utilitate iudicare non ad sin­ gulos subditos sed, ad societatem pertinet: ratio est quia socie­ tatis ius, in legibus condendis, commensuratur eius iuri quoad media adhibenda, quae sunt obiectum seu materia legum ; ipsaque legis utilitas vel necessitas ab utilitate vel necessitate me­ diorum pendet. Porro de mediorum utilitate vel necessitate iu­ dicare pertinet societati non autem singulis (v. p. 37 sq.). Hinc sequitur repugnare acceptationem populi esse neces­ sariam ut lex vim suam exerat. Id enim non potest evenire ra­ tione decernendi de eius utilitate vel necessitate, neque ratione defectus vis obligantis, cum pertineat ad formam legis ut per modum obligationis sit proposita. Secus corrueret omnis vis legum, nulla esset auctoritas legislatoris ipseque socialis ordo consistere non posset. 1 Itaque cum neutro ex capite liceat so­ ciis illam reiicere, sequitur approbationem populi non esse ne­ cessariam : « ergo si quando requiritur acceptatio populi, id esse aliter nequit — ait Suarez 2 — nisi aut propter imperfectam po­ testatem principis, quia ex peculiari suae societatis constitu-*3 ' Aichner, Compendium iuris ecclesiastici, Bnixlnae, 1900, p. 738, § 207, n. 3. 3 De legibus, lib. I, c. XI, n. 6. 16 PRINCIPIA GENERALIA Hone sub hac dependentia suscepit potestatem, 1 aut ex eius­ dem benignitate, qui absoluta sua potestate uti nolit ». 23 Quod si verum est legem irrationabilem a sociis considerari posse ut omni vi obligandi destitutam, id contigit non ex defectu consensus in subditis, sed ex defectu materiae, idest ex defectu verae legis; nam, nt ait S. Augustinus: «Lex esse non videtur, quae iusta non fuerit».3 2° Exercitium potestatis legiferae competit personae publi­ cae; et quidem, primo et per se, personae publicae habenti su­ premum in societate regimen,4 in ceteris vero non est nisi per participationem et cum dependentia a supremo gubernante: hoc descendit ex necessitate unitatis, quae secus deficeret in socie­ tate, ut evidens est. 5 Ceterum sive agatur de legislatore supremo, sive de infe­ riore, semper is qui leges condit erit persona publica auctori­ tate praedita (persona publica, ut dicitur); non enim pri­ vatorum est ea «piae communitatem respiciunt definire ac diri­ gere. e 1 Haec tamen hypothesis fieri i»test tantum quoad societatem civilem, eum in Ecclesia auctoritas, divina dispositione, exercentur absque ulla dependentia a populo. * Exempla sunt Referendum et Plebiscitum; cfr. Guenechba, Principia iuris politici, Romae, 1939, vol. II, p. 137 ss. 3 De libero arbitrio, lib. I, c. 5 (M. L., 32, coi. 1227), « Iniustae autem sunt leges ... ve) ex fine, sicut cum aliquis praesidens leges imponit one­ rosas subditis, non pertinentes ad utilitatem communem sed magis ad propriam cupiditatem vel gloriam; vel etiam ex actore, sicut cum ali­ quis legem fert ultra sibi commissam potestatem; vel etiam ex forma, cum inaequaliter onera multitudini dispensantur etiamsi ordinentur ad bonum commune», S. Th., I, II, q. 96, art. 4 c. 4 Hoc verum est etiam in Statu democratlco, in quo summa imperii quoad legislationem est in persona morali, seu in coetu legatorum populi (deputatis et senatoribus), non in Rege aut in Reipublicae Praeside. Ita, v. gr., iuxta Const. Gallicam, anni 1946. art. 66. statuitur sollus Conven­ tus Natlonalis (Assemblée Nationale) ius esse legiferandi et art. 99 statuitur Praesldis Reipublicae munus esse tantummodo promulgandi leges a Con­ ventu Natlonall latas. 'Taparelli, Saggio teor. di dir. nat., nn. 1089-109(1. Quod spectat ad po­ testatem episcoporum in sua dioecesi, seu prout singuli singulas Ecclesias regunt, cfr. Billot, De Eccl. Christi, Prati, 1909, th. XXVI, § 2, p. 562 ss. Quoad episcoporum potestatem collegialem, cfr. Cavagnis, 1. c., n. 59, p. 139. 4 Tn lure canonico vel ipsa consuetudo seu ius non scriptum, diuturnis DE POTESTATE LEGIFERA 47 23. Àmbitus seu extensio. - Ambitus seu extensio pote­ statis legiferae non aliis limitibus circumscribitur quam qui determinant sphaeram omnis iuris socialis ; equidem in iis omnibus eadem versatur, supra explicatum (nn. 15 ss.), quae necessaria vel utilia sunt ad finem, servata utique naturali iustitia. Quoniam vero semper respiciendus est finium ordo, hinc patet potestatis legiferae in societate perfecta limites duplici ex capite exurgere: Γ ratione proprii finis, eum videlicet desit relatio ne­ cessitatis vel utilitatis inter ea quae lege praescribuntur et ipsum finem ; 2° ratione alterius finis, cum nempe usus potestatis le­ giferae circa quaedam obiecta, vel secundum aliquam ratio­ nem seu modum, laederet ius alterius societatis supe­ rioris. Sed intra limites qui circumscribunt orbem iurium et competentiam societatis potestas legifera amplissime agit tum ratione materiae tum ratione personarum; immo, modum omnium aliarum potestatum exercendarum legislatio mo­ deratur. Ipsum autem legesferendi ius secumfert tum facultatem interpretandi auctoritative seu authentice, tum abrogandi leges iam latas. Quod si agitur de legislatore inferiore seu subordinato, iura haec non respiciunt leges a superiore con­ ditas. 24. Sed potest insuper quaeri quinam limites sint potestatis legiferae, in ordinario eius exercitio, respectu constitutionalium legum eiusdem societatis. l»opuU moribus firmatum, vim legis non obtinet nisi « a consensu competentis superioris ecclesiastici » (can. 25); sed in iure romano, cum leges a populo rogabantur, consensu populi vim consuetudo obtinebat. « Nam quid interest — ait Modestinus, — suffragio populus voluntatem- suam declaret, an rebus ipsis et factis! ». Cfr. 32, SI. I) I, 3 et ibid. 48 PRINCIPIA GENERALIA 1° lamvero si agatur de societate orta et constituta iuxta positivam ordinationem superioris, ut est de Ecclesia, in qua Christus fundamentalia constitutionis ipse determinavit, pote­ statis legiferae exercitium evidenter non potest ipsam constitu­ tionem attingere eam immutando vel abrogando ; id enim esset contra voluntatem praevalentem eius qui talem societatem ut necessariam hominibus praescripsit. 2° Si vero agitur de societate necessaria et perfecta ex iure naturae, non videtur cur supremum organum ordinariae quoque potestatis legiferae, nequeat ipsam constitutionem attingere et immutare, sed speciale ad id requiratur organum (quod solet dici potestas constituens) ; nulla enim ratio datur quae evincat hanc specialem potestatem differre, essentia et fundamento, a pote­ state legifera ordinaria. Lex constitutionalis, ideo quia est essentialiter lex, partici­ pat de characteribus legis ; iamvero principium generale iuridicum est leges omnes de se mutabiles esse, et mutari posse, immo debere, cum id rationabilis causa requirat, a persona (physica vel morali) cui competit plenum ac supremum (esto ordinarium) legesferendi ius in societate. Haec vero hodie videntur confirmata ex iis quae facta sunt apud nonnullos Status; ab organo enim legiferae potestatis, su­ premo quidem sed ordinario, saepe latae sunt leges quibus nor­ mae statutariae seu constitutionales nonnullae immutatae vel abrogatae sunt. Praxis, e contra, deputandi specialem conventum « constituentem » ad novas chartas seu statuta condenda, post graves eventus aut cum primum Status oriuntur, non pro­ bat illud esse organum distinctae potestatis, sed tantum habere specialem finem, seu destinationem circa determinatam mate­ riam, ad quam ordinandam, primum omnium, in iis adiunctis, potestas legifera adhibenda erit. 1 1 Güeneciiea, op. eit., vol. I, n. 210 ss. Quoad evolutionem iuris Italici hae in re ante ultimam Constitutionem, cfr. Dei. Vecchio, Lezioni di Filosofia dei diritto, Roma, 1936, p. 242 ss. DH POTESTATE 1ÜDICIALI 49 Articulus II De potestate iudiciali 25. Notio. - Potestas iudicialis sic describitur a plerisque AA. iuris publici ecclesiastici : « Est ius declarandi seu proponendi modo obligatorio, quaenam subditorum actiones in concreto sint iuri conformes, quaeque eidem difformes, et effectus legitimos eiusdem conformitatis aut difformitatis ». 1 Duo igitur involvit exercitium potestatis iudicialis : rm iudicium auctoritativum de vero legum sensu ; 2um indi­ cium de relatione alicuius facti vel actionis cum lege. In hoc autem iudicio theoretico-empirico emittendo, aucto­ ritas socialis intendit iuris applicationem vel restauratio­ nem : vel enim agitur de iure controverso in casu particu­ lari declarando, 2 ut unicuique suum tribuatur quando quae­ stio fit an alicui ipsum ius competat (quaestio civilis seu contentiosa); vel potius agitur de iure certo seu abso­ luto reparando, cum laesum seu violatum fuit (iudicium poenale). Hinc duplex iudicialis potestatis ratio : I. ad iura per­ sequenda et vindicanda et ad facta iuridica declaranda (iurisdictio contentiosa); II. ad poenam infligendam vel decla­ randam 34 (iurisdictio poenalis). Complexus autem actuum iudicialium, quibus causae co­ gnitio et definitio absolvitur, iudicium audit; vel, praeser1 Cavagnis, Inst, turis pubi, eccl·., Romae, 1906, vol. I, n. 105, p. 60. 1 Declaratio authentica luris controversi generali modo facta pro com­ munitate, est actus potestatis legiferae; hinc iuris controversi declaratio seu diremptio per ludicem facta, nonnisi pro casu particulari quem respicit, nor­ mam constituit. ’ Cfr. can. 1552. 4 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 50 PRINCIPIA GENERALIA tini si actus a iudice, potius nuam a partibus, positi respi­ ciuntur, nomine processus nuncupantur. Indicium autem de­ linitur : « Controversiae in re de qua societas ius habet eognoscendi, coram competenti tribunali, legitima disceptatio el definitio ».1 26. Fundamentum et necessitas. - Omnis ratio huius po­ testatis est in necessitate boni communis completi assequen­ di ; ad id enim non sufficit legibus proponere media necessa­ ria et utilia, verum requiritur ut leges ipsae rite applicen­ tur. Officium igitur potestatis publicae est non solum iura condere, sed et iura tueri singulorum interpretando leges easque applicando inter cives hinc inde de earum vi et in­ tentione contendentes, itemque, violentias, fraudes, crimi­ na, maleficia malorum hominum inquirere, detegere et de­ clarare ut effectus habeatur applicationis legitimarum san­ ctionum. Necessitas igitur potestatis iudicialis pro declaratione iu­ ris controversi et pro applicatione poenarum in casu viola­ tae legis, resultat ex necessitate interventus personne publi­ cae in frequentioribus casibus qui occurrunt, ad quos per­ tingere nequit legislator 2 et quorum definitio, praesertim ubi agitur de iuris laesi restauratione, nequit committi ar­ bitrio privatorum. ' Can. 1552. Notio haec generica convenit tum iudicio ecclesiastico tum civili et verba «in re de qua soeietas ius habet cogno­ scendi » Innuunt limitibus huius potestatis in una societate respectu al­ terius, dum verba « coram competenti tribunali » eundem conceptum ponunt respectu personarum quae, in ambitu unius eiusdemque societatis, iudldalem potestatem exercent, simulque indicant personam publicam requiri ad iudicia instauranda. Cfr. Roberti, De processibus. Editio altera, Romae, 1941, vol. I, p. 72. * Hinc Iulianus: «Neque leges neque senatus consulta Ita scribi pos­ sunt, ut omnes casus qui quandoque inciderint comprehendantur, sed sufficit ea quae plerumque accidunt contineri ». Fr. 10, D. I, 3. DE POTESTATE IUDICIALI 51 Sicut enim auctoritatis socialis est condere leges, ita ad eamdem pertinet de vero sensu legum indicium dare auctoritativum ; namque inutile foret potestatis legiferae exercilium si privatis, independenter a sociali auctoritate, arbi­ trium concederetur leges ad sensum suum detorquendi; iteinque, sanctionum poenalium applicatio, si a privatis, potius quam a publico magistratu, fieret, locum daret non iam re­ parationi iuris laesi aut ordinis socialis restaurationi, sed effrenatae licentiae passionum, vindictis et iniustitiis. Unde in regulis iuris legimus: «Non est singulis conceden­ dum quod per magistratum publice potest fieri, ne occasio sit maioris tumultus faciendi».1 Ex dictis patet cur reprobanda sit praxis, ultimis decen­ niis introducta, constituendi sic dicta tribunalia popularia in periodis in quibus civilia discidia et odia explodunt, quae quidem tribunalia bine inde ab adversis partibus constituta, sine vero titulo iuridico legitimae auctoritatis, capitis dam­ nant innocentes et insontes. Horum tribunalium victimae praecipuae sunt fideles catholici in pluribus locis ubi communismus periodum invasionis vel revolutionis instaurat. , * 1 De reg. iur. D. XVII, 176. — Media aetate mos obtinuit privatis bellis vindicare propria iura, immo duella et ordalia in ordinem ludiciarium sunt, introducta. Postea vero /aida,e et privatae vindictae tam frequentes fuerunt ut publica tranquillitas saepe in discrimen non leve adducta fuerit. (Patetia, r,e Ordalie. Studio dl storia dei diritto comparato, Torino, 1890; Vadandam, L’Eglixe et lex Ordalies. Etude de critique et d’histoire relig., Paris, 1905). De influxu benefico Ecclesiae praesertim per treguam Dei, v. C. F. Kvster, De tregua et pace Dei. Rechtsgeschlchtliche Studle. Coloniae, 1902; et in Corpore Iuris, cfr. c. I. X, De tregua et pace, I, 34. — Nec contradicit principium quod liceat vim vi repellere; hoc valet enim pro legitima defen­ sione in actu aggressionis, seu cum ius aliquod absolutum personae, vel status facti, ante controversiae legitimam definitionem, in imminenti di­ scrimine violationis est, non autem cum iam laesum est ius, aut status facti iam violatus. 52 PRINCIPIA GENERALIA 27. Transactio et Arbitratus. - Diximus ius et officium esse potestatis publicae dumtaxat, ius dicere ad controversiarum so­ lutionem et ad ordinis vel iuris laesi restaurationem. Sed, quod attinet ad ius controversum iurisdictione contentiosa dirimen­ dum, non prohibet lex, omnino et absolute, quominus privato­ rum quoque studio solvantur eorundem quaestiones, nempe nisi talis sint ponderis vel talis naturae, ut maxime illud intersit communitatis quoque. Equidem possunt subditi, imo maxime pro bono pacis id consulitur, 1 quaestiones suas amice componere, iura ad invi­ cem conciliando transactione. Sed possunt insuper partes convenire de remittenda contro­ versiae solutione arbitrio unius viri prudentis, vel plurium, qui pro bono et aequo, vel etiam ad normam iuris, litem componant, idest arbitratu.2 Ut patet, in pluribus differt indicium quod dant arbitri, a vero et proprio iudicio quod a publico magistratu emittitur. 1° Primo quidem arbitratus causam habet a libera litigan­ tium voluntate, supposita nempe partium conventione ; e contra iudex vel ab uno tantum e contendentibus provocatur, vel ex officio independenter a subditorum voluntate; 2° arbitri vel arbitratus munus a partibus limita­ tum possunt suscipere, dum iudex non subiicitur condicionibus appositis a partibus, sed tantum regulis iuris oboedit ; 3° exercitium muneris arbitralis est sine potestate co­ gendi, ita ut quaestionis solutio ab arbitris data executionem habeat tantum a bona fide partium, qua deficiente, arbitratus 1 Idque praesertim In Ecclesia; eft. I Cor., VI. Vld. etiam S. August., Confess,, lib. V, c. 37 ; eiusdem, De oper. monach., c. 3 (M. L., 40, 551), Benedict. XIV, De Synod. Dioeces., lib. IV, c. 2. In Codice iuris canonici autem praescribitur iudlci, apud quem proponitur controversia iudlcil for­ ma dirimenda, ut exhortationes adhibeat, tum ante indicium, tum quocum­ que tempore id opportunum et efficax ducat, ad suadendum ut lites transa­ ctione componantur (can. 1925). ’ Can. 1929 ex quo patet distinctionem inter arbitros (qui ad normam iuris negotium pertractant) et arbitratores (qui de bono et aequo rem solvunt). Apud Romanos quoque arbitratus iure publico agnoscebatur : « Ne­ minem voluerunt maiores nostri non modo de existimatione cuiusquam sed ne pecuniaria quidem de re minima, iudlcem esse nisi qui Inter adversarios convenisset». Cio., Pro Clemen., 43. DE POTESTATE JUDICIALI 53 practice inefficax evadit; dirempta vero quaestione a iudice, vel sanctione poenali ab eodem pronuntiata, sequitur ex parte po­ testatis executivae necessaria et coactiva applicatio sententiae. Hinc patet institutum arbitratus, quamvis sit consulendum, non esse in perfecta societate sufficiens, quia posset quis, pro sua libidine et pactorum spretu, arbitrorum sententiam coactivae potestatis munimine destitutam, pro nihilo habere. Igitur redit necessitas publicae potestatis iudicialis; eo vel magis quod multa sint, ut iam innuimus, quorum cognitionem publicae po­ testati reservari maxime intersit, propter bonum commune, in­ terdicta quavis privata, etiam per arbitros, causae definitione. 1 28. Subiectum in quo residet. - Diximus iam requiri per­ sonam publicam ad exercendam potestatem iudicialem; por­ ro breviter videndum est quaenam haec persona sit vel quo­ modo determinetur. Primo quidem residet haec potestas in supremo regimi­ nis organo vel subiecto: immo ab ipso, propter necessitatem unicae et organicae directionis socialis, dicendum est deri­ vare saltem mandatum seu assignationem subditorum ad hanc iurisdictionem exercendam : 2 in alias personas vel organa quod attinet vero ad inferiores indices determinatur ad nor­ mam iuris publici societatis quomodo constituantur ; in qua­ libet autem bene ordinata societate numquam designatio subiecti seu personae, quae iudicialem potestatem exerceat, populo erit commissa. Ad Ecclesiam quod spectat, iudices, praeter illos qui ipso iure tales sunt, 3 constituuntur vel a Romano Pontifice vel ab episcopis ; nullam vero partem hac in re populus gerit. 1 Igitur arbitrorum sententia dirimi non permittuntur v. g. causae criminales, causae matrimoniales, quando agitur de valore vel nullltate ma­ trimonii, causae exemptionis, causae bénéficiâtes etc. V. can. 1927. ’ Id vero tum in Ecclesia, tum in societate civili. Hoc sensu interpre­ tandae sunt dispositiones statutarlae quae in societate civili edicunt su­ premo gubernanti competere et ab eo emanare omnem iurisdictionem. ’ Cfr. cc. 335, § 1; 1569, § 1; 1572, § 1; 1579. 54 PRINCIPIA GENERALIA In societate civili vero, per se possent subditi eos desi­ gnare quibus ius dicere competat, quemadmodum plerumque de­ signatur a populo, diiecte vel indirecte, is a quo summum im­ perium sit gerendum vel eliguntur illi a quibus leges sint feren­ dae. Sed popularis iudicum electio maximis scatet incommodis, quae praesertim veniunt ex defectu sufficientis discre­ tionis in multitudine, cuius captum excedunt eximiae et spe ciales (tecniche) qualitates necessariae in indice; insuper elec­ tiones factionum studiis plerumque fiunt, hinc frequens suspicio aut saltem praesumptio suspicionis in indice electo ab una fac­ tione. 1 Practice igitur qui supremum regimen habet eiusque administri indices constituunt, iuxta normas praefinitas ad tu­ tandam horum autonomiam. 29. Equidem debet is qui ius inter partes dicit, libere et secundum iustitiam iurisdictione uti, absque influxu cuius­ vis potestatis, vel metu factionum. Doctrina autem autonomiae potestatis iudicialis, non ita urgenda est ut, ad eam tutandam, requiratur omnino ple­ na divisio potestatum. Praesertim non videtur cur is qui leges fert non possit esse etiam index, cum potius maxime cohaereat functio legislativa cum functione interpretati va et applicati va legis ad casus particulares. 2 Maior quidem extat difficultas quod attinet ad cu mu la­ tionem potestatis iudicialis et executivae in eo­ dem subiecto; siquidem frequentior potest esse suspicio ne gubernator potestate judiciali sibi concredita vel influxu 1 Praesertim si confirmatio In munere pendet a plebis suffragiis. 1 Hinc non est vertendum certe in defectum constitutionis Ecclesiae si non solum Romano Pontifici sed etiam episcopis potestas legifera et ludicialis competat (can. 335, § 1). Ceterum videmus etiam in societate civili conferri organis potestatis legiferae, iurisdictionein quoque circa causas quasdam determinatas. Cfr. v. gr. art. 86-S8 Const. Gallicae, anni 1946, in qua maior pars iudicum, qui eliguntur pro supremo Coetu lustltiae, con­ stituitur ex membris Coetus legislative DE POTESTATE lUDICIALI 55 suo in indices sibi subditos abutatur ; propter hoc videmus in societate civili maxime urgeri hanc independentiam iudi­ cum a civitatis rectoribus, itemque, in Ecclesia, constitui officiales, aliosque iudices qui episcopo adsint in admini­ stranda iustitia. 1 30. Exercitium. - Quoniam potestatis iudicialis est ius controversum dirimere et ius violatum reparare, patet eius­ dem potestatis exercitium ad hoc tendere, et hoc procurare debere, ut veritatis et iuris victoria habeatur ; sed ut iuris victoria socialiter habeatur oportet etiam innote­ scat evideritia aut malitia legitimam non impediat iuris controversi tuitionem. At idem ius non expostulat officium cognitionum iudicialium distribuendum esse iudicibus gradu hierarchico di­ versis, quorum superior inferioris sententiam iterum examinet, ut hanc con­ firmet, rescindat aut corrigat ». Lega, De iudiciis ecclesiasticis, Romae, 1905, vol. I, n. 650, p. 535. 58 PRINCIPIA GENERALIA inis negotiis appellationi locus non relinquatur. ' Ubi vero gra­ vaminis ratio nullimode appareat, appellationis recipiendae of­ ficium cessat : hinc frivolis appellationibus, quae dicuntur, seu iis quae proponuntur contra decisionem a indice evidenter emis­ sam secundum dispositionem iuris claram et manifestam, non est deferendum. 32. Aliae cautiones. - 1. Sed ad rectum exercitium po­ testatis iudicialis pertinet etiam ut non solum indicia ita instituantur ut facile pateat veritas, sed etiain cum possibili minimo incommodo eius cui ius est. Siquidem et hoc iniquum est, ius non posse absque difficultate locum suum tenere. Hic maxime spectant normae quibus curatur ut forma indicii sit brevis, seu expedita, et facile omnibus iudicialis via pa­ teat. Quod enim causae diutius pertractantur, id saltem uni parti detrimento est, quandoque autem gravibus scatet in­ commodis etiam contra ipsum bonum publicum. Praesertim pauperes nimio fastidio ex diuturna causae tractatione affi­ ciuntur ; et sic iisdem plerumque aditus praecluditur viam iudicialem experiendi, et quod suum esse putent, efficaciter repetere non possunt. 2. Ceterum, ut possibilis reddatur pauperibus quoque ac­ cessus ad tribunalia, suppeditari ipsis debent, ubi necesse habent, media opportuna ut in iudicio stare possint ; qua in re primum locum obtinet patrocinium gratuitum, quod sane cito introductum fuit in Ecclesia, cui maximae laudi est semper cordi habuisse pauperum defensionem. 3. Ultimum, demum, quod notari debet circa exercitium 1 Ita v. gr. Iu can. 4C4, De ludiciis pro Eccl. Or., statuitur: « Non est locus appellationi... 10. A sententia iudicis unici in causis patrimonialibus de rebus quam pretium non excedit summam biscentum francorum aureorum ». Ρπ XII Motu proprio Sollicitudinem Nostram, 6 fan. 1950 (.4. A. S., v. XVII. p. 88). DE POTESTATE JUDICIALI 59 potestatis iudicialis, pertinet ad necessitatem dandi executionem sententiae, quod est munus potestatis executivae. Ut enim indicum munus efficax sit et civium fiduciam mereatur, prompte et integre, ad normam iuris sententiae execution! mandandae sunt, secus potestas iudicialis vim mere direclivam haberet, quae vix sufficeret ad finem obtinendum. 33. Limites. - 1. Prima quaestio quae occurrit, est de limitibus potestatis iudicialis sub respectu competentiae so­ cialis. Sed haec facile solvitur ad normam principiorum ge­ neralium : indicat enim societas de omnibus circa quae po­ test legiferare, de omnibus iuribus videlicet quae tum ad communitatem spectant tum etiam ad singulos, quaeque, vel natura sua vel destinatione, illius sunt ordinis in quo est so­ cietas. Nisi tamen accedat ratio ordinis superioris, propter quam a competentia societatis eximitur id quod, ob perso­ narum 1 vel rerum adiuncta, colligatur cum fine praestantioris societatis (nn. 15 ss.). 2. Sed, in ambitu competentiae socialis, potest ulterius quaeri quid valeat iudicialis potestas decernere ac statuere, seu quasnam functiones complectatur eiusdem potestatis exer­ citium. a) Et primo quidem notandum quod, etsi iudicis sit le­ ges interpretari et applicare ad casus particulares, eiusdem tamen non est nova iura condere;2 edicere enim dumtaxat debet quod est conforme iuri constituto et aequitati, et qui­ dem nonnisi quando eiusdem interventus provocatur sive ex 1 Exemplum est in exemptione clericorum a foro saeculari, tum pro causis criminalibus tum etiam pro civilibus, etiam ubi agatur de delicto vel de re quae, natura sua. civilia sunt, seu ad forum saeculare spectant. Cfr. can. 120. 2 Heic spectat quaestio de munere iudleum quoad conformitatem legis eum Constitutione et circa exlstentiam formalem legis. Cfr. Güenbchea, op. clt., vol. II, pp. 260, 293. 60 PRINCIPIA GENERALIA facto violationis iuris, sive ex petitione, ut ius controver­ sum, inter partes hinc inde litigantes, dirimat. &) Ut legis applicatio ad factum particulare rite et ef­ ficaciter a iudice fieri possit, iurisdictioni inesse debet ius adhibendi modicam coercitionem in reluctantes. Quamvis enim hodie indicum potestas seu iurisdictio in sola notione consistat, aliquod tamen imperium ipsa necessario secumfert; hinc tum ius canonicum tum ius commune receperunt principium iuris romani notissimum : « cui iurisdictio data est, ea quoque concessa esse videntur sine quibus iurisdictio expli­ cari non potest » ; 1 ita in iure canonico iudex reum qui citatoriam schedam recuset, citatum habet, ipsumque, contumacem, potest poenis cogere ad tribunal ; item, omnes in aula tribuna­ lis adsistentes ad reverentiam et oboedientiam adducere, advo­ catos et procuratores censuris et poenis ad officium reducere eosque iure alias causas in tribunali ecclesiastico tractandi pri­ vare; potest testes ad iusiurandum emittendum etiam poenis adigere, etc. 2 ediiuenti, irrationabilis est quousque non inter­ cedat causa, seu ratio necessitatis; nam sicut dantur pro privatis causae excusantes seu eximentes a lege ecclesiastica, ita etiam ratione boni com­ munis civitatis. Sic. in exemplo allato, possunt necessitate belli, talia im­ pedimenta iustificari. 2 ünde Plus XI, haec de Germaniae politica scholari sub nationalsocialismo : « II credente ha un diritto inalienabile di professare la sua fede, e di RELATIONES SOCIETATUM PERFECTARUM IN STATU CONCORDIAE 81 Pariter inter duas societates materialiter tantum distinctas, ut sunt duo Status, bonum progressus civilis simul foveri potest, quin timeatur ne bonum unius Nationis aliquid detrimenti pa­ tiatur ex ordinata activitate alterius societatis pro bono suorum subditorum. Iniuria igitur quaedam Natio ageret, si interveniret in negotiis internis aliarum Nationum, putans necessarium pro bono suorum subditorum deprimere opes, pacem, progressum apud exteros, ne videlicet aliae nationes floreant vigeantque. 1*6 /i) Ad secundam partem principii quod attinet, praeno­ tandum est non agi ibi de relationibus vere iuridicis: sermo enim est de officio positivo charitatis. Enunciatur autem ad respuendum errorem eorum qui autumant inter societates non dari nisi relationes quae iustitiae titulo nitantur, ac de cetero principium proclamant « non interventus ». 1. Siquidem charitas omnes ligat, sive personas phy­ pratiearla in quella forma cbe ad essa convlene. Quelle leggi che sopprimono <> rendono difficile la professione e la pratica di questa fede. sono in contra­ ste eoi diritto naturale. «1 genitori coscienziosi e consapevoll della loro missione oducatlva, hanno, prima di altro, il diritto essenziale all’educazione del figli, donati loro da Dio, seconde lo spirlto della vera fede, e in awordo con i suoi principii e le sue prescrlzioni. Leggi o altre dlsixisizioni le quali non tengono conto nella questione scolastlca della volontù del genitori o la rendono inefficace con le minacce o con la violenza sono in contraddizione col diritto naturale e. nella loro intima essenza, Immoral!. «La Chlesa, la cui missione è di custodire e interpretare il diritto na­ turale, non puô far altro che dichiarare essere effetto di violenza, e quindi, prive di ogni valore giuridico, le iscrizionl scolastlche avvenute, in un re­ tente passato, in un'atmosfera di notoria mancanza di liberté ». Litt. Enc. Mit brennender Sorge, 14 martii 1937 (verslo ital. in J,. A. S., vol. XXIX, p. 182). 1 Non licet igitur alicui societati rem facere aut exigere, pro subditis suis, ex qua descendat damnum alienae societatis quacum status belli non viget. « Dal che apparlsce quanto rettamente venga dal Grozio vituperata la dottrina... che permette il muover guerra ad un popolo soltanto perchë prospera e cresce ». Taparelli, Saggio di diritto naturale, n. 1252. nie autem egoismiis statalls seu politicus, iam proclamatus a Bismarck etiam ut ratio belli et ad nostra quoque tempora productus et ingravescens atque ab aliis viris politicis ut norma agendi assumptus, omnino repro­ bandus est. 6 — Octaviani. Compendium iuris publici ecclesiastici. 82 PRINCIPIA GENERALIA sicas sive morales, tum pares tum impares. Unde posito quod uni sit necessitas, alteri vero auxilii praestandi facul­ tas, exurgit officium charitatis, indigenti succurrendi. Quod sane frequentius afficit potentiores cum debiliores potius in necessitate inveniri contingat quam in condicione aliis sub­ veniendi. 2. Officium autem istud, ut patet, eo vel magis interce­ dere constat inter societates formaliter tantum distinctas, quod in iis, membrorum ratione, quaedam colligatio ita intercedat neeesse est, ut indigentia et damnum unius so­ cietatis alteram quoque tangat, cum afficiat eadem ipsa mem­ bra alterius societatis. 3. Quod si agatur de societatibus materialiter distinctis, hae quidem sunt extraneae ad invicem ratione membrorum, imo etiam attento fine speciali, seu bono individual!, verum numquam sunt extraneae ratione humanitatis. 49. Principium II. - In statu concordiae, inter duas so­ cietates formaliter distinctas A) inferior tenetur posi­ tive inservire superiori; B) haec vero tenetur auxilium fer­ re inferiori solummodo in quantum id necessarium sit ad consulendum proprio fini. Praenot. 1. Considerantur in casu societates impa­ res, ideoque solummodo societates formaliter tantum distin­ ctae (v. p. 76) ; societates namque materialiter tantum di­ stinctae pares sunt, ideoque de ipsis hoc principium enunciari nequit, quod supponit societatum imparitatem. 2. Positive inservire significat nedum societati superiori impedimento non esse, sed insuper ea ipsi praestare quae necessaria sunt ad eiusdem finem, et in ceteris rebus eam adiuvare. .4) Societatem inferiorem inservire debere superiori, pro­ batur tum ratione finis, tum ratione membrorum. RELATIONES SOCIETATUM PERFECTARUM IN STATU CONCORDIAE 83 1. Omnes fines ita sunt inter se colligati, ut inferior or­ dinetur, saltem indirecte, ad superiorem, et per hunc ad su­ premum. Itaque, qui habet obligationem ad finem inferiorem, ha­ bet obligationem in finem ordinatum ad alium finem supe­ riorem: ideoque media collata ad consecutionem finis infe­ rioris debent, tandem aliquando, sive directe sive indirecte, inservire ad consecutionem finis superioris. Et integra so­ cietas, quae non est nisi medium propter finem, inser­ vire debet etiam ad finem superiorem : si quid igitur pro hoc fine necessarium est, quod habetur in societate infe­ riori, ista, ut rectam servet ordinationem sui finis, debet illud conferre in bonum societatis superioris. 2. Praeterea, in duabus societatibus formaliter tantum distinctis, membra sunt eadem : ideoque ipsi homines qui (enentur obligatione conferendi media necessaria ad finem societatis inferioris, iidem tenentur conferre media etiam ad finem societatis superioris. Itaque haec societas, pro suo bono, id potest exigere quod praesto est in societate infe­ riori, seu quod sibi debent subditi sui et ab ipsis posside­ tur quatenus sunt collecti in inferiori organizatione. B) Societas superior tenetur etiam officio charitatis sicut supra dictum est (p. 82) ad adiuvanduni inferiorem in necessitate positum, quotiescumque id praestare valet; ve­ rum datur etiam casus in quo exurgit vera obligatio iuridica, ut enunciatur in hac II parte. Officium iuridicum iuvandi inferiorem societatem datur cum huius necessitas tangit ipsum bonum societatis supe­ rioris. Ratio autem obligationis quae tunc exurgit, evidens est : namque societas superior prospicere debet suo fini ; et in hoc casu, cum medium proportionatum sit in auxilio prae­ stando societati inferiori, hoc auxilium fit obligatorium sicut omnia alia inedia necessaria proprio fini. 84 PRINCIPIA GENERALIA Ut patet, si hoc officium ligat societatem superiorem erga in feriorem, a fortiori obligare potest societates pares. Sic Taparelli examinat casum interventus necessarii unius Nationis in alte ram, perturbatam a falsis principiis, et turbarum commotioni­ bus nimis agitatam, ubi probabile est periculum propagationis perturbationis in proprio territorio. Ecclesia, vero, in multis saepe adiuvare societates civiles pro ipsarum bono temporali sollicita fuit, cum merito timendum esset ne animorum perturbationes propter civilia negotia, in dam­ num spirituale quoque fidelium cederent. Articulus 111 Relationes societatum perfectarum in statu conflictus 50. Principium 1. - In conflictu inter societates forma­ liter distinctas: A) superior, seu quae finem ditioris ordinis habet, praevalere debet; B) eidemque competit indicium fer­ re de ipsius conflictus terminis et solutione. Prae not. 1. Agitur de conflictu iuridico, sensu supra explicato (n. 47). 2. Societatum formaliter distinctarum necessario una de­ bet. maior esse et altera inferior (n. 46). A) Prima pars probatur ex fine. In iis in quibus vi­ get conflictus inter duas societates formaliter distinctas, ha­ bentur duo genera obligationum, in eodem subiecto inhae­ rentium, quarum solutio simul componi nequit, cum potius solutio unius alterius solutionem impediat, et viceversa. Praevalere igitur debet potior obligatio. Potior autem obli­ gatio in casu est obligatio superioris societatis, quae ad finem praestantiorem dirigitur seu ad bonum altioris ordinis. 1 1 Soli eri, Instit. iuris eccl.. 1. Romae, 1921, n. 154, p. 125; cfr. etiam Cavaonis, Institutiones, Romae, 1906, vol. I, n. 180, p. 101, qui merito notat bonum minus, impediens bonum maius esse relative malum : ideo enim ius est prosequendi bona minora quia ducunt ad maiora vel ad ea disponunt; hinc tale ius cessat cessante conciliatione cum maiori bono. RELATIONES SOCIETATUM PERFECTARUM IN STATU CONFLICTUS 85 Quidam proposuerunt aliam regulam, videlicet in conflictu duarum societatum iisdem membris coalescentium, eam vincere debere quae rationem necessitatis pro se habeat, eam vinei quae ratione tantum utilitatis fulcitur: « Cedant utilia necessariis ». Porro si res est de mera utilitate coram alterius necessitate absoluta, ut reapse intelligendum est proverbium allatum, tunc non agitur de regula ad solvendum conflictum necessarium, de <|uo nunc est sermo: in casu enim potius applicatur regula quae enunciat officium negativum iustitiae, quo invicem ligantur so­ cietates, ut una alteram non impediat absque vera necessitate. Si vero utile accipitur pro eo quod ita proportionem habeat ad finem, ut relative necessarium sit, scilicet ad integrandum bonum assequendum, tunc non cedit necessariis alterius ordinis, quamvis magis necessariis, nisi agatur de bono ordinis superioris. Sed, practice, notandum est quod casus conflictus necessarii inter veram utilitatem societatis unius et absolutam neces­ sitatem alterius mere ficticius erit. Societates enim sunt, ratione membrorum, taliter inter se colligatae ut ex conflictu intestino, qui solvi deberet cum exi tio societatis inferioris, certe non utilitas, sed damnum etiam superioris societatis sequeretur. Igitur, praesertim hac in re, habenda sunt prae oculis quae praenotavimus de natura conflictus qui ex rei necessi­ tate, praescindendo a malitia hominum, exurgere potest, inter so­ cietates formaliter distinctas (n. 47). Et sic patet quid respon­ dendum sit contra Schenkl, qui ad praxim Ecclesiae appellat, quae, in mere utilibus, cedit societati civili si eidem necessaria sint; et asserit id tam aequum esse ut potius contrarium sit ab­ surdum : secus enim dicendum esset Ecclesiam ius habere de­ struendi societatem civilem. 'Palem praxim Ecclesia tenet prae­ cise ratione sui boni, ad quod maxime confert etiam pax, tran­ quillitas et felicitas fidelium in bene ordinata societate civili. 1 In omnibus tamen Ecclesia prae oculis habere debet quod prae cipuum et omnino praevalens bonum hominum est salus anima’ Rotrodus, Archiep. Remensis, ad Alexandrum 111: «Quasi quibusdam sibi Invicem complexibus dignitas ecclesiastica et dignitas regia occurrunt, cum nec regia salutem sine Ecclesia, nec Ecclesia tranquillitatem sine po­ testate regia consequetnr » (M. L., 200, coi. 1400). 86 PRINCIPIA GENERALIA rum ; quid enim prodest homini si mundum universum lucretur, animae vero suae detrimentum patiaturf 1 In conflictu igitur inter bonum temporale et bonum spiri­ tuale, regula generalis est istud praevalere debere, illud vero cedere : practice non ita res devenient ut Status ruina unquam sequatur (cfr. n. 47, 2°). B) In altera parte principii edicitur iudicium auctoritativnm circa conflictum competere societati superiori. Quaestio ad hoc reducitur : dubium posset exurgere, vel disceptatio, circa veram mediorum necessitatem propter finem, quae ne­ cessitas forte denegatur a societate inferiori, relata ad obli­ gationes inductas a societate superiori. lamvero argumentum allatum in prima parte, in tantum valet in quantum adest reapse necessitas vel utilitas mediorum propter finem. Igitur iudicium ferre de hac necessitate ipsi societati su­ periori competit: primo quidem quia ius disponendi de me­ diis ad finem includit ius etiam indicandi de ipsorum ido­ neitate et necessitate; dein vero quia inferior de rebus ad superiorem societatem spectantibus indicare non valet. 1. Neque dicatur societatem superiorem, per hoc, indicare etiam de rebus ad inferiorem societatem spectantibus: directe enim iudicium societatis superioris fertur circa res in proprium finem ordinatas, et solummodo indirecte, per accidens, ad ne­ cessitatem vel utilitatem mediorum societatis inferioris refer­ tur. et quidem sub ratione proprii finis. 2. Posset autem obiici societatem superiorem in hoc iudicio errare posse. Supponitur quidem agi de auctoritate fallibili ; quod si haec evidenter erraret, in gravamen inferioris, haec non teneretur stare iudicio illius, quia praeciperet quae ad finem socialem non sunt necessaria (p. 38). In praxi tamen expedit ut societas superior inferiorem societatem audiat. ‘ Μλττη.. XVI, 26; cfr. quae exponuntur sub nn. 206 ss., de relationibus inter Ecclesiam et Statum. RELATIONES SOCIETATUM PERFECTARUM IN STATU CONFLICTUS 87 51. Principium II. - In conflictu inter duas societates materialiter tantum distinctas, neutra est alteri immolanda, sed ex aequo communis utilitas est procuranda. Agitur de societate quae est una specifice et multiplex numerice. Plures namque dantur Status qui membris distin­ guuntur, finem autem eiusdem speciei, seu bonum comple­ tum felicitatis temporalis, omnes pariter prosequuntur. Ratio autem principii enunciati est quia hae societates, pares cum sint, iisdem pollent iuribus, seu neutra iuridice praevalet alteri, ideoque nec una alteri cedere aliquid tenetur de iuribus suis. Ideo utriusque ius, in quantum fieri potest, concilian­ dum est, v. g. bona dividendo, si divisibilia, vel compensando. Imo, quamvis ex una parte sit tantum ius putativum, et ex altera ius obiectivum, aut saltem ex una parte sit maius bonum, vel maius ius in conflictu, controversiae solutio, pri­ mum omnium, procuranda est mediis pacificis. Primum igitur contendi debet ut probetur existentia iu­ ris quod vindicatur; secundo procuranda est litis composi­ tio communi concordia; tertio, antequam bellum indicetur, inedia coactiva minoris momenti sunt adhibenda ubi spe­ rare licet eadem efficacia fore. Et haec quidem media ad solvendos conflictus omnino adhiberi debent, ubicumque indicari potest ea ita efficacia existere ut, per ea, absque belli ruinis res componi possit. Dantur etiam viae mediationis, arbitratus, et iudicii ad tri­ bunal internationale: sed haec media, cum agatur de socie­ tatibus independentibus et perfectis, sunt quidem ratione Immanitatis maxime commendanda, non autem iuridica obli­ gatio est eadem adhibendi ; 1 vi enim suae independentiae 1 Cavagnis, Institutiones, n. 18S, p. 104; nisi tamen intercesserit obligatio praevie suscepta. Nostra aetate plures nationes si>onte inter se pactis convenerunt de 88 PRINCIPIA GENERALIA et perfectionis, societates ipsae supponuntur habere ius suf­ ficiens ad sibi consulendum, ideoque et ad ius suum prose­ quendum. Quod autem attinet ad ultimum remedium, seu ad recur­ sum ad arma, per bellum, quod remedium hucusque tam frequenter et tam exitialiter adhibitum est, haec sunt ha­ benda : Bellum omnino interdicendum. - Verum, licet haec omnia ad modum speculativae seu omnino theoreticae disserta­ tionis admitti possint, praesertim si animadvertatur eadem principia respicere proelia quae vere proelia erant inter vo­ luntarios milites pugnantes 1 et non iam temporum nostrodum inqentia et belluina excidia cum totali ruina nationum proeliantium, dicenda sunt hodie, practice, non esse abs­ que iniuria tum civium tum humanitatis totius amplius ad vitam nationum hodiernarum applicabilia. Aliis verbis, hodie, nisi agatur de bello defensivo (et qui­ dem sub determinatis condicionibus), quo Status arcere niti­ tur actualem iniustam aggressionem bellicam alterius, non datur amplius iustum bellum quod Statui aqqredi liceat ad repetendum· ius suum. Non quod theorias summorum doctorum iuris internationalis Christiani respuamus aut reiiciamus : nam illi loque­ bantur de re (bello) quae est valde diversa a re (bello) no­ strae aetatis; et quidem non in quantum agatur de diffe­ rentiis tantummodo secundum numerum et quantitatem, sed de vera differentia in substantia rei circa quam princi­ pia inridica adstruuntur. adhibendis pacificis mediis ad solvendas controversias, quae pacta inscripta fuere apud Societatem Nationum. ' Equidem hodie maxima fit. iniuria civibus qui adstringuntur servitio militari per coactivam conscriptionem, dum prius stipendia merebantur qui tantummodo voluntarie ad arma sumenda accedebant. RELATIONES SOCIETATUM PERFECTARUM IN STATU CONFLICTUS 89 lain Patres Concilii Vaticani, de salute Christianarum ple­ bium anxii « potius horribilibus caedibus » quain proeliis iam tunc oppressarum, itemque maxime solliciti quod, causa bello­ rum, tot quoque animae essent pereuntes ob mala moralia quae praelia comitantur et subsequuuntur, a Summo Pontifice Pio IX petierunt ut necessaria statuerentur quae ad bella vitanda et ad eadem saltem humaniter gerenda, homines inducerent.1 Ast, insuper : a) ob hodierna adiuncta faciliorum communicationum et stu­ dium participandi bona, totius orbis, frequentiores sunt nunc causae litigandi ; b) caedes de quibus agebant Patres, non afficiunt solos mi­ lites, seu exercitus bellatores, sed et populum integrum;2 c) destructiones patrimonii nationis tales causantur incur­ sionibus aëreis et novissimis horribilibus armis, quae per longum annorum spatium, miseros faciunt populos victos et victores; d) arma quae habentur, talia odia ob illatas innocentibus quoque iniurias excitant quae repressalias semper saeviores pro­ vocent, ita ut bella gerantur spretis omnibus iuris gentium legi­ bus et cum atrociori belluina feritate; quam magnum autem sit et irreparabile damnum moribus et lenitati populorum quod exurgit ex schola odii et cladium quae vocatur « bellum » patet etiam ex criminibus quibus scatet tempus bello .subsequent : ' lain enim lune — eum nondum patrata essent ingentia scelestia bellica saec. xx, — ita describebant rationes et effectus conscriptionis obligatoriae, et praeliorum : « Intoleranda prorsus facta est praesens mundi conditio propter exercitus adeo ingentes, perpetuos ac sorte conscriptos. Sumptibus gravati gemunt populi. Impietatis spiritus, legumque in rebus internationalibus oblivio faciliorem omnino viam aperiunt bellis inchoandis illegalibus et iniustis. seu potius horrendis caedibus longe lateque grassantibus. Hinc imminuta pauperum subsidia, fractaque commercii ratio, hinc humana con­ scientia vel devia penitus et aberrans, vel indigne laesa, purimaeque tan­ dem animae pereuntes... ». Acta et Decreta Saer. Oecumenicl Concilii Vati­ cani, vol. VII, Collectio Lacensis. col. 861-86C>, Friburgi Brisgoviae, Her­ der, 1890. 2 Eo vel magis quod per conscriptionem obligatoriam generalem (lévéc en musse) et per iniunctionem civibus factam organlzandi internam defen­ sionem et resistentiam, belligerantes iam amplius nolunt distinguere in­ ter milites et cives, et omnes habent ut offensioni obnoxios tamquam indiscriminatos bellatores. 90 PRINCIPIA GENERALIA e) ob connexionem et ligamen hodiernarum relationum in­ ter gentes in orbe qui nunc quasi angustus et parvus habetur, proelia extenduntur per universum fere mundum ; f) arma secreta talia parari possunt quae, utpote non prae­ visa, evertunt et fallacem reddunt quamcumque praevisionem il­ lius regiminis quod putat bellum iustum geri posse cum spe il­ lud vincendi. Haec omnia et alia multa quae addi possent, ostendunt ho­ die in bello gerendo numquam haberi posse illas condiciones su­ pra memoratas, quae theoretice redderent iustum et licitum bel­ lum. 1 Porro, addendum est, nullam dari umquam posse talem ac tantam causam, quae tot malorum, caedium, destructionum ac moralium religiosarumque rerum eversionis causam esse valeat proportionatam. Practice ergo numquam bellum indicere licebit; imino nec bellum defensivuni suscipiendum erit, nisi auctoritas legima cui spectat illud decernere cum certitudine victoriae ha­ beat etiam secura argumenta de superioritate boni quod po­ pulo per bellum defensivum procuratur, super immensis ma­ lis quae eidem populo universoque orbi ex bello obvenient. 2 Secus regimen populorum idem valeret ac regimen uni­ versalis cladis in qua, sicut in recenti bello manifestum fuit, 1 « Storicainente la guerra non è pii) uno strumento di giustizia, e pratleamente è la più grande violazione délia carltà... Bisogna avere il coraggio di rivedere Ia nuova pratica della guerra; perché le condizioni della teologia per Ia guerra glusta non si veriflcano quasi niai ». Cordovant. II Santificatore, Roma 1939, n. 490 sq. 1 « Iniquitas partis adversae insta bella ingerit gerenda sapienti : quae iniquitas utique homini est. dolenda, quia hominum est, etsi nulla ex ea bellandi necessitas nasceretur. Haec itaque mala tam magna, tam horrenda, tam saeva, quisquis eum dolore considerat, miseria fateatur. Quisquis autem vel patitur sine animi dolore vel cogitat, multo utique miserius ideo se putat beatum, quia et humanum perdidit sensum » (S. Avgust., De civi­ tate Dei, cap. XIX). Notat autem Cohdovani, op. cit., p. 490 : « Una guerra vlnta oggl non ripara pifi 11 danno che nasce dall’averla combattuta ». RELATIONES SOCIETATUM PERFECTARUM IN STATU CONFLICTUS 91 plures sunt victimae innocentes inter ipsos cives quam inter milites. Quae autem erit in posterum via ad solvendos conflictus internationales? « Cum sint duo genera decertandi, unum per disceptationem, alterum per vim ; cumque illud proprium sit hominis, hoc belluarum » 1 ad primum semper confugien­ dum est, seu paci semper est consulendum. Ad hoc. obtinen­ dum potius quam amarum est animorum paranda vis ad tuendam pacem. Arma charitatis, iustitiae et veritatis erunt : a) educatio civilis et religiosa populorum quae animum plebium (ideoque et gubernantium ab eis selectorum) ad coo­ perationem inclinet et ad mutuam inter gentes iurium et of­ ficiorum honestam agnitionem et permutationem, exclusa lucta classium, lucta stirpium et lucta imperialismi sive po­ litici sive oeconomici, quae omnia constituunt praecipuos bellorum fomites; δ) institutio organi internationalis, cuius decisionibus omnes gentes et gubernantes stare debeant ; c) spiritus fraternitatis populorum iuxta principia evangelica, ita ut quaelibet gens parata sit sacrificia obire pro bono communitatis totius humanae consortionis, quemad­ modum et individui in propria republica pro bono communi aliquid de suo semper conferre debent. 23 1 Cicero, De Officiis, I, 1, 11. qui tamen ad bellum confugi posse autu­ mabat: « confugiendum est ad posterius si uti non licet superiore. Una qui­ dem sententia paci, quae nihil habitura sit insidiarum semper est consulen­ dum » (De officiis, ibld.). 3 Omniuo, autem, curandum est ut praesertim causae bellorum prae­ viae removeantur, ea adhibendo remedia, quae in quinque punctis synthetice collecta sunt a Pio XII in insigni Nnncio radiophonico natalicio anni 1941, grassante ultimo bello. In iis, enim. Summus Pontifex fundamenta pacifica novi ordinis internationalis mirifice conlustravit (A. A. S.. vol. XIX, pag. 16, ss.). 92 PRINCIPIA GENERALIA iit il) demum, impedire gubernia totalitarian quae primae scaturigines bellorum. Oratores populi ipsaeque plebes quae evidenter 1 aspi­ ciunt proprium gubernium parare caedem et ruinam populi bello quod aggressurum sit. illud regimen evertere i ustis modis possunt et debent. 2 1 Cfr. n. .16, p. 38, cum nota. ’ S. Th.. De repiniine principuin, l. 1, <·. 6. PARS II DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE SECTIO I DE ECCLESIAE IURIDICA PERFECTIONE TITULUS I DE ECCLESIA UT SOCIETATE Akticulus I Notio iuridica Ecclesiae 52. Ecclesia a theologis solet definiri : « coetus hominum viatorum, eiusdem fidei Christianae professione, et eorundem sacramentorum, communione adninatus, sub regimine legitimo­ rum pastorum, ac praecipue Romani Pontificis ». ’ Haec definitio continet omnia elementa quae socialem indo­ lem Ecclesiae manifestant. Equidem indicantur: Γ Homi­ num pluralitas (coetus hominum), seu elementum, quod dicitur materiale, primum societatis constitutivum ; 2° Unio­ nis vinculum quo fideles arctissime colligantur (unitas fidei, communionis et regiminis) ; 3° Media autem illa recen­ sentur (sacramentel quae praecipua sunt et, attento fine su1 S. Belxakmixuk. Controvers.. lib. Ill ; De Ecclesia, e. II. In definitione Bellarmini verbum « viatorum » non Imitetur : opportune autem solet a non­ nullis addi, ut indicetur Ecclesiae militantis finis proximus, sicut explicatur in sequenti nota. 94 PE NATUBA ET POTESTATE ECCLESIAE pernaturali, proxime adaequata; 4” Finis quoque implicite enunciatur (beatitudo aeterna in caelesti patria a fidelibus assequenda) cum eadem Ecclesia dicatur coetus hominum, via­ torum, quasi ut indicetur ratio seu scopus unionis eorun­ dem hominum. 1 Porro Ecclesiam habere formam societatis, est factum quod sub omnium oculos cadit; omnibus enim constat dari fidelium catholicorum multitudinem a quatuor ventis congregatam2 re­ gimini unius supremi pastoris aliorumque inferiorum rectorum subiectam et oboedientem, mediis tum spiritualibus tum tempo­ ralibus, ad communitatis utilitatem destinatis, praeditam, atque in finem supernaturalem visionis beatificae Dei tendentem. Verum, praeter factum est etiam ius. Dicimus namque Ec­ clesiam legitime existere tamquam societatem, et quidem socie­ tatem iuridicam, quia ita voluntate sua disposuit. Christus eius divinus Conditor; sit ergo. 53. Propositio : lure divino exsistit Ecclesia tamquam societas iuridica. Haec propositio autem probatur ostendendo lesum Chri­ stum posuisse, pro Ecclesiae institutione, omnia elementa ex quibus veri nominis societas iuridica exurgit. 1. Haec veritas impugnata est a pluribus protestantibus et a. modernistis, itemque a nonnullis liberalibus. Ex protestant! bus, initio illi denegaverunt Ecclesiae constitutionem in socie­ tatem iuridicam, qui eius visibilitatem impugnarunt ; 3 inter re1 Haec omnia elementa clarius etiam elucent in breviori definitione quae ab AA. iuris pubi. eecl. solet exhiberi; ab eisdem Ecclesia dicitur « societas a Christo Domino instituta, ut in ea et per eam exclusive homines vitam aeternam consequantur». Cavagnis, Inst. iur. pubi, eecl., Romae, 190(1, vol. I, p. 109, n. 199. 2 Didaché, XI, n. 5. ’ Haud una mens protestantium est circa naturam Ecclesiae. Initio reformationis, praedicatum est veram Ecclesiam, quae promissiones habeat, esse invisibilem, eiusque membra constitui praedestinatione (Calvinus), imo NOTIO IURIDICA ECCLESIAE 95 centiores vero distinguenda est triplex classis : 1“ eorum qui, in deismum seu rationalismum propendentes 1 Ecclesiae originem divinam negant, cum Christum dicant solummodo docuisse ho­ mines quomodo Deum ut Patrem colerent eique inservirent, addnntque homines in religiosam societatem coaluisse processu quodam mere naturali; 2a eorum qui autumant Christum societa­ tem religiosam quidem instituisse, sed eius naturam et consti­ tutionem non determinasse ; 2 3“ vero, eorum qui etiam quandani hierarchiam divinitus institutam admittunt. 3 2. Modernistae cum protestantibus rational istis consentien­ tes, omnem ideam de vera societate fundanda a Christi mente alienam fuisse praedicant, et asserunt Dominum concepisse re­ gnum quoddam vel mere internum vel mere excatologicum. Hi quidem factum existentiae Ecclesiae inesse societati, explicant figmentis alicuius processus historici evolutionistic!. ‘ 3. Quod spectat ad liberales (rigidiores), eorum mens esset admittere utique ecclesiae liberum ius exsistendi, sed non uti so­ cietatem iuridicam; eidem enim tribuunt cohortari dumtaxat, mo­ nere, regere sua sponte oblatos : itaque earn habent plane similem ceterarum communitatum, quas respublica continet; ob eamque rem, si quid illa iuris, si quid possideat facultatis ad agendum legitimae, possidere dicitur concessu, beneticioque principum civi­ tatis (Immortale Dei, § 36). — Ceterum, de libéralisme am­ pliori dissertatione erit agendum, ubi de relationibus inter Eccle­ siam et Statum. fide, spe, charitate (Luterus); Angli sub Henrico VIII solum primatum R. P. negabant, sed i>ostea errores Calvini passim apud eos obtinuerunt; tamen adhuc apud inultos (High Church) socialis Ecclesiae forma servatur. ' Inter eos Harnack, Dogmengeschichte, t. I, lib. I, c. 3; Schmiedki., in Eneycl. bibliea (Cheyne) art. Ministry; A. Sabatier, Les religions d’auto­ rité et la religion de l’Esprit. aVid. E. D. Morris, Eoolesiology, p. 29, 30; cfr. Schaef, Creeds, vol. 3, p. 512, ubi refert XXXV ex 39 articulis Confessionis Anglicanae, unde desu­ mitur nonnullos protestantes ita in Caesarismum incidisse ut auctoritatem ecclesiasticam civili auctoritati esse adnexam putaverint. * Inter hos Puscy stae seu Rituali st ae ; cfr. Puseï, The rule of faith; Mandel Creighton, The position of the Church of England. 4 Programma dei Modernisa, Roma, 1908; cfr. etiam I.oisy. L'Evangile et l’Eglise, c. III. Cfr. Enc. Pascendi, Pii X, 1907. 9« I)H NATURA HT l’OTESTATW ECCLESIAE 54. Argumentum nostrum sic, breviter, proponitur: Socie­ tas iuridica est unio hominum vinculo iuris colligatorum, ad eundem finem communibus mediis consequendum (p. 17). lamvero Ecclesia est a Christo instituta tamquam coetus hominum communione fidei, mediorum et regiminis iuridice obligantis, in finem supernaturalem simul conspirantium. Igi­ tur ex Christi institutione, seu iure divino, existit Ecclesia tamquam societas iuridica. 1. Constat enim a Cristo coetum hominum initium duxisse,1 voluntate Eius usque ad consummationem saeculi duraturum, 2 in quem homines recipiuntur per baptisma seu per actum solemnem incorporationis,34quemadmodum in aliis coetibus homines incor­ porantur actu quodam externo et. significativo receptionis in ve­ ram societatem. 1 Coetum istum a se constitutum Christus saepe socialiter distinctum esse ah alio quolibet coetu, etiam religioso, significavit. IT. Item constat Christum homines ad Ecclesiae coetum vo­ casse, ut omnes in ea et per eam exclusive finem communem, ul1 Apostolorum Collegium Ipse Christus adunavit; Matth., X, 1; Mabc., ili, 13; Luc., VI, 13; quos voluit elegit (Ioan., XV, 1(1) slbique adhaerere eos voluit tamquam primum nucleum ovilis ad quod alias oves in posterum adduci oporteret (Ioan., X, 16). 1 Omni namque creaturae praedicandum est evangelium (Mattii., XXVIII, 19; Marc., XVI, 15); adstabit autem Christus Ecclesiae suae, ne luctis portarum inferi succumbat (Matth., XVI, 18), usque ad consumma­ tionem saeculi (Matth., XXVIII, 20). Circa sensum horum verborum cfr. Van Laak, Theol. fund., Ill, prop. 3. 1 lam ipse Christus primos discipulos colligens ad Ecclesiae inchoatio­ nem, primum eos baptisasse legitur (Ioan., III, 22; IV, 1); iussitque Apo­ stolos docere omnes gentes baptizantes eos ut Ecclesiae ingressura eis sic aperirent. Et prima Ecclesiae incrementa, post Pentecosten, ex numero baptizatorum recensentur (... baptizati sunt; et appositae sunt in die illa animae circiter tria millia) Act., II, 41. 4 Imo recte diei potest actum receptionis in coetum fidelium talem esse qui, ritus solemnitate, et vinculis inde consequentibus, longe antecellat quamlibet inscriptionem in societates. Taliter enim per baptisma coalescunt fideles ut omnes arctissime uniantur, sicut aedificatio construct·-· (Eph., II 21) et corpus compactum et connexum per omnem luncturam subministrationis (Eph., VI, 16). « Etenim, ait. S. Paulus, in uno Spiritu NOTIO IURIDICA ECCLESIAE 97 fimum et necessarium, idest salutem animarum sempiternam, consequerentur. Venit enim Christus in hunc mundum ut homines vitam ha beant et abundantius habeant, 1 per sanctificationem in hoc mundo consequendam, et in coelis perenniter perficiendam vi­ sione beatifica Dei;2 Ecclesia autem ideo instituta est ut Chri­ sti missionem continuet. 3 III. Unionis vinculum inter fideles pariter a Christo in Ec­ clesia est constitutum, illudque triplex est, constat enim unitate fidei, communionis et regiminis. Nam sicut unus Dominus, ita « una fides, unum baptisma » ’ item, « unum ovile et unus pa stor ». 5 Quo fit ut Ecclesia sit, quemadmodum Christus Patrem oravit,6 unum corpus compactum et connexum per omnem iuncI uram subministrationis. Quoniam autem agitur de vinculo non mere ethico, sed vere inridicas obligationes secumferente, sequitur agi de societate iu­ ridica. Equidem sacra hicrarchia in Ecclesia divinitus est consti luta, scilicet Deus ipse magistratus fidelium multitudini assi gnavit qui eum potestate praeessent; imo, ad modum bene ordi­ natae reipublicae, ita eam disposuit, ut unus ovium princeps et maximus certissimusque veritatis magister in eadem esset, cui, supra ceteros Ecclesiae pastores, competeret solvere et ligare, lidelesque auctoritative regere sicut competit populorum pa­ storibus, iis videlicet a quibus claves regni gestantur. omnes nos in unum corpus baptizati sumus, sive ludaei, sive Gentiles, sive servi, sive liberi» (1 Cor.. XII, 13). Quicumque ergo baptizantur per hoc inseruntur in Christo, seu unum fiunt in corpore eius mystico, quod est Ec­ clesia: Gal., III, 26-27; Eph., IV. 4-5; Col., I. 18. 1 Ioan., X, 10. * IOAN., VI, 40; XVII, 2-3; 1 These., IV, 3. * Sicut misit me Pater et ego mitto vos, Ioan., XX, 21. Cfr. Matth., XXIV, 14; Luc., XXIV, 47. « Eph., IV, 6. ■’ Ioan., X, 16. ■ « Pater sancte, serva eos in nomine luo, quos dedisti mihi... ut sint unum sicut et nos... ut omnes unum sint... ut et ipsi in nobis unum sint... ut sint unum sicut et nos unum sumus... ut sint consummati in unum»: Ioan., XVII, 11 et ss.7 7 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 98 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Porro, nullius principis auctoritas, in terris, maiestate, effi­ cacia et obligandi virtute ita praestat ac fulget, sicut supremi Ecclesiae Principis aliorumque sacrorum pastorum potestas, quo­ rum quidem magisterium, ministerium et imperium directe a Deo promanat, itemque divinis iisque maximis auctum est sanctio­ nibus : « Sicut misit me Pater et ego mitto vos ». — « Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra: euntes ergo docete omnes gentes baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti : docentes eos servare omnia quaecumque mandavi. vobis». — « Qui crediderit et baptizatus fuerit salvus erit, qui vero non crediderit condemnabitur». — «Si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus ». — « Qui vos audit me audit; et qui vos spernit, me spernit». — «Arnen dico vo­ bis, quaecumque alligaveritis super terram, erunt ligata et in coelo... ». 1 IV. Media autem praecipua Ecclesiae, seu instrumenta ad fidelium sanctificationem idonea et necessaria, ab ipso Christo sunt Ecclesiae collata : talia sunt sacramenta. Sed insuper, ex potestate sibi facta, alia media ipsa Ecclesia iure constituit ad impetrandam gratiam maxime idonea, idest sacramental ia ; prae­ terea, habet Ecclesia, vi ipsius divinae missionis, ius possidendi templa aliaque loca sacra, necnon possidendi vel exigendi omnia media temporalia, pro externis suis necessitatibus atque piis ope­ ribus, quomodo Christus exemplo suo docuit. Nam Tesus, cum apostolorum collegium constituit, nucleum Ecclesiae postea in universo orbe dilatandum, ei communia esse bona voluit, et oblata conservans, loculos habuit quibus apostolorum necessitatibus pro­ videbat et pauperibus opitulabatur. 2 Notasse autem iuvabit hic, semel pro semper, media in so­ cietate quacumque, et ideo etiam in Ecclesia, nonnulla esse actu. seu re et formaliter, nonnulla vero iure et virtualiter, quatenus exigi possunt ab alia societate vel a subditis (cfr. quae supra exposuimus, pag. 27, V). V. gr. vis armata vel auxilium brachii saecularis est in Ecclesia quatenus haec auctoritative talia exi­ gere potest, cum necessaria sibi sunt, a societate civili. 1 Ioan., XX, 21; Match., XXVIII, 18 se.; Marc.. XVI. 10; Maith., XVIII, 17; Luc., X, 16; Ματγη., XVIII. 18. » Ioan., XII, 6; XIII, 29. DE IURIS SOCIALIS ECCLESIAE DEFENSIONE 99 Articulus II De iuris socialis Ecclesiae defensione 55. Methodus disputationis. - Perfectio iuridica Eccle­ siae, quae veris catholicis faciliter demonstrari potest, eo quod veritas haec evidenter eruatur ex fontibus revelationis, 1 debet quandoque vindicari coram Ecclesiae adversariis. 1. Horum nomine primi omnium venire possunt, quoad rem nostram, iurisdictionalistae, seu regalistae, statolatrae, liberales rigorosi, totalitarii aliique id genus, qui, licet ca­ tholici nominis se iactent, non tamen ut boni filii Ecclesiae, propter obnubilatum passionibus politicis iudicium, in om­ nibus se gerunt, multisque erroribus indulgent praesertim ob illam, quae saepe affertur, «rationem Status». De his notat Cavagnis : « regalistae volunt videri catholici, et plures etiam bona fide erraverunt ; hinc subiective esse po­ terant boni catholici ; igitur contra eos urgemus merito ve­ ritates catholicas circa naturam ipsius Ecclesiae ut appareat quid iuris ex iisdem descendat, ideoque ut contradictio ap­ pareat ex admissione principiorum et negatione conclusio­ num necessarium ». 2 Cum istis igitur urgemus eadem principia quibus veri­ tates nostrae fideles omnes docemus, innixi potissimum te­ stimoniis S. Scripturae et Traditionis, deinde vero princi­ piis iuris naturalis aliisque iuris publici ecclesiastici fontibus. 1 Ne iuris publici dissertationes cum theologiae fundamentalis materia permisceantur, ad theologos remittimus, quoad ea quae ad illorum provinciam maxime spectant, quaeque nobis praebent basim seu certum di­ sceptationum iuridicarnm fundamentum. Tales sunt theses de Ecclesiae vi­ sibilitate, indefectibiUtate, necessitate, supernaturalitate, unitate, etc. ’ Cavagnis. Institutiones iuris pubi. eccl.. Romae, 1906, vol. I, n. 200, p. 110. 100 DE NATUKA ET POTESTATE ECCLESIAE Quod si aliquod principium revelatum, v. g. hierarchieam Ecclesiae constitutionem, hi negent, tum res est cum haereticis, ut infra. 2. Haeretici: hi quidem multiplicis generis sunt, alii alia dogmata negantes ; et antequam disputatio iuridica cum iis­ dem instituatur, theologica est praemittenda et perficienda. Hac vero omissa, nihilominus Ecclesiae perfectionem vin­ dicare pariter possumus, arguendo tum ad hominem, ex iis principiis quae ipsi profitentur, tum etiam veritates dedu­ cendo ex aliis principiis quae nobiscum communia forte adhuc retinent ex revelatione. Quod si revelationem non admit­ tant et fidem divinis testimoniis, ex S. Scripturis quoque desumptis, denegent, ut est de plurimis protestantibus rationalismo addictis, tum res est cum adversariis de quibus infra. 3. Infideles, athei, rationalistae, etc. - Cum istis non alia disputationis communia principia habemus, nisi quae e.-c iure naturali seu ex lumine rationis manifestantur. Cum his quo­ que, igitur, disputatio de religione revelata, deque vera Ec­ clesia Christi est praemittenda. At non semper id possibile est, vel opportunum, vel facile. Eo vel magis quod si de atheis agitur, horum talis est animi dispositio ut propter super­ biam, vel passionum aestus, velint generatim hanc disputa­ tionem effugere aut insincero animo instituere. Coram istis igitur Ecclesiae iura vindicantur potissimum rationibus de­ sumptis ex generalibus iuris naturalis socialis principiis. Ex his aliqualis defensio iurium Ecclesiae institui potest, non tamen omnium ; ideoque non eadem quae in statibus catholicis, aut etiam Christianis non catholicis, ab Ecclesia urgentur, item apud infideles vindicantur ; sed apud istos Ecclesia initio contenta est sibi ea agnosci, quae eidem iure naturali et gentium competerent, praecisione facta ab eius dignitate societatis perfectae supernaturalis. DE IURIS SOCIALIS ECCLESIAE DEFENSIONE 101 Quaerit igitur Ecclesia primum omnium ut agnoscatur tam­ quam jtersona moralis legitima, saltem eodem iure ac id conce­ ditur aliis societatibus finem honestum habentibus. Porro, hoc posito, Ecclesiae, sicut personae cuilibet tum physicae, tum mo­ rali, agnoscendum est ius existendi, et operandi, ut sese evolvat et finem suum consequatur quousque id non probetur esse in damnum Status. lamvero id numquam probabitur quando agi­ tur de Ecclesia, quia oporteret probare eandem habere finem qui collisionem cum fine Status secumferat, sive propter distrac­ tionem virium socialium Status in alium finem inutilem, vel non tam utilem sicut finem Status: sive propter positivam oppositio­ nem cum fine Status. Haec autem numquam poterunt solide probari, quia secus posset probari ordinem supernaturalem et finem supernaturalem, ad quem homines sunt destinati, reapse non existere, vel esse finem dignitate et utilitate inferiorem, vel ordinem gratiae destruere seu oppositum esse ordini naturae. Quae omnia pror­ sus absurda sunt. Neque virium socialium distractio probari potest ex eo quod Ecclesia avocat sibi curam spiritualium, de quibus Status posset ipse disponere; siquidem id niteretur quodam praeoccupato con­ ceptu, aut notione falsa quoad propriam iuris sphaeram. 1 ut patebit ex dicendis de Ecclesia et Statu. 56. Quid circa erroneas opiniones Praesidum status ca­ tholici. - Perfectio iuridica Ecclesiae eiusdemque iura vin­ dicantur in tota sua plenitudine coram Statu catholico, in quo nempe subditi catholici constituunt maiorem civium partem, et principia catholica debent agnosci et adhiberi ut norma suprema legislationis, independenter a privatis praesidum opinionibus. Hi namque populos regere debent non iuxta diversas suas sententias, alienas a subditorum 1 Posset quidem Status putare sibi imminutum esse ius ex legalitate Ecclesiae, tunc tantum si putaret ius circa sacra sibi competere. Ceterum, ut optime notat Bachofen (Summa iuris eccl. pubi., Romae, 1910, n. 23, p. 54) si societatis ius quoad aliqua est diminutum, ex altera parte, maiora sibi bona succrescere sentiet ex eoexistentia cum Ecclesia. 102 DE NATUKA BT POTESTATE ECCLESIAE mente, sed conformité!· ad probatos mores, aequas traditio­ nes, reiigionemque illam quae semper extitit uberrimorum fructuum, in bonum societatis, feracissima. Alioquin volun­ tas principis (quaecumque sit principatus forma) magis es­ set iniquitas quam lex. 1 Equidem ipsum naturale ius quod, Deo auctore, imperandi facultatem in civitate impertitur, eiusdem limites figit ne id, quod divinorum iurium et hu­ manarum libertatum tutela ac praesidium esse deberet, in horum contemptum exerceatur. Igitur, maxima ex parte, ius publicum ecclesiasticum respi­ cit condicionem iuridicam Ecclesiae non in quolibet Statu, sed in eo qui membris constat religioni catholicae addictis.2 Quod si cives essent catholici et tamen socialia principia ca­ tholica civili legislatione violarentur, id, primum omnium, vitio principis esset vertendum, quaecumque sit regiminis forma; item que culpae subditorum, si regiminis forma democratica vigeat; eum enim, in tali reipublicae conformatione, civibus datum sit, praesertim iure suffragii, ad rerum urbanarum necnon politica­ rum administrationem suam conferre operam, culpae vertendum est si, maioritatem (quae dicitur) cum constituant, tamen sinant, sua insipientia vel indifferentia, habenas regiminis accipi ab iis, quorum opiniones personales spem salutis tum Ecclesiae tum ci­ vitati haud sane magnam afferant. Quod si in Statu catholico aliqui sint acatholici, ipsorum ra­ tio non habetur in legislatione generali, sed pro ipsis ius quod dam speciale constitui potest, praesertim ad perturbationes aver­ tendas, quae forte orirentur ex eorumdem dissidentium resi­ stentia. Quoniam autem de facto etiam inter catholicos subditos, itemque, inter rectores Status catholici, dantur qui veritati ali­ quando resistunt, in iure publico ecclesiastico ratio habetur 1 S. Th., I, II, q. »9, a. 1. 2 Cavagnis, institutiones iuris pubi. eccl.. Romae. 1906, vol. I. n. 397, p. 263. Cfr. nostrum opusculum Doveri dello Stato cattolico verso la religio­ ne, Romae, 1953. Itaque Status catholicus dicitur non quatenus omnibus om­ nino subditis catholicis constat, sed pro maiori parte. ECCLESIAE PERFECTIO EX EIUS NATURA 103 etiam errorum qui circa Ecclesiae perfectionem, organizationem et iura, passim, omni fere tempore, evulgati sunt; sed de his ser­ mo specialis habetur post idoneam veritatum propositionem. 1 TITULUS II DEMONSTRATIO PERFECTIONIS IURIDICAE ECCLESIAE Articulus I Ecclesiae perfectio ex eius natura 57. Ecclesiae perfectio probatur primo ex eo quod est societas suprema. - Argumentum sic breviter conficitur : Ec­ clesia est societas iuridica et suprema; iamvero, socie­ tas iuridica suprema est natura sua iuridice perfecta. Se­ quitur ergo Ecclesiam esse societatem iuridice perfectam. 1. Equidem, ostensum est iam Ecclesiam esse societatem iuridicam (p. 94); eamdern vero esse etiam supremam dedu­ citur ex fine. Namque, societates sunt ut fines, ex qui­ bus pendet earum gradus et praestantia, ita ut quae socie­ tas finem prosequitur supremum, ultimum videlicet et praestantissimum, qui propterea ad alium finem non sit ordina­ tus, eadem suprema evadat. Talis autem est Ecclesia, cuius finis est longe nobilissi­ mus ac praestantissimus, seu vere supremus; ideo enim Ec­ clesia instituta est, ut per eam homines ad sempiternam in coelis felicitatem deducantur. 2. Quod vero societas iuridica suprema, ideoque Eccle­ 1 In sequentibus, ut iam notavimus, supponimus probatum Ecclesiam esse nedum societatem externam et visibilem, sed etiam spiritualem et supernaturalem, unam et universalem, itemque omnibus hominibus neces­ sariam : quae omnia abunde tractantur in theologia fundamentali ; equi­ dem eadem hic summatim repetere (ut fieri solet) esset supervacaneum et. ob brevitatem, minus evidens. Igitur ad theologos remittimus. 104 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE sia, sit iuridice perfecta, paucis ostenditur : societas iuridice perfecta ea est quae bonum in suo ordine completum tamquam finem habens, ac media omnia ad illud consequen­ dum iure possidens, est in suo ordine sibi sufficiens et independens; porro, societas suprema tendit in bonum com­ pletum (cfr. supra p. 25), quod videlicet non est medium vel pars alterius boni. Unde consequitur, etiam, societatem supremam neque ab alia dependere ratione finis neque ad aliam ut partem ordinari; itemque, neque ratione medio­ rum pendere : ius enim eius ad finem est absolutum et illimitatum, quia agitur de fine ultimo et non subordinate. Hinc talis societas iure adhibet omnia media iudicio suo, eaque habet vel realiter vel saltem virtual iter, cum iure exi­ gere possit : secus non esset legitime constituta ut homines per eam revera consequantur finem supremum. Re quidem vera, quia legitime Ecclesia tendit ad finem su­ premum (habet enim ad id divinum mandatum) media proportionata, omniaque sibi necessaria, ad talem finem dicenda est possidere: neque enim putandum est Christum finem sine me­ diis Ecclesiae dedisse. Profecto, constat Ecclesiam habere rea­ liter in se media supernaturalia. immediate accepta a Christo; nonnulla vero habet in quantum possidentur a subditis, a quibus iure exigi possunt. Et ideo quia auctoritative Ecclesia haec pe­ tit, eadem possidet iuridice, et nulli evadit subiecta ratione me­ diorum. 58. Secundo, deducitur ex eo quod Ecclesia est societas spiritualis et supernatural is. - Etenim, haec societas, quam­ vis ex hominibus constet, non secus ac civilis communitas, tamen propter finem sibi constitutum, atque instrumenta, quibus ad finem contendit, supernaturalis est et spiritualis. lamvero, repugnat societatem supernaturalem et spiritua­ lem in genere suo supremam ordinari ad aliam societa­ tem ab eaque dependere. Etenim si ad aliam ordinatur ab ECCLESIAE PERFECTIO EX EIUS NATURA 105 eaque dependet, haec superior societas non potest esse nisi illa quae est suprema in ordine naturali, idest societas ci· rilis. ' Tunc autem haec consequerentur : I. Quod finis societatis supernaturalis ordinaretur ad finem ordinis naturalis, bonum spirituale ordinaretur et subordinaretur temporali bono. Haec autem asserere, idem esset ac rerum ordinem perturbare; ea enim quae naturalia sunt praeferrentur iis quae sunt supra naturam. II. Quod media spiritualia et supernaturalia societatis religiosae essent in potestate et arbitrio societatis mere na­ turalis. Nam societas imperfecta quae alteri subordinatur, ab hac dependet etiam ratione mediorum. lamvero, omnino impossibile est potestatem mere temporalem 1 23 habere in sui arbitrio et dispositione media, supernaturalia, collata, pro line superiori, alteri societati quae natura ab ea differt. III. Conscientiarum securitas et fiducia omnino evane­ sceret, cum illa deesset persuasio et moralis certitudo spiri­ tualia negotia non politicis, sed supernaturalibus criteriis dirigi. Equidem impossibile est homines habere ius potestatemque circa ea media quae in Dei solius dispositione sunt, nisi Deus 1 Consideratur tantum hypothesis dependentiae a Statu, quia quaelibet alia hypothesis (dependentiae ab alia societate temporali imperfecta) re­ ducitur, per consequens, ad casum dependentiae a Statu. Ex eo enim quod Deus humani generis procurationem inter duas potestates partitus est, sci­ licet ecclesiasticam et civilem, alteram quidem divinis, alteram humanis rebus praepositam (Immortale Del, § 24, Itaque Deus), sequitur quam­ libet societatem aut Ecclesiae aut civili societati esse subiectam, prout finis cius, aut ad aeternam aut ad temporalem felicitatem spectat. Vielssim, ex­ il usa dependentia Ecclesiae a Statu, merito concluditur Ecclesiam, a forliori, esse omnino liberam et independentem a qualibet alia societate su­ blecta Statui. 3 Consulto dicimus mere temporalem, ad excludendam hypotheslm (in praesenti oeconomia mere ficticiam), quod Deus ipsam potestatem civilem eiueque sublectum elevaverit ad ordinem supernaturalem. 106 DE NATUIÎA ET POTESTATE ECCLESIAE voluerit eanidem potestatem hominibus conferre. Igitur cui Deus concredidit, haec inedia, eidem tantum, consequenter, competit divinitus collata potestas circa eadem, iuxta modum, ordinem limitesque divinitus pariter praefinitos. Atqui Deus potestatem civilem in mere temporalibus constituit, nihil vero eidem contu­ lit circa sacra, dum e contra, contulit exclusive soli Ecclesiae, et quidem immediate, media superuaturalia, ut adiumenta ad in­ columitatem actionemque suam necessaria omnia in se et per se ipsa possideret. 1 Imo propter haec inedia, praesertim, instituit iu Ecclesia specialem potestatem a temporali potestate distin­ ctam, 2 quaeque tum origine, tum destinatione seu fine, tum me­ diis sibi concreditis, sacra vocatur (hierarchia Sacer prin­ cipatus) et speciali adsistentia divina est praedita, ut secun­ dum tendentias et criteria spiritualia suis fruatur iuribus atque circa media disponat. 59. Tertio probatur ex eo quod Ecclesia est societas una et universalis. - Si Ecclesia esset societas imperfecta, ideoque a Statu dependens, non salvaretur una ex notis eius es­ sentialibus, qua nempe semper gaudere debet ex sui Divini Institutoris voluntate. Debet enim Ecclesia esse una et si­ mul universalis. Profecto, ex dependentia a Statu seque­ retur necessario Ecclesiae divisio, seu efformarentur Eccle­ siae nationales, cum tot darentur numerice distinctae Ec­ clesiae, quot nationes. Quod sane confirmatur ex studiis Rerumpublicarum nostri temporis quae « Ecclesiarum natio- * Immortale Dei, § 18, Haec societas. ’ Profecto hodie non desunt populi praesertim in Asia et Africa in qui­ bus permixtio et unio duplicis potestatis religiosae et civilis in imperante velut congenita consideratur. At prout urbanitas et civilis cultus progre­ ditur divina sapientia elucet illius sententiae qua iubemur ut Caesari quae sunt Caesaris et Deo quae Dei sunt reddamus. Exinde vero melius claret quam alienum sit a Christi mente illarum gentium, Christiani sed non ca­ tholici nominis, habitudo qua civilibus auctoritatibus ius in sacra vel in hierarchicum regimen agnoscunt. Cfr. pag. seq. not. 2. Item cfr. Meysztowicz, La religion dans les Constitutions des Etats modernes, Roma, 1938. p. 100 ss. ECCLESIAE PERFECTIO EX EIUS NATURA 107 nalium » ortum fovent : pessumdatur tunc uno eodemque actu unitas et independentia. Quando dicimus Ecclesiam esse unam, intelligimus eam, ex divina institutione, esse debere unam specifice et numerice: qua­ tenus tota fidelium multitudo, quae per universum orbem exten­ ditur, unum corpus constituat, sub uno capite supremo. 1 E con tra, societas civilis quamvis una sit specifice (omnes enim Sta­ tus bonum eiusdem speciei tamquam finem habent), numerice tamen multiplex est quia diversi dantur, in civilibus, subdito­ rum coetus proprium ac distinctum regimen habentes. Itaque in hypothesi qua Ecclesia a Statu dependeret, cum in singulis na­ tionibus diversum habeatur subiectum supremae auctoritatis ci­ vilis, Ecclesia non unicam haberet supra se potestatem supre­ mam, sed diversas pro diversitate territorii singularum natio­ num ; haberentur igitur, etiam quoad fiuem spiritualem, tot coe­ tus fidelium cum sua distincta auctoritate suprema, quot sunt Status: ideoque distinctae, numerice, societates religiosae, seu Ecclesiae nationales. Id reapse confirmatur experientia. Sectae ab Ecclesia deci­ duae, quae independentiam suam coram Statu non vindicarunt, factae sunt nationales.23 Debuit enim quaelibet Natio excludere. 1 Et ita praevenitur difficultati eorum qui autumant sufficere unitatem fidei, caritatis et communionis; haec enim ostenderent unita­ tem in specie, sed non in numero, ad quam requiritur etiam unitas regiminis. 3 Ita v. gr. lex ad ordinandam « ecclesiam orthodoxam » in Romania a Gubernio civili lata (fi mali 1925) iam in ipso 1° articulo huius ecclesiae autocefaliam proclamat, quatenus nulli hiorarchiae exterae obnoxia sit ; at simul haec statuuntur : eadem ecclesia negotia sua gerit et administrat sub inspectione Status, videlicet Ministerii cultuum (art. 4); sessiones « Sanctae Synodus » per nuntium regium aperiuntur (art. 5 special. Ordi­ nationis) eisdemque potest interesse cum voto consultivo Administer Cul­ tuum. Item lex civilis, anni 1925, creavit organum centrale ad regimen eius­ dem ecclesiae, distinctum a « S. Slnodo » vocatum « Congressum Natlonalem ecclesiasticum » in quo pars laica potior est, et cuius placita, ut vigeant, a Rege rata haberi debent (cfr. Ottaviani, Institutiones, ed. Ill, vol. II, p. 403 ss.). Hinc patet cur ecclesiarum ab unitate catholica deciduarum mul­ tiplicentur avtocephaliae nationales (lugoslavla, Graecia, Romania, Bulga­ ria) quae coincidunt cum sublectione regimini politico. Ecclesia autem Mo- 108 DE NATURA HT POTESTATE ECCLESIAE in proprio territorio, influxum religiosum sacrae potestatis alte rius nationis, eo quod is secumferret, aut secuinferre timeretur, influxum politicum civilis auctoritatis a qua illa sacra potestas dependet. Quod eo vel maxime contingit ubi Status aemulatione supernationalismi feruntur; praesertim vero si bello inter se pu­ gnant. Demum in hypothesi dependentiae Ecclesiae a Statu aufer­ retur absoluta necessitas tutandi conscientias, quae in rebus spi­ ritualibus debent pro certo habere directionem spiritualem mo­ tam esse aptis criteriis i. e. spiritualibus et non politicis. 60. Confirmantur allata argumenta ex peculiaribus Sa­ crae Scripturae locis, quibus manifeste evincitur Christum de Ecclesia locntuirt fuisse, deque eius constitutione et organizatione egisse sicut de societate iuridice perfecta. Revera, ut ex Sacris Scripturis constat, « lesus Christus Apostolis suis libera mandata, dedit in sacra,, adiuncta tum ferendarum legum veri nominis facultate, tum genuina, quae hinc consequitur, iudicandi puniendique potestate ». 1 Per haec autem Christus Ecclesiae contulit omnia quae propria sunt societatis perfectae : inter essentialia, enim, et distinctiva societatis perfectae, praeter finem in suo ordine su­ premum, recte ponitur possessio omnimodae libertatis in im­ perando, nec. non exercitium potestatis legiferae, iudicialis. scovitarum, antea, iureiuraudo suorum episcoporum, mancipio se dederat imperatoribus, et sic ipsas regiminis politici vicissitudines secuta est. Haec, quidem, referunt condicionem illarum ecclesiarum, antequam communiemus russicus easdem oppresserit. Nunc, enim, peior facta est condicio servitutis sehismasticarum Ecclesiarum. Bolschevistarum regimen idem vellet obtinere etiam qnoad Ecclesiam Catholicam per erectionem nationalium ecclesiarum : clerus, autem, populusque catholicus optime re­ sistit, nedum ob principia dogmatica, sed etiam quia videt invasiones iurium ecclesiasticorum, quas pauci proditores tolerant, servientes regi­ mini communistico ; hoc, enim, eo usque pervenit, ut Ordinarios rectores­ que Ecclesiarum constituere auderet. 1 Leo XIII, Enc. Immortale Dei, § 19, Revera. ECCLESIAE PERFECTIO EX EIUS NATURA 109 et coactivae non ab alia humana auctoritate participatae ne­ que sub alterius dependentia exercendae. 1. Etenim Christus mandatum dedit Apostolis eorumque successoribus libere evangelium praedicandi in universo mun­ do : « Euntes in mundum universum, praedicate evangelium omni creaturae n. (.(Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra: euntes ergo docete omnes gentes... docentes cos servare omnia quaecumque mandavi vobis n. 1 Itemque man­ datum dedit supremae auctoritati Ecclesiae libere univer­ sos fideles regendi : « Tu es Petrus et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praevale­ bunt adversus earn.. Et tibi dabo claves regni coelorum, et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in coe­ lis; et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in coelis ». 2 Ex quibus evidenter constat Ecclesiam esse societatem in qua collata sit potestas a) amplitudine illimitata quoad media, b) et nulli alteri potestati obnoxia, seu plene libere et independenter exercenda. a) Potestas amplitudine illimitata: Ius enim praedicandi, docendi, etc. nullis territorii vel temporis limitibus circumscri­ bitur, nullis materiae finibus (omnia quaecumque mandavi vobis); itemque quodcumque ligatur a Petro seu a suprema auctoritate Ecclesiae, illud ipsum ligatur in coelo, quodcumque solvitur ab eo, idem in coelis solvitur, nihil causarum excludi­ tur, nulla ponitur limitatio. b) Potestas plene libera: Ius docendi, praedicandi, bapti­ zandi, pascendi seu regendi, nullius humanae potestatis placitis obnoxium fit, cum potius nitatur voluntate eius cui data est omnis potestas in coelo et in terra. Item, inter potestatem coe­ lestem et potestatem Petri nulla est alia media potestas huic ' Marc., XVI, 15; Ματτη,, XXVIII, IS. ’ Ματτη., XVI, 18-19. 110 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE superior. Hoc enim pugnaret cum verbis Christi ; nam si v. g. a civili potestate penderet Ecclesiae auctoritas, posset illa ligare quod Ecclesia solvit, et ideo idem non solveretur in coelis. 1 Ce­ terum Christus non aliud fundamentum posuit Ecclesiae quam Petrum eiusque successores : sed contra, si ipsa auctori­ tas Petri penderet a civili potestate, haec esset primum et prae­ cipuum fundamentum, quo Ecclesia regetur. 2. Adiunxit autem Deus veri nominis facultatem legum ferendarum, cum gemina quae hinc consequitur iudicandi puniendique potestate, ita ut Ecclesiae, quae expressam ima­ ginem regni gerit, non inferiora imperii iura competant, in suo ordine, ac illa quae, in rebus civilibus, exercentur a- su­ premis rerum publicarum rectoribus. Qua super re, fusius sermo erit habendus, ubi de singulis his potestatis ecclesia­ sticae functionibus agetur (v. sect. II, tit. II, ss.). Articulus II Ecclesiae perfectio ex Traditione et praxi 61. Argumentum ex Traditione et praxi Ecclesiae. - De­ mum, ex praxi Apostolorum, ex Traditione, necnon ex de­ finitionibus ecclesiasticis nova argumenta desumuntur, quae insuper ostendunt conclusiones deductas ex allatis locis Sa­ crae Scripturae legitimas esse ac vere probativas. Argumen­ tum hoc, quod pluribus constat partibus, breviter sic propo­ nitur, iisdem fere verbis Leonis XIII, ex Enc. Litt. Immor­ tale Dei. 23 1 « Falsa ergo esset — concludit Mazzella (De locis theologicis) — universalis illa affirmatio, quod ligatur aut solvitur in coelis quodcumque Ec­ clesia ligat aut solvit in terris ». Cfr. De Luca, Institutiones iuris eccl. pubi., Romae, 11X11, n. 45, p. 124 ss. 3 § 21. Hanc vero, et seq. Paulisper tamen immutatus est ordo, pro opportunitate disceptationis. ECCLESIAE perfectio ex traditione et praxi 111 Auctoritatem in seipsa absolutam planeque suis iuris, quae ab assentatrice principum philosophia iamdiu oppugna­ tur, Ecclesia sibi asserere itemque publice exercere numquam desiit a) primis omnium pro ea propugnantibus Apo­ stolis, qui cum disseminare evangelium a principibus Sy­ nagogae prohiberentur, constanter respondebant : Oboedire oportet Deo magis quam hominibus; b) eamdem sancti Ec­ clesiae Patres rationum momentis tueri pro opportunitate studuerunt; c) quin etiam, et opinione et re eamdem proba­ runt ipsi viri principes rerumque publicarum gubernatores, ut qui paciscendo, transigendis negotiis, mittendis vicissimque accipiendis legatis, atque aliorum mutatione officiorum, agere cum Ecclesia tamquam cum suprema potestate legiti­ ma consueverunt; d) Romanique Pontifices eandem potesta­ tem, invicta animi constantia, adversus oppugnatores vin­ dicare nunquam praetermiserunt. 62. a) Primum igitur arguitur ex modo agendi Apostolorum. Hi namque Ecclesiae propagationem et regimen ita curarunt, ut nullis prorsus humanae potestatis limitibus vel prohibitioni bus ostenderent se obligari aut impediri posse. Leges ediderunt, indicia exercuerunt, disciplinam in Ecclesia, poenis quoque adhi­ bitis, 1 tueri studuerunt, evangelium praedicarunt ubique gen­ tium, quin ullo modo solliciti essent, in his agendis, de ordinatio­ nibus aut mandatis cuiusvis potestatis, sed unice mandatum Dei respicientes,2 et divinitus acceptam missionem considerantes ut fontem plenitudinis iuris et libertatis pro Ecclesia, etiam in or­ dine publico. Imo, generatim missionem suam exercuerunt ubi­ que contradicentibus, aut saltem non consentientibus, rerum publicarum gubernatoribus; quare pro libertate sui ministerii saepe contumelias pati·1 ac vitam demum omnes impendere de­ 1 De his fusius agitur ubi De Potestate Ecclesiae legifera, iudiciali et executive. ‘Act.. IV, 19-20; V, 29. « Act.. V, 40-42; VIII. 1; XIII, 50; XIV. IS; Cor.. XI. 25, etc. 112 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAS buerunt. Qui modus agendi eo vel magis vim suam probativam, hac in re, manifestat, si comparetur cum doctrina apostolica, de obsequio principibus, etiam dyscolis, praebendo, in iis videlicet in quibus iidem legitime imperant. 1 63. &) Eamdem Ecclesiae libertatem ac independentiam, cum plenitudine potestatis in rebus sacris Sancti Ecclesiae Patres ra­ tionum momentis tueri pro opportunitate studuerunt, etiam con tra supremarum civilium potestatum oppugnationes. Equidem. Patres : 1. Omnem plenitudinem potestatis, quoad res sacras, ponunt unice in Ecclesia, quae ideo, propriis magistratibus reg i t u r. Ita e. g. N. Ioan. Damascenus loquitur: «Tibi parebimus, imperator, in his quae ad huius saeculi negotia pertinent. Verum ad res Ecclesiae statuendas, pastores habemus qui nobis verbum loquuntur, atque instituta ecclesiastica tradide­ runt. 2 2. Plenam autem Ecclesiae potestatem ostendunt autonomam sicut potestate in societatis civilis; qua de causa simi­ litudinis comparationem instituunt inter utramque societatem. S. Oelasius Pontifex: « Duo sunt. Imperator Auguste, qui­ bus principaliter mundus hic regitur: auctoritas sacra Pontifi­ cum et regalis potestas. In quibus tanto gravius est pondus sa­ cerdotum, quanto etiam pro ipsis regibus Domino in divino red­ dituri sunt examine rationem. Nosti etenim, fili clementissime, quod licet praesideas humano generi dignitate, rerum tamen prae­ sulibus divinarum devotus colla submittis, atque ab eis causas tuae salutis expetis, inque sumendis coelestibus sacramentis, eisque (ut competit) disponendis, subdi te debere cognoscis religio­ nis ordine potius quam praeesse. Nosti itaque inter haec, ex illo rum te pendere indicio, non illos ad tuam velle redigi volunta­ tem ».3 Osius Cordubensis imperatorem Constantium sic alloquitur : « Tibi Deus imperium tradidit, nobis quae sunt Ecclesiae con ' Hom.. XIII, 1 SS.; I Tim.. II. 2; / Petr., II, 13 ss. 2 Orat. II de Imaginibus (M. G., 94, coi. 1298). 3 In ep. ad imperatorem Anastasium (M. L·., 59, coi. 42). ECCLESIAE! PERFECTIO EX TRADITIONE ET PRAXI 113 credidit. Ac quemadmodum qui tibi imperium subripit, Deo or dinanti repugnat, ita metue ne, si ad ecclesiastica pertrahas, magni criminis reus fias. Reddite — scriptum est — quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei Deo. Neque nobis igitur terrae imperare licet, neque tu adolendi habes potesta­ tem ». 1 S. Gregorius II: « Idcirco Ecclesiis praepositi sunt Ponti lices a Reipublicae negotiis abstinentes; et Imperatores ergo similiter ab ecclesiasticis abstineant et quae sibi commissa sunt capessant ».2 3. Quin imo, comparantes utriusque societatis potestatem, ecclesiasticam civili praestare invicte asserunt: Equidem N. Gregorius Nazianz. provinciae procuratorem seu praefectum sic alloquitur : « Nam vos [principes et praefecti] quoque imperio meo ac throno lex Christi subiicit. Imperium enim nos quoque [episcopi] gerimus; addo etiam praestan­ tius ac perfectius: nisi vero aequum sit spiritum carni et ecclesia terrenis cedere ».3 Et Joannes Chrysostomus : « Duplex imperii genus est; al­ terum cuius opera homines populis et urbibus imperant, ac ci­ vilem hanc vitam moderantur... At vero, hic quoque aliud im­ perii genus est ac civili quidem imperio sublimius. Quodnam igitur hoc est? Quod in Ecclesia viget... hoc enim imperium tanto civili excellentius quanto caelum terra, imo etiam multo praestantius ». '* Item, E NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE patet Ecclesiam ipsam iure divino esse debere societatem in­ aequalem. Porro, inaequalitas ulterius ex eo habetur quod non aequali modo a clericis participatur potestas, sive or­ dinis sive iurisdictionis, sed dantur diversi gradus hierar­ chic! secundum quod alii aliis subordinantur. Sacra autem hierarchia duplici ordine ex divina institu tione distincta est: pro diversa enim ratione potestatis, da­ tur hierarchia ordinis et hierarchia iurisdictionis; illa epi­ scopis, presbyteris et ministris gradu distinctis constat, ista vero pontificatu supremo et episcopatu subordinate, quibus ex Ecclesiae institutione alii quoque gradus accessere. 1 68. I. De divina potestatis ordinis existentia extat definitio Concilii Tridentini : « Si quis dixerit non esse in Novo Testamento sacerdotium visibile et externum, vel non esse potestatem aliquam consecrandi et offerendi verum Corpus et Sanguinem Domini, et peccata remittendi et retinendi... anathema sit ».2 Vocatur autem potestas ordinis tum quia per illuni ritum sacrum confertur qui ordinatio vel simpliciter ordo dicitur, tum etiam quia per gradus seu ordines distributa, diversimode par ticipatur; vocatur quoque potestas ministerii. Demum notandum est potestatem ordinis aliam esse iuris divini, aliam vero iuris ecclesiastici: illam Christus instituit ac conferri voluit, per sacram ordinationem, ad conficienda et administranda sacramenta, quorum ipse est auctor; altera vero est ex Ecclesiae institutione, quia versatur circa illos ritus sensibiles quos ipsa instituit, ad gratiam significandam et preci­ bus impetrandam, et haec sunt sacramentalia. II. Potestas iurisdictionis, quae vocatur quoque imperium, lieic intelligitur sensu quodam generali de omni specie potestadistincti, licet non omnes clerici sint divinae institutionis; utrique autem possunt esse religiosi ». Cfr. Cone. Triti., sess. XXIII. can. 4. ’ Can. 108, § 3. 3 Sess. XXIII. can. G; item sess. XXIII, c. I, de Sacr. Ordin. : « Si quis dixerit in Ecclesia catholica non esse Hierarchiam divina ordinatione insti­ tutam, quae constat ex Episcopis, Presbyteris et Ministris, anathema sit ». DE POTESTATE ORDINIS ET IURISDICTIONIS 125 lis publicae pro regimine fidelium, et non de sola potestate iudiciali. Esse autem in Ecclesia banc quoque potestatem iam satis constaret ex dictis de Ecclesiae iuridicitate et perfectione; ve­ rum particulariter ostendi potest ex S. Scripturis, traditione et universali Ecclesiae praxi. ut mox patebit ex dicendis de pote­ state legifera, iudiciali et executiva Ecclesiae. Hinc speciatim quoad Romani Pontificis auctoritatem, definivit Concilium Flo rentinum ipsi in Beato Petro pascendi, regendi, ac gubernandi universalem Ecclesiam a Domino nostro lesu Christo plenam po­ testatem traditam esse, *1 et Pius VI generatim agens de potestate universis Ecclesiae pastoribus competente, ut haereticam dam­ navit propositionem affirmantem « abgisum fore auctoritatis Ecclesiae, transferendo illam ultra limites doctrinae ac morum, et eam extendendo ad res exteriores, et per vim exigendo id quod pendet a persuasione et corde; tum etiam, multo minus ad eam pertinere, exigere per vim exteriorem subiectionem suis decretis ».2 Quoniam vero potestas iurisdictionis confertur non per or­ dinationem, sed per canonicam missionem factam a legitimo su­ periore, uno excepto Romano Pontifice, cui immediate confer­ tur a Christo, eadem diversimode participari potest, indepen denter a gradu quem quis habet in hierarchia ordinis, sed prout datur a Superiore, cum possit v. g. Episcopus, qui tamen ple­ nitudinem sacerdotii habet, nulla iurisdictione gaudere, et vi cissim simplex clericus, vel etiam, extraordinarie ex Ro mani Pontificis concessione, laicus plus minusve hac potestate pollere.3 Ex dictis clara evadit, haec, quae sequitur, iurisdictionis ec­ clesiasticae definitio ; est enim « potestas publica legitimi su­ perioris, a Christo vel ab Ecclesia per canonicam missionem con­ cessa, regendi baptizatos in ordine ad salutem aeternam ».4 ' Ex Bulla Laetentur coeli, 6 iulii 1439, Denz.., n. 694. 1 Auctorem fidei, 28 aug. 1794; Denz., 1504; cfr. etiam Cone. Trid., sees. VII, can. 7 et. sq. ; Cone. Vat. Const. Pastor aeternus, cap. 3; Syll. (passim). » Bouix. De principiis iuris can., p. 546. 4 Makoto, Institutiones iuris can., n. 573, p. 666. 126 DE NATUKA ET POTESTATE ECCLESIAE 69. Distinctio inter hierarchiani ordinis et iurisdictionis; differentia inter utrainque potestatem. - Distinctionem et separabilitatem utriusque potestatis nonnulli quidem impu­ gnarunt tum catholici, tum viri heterodoxae fidei. 1 Hi ultimi, ideo asserebant per episcopalem consecratio­ nem conferri plenitudinem sacerdotii simul et iurisdictionis, ut, penitus sublata qualibet inter utramque potestatem di­ stinctione, Romanum Pontificem parem facerent, potestate, ceteris episcopis. Verum multiplici ex capite ostendi potest utramque po­ testatem esse distinctam et independent em. I. Equidem : a) differunt origine seu modo quo conferuntur. Potestas ordinis sane confertur per ritum sacrum exteriorem et sensibilem, qui dicitur ordinatio; potestas vero iurisdictionis confertur per missionem seu canonicam institutionem, qua fit legitima subditorum assignatio, quae necessaria omnino est ut actus iurisdictionis in aliquem exerceri possit. Hinc Concilium Tridentinum duplicem actum, in constitutione pastorum Ec­ clesiae, distinguit : « Si quis dixerit eos, qui nec ab ecclesiastica et canonica potestate rite ordinati nec missi sunt, legitimos esse verbi et Sacramentorum ministros, anathema sit ».2 Qui asserunt in antiquae Ecclesiae disciplina, ad assequen­ dam utramque potestatem, solam ordinationem satis fuisse, et recentiore tantum aevo duplicem et distinctum modum adhibi­ tum esse, ideo in errorem lapsi sunt, quia id quod eodem tem­ pore fiebat, unico eodemque actu actum fuisse censuerint. Ve­ rum duo semper distincti actus fuerunt : quatenus, prout histo­ rice constat, is ordinabatur qui ad aliquam Ecclesiam regen­ dam electus fuerat. b) Differunt proprietatibus. Potestas ordinis adnexa est et innititur characteri sacramentel!; hinc peracta ordinatione, ma' Phillips, Principia iuris can., t. I, § 32; Hinschtus, Sistem der K. Kirchenr., t. I, p. 170; cfr. Devoti, Institutiones canonicae, Ub. T. tit. II, § 1. ’ Sess. XXIII, can. 7. DE POTESTATE ORDINIS ET IURISDICTIONIS 127 net res et sacramentum in perpetuum, idest potestas ad sa­ cra conficienda. Igitur, potestas ordinis quoad conservatio­ nem et ducationem non pendet a voluntate hominum ; item, quoad acquisitionem non potest haberi in eo qui est sine charactere, ideoque non est delegabilis vel praescriptibilis, etc. ; similiter quoad exercitium valide semper adhibetur non obstante cuiuslibet prohibitione; demum quoad vim et efficaciam aequalis est in omnibus habentibus characterem determinati ordinis seu gradus, quin hominum voluntate restringi aut augeri queat : et hoc sensu edicebat Hieronymus : « ubicumque fuerit episcopus sive Romae, sive Eugubii... eiusdem est et sacerdotii ». E contra cum iurisdictio adquiratur per deputationem vel missionem canonicam, amitti potest v. g. finito tempore sta­ tutae deputationis, vel etiam renuntiatione legitime facta, vel revocatione ex parte superioris; item quoad exercitium pendet eius a voluntate et legibus Ecclesiae; adquiri potest etiam dele­ gatione; qui enim pollet iure regendi, ex rei natura valet id prae­ stare tum immediate tum mediate, idest vel per se vel per alios, nisi lege vel praecepto prohibeatur ; quoad vim et efficaciam vero potest maior esse vel minor, etiam in eodem gradu hierarchico, < um v. g. episcopi potestas, specialibus facultatibus a Romano Pontifice collatis, augeri possit; in inferioribus autem diversi­ mode participatur, quia tanta est quanta superioris placito con­ fertur. c) Differunt denique fine proximo. Equidem potestas ordi­ nis directe tendit in sanctificationem singulorum per usum eorum mediorum quae ex opere operato gratiam producunt; potestas vero iurisdictionis directe tendit ad regendos hominum actus ut necessaria habeatur cooperatio ipsorum ; et quoniam praecipue et immediate respicit communitatem, singulorum san­ ctificationem procurat mediate tantum. I. Sunt invicem independentes. Enimvero : a) Separate subsistere possunt. In aliquibus enim est or­ dinis potestas et non iurisdictionis ; id contingit in pluribus cle­ ricis, imo etiam in nonnullis qui, licet plenitudinem sacerdotii adepti sint, supremo gradu potestatis ordinis gaudent at sine iurisdictione, ut sunt episcopi titulares. Iurisdictio enim requi­ rit subditorum assignationem, et haec non procedit a charac­ tere sacramentali. E converso posset laicus, idest vir qui nec 128 DE NATUKA ET POTESTATE ECCLESIAE primam tonsuram receperit, extraordinaria iurisdictione pollere et plenitudinem potestatis iurisdictionis in universali Ecclesia habere, si idem eligeretur in Romanum Pontificem, licet statim ordinibus esset augendus. Verum quidem est anteactis temporibus utramque potesta­ tem simul eodem tempore iis fuisse collatam qui manciparentur sacris muneribus: imo ordinaria potestas, ipso iure vigente, quisbudam sacris officiis, quae ordinis potestatem supponunt, inhaeret, ideoque connatural! modo et regulariter utraque po­ testas reperitur in iisdem subiectis, ut verificatur in Romano Pontifice, et in Episcopis residentialibus; sed etiam in his casi­ bus apparet earum separabilitas et independentia ; nam, b) cum simul in eodem subiecto existant, una immutari vel penitus amitti potest altera integra remanente. Enimvero, quia potestas iurisdictionis confertur per canoni­ cam missionem et subditorum adsignationem, potest immutari vel auferri, quatenus aliter determinetur competentia tum re­ spectu materiae tum respectu subditorum, vel quate nus missio et subditorum assignatio revocetur ; sed semper im­ mutata remanet potestas ordinis sicut immutatus perseverat character, etiam in eo qui v. g. extra Ecclesiam fit per haeresim aut schisma. Similiter potest quis renuntiare potestati iurisdic­ tionis, sed per hoc non abdicat potestatem ordinis quam simul habet, neque enim id possibile est. Hinc v. g. episcopi residentiales cum titulares fiunt, jurisdictionem quidem amittunt, ordi­ nis vero potestatem plene cum charactere conservant. Item, v. g. Caelestinus V, cum se supremo pontificatu abdicavit, deposuit plenitudinem potestatis in Ecclesia universali, et humilis mo­ nachus iterum factus est, qui tamen ordinis potestate expoliari non potuit : et hoc sub respectu immutata eius potestas episco­ palis permansit. 70. Relatio inter potestatem ordinis et iurisdictionis. Vidimus utriusque potestatis notas proprias ac distinctivas ; verum in pluribus conveniunt potestas ordinis et iurisdic­ tionis. 1° Conveniunt enim in causa efficiente, quod ambae a Deo profectae sint, et quidem non mediate, ut ab Auctore DE POTESTATE ORDINIS ET IURISDICTIONIS 129 naturae. Sane, ad potestatem ordinis iuris divini confe­ rendam Deus immediate concurrit, itemque ad potestatem iurisdictionis quae Romano Pontifici conceditur; ceteris vero potestatem iurisdictionis Deus concedit per comparticipationem factam a Romano Pontifice tamquam a causa secunda­ ria. Item potestas ordinis iuris ecclesiastici a Deo pro­ cedit ex facultate quam Ipse Ecclesiae fecit eandem consti­ tuendi. 2° Item, conveniunt natura. Utraque potestas enim est supernaturalis, origine, fine et obiecto, ut explicavimus (n. 67 s. ; p. 122 ss.). 3° Denique est utriusque potestatis idem finis, saltem mediatus, cum utraque potestas ultimatim homines dirigat ad sanctificationem consequendam et ad vitam aeternam adi­ piscendam. 4° Arctissima autem colligatio inter potestatem ordinis et iurisdictionis patet quoque ex connexione quae viget, ra­ tione subiecti in quo utraque potestas residet. Nam : a) con­ natural! modo et ordinario invenitur in iisdem subiectis ; b) ex iure canonico communi, soli clerici sunt capaces iuris­ dictionis adipiscendae; c) imo talis est relatio inter iurisdictionem illam ordinariam qua pollent v. g. episcopi, ad sacramentum ordinis, ut ideo foeminae dicantur ipso iure divino 1 incapaces iurisdictionis ordinariae recipiendae, quia a sacerdotio excluduntur. 5° Praeterea relatio quaedam dependentiae intercedit in­ ter utramque potestatem; equidem ordinis potestas cadit in suo exercitio sub potestate iurisdictionis, licet solummodo quoad liceitatem, nam essentia et usus validus tolli nequit, cum nitatur, ut vidimus, charactere indelebili.*9 1 Est autem controversia num Iurisdictionis delegatae mulieres sint ca­ paces. Certe quidem incapaces sunt ex iure canonico, nec hodie, etiam dispensative, conceditur eis a Romano Pontifice. 9 — Ottaviani. Compendium iuris publici ecclesiastici. 130 DB NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Articulus 11 De potestate iurisdictionis speciatim 71. Obiertum potestatis iurisdictionis. - Nostrum est age­ re non de potestate ordinis sed de potestate iurisdictionis. Equidem proprium est sacerdotalis ministerii mediatio­ nem exercere inter Deum et populum, in quantum divina populo tradit : 1 sed in quantum hoc agit, praescindit a pu­ blico regimine. Hinc a Deo data est sacerdotio Christiano po­ testas quoque iurisdictionis, in quantum Deus Ecclesiam condidit non ut simplicem religionem, sed ut religiosam societatem iuridice perfectam. Igitur in iure publico ecclesiastico, in quo Ecclesia respi­ citur prout est societas iuridice perfecta, directe et imme­ diate agitur de eius potestate iurisdictionis quae sociale seu publicum et externum regimen intendit. Unde can. 196 «Potestas iurisdictionis seu regiminis... ». Potestatem iurisdictionis diximus esse potestatem publicam legitimi superioris a Christo, vel ab Ecclesia per cano­ nicam missionem, concessam, regendi baptizatos in ordine ad salutem aeternam. Baptizatorum directio autem fieri de­ bet ipsorum cooperationem gratiae Dei promovendo, tum per rectae fidei professionem, tum per actuum conformatio­ nem bonis moribus: hinc duplex obiectum circa quod po­ testas iurisdictionis exercetur, pro regimine hominum : hoc est fides et mores, ideoque duplex, pro obiecti diversitate, potestatis huius ratio seu functio : magisterium videlicet et imperium. 2 1 S. Th., III, q. 22, a. 1. - De iis qui vellent magisterium a potestate iurisdictionis seiungere et tertium genus potesiatis sic statuere (potestas ordinis, iurisdictionis. ma­ gisterii = seu ministerii, imperii et magisterii) cfr. Ottaviani. Institutiones, ed. III. 1048, vol. I. n. 118, p. 208 ss. DE POTESTATE IURISDICTIONIS SPECIATIM 131 72. lurisdictio fori interni et externi. - Potestas iuris­ dictionis seu regiminis quae ex divina institutione est in Ecclesia, alia· est fori externi, alia fori interni, seu con­ scientiae, sive sacramentalis sive extrasacramentalis (c. 196; cfr. c. 1044, 3). Ratio divisionis est quia in Ecclesia, ob specialem eius naturam et finem, duplex modus potestatis iurisdictionis exer­ cendae est necessarius, pro efficaci directione populi Chri­ stiani. Est enim Ecclesia societas spiritualis et supernaturalis, quae tendit in fidelium sanctificationem : id autem ipsa tutius consequitur, bonum publicum ac privatum simul directe intendens, idest dirigens non solum in com­ muni omnes fideles, verum singulos directe quoque et imme­ diate disponens, secundum quod specialis uniuscuiusque con­ dicio et status exigit. Potestas iurisdictionis fori interni illa est quae bonum com­ munitatis procurat urgendo singulorum directionem, nam exer­ cetur in privatam uniuscuiusque fidelis utilitatem. Talis est v. g. potestas absolvendi a peccatis, vel dispensandi a votis priva fis, non autem ab illis quae publice, in facie Ecclesiae emittuntur : nam iurisdictio fori interni ordinat fidelium relationes morales ad Deum, non eorumdem relationes sociales ad Ecclesiam ut so­ cietatem visibilem. 1 Haec autem potestas subdividitur in iurisdictionem fori interni sacramentalis, quae exerceri nequit nisi intra tribunal sacramenti poenitentiae, et in iurisdictionem fori interni extra sacramentalis, quae extra praedictum tribunal exer­ cetur: id v. g. fit quando in foro conscientiae, sed extra sacramentalem confessionem, dispensatur super impedimentis matri­ monialibus occultis.2 1 Wesnz, Ius Decretalium, Prati, 1915. t. II, P. I, n. 4, p. 14. 1 Hinc Sacrae Poenitentiariae competentia in cati. 258 Ita describitur ut eidem tribuatur, « in foro interno, etiam non sacramentel!, gratias lar­ giri, absolutiones, dispensationes, commutationes, sanationes e1 condona­ tiones ». 132 DE NATUKA ET POTESTATE ECCLESIAE Potestas iurisdictionis fori externi est illa quae directe et pri­ mario in bonum communitatis exercetur, seu in publicam fide­ lium utilitatem. Talis est v. g. facultas concedendi potestatem absolvendi tum a peccatis tum a censuris, facultas decreta leges­ que edendi, beneficia conferendi, etc. Ex dictis patet solius Ecclesiae esse potestatem habere fori interni ; quae potestas, etsi internam et privatam fidelium san­ ctificationem respiciat, est tamen vere potestas quaedam socia­ lis, quia Ecclesiae competit qua societas, et eius ministris con­ fertur tamquam iis qui socialis potestatis participes fiunt. Item constat quo sensu sit intelligendum vulgare adagium : Ecclesia de internis non indicat. 1 Ecclesia enim non in­ dicat de internis in iudicio publico, seu in foro suo externo, bene vero in foro suo interno. 73. Potestas iurisdictionis ordinaria et delegata. - Ratio­ ne tituli seu fundamenti, quo innititur potestas iurisdictio­ nis in aliquo subiecto, potest esse ordinaria et delegata: illa est quae ex iure adnexa est officio, proindeque habito legiti­ me officio exercetur iure proprio, dum e contra sine officio in se subsistens non datur; e contra, iurisdictio delegata est ea quae non ex officio habetur, quia nulli officio per se ad­ nexa est ex iure, sed commissa est personae, seu collata est sola per iniunctionem aut mandatum (c. 197, § 1). lurisdictio autem ordinaria potest esse sive propria sive vicaria (c. 197, § 2). Propria est quae non solum ex officio habe­ tur, sed etiam nomine proprio exercetur, idest non vices ac partes alterius gerendo; vicaria autem est quae ex officio quidem habetur at alieno nomine exercetur, quia per se ad alium, tamquam principalem, spectaret, cuius veluti substi­ tutus et accessoria persona habetur ille qui vicarius existit. 2 1 Innocentius HI (c. 34, X De Sim-onin. V, :î) : «Nobis datum est de manifestis tantummodo indicare ». 1 Maroto. institutiones iuris canonici, Romae, 1921, t. I, n. 095 ss., p. 824. DE POTESTATE IURISDICTIONIS SPECIATIM 133 Tria igitur concurrunt ad constituendam potestatem iurisdi­ ctionis propriam : o) quod sit ofiicio adnexa, δ) quod adnexio facta sit ex iure, c) quod nomine proprio exerceri possit, tamquam a persona directe et principaliter tali potestate praedita. Potestas autem vicaria est quidem adnexa officio ex iure (v. g. officio Vicariatus in Urbe), at exercetur tamquam ab agente secundario et substituto eius cui potestas eadem ordinaria prin­ cipaliter pertinet. Hoc quidem respectu personarum quae in Ecclesia obtinent ipsius Ecclesiae iurisdictionem. At potest alius quoque ad spe­ ctus considerari secundum quem potestas ordinaria vicaria nun­ cupatur; prout videlicet haec in Ecclesia in se spectata et non in singulis pastoribus consideratur, cum videlicet Ecclesia agit non quidem nomine proprio, seu ex potestate plane consequente iura socialia sibi connaturalia vi suae divinae constitutionis, sed potius talem potestatem ex speciali commissione, et ut Dei in­ strumentum, ideoque ut divinae voluntatis interpres, exercet. Id v. g. obtinet cum a iuramentis solvit, a votis, itemque a vinculo matrimonii rati et non consummati, 1 vel etiam a vinculo ma­ trimonii legitimi in favorem fidei. 2 In iure publico ecclesiastico agitur directe et primario de potestate iurisdictionis fori externi; et attenditur tri­ plex functio quae potestatis iurisdictionis in publico socie­ tatis regimine propria est: legifera, videlicet, iudiciaria et executiva. 1 Webnz, Ius Decretalium, Prati, 1915, t. II, Γ. 1, n. 4, pp. 13 et 14. 3 Vide Const. Pauli III, Altitudo, 1 iunii 1537; S. Pii V, Romani Pon­ tificie, 2 aug. 1571; Gregorll XIII, Populis, 25 ian. 1515 in fine Codicis et can. 1125 quo praedictae Constitutiones ad universum orbem extenduntur. Cfr. Gasparri, De Matrimonio, Typis Vaticanis, 1932, vol. II, pp. 232 ss., nn. 1156-1170. 134 OK NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE TITULUS II DE ECCLESIAE POTESTATE LEGIFERA Articulus I Existentia potestatis legiferae in Ecclesia 74. I. Ex verbis Christi. - 1. Ex verbis Christi constat. Ecclesiam regni ' imaginem expressam gerere; ipsiusque su­ premum magistratum potestate legifera esse instructum ex eo etiam constat quod collatas sibi habuit claves 2 ipsius regni seu supremam potestatem (sovranità), cuius praeci­ pua functio distinctive est ius legiferandi; insigne eniin usi­ tatum a imperii cloues v esse nemo nescit. 3 2. Constat insuper alligandi ius plenum in Ecclesia con­ stitutum esse: 1 ideoque vinculum quod libet, non excluso igitur vinculo legis, ab ea imponi posse. Praeterea, obliga­ tiones seu vincula legis ab Ecclesia imponi posse ex eo etiam 1 Cfr. Le., IV, 16-22; XII, 32; Matth., XI, 2-15, ubi Christus verba Isaiae, c. 61, 1-2; 35, 5-6, ad se applicat. — In literatura rabblnica «.re­ ti num Dei y significat potestatem regiam Del in homines, elusque exer­ citium. Lagrange, Le messianisme chez les Juifs, p. 151 ss. Quae potestas regia Dei in Ecclesia tamquam in Regno Dei a Christo fundato in terris (Matth., XIII, 31; X, 7: Lo., XI, 20; XVI, 16) exercetur ab iis qui lega­ tione pro Deo funguntur, quibus a Christo omnis potestas data est, in eoelo et in terra : Maith., XXVIII, 18, 10. Quod autem agatur de regno quod non sit mera perfectio interna animarum, sed coetus hominum exter­ nus, speciatim colligitur ex Matth., XIII. 24-30. 47-50; XXI, 43; XXV. 1-13, etc. 1 Maith., XVI, 9; cfr. Is., XXII, 22 (Knabenbauer, Comm, in Isaiam. 1, p. 493; Condamin. Le livre d’Isaïe, p. 152). Quoad explicationem sen­ sus verborum «Claves regni coelorum», cfr. Bellabminus, 1. I, De Rom. Pont., c. 13; Billot, De Ecclesia Christi, Prati, 1909, p. XI, th. 20, p. 440; Tanquebeï, S?/m. theol. dogm. - De Eccl., ed. XIV, p. 384. • Leonis XIII, Ene. De Unitate Ecclesiae. Cfr. Iob. XII, 14; Is., XXII, 22; Ap. I, 18. * Matth., XVI, 19; XVIII, 18; quoad explicationem horum textuum cfr. Billot, 1. c., p. 448 et ss. ; Kxabenbauer, op cit., p. 68 et Cavagnis. op. cit., n. 218; Tanquerey, op. cit., p. 384, n. 614. EXISTENTIA POTESTATIS LEGIFERAE IN ECCLESIA 135 confirmatur quod eadem Ecclesia, secundum similitudinem a I. C. expressam, gregis imaginem gerat, cuius pastor, ho­ minum gubernacula cum habeat, imperium exercet quomo­ do populorum pastores, 1 seu reges, gerunt; oves enim rationales ducuntur et reguntur convenienter per obligatio­ nes quae intellectum et voluntatem attingunt, seu per leges. 3. Ceterum, quis dicat Ecclesiae pastoribus collutam non fuisse potestatem legum ferendarum, cum ipsis omnis pote­ stas data sit in coelo et in terra, sicut collata fuerat Chri­ sto divino legislatori? Nam « Divinus Salvator non tantum fuit doctor sed verus legislator; ergo etiam cum Apostolis potestatem legislativam communicavit ». 2 Neque dicatur confusionem fieri inter ordinem religiosum et ordinem iuridicum, inter sphaeram vitae internae seu spiritualis ac sphaeram vitae publicae et socialis, ipsumque Christum, ex adverso, declarasse regnum suum non esse de hoc mundo,3 sed internum, conscientiae, ad quam dirigendam lex angelica suffi eiat. Dixit enim Christus regnum suum non esse de hoc mundo, quatenus non habeat originem ex causis mundanis, seu tale sit quod non armis aut violentia constituatur ac defendatur, sicut ipse Christus Pilato explicavit. * Et ideo regnum Christi merito comparatur ab Eusebio Caesareensi cum republica mosaica, in qua certe legislativa potestas aderat, quia Christus « novae vitae ac piis hominibus accommodatae reipublicae primus in troductor legisque lator extitit ».5 Quod si primus legislator, * Id sane eruitur ex usu communi apud auctores tum sacros tum pro­ fanos, quando hac metaphora utuntur ad designandos greges hominum. ISAI., XLIV, 28; II Reg., V. 2; Mich., V, 2-4; Ezech., XXXIV, 2. 3. 3 Wernz, lus Decretalium, ed III, 1913, vol. I, n. 90. p. 106. 3 Ioan., VIII, 36. * Dnde Augustinus: «Hic non ait: “ Regnum meum non est in hoc mundo’’ sed: “non est de hoc mundo”. Et cum hoc probaret dicens: “ Si ex hoc mundo esset regnum meum, mi­ nistri mei utique decertarent ut non traderer ludaeis ” ; non ait : “ nunc autem regnum meum non est hic”, sed “non est hinc”. Hic est enim re­ gnum eius usque in finem saeculi ». Tract. 115, n. 2 (Μ. I,., 35, coi. 1939). * Demonst. evang., lib. III, 2 (M. G., 22. 170). 136 DK NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Christus, evangelieam legem condidit, evidenter tamen ostendit post se ipsum reliquisse alios legislatores, quibus eandem pote­ statem qua ipse praeditus erat contulit : « Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra. Euntes ergo docete omnes gentes... docentes eos servare omnia quaecumque mandavi vobis ». 1 Igi i ur Christus plenitudinem suae potestatis invocat, ut exinde significet auctoritatem Apostolis conferendam nihil aliud esse nisi suae divinae potestatis participationem. Apostoli autem do­ cere debent non solum res credendas sed etiam praecepta ab om­ nibus servanda, ideoque potestatem legislativam accipiunt. 75. II. Ex doctrina et praxi Apostolorum. - Ex Sacris Scripturis constat etiam Apostolos testimonia, superius al­ lata de potestate legifera, modo supra explicato intellexisse, atque ad praxiin deduxisse. In Concilio Hierosolvmitano vere potestate legifera iidem usi sunt, legem divinam inter­ pretando, atque onus imponendo abstinendi a sanguine et suffocato. Paulus vero2 postquam illud decretum apostolicum editum est, «perambulabat... Syriam et Ciliciam con­ firmans Ecclesias, praecipiens custodire praecepta Apostolo­ rum et seniorum»;34 ipseque Apostolus Gentium, qui a Do­ mino accepit omnia quae opere et sermone docuit, ius sibi competere ostendit leges ferendi, laudatque fideles qui eas servaverint : « scitis quae praecepta dederim vobis », 1 « lau­ do vos... quod praecepta mea tenetis. 5 1 Matih., XXVIII, 18-20. 2 Act., XV, 28: « Visum est enim Spiritui Sancto et nobis, nihil ultra imponere vobis oneris quam haec necessaria... ». De his autem apostolicis litteris Ioannes Chrisostomus : « Potuissent certe — inquit — multo plura praecipere et absque litteris; sed epistolam mittunt ita ut sit lex scripta... Vide brevem epistolam nihil redundans habentem, nee apparatum, nec syl­ logismos, sed praeceptum. Poterant et sine litteris, sed nt lex scripta esset, epistolam mittunt» (Horn., 33 in Act. Αρ·; M. G., <10, col. 242). ’ Act.. XV, 41; cfr. Act., XVI, 4. 4 i Thess., IV, 2. 5 / Cor., XI, 2. EXSISTENTIA POTESTATIS LEGIFERAE IN ECCLESIA 137 Revera in litteris Apostolorum, praesertim in epistolis paulinis, passim leguntur exempla eorum praeceptorum, quae ab ipsis statuta sunt, sancte ab omnibus ecclesiis custodienda. 1 Ta­ lia sunt decreta de idolothitis, 2 de qualitatibus eligendorum episcoporum, deque bigamis non ordinandis ac neopbitis non eve­ hendis,3*de charismatum usu, '* de modo indicandi presbyteros,5* de Christianorum connubiis,B de honesto mulierum ornatu, deque coniuguni conversatione, 7 de forma recti regiminis a senioribus servanda,8 aliaque multa de pluribus aliis negotiis ecclesiasti­ cis, circa, quae disciplinam servandam firmare iam primum apo­ stoli ipsi solliciti fuere. 76. III. Ex praxi constanti Ecclesiae. - Apostolorum exempla secuti, ii, qui eis successerunt, ac praesertim Ro­ mani Pontifices, leges et decreta ferre pro recto ecclesiarum regimine haud destiterunt. Origines iuris canonici attingunt tria priora saecula Ec­ clesiae. Id praesertim evincitur ex celebratione conciliorum, et synodorum in iis primis saeculis habita. Postea, saeculo iv habitum est magnum Concilium Nicaenum, universale, aliaque subsecuta sunt, tum particularia tum oecumenica concilia, in quibus, simul cum fidei tuitione, curata est di­ sciplinae ecclesiasticae ordinatio, decretis seu legibus plu­ ribus editis pro temporum opportunitate. Testantur idem antiquae collectiones legum ecclesiasti­ carum, tum privatae tum authenticae, quae vel uti conspe1 Act., XV, 41; 77eftr., XIII, 17. 1 I Cor., X, 20, 2S. Cfr. etiam / Cor.. VIII, 1 ss. 1 I Tim., III, 2 ss. ‘ I Cor., XIV, 23 ss. • / Tim., V, 19. • 7 Cor., VII, 12 ss. ’ 7 Petr., Ill, 1 ss. • 7 Petr., V, 1. Petrus, praecepta tradens nedum fidelibus sed et senioribus, qui curam habent fidelium, talibus utitur verbis ex quibus elucet auctoritas modesta et secura quae propria est illorum qui non iam do­ minatum exercent (Lc., XXII. 25) sed Christi famulatum. 138 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE ctum historicum exhibent exercitii muneris legislativi in Ec­ clesia iam a temporibus apostolicis persoluti, usque ad no­ stra tempora, in quibus promulgatus est Codex iuris cano­ nici. Concludere ergo nobis licet ex praxi apostolorum et Ec­ clesiae universae iure deduci posse existentiam potestatis le­ giferae in ipsa Ecclesia ; secus dicendum esset apostolos hac in re graviter errasse, et factum constans ac universale nui lum habere in Ecclesia valorem. Ceterum habentur quoque hac super re plurimae definitiones, quae valorem facti doctrinaliter confirmant, ut ex dicendis constabit. 77. IV. Ex doctrina Ecclesiae. - Concilium Tridentinum definivit fidelibus inesse obligationem parendi legibus eccle­ siasticis, ideoque potestatem Ecclesiae legiferam magisterio suo supremo vindicavit : « Si quis dixerit baptizatos liberos esse ab omnibus sanctae Ecclesiae praeceptis, quae vel scripta vel tradita sunt, ita ut ea observare non teneantur nisi se sua sponte illis submittere voluerint, anathema sit ». 1 Pius VI propositionem IV Synodi Pistoriensis damnavit « qua parte insinuat Ecclesiam non habere auctoritatem sublectionis suis decretis exigendae, aliter quam per media quae pendent a persuasione, quatenus intendat Ecclesiam non habere collatam sibi a Deo potestatem non solum dirigendi per consilia, sed etiam iubendi per leges, ac devios contumacesque exteriore indicio ac salubribus poe­ nis coercendi atque cogendi... » tamquam inducentem in sy­ stema alias damnatum ut haereticum. 2 1 Sees. VII, can. 8; Dkxz., n. 864. 2 Auctorem fidei. Denz., n. 1505. Cfr. Benedicti XIV Breve Ad assi­ duas, an. 1755. EXISTENTIA POTESTATIS LEGIFEKAE IN ECCLESIA 139 Item Concilium Vaticanum definiens : « primatum iuris­ dictionis in universam Dei Ecclesiam immediate et directe Beato Petro Apostolo promissum atque collatum a Christo Domino fuisse » quem primatum « Romanus Pontifex tam­ quam Petri Principis Apostolorum successor in universam Ecclesiam obtinet », 1 eo ipso in supremo Ecclesiae capite potestatem legiferam vindicavit : haec enim certissime in po­ lestate iurisdictionis continetur. Hinc demum Codex iuris canonici (can. 218) Romani Pon­ tificis auctoritatem sic enunciat : «Romanus Pontifex, Beati Petri in primatu successor, habet non solum primatum ho­ noris, sed supremam et plenam potestatem iurisdictionis in universam Ecclesiam Ium in rebus quae ad fidem et mores, tum in iis quae ad disciplinam et regimen Ecclesiae per to­ tum orbem diffusae pertinent. Haec potestas est vere epi­ scopalis, ordinaria et immediata, tum in omnes et singulas ecclesias, tum in omnes et singulos pastores et fideles, a qua­ vis humana auctoritate independens ». De potestate vero episcopali agens, edicit : « Ius ipsis (episcopis) et officium est gubernandi dioecesim tum in spi­ ritualibus tum in temporalibus cum potestate legislative, iudiciaria. coactiva ad normam sacrorum canonum exer­ cenda ». 2 78. Corollarium I. - Ecclesiae potestas legifera est a pote­ state civili plene independens. Id descendit 1° ex dictis de Ecclesiae perfectione iuridica (cfr. supra p. 103 ss.). Enimvero, ius legiferandi absque subiectione externis potestatibus, est necessario connexum cum iure supre matiae societatis perfectae, cum exigentiis communitatis sive politicae sive religiosae, cuius leges aptari debent peculiaribus 1 Const, dogm. Pastor aeternus, cc. 1 et 4. 1 Can. 335; cfr. etiam initium Const. Ap. Providentissima, 27 maii 1917, qua ipse Codex promulgatus fuit. 140 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE iHliunctis in quibus versatur populus vel obiectum de quo agitur ; quae leges si condantur sub influxu externae potestatis, minus aptae generatim evadunt; 1 item 2® ex natura potestatis eccle­ siasticae quae est spiritualis et supernatural is ; confirmatur 3° ex natura rerum de quibus potestate legifera Ecclesiae disponitur : sunt enim res ad eius vitam interiorem, et ad animarum salutem spectantes. Ad solam autem Ecclesiam pertinet statuere de iis quae interiorem eius vitam spectant, cuius ratio a Christo Do­ mino restitutore salutis nostrae fuit constituta ; hinc dux homi­ nibus esse ad coelestia non civitas sed Ecclesia debet : eidemque hoc est munus assignatum a Deo, ut de iis quae religionem at­ tingunt videat ipsa et statuat, ac rem Christianam libere expe diteque iudicio suo administret.2 Quam ob rem Pius IX, proscribens eorum errorem quos mini me pudebat affirmare « Ecclesiae leges non obligare in conscien­ tia, nisi cum promulgantur a civili potestate; acta et decreta Romanorum Pontificum ad religionem et Ecclesiam spectantia indigere sanctione et approbatione vel, minimum, assensu pote­ statis civilis », in Syllabo damnavit propositionem secundum quam « ecclesiastica potestas suam auctoritatem exercere non debet absque civilis gubernii venia et assensu ».3 Corollarium II. - Hinc falsae sunt doctrinae quibus aut ne­ gatur aut pessumdatur independentia potestatis legiferae Ec­ clesiae. 1 Fiore, Diritto internae, pubblico. vol. I, lib. 1, c. 1, § 380. 3 Immortale Dei, § 20, Itaque dux ; Leonis XIII, Lltt. ad Archiep. et Ep. Borussiae, 6 lan. 1880. Quodsi aliquando Ecclesia indulget ul acta quaedam ecclesiastici re­ giminis civili auctoritati notlflcentur (cfr. (.'one. Rum., 1929, art VIII), cum publici iuris fiunt, id nullatenus ad libertatem legiferam coarctandam con­ ceditur; haec enim notifiestio fieri debet non quasi praevia promulgationi legis, non quasi ad habendum consensum ad eis promulgationem, sed tan­ tum post editam legem vel decretum, notitiae causae, seu officiosae com­ municationis titulo. Hinc praenotatus articulus Cone. Rumenl : « ...Dans le cas où elles seraient d’un intérêt général et publiées par eux, elles seront ensuite portées également à la connaissance du Ministère des Cultes ». 3 Encycl. Quanta cura, 8 dec. 1864; Denz., 1697. Cfr. etiam Syllabi prop. 19 et 20, 41-42; Wilmers, De Christi Ecclesia, p. 112 et sq., 133 sq. ; Billot, De Ecclesia Christi, Prati, 1909, p. 449 et sq. OBIECTUM POTESTATIS LEGIFERAE ECCLESIAE 141 Quorum errorum assertores hi sunt praecipui : Marsilius Patavinus (an. 1343 mortuus), qui in suo libro De fensor pacis docet Christum fidelibus omnem Ecclesiae pote statem tradidisse, sub auctoritate populi et civilis potestatis exercendam. Haec doctrina damnata fuit a loanne XXII, Const. Licet, 23 octobris 1327 ; Protestantes qui, cum denegent Ecclesiam esse societatem vi­ sibilem, eidem in suos subditos omnem iurisdictionis potestatem adimunt : Febronius in libro De statu Ecclesiae, an. 1763 edito, a Clemente XIII damnato, decr. 27 februarii 1764, denegans monarchicam Ecclesiae constitutionem, ac R. P. Primatum coarctans extollensque e contra Episcoporum et civilium principum adversum Romani Pontificis auctoritatem, antesignanus errorum legalistarum factus est, qui in Statu plenitudinem potestatis po­ nunt; Gallicani qui ius placiti regii ac ius Appellationis ab abusu defendunt ; et licet iuridicam perfectionem Ecclesiae non dene gent, tamen eius legiferam potestatem quoad independentiam mi­ nuunt, eam obnoxiam potestati civili faciendo; Positivistae, liberales ac modernistae, qui omnes Ecclesiae denegant characteres societatis perfectae ideoque eius legibus tan­ tummodo moralem quandam vim concedunt. Item, hodierni statolatrae et totalitarii, qui nihil dicunt esse [Misse in sociali hominum consortio quod non sit per Statum, in Statu et sub Statu. Articulus II Obiectum potestatis legiferae Ecclesiae 79. Potestas legifera Ecclesiae respectu sacri ministerii. Sacrum Ecclesiae ministerium ordinatur ad conficienda et ad ministranda sacramenta et sacramentalia et ad connexa munera sacra rite obeunda. Ne autem haec omnia hominum arbitrio relinquantur, neve incongrua diversitas aut abusus in his peragendis irrepant, debet Ecclesia obligatorio modo proponere — sive ius divinum declarando, sive novum ius 142 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE condendo — normas quae ad validam et licitam confectionem et administrationem sacrorum pertinent. Id secumfert ordi­ nationem cultus divini, qui respicit non solum sacrosanctum Missae sacrificium et sacramentorum administrationem, sed etiam divinam psalmodiam, omnesque sacras functiones quae fiunt in honorem Dei, preces, coeremonias, actiones scilicet quae functiones comitantur, res divino cultui dedicatas, uti ex. gr. vasa cultus, sacra indumenta et templa, quae omnia obiectum efformant liturgiae. Leges autem liturgicae, «piarum nonnullae a lesu Christo conditae sunt, nonnullae ab apostolis, ceteraeque processu temporis, tum pro Ecclesia universali tum pro particulari­ bus ecclesiis, etiam orientalibus, conditae sunt, inveniun­ tur in libris liturgicis (missale, breviarium, rituale, ponti­ ficale, coeremoniale). Codex vero iuris canonici ius liturgicnm non ordinat, sed illud generatim reliquit in eodem statu ac erat prius; 1 liturgicae leges autem continentur quoque in Constitutionibus Romanorum Pontificum sicut etiam in de­ cretis illis S. R. C. quae materiam stricte liturgicam attin­ gunt. Quo sub respectu, tamquam praecipua obiecta sacrarum legum liturgicarum habenda sunt : 1° ritus cultui publico exercendo determinati ; 2° tempora sacra festis peragendis et precibus fundendis distincta; 3° res sacrae, loca, cultus et coemeteria. ' « Id factum est tum propter maximum venerationem, qua Eeelesi:· prosequitur receptos ritus, ac coeremonias cultus, unde difficilius et non sine maxima diligentia eas immutat, tum propter magnum numerum re­ gularum liturgicarum..., tum denique propter specialem naturam ac chara­ cterem legum liturgicarum..., satis diversum a charactere aliarum legum liturgicarum..., quacirca hae cum illis in unum coniungi commode non po­ tuissent ». Maroto, Institutiones iuris canonici. Romae, 1921. vol. 1. n. 171, p. 163. OBJECTUM POTESTATIS LEGIFERAE ECCLESIAE 143 I. Hitiis sacri. - Ecclesiae exclusive competit leges condere de ritibus divini cultus : 1° Cum enim sacri ritus et coeremoniae, quibus Ecclesia, a Spiritu Sancto edocta, ex apostolica traditione et disciplina, utitur in sacramentorum administratione, in divinis officiis, om nique Dei et Sanctorum veneratione, magnam populi eruditio­ nem procurent, rerum sacrarum maiestatem commendent, fide­ lium mentes ad rerum altissimarum meditationem sustollant, et devotionis igne intiamment, 1 patet eos non aliud esse quam to­ tidem media directe ordinata ad fidelium sanctificationem, ideo­ que exclusive Ecclesiae iudicio ac competentiae addicta. 2° Eo vel magis id affirmandum est, quod in hisce Eccle­ siae litibus implicita multorum catholicorum dogmatum contineatui· professio; aequum est igitur omnem de iisdem ritibus dispositionem et custodiam Ecclesiae propriam agnoscere. Hinc tamquam impudentissimae usurpationes iurium Eccle­ siae habendae sunt interventiones quas aliquando auctoritates laicales in disponendis rebus cultus habuerunt. Praesertim in Austria id evenit, auctore losepho II. Hic namque obtentu sa­ lutis publicae et puritatis religionis (cum imperatoris esse putaret omnibus modis, tum etiam directo interventu in re­ bus sacris, pietatem subditorum excitare et fovere, eo quod re­ ligio medium sit efficax promovendi salutem civilis societatis), cultum publicum ad normam legis civilis accommodatum voluit, ac proinde peculiarem ordinem in eo peragendo auctoritate sua prae­ scripsit. Exemplum habetur etiam in legibus quas Mexicana res publica de rebus religiosis constituit praetextu curandi bona et iura civium: inter leges vexatorias2 illae notandae heic sunt ' Slxti V, Const. Immensa. 22 ian. 1588; Bona, De divina psalmodia, e. 19, 5 2, n. 1. 2 Vide reipublicae Constlt. an 1917 et praesertim art. 130 et confer haec cum recentioribus emendationibus iussu Calles introductis; ad rem vide Litt. Past. Episcopatus Mexican!, 21 apr. 1926, ac Encyclieas Litteras Pii Pp. XI, Iniquis affictisque, 18 nov. 1926. Cfr. etiam leges in Hispania statutas, tum in Constitutione (nunc abolita), an. 1933, tum post Consti­ tutionem, in applicatione Constitutionis, circa Confessiones et' Congregatio­ nes religiosas (Gaceta Oficial, 3 iun. 1933); novissime leges ab actuali regi­ mine communistico in Cecoslovachia circa programmata pro Seminariis latas, quibus studium doctrinae marxistae praescribitur. 144 DE NATURA HT POTESTATE ECCLESIAE (piae tribuunt Statui facultatem coarctandi numerum sacerdotum secundum quandam proportionem cum civium numero, item le­ ges quibus interdicitur emissio votorum, item leges quibus res publica praesumpsit duas supprimere dioeceses, etc. Connexio autem rituum cum verae fidei professione exigit ut eorundem rituum puritas vindicetur, nedum relate ad interven tiones auctoritatis civilis, verum etiam contra arbitrarias privato rum immutationes. Errores, enim, liturgismi exagerati nostri tem­ poris in hac materia ita a Romano Pontifice in Litteris Encyclicis Mediator Dei diei 20 nov. 1947 damnati fuerunt : « Quamobrem uni Summo Pontifici ius est quemlibet de divino culto agendo morem re­ cognoscere ac statuere, novos inducere ac probare ritus, eosque etiam immutare, quos quidem immutandos indicaverit (cfr. C. I. can. 1257); Episcopis autem ius et officium est vigilare diligenter ut sacrorum canonum praescripta de divino cultu sedulo obser­ ventur (cfr. C. I. C. can. 1261). Haud igitur fas est privatorum arbitrio, etsi iidem ex Cleri ordine sint, sacras atque, venerandas res illas permittere, quae ad religiosam Christianae societatis vitam pertineant; itemque ad lesu Christi sacerdotii exercitium divinum­ que cultum, ad debitum sanctissimae Trinitati, Incarnato Verbo, eius Genitrici augustae ceterisque caelitibus honorem reddendum, et ad hominum salutem procurandam attineant ; eodemque ratione privato nemini ulla facultas est externas hoc in genere actiones moderari, quae cum Ecclesiastica disciplina et cum Mystici Cor­ poris ordine, unitate ac concordia, immo haud raro cum catholicae fidei integritate coniunguntur quam maxime. Ecclesia procul dubio vivens membrorum compages est, atque adeo in iis etiam rebus, quae ad sacram respiciunt Liturgiam, sue crescit, explicatur atque evolvitur, et ad necessitates rerumque adiuncta, quae temporum decursu habeantur, sese accomodat atque conformat, sarta tamen tectaque servata suae doctrinae integri late. Verumtamen temerarius eorum ausus omnino reprobandus est, qui novas deliberato consilio liturgicas consuetudines invehant, vel obsoletos iam ritus reviviscere iubeant, qui cum vigentibus legibus ac rubricis non concordent. Id autem contingere, Venera biles Fratres, non sine magno animi dolore novimus, non modo in parvi sed in gravissimi etiam momenti rebus; non desunt siquidem qui in augusto peragendo Eucharistiae Sacrificio vulgari lingua utantur, qui nonnullos festos dies, — qui quidem ex rationibus OBIECTUM POTESTATIS LEGIFERAE ECCLESIAE 14.5 mature perpensis iam decreti ac statuti fuerint — ad alia tempora transferant, et qui denique ex legitimis publicarum precum libris sacra Veteris Testamenti scripta expungant, quippe quae repu tent haud satis aetati huic nostrae congruentia atque opportuna. Latinae linguae usus, ut apud magnam Ecclesiae partem viget, perspicuum est venustumque unitatis signum, ac remedium efficax adversus quaslibet germanae doctrinae corruptelas. In non paucis tamen ritibus vulgati sermonis usurpatio valde utilis apud popu­ lum existere potest ; nihilominus unius Apostolicae Sedis est id concedere; atque adeo, ea inconsulta eaque non approbante, nihil prorsus hoc in genere fieri fas est, quandoquidem, ut diximus, sa­ crae Liturgiae ordinatio ab eius consilio ac nutu omnino pendet ».1 II. Tempora sacra. - Ecclesiae competit exclusive legiferare de temporibus sacris ac praesertim dies festos de praecepto de­ terminare. Etenim etiam quando in kalendario Christiano spe­ cialia tempora distinguit ac coordinat, id Ecclesia praestat ad spiritualis vitae exercitium, ad divinum cultum, finemque spiri­ tualem promovendum : ipsaque liturgia, precibus et hymnis sa­ cris, temporum distinctionem praesefert, dierumque festorum, )>er anni circulum, exhibet devotissimam coordinationem. Ultro admittimus Statum aliquod interesse habere quoad kalendarii ordinationem, cum dierum festivorum observatio ab Ec­ clesia praescripta in omnium populorum moribus et civilibus ne­ gotiis magnum habeat influxum. Verum, concursus utilitatum utriusque societatis super aliqua re postulat non diversitatem legislationum, non secessionem utriusque legislatoris, sed plane concordiam. Igitur generaliter et ordinario modo Status potest, ideoque debet, sine suo detrimento, immo cum civilis prosperitatis et tran­ quillitatis profectu, sanctorum festorum, quae ab Ecclesia ordi­ nata sunt, determinationem etiam pro ordine civili suscipere ac urgere. Omnino enim incongrue se gereret illud civile regimen quod dies festos, ab Ecclesia statutos, partim agnosceret partim vero sperneret, quasi ius aliquod Ecclesiae dimidiatum possit agnosci. Quod si in aliquibus difficultas ex rei natura oriatur, puta quia magnum detrimentum caperet civitas ex frequentiore 1 A. A. vol. XXXIX, p. 544 sq. 10 — Ottavjani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 1 16 1)K NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE interruptione publicorum negotiorum, 1 cum Ecclesia utique erit agendum, pro concordi solutione difficultatis ; nam Ecclesia certe perspectas habebit Status necessitates et, ut pia mater, quae op­ portuna visa fuerint, concedere haud renuet. 111. Res sacrae; loca cultus; coemeteria. - 1° Sicut Ecclesiae competit ius legiferandi de cultu, ita de rebus sacris, cum nihil aliud haec sint quam obiecta et utensilia ad cultum exercendum, ideoque ad rem mere spiritualem ordinata. Ipse ritus conse­ crationis vel benedictionis, quo divino cultui res istae mancipantur, evidenter ostendit agi de materia quae temporalis ordinis potestati sit subducta. Exemplo sunt altaria, vasa omnia sacris Ecclesiae ritibus peragendis destinata, vestes sacerdotales quibus ministri utun tui· in sacris functionibus obeundis, omniaque altaris ac eccle­ siae ornamenta. Igitur sicut legibus suis, praesertim liturgicis. Ecclesia de­ terminat modum et materiam quibus haec omnia conficienda sunt, itemque ritum consecrandi eadem, et modum ipsis utendi, aut causas exsecrationis, ita vindicat horum exemptionem ab oneribus publicis et prohibet quominus, civilis auctoritatis iussu, sicut et cuiuscumque ausu, profanis usibus deputentur. Etiam campanarum pulsus est actus cultus publici et publica lidei manifestatio, et ad religionem populorum fovendam maxime conducit; quia excitat fidelium pios animi sensus, sive spiritua­ lis laetitiae sive doloris, et Christianam plebem, ruri praeser 1 Numerus festorum ab Ecclesia proscriptorum impedimento esse di­ citur publicae prosperitati, cum frequentior a labore requies damno sit productioni et commercio. Verum, dura in kalendario civili nonnullae fe­ stivitates ecclesiasticae omittuntur, novae e contra civiles solemnitates con­ duntur. Exemplum typicum fuit in legislatione festorum anno 1925 in Cecoslovacchia introducta : abolebatur festum S. ioannis Nepomuceni, Bohemiae patroni, et introducebatur festum Ioannis Hubs! Hodie in Italia Status plene recognoscit kalendsrium festivum Ecclesiae, ut videri potest in art. XI Concordati, an. 1929. ’ Ita pro Gallia, occasione Concordati anno 1801, Decretum editum fuit, quo dies, praeter dominicos, in Gallia colendi, ad quattuor reducun­ tur ( Nativitas Domini. Ascensio, Assumptio B. Μ. V. et festum Sanctorum Omnium). Deer. Card. Caprara, Legati Pont., 9 aprllis 1802. Cfr. BuUar.. eontin., t. 11, n. 123. § 2 et ss. OBUCCTUM POTESTATIS LEGIFEKAE ECCLESIAE 147 tini, ad ecclesiam convocat. Hac quoque super re, igitur, Eccle­ sia libere debet disponere, sicut de iis omnibus quae ad religio­ nem directe spectant. Plerumque ergo ut abusus est habenda legislatio civilis de hac materia. 1 2° Loca cultus intelligimus praecipue ecclesias vel potius omnes aedes sacras (basilicas, templa, oratoria) rite consecrata aut. benedictas (can. 1151), ut in eis S. Sacrificium offeratur, fidelesque congregentur ad verbum Dei audiendum, ad preces fun­ dendas, ad sacramenta suscipienda, etc.; proxime igitur spec­ tant ad cultum Dei et animarum sanctificationem, proptereaque unice ad ordinem spiritualem directe referuntur atque sub spi­ ritualis potestatis regimine esse debent. In specie, Ecclesiae est : a) determinare quinam catholico rum conventus in sacris aedibus liciti sint, 2 b) quaenam proces1 Cavagnis. Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae. 19116. vol. 111. n. 282, p. 157 ss. Huc spectant leges restrictivae quoad usum Campanarum ob praetextum abusus seu strepitus et incommodi civibus illati (Lex gall. 9 ian. 1907. art. 27). Equidem iudicare de moderato usu Campanarum ad Ec­ clesiam spectat, cum agatur de materia quae directe spiritualia respicit ; cete­ rum si quod est privatis prope incolentibus incommodum, boc tolerandum est. pro conflictu cum bono publico, sicut, frequentius toleranda sunt incom­ moda pro bono (vel etiam pro simplici solatio) publico in ordine civili. Usus vero profanus campanae benedictae vetitus est (S. R. C., 16 iuiii 3594, v. Collect. Authent. Decret. S. R. C., n. 52). Quandoque tamen ]>ermitti potest, v. g. occasione periculi imminentis, vel adventus principis, iuxta prudens Ordinarii consilium. Icakd, Praelect. iur. can., n. 561; cfr. autem Deer, gall., 16 iun. 1906. Ubi aliquod ius legitimo titulo speciali com­ petit municipiis, salva exsclusiva competentia Ecclesiae in usu sacro cam­ panarum (Cons. Stat, ital., 7 mar. 1896; 12 dec. 1890 ; 24 nov. 1893; Trib. rass. poeu. ital.. 16 mart! 1911 ; Badii, Dir. eecl. ital.. n. 37), de communi con­ silio statuenda est norma pro usu earumdem ad convocandum v. g. Con­ silium civitatis, populum, etc. Cfr. etiam Decr. S. C. Concilii de sacra­ rum Campanarum usu, 20 martii 1931, Acta Ap. Sed., vol. XXIII, n. 4. 1 Hoc innuimus, ad vindicandum ius Ecclesiae convocandi libere et independenter in templis suis fideles pro illis instructionibus, quas ad bo­ num ipsorum religiosum et morale opportunas duxerit. Attenta enim na­ tura et fine Ecclesiae, templa non modo cultui divino exercendo et sacris administrandis inservire debent, sed et ad docendum populum circa officia quae habet erga Deum, erga proximum, tum etiam erga societatem. Cava­ gnis, institutiones iuris publici ecclesiastici, vol. Ill, η. 225. In pluribus Nationibus, fidelium conventus, qui non sint ad cultum, subliduntur. indiscriminatim cum profanis coetibus, legi de publica seou- 148 DE NATURA ΚΓ POTESTATE ECCLESIAE siones aut sacrae functiones tum intra, tum extra, possint pe­ ragi ; 1 c) prohibere quemlibet usum sacrarum aedium etiam pro catholicis, quando id pro fidelium bono spirituali opportunum videatur, ut puta cum templum interdicitur. Et in his omnibus omnino independenter agit a potestate civili. 3° Ad loca sacra, circa quae Ecclesia sibi vindicat ius ple­ num, referenda sunt etiam coemeteria; pietas enim in defuncto­ rum corpora, et horum religiosa inhumatio (quae apud ipsas barbaras gentes servata est, ita ut locus humationis apud ethni-*9 ritate. Cfr., v. g. lex. gall, separationis 9 dec. 1905, art. 26. Verum nemo est qui non videt in rebus quoque politicis et oeconomicis seu sodalibus populum Christianum docendum esse ab Ecclesia circa suo officia : quod opportune ali­ quando fit in ipsis templis, sub auctoritatis ecclesiasticae vigilantia et di­ rectione, ut populo, aliquando de his negligent! et torpendi, persuasum sit de connexione talium quaestionum cum re religiosa. Attentis enim temporum adlunctls multa negotia politico-socialla characterem aliquem religiosum ha­ bent : igitur neque alienum est a sacra templorum destinatione in eis haec negotia cum religione connexa pertractare. Cavagnis, loc. cit., u. 227, p. 130. Pastorum Ecclesiae Igitur iudicare est quinam conventus a religione prae­ scindant. seu profani habendi sint, et quomodo catholicorum congressus et conciones moderari oporteat ne a sua natura deflectant : non enim confun­ dendi sunt conventus catholicorum cum congressibus alicuius factionis politicae. * Quaestio fieri potest : an ius sit Ecclesiae exercendi actus cultus publici in ipsis publicis locis, non habentibus specialem destinationem. Pro­ fecto non videtur qua ratione (seclusis extraordinariis temporum adlunctls) prohiberi possit Ecclesia quominus ritus suos exerceat et in publicis locis. Sed contra, plurium nationum legislatio spiritum praesefert verae intolerantiae, seu potius manifestam intentionem subtrahendi a conspectu societatis ritus catholicos, illosque relegandi In locis clausis. Cfr leg. Gall.. 9 dec. 1905, art. 27, et ex articulis organicis, art. 45; leg. Austr., 7 mail 1874; leg. I tai., 30 iun. 1889, art. 8; in Lusitania, ex lege separationis 20 apr. 1911, art. 56, actus quilibet cultus externi, non exclusa religiosa cadaveris trans­ latione, non permittitur sine praevio assensu auctoritatis civilis; in Hollandia, ipsa lex Constitutionis, art. 170, processiones publicas vetat. Ap­ pellant generatim ad tutelam ordinis publici, et ad publicum usum viarum, l’rofecto ad primum quod spectat, ritus religiosi, qui ab ecclesiastica aucto­ ritate prudenter Indicuntur, quieti et ordini publico minime nocent; quod si adversariorum perturbationes timentur, non sequitur esse denegandum ius Ecclesiae, et vetandum exercitium cultus, sed potius esse compescendos perturbatores : secus hi ex sua malitia scopum obtinerent. Viarum autem publicus usus habetur etiam per hoc quod cultui publico aliquando inserviant. OBIECTUM POTESTATIS LEGIFERAE ECCLESIAE 149 cos quoque, ipso facto, sacer et religiosus habitus sit), apud Chri­ stianos in duplici dogmate fundatur : futura nimirum corporum resurrectione et sanctorum animae aeterna in coelis beatitudine, cuius et ipsum corpus, post resurrectionem, particeps erit. Est igitur, cura defunctorum, actus non modo humanitatis sed et religionis: et tamquam sacra habenda sunt illa Christia­ nae. sepulturae loca (coemeteria seu loca dormitionis di cta ob fidem resurrectionis), sicut etiam res sacra est habendus modus seu ritus et ordo quo fidelium inhumatio peragitur. 80. Potestas legifera Ecclesiae respectu magisterii; ca­ nones fidei. - Ecclesia vere leges fert cum regulam credendi obligatoriam proponit; quod munus est ei demandatum a Christo, ut, Spiritu Sancto assistente, tradita per Apostolos revelatio, seu fidei depositum, sancte custodiatur et fideli­ ter exponatur ac ita a fidelibus veritatis Christianae confes­ sio fiat ad salutem. Enimvero Ecclesia, in suis definitionibus infallibilibus, non ponit actus meri magisterii, sed verae iurisdictionis, ita. ut fideles respuentes R. P. definitiones, vere recteque di­ cantur transgressores Apostolicarum Constitutionum. Itaque canones fidei tales dicuntur quia vere sunt leges, in quan­ tum voluntatis sublectionem exigunt, ut videlicet voluntas imperet intellectui ut credat; quae voluntaria oboedientia vere debetur, in casu, vi auctoritatis Ecclesiae seu apostolici magisterii, secus transgressio sanctionibus eccle­ siasticis puniri non posset,’ sicut non potest puniri id quod iurisdictioni Ecclesiae non est subiectum, neque incur­ ritur reatus poenarum fori ecclesiastici, nisi et legis fori pa­ riter ecclesiastici violator quis extiterit. Quod si agatur de 1 Wernz, Ius Decretalium, Prati, 1913, vol. I, n. 9S, p. 116; Billot, De Ecclesia Christi, Prati, 1909, q. 8, § 2, p. 335; cfr. Il Cor.. X, 5-6 ex quo loco S. Augustinus probat potestatem Ecclesiae puniendi haereticos, Bp. 195, De correctione Donatistarum, cap. V, nn. 23-24 (M. L·., 33, coi. 803). 150 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE iis quae fide divina credenda sunt, quia, a Deo revelata, in deposito ab Apostolis tradito continentur, non ideo propo­ sitio talis doctrinae ab Ecclesia facta, expers est vi obligandi iure quoque ecclesiastico : obligationi enim quae est ex iure divino optime adiungi potest obligatio quoque iuris eccle­ siastici, ut homo fiat per hoc obnoxius correctioni et coa­ ctioni Ecclesiae, quae multum iuvat ad salutis finem et ad effugiendum periculum poenarum futuri saeculi ob violatam Dei legem incurrendarum. Quapropter plures huius generis canones iam a priscis iuris canonici collectoribus congesti sunt, eosque Gratianus sequutus est, totumque Corpus Iuris Canonici exempla prae­ bet canonum fidei, 1 imo in ipso Codice Iuris Canonici pas­ sim invenire est talis generis leges quae ponuntur ut praeambulam et ratio disciplinae in connexa materia statutae. 23 81. Potestas legifera Ecclesiae quoad imperium. - Obiectum potestatis legiferae Ecclesiae respectu regiminis fide­ lium, seu quoad disciplinam et mores ipsorum, duplicis ge­ neris est, quatenus considerantur: 1" regiminis socialis Ec­ 1 Tales sunt canones quae catholicam fidem exhibent de Unitate et 'Γι-initate Dei (e. 1, X, De summa Trinitate et fide cath., I, 1) de Sacra­ mentis eorumque effectibus (cfr. c. 1, 3, 5, X, De baptismo eiusque effecta. III, 42; c. 40-43, 68-70, 74, D. II, De cons.; c. 6, X, De celebr. missarum et sacramento Eucharistiae, III, 41, etc.); de unitate Ecclesiae; de primatu Romani Pontificis (c. 30 C. XVII, q. 4; c. 6, X, De maior, et obed., I, 33; c. 1, De constit.. I, 2, in VI, etc.); de animarum Immortalitate et corporum resurrectione; de aeternae vitae praemiis et suppliciis et alia plura. Sooi.ia. Instit, iuris pubi, eccl., Neapoli. 1860, lib. I, § 9, p. 151. 3 Canones doctrinales (v. g. can. SOI de Eucharistia, 870 de Poenitentia. 1012 de Matrimonio, 1255 de cultu divino) ; canones morum (nt sunt v. g. can. 1307, § 1, de voti obligatione ex virtute religionis; 1316, S 1, de iurelurando) ; canones liturpici (ita can. 780, de materia et forma ad Sacramen­ tum Confirmationis conferendum ; 737, pro baptismo ; 814, de Sacrificio Mis­ sae) ; canones politici seu hierarchici, seu etiam constitutionales (ex. gr. can. 107 et 108 de divina institutione hiérarchisé, 218 de Romani Pontificis Primatu, 2214 de iure Ecclesiae inferendi poenas, etc.). OBIECTÜM POTESTATIS LEGIFERAE ECCLESIAE 151 clesiae organizatio et exercitium, prout in subiecto auctori­ tatis, 2° fidelium omnium actus qui dirigendi sunt, oppor­ tunis normis, pro sancta ipsorum conversatione in societate ecclesiastica, ad vitae aeternae consecutionem. V Quoad 1“‘", notandum est socialis regiminis ecclesiastici ra­ tionem partim iam esse legibus divinis determinatam, in quan­ tum scilicet divinus Ecclesiae Conditor duos statuit iurisdictio­ nis gradus: episcopatum videlicet et supremum pontificatum; ideoque legislatione ecclesiastica adduntur ea quae ad rectam societatis huius gubernationem ulterius determinari debeant. Etenim Christus praedictos gradus hierarchicos constituit, at liberum reliquit Ecclesiae officia· constituere quibus aliqua par­ ticipatio iurisdictionis adnexa esset; item Christus non deter minavit omnes normas secundum quas ad varios gradus hierarchiae iurisdictionis adsciscerentur clerici; pariterque organiza­ tions territorialis perficiendae. Ipse leges non constituit; cete rum ipsas regulas recti regiminis exercendi statuendas Ecclesiae plurimum reliquit. Hinc sequitur 1° leges constitutionales Ecclesiae partim im­ mediate esse ex iure divino, partim vero immediate iure eccle­ siastico. Nam a) quoad personalem organizationem. legibus divinis praefiniuntur quidem iura primatus et iura fundamen talia episcopatus, 1 ecclesiasticis vero legibus deliinitantur ce­ tera iura episcoporum, vel etiam iura sedium primatialium ei archiépiscopal i um, item determina tur organizatio curiae dioece sanae vel etiam romanae curiae, ac demum iura et officia vica­ riis et legatis pontificiis vel delegatis episcopalibus, parochis, capitulis, ceterisque iurisdictionis ordinariae vel delegatae parti cipibus addicta, ft) Territorialis vero organizatio immediate est integre ex iure ecclesiastico, cum Christus Dominus nullam territorii Ecclesiae divisionem fecerit : quamvis haec quoque or 1 Episcopatui in genere iurisdictionis potestas iure divino competit, quae cum facultate legesfereudi, indicandi punlendique exercetur in ordine ad regendam plebem Christianam ; at episcoporum, vi iuris divini, determi­ nata et certa potestas respectu territorii, personarum et materiae non est descripta. Hinc iure ecclesiastico ipsorum competentia modo limitatur modo augetur. Wernz, Ius Decretalium. Prati. 1915, vol. IT. n. 731. p. 537. 152 DE NATURA TOT POTESTATE ECCLESIAE ganizatio in iure divino fundamentum habere dicenda sit, cum necessario fluat ex Ecclesiae natura et destinatione. Etenim linis Ecclesiae, universalis cum sit. omnes homines iure compre­ hendit : verum, fere impossibile esset societatem ita universa­ lem gubernare, nisi inferioribus auctoritatibus potestas commu­ nicaretur, ac territorium inter eas, assignatione facta, divideretur. 2° Sequitur etiam legislationes civiles respicientes Ecclesiae organizationem sive personalem sive territorialem (ut puta cum praescribunt non esse praeficiendos animarum pastores, vel non esse erigendas aut dividendas dioeceses ac paroecias sine civilis auctoritatis venia et assensu) omnino vanas seu nullius esse va loris. 3° formas autem recti regiminis Ecclesia statuit quum suis pastoribus modum ac rationem proponit gubernandi fideles, ad­ ministrandi res temporales, docendi et praedicandi, indicandi atque puniendi et ita porro. Hinc patet potestatem legiferam Ecclesiae, hoc sub respectu, pro obiecto habere omnia fere ne­ gotia quae in Ecclesia publice geruntur, atque causas prope in­ definitas complecti. Quod spectat ad 2U‘“ videlicet ad actus fidelium, qui oppor­ tunis normis dirigi debent ut sancta sit ipsorum in Christo con­ versatio, obiectum potestatis legiferae Ecclesiae constituunt omnia quae disciplinam et mores populi christiani attingunt. De his omnibus abunde agitur in iure privato ; cum vero ser­ mo nobis erit de iure Ecclesiae gubernativo, quaedam exhibere satagemus de praecipuis his Ecclesiae muneribus, in quantum videlicet impugnentur vel sub specie libertatis civium as­ serendae, vel sub praetextu tuendorum iurium Status. Articulus III Limites potestatis legiferae in Ecclesia 82. Quoniam potestas legifera est ius proponendi obliga­ torio modo ea quae conducunt ad finem, cumque societas ea tantum exigere valeat a subditis quae necessaria vel utilia sunt fini (nn. 15 ss.), patet potestatis legiferae Ecclesiae li­ LIMITES POTESTATIS LEGIFERAE IN ECCLESIA 153 mites esse praefinitos ex fine sociali, eiusdem, qui est sancti­ ficatio et salus aeterna animarum. Verum, quoniam Ecclesia est societas spiritualis qui­ dem, sed humana, leges, quae communitati dantur, accom­ modatae esse debent viribus humanis, quae sunt defectibiles, et, ubi agitur de communitate, impares sunt ad susti­ nenda onera nimis ardua. Quare, licet altissimus sit perfe­ ctionis terminus ad quem adspirare debemus, cum tamen ad eum non omnes valeant ascensionibus properare « ut gigas ad currendam viam », communitas dirigenda est per gradus consentaneos infirmitati et defectibilitati humanae. Hinc prae oculis habenda sunt quae iam modo generali proposui­ mus de qualibet societate, circa impositionem eorum prae­ ceptorum quae nimis ardua sunt (p. 37). Actus heroici, igitur, etiam in Ecclesia, generali modo, seu fidelium communitati, imponi nequeunt, sed solum actus communes, idest illi qui ordinariam hominum virtutem non excedunt, et cum extraordinaria difficultate coniuncti non sunt. Verum frequentiores sunt in Ecclesia, prae ceteris socie­ tatibus, casus in quibus actus praescribi valeant « qui, ra­ tione habita circumstantiarum, admirationem pariunt, ardui­ tatem includunt, promptitudinem exigunt ». 1 Equidem in Ecclesia, quae sancta debet esse, etiam in quantum eadein existât mater heroum virtutis foecundissima, sunt vocationes divinae ad illum statum perfectionis ad quem pervenitur abnegatione sui et renuntiatione omnium;2 itemque sunt qui in sortem Domini ita vocan­ tur, ut iidem non sibi vivant sed Deo, et animam ponere 1 His verbis actus heroicos describit Benedictus XIV, De canonis:. San­ ctorum, lib. 3, cap. 21. ’ Μλτγη., XIX, 21; Le., IX, 23 et IX, 62; Ioann., XV, 13; X, 11; S. Thom., 1I-II, q. 184, aa. 4 et 5. 154 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE pro fratribus parati esse debeant. Talibus Ecclesia iure prae­ cipit ea quae ad statum et missionem susceptam conveniant, etiamsi cum maximo periculo et gravissimis difficultatibus conîungantur. 83. Actus interni. - Quaeri etiam solet an ex fine Eccle­ siae spirituali et supernaturali deduci possit ius legiferandi circa hominum actus etiam mere internos. Videtur negative esse respondendum, videlicet societati ecclesiasticae, sicut civili, non competere potestatem legislativam ad praecipien­ dos directe actus mere internos. Profecto, cum loquamur de potestate legifera, respicimus forum externum; non enim dubium est Ecclesiam, illa potestate qua pollet in foro interno, singulorum conscien­ tiam cum attingat, ut internae ipsorum directioni et san­ ctificationi prospiciat, posse, si id necessarium sit, ea quo­ que praecipere quae exterius nullimode appareant. Tunc enim non attendit ordinem socialem, ac communitatis di­ rectionem, seu bonum commune et externum, sed internam animae vitam ad quam actus quoque interni diriguntur. Quando igitur in Ecclesia exercetur potestas fori interni numquam habetur vere et proprie dicta legiferatio, quia haec exercetur socialiter, in bonum communitatis. lamvero si Ecclesia respicit bonum commune, ordinem socialem sive provehendum sive restaurandum, non habet causam interveniendi in iis quae exterius non apparent, seu quae nullimode tangunt ordinem externum socialem. Videlicet ratio finis socialis, qui est terminus compara­ tionis et commensurationis ad quantitatem et latitudinem publicae potestatis dimetiendam, non habetur in iis quae or­ dinem mere internum respiciunt et in eo sistunt, quin ullum influxum habeant in ordinem externum. Non negamus igitur internam quoque sanctificationem LIMITES POTESTATIS LEGIFERAE IN ECCLESIA singulorum posse exigere exercitium etiam publicae potesta­ tis; dummodo tamen actus hominum, ratione ipsius obiecti praecepti, aliquas exteriores manifestationes habeant sicut contingit in actis mixtis ; 1 imo, ubi ratio habetur non iam communitatis sed privatae et internae sanctificationis sin­ gulorum, tum interna quoque praecipi possunt, verum non vi potestatis fori externi, seu potestatis ordinatae ad regi­ men publicum et sociale, sed vi potestatis fori interni, vel etiam alia potestate, quae proprie non sit iurisdictionis et speciali titulo competat superioribus ecclesiasticis. 2 1 Actus mixtos heic intelligimus illos actus internos qui cum externis conlunguntur. Profecto nonnulli actus externi, ut vere actus humani habeantur, necessario debent cum aliquo actu interno esse coniuncti, v. g. voluntas et applicatio animi in oratione vocali, intentio in iureiurando. Ut patet, quando aliqua auctoritas praecipit huiusmodi actus, eos praecipit prout vere humani et integri esse debent, igitur modo connatural! impe­ rium attingit etiam elementa interna quae concurrunt ad integritatem actus. Xolpini. Z)e prine. Theol. Mor., Oenip., 1922, n. 138, p. 163. Ideoque etiiam lex civilis valet huiusmodi actus internos cum externis connaturaliter coniunctos attingere : v. g. contractus cum vera intentione sese obligandi ; itemque Ecclesia multiplicibus legibus tales actus praecipit, v. g. can. 861 : « Praecepto communionis recipiendae non satisfit per sacrilegam communio­ nem ». Cfr. etiam prop, contrariam damnatam ab Innocentio IX, 2 mart. 1679; Denz·, n. 1205; item, can. 907). Suarez, De leg., lib. IV, c. 13; Wernz. Ius Decretalium, Prati. 1913, vol. 1, η. 98. p. 116 cum nota 47. ubi alia exempla habentur. Porro dantur quoque actus interni cum externis coniuncti non neces­ sario, sed extrinsece ])er voluntatem operantis (v. g. intentio dicendi Ro­ sarium pro aliquo peculiari fine) ; et hos etiam Ecclesia valet praescribere, quatenus in suo complexu ad ordinem externum referuntur. Hinc praeci­ pitur celebratio missae cum particulari intentione, v. g. pro populo ; quo in casu materia praecepti est non sola intentio, neque sola celebratio mis­ sae, sed utrumque simul. ’ Hinc, ratione voti oboedientiae se subdunt religiosi superioribus suis etiam quoad injunctionem actuum internorum; item, tamquam interpres iuris divini quod versetur circa actus internos, Ecclesia hos quoque tangit; demum, non ut praeceptum disciplinare sed ut condicio ad favores quosdam spirituales acquirendos, ab Ecclesia possunt praescribi actus interni v. g. meditatio ad lucrandas indulgentias. Ampliora habes apud nostras Instilutiones. ed. III. Romae, 1947, vol. I, p. 243 ss. 156 I)B NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE 84. Res temporales. - Ambitus potestatis legiferae Ec­ clesiae ex parte materiae delimitatin' quoque ex natura et destinatione mere temporali rerum. Profecto, statim notandum est defectum potestatis in Ec­ clesia respectu rerum temporalium non esse omnino absolu­ tum et unfversale. Etenim Γ de rebus temporalibus propriis, quas videlicet quo­ libet titulo acquisierit, ut inserviant ad suppeditandas expen­ sas cultus vel ad sacros ministros alendos, omnesque fines sive educativos sive caritativos prosequendos qui cum divina sua missione arcte connexi sunt, Ecclesia directe per se et omnino independenter légiférât et disponit. Hoc. plane de­ scendit ex principio pluries enunciate (n. 15 ss.), nempe so­ cietatem perfectam libere disponere posse de omnibus me­ diis ad finem suum quomodolibet necessariis, ipsamque ple­ na potestate pollere praecipiendi seu exigendi obligatorio modo a subditis quae ad illum finem conducunt; 2° de rebus temporalibus quae indirectum influxum ha­ bent in finem spiritualem., et in quantum hunc ipsum finem attingunt, Ecclesia pariter ius habet disponendi, quia ei competit providere de iis quae non modo directe finem suum adiuvare vel impedire possunt, sed etiam quae modo indi­ recto. Quod his verbis adumbrat Leo XIII : « Quidquid ad salutem animorum cultumve Dei pertinet, sive tale illud sit natura sua, sive rursus tale intelligatur propter caussam ad quam refertur, id est omne in potestate arbitrioque Ec­ clesiae ». 1 Ceterum fusius de hoc doctrinae catholicae ca­ pite erit agendum ubi ex professo sermo erit habendus de potestate Ecclesiae indirecta in temporalibus. His autem praemissis, clarius patet quare in initio huius paragraph! locuti simus de rebus quarum natura et desti’ Encycl. Immortale Dei, S 27, Quidquid. LIMITES POTESTATIS LEGIFERAE IN ECCLESIA 157 natio est mere temporalis, videlicet de rebus ad civilem politicumque ordinem dumtaxat ordinatis; etenim de his Ec­ clesia non potest disponere aut leges ferre, quousque finem mere temporalem respiciunt ; 3° leges civiles, autem, lege ecclesiastica abrogari vel corrigi posse nobis non videtur quia id aequivaleret directo exercitio potestatis in societatem civilem ; neque id necessa­ rium videtur ad salvandam potestatem indirectam; nam exi­ gentiis ordinis superioris bene prospicere potest Ecclesia, le­ gem aliquam civilem noxiam declarando ex se nullam et irritam ' vel etiam simpliciter reprobando. 12 Item, legem de re civili condere Ecclesia non potest, nisi agatur forte de iure devolutivo ; ordinarie enim, seu existente legitima potestate civili, ad hanc pertinet rerum mor­ talium curare commoda. Quodsi Ecclesiae et spiritualis or­ dinis necessitas aliquam rerum temporalium dispositionem exigit quam auctoritas civilis negligit vel renuit statuere, tunc Ecclesia, ratione potestatis indirectae de his quae sibi sunt necessaria circa temporalia disponit legem quidem ecclesiasticam condendo. Tunc enim non agit tamquam auctoritas civilis, civilem legem statuendo, sed tamquam spi­ ritualis societas legibus suis ecclesiasticis, in foro suo ur­ gendis, disponendo de his quae sunt necessaria ad finem suum supremum. 1 Unde vel ipse Suarez dicens Ecclesiam irritare posse legem civilem, In huiusmodi casibus, explicat: « hae tamen leges ipso iure naturae irritae sunt, et per canones potius irritae declarantur quam fiant ». Def. fidei cath. 1. III, c. 22. Cfr. Lo Grasso, Ecclesia et Status. Textus selecti, Romae, 1939, n. 493. 1 Cfr. Ottavja.ni, Institutiones, ed. III, Romae, 1947, vol. 1, p. 250 ss. Recens est v. g. reprobatio legum de sterilizatione. Deer. S. Off. 24 febr. 1940 (.1. A. S., vol. XXXII, p. 73); cfr. etiam Decr. eiusdem S. Congr. de « eugenica », 21 mart. 1931 (A. A. S., vol. XXIII, p. 118) ; item reprobationem legum scholarum in Germania contra scholas confessionales latarum (Ene. I.ltt. Mit brennender Sorge, supra cit. p. SO. not. 2). 158 I>K NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE TITULUS III DE ECCLESIAE POTESTATE IUDICIALI Articulus I Existentia potestatis iudicialis in Ecclesia 85. I. Ex verbis Christi. - Potestas iudicialis iure con­ sequitur ex potestate legifera ; hinc merito ex iure Ecclesiae leges ferendi concludi potest quoad existentiam iudicialis potestatis in ea. Omnia igitur quae supra allata sunt, sub n. 74 ss., huc quoque referri possunt; sed adsunt quoque pe­ culiaria Sacrae Scripturae documenta : Primum quidem textus Matth. XVIII, 15-18 : « Si pecca verit in te frater tuus, rade, et corripe eum inter te. et ipsum solum; si te audierit, lucratus eris fratrem· tuum. Si autem, te non audierit, adhibe tecum adhuc unum vel duos, ut in­ ore duorum, vel trium testium stet omne verbum. Quod, si non audierit eos, dic Ecclesiae; si autem Ecclesiam non au­ dierit: sit tibi sicut ethnicus et publicanus. Arnen dico vobis quaecumque alligaveritis... ». Ex quo deducitur in Ecclesia indicari posse de fidelium criminibus, forma solemni indicii forensis; in his ver­ bis enim continentur omnia elementa essentialia quae instau­ rationem iudicii coram competente tribunali respiciunt. Ha­ bentur : actor, reus, testes, indices, accusatio et sententia cum sanctione poenali. 1. Primo quidem Christus suis asseclis charitatem consulit exigens ut, per correptionem, viam pacificam experiantur sol­ vendarum controversiarum, sicut Christianos decet ad lucran­ dos fratres errantes. Cum autem hic conatus incassum cesserit, adhibentur duo vel tria membra communitatis Christianae, sive ad auctoritatem conciliandam fraternae correptioni sive ad ar­ EXISTENTIA POTESTATIS IUDICIALIS IN ECCLESIA 159 bitros controversiae constituendos. Si autem id etiam incassum cesserit, tunc verum et proprium tribunal Ecclesiae adeun­ dum est. 1 2. Nominantur enim: crimen (si peccaverit in te...), reus (frater tuus), tum etiam, actor, seu in quem peccave­ rit frater. Habentur etiam testes: ii nempe quos reus noluit au dire; itemque accusatio (dic... quod verbum exegetae intelligunt de veri nominis denunciatione) ; significatur etiam tribunal indicans (dic Ecclesiae, seu pastoribus, praelatis Ec­ clesiae). 2 Et agitur reapse non de accusatione apud pares, sed apud auctoritatem, cum oboedientia seu subiectio debeatur; si enim non obtemperetur (si Ecclesiam non audierit)3 idest, in casu, si satisfactio seu reparatio, sententia superiorum impo sita, non praestetur, poena excommunicationis comminatur (sit tibi sicut ethnicus et publicanus). 3. Notentur autem verba quae statim huic textui sequun tur, quibus apostolorum potestas enunciatur : « Arnen dico vo bis, quaecumque alligaveritis super terram erunt ligata et in caelo: et quaecumque solveritis super terram erunt soluta et in caelo ». Quasi Dominus dicat: « vobis plena erit facultas con demnandi et absolvendi; Deus enim ratas habebit vestras sen tentias»; unde consequitur etiam in exercitio potestatis iudicia­ lis, Ecclesiam plene liberam et independentem esse a qualibet humana potestate. 1 Cfr. Deut·. XIX, 15. Sales, L« Sarra liibbia, vol. I. p. 82, in .Mattii., XVIII. 16; Devoti, Instit. Canon., Ill, t. I. § 7. ’ S. Ioannes Ciirisostomïus In Comm, ad hunc locum (In Matth. Ilomil., LX, n. 2: M. G., 58, coi. 586); Eutimius (Comm, in Matth.. cap. XVIII, v. 17, <■ Ecclesiam nunc vocat praesides fidelium Ecclesiae » : M. G., 129, coi. 506) ; S. Cyprianus (Ep. LXIX, « ...scire debes episcopum in Ecclesia esse, et Ec­ clesiam in episcopo»; M. L·., 4, coi. 406) aliique, illud « dic Ecclesiae » me­ rito interpretantur : « dic pastoribus Ecclesiae ». Eadem hodierni exegetae : Dic Ecclesiae : se egli disprezza anche questa seconda correzione, si deve denunziare alla Chiesa, cioè ai pastori e capi della comnnitii cristiana ». Sai.es, loc. elt. * Verbum « audierit » in hoc loco vim haberi verbi « oboedierit» educitur Ium ex contextu, praesertim ex comminatione poenae quae sequitur, tum ex voce graeea παρακούση heic adhibita. 160 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE 86. TI. Apostolorum praxis, autem, argumenta allata om­ nino confirmat : Apostoli enim indicia exercuerunt tamquam illi qui indubie persuasum habebant sibi a Christo potesta­ tem hanc factam fuisse, indicandi videlicet fideles tamquam Ecclesiae subditos. a) In ep. I ad Corinth., c. V, 1 ss. haec habentur: « Omnino auditur inter vos fornicatio, et talis fornicatio, qualis nec inter gentes, ita ut uxorem patris sui aliquis haheat. Et vos inflati estis: et noti magis luctum habuistis ut tollatur de medio vestrum qui hoc opus fecit. Ego quidem absens corpore, praesens autem spiritu, iam iudicavi ut praesens, eum, qui sic operatus est, in nomine Domini nostri Tesu Christi, congregatis vobis et meo spiritu, cum virtute Domini nostri lesu, tradere huiusmodi satanae in interitum carnis, ut spiritus salvus sit in die Domini nostri Tesu Christi ». Igitur Paulus indicat (iam iudicavi); et quidem, quamvis absens corpore, agit de vero iudicio qui praesentiam iudicis requirit; sententiam enim suam ut prae­ sens fert (praesens autem spiritu) eamdemque iubet. promulgari solemniter in conventu Christianorum, adstantibus videlicet fidelibus cum eodem Paulo (congregatis vo­ bis et meo spiritu) tamquam indice qui sententiam fert per potestatem sibi a Christo datam (cum virtute Do­ mini nostri lesu, tradere huiusmodi Satanae, etc.). Ex integro autem textu merito coniicitur in usu iam fuisse huiusmodi solemnia indicia in Ecclesia haberi. b) Docuit etiam Apostolus episcopum qua cautela es­ sent recipiendae in iudicio accusationes adversus presbyte­ ros : « Adversus presbyterum, accusationem noli recipere, nisi sub duobus aut tribus testibus » 1 ex quo evidenter pa­ tet posse in Ecclesia apud episcopum, tamquam verum iudi1 l Tim., V, 19. EXISTENTIA POTESTATIS IUDICIALIS IN ECCLESIA 161 cem, accusationem proferri, ut vera causae disceptatio in foro externo habeatur ; agitur enim ibi de reo, de accusatore, de indice, et de testibus, imo circa testes regula quaedam processus proponitur. c) Quin etiam, ita apostolis persuasum fuit posse indi­ cia in Ecclesia exerceri, ut non dubitaverint Christianis con­ sulere negotia sua litigiosa, etiam mere civilia, Ecclesiae iu­ dicio subiicere; rationes enim graves aderant ne tunc tem­ poris christiani apud iniquos, etiam quoad saecularia, in­ dicarentur. « Audet aliquis vestrum habens negotium adver­ sus alterum, indicari apud iniquos, et non apud sanctos? An nescitis quoniam sancti de hoc mundo indicabunt? Et si in vobis indicabitur mundus, indigni estis qui de minimis iudicetis? Nescitis quoniam. angelos indicabamus? Quanto magis saecularia... » 1 87. III. Res autem confirmatur universae quoque tradi­ tionis testimonio, et Christiana omnium temporum praxi. Iam primis Ecclesiae saeculis, secundum apostolorum exemplum, pontifices universique pastores indicia habue­ runt ; et quidem non solum in foro interno et poenitentiali, 23*11sed etiam in foro externo, tum in contentiosis, tum 1 J Cor., VI, 1-4. 3 Van Espen, Ius eccl., Ill, c. 1, contendit distinctionem fori ecclesia­ stici externi a foro interno et poenitentiali non semper in Ecclesia extitisse : « Licet enim Episcopi, ait, in peccata inquirerent, testes audirent, censuris aliisque canonicis poenis contra peccatores procederent, tamen haec omnia unice ad ipsius peccatoris reconciliationem tendebant; imo omnia quae Epi­ scopi circa crimina exercebant, cum poenitentiae sacramento connectebantur, atque ad ipsum forum internum poenitentiae, sive antecedenter sive consequenter, reducebantur ». Quae omnia quantum a vero aberrent, patet ex praxi iam a tempore Apostollco introducta, formam aliquam publici processus servandi, cum testibus, actore, etc. Cfr. I Tim., V, 19, cum iis quae adduntur sub hoc n. 87. Circa eos vero qui exaggerant, ex adverso, indicium externum, poe­ nitentiamque publicam, contra indicium fori interni et poenitentialis, cfr. A. D’Ales, De Sacramento Poenitentiae, Paris, 1926, p. 124 sq. 11 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 162 I>E NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE in criminalibus. Profecto, primis saeculis, durante persecu­ tione, forma solemn is processus non poterat certe serva­ ri; tamen, Christiani instructionem sequuti sancti Pauli, suas lites ad episcopos retulerunt, ab iisque de patratis cri­ minibus indicati sunt, summariis quidem, sed veris, iudiciis. a) De primis Christianorum conventibus Tertullianus sic loquitur: «Ibidem etiam exhortationes, castigationes et cen­ sura divina. Nam et iudicatur magno cum pondere, ut apud cer­ tos de Dei conspectu »? b) Sanctus Cyprianus ep. Carthaginien. (f 258) loquitur etiam de praxi in Ecclesia servata circa competentiam tribuna­ lium episcopalium: « Nam cum statutum sit ab omnibus nobis, et aequum sit pariter ac iustum, ut uniuscuiusque causa illic audiatur ubi est crimen admissum... oportet utique eos quibus praesumus, non circumcursare, nec episcoporum concordiam co haerentem sua subdola et fallaci temeritate collidere, sed agere illic causam suam, ubi et accusatores habere et testes sui cri­ minis possint ».2 c) S. Hilarius 1’ictaviensis vero apud imperatorem insta­ bat ne iudices saeculares cognoscerent causas clericorum : « Pro­ videat et decernat clementia tua ut omnes ubique iudices... a re­ ligiosa se observantia abstineant : neque posthac praesumant at­ que usurpent et putent se causas cognoscere clericorum... ». Ergo saec. iv Ecclesia sibi exclusivam competentiam in quibusdam causis (non exclusis judicialibus) vindicabat.3 d) Vestigia aliarum normarum in iudiciis ecclesiasticis ser­ vandarum, desumi etiam possunt ex actis Concilii Carthaginien­ sis I et ex Canonibus Apostolorum. In Concilio Carthaginiensi I plenario Africae (medio saec. in celebrato), cautum fuit, can. 11, ut pro dignitate personarum certus numerus indicum haberetur ; ' Apologeticum, cap. 39 (M. L., I, coi. 469). 2 Epist. LV, De Fortunato et Felicissimo (Ep. Xlll ad Cornelium) (M. L., 3, col. 821 sq.). Idem Cïpbianus (Ibidem, n. 10) narrat Carthaginem venisse « Privatum veterem haereticum, In Lambestiana colonia ante mul­ tos fere annos ob multa et gravia delicta, nonaginta episcoporum sententia condemnatum antecessorum etiam nostrorum... » (M. L., 3, col. 810). ’ Ad Constantium Aug., lib. T (M. L., 10. col. 557). BX1STKNTIA POTESTATIS lUDICIALIS IN ECCLESIA 163 et Canones Apostolorum, qui probabiliter ineunte saec. iv pri­ mum vulgati sunt, edicunt Episcopum accusatum, semel et ite­ rum a Synodo vocandum esse, antequam sententia adversus eum proferatur. Ita Eutychen, Dioscorum atque alios, semel, iterum, ac tertio vocatos fuisse constat ex actis Conciliorum quae eo­ rum condemnationem protulerunt ; immo, Nestorius quarta etiain vice a Concilio Ephesino citatus est. e) Porro causas ad iudicium episcopale deductas haud pati cas. seu per modum exceptionis, itemque haud leves fuisse, sed tales quidem quae tribunal ecclesiasticum universim a fidelibus celebratum fuisse evincant, colligitur ex testimoniis 8. A tig Il­ s'tini (354-430) ; is enim testatur Divum Ambrosium audiendis hominibus de suis negotiis disceptantibus frequentissime vaca­ visse : « secludentibus me — inquit — ab eius aure atque ore, catervis negotiosorum hominum, quorum infirmitatibus servie­ bat ». 1 De se ipso autem testatur : « Quantum attinet ad meum commodum multo mallem per singulos dies certis horis, aliquid inanibus operari et caeteras horas habere ad legendum et oran­ dum..., quam tumultuosissimas perplexitates causarum alienarum pati, de negotiis saecularibus vel iudicando dirimendis, vel in­ terveniendo praecidendis. Quibus nos molestiis idem afflixit Apo­ stolus, non utique suo sed eius qui per eum loquebatur arbi­ trio ».2 f) Imo iam in primis Ecclesiae saeculis distinctio obser­ vabatur, quantum in illis temporum adiunctis fieri poterat, cau­ sarum maiorum et minorum. Hinc Innocentius (f 417) hac in re appellat ad Synodum Sardicensem et ad consuetudinem iam pridem vigentem : « Si maiores causae in medium fuerint devo­ lutae, ad Sedem Apostolicam, sicut Synodus statuit ac beata consuetudo exigit, post iudicium episcopale referantur ».3 Cum itaque iam a prima Ecclesiae aetate, concludimus cum Soglia, haberentur accusatores, testes, citationes, iudices, 1 Confess., lib. VI, e. 3 (M. L. 32, col. 720). 3 De oper. monach., c. 29 (M. L.. 40, col. 576); cfr. eiusdem Enchirid., <·. 65 (M. L., 40, col. 262 sq.). ’ In ep. 2 ad Vitricium (M. L., 20, col. 473). Cfr. Devon, op. clt., IV, p. 58. Quoad appellationes ad Sedem Apostolicam iam îuatea productas vid. Buseb., Hist, eccl., lib. V, cc. 3-4 (M. G., 20, col. 348 sq.) et lib. VII, c. 5 et 26 (M. G., Ibid., col. 643 sqq. et col. 703). 164 DE NATURA BT POTESTATE ECCLESIAE sententia, etc., satis superque apparet, haec exterioris fori acta cum foro poenitentiali niliil omnino commune habuisse, ideoquc Ecclesiam forum externum habuisse a foro poenitentiali distine tum prorsus ac separatum ; et si quid a saec. xi innovatum est, id omne ad formam et solemnitates iudicii tantummodo spectat. 1 Neque minus falsum esset asserere Episcopos ab initio pro foro externo non exercuisse nisi potestatem arbitralem, et hanc ex concessione imperatorum. Equidem: 1° argumenta al lata generatim agunt de vera et propria condemnatione, indicio superioris pronunciata, et de formis veri processus; 2° S. Au gustinus (1. c.) apprime distinguit inter causas forma iudiciali definitas et mediationes ac arbitratus ; 3° quod spectat vero ad assertas concessiones ab imperatoribus factas, dicant adversarii quomodo id praesumi possit quoad illa indicia temporum perse­ cutionum habita, ad quae referuntur testimonia adducta ex Ter­ tulliano, et S. Cypriano ; 4° ceterum confessiones ipsorum impe­ ratorum Christianorum, qui competentiam exclusivam ecclesia­ sticorum iudicum expresse agnoverunt, in rebus et causis spiri­ tualibus. clare demonstrant non ex concessu imperatorum, in spi­ ritualibus· causis, ad episcopos confugere potuisse Christianos.2 88. IV. Ex doctrina Ecclesiae. - ludicialis potestatis exer­ citium, quod a primordiis Ecclesiae ad nostra usque tem­ pora habitum est, Ecclesia, paullatim ordinavit ac normis processualibus perfecit, tamquam materiam sibi propriam seu ad sphaeram suae competentiae penitus pertinentem. lamvero, ex theologia notum est Ecclesiam circa obiectum et extensionem suae potestatis infallibilem esse, seu non posse ipsam errare adseribendo sibi ea quae alterius potestatis sunt. Insuper, ubi errores vulgati sunt, quibus aliquid de com­ petentia Ecclesiae circa determinata obiecta iudicii ecclesia■ Inst. iur. eccl., Neapoli, 1860, lib. I, c. I. § 6, pp. 145-146. 2 Rufinus, Hist, eccl., lib. X, c. 2 (M. L., 21, coi. 468), ubi notissima referuntur verba quae Constantinus M. ad Patres in Cone. Nicaeno aduna­ tos fecit. OBIECTUM POTESTATIS IUDICIALIS ECCLESIAE 165 stici detrahebatur, datae sunt speciales quoque definitiones, quae, propterea, eo ipso quod ad tribunal Ecclesiae indicium de nonnullis negotiis esse deferendum asserunt, iam evin­ cunt in Ecclesia veram esse potestatem iudicialem. Concilium Tridentinum, cum a protestantibus infitiaretur ius Ecclesiae exclusivum iudicandi causas matrimoniales, definivit : « Si quis dixerit causas matrimoniales non spectare ad indices ecclesiasticos, a. s. ». 1 Item, cum nostra aetate privilegium fori tum dictis tum factis impugnaretur, damnata est a Pio IX in Syllaibo, propositio haec : « Ecclesiasticum forum pro temporali­ bus clericorum causis, sive civilibus sive criminalibus, omnino de medio tollendum est, etiam inconsulta et reclamante Apostolica Sede ».2 Leo XIII autem, in Encyclica De civitatum constitu­ tione Christiana, naturam potestatemque Ecclesiae ab ho­ diernis oppugnatoribus defendens ait : « Revera, lesus Christus Apostolis suis libera mandata dedit in sacra, adiuncta tum fe­ rendarum legum veri nominis facultate, tum gemina, quae hinc consequitur, iudicandi puniendique potestate ».3 Demum, Codex Iuris Canonici, Pii X iussu digestus, et Be­ nedicti XV auctoritate promulgatus, in can. 1553 Ecclesiae ius proprium et exclusivum vindicat cognoscendi de causis ibidem enumeratis. Articülus II Obiectum potestatis iudicialis Ecclesiae 89. Principium generale. - 1. Obiectum potestatis iudi­ cialis Ecclesiae constituitur ex omnibus illis rebus, factis et iuribus quae ad finem suum connexionem habent, quate1 Sees. XXIV, de matr., c. 12. Denz., 982; Cfr. Syll., prop. 74, Denz., 1774; item can. 1960, C. I. C. ’ Syll., prop. 31. Denz., 1731. Cfr. Allocut. Acerbissimum, Zl sept. 1852; Alloc. Numquam fore, 15 dec. 1856; Lltt. Apost. Ad Apostolicae, 22 aug. 1851. Cfr. c. 120. • Encycl. Immortale Dei, S 19 Bevers. .166 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE uns videlicet eorum iudicialis cognitio ad consecutionem tinis spiritualis promovendam ordinetur; hinc, in genere, de omnibus Ecclesia potest cognoscere de quibus propter tinem spiritualem diximus eandem posse leges ferre, nempe de omnibus ad sacrum ministerium et magisterium spectan­ tibus, deque rebus morum ac disciplinae Christianae. Verum, notari debet principium hoc esse generale ; ita que possunt etiam dari, speciali aliquo titulo, quaedam obiecta in ambito potestatis iudicialis Ecclesiae comprehensa, quae ta­ men non sint de iis rebus circa quae eiusdem potestas legifera per se versetur, sicut contigit cum index ecclesiasticus, ratio­ ne connexionis causarum, indicet de negotio mere tem­ porali, de quo per se tribunalia civilia unice essent competentia. Quoniam autem obiectum indicii sunt 1° personarum physi­ carum vel moralium iura persequenda aut vindicanda, vel ea rumdem personarum facta iuridica declaranda ; et 2° delicta in ordine ad poenam infligendam vel declarandam. 1 videndum est in specie quaenam iura vindicanda vel Jacta iuridica declaranda, et quaenam delicta indicii ecclesiastici obiectum esse possint. 2. Profecto, res de quibus Ecclesia, ius habet cognoscendi, aliae sunt natura sua iurisdictionis ecclesiasticae obiectum ; aliae vero ratione subiecti seu personarum; quaedam insu­ per iure devolutivo, nonnulla demum iure connexionis seu continentiae causarum. Verum notandum est etiam, non omnia eodem modo sub Ecclesiae potestatem iudicialem cadere; nam quaedam iure exclusivo, quaedam vero iure cumulativo eius iurisdictioni subiiciuntur, idest, iure exclusivo cum de iisdem Ecclesia dumtaxat indicare valet, iure autem cumulativo si, circa eadem, etiam civilis potestatis competentia versatur. 90. Causae natura sua Ecclesiae iudicio subiectae sunt illae quae ex obiecti circumstantiis, indole, condicione et ’ Can. 1552, $ 2. OBIECTUM POTESTATIS IUDICIALIS ECCLESIAE 167 fine, ad ordinem spiritualem pertinent, ideoque ad finem et po­ testatem Ecclesiae iure nativo unice spectant: propter hoc iure proprio, seu non derivato ex concessione alterius so­ cietatis, vel ex titulis adventiciis, Ecclesia de his iudicat, et quidem exclusive, quia eidem dumtaxat spiritualium cura est demandata. Hae sunt : 1. Causae quae respiciunt res spirituales vel spiritua­ libus adnexas (can. 1553, § 1, n. 1). a) Canon 727 haec profert exempla rei spiritualis : sunt videlicet, sacramenta, ecclesiastica iurisdictio, indulgentiae; addi possunt, ritus sacri, vota, iuramenta, res fidei, officia sacra oni nesque res aliae in quibus vita spiritualis et supernaturalis consi stit, vel a quibus causatur, necnon illae, demum, quae a vita supernatural! consequuntur. b) Kes spiritualibus adnexae, subiiciuntur et ipsae foro ecclesiastico. Equidem, quamvis huiusmodi res, in se spectatae, temporales sint, seu naturalis ordinis, tamen quia unum quid constituunt cum re spirituali, cumque oporteat accessorium se­ qui principale, eaedem res temporales forum quoque sequuntur rerum spiritualium quibus adnectuntnr. Ex dictis, autem, satis constat exclusivam potestatem, quam circa has res Ecclesiae vin dicat canon 1553. referri ad illas dumtaxat quae ita cum spiri­ tualibus coniunctae sunt, ut simul unum quid constituant ; cum scilicet utrumque elementum, spirituale et temporale, insepa­ rabiliter cohaereant, ad efformandum unicum quoddam juridi­ cum institutum. Heic namque notandum est duplex dari rerum quae spiri­ tualibus adnectuntnr genus; quaedam enim separabiliter censen­ tur adnexae spiritualibus, quaedam vero inseparabiliter. Quae inseparabiliter spirituali adnectuntnr, ita se ha­ bent ut « sine spirituali nullo modo esse possint » (can. 727) : talia sunt e. g. beneficium, ius patronatus, decimae, loca et res funerum ; 1 de his sane Ecclesia exclusive iudicat propter ne­ 1 Devoti, Inst. canonic., lib. III. tit. IV, S 5; Roberti, De processibus, Romae, 1941, vol. I, p. 76; cfr. Concordatum Austrias, 1855, art. 12; c. 21, X, de iure pair.. III. 38; e. 3, X. de ludie., II, 1. Causae funerariae possunt 168 DE NATÜRA ET POTESTATE ECCLESIAE cessariam connexionem cum spiritualibus. Etenim, in casu, in­ dicium de re temporali necessario implicat indicium circa rem spiritualem tam arcte cum illa connexam. Quae vero separabiliter adnexae sunt rebus spiritualibus, eae ita se habent ut etiam ex se consistere possint : tales sunt v. g. inscriptio baptizatorum in matriculis civilibus. De his qui­ dem Ecclesia potest indicare, at non iure exclusivo, cum etiam civilis societas competens sit, eo quod, propter separabilitatem, potest de re temporali seorsim indicari quin inde res spiritualis tangatur. Hinc causae de dote, de donatione propter nuptias, de haereditaria successione, de alimentis, etc. possunt a iudice ec­ clesiastico pertractari, quoties de his rebus incidat disputatio in disceptatione causae matrimonialis; sed quum principaliter quaestio, de iisdem rebus, sub respectu temporali oriatur, sa­ tius est ut expediatur a iudice laico, qui tamen illam definire potest quousque, dum haec in foro laicali expenduntur, non exurgat alia quaestio de iure connnbii, puta de impedimento diri­ mente. 1 91. II. Causae de violatione legum ecclesiasticarum, deque omnibus in quibus inest ratio peccati, quod attinet ad culpae de­ finitionem et poenarum ecclesiasticarum irrogationem· (can. 155!’, § 1, u- 2). a) Primo quidem de violatione legum ecclesiastica­ rum. Quod enim illi societati competat de violatione legum iure proprio et exclusivo indicare, cui competit leges ferre, est evidens: potestas enim iudicialis legislativam potestatem con­ sequitur, et eius quis sortitur forum cuius et ligatur legibus. Hinc Ecclesia iudicat de omnibus quaestionibus sive poenalibus, sive contentiosis, quae ex suarum legum violationi­ bus derivant v. g. de patrata simonia, de defectu ob quem inva­ lidatin' aliquis actus; item, de effectibus temporalibus violatio­ nis, puta de damno temporali resarciendo. δ) De omnibus vero in quibus inest ratio peccati, seu de actibus, etiam circa temporalia, iteinque de omissioni esse v. g. de neganda vei concedenda ecclesiastica sepultura, de eius ele­ ctione, de tempore humationis, de lurlbus stolae circa funera, etc. ' Lega, De ludiciis, Romae, 1905, vol. I, n. .125, 5 b, p. 297. OBIECTUM POTESTATIS IUDICIALIS ECCLESIAE 169 bus, quae peccatum involvunt, in tantum Ecclesia indicat in quantum ratio culpae moralis dimetienda est, et poena ecclesia­ stica. propter talem culpam sancita, irroganda. Ratio est quia finis Ecclesiae est salus animarum, ideoque omnium peccatorum correctionem debet procurare; *1 id autem praesertim si agitur de delictis cum scandalo, quo in casu acce­ dit ratio turbati ordinis socialis ecclesiastici, etiamsi delictum sit indolis civilis, quia non modo alienat a fine suo peccatorem, sed etiam reliquos. Attamen notandum est Ecclesiam hodie generatim2 non uti potestate sua, circa haec, in processu, sed de iisdein conten­ tam esse agere in foro interno, prout ad tribunal Poenitentiae trahuntur, et hoc eo vel magis quia, praecisione facta a difficul­ tatibus quae opponerentur hodie exercitio iuris Ecclesiae in foro externo, minor urget necessitas interveniendi et instaurandi pro­ cessus ecclesiasticos, sive quia satis efficaciter compescuntur cri­ mina ipsa in foro civili, sive quia ratio corrigendi aut supplendi quod inique aut negligenter gestum est a magistratu civili, quod­ que materiam aut occasionem peccati secumfert. non amplius 1 Id eruitur etiam ex verbis Christi (Maith., XVIII, 16 ss.) quibus Ecclesiae datur correctionem fratris in fratrem peccantis procurare. Sane id in re temporali quoque accidere potest, puta in iniusta damnificatione : peccatum perdurat donec quis consenserit ad reparationem praestandam, ideoque Ecclesia efficaciter curat fidelis correctionem si decernit de sati­ sfactione parti laesae praebenda, non obstante sententia iudicis civilis quae reum absolvat. Cavagnis, Institutiones Iuris publici ecclesiastici, Romae. 1906, vol. Ill, η. 468, p. 259. Cfr. etiam cap. 6 et 10, X de foro compet., II, 2. 1 Dicimus generatim quia non desunt casus in quibus nostris etiam temporibus Ecclesia intervenit, quod attinet ad culpae definitionem in negotiis quoque civilibus tum privatis, tum publicis : immo praesertim in publicis, cum in his casibus vix posset reparari scandalum vel damnum animarum in solo foro interno poenitentiae, v. g. cum agatur de repro­ banda, tamquam iniqua, lege quadam civili. Cfr. Pii VII allocut. consist. 25 mali a. 1802 qua articulos oryanicos, qui dicuntur, reprobavit; item Ρπ X, Encycl. Lltt. Vehementer nos, 11 febr. 1906, quibus legem Gallicam separationis (9 dec. 1905) Impiam et iniustam declaravit et reprobavit; item Ρπ XI, Encycl. Lift. Iniquis afflictisque, 18 nov. 1926, de inlustis legibus In Mexlcana Republics recenter latis. Quoad condicionem iurldicam et mora­ lem Ecclesiae in Nationibus orientalibus quae nunc communlstico regimine vexantur, cfr. Ep. Encycl. Pu XII Orientales Ecclesias, diei 15 dec. 1952 (.1. Λ. S., vol. XLV, p. 5 ss.). Quod sane aeque referendum est ad potestatem quoque Judicialem. Cfr. canones 1553 et 1551 cum can. 2198. 170 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE urget sicut prius, propter hodiernum progressum administratio nis iustitiae in societate civili; quod si quid adhuc restat corri gendum aut supplendum, ad vitandum peccatum, cui actus iu­ dicis civilis occasionem posset dare, id Ecclesia potest praestare practice, magis in foro interno quam in foro externo. 92. Ill. Causae ratione personarum indicio Ecclesiae su­ blectae; — « privilegium fori ». — Ecclesia iure proprio et exclusive iudicat etiam de omnibus (ideoque etiam mere ci­ vilibus) sive contentiosis, sive criminalibus quae respiciunt personas privilegio fori fruentes, videlicet clericos aliasque personas hac in re clericis aequiparatas. 1 Hi omnes igitur, nonnisi apud indicem ecclesiasticum conveniri possunt, 2 nisi tamen aliter pro locis particularibus provisum fuerit. 3 1 Nam praeter eos qui primam tonsuram receperunt nisi tamen ad statum laicaiem reducti sint, qua super re cfr. can. 213, § 1, cum ce. 2305, 132 § 2, 13(5 § 3, 141 §2 —, gaudent privilegio fori religiosi, etiam votorum simplicium, etsi adhuc novltii, vel fratres laid (cc. 614, 567, § 1) ; itemque so­ dales in societatibus religiosis in communi viventes sub legitmo superiore et probatis constitutionibus, quamvis votis non adstringantur (cc. 673 et 680). 2 Equidem si clerici laicos conveniant, ad tribunalia civilia trahere eos debent, iuxta illud : « Actor sequitur forum rei » ; cfr. c. 1559, S 3. ’ Hoc vero tum ex consuetudine tum ex concessione facta ab Ecclesia, praesertim per Concordata. Aichner. Compendium iur. eccl., Brixiniae, 1900, § 214, n. 2, p. 754. Nam urgentibus peculiaribus temporum et circumstan­ tiarum adlunctls, Romani Pontifices toleraverunt aut permiserunt propria concessione, ut causae clericorum a laicis tractarentur. Quantum autem fieri potuit cautum fuit ut etiam in his adiunetis certae conditiones definitique modi servarentur ad tuendum sacerdotii decorem. Cfr. Concord, cum Lettonia. 30 mali 1922, art. 18-19 ; Concord, cum Polonia, f0 febr. 1925, art. 22; Concord, cum Lithuania, 20 sept. 1927, art. 20; Concord, cum Italia. 11 febr. 1929, art. 8; Concord, cum Austria. 5 iunli 1933. art. 20. Novissimum Concord. Hispanicum, diei 27 aug. 1953, in art. 16, η. 1 statuit: « I Prelati di cui al paragrafo 2 del can. 120 del Codice di Diritto Canonico non potranno essere deferiti ad un Tribunale lalco senza che sia stata ottenuta prima la necessaria licenza della Santa Sede ». Cfr. etiam Concord, cum Rep. I)ominicana, diel 16 iunli 1954, art. 13. In its locis vero in quibus privilegio fori derogatum non fuit, et tamen non datur sua iura persequi nisi apud iudices lalcos, venia peti debet ad conveniendam personam privilegio hoc gaudentem, apud superiorem ecclesiasticum, ad normam can. 120, § 2. Cfr. etiam Decr. S. Off.. 23 ian. 1886. OBIECTUM POTESTATIS IÜDICIALIS ECCLESIAE 171 Ratio huius exclusivae competentiae Ecclesiae, seu exemp­ tionis clericorum a tribunali civili etiam quoad causas mere temporales, reducitur ad connexionem cum spiritualibus re­ bus: quia clerici in sortem Domini vocantur ut rite deputari possint, ordinibus receptis, ad sacra officia peragenda pro sacramentorum et sacramentalium confectione, pro divini cultus cura, et pro animarum directione in finem supernaturalem. Ex quo fit ut tamquam personae sacrae merito ha­ beri debeant. lamvero propter ipsum divini cultus decorem, et propter dignitatem rerum sacrarum quas clerici tractant, sicut et propter reverentiam ipsis personis sacris debitam, decet om­ nino ut ecclesiastici ad civile tribunal non trahantur : quod si trahuntur, populi reverentia summopere minuitur et de­ spectus in eosdem ita iniicitur ut facile in res sacras ipsis commissas refundatur : itemque, propter evulgationem quae delictorum ipsis, iure vel immerito, in publico indicio ad tri­ bunal civile imputantur, talia oriuntur publica scandala quae plerumque alienum reddant a rebus religiosis Christianum populum. 93. IV. Quaenam Ecclesia iure cumulativo cum societate civili cognoscat — causae mixti fori. ('ausae mixti fori, quas iure cumulativo utraque societas cognoscere potest, sunt illae quae eodem sub respectu cadunt sub iudiciali potestate utriusque societatis, ideoque indiscriminatim in foro sive ecclesiastico sive civili definiri possunt. Istae sunt causae natura sua temporales, sed circa quas fit competens etiam Ecclesia, sive ob adiectam aliquam qualitatem spiritualem separabilem, sive propter conti­ nentiam causarum. 172 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Itaque non omnes res mixtae, quae videlicet finem tum temporalem tum etiam spiritualem directe spectant, dici pos­ sunt mixti fori, quasi indiscriminatim alterutra societas possit negotium ex integro suscipere et definire, ita ut qui rem prae­ occupaverit, ille iudicialiter persolvat. Equidem in rebus mixtis competentia utriusque fori est in hoc, quod utraque societas de aliqua re mixta cognoscit solum et quantum respicit proprium ordinem ; ideoque alterutra exclusive, non cumulative cum al­ tera, cognoscit de re secundum adspectum qui ad ean­ dem societatem pertinet. 1 Item, notandum est non omnes causas mixti fori tales esse natura sua: quaedam enim sunt tales de facto, ut sunt non­ nullae causae quas potestas civilis indicat ex concessione Eccle­ siae v. g. causae clericorum, quae sane, per se, ad forum eccle­ siasticum tantum pertinerent. 94. Primum quidem diximus dari « ausas mixti fori ex ipsa indole rerum : illas nempe quae etsi rem temporalem respiciant, tamen, ob adiectum elementum spirituale sepa­ rabile, vel ob aliquem respectum ad spiritualia, intersunt etiam Ecclesiae. Ratio igitur cur de his rebus utraque so­ cietas sit competens est haec : quia ex una parte societas ci­ vilis, quae consulere debet bono temporali communitatis, agit circa materiam sibi propriam, scilicet circa rem tem­ poralem; neque necessarium est quod per hoc directe attin­ gat elementum spirituale, quod in casu est accessorium et separabile, a quo igitur bene potest societas temporalis prae­ scindere. Ex altera vero parte Ecclesia, propter elementum spirituale, connexam seu accedentem rem temporalem quo­ que attingit ; congruit enim ut, ad cognoscendum de illo ele­ 1 Exemplum est in matrimonio Christiano; causae namque matrimonia­ les prout substantiam vinculi vel effectus inseparabiliter adnexos attingunt, ad causas spirituales pertinent ; prout vero solummodo effectus mere civiles respiciunt, ad causas temporales pertinent. Ad diversum forum, igitur, spectant omnes hae causae : primae quidem ad ecclesiasticum, aliae vero ad saeculare. OBIECTUM POTESTATIS IUDICIALIS ECCLESIAE 173 mento, quod in tantum subsistit in quantum accedit alicui rei, ratio totius materiae habeatur, nisi aliunde difficultas vel repugnantia adsit. lamvero nulla est difficultas vel re­ pugnantia quod, accedente aliqua ratione, Ecclesia de re temporali indicet, dicente Apostolo : « Nescitis quoniam, an­ gelos indicabimus? quanto magis saecularia? » 1 1. Ex iure Decretalium has causas recensere possumus in­ ter illas quae mixti fori dicuntur : profana illa negotia, quibus iusiurandum adiunctum est, seclusa tamen quaestione de valore iuramenti ;2 testamenta laicorum quibus legata pia adnectebantur : periurium, furta sacrilega, etc. 2. Anteactis temporibus indicavit Ecclesia, tamquam de re­ bus mixti fori, etiam de viduarum, pupillorum, ceterarumque miserabilium personarum causis: ratio erat in speciali charac­ tere charitativo qui exercitio potestatis iudicialis, in huiusmodi causis, adnectebatur, propter spiritualem finem equidem iis mi­ serabilibus personis opitulari, sicut gerentibus personam Christi, iuxta illud Matth., XXV, 40, ab ipsis Ecclesiae incunabulis non ultimum fuisse constat munus et curam Episcoporum, eo vel magis quod a laicis difficilius pauperes et derelicti defenderen­ tur. 3 Cum autem hodie satis rectius administration! iustitiae consulatur, easdem causas Ecclesia non amplius suscipit, et foro saeculari penitus relinquit. 3. Quaesitum est an inter causas mixti fori haberi possit iudicium de nudo facto spirituali, itemque indicium possessorium iuris spiritualis: v. g. a) an quidam baptizatus sit, b) an eius 1 I Cor., VI, 3. ’ Vid. c. 2, de pactis, I. 18, in VI; c. 2, d-e iureiurando, II, 11, in VI; Benededictus XIV, De Spn. Dioeces., 1. IX, c. 9, n. 8. Olim saepe coram ecclesiasticis notariis contractus stipulatio flebat (cfr. Devoti, Instit. canon., lib. Ill, tit. IV, § 7, not. 3) quod plus fldel et peritiae haberent; hinc etiam sequebatur ut plures causae circa ipsum contractum, quae, propter rem ipsam aut personas, laid tribunalis fuissent, a iudice ecclesiastico cogno­ scerentur. 3 C. 26. X, de verborum- sionificatione, V. 40. Cfr. c. 1 et 2, D. 87; Devoti, 1. c., § 11; Roberti, De processibus, Romae, 1941, ed. altera, vol. I. p. 137. 174 OE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE deni sit possessio beneficii, decimarum, vel iurispatronatus. Pro tecto, nulla difficultas fieri potest quoad Ecclesiam ; agitur enim de spiritualibus. Sed quaestio fit quoad Statum. «) lamvero laicam potestatem de nudo facto spirituali posse indicare a plerisque iurisconsultis concessum est, ea de causa quod agitur de emittendo indicio circa existentiam rei quae, ex hypothesi, sub sensus cadit, quod indicium non involvit exerci­ tium potestatis circa elementum spirituale connexum: nam. etiam quilibet privatus, expers omni potestate, sed praeditus mediis ad cognoscenda externa, indicare potest an aliquod fac­ tum existât vel non. Indicium potestatis saecularis erit qui dem auctoritativum, sed ius facit tantum respectu effectuum ci­ vilium qui ex illo facto spirituali legitime consequuntur. ’ Notandum ulterius quod indicium civile nequit ullimode at­ tingere quaestionem de valore seu de legitimitate facti, deque omnibus quae respiciunt ipsum ius spirituale. 6) Aliter vero respondendum est quod spectat ad quaestio­ nem de indicio possessorio iuris spiritualis. Regalistae quidem asserebant possessionem vel quasi posses­ sionem in facto consistere, ideoque parem esse condicionem ac in praecedenti casu circa indicium de nudo facto spirituali ; ce­ terum, factum possessionis indicari posse dicebant iisdem criteriis iuridicis quibus possessio rerum temporalium, vel quasi possessio iurium temporalium. Verum, de undo facto spirituali diximus potestatem civilem iudicare posse in quantum de eo in­ quiritur in ordine ad effectus temporales; e contra, quando agi tur de possessione iuris (v. g. de possessione beneficii, vel iuris decimandi, aut iurispatronatus), inquiritur de ipsa possessione praecise in ordine ad indicandum de effectibus spiritualibus, seu ordinis ecclesiastici. Equidem, notat Cavagnis,1 2 ex possesione oritur ius quoddam. saltem momentaneum, non modo quoad bo­ norum et aliorum iurium temporalium adnexorum fruitionem, sed etiain ad iura vel officia spiritualia correlativa exercenda. Immo ipsa iura temporalia dimanant tamquam consectaria a ti­ tulo spirituali, ideoque legitime possidentur quatenus insta sit 1 Cavagnis, Institutiones, vol. I, nn. 436-437. p. 286; Wehxz, Ius Decre­ talium. Prati, 1914, V, n. 273, not. 58, p. 226. 1 Cavagnis, op. cit., vol. I, nn. 440-441, p. 188 ss. OBIECTUM POTESTATIS IUDICIALIS ECCLESIAE 175 ipsa possessio spiritualis tituli. Itaque Ecclesiae solius est de tali possessione iuris, pro natura effectuum qui consequuntur, indicare, nisi tamen foro laicali, ex speciali titulo, legitima fa­ cultas facta sit. 1 95. Sed ulterius diximus causas fieri mixti fori ratione continentiae causarum. Continentia causarum habetur cum unius causae co­ gnitio praerequiritur ad cognitionem alterius, vel etiam cum eaedem inter se tam arcte coniunctae sunt, ut maxime expe­ diat eas simul cognosci, nisi specialis obstet ratio. Ratio haec vero, quod attinet ad res mixti fori, atten­ ditur praesertim respectu indicis laici qui omnino incompetens est indicandi, etiam in causis connexis, de spirituali­ bus. Hinc, si in principali causa temporali, a magistratu civili cognoscenda, spiritualis incidat quaestio, huius reso­ lutio omnino relinqui debet competenti iudici ecclesiastico. Huiusmodi difficultas, vero, non habetur in contrarium, si quaestio aliqua ad ecclesiasticum forum deducta, connexa sit cum controversia de re civili ; ideoque haec ultima res, in casu, haberi potest tamquam mixti fori, et circa eamdem datur locus praeventioni (can. 1553 § 2). 96. Asseruimus in hisce causis ita connexis maxime conve­ nire ut apud idem tribunal integrum expediatur negotium. Pro­ fecto, id plurimis suadetur rationibus : a) primo quidem ex op­ portunitate vitandi maximum incommodum, cum sumptibus coniunctum, quod sequeretur si partes contendentes coram diversis indicibus litigare cogerentur; b) ex studio vitandi ne de eadem 1 Innuo, admittendus est alius quoque casus, in quo societas civilis indicare possit de possessione iuris spiritualis : cum videlicet iurl spirituali Status adnectat iura quaedam mere temporalia. Indicium civile, sane, tunc ad effectum dumtaxat tribuendi possessori huiusmodi luria civilia dari potest: v. g. ut parocho tribui possit suffragium multiplex in ele­ ct ionibus pro seligendis populi oratoribus. 176 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE re diversae habeantur sententiae, et quidem inter se oppositae, quod sane tribunalium existimationem plurimum minueret et con cordiae inter utramque potestatem maxime obesset; c) ex peri­ culo ne, ubi causae continentes scindantur, fraudibus et cavilla­ tionibus facilior aditus aperiatur cupienti in longum rem protra­ here, promotis pluribus causis incidentalibus apud diversos indi­ ces dirimendis; d) nec praetereundum est a iudice qui causam principalem tractat, securiori et expeditiori modo posse causam connexam solvi, propterea quod de ea re melius instructus sit. Diximus tamen quoad causas mixti fori locum dari iuri prae­ centionis (can. 1553, § 2) : scilicet, qui prior negotium praeoc­ cupavit, 1 illud integrum absolvet. Equidem ex eo quod Ecclesia fit competens, ob aliquem titulum, de negotiis civilibus mixti fori, non inde sequitur laicum tribunal circa eadem amisisse competentiam. Verum semel ac deducta est causa mixti fori ad tribunal ec­ clesiasticum, nequit amplius ab eo retrahi : unde iuxta can. 1554, actor, qui causas mixti fori ad indicem ecclesiasticum deductas ad forum saeculare indicandas defert, congruis poenis puniri potest, ad normam can. 2222, et privatur iure contra eamdem personam, de eadem re, et de connexis, causam agendi in foro ecclesiastico. Sed donec integra res est, ad tribunal laicum libere aditus patet : imo practice Ecclesia, quantum natura negotii sinit, res mixti fori, mere civiles, indici saeculari definiendas relinquit. 97. V. Causae iure devolutivo potestati iudiciali Eccle­ siae subiectae sunt illae quae ad Statum iure proprio et exclusive pertinent, cum neque natura sua, neque ratione personae aut causarum connexione ad Ecclesiae tribunal essent deducendae, sed quarum cognitio ad Ecclesiam de­ 1 Quo actu censendum sit negotium iam praeventum, seu legitime preoccupatum, diiudicari debet communibus normis processualibus. Sane, aut citatione legitime peracta et intimata, aut comparltione spontanea partium, causa fit propria illius tribunalis seu illius indicis a quo, vel coram quo actio ita Instituta est. Lega, op. cit.. vol. I, n. 349. p. 323. Cfr. can. 1725, nn. 1 et 2. DE ECCLESIAE POTESTATE ESECUTIVA 177 volvitur vel ob impotentiam aut incuriam potestatis civilis vel ob peculiaria adiuncta quae, per accidens, influunt in ordinem spiritualem. 1. Equidem ius cognoscendi omnes causas Christianorum etiam civiles, in primis tribus saeculis aetatis Christianae, ex apo stolica dispositione fuit Ecclesiae demandatum, propterea quod civilis potestas, tum apud infideles («apud iniquos») resi dens, minus apta indicandis sanctis inveniebatur, et non sine Christianae conscientiae offensione ad civiles magistratus acce­ dere fideles potuissent. 2. Item, iure devolutivo, Christianae plebis causas civiles co­ gnovit Ecclesia, aliis rationibus, in media aetate; nam in tur­ bulentissimis illorum temporum adiunctis, talis saepe fuit rerum condicio ut Ecclesia, in bonum populi christiani, iustitiae admi nistrationem suscipere debuerit etiam in civilibus deficientibus aut aegre vel male providentibus alterius fori magistratibus. Jd sane, praesertim ubi ageretur de egenis et miserabilibus personis, necessarium fuit, ne iniuste vexarentur et opprimerentur, cum omni essent humano auxilio destitutae. TITULUS IV DE ECCLESIAE POTESTATE EXECUTIVA 98. In hoc titulo seorsim agendum esset primum de potestate gubemativa, dein vero de potestate administrativa, ac de­ mum de potestate coactiva Ecclesiae. Verum, cum de his omni bus potestatis executivae functionibus hi soleant tractare qui Codicem iuris canonici exponunt (equidem in Codice multa, quae ad ius publicum internum Ecclesiae pertinent, cum iure privato sunt permixta), illa dumtaxat exponemus quae fusius in iure pu­ blico solent tractari ob peculiares quaestiones quae de iis agitan­ tur; primum quidem de potestate Ecclesiae coactiva, cuius existentia, limites, exercitium, etc. exponenda erunt (cap. I) ; postea vero de nonnullis specialibus muneribus functionis gu bernativae et administrativae erunt enodandae singula­ res quaestiones, illae sane dumtaxat quae connectuntur cum ho dierna praxi politica plurium Statuum (cap. TT et III). 12 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 178 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE CAPUT I DE POTESTATE ECCLESIAE COACTIVA Articulus I Existentia potestatis coactivae in Ecclesia 99. I. Ex indole nativae constitutionis Ecclesiae. - As­ sertum catholicum de iure Ecclesiae cogendi, enunciatur his verbis in Codice iuris canonici : Nativum et proprium Ec­ clesiae ius est, independens a qualibet humana auctoritate, coercendi delinquentes sibi subditos, poenis tum spirituali­ bus tum etiam temporalibus. 1 Vindicatur igitur Ecclesiae ius nativum, seu non iam ac­ quisitum aut devolutum ; proprium, idest sibi competens vi suae originis et divinae constitutionis, non autem ex com­ missione aut delegatione alterius humanae potestatis; itemque independens seu omnino libere et autonome exercendum, sine ulla erga auctoritatem civilem subiectione. Aliis verbis. Ecclesia sibi potestatem coactivam vindicat tamquam essen­ tiale attributum suae juridicae perfectionis socialis. Et me­ rito, quidem : id enim constat primo ex nativa indole organizationis et constitutionis socialis Ecclesiae. Etenim societas cui competit, vi suae nativae constitu­ tionis, plena et libera potestas legifera et iudicialis, neces­ 1 Cau. 2214, § 1. Profecto, i«« cogendi, generice sumptum, includit ius tum puniendi eos qui iam deliquerint, tum cohibendi actuales vio­ latores legum, tum etiam cogendi invitos et reluctantes: canon citatus, vero, directe respicit ius Ecclesiae poenale. Ast, si Ecclesiae vindicatur ius puniendi eos qui deliquerint, pari titulo eidem adscribitur ius utendi vi physica, ubi haec necessaria sit ad praeveniendas vel compescendas ipsas legum violationes. Hinc, quae exponuntur circa ius puniendi, eadem valent pro generica quoque acceptione iuris cogendi. EXISTENTIA POTESTATIS COACTIVAE IN ECCLESIA 179 sario praedita esse debet coactiva quoque potestate : secus inutile prorsus evaderet geminum illud leges ferendi iudicandique ius (v. supra n. 37, p. 65 ss.). Ut enim iam notavimus, non leges tantum ferre et indi­ cia exercere sufficit ut homines ad socialem finem assequen­ dum efficaciter ducantur, verum reluctantes cogere, trans­ gressores cohibere, contumacesque punire oportet, ne libe­ rum sit perversis hominibus publica iussa sententiasque sper­ nere, pro lubitu agere, et ordinem socialem turbare : quo fieret ut omnis vis atque efficacia socialis impulsionis in bo­ num tum commune tum singulorum ad nihilum penitus re­ duceretur. lamvero Ecclesiae vi suae nativae et divinae constitutio­ nis competit, sicut iam ostensum est (nn. 74 ss., 85 ss.), ple­ na et libera potestas legifera et iudicialis ; hancque duplicem potestatem Christus Ecclesiae contulit indubie coni unctam cum omni facultate necessaria pro practice effi­ cacia eius exercitii, sicut decet Dei sapientiam. Ergo potestas coactiva indubie a Christo collata est Ecclesiae. De facto, id confirmatur : 100. II. Ex evangelio: Matth. XVI, 19; XVIII, 17-18. 1. Christus enim ligandi et solvendi ius conferens Apostolis, nullis circumscriptum limitibus, inclusit utique ius quoque cogendi; non enim solum volentes sed etiam inviti et reluctantes, ex universalitate illius formulae «quodcumque ligaveris... quaecumque alligaveritis... » ligari seu constringi possunt; ast posse ligare invitos idem est ac posse eos cogere. 2. Item, quoad eos qui contumaciter persisterent in cul­ pa, Ecclesiae ius competit excommunicationis ferendae, quae est certe poena gravissima: «Si Ecclesiam non audie­ rit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus ». De hac autem 180 DE NATUKA ET POTESTATE HCCLBSIAM poena Ioannes XXII, Const. Licet, disserens: «Constat ex Matth., XVIII, 17 — inquit — quod si aliquis damnum ali­ cui indebite dederit, illudque ad mandatum Ecclesiae no­ luerit emendare, Ecclesia, per potestatem a Christo sibi con­ cessam, ipsum ad hoc per excommunicationis sententiam compellere potest, quae potestas est quidem coactiva. Circa quod est. animadvertendum, quod cum excommunicatio maior, nedum excommunicatum a perceptione sacramentorum re­ moveat, sed etiam a communione fidelium ipsum excommu­ nicatum excludat, corporalis est a Christo coactio Ecclesiae permissa· ». 101. III. Ex doctrina et praxi Apostolorum. - 1. Docuit Paulus inoboedientes et contumaciter errantes in fide a fidelium communione esse arcendos; itemque publice pec­ cantes reprehendendos esse, tum pro ipsorum bono et emen­ datione, tum pro aliorum exemplaritate ; 1 ipseque Aposto­ lus minatur se durius acturum esse erga inoboedientes: « Haec absens scribo, ut non praesens durius agam, secun­ dum potestatem quam Dominus dedit mihi in aedificationem et non in destructionem ». 2 Et iterum : « Tamquam non ven­ turus sim ad vos. sic inflati sunt quidam... quid vultis? /n virga veniam ad vos, an in caritate, et spiritu mansuetu­ dinis? »3 « In promptu habentes ulcisci omnem inoboedientiam... ut. autem non existimer tamquam terrere vos per epistolas... hoc cogitet qui eiusmodi est, quia quales sumus verbo per 1 « Si quis non oboedit verbo nostro per epistolam, hunc notate, et ne commisceamini cum illo », /Z Thess., III, 14; «Peccantes coram omnibus argue: ut et ceteri timorem habeant», 1 Tim., V, 20. 2 II Coi\. XIII, 10. En, Apostolus non a populo, non a principibus, sed « Deo datam potestatem libere et independenter certe exercet. ’ / Cor.. IV, 21. EXISTENTIA POTESTATIS COACTIVAE IN ECCLESIA 181 epistolas absentes, tales et praesentes in facto ». 1 « Ecce tertio hoc venio ad vos : in ore duorum vel trium testium sta­ bit omne verbum. Praedixi et praedico, ut praesens, et nunc absens iis, qui ante peccaverunt et ceteris omnibus, quoniam si venero iterum, non parcam ». 2 2. Reapse, quando opus fuit virga usus est et non peper­ cit : corinthiacum impudicum in poenam sui delicti et in emendationem, « tradidit Satanae »;3 itemque alios, qui cir­ ca fidem naufragaverunt, pariter Satanae tradidit ;4 Alexan­ drum aerarium autem, quod verbis suis restiterat, devitari i ussit. 5 102. IV. Ex Ecclesiae praxi antiquissima et constanti. Apud Patres et in Actis priorum Conciliorum frequens ha­ betur testimonium poenarum quae in Ecclesia, iam inde a prima aetate Christiana, adhibitae sunt. 1. Primis tribus saeculis maxima poena fuit, sicut nunc est, exclusio a fidelium communione ; 6 accedebant vero et poenitentiae publicae quae sane rationem iuridicam poe­ nae habuerunt, cum nedum ad emendationem rei, sed et ad aliorum exemplaritatem et deterritionem necnon ad crimi­ nis vindictam infligerentur. Item, pro clericis iam tum vi­ gebat depositionis poena. 2. Ius poenale Ecclesiae saec. IV-Vll a synodis, tunc ' n Cor., x, 6-11. 3 II Cor.. XIII, 1-2. 1 1 Cor., V, 5, « ... tradere huiusmodi Satanae in interitum carnis... »; loquitur forsan Paulus de quadam afflictione corporali, a Satana inferenda, necnon de excommunicatione. 4 « Ex quibus est Hymenaeus et Alexander : quos tradidi Satanae, ut discant non blasphemare». I Tini.. 1, 20. ‘ II Tim., IV, 15. • « ... summumque futuri praeiudicium est si quis ita deliquerit ut a communicatione orationis et conventus et omnis sancti commercii relege­ tur». Tertuujanus, Apolog. 29 (M. L., 1, 469). 182 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE frequenter celebratis, ulterius explicatum et determinatum est. Introductae quidem sunt poenae spirituales minores, quibus subtrahebantur iura quaedam spiritualia delinquenti­ bus; clericis vero, praeter depositionem, degradatio, suspen siones, reductio ad statum laicalem, itemque verberationes sancitae sunt. 3. Influxu populorum barbarorum, post saec. VII, poe­ nae temporales uberiorem applicationem habuerunt : maxi­ me usui fuerunt mulctae, fustigatio, exilium, career, etc. Ipsaque excommunicatio suos effectus civiles habuit. Quod quidem attentis rudium illarum gentium moribus, aptum erat procurandae delinquentium emendationi, modo efficaci. In­ terim autem evolvebatur quoque, inter poenas spirituales, interdictum. 1 103. Speciales difficultates solent ab adversariis iuris poe­ nalis Ecclesiae opponi contra ius proprium et inde pendens. quo ipsa pollet, infligendi poenas temporales : enimvero ex civilium potestatum venia ac permissu dicunt Ecclesiam il­ lud paullatim acquisivisse. Verum contra hoc assertum stant multa documenta hi­ storica, ex quibus facile deprehenditur Ecclesiam iure pro­ prio ac nativo semper adhibuisse poenas temporales. Porro id rationibus quoque posse apprime suaderi facile ostenditur. Equidem in omni republica bene instituta dixi­ mus esse necessariam, ad eius conservationem et bonuin re­ gimen, potestatem puniendi malefactores (nn. 37, 99). Omnis delinquens namque veluti societatis aggressor est, per hoc quod perturbat, actione sua delictuosa, ordinem so­ cialem et obstacula ponit ad plenam finis assecutionem. De­ bet igitur Ecclesia, sicut quaevis societas, aggressorem cohi1 Cheioui-Daepiaz. Ius poenale. Tridenti, ed. quarta, 1935. Introd., p. 2. EX1STENTIA POTESTATI S COACTIVAE IN ECCLESIA 183 here atque finem suum tueri, quo efficaciori modo id fieri possit, videlicet, nedum spiritualibus poenis sed etiam vi ma­ teriali^ si talia dentur adiuncta propter quae efficacius vel opportunius est ut haec adhibeatur. Ecclesiam enim diximus esse societatem spiritualem qui­ dem, at vero non spirituum quibus sola media spiritualia essent proportionata : coalescit enim ex hominibus, quorum infirmitatibus medendum est secundum ipsorum capacitatem. Eisdem sane spiritualis medicina inefficax saepe evadit, nisi accedat aut praecedat affiictio corporis, quae plurimum animum movet et voluntatem flectit. Nec tamen inde concludas : ergo poenae temporales, etiam tenuissimae, tunc in Ecclesia adhibendae sunt cum spirituales inefficaces fuerint. Ecclesia namque semper proportionem ser­ vare debet inter crimen et poenam et id quod in singulis casi bus est magis opportunum, pro restauratione ordinis et rei ernen datione, decernere; hinc ad eius prudentiam spectat, quod ma­ gis expedire videbitur seligere, an scilicet poena quaedam tem­ poralis adhibenda sit potius quam spiritualis. Insipienter enim quis experiri vellet omnem fere seriem poenarum spiritualium, quando levis forsan poena temporalis proportionata esset cri­ mini, et simul efficax ad frangendam delinquentis contumaciam. Neque insuper obiicias Ecclesiam non habere media physica necessaria ad poenas temporales infligendas, non milites, non arma; ideoque huiusmodi potestatem, practice usui impossibi­ lem vel nonnisi consentiente et opem ferente civili auctoritate exercendam, a Christo non fuisse certe eidem concessam. Sane, Ecclesia vim physicam mediate, seu virtualiter 1 pos­ sidet, quatenus ministerio necessario civilis auctoritatis uti va­ let: hinc S. Bernardus ad papam Eugenium III: « Exerendus est nunc uterque gladius. Per quem autem nisi per vos? Petri uterque est, alter suo nutu, alter sua manu, quoties necesse est, evaginandus ».2 1 Vidimus iam, sub u. 43, quomodo id non officiat perfectioni et indeiH'ndentlae Ecclesiae. 2 Ep. 256 ad Etipenium III. Etiam Bonifacius VIII, in Bulla Unam 184 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Quod si civilis auctoritas officio suo non pareat, aut Ecclesia nunc plerumque abstinendum a poenis temporalibus putet, id non defectum potestatis evincit, sed solum defectum opportuna­ rum condicionum ad actualem usum iuris sui. 104. Ad confirmandum vero assertum ius Ecclesiae in­ ferendi poenas nedum spirituales sed etiam temporales, ar­ gumento utimur etiam ex expressa doctrina Ecclesiae : illud autem ita conficimus, ut specialem habeamus rationem de­ clarationum supremi magisterii ecclesiastici quae praecise versantur circa ius inferendi poenas temporales. 1. Joannes XXII in Const. Licet, 23 octobris 1327, ex textu Matth., XVI11, 18 docet a Christo fuisse concessum Ecclesiae ius puniendi, poenis spiritualibus et corporalibus. (Vid. supra, p. 180). 2. Concilium Tridentinum definivit : « Si quis dixerit par­ vulos baptizatos, cum adoleverunt... suo esse arbitrio relinquen­ dos, nec alia interim poena ad Christianam vitam cogendos, nisi ut ab Eucharistiae, aliorum sacramentorum perceptione ar­ ceantur donec, resipiscant, anathema sit ». 1 Benedictus XIV in Brevi Ad assiduas, 4 martii 1755, dam­ navit errores P. La Borde, circa Ecclesiae potestatem coactiViirn : P. La Borde negabat ius Ecclesiae irrogandi poenas tempor ales. Sanctam· d. II. Moralis ac spiritualis lapsus in individuo delin­ quente reparandus. - Profecto, praeter finem intrinsecum poe­ nae, potest societas, ut iam innuimus, et alios plures fines sibi proponere, et iuxta exigentias istorum quoque aecomo dare suum systema poenale. Uniusmodi fines sunt: delin­ quentis emendatio, aliorum deterritio seu exemplaritas, pu­ 1 S. Thom., I, II, q. S7, a. 1, c. docet ordinem ita esse restaurandum ut qui ordinem pervertit, « ab ipso ordine deprimatur, qnae quidem depres sio poena est ». POENARUM ECCLESIASTICARUM FINIS ET USUS 187 blica satisfactio ac demum publica defensio et securitas prop­ ter praeventivam efficaciam poenarum. Ex his finibus extrinsecis, seu punientis intentione adnexis actui de se vindicativo et restaurativo ordinis socia­ lis, unus prae aliis studiosius quaeri potest, secundum indo­ lem et scopum praecipuum quem societas praefixum habet tamquam supremam rationem suae institutionis et existentiae. lamvero, in Ecclesia praevalere debet finis emendativus : ita ut in ea poenarum irrogatio fiat duplici potissimum de causa : 1° ob illum scopum socialem qui necessario et intrin­ sece cohaeret cum instituto inridico punitionis publicae; 2° ob illum scopum peculiarem qui, attenta singulari indole finis spiritualis Ecclesiae, oportet ut in singulis individuis pro­ moveatur, scilicet, rei emendatio. Cum enim Ecclesiae sit curare internam hominum sanctificationem pro ipsorum ae­ terna salute, hunc finem prosequitur, tum in communi, sicut convenit omni societati, tuendo bona spiritualia communi­ tatis, tum etiam in singulis individuis, opportunis pro uno­ quoque fideli adhibitis mediis, ad spiritualem restaurationem post lapsum invitando et cogendo, ut mortem spiritualem ab ipsis, quantum ei possibile erit, sic avertat. 1 107. Ex dictis sub nn. 105, 106, simul collatis, eviden­ ter constat errare eos qui existimant finem poenae ecclesia­ sticae consistere unice in emendatione criminosi, cum secun­ dario scopo intimidationis et exemplaritatis, secluso fine vin­ dicative, seu seclusa omni idea reactionis contra ordinis pu1 Hinc abundant textus qui hunc specialem adspectum (emendativum) systematis poenalis Ecclesiae extollunt, quin tamen ulllmode obstent primo et fundamentali adspeetui (restaurativo ordinis socialis) ; de quo, ubi sile­ tur, dicendum est ipsum supponi, non excludi silentio. Igitur non videtur cur, ex eo quod poenae Ecclesia saepissime dicantur .salubres, concludatur : ergo finis poenarum in Ecclesia est emendativus quidem, minime vero vindicativus et restaurativus ordinis socialis. 188 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE hlic.i laesionem per delictum inductam. Quem quidem con­ ceptum procurandi bonum individuate, in poenarum irro­ gatione, et non iam bonum sociale, saltem aeque principa­ liter ac illud, ita nonnulli exaggerarunt., ut poenam canoni­ cam considerarent non tamquam malum, inflictum delinquenti, sed potius tamquam beneficium, ipsi collatum, in quantum consideratur tantummodo poena ut medium quod reis prae­ betur ad sese emendandos. 1 Ceterum, duplex finis poenarum ecclesiasticarum prima­ rius, vindicativus videlicet simul cum emendativo, manife­ statur vel in ipsa definitione poenae ecclesiasticae, quae in Codice (can. 2215) dicitur « privatio alicuius boni ad delin­ quentis correctionem et delicti punitionem a legitima aucto­ ritate inflicta»; itemque divisio poenarum ecclesiasticarum, in medicinales et vindicativas (can. 2216), expresse ostendit, in nonnullis poenis, Ecclesiam potius punitionem attendere ac boni communis defensionem, 2 quam insistere in quaerenda emendatione rei, quae forte iam praecessit applicationi poe­ nae, aut statim secutura praevidetur. 108. Coactionis usus, mensura ac limites in Ecclesia. 1. Saepe fit difficultas contra ius cogendi Ecclesiae, quod re­ prehenditur quasi alienum ab indole et spiritu evangelico. itemque ut contrarium ipsi fini Ecclesiae. 3 1. lamvero, si de spiritu evangelico sit sermo, dici­ 1 Sohulte, Geib, Bar, Meurer, etc. otest, tuentur. Ottaviani, Institutiones, ed. III, Romae, 1948, vol. II. p. 353-415, ubi de legibus civilibus et concordatariis plurium Civitatum. Exemplo sit novissimum Concordatum Hispanicum. art. IV. 198 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE a· gravaminibus, ab officiis et servitiis in materia civili posi­ tive determinatis, vel a iurisdictione saeculari, pariter in materia civili, relate ad certas personas. Ex definitione colligitur ratio divisionis immunitatum ecclesiasticarum in personales, reales, et looales. Personales sunt illae vi quarum personae ecclesiasticae li­ berae sunt tum a iurisdictione indicum civilium (privile­ gium fori), tum a servitio militari, aliisque officis et one­ ribus civilibus a statu clericali alienis. Reales consistunt in exemptione rerum ecclesiasticarum a quibusvis vectigalibus seu tributis, quae vi communium legum civilium rebus tem­ poralibus imponuntur. Locales consistunt in iure quo loca sacra liberantur ab actibus profanis, itemque in iure asyli. 1. Immunitas personalis: 1° clericorum a iurisdictione laicali intelligi debet pro clericorum exemptione a laicali iurisdi­ ctione sensu stricto, seu a potestate iudiciali et coactiva magistratuum saecularium; non pro cleri exemptione ab omni­ bus legibus civilibus. Heic sane distingui debet inter officium iuridicum cleri­ corum observandi leges civiles iustas, et potestatem iudicandi et cogendi eos ad easdem leges servandas. Profecto, quod clerici teneantur observare leges civiles iustas, sicut ceteri cives, nisi agatur de iis legibus circa quas peculiariter versentur ipsorum immunitates, dubitari nequit: sunt enim et ipsi cives, quos so­ cietas civilis adiuvat et dirigit, mediis obligatorie propositis per leges, ut communi impulsione, sicut cetera membra societatis, ad plenam vitae sufficientiam habendam ducantur; neque ratio sufficiens datur cur debeant ab obligationibus ad hunc finem im­ positis penitus existimari soluti. Aliud vero est quod a potestate iudiciali et coactiva societatis civilis iidem indicentur et cogan­ tur ut legibus pareant : tunc in contrarium sunt rationes eaedem adductae ubi de privilegio fori; et ut in officio clerici continean­ tur, Ecclesia, non vero Status debet providere. 2° Clericorum exemptio ob oneribus et servitiis publicis, intelligitur non de omnibus omnino muneribus sive personalibus sive realibus, sed de illis dumtaxat oneribus vel servitiis quae DE IMMUNITATIBUS ECCLESIASTICIS 199 aut in se dedecora sunt, aut statui clericali non convenientia, licet etiam in se honorifica, ut v. g. officia jurati, iudicis in cau­ sis profanis, tutela et cura, etc. 1 Speciatim haec immunitas respicit exemptionem a servitio militari, quod cum omnino dedeceat lenitati et dignitati clerico­ rum. nedum coacte, vi obligationis civilis, sed nec etiam sponte adiri potest. Unde Ecclesia sua iura vindicare, nostris quoque diebus, haud destitit ut ab hoc onere clericos liberaret. 2 3° Privilegium competentiae potius quam rationem exemp­ tionis, speciem induit alicuius favoris clericis concessi ad ipso rum tuendam dignitatem ; consistit enim in privilegio vi cuius clerici aere alieno gravati nequeunt obligari eis bonis cedere aul 1 Cfr. can. 121. Loquimur de exemptione a publicis muneribus honori­ ficis hoc sensu : quod clerici ad ea obeunda obligari legibus civilibus ne­ queant, sed, si opportunum iudicetur, superiorum arbitrio, iisdem publicis muneribus operam dare, clerici libere possunt. Cfr. v. g. can. 139, § 3 et 4. Hinc Atchnmî, Compend. iur. cccl.. Brixinae, 1900, p. 255, de accipiendo mandato politico eligentium, utique ex Ordinarii venia, ait : « Hoc tunc ma­ xime procedit ubi in Statu, in quo viget constitutio repraesentati va, agitur de viris eligendis et mittendis ad comitia publica. Maximi enim interest, ut etiam clerici his comitiis intersint, in quibus saepe quaestiones eccle­ siasticae summi momenti agitantur ». Innno hodie nodum habentur in pu­ blicis comitiis sacerdotes deputati (v. g. in Hollandia, in Gallia, in Hungaria, in Jugoslavia, in Slovachia, etc.) sed etiam municipiorum rectores seu syndici, quandoque iidem fiunt. Immo in aliquibus locis statuitur ut ipsi episcopi ex lege constitutionali vel alia lege civili in Senatorum con­ ventu locum ipso iure habeant. Cfr. v. g. art. 10, Cone, cum Romania. ’ Praeter quam in Italia (cfr. Cone. 1929, art. 3-4) et Belgio, vigebat in Hungaria, sub forma quadam temperata, vi Concordati an. 1868 (cfr. edic­ tum 1 ian. 1870); in plerisque Americae Nationibus pariter exempti sunt clerici a servitio militari sino ulla restrictione (in Columbia, vi Concordati an. 1887. art. 7). Cone, cum Colonia (an. 1925, art. 5), agnita in genere exemptione, edicit in casu « de levée en masse » presbyteros esse adhiben­ dos in cura animarum in exercitu, ceteros vero clericos servitiis sanitariis. Cfr. etiam Cone, cum Lettonia, 1922, art. 9; Concord, cum Lithuania, 1927, art. 5; Concord. cum Germania, 1933, art. 6; Concord, cum Austria, 1933. art. 19; Concord, cum RepubUca Lusitana, art. XIV; vid. etiam legem con­ scriptionis anni 1940 in Stat. Feed. Amer. Sept. Inter Sanctam Sedem ei Hispaniam die 5 augusti 1950 conventio magni momenti quoad exemptionem a servitio militari clericorum et religiosorum inita fuit, quae confirmata est in articulo XV Cone· cum Hispania diei 27 augusti 1953. 200 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE reditibus beneficii privari quae ad ipsorum honestam sustenta tionem, prudenti ecclesiastici indicis arbitrio, sunt necessaria. Privilegium istud competentiae in praxi introductum fuit ex analogia cum dispositione iuris romani in favorem militum: ita enim interpretatum est cap. Odoardus (quod, per se, solum ab excommunicatione defendebat clericos obaeratos), ut etiam a carcere et a privatione bonorum quae necessaria sunt, ad hone­ stam sustentationem securi essent. Hoc maxime suadebat op portunitas clericalis dignitatis tuendae, ne videlicet clericus de­ bitor, cum dedecore sui status, emendicare cogeretur ; et haec est ratio propter quam hodie adhuc in Codice iuris canonici re­ tinetur (can. 122). II. Immunitas localis comprehendit : 1° exemptionem ab acti­ bus profanis, pro reverentia et *sanctitati locorum sacrorum, in quibus ipsa lex naturalis et positiva diivina prohibet quo minus illi actus ibi fiant qui nonnisi cum dedecore maiestatis et sanctitatis eorumdem locorum fieri possunt. * 1 Quae exemptio insuper, lege Ecclesiae ita extensa est ut ii quoque actus pro­ hiberentur in ecclesiis qui, licet de se honesti sint aut non re­ pugnantes cum loci sanctitate, minus tamen congruunt, et pe­ riculum abusus inducunt. Sunt igitur arcendi ab ecclesiis actus non modo illiciti, sed etiam simpliciter profani, quales sunt ne­ gotiationes, comitia civilia (non autem conventus catholicorum, si permittat Episcopus), ludi theatrales, choreae, etc.2 Simili ter piaculum est vasa liturgica et sacram ecclesiarum supellecti­ lem in usus profanos adhibere. 2° Ius asyli, est alterum immunitatis localis ius, quod pro­ fluit tum ex ipsa veneratione ecclesiis debita, tum ex earnndem exemptione a iurisdictione civili (can. 1160). Iure asyli debito­ res et rei criminum ad Ecclesiam confugientes, tuti semper ha­ biti fuere, ita ut inde eos avellere civiles magistratus non aude­ rent. Reis autem graviorum criminum ius asyli non favebat, quia e locis sacris extrahi poterant ex episcopi venia. 1 Cfr. v. g. Μλίτη., XXI, 12-13; Ioan., II. 15; Is. LVI. 7. 1 Viositio cum aliis damnata in Cone. Constantiensi : «Contra Scripturam Sa­ cram est, quod viri ecclesiastici habeant possessiones ». Prop. 10. Denz., n. 590, vid. etiam nn. 612, 684, 1697. etc. 1 Solent etiam adduci Le.. VI. 24 ; Mattii., VI. 19; II Tim.. 11,4;/ Petr., V, 2, etc. • Mc., VI, 37; Le., IX, 13; Ioan., IV, 8; XII, 6; XIII, 29; cfr. S. Aug., In ps. 146, n. 17 (M. L., 37, col. 1910 sq.). Aichner, Compendium iur. eccl., Brixinae, 1900, § 36. p. 107, ss. 14 — Ottaviani. Compendium iuris publici ecclesiastici. 210 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE libus offerebantur in aerarium primae communitatis Chri­ stianae libenter contulerunt, 1 ut inde media haberent tum eleemosynis elargiendis, ac egenis viduisque alendis, 2 tum itinerum expensis obeundis et aliis divini cultus mediis rite parandis.3*5 Quin etiam, a Spiritu Sancto inspirati, scriptis plebem Christianam docuerunt officia implere providendi, vol lata liberaliter stipe, nedum expensis cultus sed et mi­ nistrorum sustentationi. S. Paulus disertis verbis de mediis suppeditandis pro Evangelii praeconibus, ex Christi volun­ tate, locutus est : « Dominus ordinavit iis qui Evangelium annuntiant de Evangelio vivere ». 1 Contra haec omnia minime stat textus Matth., X, 9, quia verba Domini, ibi relata, intelligenda sunt, ut explicat S. Tho mas,3 tamquam monita data pro illa temporanea praedica tione qua Apostoli in ludaeam mittebantur ante Christi passio­ nem, cum videlicet adhuc non essent extruenda templa, non emen­ da vasa sacra, etc., et potius confirmandi Apostoli ad confiden dum in divina Illius virtute, qui dum eos sine pecunia mittebat, tamen absque sumptibus quoque poterat eis providere. Ex quo autem non obligabantur ipsi vel ipsorum successores ut propriis sumptibus evangelium praedicarent : imo, contrarium evincitur ex ipso textu, cum sine ulla pecunia missos certe alendos com mittebat populo; unde subdidit «dignus enim est operarius cibo suo ». ° Ceteri autem S. Scripturae loci qui in contrarium solent ad­ 1 « Quotquot enim possessores agrorum aut domorum erant, vendentes offerebant praetia eorum, quae vendebant, et ponebant ante pedes Aposto­ lorum. Dividebatur autem singulis prout cuique opus erat ». Act., IV, 34 sq. ; cfr. II, 44; V. 1 ss. 2 Act., II, 45; VI, 1 SS. ’ Act., II. 46. ‘ I Cor., IX, 14 ; praestat autem et vv. praecedentes iegere ab initio capitis. Cfr. etiam Deut., XVIII, 1; Rom., XV, 27. 5 I, II, q. 108, a. 2 ad 3; II, II, q. 185, a. 6 ad 2, ubi profert expla­ nationem iam a S. Ioan. Chrysostomo exhibitam Horn. 2 (in Rom., 16, 3), cap. 1 et 2 (M. G., 51, coi. 197 ss.). • Matth., X, 10. IUS PROPRIETATIS BONORUM ECCLESIASTICORUM 211 duci generatim non ad solum clerum, sed ad omnes Christianos pertinent: vel si immediate clerum respiciunt, ut v. g. ΙΊ Tim., II, 4 et i Petr.., V, 2, inculcant virtutes quae propriae esse de­ bent etiam omnium Christianorum qui debent cor alienum ser­ vare a divitiis, et praesertim ab illicitis lucris, neque tempora­ lia, avaritiae causa, desiderare. 1 III. Ex perpetua Ecclesiae praxi. - Ex catholico sensu, iam ipso persecutionum tempore, didicerant fideles mobilia et immobilia in perennem Ecclesiae proprietatem conferre : et persuasio iugis et constans omnium saeculorum haec fuit, fidelibus videlicet ius esse dandi, Ecclesiae accipiendi, et sic data et accepta in Ecclesiae manere proprietate, pote­ state et dominatione, invasores, vero, furti sacrilegi reos ha­ bendos esse. IV. Ex actis magisterii ecclesiastici. - Sane sufficiat hanc Con­ cilii Tridentini dispositionem referre: «Si quem clericorum vel laicorum, quacumque is dignitate etiam imperiali aut regali praefulgeat, in tantum malorum omnium radix cupiditas occu­ paverit, ut alicuius Ecclesiae, seu cuiusvis saecularis vel regula­ ris beneficii, Montium pietatis aliorumque piorum locorum iurisdictiones, bona, census ac iura, fructus, emolumenta, seu quas­ cumque obventiones, quae in ministrorum et pauperum neces­ sitates converti debent, ... in proprios usus convertere, illosque usurpare praesumpserit, seu impedire ne ab iis ad quos iure per­ tinent, percipiantur; is anathemati tamdiu subiaceat, quamdiu iurisdictiones, bona, res, iura, fructus et reditus quos occupave­ rit, ... integre restituerit; ac deinde a Romano Pontifice absolu­ tionem obtinuerit ».23 1 De Luoa, Instit. iur. eccl. pubi.. Romae. 1001, I, p. 152 sq. Cfr. etiam S. Reda, Comm. in Imo. XII (M. L·., 92, coi. 494 sq.) quod legitur saepe in Breviario Romano, ad verba « Facite vobis sacculos qui non veterascunt ». 3 Sess. XXII, e. 2, de ref., cfr. etiam Martini V, Constlt. Inter cunctas, 22 febr. 1418, ubi damnantur propos. Wlcleff. 10, 32, 33, 36, 38, 44. In Sj/U. est damnata prop. 26 : « Ecclesia non habet nativum ac legitimum ius acqui­ rendi ac possidendi », quae est antithesis canonis 1495 a nobis positi ut thesis. Denz., n. 1726; vid. etiam Pii X. Encycl. Vehementer Nos, 11 fe­ bruarii 1906. 212 DE NATURA ET POTESTATI! ECCUESIAE Cum igitur Ecclesia in errorem iniustitiae et usurpationis in­ cidere non potuisset omnino dici debet ius ei esse seu potestatem a Deo traditam, temporalia bona, etiam contra principum vo Inntatem, acquirendi ac possidendi. Neque sane pro dubio aut fallaci Ecclesiae iure gloriosi illi martyres mortem obire satege­ runt, qui tuendis bonis Ecclesiae vitam libenter impenderunt, quemadmodum v. g. sub Henrico II Angliae rege, in defensione horum iurium Ecclesiae martyr occubuit S. Thomas Cantuariensis episcopus. 121. Quid secumjerat Ecclesiae ius acquirendi temporalia libere et independenter a civili potestate. - Autonomia Ecclesiae ratione perfectionis iuridicae eiusdem, manifesta­ tur etiam quod spectat ad hoc ius acquirendi bona tempo­ ralia, 1° in quantum modus ac normae acquirendi a Statu praefinitae non obligant Ecclesiam ; 2° in quantum libere haec valet spontaneas fidelium largitiones ac dona suscipere, vel etiam necessarias contributiones exigere, si spontaneae obla­ tiones aut ordinarii proventus ex bonis stabilibus non suf­ ficiant; 3° demum quatenus civitatum rectores nequeunt, qualibet de causa, limites aut impedimenta ponere circa quantitatem aut qualitatem rerum quae in dominio Eccle­ siae esse possint. 1. Primum quidem obtinet quia quaevis societas quae ab al­ tera independens sit, seu in se suprema (sovrana), legibus alte­ rius societatis non tenetur, nisi eas acceptet et suas faciat. 1 Se quitur igitur Ecclesiam, ad valide et licite acquirendum, per se modos iuris naturalis ut sufficientes sibi habere posse; item spe ciales normas ipsam posse constituere, iuri naturali additas, pro valida et licita acquisitione vel alienatione bonorum ecclesiasti 1 Cavagnis. Institutiones, Romae, 1906. vol. Ill, η. 382, p. 211. Quam­ vis enim Ecclesia in Statu possideat, non tamen ut privatus quilibet subditus, aut tamquam exterus In alieno territorio possidet, sed ubique praescindit a territorio et iure proprio societatis perfectae quae sua sunt retinet ac administrat. IUS PROPRIETATIS BONORUM ECCLESIASTICORUM 213 eorum servandas; vel ratas habere quae ab auctoritate civili sta­ tutae sunt. In praxi vero Ecclesia, canone 1499, § 1, statuit se posse bona temporalia acquirere omnibus iustis modis iuris, sive naturalis sive positivi, quibus id aliis licet, immo etiam praescri­ bit ut quae ius civile in territorio statuit de contractibus tam in genere, quam in specie, sive nominatis sive innominatis, et de solutionibus, eadem iure canonico in materia ecclesiastica iisdem cum effectibus serventur, nisi iuri divino contraria sint aut aliud iure canonico caveatur (can. 1529). Reapse, in pluribus casibus dispositiones iuris canonici differunt ab iis quae circa eandem materiam in ordine civili Status disposuit : itemque Ecclesia quandoque urget obligationes quae ex defectu soleinnitatum ci­ vilium coram Statu non subsisterent. 1 2. Ecclesiae ius quoque est, independens a civili potestate, exigendi a fidelibus quae ad cultum divinum, ad honestam om­ nium sacrorum ministrorum sustentationem ac demum ad reli­ quos fines sibi proprios sint necessaria.2 Profecto, maxima pars bonorum quae sibi necessaria sunt, Ecclesiae obveniunt ex spon­ taneis fidelium oblationibus, praesertim per donationes inter vi­ vos et mortis causa, necuon per beneficiorum et ecclesiarum dotationem, ac demum ordinariis, seu manualibus eleemosynis. 3. Qua in re, fidelium liberalitati nullus finis seu terminus a civili auctoritate imponi potest, quia secus haec a) laederet li­ beram facultatem quam Ecclesia habet, ex iure naturali necnon ex iure divino positivo, acquirendi media necessaria ad cultum, cum temporalia non e caelo certe ministrentur Ecclesiae, sicut spiritualia, ideoque ab hominibus eidem sunt praestanda; δ) in­ super offenderet ipsorum fidelium iura et religionem, in quantum naturalem libertatem coarctaret disponendi de bonis suis in finem honestum, immo etiam sanctissimum, cum hae oblationes et ul ' Conferatur v. g. legislatio canonica de praescriptione (can. 1508, 1512) cum relativa legislatione civili, puta italica (Cod. civ. lib. « Della Pro­ priété », art. 345 ss.). Vid. etiam can. 1513, S 2. de ultimis voluntatibus in favorem causae piae. * Can. 1496. Cfr. etiam can. 1234, 1504. 1505, Cone. Trid., sess XXI, de ref., c. 4, 7; sess. XXIX, de ref., c. 13; sess. XXV. c. 12; Syn. Pistor., prop. 54 (damn, in Const. Auctorem fidei) circa stipendia missarum, pro­ ventus stolae, et quodeumque aliud honorarium occasione sacri ministerii oblatum (Denz., n. 1554). 214 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE tiniae voluntates quae in bonum animae fiunt, scopum habeant omnium praestantissimum prae qualibet alia bonorum destina tione. Quod si ex his voluntariis oblationibus, et ex reditibus sta bilibus ex bonis frugiferis perceptis, Ecclesia iam habeat quae sibi necessaria sunt, certe non obligabit fideles ad necessarian contributiones : 1 quamvis adhuc commendandae et laudabiles es­ sent ulteriores oblationes ad beneficentiae opera provehenda et ad caritatis Christianae fervorem fovendum. In primaeva Eccle siae aetate opus non fuit contributiones necessarias exigere ; fer­ vente enim Christianorum caritate ultro fideles divitias offere­ bant, ut legi potest in ipsis Act. Ap., c. IV, 32 ss. ; unde Ter­ tullianus adhuc scribere poterat « modicam unusquisque stipem menstrua die... apponit: nam nemo compellitur, sed sponte con fert. Haec quasi deposita pietatis sunt ».2 Ast, praeter volun­ tarias oblationes, quae plerumque insufficientes sunt, aliis ulte­ rius praestationibus indiget Ecclesia ; proinde eas obligatorie imponit, exigendo prout ferunt temporum adiuncta, necnon loco rum conditiones et usus, primitias, decimas, iura stolae, aliave tributa. Inesse autem Ecclesiae tale ius exigendi fidelium tributa nulli catholicorum dubitare licet: saltem eodem iure quo Status ea exigit a subditis pro publicorum officialium retributione, pro expensis defensionis socialis et publicae administrationis, etc. Imo a fortiori, quia commoda quae exinde obveniunt fidelibus mul­ to praestantiora sunt quam quae eisdem obveniunt ex tributis solvendis ab ipsis tamquam civibus. Quocirca S. Paulus : « An et lex haec non dicit? Scriptum est enim in lege : “ Non alligabis os bovi trituranti ” ... Si nos vobis spiritualia seminamus, magnum est si nos carnalia vestra metamus? ».3 1 Equidem aliae praestationes exigi certe non possent ad modum praelii ob exhibitas res spirituales, ut patet; neque ratione sustentatio­ nis ministrorum vel exi>ensarum pro cultu, cum, in hypothesi facta, iam sufficienter provisum sit. Cavaonis, Institutiones, vol. Ill, p. 227, n. 441 ; in casu benefactores qui lam Ecclesiae consuluerunt, succurrendo, loco omnium, ceteros exonerarunt -, ab his ultimis vero peti possunt, non tamen exigi, quae ad opera caritatis provehenda utilia sunt. 1 Apolog., c. 39 (M. I,., I, coi. 533). ’ I Cor.. XI, 8 ss. Quoad Vet. Test., cfr. v. g. Lev.. XXVII, 30, cum IUS PROPRIETATIS BONORUM ECCLESIASTICORUM 215 Hinc etiam in professione fidei Waldensibus ab Innocentio 111 praescripta legimus: «... decimas, primitias et oblationes ex praecepto Domini credimus clerici persolvendas » ; 1 quod sane ita intelligendum est ut attendatur non modum solutionis sed substantiam praecepti iuris divini esse. Ceterum ex ipsa iustitia naturali exurgit officium fidelium rependendi labores eorum qui, ut, Deo militantes, et saluti animarum et cultui divino unice va­ cent, prohibentur quominus negotiis saecularibus se implicent;2* 4 ipsaque divina lex quae cultum publicum Deo exhibendum esse suadet, imperat ut ea praestentur quae ad decorem domus Dei requiruntur. Quae quidem Pius XI fidelibus Galliae commemo­ rans, sic eos hortatur ; « Ne cessetis diligere decorem domus Dei et iis corporea suppeditare qui vobis spiritualia seminaverunt ».s 122. Ius acquirendi et possidendi in entibus moralibus ab Ecclesia constitutis. - Ius acquirendi et possidendi bona tem­ poralia. quod Ecclesiae et Apostolicae Sedi vindicavimus, competit quoque personis moralibus in Ecclesia erectis, sub suprema quidem auctoritate Apostolicae Sedis, sed independenter a quavis concessione aut prohibitione civilium aucto­ ritatum. ’* Equidem quodvis corpus morale tunc tantum dici posset ius istud habere ex concessione Status aut saltem sub dependentia beneplaciti Status, si a societate civili repete­ ret omnem existendi et operandi facultatem et rationem, lamvero omne corpus morale religiosum unice al) Ecclesia Num., XVIII, S; item Dent., XVIII, 3; Hiehox., Comm. in Malach.. c. 3 (M. L., 25, coi. 1571). 1 Cfr. Denzinger-Bannwaht, n. 427; et prop. 18 Wicleffii damnata a Mar­ tino V, haec enuntiabat : « Decimae sunt purae eleemosynae, et possunt paroehiani propter peccata suorum praelatorum ad libitum suum eas auferre » (Denz., n. 598). Cfr. tlt. de decimis in X, III, 30; Cone. Trid., ses. XXIV, de ref., c. 13; XXV, de ref., c. 12; Leonis X, Const. Dum intra, 19 dec. 1516, S 16. 2 Unde ius exigendi media ad sacerdotes cultus divino mancipandos Ecclesia non modo ex naturali lege sed ex divina positiva quoque merito repetit. Cfr. v. g. Matth., X, 10; Le., X, 7; / Cor., IX, 13; I Tim.. V, 18. 2 Encycl. Maximam gravis simamque. 18 ian. 1924. 4 Can. 1495, § 2; can. 1499, $ 2. 216 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE potest constitui, quia id quod inseri debet in corpore eius mystico, et de eius vita supernatural! participare, tamquam pars intima eodem spiritu informanda ac per ipsum integrum organismum sustentanda, unice ab Ecclesia et non a pote­ state extranea alterius ordinis, constitui, regi et supprimi potest. Igitur corpus morale ecclesiasticum, a sua societati· perfecta homogenea participat ius, quod ipsa divinitus ha­ bet, possidendi bona temporalia ad finem particularem ipsius entis necessaria. Hinc Codex iuris canonici, independenter a quavis Sta­ tus concessione, adscribit ipsis jiersonis moralibus ecclesia­ sticis ius dominii : « Dominium bonorum, sub suprema au­ ctoritate Sedis Apostolicae, ad eam pertinet moralem perso­ nam, quae eadem bona legitime acquisiverit » (can. 1499 § 2). 1. Cadit igitur primo omne fundamentum pro asserto iure seu dominio eminenti Status in bona ecclesiastica cuiusvis entis moralis. Esto quod pro bono communi opportunum sit ut a Sta­ tu recognitio publica petatur dominii horum bonorum, ut in actibus publicis officialiter inscribatur, et sic ab omni oppugna tione aut contestatione defendatur: sed recognitio non est con­ cessio iuris possidendi. De dominio autem alto, quod dicebant, seu eminenti, in bonis civilium, 1 notandum est ipsum reduci ad potestatem legiferam, cum sit ius reipublicae proprium ut prae­ scribat quidquid ad bonum commune expediat: sed ex hoc minime sequitur rempublicam aut eius Principem esse habendum dominum bonorum suorum civium. Praeterea, res ecclesiasticae in bonum sociale communitatis religiosae, et non iam civilis, directe ordinari debent, ipsorumque usus ad lines sacros diri­ gi, non ad profanos, debet: quae omnia Ecclesiae curae com missa sunt non vero reipublicae. 2. Hinc, secundo, cadit sophisma iuridicum quo utuntur usur­ patores bonorum ecclesiasticorum, qui sane principiis iuridicis vellent cohonestare patrimonii ecclesiastici dilapidationem. Di 1 Hybel, Introductio in ius eecl., II, 2. c. 4. IUS proprietatis bonorum ecclesiasticorum 217 eunt: Status ius habet supprimendi ens morale, quo suppresso, bona eiusdem vacant, hinc bono communi cedunt per hoc quod lisco addicuntur. Ante omnia iniuste supprimuntur entia quae honeste et benefice vitam degunt ; sed ulterius abusus potestatis Status habetur quia praesumit extinguere illud ens quod, con tra, iuridice vivit donec ab illo organismo et independente a quo originatur et in quo incorporatur et subsistit, non extinguatnr. Sed insuper bona quae ab oblatoribus et a fundatoribus ali­ cui personae morali dantur ut in eius dominio sint, eo fine in dominio personae moralis, ad instar individui perenniter viven­ tis, conferuntur, ut cum eius morali perpetuitate perseveret fun­ datio cum suo scopo religioso; cessante autem persona morali, manet semper societas perfecta cui possibilitas est adhibendi ea bona in finem religiosum, saltem genericum, propter quem collata sunt bona. 1 Igitur iniuste et contra intentionem fundatoris auferuntur a Statu et ad fines alterius deputantur: quae iniuι-ia eo vel magis est condemnanda quod saepe violantur ultimae voluntates in bonum animae destinatae. 3. Cadit, tertium, omnis ratio qua nonnulla iura populi adstruuntur circa bona entium moralium ecclesiasticorum. Quocirca notandum est non ideo fuisse dictum bona Ecclesiae aut entium moralium ecclesiasticorum vocari saepissime res pu pillorum, patrimonium pauperum, patrimonium sacrum pagi vel urbis, quasi pupillis, pauperibus aut civibus sit dominium ipsa­ rum rerum. Subiectum dominii namque est ens iuridicuin cui bona legitime acquisita sunt, non personae physicae in quarum emolumentum impenduntur: quapropter, sicut quilibet in aliquo hospitio caritatis sive laicali sive ecclesiastico receptus, si ab eo­ dem recedat, vel si ipsum institutum dissolvatur, nihil potest re­ petere de bonis illius entis quasi legitimus condominus, pro rata, ita qui deficiunt ab Ecclesia ut puta in schismate quo fere omnes cives alicuius pagi recedunt a communione cum catholicis,2 nihil repetere possunt de bonis, de templis, de piis fundationibus ab 1 Cfr. ad rein. art. 15 Cone, eum Romania. 1 Factum est enim in aliquibus Europae regionibus ut, recedentibus omnibus vel pluribus civibus alicuius pagi ab Ecclesia, bona et aedes sacrae illius pagi ab Ipsis occuparentur et in usum ecclesiae separatae converte­ rentur. quasi rebelles bona xna vindicarent. 218 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Ecclesia catholica erectis, quasi legitimi heredes entis moralis ca­ tholici, titulo nuinericae maioritatis. Quod enim bonis illis fruebantur, voluntate fundatorum vel dispositione Ecclesiae catho­ licae, non sequitur ipsos sibi adscribere posse bona eadem, con­ tra finem statutum ab iis qui bona contulerunt, in Ecclesia pro sequendum et sub eiusdem suprema dispositione : in statu iuri dico illorum bonorum nihil mutatur per discessum paroecianorum a fide; recedunt ipsi, sed manet finis, manet Ecclesia, ma­ net insuper ipsum ens morale ab Ecclesia et in Ecclesia erectum quod est subiectum dominii ipsorum bonorum. 1 Articulus II De libero regimine proprietatis ecclesiasticae 123. Ex iure Ecclesiae acquirendi et retinendi bona tem­ poralia libere et independenter a quavis humana potestate, sequuntur specialia iura quibus regitur proprietas eccle­ siastica, attento etiam peculiari charactere iuridico inhae­ rente rebus Ecclesiae. Primo quidem : I. Libertas administrationis. - Haec asseritur Γ coram auctoritate civili, 2° coram fidelium communitatibus. 1. Coram auctoritate civili. Cum loca cultus, res sacrae, necnon bona quae in dominio Ecclesiae sunt, iure socie­ tatis perfectae possideantur, et non ad modum subdi­ torum civilium, illa iura quae consequuntur ex dominio privatorum, consequuntur quidem ex dominio ecclesiastico sed eminentiori modo, seu cum iis characteribus independentiae quibus iura sua societas perfecta exercere valet. Hinc si in privatis est ius administrandi bona sua, a for­ tiori in Ecclesia : 2 quae cum in exercitio suae potestatis non ‘ Ceterum nemo non vitiet arbitrium committi si bona destinata a bene­ factoribus in fines spirituales unius Ecclesiae committantur alteri Eccle­ siae : finis namque piae fundationis, aut oblationis penitus permutaretur in finem omnino alienum a mente eorum qui bona contulerunt. 3 Secus Ecclesia poneretur in peiore condicione ac ipsa corpora moralia OE LIBERO REGIMINE PROPRIETATIS ECCLESIASTICAE 219 ligetur legibus latis ab auctoritate civili, iisdem non tene­ tur etiam circa temporalia sua, utpote quae fini spirituali mediate vel immediate sint addicta; nisi tamen easdem le­ ges acceptet et suas faciat. Hoc quidem summo iure; at ratione prudentiae et boni communis tum Ecclesiae tum Civitatis expedit ut, quantum fieri potest, administratio rerum ecclesiasticarum subiiciatur normis quoque et cautionibus quae ex observantia le­ gum civilium proveniunt. a) Hinc iure proprio potest ordinare administrativum syste­ ma de rebus suis. Actus autem administrativi libere ab Ecclesia exercendi intelliguntur nedum illi qui ordinariae sed et illi qui extraordinariae a d ministration! accensentur, videli cet, vendendi, permutandi, servitutibus supponendi, largiendi fructus vel eosdem in titulos tutos ac frugiferos convertendi, etc. Id sane eo vel magis obtinet quia res Ecclesiae licet naturam physicam, ut ait Wernz,1 non mutent per hoc quod in dominio Ecclesiae fiant, tamen naturam i uri di earn specialem induunt; in finem sacrum2 mancipantur et sub sociali regimine ponuntur eius societatis quae, in omnibus negotiis ad finem spiritualem ordinatis, omnino independenter et libere agere potest. Propter hoc dicitur Ecclesia bona sua possidere non ad modum pri­ vati, nisi ad id ipsa consentiat, neque ad modum societatis qui­ dem perfectae sed in territorio alieno, ubi alia societas exclu­ sive iura sovranitatis exercet: ubicumque enim Ecclesia ius suum exercet pro line spirituali, illud exercet ad modum societatis per­ fectae, nulla territori vel personarum habita ratione. His Ecclesiae juribus opponuntur omnes illae leges civiles quibus coartatur libera eius facultas nedum acquirendi, per se imperfecta quae in ambitu Status sunt, quibus datur ius administrandi bona sua, et potius comparatur illis personis quae ideo privantur hoc iure quia aut mentis infirmitate laborant aut voluntatis defectu. Taparelm, Saggio di dir. natur., n. 1472. Cfr. etiam Soglia. Instit. iur. eccles.. Neapoli. I860, t. II, § 110, p. 214. 1 Wernz, Ius Decretalium. Romae, 1908, t. III, P. I, n. 143, p. 164. 1 Immo quaedam et ipsa sacra fiunt: v. g. templa, vasa sacra, Icones etc. 220 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE vel per corpora moralia iure ecclesiastico erecta, bona tempora lia, sed et eadem alienandi absque Status permissione, vel praetium venditionis collocandi eo modo quo magis opportunum ec­ clesiasticis administratoribus videatur; 1 item omnes illae leges Status quibus supervision! et vigilantiae civilium auctoritatum iubetur subiici ratio administrationis et negotiorum gestorum su­ per bonis ecclesiasticis ; demum omnia praetensa iura regaliae circa perceptionem fructuum beneficiorum vacantium, necnon, quod vere enorme est, circa collationem qnorundam beneficiorum sede ecclesiastici collatoris vacante.2 b) At, salvis his quae Ecclesia censet statuere ut sarcta tecta servet bona ecclesiastica et sacros fines ad quos impendenda sunt, ipsi Ecclesiae expedit ut muniat, possessionem eorumdem bonorum omnibus his cautionibus, circa contractus, gestiones, fructus, transitum proprietatis, inscriptiones in tabulis publi­ cis etc. quae lege civili statuuntur. Hoc enim modo dum sibi et suis finibus prospicit, etiam pro­ speritatem Civitatis — in qua tandem resident eadem bona et cuius divitias et internam productionem, in suo complexu, au­ gent, et in cuius etiam publicum bonum practice usu cedunt — fovet ac promovet. Hinc, reapse, can. 1529 cautum est ut « quae ius civile in territorio statuit de contractibus tam in genere, quam in specie, sive nominatis sive innominatis, et de solutio nibus, eadem iure canonico in materia ecclesiastica iisdem cum effectibus serventur, nisi iuri divino contraria sint aut aliud iure canonico caveatur ». Et in concordatis plura, communi consensu, statuuntur circa patrimonia ecclesiastica.3 Ceterum eo minus — et viceversa — urgentur exemptiones, et iura independentis regiminis circa bona ecclesiastica, quo mi­ nor est eorum relatio ad sacra. Quaedam enim solum indirecte ' Exemplo sint leges in tiallia hae super re latae. Vld. Badii, lue can. comparatum, Torino, 1925, p. 288 ss. ’ Cavaonis, Institutiones iuris pubi. eecl.. Komae, 1906. vol. Ill, η. 405. p. 224. * Cfr. Cone. Pol., a. 24, n. 2; Lith., a. 22, n. 2; Had., a. 5. n. 3; Rum., a. 13, etc. Vld. etiam Cone, cum Lusitania, an. 1940, art. 4, Cone, cum Hispania, art. 19; Cone, cum Republ. Dominicana, art. 23. OR LIBERO REGIMINE PROPRIETATIS ECCLESIASTICAE 221 ad sacra referuntur, quaedam vero directe, quaedam demum pror sus sacra facta sunt. Hinc distinguendum est v. g. inter fundum agrestem alicuius beneficii, ac eleemosynas Missarum, vel demum calicem consecra tum, ostensorium etc. Quis dicat v. g. mentem esse Ecclesiae subducere agros vel latifundos ab iis legibus (dummodo iustis) quae reformationes agrarias vel bonificationes spectant, ut finibus socialibus (sacris simul et civilibus) fructuosius respondeant? 2. Coram ipsis fidelibus. Fideles enim nihil iuris habere circa Ecclesiae regimen et administrationem certissimum est; erui potest ex hucusque dictis de constitutione et po­ testate Ecclesiae, et directe demonstrabitur ubi de subiecto potestatis ecclesiasticae (p. 225 ss.). Neque ullum ius membrorum alicuius communitatis fide­ lium (puta paroeciae) adstrui potest ; quia licet in ipsorum spirituale emolumentum collata sint bona, non tamen in ipso­ rum dominio aut dispositione eadem sunt; et licet ipsa mem­ bra communitatis bona contulerint, vel ipsorum patres, ta­ men non alia condicione iuridica ab Ecclesia acceptata fuere quam ut in libero dominio et dispositione illius entis mo­ ralis essent, in quod bona ipsa collata sunt, nisi aliud in li­ mine piae alicuius fundationis cautum fuerit cum Ecclesiae consensu. Hinc laid, si vocantur, libere ab Ecclesia adsciscuntur tam quam periti et coadiutores technici pro administratione, sub de I>endentia auctoritatis ecclesiasticae nisi alio speciali titulo ius aliquod ipsis competat. Id sane confirmatur ex constante et universali Ecclesiae traditione et praxi : antiquitus enim non nisi ab episcopo, adiutoribus clericis, patrimonium ecclesiasticum administratum fuit; postmodum vero, cum ex consuetudine laici quoque in partem administrationis vocati sunt, expresse cautum fuit illos tamquam auxiliares subditos seu sub ecclesiasticorum pastorum auctoritate talia munera obire. 222 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Ideo leges civiles quibus laicis tribuitur ius interveniendi in administratione patrimonii ecclesiastici ut illegitimae et oppres­ * sive libertatis sacri regiminis sunt habendae, eo vel magis si talis interventus statuatur qui iura non salvet hierarchiae pro pria. Ex his sane intelligitur cur v. g. debuerit Pius X declarare adsociationes cultunles in Gallia a Gubernio civili impositas 1 nullimode experiri posse,2 dum Pius XI novum quoddam adsociationum dioecesanarum genus aptius ac magis cum normis iuris canonici consociabile, experire permisit. 3 124. II. Immunitas. - De hac iam locuti sumus ubi de immunitatibus in genere (v. supra, n. 115). Heic tamen quaerituj·: quibusnam bonis· vindicanda est immunitas rea lis? Certe omnibus bonis quae sunt in dominio Eccle­ siae universalis, Sedis Apôstolicae et entium moralium quae iure suo Ecclesia constituit : ratio est illa quae supra (p. 215 sq.) iam est explanata. Haec quidem spectato ordine mere iuridico. In pratri enim bonorum quoque quae proprie ecclesiastica dicuntur admodum temperata immunitas urgetur ac viget: quia dum Ecclesia adhuc plenam urget immunitatem rerum quae directe et imme­ diate cultui inserviunt, in ceteris, quae mediate tantum, ple­ rumque exercitium iuris sui amplissime ex temporum circumstan­ tiis relaxat. Equidem hodie Status maxime indiget ut aliquo 1 Lex separationis. 9 dee. 1905, art. 18-22. Refertur integra lex apud Baiui, Ius can. comp., Torino, 1925. η. 72, vel in Barcilliat, Praelect. iurcan., Paris, 1903, n. 170. * Pius X, Eneycl. Vehementer Nos, 11 febr. 1906, damnavit quidem le­ gem separationis gallicae; verum quaesitum fuit an ad praecavenda damma bonis eccl. et aedificiis cultus secutura, liceret consociationum genus expe­ riri quod praescripta luris canonici simul ac infensae illius legis servaret. Sed Encycl. Gravissimo, 10 aug. 1906, respondit Summus Pontifex nullo eas pacto experiri posse, donec legitime certoque constitisset divinam Ecclesiae constitutionem, iura hierarchiae, etc., per eas tuta semper fore. ’ Encycl. Maximam yravissimamque, 18 ian. 1924, ex qua elucent mo­ tiva quibus novum consociationum genus, iuri canonico accommodatum, per­ mitti potuit absque incommodis quae ex adsociationibus cultualibus iure timebantur. DE LIBERO REGIMINE PROPRIETATIS ECCLESIASTICAE 223 modo rependantur ingentes sumptus quos ipse sustinet ad pu­ blica commoda procuranda, quibus etiam singula subiecta do­ minii ecclesiastici fruuntur. Profecto, quia Ecclesia Statui auxi­ lium fert aliis plerisque titulis, sequitur ipsam non teneri, per se, nec etiam titulo compensationis; at considerat etiam Statum indigere pecuniariis contributionibus eorum qui temporalia pos­ sident, praescindendo nunc an isti ut subditi tributum suum conferant, vel ut independentes domini. Quod prae oculis ha­ bendum est praesertim ubi bona ecclesiastica superabundant. 125. HI. Independent!» in usu et distributione. - Profecto per­ sonae physicae vel morales quae in ambitu Ecclesiae sunt, in his rebus sicut in ceteris quae ad sacra directe vel indirecte perti nent, a societate sua homogenea perfecta dependunt pro omni bus quae usum et partitionem mediorum respiciunt, non vero a societate eterogenea. 1 Hinc sub supremo Romani Pontificis re­ gimine hic usus ac attributio ordinatur, nec Status, praetextu temporalium, in his quidquain vindicare potest, aut ab exercitio suae potestatis Romanum Pontificem prohibere. Codex iuris ca­ nonici edicit in can. 1518 « Romanus Pontifex est omnium bono­ rum ecclesiasticorum supremus administrator et dispensator ». Id sane secumfert tum omnimodam independentiam eius, tam­ quam supremi Pastoris Ecclesiae, in statuendis normis secun­ dum quas beneficiorum collatio et omnium redituum usus rega­ tur, tum liberum ius statuendi reservationes, interveniendi in di­ stributione bonorum ecclesiasticorum in qualibet natione, reci­ piendi oblationes vel exigendi tributa ex entibus ecclesiasticis totius mundi, etc. Verum de his solent agere qui commentario Codicis vacant. Id unum notasse satis erit: esse videlicet omnia bona in hoc praesertim subducta imperio civilis societa­ tis, quod ipsorum destinatio, cum ad fines spirituales spectet ac saepe etiam cum collatione officii spiritualis intime cohaereat, ut est in beneficiis, unice criteriis spiritualibus moderanda est : quod sane a potestate spirituali dumtaxat fieri debet. 1 Patet igitur quid sit respondendum iis qui quandam tutelam Statui super usum bonorum ecclesiasticorum vindicant, adducendo personas mo­ rales aequlparari minoribus. « Est enim regula generalis societates imper­ fectas pendere utique, sed a sua homogenea ». Cavagnis, Institutiones, vol. Ill, η. 408, p. 225. 224 DE NATÜBA ET POTESTATE ECCLESIAE SECTIO 111 DE SUBIECTO POTESTATIS ECCLESIASTICAE TITULUS I DE FORMA REGIMINIS IN ECCLESIA Articulus I De hierarchica Ecclesiae constitutione 126. Praesupposita theologica. - Ad ius constitutionale Ecclesiae ea. certe pertinent quae, nedum potestatem in se spectatam, de qua hucusque egimus, sed et ipsius potestatis subiectum respiciunt : in iure publico ecclesiastico igitur agendum esset etiam de hierarchica Ecclesiae constitutione, plene exponendo totum systema organizationis Ecclesiae ac praecipue divinam episcopatus et Romani Primatus origi­ nem. Verum illis qui operam navant iuri canonico plurimum iam haec nota sunt ex studio theologiae fundamentalis. Praesupposita autem theologica-historica. quibus nostrae in hac materia disceptationes innituntur, sunt praecipue illa quae enunciantur in sequentibus propositionibus : I. Beatus Petrus Apostolus a Christo Domino constitutus fuit Apostolorum omnium princeps et totius Ecclesiae militan­ tis visibile caput, seu accepit directe et immediate a Christo non honoris tantum sed verae propriaeque iurisdictionis primatum. II. Ex ipsius Christi Domini institutione, seu iure divino, B. Petrus in primatu super universam Ecclesiam perpetuos suc­ cessores habere debet. III. In Romanis Pontificibus est successio Principis Aposto­ lorum; quare supremam Ecclesiae potestatem iidem obtinent iure divino, quae quidem potestas est non merum officium inspectio­ nis et directionis sed vera et propria iurisdictionis potestas, ple­ DE HIERARCHICA ECCLESIAE CONSTITUTIONE 225 na, ordinaria, immediata, id est in omnes et singulos pastores et fideles. IV. Quo modo Petri auctoritatem in Romano Pontifice per­ petuam permanere necesse est, aie Episcopi, quod succedunt Apo­ stolis, horum potestatem ordinariam haereditate capiunt, ita ut intimam Ecclesiae constitutionem ordo episcoporum necessario attingat. 127. Democratica constitutio in Ecclesia iure divino exclu­ sa est. Equidem ex divina institutione sunt in Ecclesia cle­ rici a laicis distincti, licet non omnes clerici sint divinae in­ stitutionis; clerici, inter quos sacra hierarchia est, in qua alii aliis subordinantur (v. supra, n. 67 ss.) in gradibus potestatis ordinis constituuntur sacra ordinatione; in su­ premo pontificatu ipsomet iure divino, adimpleta *condicioni legitimae electionis eiusdemque acceptationis; in reliquis gradibus iurisdictionis, canonica missione : laicis nulla po­ testas est, neque ordinis neque iurisdictionis. 1. Error democraticismi, a Richerio in systemate reda­ ctus, iam inter protestantes invaluerat; qui, nativum regimen Ecclesiae esse democraticum contendentes, asserebant hominum voluntate discrimen inter clericos et laicos inductum fuisse. Mune quoque idem error a multis novatoribus propugnatur. Sed veteres ideo Ecclesiae formam quandam democraticam esse adscribendam contendebant, quia talem iuri divino constitutionali Ecclesiae conformem dicerent ; recentes novatores, vero, parum de divina voluntate solliciti, aptandam esse dicunt Ecclesiae regi minis formam iis principiis quae hodie magis populorum con­ scientiae, moribus ac evolutioni respondeant. 2. Sane, a démocratisé systemate non est alienus etiam modernismus, utpote qui Ecclesiae potestatem non immediate a Christo ortum habuisse, sed a fidelium conscientiis, seu ex col­ lectiva unione conscientiarum derivasse contendit. Quare iuxta ipsorum opinionem, potestas Ecclesiae non est absoluta, inde;>endens et immutabilis, sed ut in Encycl. Pascendi notatur « ex conscientia religiosa oritur atque ideo eidem subest; quam subie15 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 226 DE NATURA CT POTESTATE ECCLESIAE etionem si spreverit, in tyrannidem vertitur », 1 hinc hodie esset accommodanda forma regiminis Ecclesiae principiis democraticis quae nunc conscientiis quoque fidelium maxime arrident. 3. Democratica haec systemata eo ipso exploduntur quod spirituale imperium ex Christo illabebatur in Apostolos et nominatim in Petrum, ex his autem in inferiores clericos, neutiquam vero ex istis vel ex plebibus in illos assurgebat.2 Porro quae Deus constituit nullimode hominibus fas est immutare : si enim id Ecclesia praestaret, non amplius esset eadem ac illa quam Christus super Petrum fundavit atque huic tanquam supremo Pastori pascendam commisit: super hame petram- aedificato Re etesiam meam: pasce ores meas. Neque ceterum ab illa sana et vera democratia Ecclesia est aliena quam, independenter a quavis morum demutatione, per­ petuo fovit ac servavit, Christi exemplum secuta, qui pertransiit benefaciendo et sanando. Eius namque vestigia legens Ecclesia, plebem conquisivit, collegit, excoluit, assumpsit suisque gradi­ bus et honoribus cumulavit.3 ' Denz., 2091. Cfr. Decr. Lamentabili. 3 iul. 190", prop. 52, 55, 50: Denz., 2052, 2055. 2056. Prop. 53 damn, in supra citato Decr. : « Constitutio organica Ecclesiae non est immutabilis, sed societas Christiana perpetuae evolutioni aeque ac societas humana est obnoxia ». Denz., n. 2053. 2 Cfr. Const, dogm. Pastor aeternus, Cone. Vat.., cap. I: « ... primatum iurisdictionis in universam 'Dei Ecclesiam immediate et directe B. Petro Ap. promissum atque collatum a Christo Domino fuisse... » (Denz., 1822). Huc pertinent Match., XVI, 19: «Tibi dabo claves regni coelorum, quodctimque ligaveris...»; Ioan., XXI. 15 sq. ; «Pasce agnos meos, Pasce oves meas...»; Match., XVIII. 18: «Quorum remiseritis peccata...» — De his omnibus cfr. theologos. 1 Habet Ecclesia veram democrat iam eo quod plebium et pauperum curam praecipuam gerat: « Evangelizare pauperibus misit men: 1x3., IV, 18; cfr. Match., XI, 5; XXV, 31 ss. ; Iac., I, 27; eorum conditionem socialem elevavit auxitque, servitute abolita atque omni impedimento sublato ad hoc ut infimi quoque e plebe, si digni, si capaces, ad summos ecclesiastici im­ perii gradus eveherentur : tanto quisque coram ea sublimior est quanto iustlor. August., De civil. Dei, XIX, 14: «Etiam qui imperant serviunt eis quibus videntur imperare ” (M. L., 41, col. 643). Cfr. Nuntium radiophonicum natalicium Pu XII, diei 24 dec. 1944 circa democratiam (A. A. 8., vol. XXVIII, p. 10 ss.) et Vh.laik, I.'enseignement social de ΓEglise. Paris. 1953. DE HIERARCHICA ECCLESIAE CONSTITUTIONE 227 128. Errori democraticoruni proxime accedit error eo­ rum qui Ecclesiae regimen aristocraticuni faciunt. Sunt inter hos, primo protestantes episcopaliani et presbyteriani; qui sane Petrum coelorum claves accipientem di­ cunt, repraesentasse Ecclesiam regentem. 1 Idem systema practice sequuntur omnes orientales schi­ smatici, qui, primatum negantes, Ecclesias singulas sub sin­ gulis episcopis et patriarchis, universale vero Ecclesiam uni­ ce sub oecumenicis conciliis esse profitentur. Systema aristocraticum, cum monarchico regimine quodam­ modo temperatum, profitebantur etiam gallicani. Hi nam­ que Romanis Pontificibus iura principatus secundum to­ tam eorum amplitudinem non agnoscebant sed quibusdam limitationibus coarc.tabant ita ut, in aliquibus, penitus suprematiae conceptus iisdem limitationibus elideretur. V. g. profitebantur suprematiam concilii generalis supra ipsum Papam ; itemque modum seu limites imponebant pontificiae auctoritati per hoc quod apostolicae potestatis usum mode1 Non uni sed unitati elaves coelorum datas fuisse, concinebant Lutherus, Calvinus, Richerius, De Dominis, Febronius, Quesnellianl, etc., va­ ria inde systemata deducentes. Afferebant autem hunc textum S. August., tierm. 295, ai. 108, in fcst. se. Petri et Pauli (M. L., 38, col. 1349) : « Domi­ nus lesus discipulos suos ante passionem suam, sicut nostis, elegit, quos apostolos appellavit. Inter hos pene ubique solus Petrus totius Eccle­ siae meruit gestare personam. Propter ipsam personam, quam totius Ecclesiae solus gestabat, audire meruit : tibi dabo claves regni, coe­ lorum. Has enim claves non homo unus, sed unitas accepit Ecclesiae ». Ve­ rum mirifice sensum verborum Augustini pervertunt, cum ipse numquam fere de Petro loquatur quin eius primatum extollat. Iam in ipso textu al­ lato notentur verba «solus Petrus»; et in Tract. 124 in Ioan., n. 5 (M. L·., 35, col. 1973) «Ecclesiae Petrus Apostolus propter apostolatus sui Primatum, gerebat figurata generalitate personam »; item, in Serm. 86 al. 13, de verbis Domini, n. 3 (M. L., 38, col. 480), hoc modo coniungit figuram et principatum : « Petrus a petra cognominatus beatus Ecclesiae figuram por­ tans, apostolatus principatum tenens...». Ergo 1° Petrus figurat uti­ que Ecclesiam, at 2° eam figurat sicut convenit principi supremo. Cfr. Audisio, Diritto pubblico della Ohiesa e delle (lenti oristiane, Roma. .1863, I. II. p. 45 ss. 228 DE NATtTKA ET POTESTATE ECCLESIAE randinn dicebant per canones Spiritu Dei conditos et totius mundi reverentia consecratos, asserebantque patrum termi­ nos manere debere inconcussos. 1 Haec autem omnia divinae Ecclesiae constitutioni et or­ ganization! esse contraria manifeste evincuntur ex facto in­ stitutionis Primatus beati Petri, perpetuo duraturi in Roma­ nis Pontificibus Petri successoribus, sicut iam notatum est, atque invicte a theologis probatur. Succedunt quidem epi­ scopi Apostolis, sed « dogma catholicum est Apostolos, ta­ metsi extraordinaria potestate praeditos, quae data perso­ nis cum ipsis personis interiit, fuisse Petro subiectos. quem solum apostolis praeesse Christus iussit ». 2 129. Monarchica Ecclesiae constitutio est igitur absque dubio admittenda. Certissime enim constat Romanum Pontificem vere Ec­ clesiae universae praeesse non honore tantum et loco, sed po­ testate et iurisdictione ; (.(.-universae » dicimus non solum di­ stributive sed et collective; ita ut omnes ecclesiae particu­ lares etiam simul sumptae eidem sint subiectae, et omnes praelati, etiam simul sumpti, oboedientiam et reverentiam ei teneantur praestare. Quod sane purissimum typum mo­ narchic! regiminis exhibet : nomen enim monarchiae sum­ mum designat imperium quod apud unum est. Quod si ulterius quaereremus quinam typus monarchiae de Ecclesia praedicandus sit, quaestionem de nomine super­ vacaneam poneremus quae multis scatet difficultatibus. Quo­ circa merito nonnulli consulunt ab hac nominis quaestione abstinere, dum Summi Pontificis potestas salva integraque sit in materiae expositione. 1 Cfr. Const. Inter multiplices. 4 aug. 1690, prop. damn. 2, 3. Denz., 1323, 1324. 2 Ita Leo XIII, Encycl. /)e unitate Ecclesiae, referens verba S. Hieron., Dialog, contra Lucif., n. 9. DE SUPREMO ECCLESIAE CAPITE 229 Immo Concilium Vaticanum, in Const. Dogmatica Pa­ stor aeternus, plenam exhibet Romani Pontificis potestatem etiam abstinendo ad ipsa voce monarchiae. Articulus II De supremo Ecclesiae capite 130. Romani Pontificis munus et potestas. - Ex theolo­ gia notum est Romanos Pontifices tamquam Petri succes­ sores in Primatu, clavium potestate seu plenissima potestate praeditos, munere fungi Vicarii D. N. lesu Christi, eosdemque existere unitatis centrum, Ecclesiae universalis fun­ damentum, 1 fidei ac veritatis infallibiles 2 custodes et ma­ gistros. Quare, omnia quae de amplitudine potestatis Ecclesiae deque eiusdem iuribus in genere dicta sunt in praecedente sectione, in tota sua plenitudine Romano Pontifici aptanlur; ut enim pascendi dominici gregis curam rite adimplere possit, Christus, ei, in beato Petro, contulit ius ligandi et sol­ vendi nullis coarctatum limitibus ; plenitudo igitur potesta­ tis legiferae, iudicialis et executivae Ecclesiae vindicata, im­ mediate Summo Pontifici inest, etiam sine Concilio ; Eccle­ siae namque ipse, tum in internis, tum in externis relatio­ nibus cum aliis societatibus, personam gerit non qua dele­ gatus, sed qua Princeps 3 omnia iura eiusdem in scrinio sui pectoris habens, ita ut etiam sub hoc adspectu liceat asse­ rere : « Ubi Petrus ibi Ecclesia ». 1 Matth., XVI, 18 ss. Hine Ambrosius in Semi. XI ait: «Petrum tam­ quam saxum immobile, totius operis Christiani compagem, molemque con­ tinere ». ’ Le., XXII, 32; Ioan., XXI. 15. ’ « Ecclesiae Petrus Apostolus, propter apostolatus sui Primatum ge­ rebat figurata generalitate personam»; Aug., Tract. 124, in Ioan- Cfr. su­ pra, nota 1, p. 227. 230 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE 131. Ius liberae communicationis. - Ex divina institutione primatus, inest Summo Pontifici ius et officium ad omnes fideles in variis orbis catholici partibus diffusos apostolicas suas curas protendendi ; quod sane praestare non posset si impedimenta ponerentur quominus ipse libere cum Eccle­ siae praesulibus ac fidelibus communicare valeret, aut vicissim, si membra huius mystici corporis quod est Ecclesia, prohiberentur quominus cum suo capite tuto de arcanis suis agere valerent, tum personali accessu, tum etiam scriptis, absque ulla libertatis aut secreti restrictione. 1 Fuit aliquando mos nonnullorum Principum non per­ mittendi ut subditi sui cum S. Sede communicarent nisi Status placitum suum dedisset super his quae eidem S. Sedi essent scribenda: quae permissio verbis «liceat scribere» exprimebatur. Quod sane nemo est qui non videat quantum Ecclesiae ac fidelium iura tyrannice laederet. Primo quidem Ecclesiae iura; ex dictis enim satis constat talibus limitationibus adversus liberam communicationem mu­ tuam inter S. Sedem et fideles, ordinem perverti a Deo constitu turn, vi cuius tum episcopus relate ad suos subditos, tum Roma nus Pontifex relate ad universam Ecclesiam debet, cognito vero rerum statu, beneficia suae directionis, vigilantiae, correctionis, indulgentiae, etc. impertire. Secundo vero, id esset tyrannice cohibere sinceram subdito rum libertatem conscientiae, cum neque episcopi in exponendis suarum Ecclesiarum indigentiis, neque clerus populusque fidelis liberis essent sui cordis arcana suasque spirituales necessitates communi Patri expandere, ad eum appellare vel ab eodem favo­ res et spirituales gratias expetere. 1 Cavaonis, Inst. iur. pubi, eccl., Romae, 1906, vol. Ill, η. 499 ss., p. 274; haec quae dicuntur de libera communicatione Romani Pontificis cum omni­ bus Ecclesiae membris, applicari quoque possunt, congrua congruis refe­ rendo, ad ius liberae communicationis inter Episcopos aliosve pastores et suos subditos. DE SUPREMO ECCLESIAE CAPITE 231 Politicorum autem hoc fuit effugium : esse videlicet Prin­ cipi ius vigilandi quaslibet suorum subditorum cum extera potestate relationes, similiter egressum impediendi subdito­ rum a Statu, praesertim cum ad eum principem exterum ve­ lint accedere quocum aliquis confictus vigeat, vel cum ti­ meatur ne quid in rei publicae detrimentum inde ipsi mo­ liantur. 1 Verum id : 1° nititur falso supposito, in quantum consi­ deratur Romanus Pontifex ut extraneus territorio status; 2° est maxime iniuriosum, Ecclesiae, attenta eius indole alie­ na a quavis politica factione, et studiosissima procurandae** felicitatis, pacis ac Christianae prosperitatis incrementa in omni Natione. Equidem, 1“ Pontifex non est extraneus ulli principatui aut nationi ; eius enim munus nativo iure territorii limites non ha­ bet; constitutionem, naturam et missionem divinam Pontificis ignoraret is qui limitibus circumscribi putaret eius foecundam auctoritatem, quos ultra eadem exerceri non valeret, ac si esset extraneae potestatis auctoritas. 2 Porro, assertum politicorum, 2° iniuriosum est « S. Sedi et ipsi religioni, cuius potissimum finis est aeterna hominum feli citas, servando fidem et morum innocentiam iuxta Evangelii do­ ctrinam ; nec ullum poterit factum adduci, quo comprobetur Se­ des Apostolica libera fidelium communicatione abusa fuisse ad politica negotia peragenda ».3 Immerito autem et perverse is non recognosceret paternam Romani Pontificis providentiam qui de eius actione libera suspi caretur. In Concordatis nostrae aetatis S. Sedes maxime est solli­ cita habendi hac super re opportunas cautiones, quae sane haud 1 Cavagnis, loe. cit. * De Luise, De iure publico ecclesiastico, Neapoli et Parisiis, 1877, p. 49«. ’ Card. Antonelli in cit. Nota dipl. ad Russ, ministrum (cfr. De Luise. Joc. cit.). 232 DH NATÜKA ET POTESTATE ECCLESIAE difficulter stipulatae sunt in primis articulis, qui fundamentum ipsarum conventionum constituunt. 1 132. Ius legatos mittendi. - Ex vi principatus Romani Pontificis super Ecclesiam universalem sequitur, inter alia iura, illud quoque mittendi legatos tum apud Episcopos et plebem Christianam, tum apud aulam Principum vel apud Supremos Rerum publicarum Moderatores. Equidem is cui universae Ecclesiae regendus ac dispo­ nendus status est commissus, pluribus ecclesiarum negotiis distendi certe non potest nisi per suos legatos ac ministros. Nec dicatur satis rebus singularum ecclesiarum esse provi­ sum per diligentiam episcoporum : secus in qualibet socie­ tate dicendus esset inutilis centralis regiminis concursus et interventus in quibusvis particularium locorum negotiis. Porro ut Romanus Pontifex pascendo dominico gregi sol­ licitudinis suae rite impendat curas, non sufficit ut ipse e Vaticanis aedibus aspiciat v. g. oves vel agnos in discrimine aliis in locis positos; sed per ministros suos, ubi per se non possit, ad eas advolabit, pastoralia remedia allaturus atque etiam futura damna, permanente sui Legati missione, - se­ dula vigilantia, aversurus. Merito igitur Leo X JIT facultatem istam mittendi lega­ 1 Cfr. Ooncord. cum Italia·, art. 2; cum Germania, art. 4; cum Austria, art. 1, § 4, cum Lusitania, art. 2; cum Hispania, art. 22, η. 2; cum Hep. Do­ rn inicanu, art. 3. n. 2. 1 Can. 265. — Fuit error De Dominis, Richerii, Eybel, etc. dicentium ius mittendi Legatos exercendlque per eos potestatem suam plenam, in quolibet loco, tunc concedi posse ubl casus extraordinariae necessitatis ad­ venerit. Sed merito respondit Audisio officium et ius Papae esse « di mostrarsi non quando la greggla sia avvelenata ο morta di fame, ο guasta di fede, o sconvolto il regglmento e la disciplina : il cbe renderebbe idea di una previdenza imbecille e da Insensato ; ma di far opera costante e tener 1’occhio aperto e le braccia tese per ogni parte. Occhio e braccla dei Pontefice sono 1 Legati». Diplomazia ecclesiastica, Roma, 1864, tit. VII, n. 6. p. 51. Cfr. Giobbio. Legioni di diplomazia ecclesiastica. Uoma, 1899-1901. DE SUPREMO ECCLESIAE CAPITE 233 tos Romano Pontificatui vindicat « non extrinsecus quaesi­ to, sed nativo iure suo », 1 quod sane si exercetur sub spe­ ciali forma missionis diplomaticae, seu in quantum mittan­ tur legati apud aulas saecularium principum, non minus di­ cendum est ius Ecclesiae nativum. Equidem ius proprium S. Sedi est agendi, ad modum principis societatis perfectae, cum civitatum rectoribus ut iura Ecclesiae in singulis na­ tionibus sarcta tecta serventur; iamvero modus communis et pacificus agendi de negotiis quae intercedunt inter duas societates perfectas, est missio legatorum ad normam iuris gentium. 2 133. Immunitas. - Nomine Pontificiae immunitatis intelligitur omnimoda exemptio supremi Ecclesiae pastoris a qua­ libet humana potestate, nedum in iis quae pertinent ad exer­ citium proprii ministerii spiritualis, sed et circa ea omnia in quibus viget ratio dependentiae civium a civitatum re­ ctoribus. Talis est exemptio ab oneribus personalibus et pa­ trimonialibus, a subiectione iurisdictionali tum in civilibus tum in criminalibus, ab omni coactione et in genere, a qua­ libet. legali obligatione ex sola vi civilium legum orta. 3 ' Epist. Eneycl. Longinqua oceani spatia, ad episcopos Stat. Foed. Americae, 6 ian. 1895, (Acta Leonis XIII, vol. XV, pag. 3 ss.) : vid. Integr. tract I’ll VI, Responsio super Nuntiaturis Apostolicis, in quo amplissima erudi­ tionis et doctrinae copia ius Sanctae Sedis invicte asseritur et ab oppugna­ toribus vindicatur. 3 « Contester ù un souverain le droit de se faire représenter à l’étran­ ger, c’est contester sa souveraineté même ». C.M.vo, Droit International, III, n. 1321. ’ Nam tenetur Romanus Pontifex, ex iure naturali, ita se gerere quoad civilia, ut normas civilis convictus, ad modum principis, servet quatenus compossibiles sint cum suo munere et sua dignitate, si id pro bono com­ muni requiratur. Non igitur vi legum civilium, neque co act i ve, neque directive. Cajppello, Summa lur. Pubi. Eccl., Romae, 1936, n. 523, p. 549; Conte a Coronata, op. cit., n. 158, p. 221. Quare nullo modo posset de his a qualibet potestate indicari aut puniri. 2.34 DE NATURA ET POTESTATE) ECCLESIAE Rationes desumuntur : 1° ex singulari excellentia et na­ tiva indole muneris Primatus a Romano Pontifice ubique terrarum exercendi ; 2° ex ipsa Ecclesiae divina independentia. Quoniam vero omnimoda Summi Pontificis immunitas immediate ex talibus dispositionibus divinis de iure consti tutivo fundamentali Ecclesiae consequitur, patet eamdem immunitatem esse iuris divini.1 1. Declaravimus iam immunitatem personalem ecclesiastico­ rum inniti in excellentia status clericalis et in huius dedicatione servitio divino (nn. 115 ss.) : sed ratione primatus haec dignitas et dedicatio modo prorsus excellentissimo est in Romano Ponti fice, erga quem reverentia populi Christiani maxima esse debet, ideoque modo omnino eminenti immunitas eidem competere debet. Insuper, si ratione talis excellentiae status clericalis, deduxi mus ius esse Ecclesiae statuendi immunitates personales easve determinandi, concludere etiam licet ipsas Summo Pontifici pri mum et eminenter competere : exemptiones enim clericorum de­ bent statui auctoritate eius qui Ecclesiae universalis personam gerit ac eius nomine iura exercet, idest a Romano Pontifice. Sed qui ius habet immunitatem a lege civili pro clericis statuendi, oportet non sit ipse subditus eiusdem legis civilis, secus ipse li­ garetur, ceterosque solvere non posset. Ulterius, munus primatus secumfert officium iudicis supre­ mi, qui videlicet iudicare valeat de qualibet auctoritate, etiam civili, ratione peccati, et quidem non solum de Principibus ut privatis sed de iisdem ut munus publicum gerentibus ; ut nempe valeat iudicare an iidem recte processerint in usu suae potesta tis, au potius abusi fuerint. At non potest esse subditus alicui auctoritati is qui de eadem iudicare valet dum ab ipsa nequit ille indicari ; et sane certissimum est Romanum Pontificem a ne­ mine posse indicari.2 1 Cavagnis, Institutiones, vol. 11, n. 190*', p. 344 ss. ; Wernz. lux Decreta­ lium, Prati, t. V, lib. I, n. 293, p. 248. 2 Can. 1556, 1557. Cfr. Bulla Unam Sanctam. DE SUPItEMO ECCLESIAE CAPITE 235 Demum ipsum munus regendi Ecclesiam universalem hoc om niuo postulat: ut enim Romanus Pontifex hoc munere bene et fructuose fungatur, « liber prorsus et independens esse debet non solum, sed etiam liber et independens omnibus populis et nationibus apparere, ne videatur, praetextu missionis religiosae, commodis et utilitatibus temporalibus Status, cuius legibus eum subdi contingat, deservire ; quae res maximum damnum bono spirituali afferre consuevit. At huiusmodi libertas et absoluta independentia etiam in rebus spiritualibus concipi nequit nisi etiam in temporalibus supremus Primas in Ecclesia exemptionem omnimodam a civili qualibet auctoritate consequatur. Si enim aliter fieret, res publicae civiles semper suspicionem ingererent quod Romanus Pontifex iurisdictionis suae spiritualis exercitium bono temporali reipublicae in qua residet, et cui coactive sub ditur, subordinet ». 1 2. Sed praeterea omnimoda immunitas Romani Pontificis de scendit ex omnimoda et absoluta independentia ipsius Ecclesiae. Equidem ut socialis eius vita bene se habeat, seu ad modum so cietatis perfectae, necesse est ut supremum eius caput semper gaudeat omnimoda et actuali independentia. Si enim nullus es­ set in ea qui legibus civilibus ligari non posset, deficeret saltem securitas libertatis universalis directionis Ecclesiae.2 Neque obiiciatur ex historia constare Romanum Pontificem aliquando ut subditum principum civilium se gessisse aut saltem uti talem de facto habitum fuisse, quin per hoc, libertatis Eccle­ siae factum fuerit detrimentum. *35 Profecto non omnia iura Eccle siae semper aequali motio, praesertim sub ethnicis principibus vindicari potuerunt : hinc defectui exercitii iuris, in specialibus ' Ita Conte a Coronata, op. cit., n. 157, p. 221; qui etiam merito notat ob zelotypiam Statuum id reapse habitum fuisse, ut facile apparebit le­ genti ephemerides exteras quae de quaestione romana egerunt. Palmimii. />e Rom. Pont., Prati, 1891, P. II, c. I, p. 428 ss. ’ Palmiebi, loc. cit. 3 Arguunt v. g. ex tempore persecutionum ; vel ex eo quod ipsi Ro­ mani Pontifices aliquando ad iudlcium civilium principum provocaverunt. Verum id praestarunt Pontifices quasi ad iudlcium publicae opinionis, per Regem repraesentatae, libere sese appellarent. 236 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE adiunctis Deus ipse, cui nihil impossibile, suis specialibus auxi­ liis supplebat. Sed in Statu Christiano Ecclesia plene iura sua vindicat. 134. Est igitur in positione iuridica Romani Pontificis coram supremis civitatum moderatoribus, indoles et gradus verae et propriae regalis dignitatis, seu illius plenae independentiae et dignitatis quae est character distinctivus su­ premi principatus (sovranità) ; quae dignitas ac gradus cum a territorio praescindat, 1 sed ex natura muneris neces­ sario fluat, ubique terrarum cum activitate et officio Ro­ mani Pontificis cohaeret. Hanc regalem maiestatem, quam, etiam a dominio temporali Sanctae Sedis praescindendo, plurimi principes ei recognoscunt, itemque plurimi iuris pe­ riti eidem tribuendam esse fatentur, 2 Deus ipse quodam­ modo saepire et corroborare voluit, ita sua divina providen­ tia res humanas disponendo ut Romano Pontifici, iuris gen­ tium quoque legitimis titulis, civilis principatus in aliquo territorio competeret. 1 Est enim persona Romani Pontificis, vi ipsius muneris, extraterr i torta lis, vel ut hodie quidam aiunt, super-nationalis. idest non ad­ dicta cuivi nationi. 2 De his conferantur auctores qui de civili Romani Pontificis principatu agunt. Cfr. Pasquazi, Ius intern, pubi., vol. I, Romae, 1935, p. 144 ss. Quoad relationes inter Sanctam Sedem et Statum Civitatis Vaticanae, cfr. Ανζπλότγι, La condizione giuridica intemazionale della S. Sede in seguito agli accordi dei Laterano in Rivista di diritto intemazionale, 1929. pp. 165-176; Morelli, II Trattato fra Vitalia e la Santa Sede in Rivista di diritto intemazionale. 1929, pp. 197-236; Di Meglio, De personalitate iuridica intemationali Ecclesiae, Roma, 1932, p. 105 ss. ; D’Avack, Chiesa, S. Sede e t'ittà del Vaticano, Ius publicum ecclesiasticum. Firenze, 1937. IUS NOMINATIONUM IN IOCCLESIA 2.37 TITULUS II SACRORUM PASTORUM CONSTITUTIO SEU NOMINATIO Articulus I Ius nominationum in Ecclesia 135. Principium generale. - Canon 109 generale princi­ pium ponit quod regit totum systema nominationum eccle­ siasticarum. « Qui in ecclesiasticam hierarchiam cooptan­ tur — ita praed. can. —, non ex populi vel potestatis saecu­ laris consensu aut vocatione adleguntur; sed..., in supremo pontificatu, ipsomet iure divino, adimpleta conditione legi­ timae electionis eiusdemque acceptationis; in reliquis gra­ dibus iurisdictionis, canonica missione ». Ex quo consequi­ tur nec potestatem laicalem nec Christianam plebem ullum ius posse sibi vindicare interveniendi in constitutione sacro­ rum pastorum; sed unice negotium hoc totum esse deman­ datum iis qui, cum a Spiritu Sancto positi sint regere Ec­ clesiam Dei, coadiutores sibi in hoc munere deligunt, cano­ nica ipsis collata missione seu deputatione ad plebem Chri­ stianam regendam. 136. Ius Romani Pontificis. - Quoniam Romanus Ponti­ fex commissam sibi habet curam universi populi Christiani, ab eo dumtaxat possunt in universam Ecclesiam mitti illi pastores qui, ex divina episcopatus institutione, peculiari­ bus Ecclesiis praefici debent : hinc episcopos libere nominat Romanus Pontifex. 1 1 Can. 329, § 2. Cfr. Si/ll., prop. 30: « Laica auctoritas habet per se ius praesentandi episcopos et potest ab llUs exigere, ut ineant dioecesium procurationem, antequam ipsi canonicam a Sancta Sede Institutionem et 238 I>E NATURA BT POTESTATE ECCLESIAE Id sane certissime eruitur Γ ex indole constitutionis monarchicae Ecclesiae ; 2° ex eo quod iurisdictio particularis, quam singuli episcopi in singulas dioeceses exercent, nonnisi a. Romano Pontifice, tamquam a causa proxima, est deri­ vanda; quare nullus episcopus est legitimus nisi canonicam habeat missionem, saltem indirecte, ab eo a quo omnis iuris­ dictio in determinatos subditos est repetenda. Equidem iuris­ dictio est essentialiter relatio inter Superiorem et subditos determinatos, quae quidem relatio non exurgit ex facto con­ secrationis episcopalis, in qua sane sola potestas ordinis ac­ quiritur;1 quapropter competit Supremae auctoritati Ec­ clesiae populum fidelem assignare singulis episcopis subdi­ tum. Concilium Tridentinum ergo definivit : « Si quis dixerit episcopos qui auctoritate Romani Pontificis assumuntur, non esse legitimos et veros episcopos sed figmentum huma­ num, a. s. ». 2 Nullum dubium insuper ab eodem dumtaxat posse eos no­ minari qui potestatem superepiscopalem exercere deputa­ tur: equidem cum facultates snperepiscopales non sint nisi delegatae participationes primatus S. Petri iure pontificio apostolleas Litteras accipiant» et prop. 51: « Immo laicum gubernium habet ius deponendi ab exercitio pastoralis ministerii episcopos neque tenetur oboedire Romano Pontifici in iis, quae episcopatuum et episcoporum respi­ ciunt institutionem». Denz., 1750-1761. ’ Wernz, Ius Decretalium, Romae, 1006, vol. II. p. 11. n. 736 ss. Hinc etiam in casibus in quibus electio peragitur ab illis personis physicis vel mora­ libus quibus id privilegii indultum est. Romanus Pontifex dans confirmatio­ nem dat etiam canonicam institutionem, adhibens in litteris apostollcis illam formulam qua elucet ipsum per i niu net Ionem esse verum collatorem ipsius iurisdictionis: «etenim in mandato Romani Pontificis, quo episco­ pus confirmatus iubetur regere fideles sibi assignatos, atque populus fidelis obligatur ari praestandam oboedientiam episcopo sibi praeposito, vera conti­ netur ini unctio i uridis dictionis episcopalis per Romanum Pontificem immediate facta ». Cfr. Billot, De Ecclesia Christi, Prati, 19(10, p. 563. Sess. ΧΧΙΙ1, can. S, de sacr. ordin. JUS NOMINATIONUM IN HCCLESIA 239 constitutae, ab eo unice possunt conferri qui hanc primatus potestatem possidet ac exercet. Episcopis vero, quibus est ius gubernandi dioecesim sibi commissam, facultas est illos pastores, officiales aut admi­ nistros constituere qui de potestate episcopi participant : est enim munus praecipuum gubernativae potestatis consti­ tutio personarum in variis dignitatibus et officiis ad regimen ecclesiarum necessariis. Attamen apprime notandum est Ro­ manum Pontificem, potestate primatus qua pollet, quam exer­ cet. immediate in singulis Ecclesiis, posse sibi nonnulla re­ servare etiam quoad pastorum inferiorum nominationes; hinc in qualibet dioecesi duae potestates, una videlicet su­ prema, alia vero subordinata, possunt providere quoad sa­ crorum pastorum constitutionem. 137. Profecto non semper, nec eodem modo et ubique Romani Pontifices ius suum constituendi episcopos aut interveniendi in electione pastorum et officialium minorum in variis dioecesibus de facto exercuerunt. Munus sane historiae ecclesiasticae est ostendere quo modo in variis aetatibus influxus S. Sedis fuerit adhibitus; has tamen conclusiones ex historia referre possu­ mus : I. Apostoli libere episcopos in Ecclesiis a se fundatis consti­ tuerunt. 1 Idem ex mandato apostolorum praestiterunt eorum discipuli sequentes regulam quam S. Clemens, tamquam ab apo­ stolis traditam, memorat. II. Romani Pontifices primis Ecclesiae saeculis sibi ius im mediate erigendi dioeceses et in eisdem constituendi episcopos non reservarunt : sed huiusmodi potestatem ex tacita vel expressa concessione, attentis praesertim difficultatibus temporum, quae exercitium immediatum praepediebant.2 mediate per alios prae­ latos ecclesiasticos exercuerunt. 1 Cfr. Tit.. 1, 5; / Tim., Ill, 1 ss. ; Act., XIV, 22; Euseb., Historia cool., III, c. IV (M. G., coi. 219-222) ; Mansi, Collect. Cone., t. V, I, 202, n. 42. * Difficultas v. g. communicationum et status persecutionis erant prae­ cipua impedimenta. Tamen praesertim in Italia, in Gallia et in proxhnio- 240 DE NATURA ITT POTESTATE ECCLESIAE III. Generatim namque, in primis Ecclesiae saeculis, episco­ pis comprovincialibus sedis vacantis provisio demandata fuit. 1’ostmodum vero Capitulis cathedralibus. IV. Data autem saeculo iv pace Ecclesiae . Romani Pontifi­ ces haud raro immediate suam interposuerunt auctoritatem in urgenda executione praeceptorum disciplinae ecclesiasticae de electione et ordinatione episcoporum. V. Denique ex saeculo xiv Romani Pontifices, propter abu­ sus qui in electionibus irrepserant, coeperunt reservare sibi pro­ visionem canonicam episcoporum; illis vero quibus adhuc privi­ legium relictum fuit eligendi episcopos, officium tamen fuit pe­ tendi confirmationem electionis factae, ut nominatus canonicam haberet institutionem. 138. Quid de potestate laicali. - Auctoritas Ecclesiae plu­ ries declaravit nullum ius civili auctoritati tamquam eidem proprium 1 esse adscribendum in sacrorum pastorum nomi­ natione. Quod quidem aeque planum est tum si quaestio ver­ setur circa collationem potestatis ordinis, tum circa colla­ tionem iurisdictionis. Primo quidem pertinet ad fidem or­ dinationes esse validas et legitimas absque populi placito aut imperantium consensu : docet enim Tridentina Synodus « in ordinatione episcoporum, sacerdotum et ceterorum or­ dinum, nec populi, nec cuiusvis saecularis potestatis et ma­ gistratus consensum sive auctoritatem ita requiri, ut sine efi irrita sit ordinatio ». 2 rlbus Africae regionibus multae Ecclesiae institutorem sibi agnoscunt Pe­ trum eiusve successores. 1 Proprium quidem ius Status esset, si cum nativis iuribus ac facul­ tatibus cohaereret quae in societate civili, vl suae naturae, sunt ; concessum e contra, si ex largitate Ecclesiae indultum est Statui, sicut reapse pluries contigit in Concordatis. * Sess. XIII, c. 4, de cedes. hierarchia et ordin. Helc negamus iura quaelibet auctoritatis laiealis nedum in quantum haec vindicet iura pro­ pria civilis societatis qua talis, sed et in quantum fideles repraesentare velit : nam neque ipsis fidelibus ius aliquod proprium est in hac materia. Quoad errores contrarios cfr. Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici. Ro­ mae, 1906, vol. II. p. 25S ss. IUS NOMINATIONUM IN ECCLESIA 241 Sed res aeque evidens est etiam quoad missionem ca­ nonicam seu collationem potestatis iurisdictionis. 1 Equi­ dem haec non potest derivare nisi ab ea auctoritate quae eam iure proprio possidet : iamvero iure proprio et nativo in auctoritate laicali est potestas temporalis circa civilia, in Ecclesia vero est potestas spiritualis et supernatu­ ral! s regendi fideles in ordine ad sacra. Enimvero haec po­ testas super naturalis, cum ex iure naturae non procedat, a Christo debuit immediate committi : iamvero ex revelatione constat Christum hanc potestatem Ecclesiae contulisse, non vero societati civili ; sequitur ergo huic nullum ius esse circa collationem aut exercitium supernaturalis potestatis. Et quo­ niam Ecclesia, ut societas perfecta, in iis quae ordinantur ad regimen spirituale fidelium iura sua autonome exercet, sequitur etiam in constitutione singulorum rectorum plebis christianae ipsam plene independentem esse, nec exigentiis laicalis potestatis obstringi ullimode posse. Porro, Ecclesiae auctoritas exemplum habuit a Christo qua ratione ad sacrorum pastorum electionem procedere debeat. Apo­ stolos selecturus Christus exiit in montem orare; pernoctans in oratione; et elegit quos voluit ipse. - Hoc sane modo Ecclesiam docuit non plebium expetere suffragia, non Principum consen­ sum; non criteria humana esse adhibenda, sicut contingit in provisionibus quas civilis auctoritas edit, sed unice spiritua­ lia, ut ille videlicet seligatur quem Deus elegerit et vocaverit.3 Quare nedum ius nullum laicali potestati proprium est, sed generatim nec etiam expedit concessionibus interventum illius po testatis permittere quae, in rebus ad sacra dumtaxat spectanti­ bus, cupit se immiscere propter fines temporales.4 1 Cavagnis, op. cit., vol. II, n. 35 * ss., p. 257 ss. * Le., VI, 12; Mc., III, 13. Cfr. etiam Ioan., XV, 16. 3 Unde in electione Matthlae, quae fuit prima ecclesiastica nomi­ natio, post Christi Ascensionem, haec fuit Ecclesiae oratio : « Tu, Domine, qui corda nosti omnium, ostende quem elegeris ex his duobus unum». Act., I, 24. 4 Profecto si omni tempore auctoritas laicalis incompetens fuit in 16 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 242 DE NATURA ΕΠ' POTESTATE ECCLESIAE Politicorum sophisma autem hoc est: quod interest rei publicae, ob innumeros effectus externos et temporales, Ecclesiae ministros esse idoneos et Statui benevisos, et non hostiles. Iamvero, interesse Status coincidit quidem cum interesse Ecclesiae, at illud indirectum est, istud vero directe connexum cum ele­ ctione sacrorum pastorum : atqui quae indirecte derivant ex con­ nexione cum ordine superiore, non dant ius sese ingerendi in eundem superiorem ordinem. Ceterum Ecclesia respiciens bonum .suum in selectione pastorum, consequenter et necessario prospi­ cit etiam utilitati sociali Status, quae certe derivat ex bono re­ ligionis. Hinc Status nil timere debet, sed iam securus esse po­ test, ex eo quod liberum exercitium iuris Ecclesiae in selectione optimorum pastorum ex se foecundum existit exoptatae utilita­ tis socialis. 139. Quod si agatur non iam de iure proprio, verum de largitionibus Ecclesiae, ex historia iuris constat saepe Prin­ cipibus etiam quoad electionem pastorum, ex benignitate Romanorum Pontificum, fuisse factas concessiones, saltem ob studium procurandae pacis inter sacerdotium et impe­ rium : contra, custos sui iuris fidelissima, Ecclesia acriter i-estitit quando laicales potestates per usurpationem, aliquid sibi tamquam proprium hac in re vindicarunt. 140. Quid de interventu populi. - Saeculo xvi Lui herns et Calvinus nullius valoris dicebant electiones absque suf­ fragio populi factas ; item activum interventum populi in sacrorum pastorum constitutione necessarium dixerunt R i cheriani et Febroniani, recentius Giannone, ipseque Rosmini. Ex erronea canonum interpretatione et ex inor­ dinato quodam plebium et patriae amore decepti, illi docue­ re electiones esse peragendas cum cleri populique suffragio, diiudicandis qualitatibus quae ad spirituale regimen candidatum aliquem idoneum reddunt, id maxime evenit hodiernis temporibus, cum civitatum rectores generatim principiis laieismt sese addictos iactant, ideoque con­ fitentur Implicite radicalem suam Incompetentiam circa res religiosas. IUS NOMINATIONUM IN ECCLESIA 243 iuxta veterem disciplinam, reservata confirmatione Metropo­ litae aut Romano Pontifici. Idem conclamarunt politici li­ berales qui hac via ius quoddam in Statum refundere co­ nabantur. Novissimi demum novatores religiosi, democraticismo addicti, populares electiones inter necessarias Eccle­ siae reformationes praedicarunt. Quia vero in argumentis quae solent hac super re ad «luci magna confusio fit inter ius et factum, quaestionem duplicem praestat ponere : I. quaestionem iuris, an videli­ cet sit divina quaedam lex aut dispositio, qua laicis ius aliquod tribuatur eligendi sacros ministros, aut saltem praebendi praevium consensum vel testimonium idoneitatis ; II. quaestionem facti circa partem quam reapse populus ha­ buit anteactis temporibus in sacris pastoribus constituendis. I. Quaestio iuris. - Si ius quidem spectamus, certissime constat, ante omnia, ius eligendi sacros pastores nullum om­ nino laicis competere. Equidem 1° assertum ius populi nullo solido argumento ex Sacris Scripturis aut Traditione suffragatur ; vicissim, 2° certissimae dispositiones sunt, tum divinae tum apostolicae, quibus exclusivum Ecclesiae rectorum ius comprobatur. 1. Afferuntur quidem ex Sacris Scripturis sequentes textus: Act., I, 16 ss. de electione Matthiae, et Act., VI, 2 ss. de dia­ conorum electione; at assumptum adversariorum non probant. Ante omnia notandum Matthiam electum fuisse sorte. Hic inodus prorsus extraordinarius certe selectus fuit pro adiunctis illis omnino singularibus: cum videlicet totum collegium aposto lorum a Deo selectum fuisset et ab Eodem directe complendum ; unde orantes dixerunt: « Tu, Domine... ostende quem elegeris ex his duobus unum ». 1 Praeterea, si attente considerentur verba S. Scripturae, fide1 Act·, I, 24. Cfr. Barba, Dir. pubbl. eccl.. Napoli, 1883, I. S 75. 244 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE lex non sunt interrogati nisi ut indicarent quinam esset qui con­ dicionibus a Petro requisitis satisfaceret: 1 quae res facti pru­ denter, iudicio ipsius Petri, testimonio fidelium solvenda com­ missa fuit ob speciales circumstantias.2 Item ad diaconorum electionem quod spectat, tenendum est apostolos quaesivisse a fidelibus, proptei· specialia adiuncta quae in ipso textu sacro commemorantur,3* testimonium'1 de personis quae essent ab ipsis apostolis in officio diaconorum consti­ tuendae cum totius communitatis fiducia ; unde ait Petrus « con­ siderate ergo, fratres, viros ex vobis boni testimonii septem, ... quos constituamus super hoc opus »,5 fuit ergo tantummodo quaedam praesentatio, facta a Christianorum conventu, Aposto­ lis virorum idoneorum « considerate... viros... », quos viros boni testimonii ipsi Apostoli ad munus Diaconorum adlegerunt et constituerunt : « quos constituamus ». Solent autem adduci etiam nonnulli textus ex Patribus.c Verum si illi recte intelligantur et considerentur, nihil aliud evincunt quam quod praxim iam primitus vigentem referant de expetendo testimonio populi in sacris electionibus. 1 Equidem ipse Petrus delimitavit paucos viros ex quibus esset se­ ligendus apostolus: « e® his viris qui nobiscum sunt congregati in omni tem­ pore quo intravit et exiit inter nos Dominus lesus ». Act., I, 21. ’ Cavagnis, Institutiones, vol. Π, n. 92, p. 168. — Quod Petrus fidelium testimonio voluerit ut indicarentur candidati idoneis condicionibus praediti, et postea inter candidatos non ipse unum elegerit, sed sortem miserit, S. Ioa.nnes Chrysostomus explicat ex intentione ipsius Petri vitandi omnem suspi­ cionem acceptionis personarum : « Quid ergo, — inquit — an Petrum ipsum eligere non licebat? Licebat utique, sed ne videretur ad gratiam facere, ab­ stinet»; Horn. 3 in Act. Apost. (M. G., 60, eoi. 36). • Murmur enim surrexerat, quasi acceptio personarum fieret: « Crescente numero discipulorum, factum est murmur Graecorum adversus Hebraeos eo quod despicerentur in ministerio quotidiano viduae eorum » ; Act., VI. 1. * «Considerate ergo, fratres, viros ex vobis boni testimonii se­ ptem, plenos Spiritu Sancto et sapientia»; Act., VI, 3. 5 Unde Liturgia in Offertorio missae sancti Stephani sensum Ecclesiae exprimit dicens: «Elegerunt Apostoli Stephanum levitam... ». ‘ Cfr. Ep. I Clem. ad Cor., n. 44; Constit. Apostol., VIII, c. 4; Tebtull.. Apolog., c. 39 (M. L., I, coi. 531 ss.) ; Cypr., epist. 68 (67) (M. L. : citatur in vol. IV, col. 400. textus autem habetur in vol. Ill, col. 1021-1034); Cone. Carthag. IV, can. 22. IDS NOMINATIONUM IN ECCLESIA 245 2. Contra, apostoli ubique et libere omnino episcopos et pre­ sbyteros semper constituerunt, iuxta normas quas tum in evan­ gelic, tum in ceteris sacris litteris commemorant. 1 3. An iure divino saltem competat fidelibus suffragium seu testimonium de qualitatibus candidatorum dare? Id affirmant doceri v. g. a Cypriano : « Ipsa maxime plebs (inquit) habet po­ testatem vel eligendi dignos sacerdotes vel indignos recusandi ; quod et ipsum vidimus de divina auctoritate descendere, ut sa­ cerdos plebe praesente, sub omnium oculis deligatur, atque idoneus publico iudicio ac testimonio comprobetur». Et adducto facto Eleazari filii Aaronis, addit : « Coram omni Synagoga iubet Deus constitui sacerdotem, idest instruit et ostendit ordinationes sacerdotales nonnisi sub populi adsistentis conscientia fieri oportere, ut plebe praesente vel detegantur malorum crimina, vel bonorum merita praedicentur, et sit ordi­ natio iusta et legitima quae omnium suffragio et iudicio fuerit examinata ».2 Profecto, inter qualitates quas iure divino habere opor­ tet sacerdotem, est bona fama seu bona populi aestimatio : unde S. Paulus : « Oportet autem illum et testimonium habere bonum ab iis qui foris sunt, ut non in opprobrium incidat et in indicium diaboli ».3 Sed ut patet, nihil aliud indicatur nisi qualitas moralis or­ dinandi ; hinc populo nullum ius tribuitur, sicut non tribuitur infidelibus propter hoc quod eligendus etiam apud eos qui foris xunt oporteat sit bonae seu integrae famae.Λ Item forma obvia cognoscendi bonam famam eligendi esset quidem interrogatio ipsius populi, verum id superfluum esse po­ test si aliunde res constet superioribus; insuper testimonium sanum populi expetendum, ipsumque diiudicandum est a supe­ rioribus, modis quos auctoritas pro opportunitate temporum aptiores existimaverit.3 ‘ / Tim., Ill, 1 ss. ; Act., XIV, 22, ad Tit., I, 5. 3 Cyprian., Epist. 68 (alib. 67). 3 I Tim., III, 7. * Cavagnis, Institut., vol. Π, η. t>4, p. 54. 3 Hinc Ecclesia regulariter interrogat quidem populum pro ministris et presbyteris promovendis, verum id fit per denunciationes. 246 DE NATURA CT l’OTESTATM ECCLESIAE Ecclesia itaque plebem ultro accivit in electionibus postula tionis gratia, non iure suffragiorum ; sed prudenter sustulit quod libere contulerat, turbis iam et factionibus omnia miscentibus. II. Quaestio facti. - Profecto ostendendum est quoque, contra popularium asserta, plebem antiquitus non iam ele­ gisse sed tantum testimonium dedisse de qualitatibus eli­ gendorum et, ad summum, aliquem petivisse. Conclusio­ nes historicas per partes exponimus: 1. Constat veterem disciplinam Ecclesiae, a temporibus apostolicis, talem fuisse qua permitteretur laicis ut interve­ nirent et adsisterent electionibus sacrorum ministrorum, ad testimonium dandum de eligendorum qualitatibus. Hinc in omnibus textibus, qui de antiqua electionum disciplina agunt, evidenter distingui potest duplex concursus : alter quidem auctoritativus cleri vel episcoporum eligentium, alter vero adhortativus vel deprecativus plebis praesentis, postulantis aliquem vel commendantis merita candidatorum. 2. lamvero, quamvis populi consensus seu desiderium exquireretur in electionibus priorum saeculorum, tamen hic consensus, seu populi desiderium, numquam reputatum fuit necessarium; neque usus illud exquirendi constanter et ubi­ que servatus fuit. Videretur obstare citatus textus Cypriani qui ait « de di­ vina auctoritate descendere », ut sacerdos plene praesente sub omnium oculis deligatur. Verum dici debet S. Cyprianum non exhibuisse nisi ordinariam et magis obviam viam satisfa­ ciendi divino praecepto, de quo in epist. 1 ad Tim., III. 7; equi­ dem plebis consensum non esse rigorose necessarium probatur ex eodem S. Cypriano: « In ordinandis clericis inquit idem — fratres carissimi, nolemus vos antea consulere, et mores ac me­ rita singulorum communi consilio ponderare... Sed expectanda non sunt testimonia humana, cum praecedunt divina suffra­ DE PRIVILEGIIS CIRCA NOMINATIONES CONCESSIS 247 gia ». 1 Finis sane praesentiae populi, ex ipso S. Cypriano, est ut « detegantur malorum crimina, vel bonorum merita praedi­ cuntur » ; sed id per alia media, magis pacifica et ordinata ob tineri potest. Non est tamen negandum interventum populi quan doque talem fuisse qui electionem modo quodam coactivo deter­ minaverit. 3. Propter deordinationes quae subsecutae sunt in tali interventu populi, cum, in tumultu et discidiis, quandoque opera populi in episcopos assumerentur inidonei, et optimi praetermitterentur, opportunum fuit ipsam plebem in ele­ ctionibus penitus excludere; quod sane iure obtinet nostra quoque aetate, turbis et factionibus foecundissima. Articulus II De privilegiis circa nominationes concessis 141. Privilegiorum species. - Privilegiorum quae hucus­ que largiri Ecclesia consuevit triplex est praecipuum ge­ nus : ius nominationis, ius exolusivae et ius praenotificationis officiosae. Ius nominationis seu praesentationis est facultas ab Ec­ clesia concessa, vi cuius competit privilegiato idoneum can­ didatum seligere et Romano Pontifici vel Episcopo praesen­ tare ut ad vacans officium, recepta canonica institutione, deputetur. Ius exclusivae est facultas a Romano Pontifice concessa, vi cuius competit privilegiato unam vel alteram personam ' Epist. 3S, II (M. L., 4, coi. 317 s.) ; ex quo evidenter consequitur con­ suevisse etiam veteres eligere aliquem pastorem, praetermisso plebis testi­ monio, cum certo constaret de qualitatibus promovendi. Hinc etiam Gone. Carthag., III, c. 28: «Nullus ordinetur clericus nisi probatus vel episco­ porum examine vel populi testimonio ». 248 DE NATURA ET POTESTATB ECCLESIAE sibi minus gratam, ab elencho candidatorum expungere, ne ad aliquod publicum munus sacrum seligatur. Ius praenotificationis officiosae est privilegium Statui con­ cessum vi cuius, antequam persona quaelibet ad aliquod pu­ blicum munus sacrum deputetur, eius nomen secreto et confidentialiter auctoritati civili praenunciatur, ut haec valeat rationes ordinis politici, si quae sint, contra ipsam perso­ nam exponere competenti superiori ecclesiastico. 142. Ius nominationis seu praesentationis. - Iuris nominationis talem dedimus notionem quae aequivaleat iuri praesentatio­ nis. Equidem numquam potuit id intelligi concessum quod ab Ecclesia nullimode concedi potest : impossibile est autem quod Ecclesia laicis ita det facultatem nominandi, ut haec nominatio canonicae aequivaleat institutioni. Hinc tria haec puncta tamquam fixa et perenniter immobi­ lia sunt ab Ecclesia semper asserta, circa quae nulla remissio aut transactio fieri unquam potuit, sicut fieri nequit in quae­ stionibus fundamentalibus (questioni di principio): 1° si concessio quaedam fiat « nominandi » haec non aliud secumfert nisi ius praesentationis. 2° Canonica institutione perficitur ele­ ctio pastorum; et haec confertur unice ab Ecclesia, quae si inidoneum praesentatum putat, eidem canonicam institutionem de­ negare libere potest. 3° Hoc iudicium de idoneitate, tam inde­ pendens debet esse a facto praesentationis ut, per se, nec ra­ tiones sint manifestandae propter quas inidoneus repellatur. I. Primo igitur distinguenda est praesentatio a canonica institutione : illam Ecclesia potest alicui committere, hanc vero conferre nullus valet, qui illa potestate careat qua Chri­ stus, a Patre missus, suos misit vicarios eadem potestate praeditos : « Sicut misit me Pater, et ego mitto vos... ». « Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra: euntes ergo... ».1 ’ Ιολ.ν·., XX, 21 ; Match., XXVIII, 18. DE PRIVILEGIIS CIRCA NOMINATIONES CONCESSIS 249 Quare cum ad episcopatum vel ad aliquod sacrum offi­ cium laica potestas nominat, quae certe nequit communicare ecclesiasticam potestatem officio sacro adnexam, eius nomi­ natio nihil aliud est quam praesentatio. Quocirca attendendum est Ecclesiam haud raro manifestasse in ipsis concordatis, vel in coeteris actibus quibus hoc privile­ gium concedebat, talem esse mentem suam circa indulti valorem et substantiam : hinc v. g. legitur in concordato napoleonico : « Consul primus... archiepiscopos et episcopos novae circum­ scriptionis dioecesibus praeficiendos nominabit; Summus Ponti­ fex canonicam institutionem dabit... ». 1 Et in concordato austriaco : « Maiestas Sua Caesarea in se­ ligendis episcopis, quos vigore privilegii apostolici... a S. Sede canonice instituendos praesentat seu nominat... ».2 Idem conceptus clare elucet in bullis quibus praesentatus seu nominatus ab Apostolica Sede canonicam recipit institutio­ nem; quare in can. 332, § 1 expresse edicitur: « Cuilibet ad epi­ scopatum promovendo etiam electo, praesentato vel designato a civili quoque Gubernio, necessaria est canonica provisio seu in­ stitutio, qua episcopus vacantis dioecesis constituitur, quaeque ab uno Romano Pontifice datur ». II. Praeterea potestati ecclesiasticae de idoneitate praesentati seu nominati iudicium ferre atque, si casus ferat, canonicam recusare institutionem competit. Equidem cum Romanus Pontifex concedit ius praesen­ tandi, intelligitur semper idoneam personam esse nominan­ dam, seu quae omnibus gaudeat qualitatibus a iure requisi­ tis; quod si inidonei fiat praesentatio, haec nihil iuris ipsi electo confert, neque potestati laicae ullum ius est ita ur­ gendi suum privilegium ut exigat ab Ecclesia canonicam praesentato institutionem dari. 1 Cone, anni 1801, art. 4. Cfr. etiam art. 5 cum Bulla concordata Pri­ mitiva illa, anni 1516, sub n. 7. 2 Cfr. art. 19 Concordati anni 1865. 250 DE NATURA ET l’OTESTATH ECCLESIAE Equidem, quod idonei tantum promovendi sint, iuris di­ vini, est; neque eo modo S. Sedes intelligenda est concedere privilegia ut per haec se obliget contra ius divinum agere ; quare can. 331, § 2, praescribit: «Etiam electus, praesentatus vel quoquo modo ab illis designatus, qui privilegio a S. Sede concesso eligendi, praesentandi seu designandi gau­ dent, debet memoratis (in paragr. praecedenti) qualitatibus pollere ». Hinc licet in documento collationis privilegii vel in conven­ tione cum potestate laica inita, nihil de hac condicione expresse dicatur, tamen eadem semper subintelligenda est : ipsum enim ius divinum imo naturale (hypotheticum) praescribit non modo indi gnos esse repellendos, sed instituentem oportet positive tutum esse (moralité?) de dignitate praeficiendorum... Hinc apostolus praescribit nemini manus, cito esse imponendas, 1 seu non esse consecrandum nisi probatum, ne consecrans communicet cum peccatis alienis. Vide etiam can. 973, § 3. Ceterum saepe explicita mentio fit in ipsis concessionibus tum de iure praesentandi tantummodo idoneos, tum de facultate Ecclesiae decernendi de idoneitate candidati et recedendi ab in­ stitutione ipsius praesentati. III. Nam indicium dare de idoneitate candidati unice ad superiores ecclesiasticos spectat ; et si agitur de episcopis unice ad Apostolicam Sedem ; imo pro certo habendum est ita indicium hoc de idoneitate nominandi pertinere ad Ec­ clesiam ut ea nec rationes aperire debeat propter quas can­ didatum recuset. Ratio est evidens ; eius enim est iudicium dare de qualitati­ bus canonicis praesentatorum, cuius est canones condere et cu­ stodire; eius est indicare de aptitudine ad sacra ministeria obeun­ da, cui sacrorum custodia commissa. Hinc pro conscientia oflfiI Tim., V, 22; cfr. etiam ad Tit.. I, G ss. ; I Tini., III, 2 ss. DE PRIVILEGIIS CIRCA NOMINATIONES CONCESSIS 251 cii sui Romanus Pontifex, qui primus omnium coram Deo ratio­ nem reddere debebit de constitutione pastorum, in hac re libere omnino et independenter agere poterit. Nec putandum est Ec­ clesiam hoc suo iure velle prorsus inefficacia reddere collata no­ minationis privilegia. Nullus est qui conqueri possit quod in hac re excessus habiti sint. Ad praecavendas autem difficultates, quae oriri possent ex inidoneitate candidati praesentati Sancta Sedes, nostris diebus, plenum ius nominationis seu praesentationis non amplius con cedit. Quando, autem, in sua largitate abundare cupit, maximum quod concedit est ius praesentationis coarctatae, quatenus de ido neitate candidatorum Ecclesia vult esse certa, antequam a po­ testate civili praesententur. Sic, v. g., art. 6, lett. c, Conventionis cum Lusitania circa Dioeceses patronatus, 15 aprilis 1929, sta­ tuit Reipublicae Praesidem praesentare posse candidatum quem Sancta Sedes iam indicaverat tamquam idoneum. 1 Largior, autem, est concessio Hispaniae facta per Conventionem initam inter San­ ctam Sedem et Gubernium Hispanicum, diei 7 iunii 1941. Nam, ad normam art. 1, prius negotiationes habendae sunt inter utramque potestatem ad eligendos candidatos idoneos, in qua praeliminari phase principium generale est nomen ab utraque parte proponi posse, sed iudiciuin definitivum de idoneitate, iuxta ea quae super exposita sunt, ad Auctoritatem ecclesiasticam unice spectare. Quum, igitur, perventum fuerit ad consensum circa nomina can­ didatorum haec patefiunt. Sanctae Sedi, quae ex his sex candidatis tres eligit. Suprema denique, Hispaniarum potestas facultatem habet unum ex his tribus pro nominatione praesentare.* 2 1 « 11 Présidente della Repubblica, se i) candidato non offre difficoltâ di ordine politico, ne presenter^ utlicialmente il nome alia Santa Sede ». ’ « Tan pronto como se baya producido la vacante de una Sede Arzobispal o Episcopal (o de una Admlnlstracidn Aposfolica con cardcter perma­ nente, es decir las de Barbastro y Ciudad Rodrigo), o cuando la Santa Sede juzgue neeesario nombrar un Coadlutor con derecho de suceslôn, el Nuncio ApostôUeo, de modo confidenclal, tomarâ contacto con el Goblerno Espafiol, y una vez conseguido un principio de acuerdo, enviarâ a la Santa Sede una lista de nombres de personas Idôneas, al menos en nümero de sels. 2. El Santo Padre elegirâ tres de entre aquellos nombres y, por conducto de la Nunclatura Apostôlica, los comunicarâ al Goblerno Espafiol y, enfonces, el Jefe del Estado, en el término de treinta dlas, presentarù oflcialmente nno de los très» (A. .4. S., vol. XXXIII, p. 4SI)). 252 DE NATURA ET P0TE8TATH ECCLESIAE 143. Lus exclusivae. - Hoc privilegium in illis regioni­ bus viguit in quibus iura imperii apud acatholicos princi­ pes essent : neque enim regiae nominationis privilegium ta­ libus concedere decebat. Id obtinuit praesertim in nonnullis Germaniae regionibus ubi capitulis, loco Principum, colla­ tum fuit privilegium eligendi episcopos, et simul statutum fuit ut eadem capitula praevie de nominibus candidatorum a· se selectorum, ministros Principum certiores redderent ; atque si quis candidatorum forte minus gratus principibus existeret, eum a cathalogo expungi oporteret. Ius autem istud exclusivae haec dumtaxat secu inferebat : 1° quod candidatorum nomina auctoritati civili nunciarentur. Igitur eorum selectio libere a Romano Pontifice vel ab electo ribus quibus ius nominationis spectaret, absque Principum in­ terventu, fieri debebat. 2° Quod unus vel alter e candidatis, tam­ quam minus gratus, voluntate Principum excludi deberet a no­ minatione; hinc ius non erat Principibus seligendi quem place­ ret ex candidatis, sed quem non placeret excludere. 3° Ne autem ius exclusivae converteretur in ius selectionis seu nominationis unius e candidatis in elencho propositis, auctoritas civilis non omnes vel fere omnes candidatos e cathalogo expungi exigere poterat, sed numerus sufficiens eligendorum relinqui debebat, ut fieri posset locus electioni; 1 patet enim non talem huius pri­ vilegii esse vim ut ius conferat Principibus quod aequivaleat electioni seu nominationi, per successivas et illimitatas exclu­ siones : si enim Romanus Pontifex voluisset concedere selectio­ nem unius per exclusionem ceterorum, concessisset ius praesen­ tationis coarctatum, ut in Cone, pro Indiis anni 186G. ‘ Quare omnino reprobata est eorum opinio qui contendebant Guber­ nium ius habere etiam omnes candidatos in elencho sibi notlflcatos exclu­ dendi. Quod fecit anno 1868 gubernium Badense, ex 8 candidatis pro electio­ ne Archlepiscopi Frlburgensis, unum tantum relinquens, et exigens ut no­ vus elenchus conficeretur. En, e. g., tenor concessionis in Bulla Impensa pro Hannover, 26 nov. 1824 : « SI forte aliquis ex candidatis sit minus gra­ tus, Capitulum e catalogo eum expunget, reliquo tamen manente sufficienti candidatorum numero, ex quo novus episcopus eligi valeat ». DE PRIVILEGIIS CIRCA NOMINATIONES CONCESSIS 253 144. Tus « praenotilicationis officiosae ». - Ultimis tempo­ ribus Ecclesia non amplius concessit ius nominationis aut ius exclusivae, verum solummodo privilegium « obiiciendi » seu pandendi S. Sedi, aut episcopo collatori alicuius bene­ ficii, rationes ordinis politici, quas gubernium haberet contra personam sibi notificatam, ante institutionem. Quem in finem S. Sedes praesignificat, officiose, seu secreto et confidentialiter Gubernio privilégiât© nomen personae electae, antequam nominationis notitia fiat publici iuris. Ad novum hoc systema explicandum, iuvat prae oculis habere quae, in allocutione consistoriali diei 21 novembris 1921, Summus Pon­ tifex Benedictus XV enunciavit : « Si qui Rebuspublicis vel Civitatibus quas diximus praepositi sunt, velint cum Eccle­ sia pacisci concordiam aliis condicionibus quae mutatis tem­ poribus melius congruant, sciant Apostolicam Sedem... non recusaturam quominus ea de re cum ipsis agat, ut cum ali­ quot iam agere instituit ». 1 Re quidem vera plures iam Respublicae cum S. Sede con­ ventiones inierunt solemnes de rebus religiosis ad propriam rempublicam spectantibus : verum in nilo horum concordatorum habetur ius nominationis aut exclusivae, sed constanter in iisdem invenitur formula praenotificationis, in con­ cordato cum Regno Montisnigri et cum Republica Colum­ biana primum introducta. 145. Ius « obiiciendi » seu « praenotificationis officiosae » dum necessarias et sufficientes cautiones Statui confert, quod personae reipublicae hostiles non eligantur, simul omnes in­ debitos laicalis potestatis influxus positivos in electionibus arcet, maximo cum pacis et concordiae inter utramque so­ cietatem emolumento et cum libertatis Ecclesiae profecto. 1 A. A. S., vol. XIII, p. 522. 254 DE NATUHΛ ET POTESTATE ECCLESIAE Equidem: 1° a S. Sede seligitur libere candidatus; 2° vita tur periculum eliminationis dignioris personae (quae res facile contingere poterat cum praxi nominationis regiae et exclusivae) : 3° item, reiecta ab Ecclesia selectione alicuius personae propter legitimas rationes a Statu obiectas et ab ipsa Ecclesia compro­ batas, manet semper in Ecclesia libera cura seligendi alium quem ipsa prae ceteris idoneum putet. Hinc patet non esse confundendum ius praenotilicationis cum iure dandi assensum in electionem candidati, si sit persona grata (agrément). Hoc ultimum privilegium namque dat facultatem reiiciendi personam aliquam eo quod sit simpliciter non grata, ut contin­ git quando petitur placitum (agrément) pro nominatione Nuu tii aut alterius Legati apud aulam Principum; equidem conve­ nit ut ii qui de negotiis mutua concordia componendis cum Prin­ cipe agere debent, sint personae eidem gratae. Privilegium praenotificationis, e contra, dat dumtaxat facultatem pandendi ra­ tiones politicas quae forte habentur contra aliquem candidatum. Quodsi Ecclesia aestimet rationes seu obiectiones politicas non esse validas vel obiectivas ideoque non esse talis momenti ut ipsam inducere valeant ad recedendum a facta electione, id cum Gu bernio communicabit; si vero dissensus permaneat. Ecclesia li­ bera est procedendi ad propositam nominationem. 1 1 Circa erroneas sententias de vi huius privilegii deque asserta neces­ sitate consensus (agrément) Gubernii ad perficiendas huiusmodi nomina­ tiones, cfr. Petroncelli, La Provvista- dell'ufficio ecclesiastico nei recenti diritti concordatari, Milano, 1933 : « Nel campo giuridico si puô dire che quasi concordemente la dottrlna ha interpretato la dispositions nel senso che il Concordato per la nomina degli Arclvescovi, Vescovi e loro coadiutori con diritto di futura successione, abbia richiesto il rllasclo da parte dello Stato di un nulla osta preventive o quanto meno di un preventive gradlmento che nell’ordinamento concordatarlo <15 adlto all'autorità ecclesia­ stica di procedere alla nomina del candidato prescelto ». Quam doctrinam exponunt Faix», Corso di diritto eccles.. Padova, 1930, p. 379; Iaouzio, Com­ mento della nuova legislazione in materia ecclesiastica. Torino 1932, p. 115. Contra, ipse Petkoncelli rectam exponit doctrinam (op. cit., p. 132 ss.). Quoad analogam interpretationem art. 11 Concord, cum Polonia, cfr. Giiubel, Die Rechtslage der romisch-katkolisehen Kirche in Polen nach dem Konkordat tom 10 Februar 1925, Leipzig, 1930, p. 32 : « Ein klares positives Vetorecht wurde der Regierung nicht gegeben » Item cfr. Schiappoli, Corso di diritto ecclesiastico. Napoli, anno 1930, p. 190. DE PRIVILEGIIS CIRCA NOMINATIONES CONCESSIS 255 Id couiicitui- ex ipso tenore verborum, quae in Concordatis adhibita sunt quoad hoc privilegium. Verba adhibita enim exprimunt tantummodo : a) obligationem assumptam ab Ecclesia pandendi Gubernio nomen personae selectae antequam nominatio publici iuris fiat; 5) facultatem Gubernii obiiciendi rationes ordinis politici contra candidatum ; c) et haec quidem in hunc tantum scopum : ut nempe Ec­ clesia certior sit quoad ipsum candidatum abesse huiusmodi ra­ tiones. 1 Contra, nullum adest verbum quod indicet ulterius ius Sta­ tus excludendi ipsam personam contra quam rationes politicas obiicit, nullum verbum quod indicet ius obstandi seu sese oppo­ nendi nominationi seu vetandi exsecutionem nominationis.2 146. Profecto non est putandum formulam illam « ratio­ nes seu causas ordinis politici » aditum dare posse Gubernio plenae licentiae obiiciendi contra candidatos quaslibet rationes politicas. Sane sub his verbis pronum est intelligere rationes quae unitatis nationalis tuitionem, integrita­ 1 Oblidat quisnam numquid privilegium in hoc tantum consistat ut Ecclesia certior fiat de opinione Gubernii circa nominationem. Verum ipsum interesse Ecclesiae bonumque animarum coinddit hac in re com civili bono, ita ut si Ecclesiae detur via ad cognoscendas veras, obiectivas et graves rationes politicas quae contra candidatum adsint, Ecclesia suae prosplciat incolumitati communique paci ipsa candidatum exdudens : « In considerazione dell’opportunità e per io Stato e per la Chiesa di evitare ragioni di contrast! e di dissensi, si è voluto dettare una procedure tale da permet­ tes alla S. Sede di conoscere, caso per caso, le obbiezloni che lo Stato rltenga di dover muovere alia scelta da farsi di un ecclesiastico. Conosciute queste, se ve ne sono, la Santa Sede nella normalità dei casi sarà interessiita a non nominare Vescovo colui che nell’eserclzio del suo minlstero sarebbe ogni volta ostacolato da una tensione di rapport! col Governo ». 1’KTRONCELLJ, Op. Clt., p. 188. 1 Ad rem prae oculis habeantur verba Pii XI in Epist. 30 mail 1029 ad Emum Card. Gasparri : « Si dice rlservato allo Stato il “nulla osta pre­ ventive” per le nomine ecclesiastiche : il Concordato non usa mai, neppure una sol volta, una tale espressione: in cose tanto importanti e delicate an­ che le formule meritano ed esigono ogni attenzione ed esattezza ». Cfr. t. A. S., 1929. p. 297. 256 l>E NATÜBA ET POTESTATE ECCLESIAE tis territorii atque pacis socialis conservationem respiciant, non autem quaevis rationes aut facta quae ad ordinem po­ liticum quidem referuntur, sed respiciunt tantummodo v. g. differentias opinionum inter diversas factiones politicas quae intra ambitum legum constitutionalium agunt. Quare pandendae sunt Ecclesiae rationes politicae quas Gubernium habet contra personam nominatam, ut eas Ec­ clesia examinare valeat, et consequenter suas edere deci­ siones. Equidem S. Sedis est aestimare an rationes adductae contra candidatum vere solidae sint seu talis ponderis quae suadeant pro bono Ecclesiae et Status eliminationem candidati. Sicut enim permittitur vel ipsis officialibus Status aut mini­ stris Gubernii suas opiniones politicas fovere, forte diversas ac illas quae Supremis moderatoribus Nationis placent, ita putan­ dum est a fortiori posse aliquem sacrum ministrum, in iisdem adiunctis, absque ullo detrimento boni publici suum locum ha­ bere in aliquo officio ecclesiastico. 1 Reapse id tam est rationi conforme ut Respublicae quae novissime cum S. Sede conventio­ nes inierunt hac super re susceperint formulam quandam clario­ rem quam Ecclesia proposuit praecedentes formulas perficiendo.2 1 Dicimus a. fortiori, quia dum officialium statallum munus directum influxum habet in ordine politico et civili, ecclesiasticorum officium, e (‘fin­ ira, indirectum tantum. Praeterea sacri pastores ipso iure canonico prohi­ bentur suo munere sacro uti ad fines politicos. Quod vero tales dumtaxat sint rationes quae vi huius privilegii consi­ derandae sint, deduci potest ex ipso tenore iurisiurandi quod ab Episcopis, vi concordatorum, emittendum est : neque enim Status plus desiderare po­ test in candidatis, quam quod obtinere nititur per iusiurandum in ipso exercitio potestatis episcopalis : iamvero formulae iurisiurandi concordatae exigunt promissiones ut (sicut decet episcopum) oboediatur legibus, ser­ vetur fidelitas Constitutioni, nihil patretur quod integritatem Status aut publicam securitatem evertere possit. Cfr. Concord, cum Lithuania, art. 12; cum Lettonia, art. 5; cum Polonia, art. 12; cum J talia, art. 20; cum Ger­ mania, art. 16. 2 Ita v. g. in Concordato cum Lusitania a. 1940 inito, formula adhuc evoluta est sensu explicative supra allato. Nam in art. X agitur de difficultatibus « di carattere politico generale ». Cfr. etiam Concordatum DE PRIVILEGIIS CIRCA NOMINATIONES CONCESSIS 257 Ecclesia autem potest vel ipsum Gubernii silentium, post con­ gruum tempus, interpretari pro obiectionum carentia. 1 Neque ulla ratio est cur Gubernium reticere debeat motiva politica propter quae candidatum quemdam sibi non gratum lia beat: talia enim manifestare non laedit independentiam Status, sicut non laeditur eadem independent!» quando, in conflictu cum alia Natione, Status pandit suas rationes contra modum agendi alterius partis. Neque ceterum cum Ecclesia agi debet sicut agi­ tur cum ostilibus potestatibus exteris : ipse spiritus conces­ sionum, quae ab Ecclesia fiunt in Concordatis, indicat pacis et concordiae studium quod utraque pars fovere debet et vult. Ce­ terum ipsa concordata promissionem continent curandi ut exoriturae forte controversiae cum hoc spiritu pacis et concordiae, conlatis simul amice consiliis, solvantur. Hinc cum fiducia mu tua in simul amice consiliis, solvantur. Ad id statuitur quoque ut praenotificationis negotium secreto pertractetur, ut expresse in pluribus Concordatis cavetur.23 Hinc cum fiducia mutua in huiusmodi negotiis agendum erit. Quae norma, ceterum, valet pro omnibus relationibus '1 quae intercedere debent inter utramque potestatem; illud enim per­ petuae legis instar habendum est quod Ivo Camutensis ad Pa­ schalem II Pontificem Maximum rescripsit : « Cum regnum et sacerdotium inter se conveniunt, bene regitur mundus, floret et fructificat Ecclesia. Cum vero inter se discordant, non tantum parvae res non crescunt, sed etiam magnae res miserabiliter di­ tabuntur ».4 cum Bad., art. 3; cum Germania, art. 16; cum Austria, art. 4; cum Lusitania. art. X; Conventionem cum Hispania diei 7 iunii 1941, art. 3, atque articu­ lum VII Cone. Hispanici diei aug. 1953; Cono, cum Republica Dominicana diei 16 iuuii 1954, art. 5. Pro comparatione evolutiva iuris oblidendi cfr. Nasalli-Rocca, Concordatorum Pii XI P. M. concordantiae. Romae, 1940, p. 4.1 ss. 1 Cfr. Cone, cum Germania, art. 14; cum Austria, art. 4; cum Lusita­ nia, art. 10; Convent, cum Hispania diei 7 iunii 1941, art. 3; Cone, cum Re­ publica Dominicana. art. 5, n. 1. 3 Praeter ea de quibus in nota praec. cfr. Cone, cum Bavaria, art. 4. 3 Cfr. Cone, cum Bavaria, art. 15; cum Polonia, art. 25; cum Italia. art. 44; cum Romania, art. 22; cum Borussia, art. 13; cum Baden, art. 12; cum Germania, art. 33, comma 2; cum Austria, art. 22, comma 2; cum Lusi­ tania, art. 7; cum Republica Dominicana, art. 5, n. 1. 4 Epist. 238 (M. L., 162, col. 246). Cfr. etiam Enc. Immortale Dei, j 32, Mansissent. 17 — Ottaviani. Compendium iuris publici ecclesiastici. 258 DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE Denique notandum est ius obiiciendi concessum pro Episcopo­ rum electione minime secumferre privilegium obiiciendi quoad Ad ministratoris Apostolici electionem. Figura, enim, iuridica Admi­ nistratoris Apostolici, qui, nomine Pontificis, regit Dioecesim omnino diversa est ab Episcopi figura. Hinc privilegium stricte est interpretandum : quando, autem, Sancta Sedes voluit etiam ad Administratores Apostolicos extendere privilegium, id expli cite in Concordatis expressit. Cfr. art. 1 Conventionis cum Hispa nia pro nominatione Episcoporum diei 7 iunii 1941.1 Quod autem explicatur, quia agitur de Administrationibus Apostolicis quae characterem stabilem seu fundationalem habent. 1 « Tan pronto como se haya producido la vacante de una Sede Arzobispal o Episcopal (o de una Administraciôn Apostôlica eon carâcter perma­ nente, es deeir las de Barbastro y Cindad Rodrigo), o cuando la Santa Sede juzgue necesario nombrar un Coadlutor con derecho de suceslôn, el Nuncio Apôstolico, de modo confidencial, tomarâ contacto con el Gobierno Espailol, y una vez conseguido un principio de acuerdo, enviarâ a la Santa Sede una lista de nombres de personas idoneas, al menos en ntimero de seis ». PARS III RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM TITULUS I PRAENOTIONES DE STATU Articulus I Status notio, origo et finis 147. Jiotio Status. - Conceptus genericus societatis perfe­ ctae et naturalis, seu societatis civilis, nobis exhibet coetum plurimarum familiarum, ad plenam vitae sufficientiam et ad quietam iurium fruitionem assequendam sociatum. Huiusmodi coetus non est unicus, sicut unicus i u r e est alius hominum coetus perfectus, ad bonum completum vitae supernaturalis ordinatus, idest Ecclesia ; sed ex concursu plu­ rium elementorum (communitas morum, linguae, traditio­ num, religionis, etc., accedente ratione quadam geographica) tit ut plures et bene distinctae congregentur familiarum sta­ biles uniones, characterem coetus perfecti supra descripti secumferentes, quae nomine Status nuncupantur. Status autem describi potest : « Unio stabilis familiarum ac individuorum, in determinato territorio sub eadem supre­ ma auctoritate aliisque vinculis colligatorum, ad obtinendam illam plenam vitae sufficientiam et tutam iurium fruitionem, quae ad finem completum et perfectum ordinis naturalis con­ venit ». 2fi0 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM 148. Elementa igitur quae ad rationem Status pertinent plura sunt, videlicet: I. Populus seu organica collectivitas familiarum et individuohum necessaria ad ipsam societatis formationem et vitalem eius­ dem conservationem: ad hanc sane pertinet praecipue functio fa­ miliarum, qua societas constituitur et quodammodo perennatur. II. Vincula unionis. Haec sunt: ur est en paix et les corps en santé ». Discours, cit. p. 120. STATUS NOTIO, ORIGO ET FINIS 265 est. Quoniam autein innatae et inalienabili libertati sociale con­ sortium restrictiones necessario affert, propter obligationes iuridicas quas secumfert,1 Rousseau talem studuit associationis for­ mam invenire quae, omni vi communi, personam et bona cuius­ que socii tueatur ac protegat, qua forma unusquisque, omnibus se iungens, tamen sibi soli pareat et liber maneat aeque ac an­ tea.2 Imperium igitur finxit in populo, inalienabile, indivisibile; legem in voluntate universali ; exsecutores in principibus qui le­ vissima de causa deliciuntur ac removentur. 3 3. Protestantes «cum ab Ecclesia primum, deinde a principe, ineluctabili rerum necessitate, summa et fixa quaeque iura amo­ vissent, omnes pactum sociale, quasi naufragii tabulam, amplexi sunt. Vario quidem incessu atque exitu : cum imaginaria hypothe­ sis nullo limite sit definita, illinc autem scopulos, hinc servan­ dam societatem aspicerent ».4 151. Refutatio vero systematis Hobbesii et Rousseau iam primo resultat ex eo quod huiusmodi doctrinae fundamentum habent in assertionibus prorsus gratuitis, quibus accedunt aeque gratuitae vel etiam illegitimae conclusiones. Item horum systematum logicae sequelae sunt mora liter infensissimae, ideoque certissime contra recti ordinis ac na­ turae rationem. Facile enim cuique eadem consideranti appa­ ret Hobbesii systema in foedam tyrannidem resolvi, doctri­ nam vero Rousseau in ruinosam cuiusque legitimi imperii eversionem. Praeterea systema Rousseau tamquam probatum dogma habet hypothesim evolutionisticam Darwin : norunt autem 1 Contrat social, lib. I. c. 1, 4 et 6. 3 Op. cit., lib. 1, c. 6. ’ Op. cit., lib. I, c. 5, 6; lib. 3. c. 16. Pleniorem explicationem doctrinae Rousseau vid, apud Varixlles-Sommièbes, Acs principes fondamentaux du droit. Paris, ISSI). e. XIII. p. 72, η. 1 ss. : FilomüSI Gueifi, Enciclopedw yiuridica, Napoli, 1917, I, p. 77 ss. ; Biavaschi, La concezione fllosoficn dello Stato moderno. Milano. 1919. cap. I. § 3 ss., p. 6 ss. ; Güinkchea, op. cit.. p. 56 sq. 4 Audisio, Juris naturae et nentium fundamenta, Romae, 1852, lib. HI. tit. 2, n. 6, p. 273. 266 relationes i u ridicae inter ecclesiam et statum omnes quomodo iam exciderit haec hypothesis, concordi fidei et scientiae iam dato responso. Porro nulla memoria in traditionibus populorum ante­ cedentis status asocialis hominum, quinimmo hae potius con­ tradicunt; nulla vero exhibetur vis iuridica1 qua consistere possit fictus contractus : non enim videtur quo principio obli­ gante contrahentes ad servandam conventionem teneantur, si pactum in statu naturae initum non supponebat iam officia iuridica ab hominibus per naturale rationis lumen recognita, inter quae illud «pacta sunt servanda » aliaque mutua hominum officia, quae relationes sociales iam constituebant ante ipsam asserti pacti conclusionem. Materialistaruni positio. - Ultimis hisce temporibus ma­ terialism us historicus et dialecticus, quem praesertim communistae profitentur, omnia reducens ad evolutionem pro­ gressivam, antecedentes theorias novo modo plasmavit, sup­ ponens omnium originem provenire ex iugi elaboratione et progressione materiae. Hinc in statu transitorio hominum silvestrium ex inferioribus animalibus evolutorum, nullam agnoscunt extitisse socialis consortionis rationem et eo vel minus eius naturalem necessitatem. Postea vero societatem exhortant fuisse dicunt ex oppressione divitum et potentiorum super plebem. Auspicant, autem, proletariatus dicta­ turam ut medium necessarium ad classium abolitionem et plenam omnium aequalitatem assequendam, ut tandem ci­ vile haberi possit consortium sine Statu (Société sans clas­ ses). 152. De fine Status. - Multae opiniones vulgatae sunt de fine Status, quarum defectus est in notione non integra desti1 Gonella, La persona nella Filosofla dei diritto, Milano, 1938, p. 238, n. 134 sq. STATUS NOTIO, ORIGO ET FINIS 267 nationis nativae societatis naturalis perfectae ; exhibetur enim una dumtaxat vel altera e rationibus propter quas homo ad civilis societatis consortium naturaliter ordinatur. Alii enim tuitionem vitae et membrorum (Hobbes), alii iuris proprietatis defensionem (Bentham), alii facultatum individualium normalem evolutionem et liberum exercitium (Miller, Krause, Ahrens), vel etiam culturae progressum, aut demum iuris iustitiaeque regimen ad moderandum et rite du­ cendum socialem convictum (Kant), dicunt esse finem ob quem Status constituitur. Recens est error germanicus hitlerismi secundum quem functio et finis Status habentur unice et vere exclusive in tuenda et servanda puritate sanguinis seu gentis (razza) ;1 omnia alia problemata socialia sunt « nugae » si comparantur cum hoc quod est unicum, verum et praecipuum problema : scii, quaestio de conservanda indole et puritate stirpis nationalis. 2 Hi omnes, ut patet, alium conceptum habent de Statu plane diversum ac illum qui ex ipsa rerum natura depromi potest, at­ tentis supremis rationibus ob quas homo animal sociale seu poli­ ticum nascitur; reducunt autem functionem Status ad munus quoddam valde simile officio et destinationi politiae, aut insti­ tutorum tuendis quibusdam bonis erectorum (istituti d’assicurazione) vel academia rum promovendis artibus et scientiis adlaborantiuin, vel demum institutorum zooctecnicis progressibus provehendis. Ipseque conceptus kantianus, Status iuris «Stato di diritto»3 — quo functio Status reducitur ad praebendam homini' Hitler, Jfein Kam.p1, München, 1933, p. 420 sq. Cfr. verslonem Itali­ cam, La mia battaglia, editam a Bompiani, Milano, 1934: «La concezione nazionale razzlsta riconosce il valore dell’umanità nei suol primordiali ele­ menti di razza. In conformità dei suol principi, essa ravvisa nello Stato soltanto un mezzo lier raggiungere un fine, il fine della conservazione razzl­ sta degli uomini «. ’ Hitleb, Mein Kampf. I, pp. 359, 360. 1 Kant, Met. Anfang tier Rechtsl., lib. 3. S 41 ss. 268 RELATIONES IUR1DICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM bus conformationem iuridicam socialis consortii, ut, sub cura auctoritatis et cum determinata constitutione, cives iuribus per frui possint — non praebet plenam ideam tina litat is Status, imino hanc restringit et deprimit, quia reducit ius ad quandam meram condicionem coëxistentiae, ipsamque functionem Status re­ ducit ad dandam cautionem exterioris coëxistentiae singularum li­ bertatum individuorum. 153. Placet igitur inultis, etiam ex civilistis, finem com­ plexum Status specificare in tribus bonorum generibus simul collectis quae videlicet condicionem plenae et securae frui­ tionis vitae naturalis, humanae condicioni convenientis, pa­ rant in ordine prosperitatis, cultus (cultura) et iustitiae. Quod quidem verum haberi debet, si tamen completur, ani­ madvertendo ad huiusmodi bona societatem civilem debere non quomodocumque tendere, sed cum respectu quoque ad supernaturalein hominis destinationem. 1. Equidem notavimus (n. 149) necessariam esse societatem civilem, ideoque constitui varios Status, ad supplendam insuffi­ cientiam individuorum et familiarum, necnon ad moderandas ex ternas iuridicas relationes individuorum et familiarum atque ad iura defendenda et violata reparanda. Quare finis Status est com plexus bonorum quae referuntur ad vitae conservationem eiusque perfectionem per mentis evolutionem et rectam voluntatis institu­ tionem, itemque ad securam iurium fruitionem per ordinatam et tutam explicationem facultatum quibus individuus et familiae singulae pollent: quae quidem omnia Status prosequitur adiuvando, fovendo, integrando et ordinando civium et familiarum vires, activitates et iura, non vero ea supprimendo per substiti) tionem unicae activitatis et unici iuris statalis. Debet videlicet Status procurare ut tum familiae tum individui simul sumpti seu complexive, consequantur, communibus auxiliis et mediis et iuris superioris tutela, id quod singuli et separati non possent, sive in ordine ad bona positive prosequenda sive in ordine ad obstacula et deordinationes removendas; ut scilicet homines bene vivere va leant in ordine naturali. STATUS NOTIO, ORIGO ET EINIS 269 2. Verum, cum dicimus finem societatis civilis esse bonum completum temporale hominum, illud intelligimus quod conve­ niens est humanae naturae ad finem superiorem et ultimum ele­ vatae et destinatae.1 Quare verum bonum temporale humanae naturae conveniens tunc sane procuratur cum sine finis supremi et super naturalis ho­ minum detrimento obtinetur, secus enim deficeret ipsa ratio su­ prema a rerum natura, proptereaque a Deo naturae auctore, prae­ fixa, ob quam homo in societate civili vivere debeat. Nunquam sane licet cuiuscumque boni praesentis intuitu in detrimentum spirituale incurrere; felicitatis vero praesentis pro curatio, quae per se futurae opponeretur, inhonesta esset. Porro id quod contradicit legi naturae et Dei, nullimode obligat, neque enim vinculum iuris tunc concipi potest, sed potius iniquitatis,2 Immo non solum felicitatis temporalis procuratio nequit se positive opponere consecutioni supernae felicitatis, sed neque sese habere potest mere negative, seu simpliciter praescindere ab hac ultima, ut vellent ii qui laicismuin statalem praedicant. Hi quidem asserunt, dummodo societas civilis non impediat finem spiritualem, de cetero necessarium non esse ullum respe­ ctum habere ad finem hominis supernaturalein, in regenda civitate. Sed huic errori iam S. Thomas occurrebat scribens. « Quia homo vivendo secundum virtutem ad ulteriorem finem ordinatur, qui consistit in fruitione divina, ut supra diximus, oportet eundem finem esse multitudinis humanae, qui est hominis unius... quia igitur vitae qua in praesenti bene vivimus finis est beatitudo coe lestis, ad regis officium pertinet ea ratione vitam multitudinis bo nam procurare secundum quod congruit ad coelestem beatitudi nem consequendam ».3 ' « Nati enim susceptique omnes homines sumus ad summum quoddam et ultimum bonorum, quo sunt omnia, consilia referenda·, extra hanc fragi­ litatem brevitatemque vitae in coelis collocatum». Leonis XIII, Litt. Enc. Immortale Dei, § 14, Sanctum igitur. 2 Cavaonis op. cit., vol. I, n. 388, p. 258 ss. • De regimine principum, I, 14-15, Similiter Leo XIII : « Civilem igitur societatem, communi utilitati natam, in tuenda prosperitate relpublicae necesse est sic consulere civibus, ut obtinendo adipiscendoque summo illi atque incommutabili bono quod sponte appetunt, non modo nihil importet umquam incommodi, sed omnes, quascumque possit, opportunitates afferat. 270 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Igitur procuratio felicitatis praesentis ex parte societatis est dirigenda ad finem ultimum ; quare finem proximum et proprium societatis civilis esse felicitatem temporalem, non signifi­ cat hanc esse procurandam absque ullo positivo respectu ad futuram ; societas civilis est opus naturae et Dei, ideoque cer­ tissime ordinatum ad felicitatem accommodatam consecutioni fi­ nis ultimi. Deus enim omnia dirigit et ordinat in finem ultimum. 154. Per excessum autem errant hi omnes qui dicunt Sta­ tum ordinari non tantum ad supplendam insufficientiam or­ dinis privati et ad publicum ordinem tuendum, sed potius ad consulendum directe ipsis personis et familiis; et quasi ad substituendam sollicitudinem, activitatem et competentiam privatam, extendunt sphaeram activitatis et destinationis Satu s. Praesertim in conceptu socialist ico (cui tam haud parum similis est conceptus liberalis et super-nationalisticus, in mul tis monopolium statale extollens) Status, quasi possessor et di­ spensator omnium mediorum et iurium, sibi talem vindicat acti­ vitatem in ordine ad procurandum commune bonum, quae sum mopere comprimat liberam et nativam activitatem atque faculta­ tem agendi individui, familiae et privatarum consociationum. Quare seorsum videndum est de ambitu iurium Status respe­ ctu individuorum et familiarum (art. TTI). Articulus II Auctoritas socialis in Statu 155. Auctoritatis civilis ortus e iure naturae. - E naturali necessitate societatis civilis sequitur etiam omnis civilis pote­ statis ratio et fundamentum. Cum enim insitum homini natuQuarum praecipua est, ut detur opera religioni sancte inviolateque servan­ dae, cuius officia hominem Deo eoniungunt ». Litt. Ene. Immortale Dei, S 14, Sanctum igitur. AUCTORITAS SOCIALIS IN STATU 271 ra sit, ut in societate civili vivat, cumque nulla possit societas salva consistere, nisi in ea sit supremum quoddam principium regens, ordinans et communi impulsione omnia efficaciter di­ rigens cum vi obligandi, efficitur civili hominum communitati necessariam esse auctoritatem, qua regatur : quae, non secus ac societas, a natura, proptereaque a Deo ipso, oriatur au­ ctore. 1 Equidem vis obligandi, in imperio existens, non est vis quaedam solummodo externa seu mere physica, sed vis in­ terna actiones attingens hominum qua animalium rationa­ lium ; moralis namque ordo qui ex ipsa rerum natura, ideoque Deo auctore, officia necessario connexa cum sociali consortio imponit menti hominum rationali, imponit consequenter offi­ cium obtemperandi et obsequendi civili imperio, per quod unice idem ordo socialis consortii curatur ut practice subsi­ stere et servari in Statu possit. Hinc sicut falsae respuendae sunt opiniones de origine societatis quae a doctrina hucusque exposita alienae sunt, reiiciendae sunt pariter logicae quoque consequentiae, perni­ ciosissimae quidem, ex iisdem falsis opinionibus descenden­ tes, quibus imperii suprema ratio habetur vel vis externa, coa­ ctio, seu fortioris potentia, vel traditionum et morum usus, vel etiam hominum consensus aut maioris partis voluntas. 156. In coactione et vi, potius quam in naturali lege, esse im­ mediatam et ultimam rationem civilis imperii docuerunt Spencer, Anschütz, Gumplowicz, etc. ; alii vero ex traditionibus et mo­ ribus ortum potestatis civilis sicut etiam ultimam rationem iuris esse repetendam autumant, ideoque historicis factis investigan­ dis vacant, ex iis tantum imperii fontem petentes : ita Machia velli, Montesquieu, Savigny (qui tamen methodum applicat iuri 1 Leonis XIII, Lltt. Ene. Immortale Dei, § 6, Quoniam vero. Ofr. etiam eiusdem Pontificis Litt. Ene. Diuturnum, 20 iun. 1881 (Acta Leo­ nia XIII, vol. II, p. 271 ss.). RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM privato potius quam publico), etc.; demum Hobbes, Rousseau, plu­ rimique contractualistae, omnem fontem iuris imperii in pacto sociali adstruentes, vel absolutismum regium vel popularem sovranitatem foverunt. Huiusmodi opiniones vero, dum praeseferunt singulae aliquid commentitium et fictum, nullam ex adverso proferunt solidam ra­ tionem serio elidentem argumenta quibus doctrina iuris naturalis socialis fulcitur; neque ad impertiendum valent politicae pote­ stati tantum virium, dignitatis ac firmitatis quantum tutela rei­ publicae et communes civium utilitates requirunt.1 Ea auem de­ cora et praesidia universa tunc solum est habiturus principatus si a Deo augusto sanctissimoque fonte manare intelligatur.2 157. De subiecto potestatis socialis in Statu. - Profecto re­ cte intelligendum est illud « omnis potestas a Deo » : agitur namque de potestate in se spectata, non de eiusdem posses­ sione ex parte huius vel alterius determinati subiecti (cfr. n. 13 ss.). Deus, ut naturae auctor, hominibus imponit so­ ciale consortium cum relativa auctoritate suprema omnino necessaria; sed nullus rex aut princeps aut reipublicae prae­ ses in tali munere dici potest constitutus iure naturae aut divino positivo ; nam determinatio subiecti a quo imperium exerceatur, e factis humanis, concurrentibus naturalibus quo­ que circumstantiis provenit, utique non sine arcanis Divinae Providentiae praesidiis. 3 1 Leonis XIII. Lift. Eue. Diuturnum, 29 iun. 1881 (Acta Leonis XIII, vol. II. p. 275 ss.»; conceptus ex eadem epistola a nobis relati directe respi­ ciunt commentum paeti socialis: at nemo non videt eadem cum pari efficacia defectus exprimere aliarum opinionum erronearum. 2 Litt. Ene. Diuturnum; vid. etiam Immortale Dei, § 7, Ex quo illud; Horn.. XIII, 1: Non est potestas nisi a Deo; cfr. etiam Prov., VIII. 15, 10; Sap. VI, 2, 4; I Petr., II, 13-15; Tit., Ill, 1; I Tim., II, 1-2. 3 Ex dictis patet quod, licet auctoritas non conferatur actu Dei imme­ diato singulis principibus, non tamen sine ratione formulam hl adhibent secundum quam se Imperium gerere ddeunt per grazia di Dio. Biavaschi, La concezione fllosodca dello Stato moderno, Milano, 1919. cap. II, § lt' ss., n. 42, p. 111. AUCTORITAS SOCIALIS IN STATU 273 Itaque integra res pendet ab illis eventis quibus idoneum determinatur potestatis subiectum. in quantum ponitur con­ dicio necessaria et sufficiens ut sit organum a quo illae fun­ ctiones exerceantur, quae in ipso hire naturae fundamentum et rationem sui habent. 158. De constituenda regiminis forma. - Cum nulla forma l>olitici principatus sit a Deo, in quantum nec etiam per re­ rum naturam est determinata illa vel alia regendae societatis constitutio et ratio, sequitur determinationem civilis consti­ tutionis uniuscuiusque Status ab institutione humana proxi­ me pendere. Hinc Ecclesia semper docuit non prohiberi po­ pulos quominus, salva iustitia,1 illud sibi genus comparent veipublicae quod aut ipsorum ingenio aut maiorum institu­ tis, moribusque magis apte conveniat. 2 Ex variis igitur reipublicae generibus nullum non probat Ecclesia, dummodo religionis morumve disciplina salva sit; ceterum si de optima regiminis forma quaestio fiat, absoluta responsio dari nequit : equidem genus illud optimum dici de­ bet quod universim humanae naturae, deinde vero acquisitis furibus, traditionibus, moribus, temporibusque, maxime coa­ ptetur;3 contra, perniciosum esset, traditiones populorum 1 Idest iu constituenda regiminis forma attendi debet ne naturaliter discreta imperantis populique iura contra naturam permisceantur, neque religionis morumve disciplina detrimentum patiatur. Quod vero Spectat ad modos et facta quibus legitime pervenitur ad praecedentis regiminis refor­ mationem cfr. Leonis XIII, Litt. Enc. Au milieu, 16 februarii 1892 (Actu Leonis XIII, vol. XII, p. 29, 31 ss.). Egregie haec exposita sunt etiam apud Billot, De Ecclesia Christi. Prati. 1909, p. 509 sq. ; GVeneohka. Principia iuris politici, Romae, 1938, p. 173, ss. ’ Litt. Enc. Sapientiae christilanae (Acta Leonis XIII. vol. X, p. 28); I.itt. Enc. Diuturnum (Actu Leonis XIII, vol. II, p. 272). 1 Equidem, «una forma di governo buona per un dato popolo ed in un dato stadio della civlltù di esso, pub riuscire pessima presso un altro popolo ed un'altra civiltù ». Orlando, Principi di dirltto costitiizionale, Tirenze, 1894, cap. IT. S 70, p. 51. 18 ■ Ottavi.ini, Compendium iuris publici ecclesiastici. 274 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM violenter abrumpendo, ingenium moresve singulorum populo­ rum posthabendo, illam velle extemplo regiminis formam universim introducere quae apud unum determinatum populum, isto vel illo tempore, apte floreat et vigeat. Articulus III Status, individuus et familia 159. Statolatriae error. - Conceptus, quem plurimi politici habent de Statu deque eiusdem imperio, talis est sane qui, dum vim ac dignitatem praeseferat cuiusdam Numinis, cuius arbitrio et utilitate omne iusti et iniusti discrimen desuma­ tur, de cetero humana iura, immo etiam divina in se ad­ ducat. Hominis quidem iura et libertates abstracte extolluntur : re tamen a Statu talem homines formam civilem seu politicam accipere debent qua expolientur pluribus naturalibus suis iuribus circa familiam, proprietatem et religionem. Huius au tem pantheismi politici principium et causa habetur commen­ tum illud in Syllabo damnatum : Status est omnium iurium fons et origo.1 Denegata legis naturalis existentia, positivistae logice inde deduxerunt nulla esse insta vel iniusta, nisi quae lege talia facta sunt et imposita eadem coactivitate qua sociale consortium im­ positum fuit, vel eisdem conventionibus et hominum placi tis quibus orta, est primum societas (Hobbes, Spinoza, Rousseau, Bentham, Kant, Fichte, Hartmann, Gumplowicz, etc.). Hinc est quod Bergohm2 scripsit verbum «positivum» nun­ quam esse adiiciendum verbo « iuri », utpote mere pleonasticum (cum esset ius = ius positivum) : recentius autem Kelsen 3 posuit 1 Sÿll., prop. 39: «Beipublicae status, utpote omnium iurium origo et fons, iure quodam pollet nullis circumscripto limitibus». Denz., n. 1739. ’ Βεηοοπμ, Jurisprudenz und liechtsphilosophie, Leipzig, 1892. • Vid. Kelsen. Das Verhültnis von Staat und Recht im l/ichte der STATUS. INDIVIDUUS ET FAMILIA 275· aequationem nedum inter ius et ius statuale, quinimmo inter ius et Statum. Nec minus audaces sunt, similia consectaria ponentes (aliis tamen atque aliis principiis praemissis), illi qui totalitarismum statalem profitentur: sive omnem vim iuridicam obligandi, repe­ tant a nationis seu etiam stirpis exigentiis et finibus (tota litarismus hypernationalismi) sive eandem unice repetant ex exi gentiis et placitis communitatis proletariae (totalitarismus communismi et socialismi) ; de quibus uberius infra, nn. 162 ss. 160. Iamvero etiam praescindendo a validissimis argumentis quibus existentia iuris naturalis invicte probatur, ex simplici con sideratione assertionum scholae positivae, quae praeseferunt ali­ quid commentitii, absurdi et prorsus infensissimi ordini et pote­ stati sociali, huiusmodi systema esse reiiciendum directe evinci­ tur. Equidem, si Status omnium iurium esset fons et origo, tum : 1° Officiorum iuridicorum nullum daretur securum et efficax fundamentum. Non enim ultima ratio officii iuridici potest esse ipsa lex seu voluntas Status ; haec enim ut vere obligans habeatur, supponit legitimum imperandi ius in Statu ; indicium vero de legitimitate huius potestatis efformari debet independenter ab ipso Statu, secus idem per idem explicaretur et iustiticaretur.1 Subla­ to igitur iure naturali, tollitur omnis character iuridicus in in­ stituto statali ; neque dici posset obligationem oboediendi civili imperanti ex contractu sociali vim suam habere : nam iterum quaestio exurgit, undenam oriatur servandi initi contractus obli­ gatio, qua iubemur fidem datam servare. Nec, ceterum dici potest hanc iuris obligatorietatem productam fuisse cum ipso iure, paullatim sub influxu morum et traditionum popularium : in ipsis enim Erkenntniskritik, Wien, 1921. Der soziologische und der jurixtisohe Staatsbegriff, Tübingen, 1922. 1 « Il naturaliste ehe concepisce ii diritto come ii prodotto puro e semplice della volontà dello Stato, dimentiea ehe lo Stato astratto dal diritto non è più Stato ma moltitudine amorfa, e che egli deriva il diritto dallo Stato dopo aver anticipatione mentis derivato lo Stato dal diritto ». Pe­ trone, La fuse recentissime della filosofia dei diritto in Germania, Bologna, 1904, p. 80. Cfr. G. Del Vecchio, Lczioni di Filosofia dei diritto, Roma, 1936, p. 381 ss. : eiusdem, Sagyi intomo alio Stato, Roma, 1935, p. 11-18. 2 7 ii KHhATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUAI Status originibus existere debuit, cum légitimai! debebat primum iussum quo imperium civile et ipsa lex esse et nuncupari potuit. 1 Porro consuetudo universalis ius supponit, non creat; et con scientia iuridica populorum, quae dicitur, non est nisi manifesta­ tio iuris naturalis. 2° Praeterea quodlibet iussuin, dummodo legal i late indutum, iustum habendum esset, quia legibus suis Status iura omnia con­ deret nec hominibus, independenter a voluntate Status, ius ali quod agnoscendum esset : igitur qui citra voluntatem Status, non agnoscit aliud principium iuridicam superius, immerito con­ quereretur de iniuriis sibi a quovis imperante illatis, omnis enim lex licet tyrannidem praeseferat, ius constitueret et observanda esset.3“ Norma unica iuris constituendi esset utilitas Status aut imperantium vis; hinc Status fieret tinis sibimetipsi et libertatis humanae oppressor intolerabilis. Iam, utilitas publica aliter at que aliter intelligi hominum malitia aut errore posset., ut de facto colligitur ex consideratione luctae inter classes quae a socialistis promovetur; fortioris usurpatio ac tyrannis specie iuris cohone­ staretur, dum vicissim ii qui sublecti sunt iussa imperantis detre­ ctare studerent, summumque imperium evertere ac suis placitis conformare utcumque licitum putarent.3 ' Biavaschi, f.a concczione filoso/ica dello Stato moderno. Milano. 1911), cap. V, S 84, p. 224: cfr. etiam Kathrkin. Recht Naturrecht u. positives Recht, ed. 2», 1909. 2 « Se noi distmggiamo le fonti della glustizia e dei diritti ehe da essa provengono... e non rieonosciamo più per fonte di ciô che è giusto e di ei<"> che è retto se non la maggior utilità pubbllca, noi diamo al governo una autorltà senza limiti di sorta; noi cominciamo dallo stracclare la gran carta dei diritti dell’uomo, e non rieonosciamo piti nulla nell’uomo ehe rimanga libero e immune dall’azione della pubbllca autorità ». Rosmini, FUosofla della Politica, p. 194. Reapse: «Presupposta la tesl che solo lo Stato crea il diritto, difficilmente si trova il modo per afferinare, di fronte alio Stato, 1’esistenza di autonomi diritti di individui ed association!, di­ ritti che lo Stato non pone, ma rieonosce ». G. Gonki.ia, Individuo e Stato. in Rivista. internationale di filosofla dei diritto, anno XIV, fasc. III, p. 435. Cfr. etiam G. Del Vecchio, Saggi intorno alio Stato, Roma, 1935, pp. 47-86. ’ Hinc communismus agit cohaerenter et logice iuxta sua principia, quando nititur omni ope et vi ]>otiri inqierio : quo capto, omnia iustifieabit specie iuris et utilitatis plebium. Cfr. infra, n. 161. STATUS, INDIVIDUUS ET FAMIUIA 277 161. His autem omnibus principiis a vero aberrantibus et ipsorum funestis sequelis praestat opponere quid sapientia Christiana hac super re doceat. Est enim doctrina Ecclesiae, sanae philosophiae plane conformis, supremam omnis pote­ statis normam esse in aeterna Dei lege, indeque omnem iuris legisve humanae mensuram et regulam esse repetendam. 1 Itaque ex hominum legibus nonnullae in eo versantur quod est bonum malumve natura, atque alterum sequi prae­ cipiunt alterumve fugere, adiuncta sanctione debita. Hinc, sicut civilis societas humanam naturam non ipsa genuit, ita pariter nec bonum procreat naturae conveniens, nec malum naturae dissentaneum : quin potius haec bona et mala ipsam hominum societatem antecedunt, omninoque sunt a lege na­ turali, ac propterea lege aeterna repetenda. Alia vero civi­ lis potestatis praescripta non naturale ius statim et proxime, sed longius et oblique consequuntur, resque varias definiunt, de quibus non est nisi generatim atque universe naturâ cautum. Si quid igitur ab aliqua potestate statuatur, quod a prin- 1 «Compertum omnino (‘.st primum altloremque malorum fontem, qui­ bus hodierna afflictatur civitas, ex eo scatere, quod universalis de morum probitate pernegetur ac reficiatur norma, cum in privata singulorum vitar tum in ipsa re publica atque in mutuis necessitudinum rationibus quae inter geutes nationesque Intercedunt, ipsa videlicet naturalis lex detrecta­ tione oblivioneque obruitur. Haec naturalis lex. veluti fundamento, innititur Deo, omnipotenti om­ nium creatore ae patre, eodemque et supremo iierfectissimoque legum la­ tore et saepientissimo iustissimoque humanarum actionum vindice. Cum temere aeternum renuitur Numen, iam cuiuslibet honestatis principium labat nutans, iamque naturae vox silet vel pedetentim debilitatur, quae indoctos etiam ae vel eos edocet, qui nondum ad civilis cultus usum pervenerunt, quid fas sit, quid nefas, quid liceat, quidquid non liceat; eosque admonet se aliquando coram Supremo Indice de bene maleque factis suis rationem esse reddituros ». Pii-s XII. Litt. Enc. Summi Pontificatus, 20 octobrls 198fi 1.4. .4. S.. vol. XXXI. pag. 423). 278 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATÜM cipiis rectae rationis dissideat, vim legis nullam habet, quia nec regula iustitiae est, et omnes a bono, cui nata societas est, abducit.1 162. De Statu totalitario. - Ex dictis de conceptu materialistico quem pseudopolitici plurimi habent de Statu deque eius iuribus, facile sequitur maximum individuorum iura de­ trimentum in ordine politico subire nostris temporibus. Communismus, socialismus, schola pacti socialis, schola historica, in disciplinis iuridicis ex materialistico principio procedentes atque iuri naturali valedicentes, omnem teleologiam etiam in ordine iuridico everterunt; et aliis sane principiis, cum iis­ dem autem consectariis, omnipotentiam et praepotentiam statalem recentioribus temporibus extollebant nonnulli ex theoreticis hypernationalismi et « national-socialismi ». Ab his enim Natio negatur habere finem specificum et determinatum extra semetipsam, hinc nulla relinquitur via ad vindicanda iura laesa dignitatis humanae, seu propria et nativa individui familiaeque iura contra praepotentem vim statalem. Opportunum est igitur, antequam ad defensionem iurium individui, familiae, Ecclesiaeque argumenta praebeamus, fu­ sius exponere fundamentalia doctrinae totalitarisini prin­ cipia. 163. Totalitarismus in Statu hypemationalistico, alteru­ tram, ex duabus distinctis, fontem ac radicem habere potest : a) vel falsam ideam et aestimationem nationis tamquam su­ premi boni supremique finis, &) vel falsura cultum stirpis seu 1 Litt. Enc. Libertas (v. Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 220). Quam distat haec Christianae sapientiae excellentia ab inanibus pseudoscientiae jx>sitivistarum verbis! Ex. gr. iuxta Roussbau (Le contrat social, II, c. 12), 'populus « est toujours le maître de changer ses lois, même les meilleures ; car s’il lui plait se faire mal à lui-même, qui est ce qui a le droit de l’en empêcher? ». Igitur, nec plebis nec tyranni voluntas iustum iniustum facere valet. « Illud stultissimum, existimare omnia iusta esse, quae sita sint in populorum institutis aut legibus », Cic., De legibus, I, 15. STATUS,. INDIVIDUUS ET FAMILIA 279 sanguinis. Igitur evehere nationem,1 vel indolem sanguinis provehere, 2 fit suprema lex ac finis omnium ultimus. Huic fini nationis augendae vel indolis stirpis provehendae, omnia subiici debent : bonum individui, iura familiae, educatio ju­ ventutis, influxus religionis, ordo oeconomicus etc. Hinc fons primus et regula universi ordinis iuridici et mo­ ralis est « bonum nationis » vel « instinctus stirpis ». 3 Proveniunt autem, ex his principiis, ut evidens est, consectara multa, infensissima individuis, familiae, religionisque incolumi­ tati et iuribus. Nam Status, intuitu boni communis nationis, seu perfectionis stirpis et sanguinis, habet ius quoddam absolutum : 1° quoad individuos,4 quorum facultates personales, licet 1 Hypernatlonalismus non solum inter Europae gentes Invenitur, sed et in Asia et in Africa suos habet asseclas, nec excludi possunt quaedam Amerlcae Meridionalis nationes. 1 « Tutte le grandi questioni che si presentano in un dato tempo sono soltanto questioni dei momento e sono soltanto conseguenze di certe cause. Fra loro una sola è veramente di importanza principale : la questione della conservazione della razza nazlonale. Nel sanyue solo è fondata la forza e anche la. debolezza di un popolo » (A. Hitler, Mein Kampf, München, 1933, p. 372). Cfr. ea quae super retulimus, p. 267, not. 1. Praecesserat, autem, in vulgandis ideis de praeminentia stirpis et sanguinis Chamberlain. Hinc explicatur quarundam Nationum spiritus imperialism!, cuius consectarium est colonialismus super Nationes depressas. • « Il dirltto è innato. Deriva dai naturali sociali istlnti degli uomini. Gli istlnti sociali degli uomini sono differenti secondo le varie razze degli uomini. Da questo risulta che 11 dirltto, secondo 11 suo spirito, è determi­ nato dalla razza degli uomini. Esempi : α·) Il dirltto germanico-tedesco è il dirltto di un gruppo di uomini nordlci totalmente o quasi puro di razza ; 6) 11 dirltto romano posterlore è il dirltto di una popolazlone mista nella razza... Nel centro della vita gluridlca universale — come centrale idea dei dirltto — deve stare 11 concetto della razza. Nella politica dello Stato e nella legislazlone lo sviluppo e la conservazione dei fondamentl della razza devono occupare il primo posto e precedere conslderazioni economiehe o altre. Questo concetto giuridlco della razza deve essere anche il fondamento per l'applicazione e 1’lnterpretazlone della legge » (H. Nicolai, Staat im Nationalistisohen Weltbild, 2* ed., Leipzig 1934, pp. 14-15). 4 « Antlndividualistica, la concezione fasclsta è per lo Stato; ed è per 1’individuo in quanto coincide con lo Stato, coscienza e volontù universale dell’uomo nella sua esistenza storica... Giacchè per 11 fascista, tutto è nello 280 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM naturales, pessuiudantur : liiuc leges ile sterilisatione, ’ ile reten­ tione, de exilio et confinio; hinc leges quae officia singulorum erga Deum vel proximum impediunt, associationis ius denegant; ipsa demum decreta quibus et /ils ad ritam denegatur infirmis vel iis qui Statui iam prodesse non valent ;2 2° quoad familiam, cuius pessumdantur naturales exigen­ tiae quae consequuntur patriam potestatem, parentum iura circa filiorum educationem,·1 ipsamque domesticam oeconomiam (unde leges quae monopolium statale educationis constituunt) ; matrimo­ nium regunt criteriis stirpem seu sanguinem et nationalem vigo rem respicientibus; filios patriae plus quam parentibus addicunt; Stato, e nulla ili umano o di spirituale esiste, e tanto meno ha va lore. Inori dello Stato. In tal senso il fascisme è totalitario, e lo Stato fasciste, sintesl e nnitii di ogni valore, interpreta, sviluppa e potenzia tutta la vita dei popolo ». V. Knciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, vol. XIV, 1932, p. 847 ss., ad verbum Fascisme. Girca doctrinas national-socialismi cfr. Hitler, Mein Kampf, München, 1933, praesertim pp. 451 ss., 490, 501; RosENBF.itii, Der Mithun des XX Jahrhundertx, München, 1933. pp. 117 et 118 (in indicem librorum prohibit, relatum, cfr. A. A. S., XXVI, p. 93). Doctrinas hitlerlsmi circa Statum et individuum sic perstringit La· Civiltà Cattolica, 1934, vol. II, p. 358: « Sull'lndividuo lo Stato ha tutti i dlritti: di mutilarlo e di sopprimerlo, di blandirlo e di oppriinerlo, di chiamarlo alia partecipazione della vita pubblica o di negargli 1 dlritti civili. La fonte unica di tutti i dlritti ê la razza, o quindi lo Stato, il qualo concede all’uomo certe facoltii, che puf> ritirare quando vuole e come vuole, senza rispetto alcuno alia [lersona umana ». ‘ « Ix> Stato deve fare in modo che ehi ê sano generi flgli ; che sia scandaloso mettere al moiiilo bambini quando si è inalati o difettosi ; e che nel rinunziare a ciô consista il supremo onore. Ma. viceversa, dev’essere rltenuto riprovevole il sottrarre alia nazione bambini sani. Quindi lo Stato deve presentarsi come il preservatore di un millenario avvenire, di fronte ai quale 11 desiderio e 1’egoismo dei singoli non contano nulla e debbono piegarsi » (A. Hitler, Mein Kampf, II. pp. 440-448). - Cfr. Decretum S. Officii 2 dee. 1940. De directa insontium occisione e-n mandato auctoritatis publicae peragenda (.4. 4. S.. vol. XXXII, 1940. p. 553). 3 « Dire che 1'istruzlone spetta alia famiglia, è dire cosa al di tuori della realtù contemporanea... Solo lo Stato, coi suoi mezzi di ogni specie, pu<> assolvere questo compito. Aggiungo che solo lo Stato pub anche imjiartire la necessaria istruzione religiosa, integrandola con 11 complesso dclle altre discipline. Quale è allora 1’educazlone che noi rivendichiamo in maniera totalltaria? L’educazione del cittadino » (Reritti e discorsi di B Mussolini, vol. Vil. pp. 111-112. Milano. 1935). STATUS, INDIVIDUUS ET FAMILIA 281 ius successionis hereditariae, sortis, foenoris, etc., criteriis utilitfiriis erga stirpem vel nationem determinant ; 1 etc. 3° quoad religionem, demum, cuius influxus in tantum per­ mittitur in quantum possit ad bonum stirpis vel ad emolumentum nationis aliquid conferre,2 in ceteris vero vel impeditur, vel limi­ tationibus in agendo constringitur, et prorsus regiminis voluntati subiicitur:3 (unde leges quae Ecclesiae actionem socialem impe­ diunt, scholas liberas vel confessionales oppugnant, pastorum ma­ gisterium intra limites sacrorum aedificiorum coarctant; relatio­ nes inter fideles et pastores, ius associationis, etc., plus minusve restringunt). Apprime autem notandum est omnium errorum syn thesim quam supra exposuimus fuisse quidem in praxi deductam in praecipuis Statibus ipernationalisticis, at etiam plurimos Sta tus sic dictos democi-aticos infectos esse, etiam nunc, nonnullis ' « Lo Stato nazionale deve, in questo riconoseimento dei suo coinplessivo lavoro dl educazione. mirare in prima linea non ad intondere una semplice volontù nia ad educare corpi sani. Solo dois», in seconda linea, vlene lo sviluppo della capacitù spirituale... « Lo .Stato puô intraprendere anche l’educazione delle ragazze, partendo dagli stessi punti di vista in cul si mette per svolgere l’educazione dei ragazzi. Anche qui si deve attribuire la maggiore importanza all’edncazione dei corpo, e soZo dopo si deve pensare a proniuovere i valori i>siehi< i e intellettuali » (A. Hitler, Mein Kampf, pp. 451-459). Verba omnia, in originali, sunt charactere nigro. 1 « Riassumendo tutta la materia. Ia Relazione Solmi pu<> legittimamente concludere: «11 Concordato assegna alia Chiesa Cattolica e ai suoi ministri (ecclesiastici e religiosi) una posizione di privilegio; ma ciô non in forza di una faeoltà innata della Chiesa, che si riflette nei suoi nflnistri, come fu nei tempi trascorsl, ma per la missione che viene esercitata. missione che intéressa lo Stato ». Missiroli, Date a Cesare. La politica religiosa di Mussolini. Roma 1929, p. 105 (In Indicem libr. probib. relatus, Heer. S. Officii 25 ian. 1930, .4. .4. 8., vol. XXI. p. 24). • « Chiesa libera e sovrana; Stato libero e sovrano. I’ossiamo trovarei di fronte a un equivoco : è urgente quindi chlarire le Idee. Questa formula l>otrebbe far credere che ci sia la coesistenza dl due sovranità. Un conto è la Cittîi del Vaticano, un conto k il Regno d’Italia, che è lo Stato Ita­ liano. Bisogna persuaders! che tra lo Stato e la Cittii del Vaticano, c'è una distanza che si puô valutare a migliaia di chilometri... Ma nello stato la Chiesa non è sovrana e non <· nemmeno libera. Non è sovrana per " la contradizion ehe nol consente” : non è nemmeno libera, perche nelle sue contradizloni e nei suoi uomini è sottoposta alie leggi generali dello Stato » (Scritti e discorsi di B. Mussolini, vol. VII, p. 32. Milano, 1935). 282 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM erroribus propriis totalitarismi. Hoc evidentissime patet, si con­ sideremus leges de sterilizatione, de monopolio statali de educa­ tione, de iure familiae etc., quae passim vigent in nonnullis quo­ que hodiernis Statibus democraticis. 164. Totalitarismus in Statu communistico. - Basis funda­ mentalis marxismi, praecipue in sua forma communisms, est in conceptu materialistico,1 quo et origo et finis vitae cir­ cumscribitur ; hinc prima et fundamentalis ratio denegationis iurium quae in principiis summis, tum naturalibus tum supernaturalibus, innituntur. Ratio societatis, iuxta communistas, est in ordinatione la­ boris communis, in quo et felicitas materialis et perfectio in­ tellectualis conquiritur. Quare, quo perfectior societas, eo magis complicata ordinatio laboris quae est fundamentum ipsius societatis : hinc eo magis sub ordinatur individuus so­ cietati. En ergo nonnulla consectaria, ab ipsis inde deducta: 1° in educatione iuventutis2 non permittitur alia instru­ ctio quae non sit collectivitatis ; ideo 2° educatio ad Statum spectat et eo tendit ut pueros ad vi­ tam communisticam praeparet; quare 3° nec Ecclesia nec parentes apti sunt vel aliquid iuris ha­ bent ad educationem impertiendam. 4° Ipsa moralitas vero non est nisi reflexus quidam condi­ tionum socialium. Proletariatus (et hic intelligi debet collectivitas) proprium commodum ut unicam moralitatis et iuris normam 1 « Seul le matérialisme dialectique a donné à l’humanité et en parti­ culier au prolétariat son grand instrument de connaissance et d’action, et a montré l’issue de l’esclavage spirituel, dans lequel toutes les classes op­ primées végétaient jusqu’aujourd’hui » (Lenin, Trois sources et trois parties essentielles du marxisme, Œuvres, tom. XVI, 353). ’ Heic consideramus quae pressius ad « ius publicum ecclesiasticum » spectant : in sociologia essent examinanda consectaria quoad repartitionem laboris et possessionem proprietatis (individuum cedit collectivitati), etc. STATUS., INDIVIDUUS ET' FAMILIA 283 agnoscit: 1 hinc neque iura familiae neque societatis alicuius reli­ giosae ullimode verenda sunt. Deus autem describitur ut commen­ tum humanuin, in quodam evolutionis socialis tempore concinna tum ; religio vero, a capitalistis ut instrumentum oppressionis servata, atque a proletariatu diu ut opium accepta, prorsus op­ primenda et delenda est. 5° Porro, ad novum ordinem inducendum, sine classium disinctione, vis adhibenda est, omniaque media communistis pro­ bantur. 2 Quare ipse Status, quo, durante lucta classium, coinmunistae potiri debent, ut ipso utantur tamquam medio seu instrumento ad deprimendam religionem necnon actualem familiae et societa­ tis organizationem, postea, cum proletariatus ultima vestigia so­ cietatis capitalisticae everterit, et ipse evanescet; fiet enim socie­ tas « absque classibus » (société sans classes) quae Statu non in­ diget. Ex his omnibus patet qualis oppressor sit Status totalitarius in regimine communistico ; quomodo individui, familiae, religio­ nis iura nativa pessumdentur ; qua demum ratione ius et iniustum, moralitas et immoralitas concipiantur. 1 « Quand ils nous parlent de moralité, nous disons : pour un commu­ niste, toute la moralité se trouve dans la discipline massive, solidaire, et dans la lutte consciente des masses contre les exploiteurs. Nous ne croyons pas à une moralité éternelle, et nous démasquons le mensonge de toutes les fables au sujet de la moralité. « La moralité a pour but d’élever plus haut la société humaine, de la délivrer de l’exploitation du travail » (Lenin, Oratio ad iuvenes communistas, 4 oct. 1920; Lenin, Œuvres, tom. XVIII, p. 320). ’ « Nous disons que notre moralité est entièrement subordonnée aux intérêts de la lutte des classes du prolétariat. Notre moralité se déduit des intérêts de la lutte des classes du prolétariat... pour nous la moralité, tirée en dehors de la société humaine, n’existe pas; c’est une déception. Pour nous la moralité est subordonnée aux intérêts de la lutte des classes du prolétariat » (Lenin, Oratio ad iuvenes communistas, 1. c.) ; et alibi « Il faut être prêt à tous les sacrifices, et même, en cas de nécessité, à tous les stratagèmes, à la ruse, aux procédés illégaux, il couvrir la vérité, dans le but de s’introduire dans les syndicats, y rester et y accomplir malgré tout du travail communiste » (Lenin, La maladie infantile du communisme, Œuvres, tom. XVII, p. 145). 281 relationes iuridicae inter ecclesiam et statum 165. Status et individuus. - Ad tuenda igitur, contra Sta­ tus opprimentis praepotentiam, nativa hominum, familiae, religionisque iura ac libertates, extollenda sunt primo illa fundamentalia iuris naturalis socialis principia quae Chri­ stianae quoque sapientiae documentis confirmata sunt ac va­ lidissime roborata; primum omnium urgenda est vera doctri­ na, de fine Status (v. supra, n. 153), de origine iuris (n. 160) deque naturalibus hominum familiarumque condicionibus: sane catholica doctrina dumtaxat valet hominum iura tueri ac promovere : « non enim ob hanc caussam genuit natura societatem ut ipsam homo sequeretur tamquam finem, sed ut in ea et per eam adiumenta ad perfectionem sui apta reperiref ». 1 Quod vulgatur hoc effatu : individuus non est pro Sta­ tu, sed Status pro individuo, qui iuribus quibusdam nativis perfruitur, et officiis erga proximum, familiam ac Deum liga­ tur natura, prius quam erga ipsum Statum et independenter a Statu : quibus officiis et iuribus servatis, individuus non eximitur al> illa cooperatione et subordinatione qua quisque ad bonum commune in Statum aliquid confert; innuo ex hac consona relatione et tuitione iurium et officiorum bonum in­ dividuate et sociale simul consurgit maximeque fovetur. 2 166. In individuis ergo oportet primum ut Status reverea­ tur dignitatem personae, quae, vi suae rationalis naturae, li­ bertate praedita est ad bonum operandum, quaeque Dei 1 Enc. Sapientiae Christianae (Acta Leonis XIII, vol. X. p. 11). Cfr. Biavascht, t.a concezione fllosofica dello Stata moderno, Milano. 1919. p. 292 ss. 2 « Ogni conflitto tra i due termini, individuo e Stato, scompare, o, ier quanto grande e nobile, potrà sostituire a lungo andare i più profond! e declsivi stlmoll che proven- STATUS CT RELIGIO 295 3. Verum, indiffercntisiui sectatores, innixi falso supposito non satis constare quaenam sit vera religio, neque ullum haberi supremum iudicem competentem cuius sit rem controversam hanc dirimere, dicunt practice relinquendam esse libertatem cogitandi et colendi Deum prout singulis civibus placeat: quae libertas con scientiae, inquiunt, non servaretur, si Status uni tantum religioni determinatae adhaereret. Opportunius esse concludunt Statum ae­ que esse affectum erga omnes religiones, omnibusque tribuere pro­ tectionem, ut omnes simul suum tributum conferant in bonum publicae tranquillitatis et moralitatis. Sed primum omnium, eaedem rationes quae contra athei smum statalem et naturalismum adductae sunt, aeque urgent con­ tra indifferentismum politicum. Vetat iustitia, vetat ratio socie­ tatem nedum atheam esse, sed etiam, quod in theismum recideret erga varias religiones pari modo affectam, eademque singulis iura promiscue largiri.1 Cum enim sit unius religionis necessaria in civitate professio, dictat ratio eam esse profitendam quae unice vera sit. Equidem qui indifferentismum in rebus religiosis profitetur, speculative ve­ rum et falsum aeque accipiendum, atque practice virtutem et vitium indifferenter esse sequenda tenet. Iustitia autem vetat damnum civibus inferre quod ex indifferentismo statali certissi gono dalla fede in Dio e in Gesfi Cristo. Se a chi è chiamato ai piti ardui cimenti, al sacrificio dei suo piccolo io in bene della comunitù, si toglie 11 sostegno morale che gli viene dall’eterno e dal divino, dalla fede elevante e consolatrice in Colui che premia ogni bene e punlsce ogni male, allora il cisultato finale per innumerevoll uomlni non sarà l’adesione al dovere, ma piuttosto la diserzione. L’osservanza coscienziosa dei dieci Comandamenti di Dio e dei precetti della Chiesa, i quali ultimi non sono altro che regolamenti derivati dalle norme del Vangelo, è per ogni individuo un’incomparabile scuola di disciplina organica, di rinvigorlmento morale e di formazione di carattere. È una scuola che esige molto, ma non oltre le forze. Dio miserlcordioso, quando ordina come Legislatore : “ tu devi! ”, dù con la sua grazia la possibilité di eseguire il suo comando. Il lasciare quindi inutilizzate energie morali di cosi potente efficacia, o sbarrare cosclentemente ad esse il cammino nel campo dell’istruzione popolare, è opera da irresponsabili, che tende a produrre deficlenza religiosa nel popolo » l’ius XI, Mit brennender Sorge (vers. ital. in A. A. vol. XXIX, p. 180). 1 Lltt. Enc. Libertas (loc. cit., p. 231), Cavaonis, Institutiones iuris nublici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, η. 523, p. 339 sq. ; Billot, op. cit., p. 43 ss. 296 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCIÆSIAM ET STATUM me provenit : Status enim aeque se habendo erga omnes religiones, ideoque et erga falsas sectas, indigne agit contra bonum populi, cum magistros falsitatis et erroris promoveat, ipsisque faculta­ tem tribuat malum praebendi subditis, et in periculo cives consti­ tuat amittendi supremum bonorum omnium, ita removens cardi­ nem moralitatis socialis,1 et spretui exponens id quod divinum est et anima veri progressus. 4. Novissimus liberalismus catholicus. Non minus periculosi sunt hodierni liberalismi catholici erro res, qui sub specie obsequii erga democratiam captiose ledunt principia catholica de officiis Status erga Ecclesiam.2* 7 Sane per­ cipiunt difficultates quae suis doctrinis opponuntur ex magi sterio Ecclesiae, praesertim ex Romanorum Pontificum Encyclicis hoc super argumento datis : quibus se expedire conantur asserendo in Encyclicis Litteris distinguendam esse partem permanentem ab ea parte quae mutabilis est, secundum temporum et historiae vicissitudines. Hinc asseverant doctrinam anteactis temporibus a theologis et a Romanis Pontificibus pro exactae aetatis circum 1 Exemplum praebebat diffusio atheismi in Republica Cecoslovacha. ubi indifferentismus statalis quam maxime vigebat. Census habitus anne 1921 ostendit tunc temporis fuisse in Republica 724.503 incolas, qui exper­ tes omnis confessionis religiosae sese declararent. In sola Bohemia 560.370 fuerunt, ubi in censu anni 1910 perpauci fuerant. En autem effectus, qui in publicos mores manarunt : anno 1912 in Bohemia sancitae fuerant 472 separationes coniugum a « thoro », dum anno 1919 creverunt ad numerum 2859, et anno 1920 ad numerum 3610: pariter divortia anno 1912 fuerunt in Bohemia 28, anno autem 1919 aucta sunt ad numerum 1633 et anno 1920 ad numerum 2284. Ab anno 1910 ad annum 1923 civium numerus imminutus est 117.031. — In Lusitania vero effectus instaurationis regiminis laid, per legem separationis die 20 aprilis anno 1911 promulgatam, deduci possunt vel ex hoc tantum consectario in ordine morali : iuxta relationes officiales (statistlcas), anno 1933 nati illegitimi in Lusitania fuerunt 40,41 inter 109. Hinc patet quam opportune Lusitanicum Gubernium restaurationem vitae socialiter, ab ipso aggressam, dispositionibus Concordati sollemniter die 7 mali 1940 initi (Cfr. .4 .4. S., vol. XXXII, p. 217 et sq.) magis ac magis promovere studeat, ad morales valores renovandos necnon, praesidio publi­ cae auctoritatis, fovendos atque tutandos. Quo autem duxerit laicismus Galliam, evidens factum est praesertim ex defectu vocationum ecclesiasticarum et ex recentioribus eventibus qui grassantem paganismum manifestant. ’ Cfr. nostrum opuscolum Doveri dello Stato Cattolico verno la religione. Romae, 1953. STATUS ET RELIGIO 297 stantiis historicis propositam habendam esse nunc obsoletam, prout anachronistical!! et cum hodierno status democratic! con­ ceptu inconciliabilem.1 Equidem ut. principium fundamentale ponunt homines, sive in errore sint, sive in veritate, pari iure ubique pollere. Hinc deducunt in hodierno statu democrat ico, et etiam catho­ lico, omnes religiosas societates singulosve cives pari iure tum quoad exercitium nedum privatum sed et publicum proprii cultus, tum etiam quoad doctrinae propagationem omnino frui debere. Describunt, autem, statum confessionalem obscuris coloribus, ex quibusdam anteriorum temporum excessibus, ideoque ipsum pro nostra aetate inconcepibile autumant, quasi reditum ad mediae aetatis violentias; statum, autem, qui sua officia adimpleret, pu­ blice profitendo et protegendo religionem catholicam, spretui expo mint, eum vocando «clericalem», prouti anticatholici usui habent. Igitur concludunt statum laicum esse debere, licet Christianis moribus et spiritui informatum; sistema autem magis opportunum et ipsi Ecclesiae favorabile dicunt sistema separationis Ecclesiae a Statu, idque non solum in linea hypotheseos, sed tamquam thesim seu principium generale. lamvero contra has omnes assertiones pugnant eadem argu­ menta, quae supra contra indifferentismum exposuimus. Profecto catholicis non licet Ecclesiae magisterium, et praesertim Encyclicarum Litterarum doctrinam, ita sua vi extenuare ut pro tem porum tantummodo circumstantiis illa valida esse dicantur et aeta 1 Consulantur circa varias has quaestiones, quae plus minusve ab uno vel ab alio agitantur, v. g. sequentes auctores: Maritain, Du régime temporel et de la liberté. Paris, 1933; Humanisme intégral, Paris, 1934; Les droits de l'homme et la loi naturelle, Paris, 1942; Christianisme et démocratie, Paris. 1943; Man and State, 1953; P. Congar, O. P.. Lettre sur la liberté religieuse à propos de la situation des protestants en Espagne, La Revue Nouvelle, 1948 ; Leclercq, L’Eglise et la liberté en 1948, Revue Nouvelle, 1948; L’Etat chrétien et la liberté de l'Eglise, Vie Intellectuelle, 1949; P. Primula, S. I., Dogmatische Intolerans und bürgerliche Toleranz, Stimmen der Zeit, 1949; P. Mur­ ray, S. J., Governmental Repression of Heresy, Proceedings, Catholic Theo­ logical Society of America, 1948; Current theology on religious freedom, Theo­ logical Studies, 1949; On the structure, of the Church-State Problem, The Catholic Church in Worlds Affairs, University of Notre. Dame, 1954. Opinio­ nes erroneas optime refutatas reperies apud Messineo, S. I., Civilta Cattolica, annis 1950. voll. II. HI. IV; 1951, voll. I, II. III. IV; 1952, vol. I. 298 relationes iuridicae inter ECCLESIAM ET STATUM tum vicissitudinibus obnoxia habeantur. « Neque — ait Pius XII in Litteris Encyclicis Humani generis — putandum est, ea quae in Encyclicis Litteris proponuntur, assensum per se non postu­ lare, cum in iis Pontifices supremam sui Magisterii potestatem uon exerceant. Magisterio enim ordinario haec docentur, de quo illud etiam valet ;'Qui vos audit, me audit”; ac plerumque quae in Encyclicis Litteris proponuntur et inculcantur, iam aliunde ad doctrinam catholicam pertinent ». ' Quod vero dicunt in statu democratico eodem iure pollere tan­ tum civem qui in errore versatur, quam illum qui est in veritate, rem asserunt quae, in se et spectato iure naturae et positivo divino, sustineri nequit,12 nisi agatur de circumstantiis in quibus, aut magna alicuius boni adipiscendi causa, aut vitandi maioris mali obtentu, superior patienter ferre debeat et tolerare ea quae aliter impediri non possent.3 Equidem Deus ipse providentissiina sua ratione haud semper malum coercet aut a nobis exigit ut coercea­ tur ob peculiares circumstantias. Stat autem semper principium generale quod bonum est faciendum et malum impediendum quan tum fieri potest. 4 1 Litt. Ene. diei 12 aug. 1950, A. A. S., vol. XXXXII, p. 563. 1 « Vetat iustitia, vetat ratio atheam esse, vel, quod in atheismum reci­ deret, erga varias, ut loquuntur, religiones pari modo affectam civitatem, eademque singulis iura promiscue largiri» (Enc. Libertas, Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 231. ’ Cfr. Leonis XIII, Enc. Libertas (Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 239 sq.). Item Enc. Immortale Dei, p. 51. Haec quidem. 4 Pii XII, Alloc. Ci riesce, diei 6 dec. 1953 : « Cii» che non risponde alla vérité e alia norma morale, non ha oggettivamente alcun dirltto nè all’esistenza nè alla propaganda, nè all’azione. Secondo : il non impedlrlo per mezzo di leggi statali e di disposizioni coercitive puô nondimeno essere glustlficato nell’interesse di un bene superiore e più vasto » (A. A. S., vol. XLV, p. 799). Ad rem optime Messineo, S. I., in Civiltà Cattolica, haec notat : « Già a proposito dell’eguale insegnamento di Leone XIII sulla tolleranza religiosa nella société civile, e più particolarmente nello Stato cattollco, si (ira detto che il Papa si riferiva a un concetto di Stato al presente non più vaievole, elaborato nel periodo Cristiano del medioevo e pol teorizzato dai teologi e moralist! cattolici come tipo di Stato cattollco, sul quale venne adattata la tesl dai medesimi sostenuta. Pertanto, i principi stabiliti nelI’Encicllca Libertas hanno un valore, se si rlferlscono a quel tipo di organizzazione politica, in cui la religione permeava tutti gli aspetti della vita e Io Stato ne era ii tutore glurldico ; non avrebbero, invece, valore, riguardo STATUS ET HELIGIO 299 Quod autem asserunt, nempe, in ipso quoque statu democratico ne populum quidem posse a suo gubernio exigere ut officia 'iter tamquam catholicum se gerat, rem dicunt ipsi doctrinae Ecclesiae contrariam, ut patet ex supra relatis verbis Summi Pon­ tificis Leonis XIII in Encyclicis Litteris Immortale Dei quae qui­ dem confirmantur ex regnantis Summi Pontificis Pii XII magi­ sterio, prout videre est ex frequentibus eiusdem Allocutionibus et Actis.1 171. Vera autem religio quae sit, haud difficulter, praeser­ tim in civitate catholica, agnoscitur, cum insculptae notae veritatis certissimae in ea appareant, dummodo iudicium illa società contemporanea, glacchè oggi non si dû più uno Stato cattollco, nel senso in cui a quel tempo veniva inteso. La tesi, dunque, sostenuta dai teologl antichi e ripresa da Leone XIII sarebbe caduta con la sparizione dei soggetto, sui quale era stata modellata. Con sorpresa dei sostenitorl di questa singolare teoria, Pio XII ba ripetuto gli stessisslmi principi, sostenuti dalla comune tradizione teologlca e morale del pensiero cattollco e confermati dai suo predecessore, e con essi ha Inteso stabilire i doverl dello Stato cattollco In fatto di tolleranza nella comunità degli Stati. Se non si vuole definire irrispettosamente il suo insegnamento come anacronistieo e per conseguenza svuotarlo di quaisiasi valore pratico nel momento présente, occorre concludere che nè la test antica è caduta, nè il soggetto, lo Stato cattolico, è sparito, almeno nel giudizlo dl chi possiede l’autorità del somme magistero nella Chiesa. Stando cosl le eose, al teorico cattolico, che voglia in tutto sentire cum Ecclesia, non rlmane che abbandonare le sue opinioni personali e allinearsl, con meritorio ossequio della mente, con l’insegnamento autentlco dei magistero ecclesiastico ». Civ. Oatt., 1954, vol. II. Quoad praedictam Allocutionem Pu XII v. etiam G. Di Meglio, Ci riesce and Cardinal Ottaviani’s Discourse, American Eccle­ siastical Review, mense iunio 1954, p. 384 ss. 1 V. g. prae oculis habentur quae in Enc. Litt. Mediator Dei Summus Pontifex docet : « Homo autem recto ordine ad Deum dirigitur, cum su­ premam eius maiestatem, supremumque magisterium agnoscit, cum veri­ tates divinitus patefactas prona suscipit mente, cum legibus ab eo latis religiosa observantia subicitur, omnem actionem navitatemque suam ad eum convertens ; cum denique — ut rem breviter perstringamus — debitum cultum atque obsequium per religionis virtutem Deo uni et vero praestat. Quod quidem officium si homines singillatim primo loco obligat, at humanam quoque communitatem universam, socialibus ac mutuis nexibus conformatam obstringit, cum et ipsa a summa Dei auctoritate pendeat » (Litt. Enc. Mediator Dei. diei IS dec. 1947, A. A. S.. vol. XXXIX, pp. 525-526). 300 RELATIONES lURIDlCAE INTER ECCLESIAM ET STATUM prudens sincerumque adhibeatur : « argumentis enim per­ multis atque illustribus, veritate nimirum vaticiniorum, pro­ digiorum frequentia, celerrima fidei vel per medios hostes ac maxima impedimenta propagatione, martyrum testimonio, aliisque similibus, liquet eam esse unice veram quam lesus Christus et instituit ipsemet, et Ecclesiae suae tuendam pro pagandamque demandavit ».1 172. Politicorum effugium: libertas conscientiae. - Ad legi timandum indifferentismum, formula illa introducta est quae, sub falso iustitiae et veritatis velamine, abscondit atheismi virus: «libertas conscientiae sub protectione le­ gis ». Sane non est ambigendum principium libertatis con­ scientiae habere adspectum quendam veritatis et aequitatis ; tamen a laicismi asseclis adhibetur ad denotandam iniquam quandam libertatem seu potius licentiam, cuius praecipuae manifestationes sunt libertas cogitandi, libertas loquendi et libertas cultuum. Profecto si de libertate physica sermo est, verum esi principium libertatis conscientiae : Deus enim, liberum ho­ minibus arbitrium conferens, physicam libertatem reliquit accipiendi et agendi bonum ad merendum. Hinc Ecclesia non reluctantibus animis, sed iam edoctis et volentibus religionem infert; quae autem ipsa puniebat in haereticis, facta erant laesiva ordinis publici, societatis iure coercenda. Verum, aliud dici debet de libertate morali ; in hoc ordine enim libertas conscientiae non intelligitur legitime nisi hoc sensu : ut videlicet « homini ex conscientia officii. Dei volun­ tatem sequi et iussa facere, nulla· re impediente, in civitate liceat. Haec quidem vera, haec digna filiis Dei libertas, quae 1 Lltt. Enc. Immortale Del, § 15, Vera autem; cfr. etiam S 42: Syll., prop. 15 et 18 (Denz., n. 1715 ss.). STATUS ET BELIGIO 301 humanae dignitatem personae honestissime tuetur, est omni vi iniuriaque maior ».1 Contra, si mens adsentiatur opinio­ nibus falsis, si malum voluntas amplectatur et sibi applicet, non in his hominis arbitrium iura sibi libertatis moralis pro­ pria vindicare potest. Et quoniam utraque hominis facultas a perfecto abest, et de facto saepe fit ut mens voluntati proponat quod nequa­ quam sit reapse bonum, sed habeat adumbratam speciem boni, atque in his voluntas sese applicet, vel etiam voluntas aliquid appetat quod a dictamine ipsius rationis dissideat, aptis est adiumentis praesidiisque physica libertas hominis munienda, quae cunctos eius motus ad bonum dirigant, et a malo retrahant : secus multum homini libertas noceret arbi­ trii. Praesidium autem firmissimum est nedum Ecclesia sed et ipsa Civitas, quae legibus debet homines dirigere erga omne quod est verum et bonum. Deficeret igitur a suo instituto Civitas, si loco adiuvandi homines ad rectum usum propriae libertatis, specie tuendi li­ bertatem ipsam, omnem verae religionis curam négli­ geret. Sed ulterius veritas apparebit, si singulae formae liberta­ tis conscientiae a laicismo promotae singillatim examini subiiciantur. 1. Libertas cogitandi. - Hac formula asseritur libertas con­ scientiae in ordine speculativo, seu in aestimatione rei cognitae, ita. ut libera relinquenda sit mens quae sibi subiective conscia sit se veritatem esse assecutam, neque teneatur assentire veritati obiectivae ibi propositae. Ast intellectus humanus ab ipsa natura ordinatur ad verita­ tem incognitam investigandam et ad cognitam amplectendam. Si decipitur et percipit falsum, non est ei ius et vera facultas adhae 1 Litt. Ene. Liberta» (Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 237). 300 RELATIONES lUItIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM prudens sincerumque adhibeatur : « argumentis enim per­ multis atque illustribus, veritate nimirum vaticiniorum, pro­ digiorum frequentia, celerrima fidei vel per medios hostes ac maxima impedimenta propagatione, martyrum testimonio, aliisque similibus, liquet eam esse unice veram quam lesus Christus et instituit ipsemet, et Ecclesiae suae tuendam pro pagandamque demandavit ».1 172. Politicorum effugium: libertas conscientiae. - Ad legitimandum indifferentismum, formula illa introducta est quae, sub falso iustitiae et veritatis velamine, abscondit atheismi virus: «libertas conscientiae sub protectione le­ gis ». Sane non est ambigendum principium libertatis con­ scientiae habere adspectum quendam veritatis et aequitatis ; tamen a laicismi asseclis adhibetur ad denotandam iniquam quandam libertatem seu potius licentiam, cuius praecipuae manifestationes sunt libertas cogitandi, libertas loquendi et libertas cultuum. Profecto si de libertate physica sermo est, verum esi principium libertatis conscientiae : Deus enim, liberum ho­ minibus arbitrium conferens, physicam libertatem reliquit accipiendi et agendi bonum ad merendum. Hinc Ecclesia non reluctantibus animis, sed iam edoctis et volentibus religionem infert; quae autem ipsa puniebat in haereticis, facta erant laesiva ordinis publici, societatis iure coercenda. Verum, aliud dici debet de libertate morali ; in hoc ordine enim libertas conscientiae non intelligitur legitime nisi hoc sensu : ut videlicet « homini ex conscientia officii. Dei volun­ tatem sequi et iussa facere, nulla- re impediente, in civitate liceat. Haec quidem vera, haec digna tiliis Dei libertas, quae ' Lltt. Ene. Immortale Dei, § 15, Vera autem; cfr. etiam § 4Syll., prop. 15 et 1β (Denz.. n. 1715 ss.). STATUS ET RELIGIO 301 humanae dignitatem personae honestissime tuetur, est omni vi iniuriaque maior ».1 Contra, si mens adsentiatur opinio­ nibus falsis, si malum voluntas amplectatur et sibi applicet, non in his hominis arbitrium iura sibi libertatis moralis pro­ pria vindicare potest. Et quoniam utraque hominis facultas a perfecto abest, et de facto saepe fit ut mens voluntati proponat quod nequa­ quam sit reapse bonum, sed habeat adumbratam speciem boni, atque in his voluntas sese applicet, vel etiam voluntas aliquid appetat quod a dictamine ipsius rationis dissideat, aptis est adiumentis praesidiisque physica libertas hominis munienda, quae cunctos eius motus ad bonum dirigant, et a malo retrahant : secus multum homini libertas noceret arbi­ trii. Praesidium autem firmissimum est nedum Ecclesia sed et ipsa Civitas, quae legibus debet homines dirigere erga omne quod est verum et bonum. Deficeret igitur a suo instituto Civitas, si loco adiuvandi homines ad rectum usum propriae libertatis, specie tuendi li­ bertatem ipsam, omnem verae religionis curam negligeret. Sed ulterius veritas apparebit, si singulae formae liberta­ tis conscientiae a laicismo promotae singillatim examini subiiciantur. 1. Libertas cogitandi. - Hac formula asseritur libertas con­ scientiae in ordine speculativo, seu in aestimatione rei cognitae, ita ut libera relinquenda sit mens quae sibi subiective conscia sit se veritatem esse assecutam, neque teneatur assentire veritati obiectivae ibi propositae. Ast intellectus humanus ab ipsa natura ordinatur ad verita­ tem incognitam investigandam et ad cognitam amplectendam. Si decipitur et percipit falsum, non est ei ius et vera facultas adhae1 Lift. Enc. Libertas (Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 237). 302 relationes juridicae inter ecclesiam et statum rendi falso, ideoque ipsi ius non est exigendi ut eius modum co gitandi ceteri revereantur. In ordine autem practico libertas cogitandi secumferret etiam plenam libertatem agendi, cum dictet mens, iudicio suo practico, facienda et omittenda. lamvero si liberi essemus in indicando, tales essemus et in operando, quia illud semper ageremus quod iustum semper putaremus; esset autem iniuria coarctare exter­ nam libertatem, recognoscendo ius ad internam : etenim in hoc est violatio conscientiae, vi exigere ut quis opponatur dictamini suae conscientiae. Neque minus irrationabilis est postulatio quod quisque sem per iudicio suo inniti debeat in conscientia sibi efformanda, er nullius indicium habendum sit ut auctoritativum. Criteria enim veritatis nedum interna sunt sed et externa, et officium naturale est sese conformare veritati cognitae, sive cognita sit mediis in­ trinsecis, sive extrinsecis, praesertim ubi intervenit auctoritas Dei revelantis. Quae omnia hac sententia perstringuntur: Status mentis ve­ rum apprehendentis est legitimus, necessarius et verendus ; status mentis errantis est illegitimus et dissipandus, et praesertim in ordine sociali iura sibi vindicare nequit, maxime quando, vi er roris, subtrahit se auctori suo, negans ei illud obsequii tributum quod mens ipsa debet. 2. Libertas loquendi. - Hac formula comprehenditur etiam libertas typicae impressionis (libertà di stampa) ; verum si ad sen sum laicistarum intelligatur, non est minus impia, falsa et ab­ surda quam libertas cogitandi. Quoniam enim non omnia in se vera et honesta sunt, officium est non solum recte indicandi, sed etiam, a fortiori, ea tantum dicendi, defendendi ac propagandi quae recta et vera sunt; verba sane et scripta non sunt nisi expressiones aut signa cogitationum. Insuper homo tenetur accipere omnia quae ex revelatione sibi suffi cienter proposita sunt : contra eadem loqui aut scribere esset im­ pium et irreligiosum. Absurdum autem esset constituere in im­ perantibus officium ut vereantur libertatem loquendi et scribendi, etiam cum falsa aut inhonesta vulgantur: quod sane in maximam vergeret plebium perniciem,1 attentis hominum moribus ad cupi­ 1 Maiorem sane quam ea cuius metu hodie piures Status potenter com­ primunt facultatem libere loquendi, scribendi et agendi. STATUS ET RELIGIO 30.3 ditates pronis et attenta vulgi incapacitate detegendi omnes pra vorum captiones dialecticas. 3. Libertas cultuum: est facultas quam Status singulis civi­ bus impertitur externis et placitis actibus Deum colendi, dum publice omnes cultus, lege civili, iuribus et facultatibus aequipa rantur, ita ut nullus anteferatur alteri, ne catholicus quidem in societate catholici civibus constante.1 Hoc modo, inquiunt, Status, neutralitatem inter contentiones religiosas servando, nullius civis conscientiae vim seu offensionem infert. Huc autem spectant omnia argumenta contra indifferentis num religiosum atque contra novissimum liberalismum catholicum adducta (n. 170, 3° et 4°). Sicut in omnibus veritas quaerenda est, sic maxime in di vinus rebus; et sicut errori veritatem aequiparare, insipientis est, sic falsis religionibus veram parem facere. Porro cultus est actus reverentiae Deo exhibitus. At vero, Deus actibus contrariis coli nequit.2 Unicus igitur debet esse ci­ vitatis cultus, ille scilicet quo se Deus coli voluit. Nec regendae civitatis utilis et sapiens ratio est illa qua omnibus cultibus libera aperiatur via: est enim aditum dare ple­ num dissensionibus et civium luctis. Laudatur quidem populi ro mani sapiens rei politicae directio: at sanctum fuit apud roma nos illud servare quod iam duodecim tabularum lege erat statu tum: « separatim nemo habessit deos»;3 «Indicabant enim ait Livius4 — prudentissimi viri omnis divini humanique iuris, ' FIoc sensu Ubertas cultuum idem valet ac paritas cultuum; aliud vero est cum respublica ita ordinatur ut unus habeatur cultus seu religio Status, servata ceteris cultibus libertate exercitii absque illis privilegiis vel auxiliis quae religioni Status dumtaxat conceduntur. 2 « Quibus enim Deum esse persuasum est, ii. modo constare sibi nec esse perabsurdi velint, necessario intelligunt, usitatas in cultu divino ra­ tiones, quarum tanta est differentia maximisque etiam de rebus dissimilitudo et pugna... aeque Deo acceptas esse omnes non posse». Enc. Immortale Dei. S 42. De religione. Lo., XI, 2.3: « Qui non colligit mecum, dispergit». ’ Apud Cic., De leg., II. 8. * Tit. Ln'., Hist., XXXIX, 1(1. Peior ergo fit nostra quam romanoruin conditio; qui etsi falsam, aliquam tamen habebant relpublicae religionem, cuius imperio continebantur. lamvero romanae ditionis collapsus tunc 304 RELATIONES IURIKICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM nihil aeque dissolvendae religioni esse, quam ubi non patrio sed extero ritu non sacrificaretur ». In Europa vero unitas religionis primum iuris publici fundamentum diu est habita, quo europea unitas exorta, atque contra saracenos viguit praecipue et confirmata est. Ubi vero dissensiones religiosae exortae, ibi atrocissima quo­ que bella, quibus denuo confirmatum est optimum esse civitatis status in fovenda cultus unitate. Ceterum ipsa libertas cultuum et susceptio officialis omnium religionum fidem pietatemque ludibrio exponit, inditterentismum iuvat et atheismum denique promovet.* 1 Articulus V De tolerantia falsorum cultuum 173. Genuinus tolerantiae conceptus. - Tolerantia est ea animi dispositio qua patienter ferimus, varias ob rationes, ea quae nobis adversa seu molesta sunt, nobisque non probantur. Dicimus enim ea a nobis tolerari quae dum prohibere vel de­ clinare aut non possumus aut non debemus propter graves causas, non resistendo admittimus,2 licet nostro indicio pro- exortus est, cum receptis vel Romae pariter omnium falsorum cultuum impietatibus ac illecebris, et unice vera sanctaque Christi religione profli­ gata, Urbs facta est « magistra erroris », quae, « cum pene omnibus domi­ naretur gentibus, omnium gentium serviebat erroribus ». Cfr. S. Leon. M., Serm. in Nat. Ap. (M. L. 54, coi. 423). 1 De tolerantia dogmatica eadem dicenda sunt ac de indifferentismo et naturalismo: de tolerantia i>olitlca videbimus sequenti articulo quando et quibus sub cautelis possit esse, ex necessitate, licita. 2 e Tolerantia quae dicitur... non est nisi in malis»; August., Enar­ ratio in ps. 31 (M. L. 3(5, coi. 271). — Igitur non est confundenda plena libertas cultuum cum tolerantia : « Le bien est libre, le mal se tolère. A la différence des lois de liberté, les édits de la tolérance condamnent, désap­ prouvent tacitement ce qu’elles permettent ». Vermeersch, l.a tolérance, Louvain 1909, p. C. Cfr. c. 9, C. 31, q. 1 : « Quod enim permittimus nolentes praecipimus ; quia malas hominum voluntates ad plenum prohibere non possumus ». DE TOl.EKANTlA I'ALSOHCM CULTUUM 305 bari nequeant.1 Etenim sunt quaedam rationes quae in omni rerum ordine permissionem mali cohonestant : videlicet magni alicuius aut adipiscendi boni aut prohibendi mali maioris causa. Id dicitur quoque comparativa permis­ sione fieri. 174. Comparatur indifferentismus religiosus cum tolerantia cultuum. - Qui indifferentismum religiosum in politicis se­ quuntur, ii, quamvis de tolerantia privata saepe loquan­ tur, tamen falsos cultus non simpliciter tolerant, sed insuper talem legum dispositionem promovent qua pluribus vel omni­ bus cultibus tum religionis exercitium tum certa iurium ci­ vilium ac politicorum mensura plenaque libertas tribuitur.2 Igitur apud istos nomen tolerantiae in civilibus non est adhibendum nisi intelligatur, tamquam legitimum libertatis conscientiae consectarium, de ea legum dispositione qua quis­ que aequo iure et aequa libertate aestimari debeat praeditus in omnibus quae ad professionem, propagationem, exercitium proprii cultus pertinent; insuper, exigitur legislationis civi­ lis talis conformatio quae nullam religionem potiori prae alia religione iure gaudere statuat, sed omnes in aequali condicio­ ne iuridica ponat. Hinc sollicite loquuntur de relationibus Status cum ecclesiis, deque paritate cultuum. Sed tolerantia dici nequit quae indifferenter se habet ad verum et ad falsum, ad bonum et ad malum; neque quis dici­ 1 Leonis XIII, Enc. Libertas, ubi docet fieri posse ut communis boni causa, et hac tantum causa, possit vel etiam debeat lex hominum ferre toleranter malum (Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 39 sq.). Item Enc. Immortale Dei, § 51, Haec quidem. 1 Hinc v. g. Ruffini, La libertà religiosa, Torino, 1901, p. 10; dum tolerantiam eximiam dicit virtutem privatam, eam odiosum conceptum exhibere dicit si applicetur relationibus luridicis ordinis publici; sed contra, vld. Billot, De habitudine Ecclesiae ad civilem societatem·, Romae, 1922, p. 94 ss. 20 — Ottaviani. Compendium iuris publici ecclesiastici. 306 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM tur tolerare aliquid si illu d protegat, foveat atque tueatur : neque veritas, sicut falsitas, dici potest toleranda.1 Ceterum, ut diximus, tolerantia formaliter sumpta sem per in negativo consistit, atque aliena ab omni adprobatione aut positivo favore dicenda est. 1. Quare si licet quandoque, ut videbimus, falsos cultus to­ lerare, numquam tamen eos licet ita accipere ut intendunt indiffe rentistae et liberales; nefas enim est cooperare propagationi er roris, et augere pericula salutis spiritualis sulnlitorum, specie li bertatis fovendae. Huc spectant argumenta contra indifferentismum adducta (n. 170, 3"), 2. Imo, in regulari statu catholicae societatis nec tolerantiae politicae est locus, sed tunc tantum, cum sunt rationes quae tole rantiain iustificent; ceterum licet hae, hodie praesertim, frequen­ tius dentur, tamen semper praeter regularem statum rei Christia­ nae veri fleantur. In linea enim principii, quod applicandum est quoties regula ris rerum condicio obtinet, vel sine gravibus reipublicae incom modis instaurari potest, nihil magis evidens est quam civilium im­ perantium, in societate catholica, obligatio circa heterodoxorum cultuum prohibitionem. Hoc enim gravissimum officium descendit a) ex obligatione societatis civilis suscipiendi veram religionem; b) ex officio Sta­ tus tuendi civium bona, nedum materialia, sed potissimum mo­ ralia et spiritualia ; c) ex officio fovendi et protegendi Ecclesiam quo tenentur principes Christiani, vi subordinationis indirectae ordinis temporalis ad ordinem spiritualem, sicut infra explica­ bitur (p. 352 ss.) ; d) ex ipsa utilitate Status, propterea quod, fo­ vendo unice veram religionem et prohibendo falsos cultus, prin­ ceps seu civitatis rector pacem socialem tuetur quae servatur uni­ tate religiosa, et publicam inoralitatem promovet, quae praxi vitae Christianae summopere provehitur. 3. Unde patet quam falso et quam perniciose liberales asse­ rant civitati in admittendis religionibus nullum esse positum li­ 1 Aichner, Compendium iuris ecclesiastici, Brixinae, 1915, § 52, n. 1, p. 102; Billot, op. cit., p. 98. DB TOLERANTIA FALSORUM CULTUUM .307 mitem, dummodo ex his nulla reipublicae infensa agnoscatur, aut in sua actione noxia evadat. Quare Summi Pontifices, ineuntes Concordata cum catholicis nationibus, generatim stipulati sunt quoque civilem tuitionem unitatis religionis catholicae, exclusis ceteris cultibus. In Syllabo autem sequentes propositiones reprobatae sunt: 1 « Aetate hac nostra non amplius expedit religionem catholicam haberi tanquam unicam Status religionem, ceteris quibuscumque cultibus exclusis ». — Itemque : « Hinc laudabiliter in quibus dam catholici nominis regionibus lege cautum est, ut omnibus il­ luc immigrantibus liceat publicum proprii cuiusque cultus exerci­ tium habere ». 175. Quibus in adiunctis tolerantia politica licita sit. - Non de sunt sane gravissimae rationes quibus hodie praesertim tolerantia politica permissa sit. « Revera, inquit Leo XIII, si divini cultus varia genera eodem iure esse, quo veram religionem, Ecclesia in­ dicat non licere, non ideo tamen eos damnat rerum publicarum moderatores, qui magni alicuius aut adipiscendi boni aut prohi­ bendi mali causa, moribus atque usu patienter ferunt ut ea ha beant singula in civitate locum ».2 Potest enim esse vel ratio moralis impossibilitatis, in quantum nonnisi cum maximo reipublicae et Ecclesiae discri­ mine media coërcitiva adhiberentur contra exercitium falso­ rum cultuum, puta quia bella, seditiones3 persecutiones maio­ 1 SyU., prop. 77 et 78 (Denz-Bann., n. 1777 s.). Vid. etiam Breve Pu VI, Quod aliquantulum et Litt, ad Ep. Trecensem Post tam diuturnas; item Gregorh XVI, Enc. Mirari, et Ρπ IX, Enc. Quanta cura; Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, n. 588 ss.. p. 374 ss. ’ Ene. Immortale Dei, § 54, Revera. Vid. etiam Litt. Enc. Libertas (loe. cit.). ’ Ceterum ipsi heterodox! plerumque muniti sunt protectione pactorum quae ob vim maiorem acceptata sunt et summopere augent difficultatem. Cfr. v. gr. art. 93 tract, de Versailles, 28 lun. 1919, cum relativo tract, addition, pro Polonia (aa. 8, 9, 10); cfr. etiam art. 68 tract, de St. Germain, 10 sept. 1919, pro Austria ; et art. 59 tract, de Trianon, 4 iun. 1920, pro 308 RELATIONES tUKWICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM res iii fideles excitarentur; vel etiam grains ratio opportuni­ tatis quae suadeat patienter ferre illud malum ne maiora bona impediantur. Quare ubi talia sint adiuncta ut, habita ratione salutis tum Ecclesiae tum reipublicae, melius vel minus malum sit falsam religionem tolerare quam non tolerare, principi lice­ bit subditis suis a vera religione alienis, falsae religionis exer­ citium indulgere. 176. Tolerantiae politicae genera et gradus. - In Statu ubi religio catholica ut « religio Status » habetur, ceteris culti­ bus alia atque alia condicio iuridica, ex necessitatibus socia­ libus et ex adiunctis temporum aut locorum, fieri poterit. I’otest enim religio quaedam ut mere tolerata haberi, cui videlicet solummodo publici cultus exercitium conceditur ; potest insuper haberi ut religio « recepta » quae videlicet ne­ dum exercitio cultus publici pactis legibusque sancito gaudet., sed certa quoque mensura iurium politicorum et civilium. Hinc prudenter existimandum est an, ratione boni publici, secundum hanc acceptionem latam sit necesse impertiri civi­ lem tolerantiam. Equidem ratione diffusionis sectarum, necnon iuris acquisiti, propter communem formam constitutionalem civitatum a qua moraliter impossibile est recedere, tanta potest esse ratio vitandae discordiae civilis, ut largienda sit, sub impulsione publicorum co­ mitiorum, non solum facultas exercendi privatim et publice cul­ tum heterodoxum, sed etiam publica recognitio (non iuridica in­ stitutio) societatis religiosae' de facto existentis quousque haec regitur consensione sociorum, seu vi propriae organizationis. non ex legis civilis statuto. Itungaria. Pro recentioribus autem temporibus notanda sunt quae Natio­ num Unitarum Organizationis fundamentalis Carta statuit. Ad rem v. quae observat Cavagnis, op. cit.. vol. I, n. 588. p. 374. DB TOLEltANTIA FALSOKUM CULTUUM 309 Tunc, iura corporationis religiosae concedens, cum debitis li­ mitationibus, Status facultatem relinquit ecclesiis receptis, qua talibus, possidendi et administrandi bona sua; et organizationum socialium activitatem et iura contra perturbatores, iuxta leges communes, tuetur sub adspectu vitandi quidquid pacem socialem turbare potest ; effectus civiles tribuit actibus ecclesiasticis, v. gr. matrimonio, baptismati apud ministros heterodoxos pera­ ctis, etc. Hoc sane evenire potest ubi catholici cultum dominai) tem quidem constituunt, cum inaioritatem relativam habent, sed non valent, tamquam maioritas absoluta, praevalere ceteris cul­ tibus simul collectis. ' 177. Cooperatio materialis gubernantium et oratorum po­ puli. Quando licita sit. - I. Ad quaestionem rite solvendam, primum omnium prae oculis habeantur necesse est principia generalia quae hac super re ab optimae notae doctoribus in re morali et canonica statuuntur. Re quidem vera, omnes probati anciores in primis distin­ guere solent inter cooperationem formalem et materialem. Formalis cooperatio intelligitur deliberate praestitus con­ cursus ad alterius actum moraliter malum uti talem, scilicet non solum concursus ad malam actionem materialiter sum­ ptam, sed etiam ad malam alterius voluntatem ponentis illam actionem. Cooperatio vero materialis esi deliberate praestitus con­ cursus ad alterius actum, qui moraliter malus est. no» ' Hinc putet cur haud necessaria vel opportuna visa fuerit in Italia lex de cultis receptis 24 iunii 1029. qua latiora quam fas est iura conferuntur vultibus receptis. Dum enim Concordatum, quod in nova quoque Consti­ tutione tart. VII) receptum est, edicit religionem catholicam esse reli­ gionem Status Italici, praedicta lex, sine sufficienti ratione, immo cum nocumento pacis et unitatis religiosae (ut iam plurimum annorum expe­ rientia ostendit, ex novo studio propagationis protestanticae in Italia cum protectione huius legis) fere ad paritatem iurium alios cultus admisit. Ad rem prae oculis habeatur epistola Pii Pp. XI ad Card, (lasparri. diei 30 inaii 1929 (.4. .1. S’., vol. XXI. p. 301). 310 RELATIONES iuridicae inter ecclesiam et statüm quatenus moraliter malum — scilicet concursus ad alterius malam actionem materialiter sumptam, non vero ad eius ma­ lam voluntatem. Cooperatio autem, sive formalis sive materialis, potest esse activa vel passiva, quatenus positione alicuius actus praeste­ tur vel tantum omissione actionis. 1 Notandum est cooperationem formalem remanere talem etiam si alter, qui actum malum ponit, in bona fide versetur : actus enim retinet suam malitiam obiectivam, et a formali cooperatore intenditur quatenus malus est. Ideo cooperatio in sacris acatholicorum non cessat esse formalis si ministri schismatici vel haeretici, qui sacra fa­ ciunt, in bona fide inveniantur. His praemissis, principia practica sunt prae oculis ha­ benda : A) Omnis formalis cooperatio in actum malum illicita est. B) Materialis cooperatio positiva, v. gr. ad legem illici­ tam tolerandam, rarissime licita est : practice tunc solum quando haec simul concurrunt : 1) positiva cooperatio nihil est nisi electio mali minoris ex duobus malis inevitabilibus ; quorum ergo alterutrum in omni casu (sive cooperatio prae­ statur, sive non praestatur) certo secuturum praevidetur; 2) cooperatio in se ipsa non contineat aliquid quod per se, directe atque unice exprimat reprobationem catholicae do­ ctrinae et approbationem alicuius sectae oppositae; et 3) con-* 3 1 Exempli gratia : cooperatio deputatorum catholicorum ad aliquam legem tolerantiae rei illicitae potest esse positiva et negativa: primum verificatur si sermonibus commendatur lex vel si suffragio fulcitur : alterum vero sl deputati abstinent ob oppositione contra legem facienda : quod ite­ rum vario modo fit, scilicet: 1) si abstinent a lege contraria proponenda vel exigenda ; 2) si in suffragiis dandis abstinent a voto negativo ferendo ; 3) si in comitiis abstinent ab omni voto dando. DE TOLERANTIA FALSORUM CULTUUM 311 stet catholicos ad cooperationem adigi vel vocari, non in con­ temptum catholicae religionis, sed ad graviora· mala vitanda, quae, ut diximus, alioquin certo sequerentur.1 C) Materialis cooperatio negativa tunc licita est cum proportionatae causae et condiciones habeantur quae exclu­ dant positivam mali adprobationem, vel erroneam coopera­ tionis interpretationem publicam. Semper quidem haec condicio tum in cooperatione mate­ riali positiva tum in negativa verificari debet : quod absit scandalum. Rigidiores theologi et canonistae praedictain cooperationem materialem positivam difficilius admittunt et suam sententiam duobus principiis comprobare conantur: 1° Numquam licet fa­ cere mala ut eveniant bona; 2° medium in se malum non fit bo­ num ex fine bono ad quem obtinendum adhibeatur. At facile re­ sponderi potest: quoad primum principium, uti vidimus, distin­ guendum est inter cooperationem formalem et materialem; illa nunquam permittitur, ista non semper uti res mala habenda est. Quoad secundum principium, si ex. gr. agatur de permittendo malo minore ad malum maius vitandum, tunc per se non inten­ ditur malum, (licet minus) sed tantum diminutio mali maioris, quae obtinetur maius malum impediendo v. gr. limitibus legali­ bus coercendo liberum meretricium. Exemplum sumi potest ex responsione S. Officii, diei 27 iulii 1892, ad dubia de crematione corporum ; nam, inter alia, haec habet. « Ad 3. Numquam licere formaliter cooperari mandato vel consilio. Tolerari autem aliquando posse materialem cooperatio­ nem, dummodo : 1. Crematio non habeatur pro signo pro testati vo massonicae sectae; 2. nec aliquid in ipsa contineatur quod per se, directe atque unice exprimat reprobationem catholicae doctrinae 1 Utrum autem in determinata quadam civitate condiciones politicae et sociales tales sint necne, est quaestio facti, quae in singulis casibus examinanda est. Neque tamen facile talis rerum condicio supponi vel ad­ mitti debet : nam ea, experientia teste, praepropere praesumi et asseri solet ad incommoda pugnae et resistentiae effugienda. 312 KHLATIONES lUIUDICAE INTEK ECCLESIAM ET STATUM et approbationem sectae; 3. neque constet officiales et operarios catholicos ad opns adigi ve) vocari in contemptum catholicae re­ ligionis. Ceterum quamvis in hisce casibus relinquendi sint in bona fide, semper tamen monendi sunt ne cremationi cooperari intendant. ’ II. Speciatim consideranda esi quaestio de praesentia ca­ tholicorum actibus cultus heterodoxi. Primum notandum est non quemlibet actum religiosum positum ab haereticis, ex natura actus esse cultum vitiosum, sapere haeresim, vel dicere adhaesionem ad actum haereti­ corum. 12 Sed etiam cum actus religiosus positus nihil erronei vel vitiosi continet, cum a ministro haeretico vel schismatico po­ nitur, illicite ponitur, et igitur illicite adsistitur vel commu­ nicatur in sacris, vel cooperatio praestatur, tum ob detectum existentem in ministro agente, tum ob circumstantias quae possint indicare adhaesionem indirectam doctrinal * haereti­ cae, vel schismati cui minister ipse pertinet. Hinc patet quod dum non licet cooperare huiusmodi acti­ bus, v. gr. : elemosinam praebendo ministello petendo ut Mis­ sam celebret, cooperatio mere passiva e contra tolerari potest si graves et proportionatae causae habeantur, et si omne pe­ riculum scandali vel populi admirationis removeatur. Hinc facilius excusantur simplices fideles, vel qui in civi­ libus dignitatibus constituti sunt., quam Sacerdotes et pasto­ res qui munere suo curare debent ut puritas fidei servetur, et omnis confusio inter veritatem et errorem vitetur. Tolerari quoque potest inera praesentia, ratione civilis of- 1 Colled. Prop. Fidei, vol. II, η. 1808. 3 Ita recitatio orationis dominicae de se nihil continet cultus vitiosi si ab haereticis sit facta, sed tantum eo- eircurnxtantiix eoiorem adhaesionis alicui sectae habere potest. DE TOLKBANTIA PAL8ORUM CULTUUM 313 ficii vel honoris causa,1 praesertim quando homines — omnis generis et condicionis civilis ac religiosae partem in illis sollemnibus, ob rationem communem, promiscue habent; quando praesentia munere publico quasi necessaria fit ; quan­ do arctum vinculum exsistit inter assistentes et eos pro qui­ bus ritus ponitur etc. ... Nara, in istis casibus, periculum scandali vel admirationis valde improbabile videtur. 178. Paritas cultuum. - Sed sunt nationes in quibus ca­ tholici vel sunt fere pari numero cum heterodoxa aliqua con­ fessione, vel minorem civium partem constituunt; 2 ibi Ec­ clesia, quousque tabernacula sua ulterius non extenderit pro­ pter foecundam suam activitatem, interim contenta est pari­ tate cultuum. nisi ipsa iam jiossideat meliorem conditionem iuridicam : est quidem haec condicio adhuc indecora pro Ec­ clesia, sicut dedecus est pro veritate eodem modo tractari ac falsitas, sed inulta motiva sunt quae adigunt eam ut tali con dicione contenta sit potius quam acre bellum moveat contra hanc societatis civilis inevitabilem condicionem ; dummodo vera paritate gaudeat religio catholica iuxta regulas mox ex­ plicandas. Imo hanc paritatem ipsa omni studio et conten­ tione consequi nititur, ubi falsus cultus ita de facto iam ob­ tinet ut lege fundamentali habeatur tamquam cultus domi­ nans aut tamquam religio Status, et a maiore civium parte adhibeatur. 3 1 Can. 1258 C. I. C. haec habet: S 1. Haud licitum est fidelibus quovis modo active assistere seu partem habere in sacris acatholicoruin. S 2. Tolerari potest praesentia passiva sen mere materialis, civilis officii vel honoris causa, ob gravem rationem ab Episcopo in casu dubii probandam, in acathollcorum funeribus, nuptiis, similibusque sollemniis. dummodo perversionis et scandali periculum absit. 1 Talis est condicio catholicorum in pluribus nationibus Europae orientalis. 3 Dices fortasse: ergo Ecclesia duo pondera habet et duas mensuras. 314 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Ubi paritas viget eadem defensio singulis religionibus imper­ titur ut eadem commoda ab iis percipiantur. Optime autem cl. Aichner, principia quibus regi debet in casu systema paritatis cutluum, sic perstringit : « — 1° ut paria prorsus iura civilia et politica receptorum cultuum sociis concedantur; — 2° ut receptis confessionibus omnino liberum sit, res suas independenter admi­ nistrare; — 3° ut subsidia pro rata aequalia ex publico aerario omnibus cultibus praestentur, puta, nisi ex titulo iuris specialis alteri plus praestandum sit ; — 4° ut leges civiles, quae res reli­ giosas concernunt, accommodentur singularum confessionum prin­ cipiis, non autem viceversa fas est unius aut alterius confessionis principia legibus civilibus accommodare aut per has modificare. Nefas esset omnibus confessionibus eadem principia applicare, quia in hoc casu, saepe, quod aequum est alteri, laedere potest iura alterius, a cuius nempe doctrina lex civilis dissonat. Vera paritas ea est, qua catholici habentur uti catholici, protestantes uti protestantes. — 5° Ut paria pro parte rata etiam onera om­ nibus imponantur, eo tamen excepto, si titulo iuris privati una plus altera contribuere tenetur. — 6° Contentiones dogmaticas, si intra modestiae limites se contineant, reprimere principi haud fas est. Nihil enim perniciosius, nihil magis absonum est, quam si guberna civilia litibus religiosis se ingerant easque interposita sua auctoritate in favorem alterius partis decidere velint ».1 quia ubi ipsa dominatur, vult ut coerceantur dissidentes, ubi autem minoritatem civium constituit, non fert ut ipsa habeatur in inferiori condicione iuridica. Aperte respondendum est reapse esse adhibenda duo pondera, duasque mensuras, pro diversitate iurium et meritorum. In hac vero exigen­ tia, unice Ecclesia catholica logice se gerit, ipsa dumtaxat audienda est, propter motiva credlbilitatis et publici boni quae pro eadem semper exlstunt : quod si ita non se gereret Ecclesia, non deberet profiteri unam dumtaxat esse religionem legitimam, eamque catholicam, reliquas falsas, ideoque aliam atque aliam mensuram esse pro veritate aut pro falsitate adhiben­ dam. « Proinde positio adversariorum penitus illogica et irrationabilis est, nisi Iterum uno e duobus his principiis praestabllito; aut quod omnes reli­ giones iisdem gaudent iurlbus, quia omnes aequaliter seu verae seu falsae; aut quod dignosciblle non est quae religio vera sit penes quam ius atque auctoritas ». (Billot, op. cit., p. 1C2) : quae duo principia atheisml et indifferentismi iam sunt probata falsa (n. 170). 1 Aichneb, Compendium iuris ecclesiastici, Brixinae, 1915, § 52, p. 164 ss. LIBERALISMUS ET SYSTEMA SEPARATIONIS 315 TITULUS II DE RELATIONIBUS INTER ECCLESIAM ET STATUM Articulus I Liberalismus et systema separationis 179. Systemata negativa. - Omnes qui separationem Eccle­ siae a Statu promovendam censent, potius quam de relatio­ nibus iuridicis inter utramque societatem, loquuntur de dis­ sociandis rationibus Ecclesiae a rationibus Status, ideoque abrumpendos esse contendunt omnes contactus iuridicos in­ ter utramque potestatem. Status ignorat Ecclesiam qua so­ cietatem suo iure existentem ; tuetur quidem libertatem con­ scientiae singulorum civium, nulla autem iura iisdem reco­ gnoscit in ordine civili, qua constituunt corpus quodd a m religiosum. 1. Pronum est eos, qui Statum prorsus laicum seu athcum esse debere asserunt, consequenter denegare etiam omnem rationem contactus iuridici civitatum eum religiosis societatibus qua talibus. Si Status prorsus laicus est, nullam debet de Ecclesiis sol­ licitudinem gerere, quaecumque hae sunt, quia in quantum sunt societates curam habentes religionis, negotia respiciunt de quibus nulla cura est Statui. 2. Qui indifferentismum relativum et libertatem cultuum pro­ fitentur, exinde non necessario denegant relationes iuridicas Sta­ tus cum Ecclesiis : potest enim civitas cum variis societatibus re­ ligiosis simul agere, iuridicas relationes instaurare, et tractare cum auctoritatibus religiosis uniuscuiusque confessionis. At vero, facilis est transitus ab indifferentismo relativo ad systema separa­ tionis; quo in casu dum civilis societas libertatem profitetur reli­ giosam, et quodammodo actibus religiosis vitam quoque publicam perfundit, tamen praescindit ab ecclesiis qua societatibus iuridi- 316 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM FTP STATUM cis, et cum ipsarum auctoritatibus religiosis non agit nisi eodem modo ac cum ceteris civibus.1 3. Potest insuper dari systema negativum separationis etiam quando Status religiositatem ita fovet ut unum dumtaxat cultum suscipiat ac in publicis actibus adhibeat ; separatur vero ab Ec­ clesia seu a religiosa organizatione uti tali, omnino praescindendo ab eius iuribus socialibus et ab eius auctoritate sociali ; Status nec iura sibi vindicat nec officia ulla suscipit coram hac societate qua religiosa societas est. 180. Liberalism! formae praecipuae. - Si quis vellet singu­ las recensere opiniones liberalium de condicione iuridica Ec­ clesiae, innumeras fere sententias adducere deberet ; inuno apud unum eundemque scriptorem doctrina sibi constans aut liene definita raro invenitur. Hinc patet difficile esse unum­ quemque eorum determinatae liberalium classi adscribere. Tria tamen possunt, definiri praecipua liberalium systemata respectu rei religiosae : liberalismus rigorosus seu purus, li beralismus moderatus et catholicismus liberalis. 1° Liberales rigorosi solummodo Statum habent societatem iuridicam ex sui natura, unde omnia iura emanant; hinc « sic agunt cum Ecclesia, ut societatis perfectae genere et iuribus opinione detractis, plene similem habeant ceterarum communitatum, quas respublica continet : ob eamque rem si quid illa iuris, si quid pos­ sidet facultatis ad agendum legitime, possidere dicitur consensu beneficioque principum civitatis ».2 ' Talis est v. gr. condicio in America Septentrionali. Status non est atheos, immo quodammodo christianismo se publice addictum profitetur: ritibus enim Christianis quotannis Status curat: diem celebrare quo gratias Deo agit : preces funduntur in legislatorum Comitiis, cappellani milituui protestantes et catholici adselscuntur, die dominica publice sanctificatur, evangelium in scholis legitur, etc. Cfr. Badii, Ius canonicum comparatum, Romae, 1925. p. 577; Ottaviani, Institutiones, ed. III. Romae, 1948, vol. Il, p. 410 ss. Ii. autem, qui hanc Ecclesiae condicionem considerant ut perfectam et in Statu quoque catholico suscipiendam, parvi pendunt, quae Leo XIII in Lltt. Enc. Longinqua Oceani hac in re asseveravit (Acta Leonis XIII. vol. XV, p. 3 ss.). Leonis XIII. Lite Enc. Libertas (Acta Leonis XIII, vol. VIII). LIBERALISMES ICT SYSTEMA SEPARATIONIS 317 2° Liberales moderati non negant iuridicitatein Ecclesiae; huic sane concedunt suum ius existendi et agendi, independenter a. Statu, sed vicissim Status nullo officio erga eam ligatur plane­ que eam ignorat, ita ut in omni iure civili constituendo « in insti­ tutis, moribus, legibus, reipublicae muneribus, institutione iuven tutis, non magis ad Ecclesiam respiciendum censeant quam si esset omnino nulla » (Ibid.). 3° Catholici liberales admittunt in abstracto Ecclesiae superioritatem et subordinations!» societatis civilis, cum intelligant id exigi per se a suprema ratione finis ultimi ; sed in praxi insistunt pro utriusque separatione. Liberalium autem errores duplici ex capite primum om­ nium explicationem seu rationem sui habent : nam, vel ex eo procedunt quod revelationem non admittunt, vel ex eo quod revelationis dogmata non adaequate accipiunt. Hinc generatim cum liberalibus praemittenda est, quando id oppor­ tunum et possibile est, disputatio theologica. Secus arguen­ dum est ex ipsis principiis libertatis quorum ipsi vindices volunt videri. Notat Cavagnis 1 liberalismum absolutum negare fa­ ctum divinae revelationis, ordinis supernaturalis existentiam, Ecclesiaeque divinam originem ; non enim alia iura admittit praeter ea quae a civili societate ideoque a naturali fonte emanant. Literalismus moderatus vero procedit tum ex exaggera ta consideratione iurium Status, nec non ex inadaequato con ceptu finis eiusdem ; tum etiam ex non recta et plena acce­ ptione revelationis : hinc coram huiusmodi liberalibus vindi­ canda est genuina natura Ecclesiae eiusque potestas socialis, recte delimitanda sunt iura et finis Status (n. 159 ss.). 1 Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, u. 530 hs., p. 342. Cfr. Billot. De habitudine Ecclesiae ad civilem societatem, Romae, 1922, p. .39 ss. 318 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Directe liberalismus oppugnatur quoque arguendo contra opinionem, quae communis est omnibus cuiusque generis libe­ ralibus, de separatione Ecclesiae a Statu. 181. Separatio Ecclesiae a Statu: A) quomodo concipiatur. Systema separationis magis vulgatum illud est quod enunciatur nota formula Libera Ecclesia in libero Statu.1 Asserta plena Status autonomia etiam a quolibet iure re­ ligioso, separatistae utramque societatem, ecclesiasticam vi­ delicet et civilem, per suam viam procedere seorsim debere asserunt. Status sibi proponit in sua activitate sociali ius. Ecclesia vero religionem,; cum igitur activitas unius verse­ tur in quodam circumscripto orbe in quo non debet versari activitas alterius, nulla est ratio cur duae societates mutuo colligentur cum discrimine libertatis alterutrius : sunt di­ stinctae et insociabiles. . Itaque Status legiferabit de rebus suis, quin sollicitus sit de exigentiis socialibus Ecclesiae; iura circa sacra, sane, sibi non vindicabit, sed simul non permittet quominus, ob exi­ gentias religiosas, coarctetur suum liberum ius agendi circa ea omnia quae quomodocumque civilem et politicum ordinem attingant. Status namque pari iure legiferabit, v. gr. de ma­ trimonio Christiano ac de ceteris iuridicis negotiis quae, sicut matrimonium, cum ordine civili connectuntur. Vicissim, si quod sit habens merum characterem religiosum, Status incompetentem circa illud se declarabit et idipsum penitus re­ linquet Ecclesiae, reservata sibi sociali functione tuendae li­ bertatis et iuris cuiusvis civis profitendi et exercendi suam religionem. ’ In Italia solemniter proclamata fuit a comite Cavour, in comitiis subalpinis die 27 martii 1861; sed in Statibus Foed. Amer. Septentr. viget inde a die 17 sept. 1787; in Belgio a die 7 febr. 1871; cfr. Fhiedbebg-Ruefini. Trattato di dirltto ecclesiastico, Torino, 1893, § 29, n. 18, p. 159 ss. LIBERALISMUS ET SYSTEMA SEPARATIONIS 31& 182. 1° In practica autem applicatione horum principiorum plurimum discrepant separatistae. Nam difficultas et quaestio maxima est praecise in hoc : videlicet in determinatione iurium quae sub nomine libertatis religionis et Ecclesiae venire debeant. Plures autumant esse applicandum ius commune: in quo erit singulis personis cautio (garanzia) iuris individualis circa religio­ nem, ipsisque erit cautio iuris socialis seu libertatis associatio­ nis religiosae, in quantum frui poterunt, in religiosis communita­ tibus ineundis, iisdem iuribus quae a Statu conceduntur ceteris cuiusvis generis societatibus. 2° Id tamen quidam putant non satis consulere societatis ci­ vilis securitati et incolumitati ; hinc praetextu « cavendi » specia le ius condendum esse censent, iuri communi additum, quo dum libera relinquuntur religionis professio et exercitium cultus, prae ventivae normae tamen statuuntur, ac sanctiones speciales deter­ minantur ad praecavenda quaevis molimina, aut damna quae praetextu religionis inferri possunt ordini sociali, itemque com pescuntur quilibet abusus in exercitio sacri ministerii.1 3° Neque desunt qui separationem Ecclesiae a Statu ita in staurare intendunt ut civilem sovranitatem, imo etiam exclusiram suprematiam, censeant ita tuendam, ut influxum politicum Status in ipsis rebus religiosis positive inducere velint, pro utili­ tate nationis, ideoque nonnulla principia iurisdictionalismi cum ipsa separatione hibride miscere studeant. 183. Separatio Ecclesiae a Statu : B) quibus argumentis defendatur. - Fundamentalis error quo innititur aedificium ' Ita Minoiietti, Chiesa e Stato, Milano, 1878, p. 199. Aliis verbis plenam libertatem Ecclesiae dare nolunt, fruendi ipso iure communi, pro constitu­ tione personarum iuridlcarum, ne familiae et ordines religiosi efformentur aut publice organizentur (Bonghi, Le associazioni religiose e lo Stato, Nuova Antologia, XIX, 1872, p. 48 ss.) ne augeatur sic dicta manusmortua (Ruffini, in nota cit.). Item nolunt Ecclesiam libere ad regimen suum procedere vi suarum normarum, quas ius commune deberet recognoscere pro relationibus socialibus internis Ecclesiae (Scaduto, Le Guarentigie pontificie, Torino, 1889, p. 552). Igitur considerant potius Ecclesiam ut hostilem Statui, sub speciali vigilantia et specialibus normis et sanctioni­ bus premendam (Hinschius, Kirchenrecht, Berlin, 1857, § 40; Piola, La Ubertet della Chiesa, Milano, 1874, p. 31). 320 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM iurklicum separationis Ecclesiae a Statu est in perverso modo quo intelligitur libertas conscientiae (η. 172). Cum enim po­ natur in Statu assertum officium verendi ac iuridice tuendi quamlibet civium opinionem, etiam erroneam, et relinquendi liberam subditis facultatem loquendi et docendi quidquid ma­ gis libuerit, et colendi Deum ritibus etiam falsis, logice poni­ tur etiam in Statu officium vitandi quidquid considerari pos­ sit, in opinionum et religionum luctis, violatio illius neu­ trali tatis quam Status servare debet ne uni civium classi magis faveat quam alteri, cum omnes repraesentet. lamvero per publicam seu officialem susceptionem unius aut plurium religionum, et per agnitionem specialium iurium et praerogativarum quae unaquaelibet Ecclesia sibi vindicat, quaeque privilegia unius classis civium constituerent, Sta­ tus conscientiam aliorum qui aliter credunt vel omnino athei sunt offenderet, et aequalitatem inter omnes cives non ser­ varet. Cum his principiis connectuntur omnes particulares ra­ tiones ad corroborandum systema separationis adductae. Ex his enumeramus praecipuas : 184. 1. Primo quidem dicunt rationem ineundarum relatio­ num iuridicarum inter Ecclesiam et Statum nullam adesse, cum utriusque societatis diversus sit finit omninoque distinctus exi­ stât circumscriptus orbis activitatis : Status agit in ordine exter no, iuridico, temporali ; Ecclesia vero in ordine conscientiae, re­ ligioso, spirituali; atqui religio est res privata, singulos respi ciens, non communitatem civilem. 2. Quod si Status, inquiunt, vellet cum Ecclesia iuridicas re­ lationes instaurare, illa utique esset Ecclesia ab eo seligenda quae veram religionem promovet; atqui, omnes ecclesiae sibi vindicant monopolium veritatis religiosae : ergo Status deberet se indicem constituere. lamvero in rebus religiosis ipse est incompetent, et ridiculum esset ipsum inter pugnantes ritus et diversa dogmata theologum agere. LIBBKALISMU8 ET SYSTEMA SEPARATIONIS 321 3. Ceterum, instant, neque aequum est exigere ut ipse maio­ ris partis civium religionem publice suscipiat: id enim esset of tensioni ceteris civibus. Insuper cum tali principo posset prae cludi via verae religioni. Susceptio autem simultanés omnium cui tuum, saltem eos cives offendit qui laicum volunt Statum. 4. Contrarium autem argumentum, a catholicis allatum in fa vorem unionis et concordiae Ecclesiae cum Statu, deductum ex iugi et eflicacissimo influxu religionis et Ecclesiae in provehenda inoralitate, pace et prosperitate publica, liberales extenuare co nantur denegato omnino quolibet necessario nexu inter religionem et publicam moralitatem, vel asserta sufficientia vinculi mo­ ralis inter Statum et religionem, cum exclusione omnis vinculi inridici inter Ecclesiam et ipsum Statum. 5. Addunt denique separationem requiri pro bono et utilitate practice utriusque societatis : permixta Ecclesiae et Status iura, inquiunt, minora fiunt atque incertiora, seiuncta, vero, liberiora fient et validiora. Et adducunt exemplum luctarum inter sacerdo tium et imperium, medio aevo et in ipso regimine concordatorum. Ecclesiam autem pingunt velut inhiantem iuribus civilis potesta tis et anxiam sibi devinciendi Statum ut eum sibi reddat instru mentum cuiusdam nequissimae Inquisitionis. 185. Catholicis liberales certe non his utuntur argumentis ; ipsi quidem rei sacrae a re civili distractionem non probant, sed tamen faciendam censent, ut Ecclesia obsequatur tem­ pori, et flectat se atque accommodet ad ea quae, in admini­ strandis imperiis, hodierna prudentia desideret. Ipsorum doctrina praescindit, ut dicunt, a principiis ab­ stractis; in concreto, habita ratione recentis progressus aut saltem attenta actuali plurium civitatum condicione, putant; nostri temporis prudentiam, sicut et maiorem Ecclesiae uti­ litatem, expostulare ut ipsa ex integro separetur a Statu. Ad id confirmandum supra modum exaggerant damna quae non­ nulli principes Christiani, praetextu eam protegendi, Eccle­ siae intulerunt. Extollunt denique fecundam Ecclesiae acti­ vitatem et propriam ac ingenitam virtutem sese propagandi 21 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 322 HBLATIONES lUUIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM ac prospere gerendi absque humanae societatis praesidiis, ut evincant eidem optimum esse uti illa libertate quae, vi prin­ cipiorum liberalismi, ex iure communi etiam Ecclesiae ve­ niet; et adducunt exemplum prosperitatis Ecclesiae in Sta­ tibus Foederatis Americae Septentrionalis, ubi viget plena separatio. 186. Separatio Ecclesiae a Statu est omnino reprobanda. Huiusmodi namque systema in ordine theoretico cum erroneis principiis ita cohaeret ut in suis praesuppositis, in suis con­ sequentiis et in integro suo complexu falsissimum evadat; in ordine vero practice, cum vera et genuina libertate Ecclesiae per se componi nequit. Summi Pontifices sane solidissimis argumentis separationem Ecclesiae a Statu, ut systema do­ ctrinale, reprobarunt tamquam impium, irrationale et iniu stum; ac ut systema practicum tunc tantum tolerarunt cum, in determinatis adïunctis, maiora mala secus Ecclesiae imminerent; et in tali hypothesi, ne tolerandum quidem do­ cuerunt, si criteria libertatis plene ac sincere non applicen­ tur quoad omnia Ecclesiae catholicae negotia; re enim ple­ rumque idem systema cedit in foedam Ecclesiae oppressio­ nem. Ceterum, etiam quando criteria libertatis plene applican­ tur, tamen minimum incommodi quod sequitur illud est, quod videlicet Status desit pluribus officiis suis erga religio­ nem, neque illa iura Ecclesiae recognoscantur quibus eadem frui debet coram fidelibus etiam qua collectis in ci­ vili societate : neque sane vera et plena libertate gau­ dere dicendus est ille cuius non omnia iura recognoscuntur. ' 1 Xn hac quaestione, meliorem exponendae veritatis catholicae modum non dari duximus quam arctissime sequi RR. Pontificum documenta quae de eadem re agunt: sunt praesertim Litterae Encycllcae Leonis XIII, Libertas, Immortale Dei (v. Acta Leonis XIII, vol. VIII et vol. V), et Ρπ X, LIBEKALISMUS ET SYSTEMA SEPARATIONIS 323 187. 1. Impium dicitur hoc systema: a) est enim eius funda­ mentum in illis ipsis principiis quae sunt velut cardines indifferentismi et atheismi statalis (n. 170 sq.) ; et alienam prorsus facit civilem societatem ab illa pietate qua, et ipsa, Deum publice colere debet, vero adhibito cultu veraeque Ecclesiae sacro ministerio (nn. 170, 171). « Revera humani generis societas, ad quam sumus natura fa cti, a Deo constituta est naturae parente; ab Eoque tamquam a principio et fonte tota vis et perennitas manat innumerabilium, quibus illa abundat, bonorum. Igitur, quemadmodum singuli pie Deum sancteque colere ipsa naturae voce admonentur, propterea quod vitam et bona quae comitantur vitae a Deo accepimus, sic eandem ob causam populi et civitates. Idcirco qui solutam omnis religionis officio civilem communitatem volunt, perspicuum est non iniuste solum sed etiam indocte absurdeque facere ».1 Hinc etiam Pius X primam hanc affert rationem reprobandi ac damnandi legem gallicam separationis : « quod maxima afficit iniuria Deum, quem sollemniter eiurat, principio declarans rempublicam cuiusvis religiosi cultus expertem ».2 h) Est insuper impium quia contradicit Dei sapientissimae dispositioni; si enim ambae societates a Deo sunt, ab ipso certe ordinatae sunt ac sapientissima lege concordi colliga­ tione consociatae, eodem sane modo ac cetera omnia quae sunt, a Deo ordinata sunt;3 hinc non magis erit in Principum facultate Ecclesiam a Statu divellere, quam ceteras ordinis naturalis vel supernaturalis leges infringere, ac ordinem a Deo statutum per­ vertere. Quare, merito hac quoque de re illud iterari debet quod alio super negotio a lesu dictum est « Quod Deus coniunxit homo non separet ». ' Vehementer Nos, 11 febr. 1906 (Acta Pii X, vol. III). Hinc saepius in hoc articulo Invenies relata ipsorum verba, studio ad Id collecta. 1 Lbonis XIII, Enc. Humanum genus, 20 apr. 1884 (Acta Leonis XIII, vol. IV, p. 60); cfr. Enc. Immortale Dei, |§ 12, Spernere et 13, Hac ratione. * Vehementer Nos, §12, Itaque (Acta Pii X, vol. Ill, p. 35); Enc. Dilectissima Nohis, De invusta rei catholicae condicione in Hispania, 3 iun. 1933 (A. A. S., 1933, vol. XXV, n. 10). ’ Horn., XIII, 1. * Matth·, XIX, 6. 324 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Equidem systema separationis « descriptionem pervertit re­ rum humanarum a Deo sapientissime constitutam, quae profecto utriusque societatis, religiosae et civilis, concordiam requirit. Nam, quoniam ambae, tametsi in suo quaeque genere, in eosdem tamen imperium exercent, necessitate fit, ut causae inter eas sae pe existant eiusmodi, quarum cognitio et diiudicatio utriusque sit. lamvero, nisi civitas cum Ecclesia cohaereat, facile ex illis ipsis causis concertationum oritura sunt semina, utrinque acerbissima rum ; quae indicium veri, magna cum animorum anxietate, per turbent ».1 2. Irrationale autem et absurdum dicitur systema separationis Ecclesiae a Statu: a) primo quidem quia naturae et destina­ tionis hominum inadaequatam habet rationem, separando bo num cuiusque cinis a bono eiusdem qua fidelis. Sane, verum ci­ vium bonum non intelligitur nisi illud quod cum eorumdem supre ma destinatione congruit; ideoque nequit Status, civium bonum prosequendo, ab eorumdem bono qua fidelium praescindere; quo fit ut non possit pariter praescindere ab ea societate cui bonum civium spirituale procurare directe commissum est. b) Praeterea est irrationale quia impedit quominus ipsum civitatis bonum temporale in sua plenitudine obtineatur, imo etiam maximum importat civili societati detrimentum. Haec enim florere aut stare diu, posthabita religione, quae summa dux ac magistra adest homini ad iura et officia sancte custodienda, non potest. 2 c) Est denique irrationale quia dum utriusque societatis independentiam ab invicem et libertatem asserit, simul tamen de­ pendentiam Ecclesiae a Statu praesupponit. Formula « Ecclesia libera in libero Statu » adstruit quidem ius libertatis Ecclesiae coram Statu, sed determinationem sphaerae activitatis Ecclesiae, intra quam haec libere agere valeat, Statui reservat; at vero, ius libere agendi Ecclesiae competens commetiri debemus ex eius 1 Vehementer Nos, § 3 (Acta Pii X, vol. Ill, p. 27). » Leonis XIII, Enc. Annum ingressi, 19 mart.il 1902 (Acta Leonis XIII. vol. XXII, p. 59 ss.). Cfr. quae supra (n. 164) retulimus de influxu Ecclesiae catholicae In bonum Status. Hinc Benedictus XV, Alloc. Cons. In hac quidem·, 21 nov. 1921 : « Nullus enim negaverit rei civilis religiosaeque con­ sensionem ad tranquillitatem publici ordinis, quod bonum est fundamentum ceterorum, non parum conferre» (A. A. S., vol. XIII, p. 522). LIBERAI.ISMUS EI' SYSTEMA SEPARATIONIS 325 fine, circa quem Status se incompetentem declarat; igitur legi­ bus civilibus non potest determinari intra quos limites agere Ecclesia debeat pro fine suo ne exorbitet a sua potestate. Quod si Status, spreto infallibili magisterio Ecclesiae, nolit hae super re exclusivum eiusdem indicium admittere, ex altera parte sal­ tem sibi nequit addicere facultatem iudieium suum unilaterale imponendi. Logica itaque et rationabilis consequentia formulae «Eccle­ sia libera in libero Statu», esset haec tantum: quod vide­ licet ubi Status acquiescere nolit infallibili Ecclesiae magisterio de eius iuribus, communi et concordi consilio, vel etiam conven tionibus, utriusque societatis simultanea et libera coëxistentia et activitas sit coordinanda. ’ Neque ius commune pro omnibus associationibus conditum, si Ecclesiae quoque applicetur, tuetur veram eius libertatem : non potest enim finis religiosus aequiparari finibus profanis aliarum communitatum ; neque recta norma iuridica est habenda illa qua pari modo tractantur exigentiae humanae prorsus diversae, quarum una est prae ceteris excellentissima, tum ratione necessi­ tatis, tum ratione influxus in ordinem publicum, necnon in ipsum civilis societatis bonum. 3. Iniustum denique diximus systema separationis Ecclesiae a Statu quia, ut libertati conscientiae aliorum consulat, credentium conscientiam offendit. Quae iniustitia magis evidens est in Statu catholico ubi, ut laicistarum assertis iuribus deferatur, maioris civium partis iura laeduntur. Equidem mos geritur impiorum placitis qui nullum publicum cultum Deo exhibendum nullamque Ecclesiam a Statu suscipien dam esse contendunt, at simul hoc modo illorum fidelium laedunt conscientiam qui iuxta propriae religionis propriaeque persuasio nis dictamina, vellent satisfacere officio sanctissimo, quo ligantur, publice quoque et socialiter colendi Deum qua auctorem et snpre1 Merito igitur Fiioml’SI-Guei.fi, Enoiclopedia giuridica, Napoli, 1917, Ü 124, p. 565, excludit possibilitatem concrete actuandi formulam tritam libertatis Ecclesiae in libero Statu hac animadversione: « Se 11 diritto deter­ mina nella sua forma positiva (legge) fin dove la liberté della Chlesa non Invade la sua sfera, è évidente cbe in questa determinazione trovasi i) punto necessario d’incontro ». 326 RHLATIONBS lURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM muni moderatorem omnium rerum publicarum, atque praebendi Ecclesiae illa auxilia quae dumtaxat socialiter, prout in Statu sunt collecti, valent impertiri, v. gr. auxilium vis coactivae pro executione sententiarum ecclesiasticarum. ' 4. Practice autem systema separationis in damnum cedit ani­ marum et in limitationem Ecclesiae iurium. Et quidem heic ab illis separationis systematibus praescindi­ mus, quae plerumque in votis sunt laicistarum Europae, quaeque non sunt nisi formae oppressionis Ecclesiae. Exempla sunt in le gibus quibus rationes Ecclesiae a. rationibus Status dissociatae fuerunt in Gallia, in Lusitania et postea in Mexico atque in Hispania:2 negatur Ecclesiae, qua tali, eiusque corporationibus, etiam ad normam iuris communis erectis, ius docendi, possidendi bona temporalia, exercendi publice plurimos actus cultus, etc. Sed etiam ubi ius commune, sine specialibus restrictionibus, pro Ecclesia applicatur, nequit eadem dici plene libera. In tali Statu enim Ecclesiae non permittitur invigilare educa tioni publicae, sicut ei ius est vi suae spiritualis missionis pro tu tela fidei et morum ; non potest exigere cautiones necessarias quoad magistrorum selectionem vel quoad tutelam indissolubili tatis matrimonii Christianorum : non permittitur executionem coa ctivarn omnibus suis sententiis dare, saltem quatenus Status non praebet necessariam adsistentiam vis armatae; item Ecclesia non protegitur a Statu sicut huius esset officium sanctissimum.3 ' Hoc quidem praesertim si consideretur officium princlpum catholi­ corum brachium saeculare praestandi, ut demonstrabitur infra (n. 213, sq.). 3 Cfr. lex gall, separationis 9 dec. 1905 : decretum lusitan. de separa­ tione, 20 apr. 1911 ; Const. Hisp., 9 dec. 1931 sub sociallstico regimine edita ; vid. Badii, Ius canonicum comparatum, Romae, 1925, p. 284 ss. ; p. 471 sq. De condicione vero Ecclesiae in his Rebuspubllcis, vid. Ottaviani, Institu tioiies, Romae, 1948, vol. II. nn. 413, 416, 421; quoad Mexlcum et Russiam, ibid., nn. 422, 425. Quod vero attinet ad Lusitaniam, felix concordia Status et Ecclesiae remedium posuit praecedentibus lalcismi erroribus, stipulatione Concor dati Initi die 7 mali 1940 (A. A. S., vol. XXXII, n. 7, p. 217 et sq.); item triumphalis restauratio ordinis in Hispania, contra communistarum ausos et vastationes, attulit reditum ad legislationem Christianam qualem tradi­ tiones catholicae illius nationis exigebant. * Iis qui exemplum adducunt ex condicione Ecclesiae in Statibus Foed. Amer. Sept, haec respondenda sunt, quae Leo XIII in ep. Longinqua Oceani, LIBERALI S Mü S ET SYSTEMA SEPARATIONIS 327 Sed denique maximum incommodum, quod venit etiam in dam num animarum, procedit ex frequenti possibilitate conflictus inter legislationem unius et alterius societatis, si seorsim, absque ulla amicabili concordia, utraque legiferet; semper enim prae oculis habendum est utrique societati eosdem subiectos esse subditos plurimasque res esse in quibus utraque societas competens sit, quare nsuvenire potest ut, circa eandem rem iisdem subditis di­ versae et oppositae obligationes imponantur. lamvero quoniam in legum conflictu liberales contendunt omnino praevalere debere legem Status et, ceterum, cum in manu Status sit vis physica qua fideles poena mulctari possunt si legem civilem infringant, sequitur vel iniuste subeundum esse damnum huiusmodi poenae, vel legem Ecclesiae esse infringendam cum discrimine propriae salutis spiritualis. 188. Nihil mirum est igitur si separationis systema ab omnibus Romanis Pontificibus qui inde a Gregorio XVI gu bernacula Ecclesiae susceperunt damnatum et reprobatum est, tamquam impudentissimae libertatis commentum et di­ scordiae principium, item tamquam systema penitus erro­ neum, absurdum et perniciosum. De rationibus rei sacrae reique civilis distrahendis, iam Gregorius XVI scribebat : « Neque laetiora et religioni et principatui ominari possemus ex eorum votis, qui Ecclesiam a regno separari, mutuamque imperii cum sacerdotio concor­ diam abrumpi discupiunt. Constat quippe, pertimesci ab im­ pudentissimae libertatis amatoribus concordiam illam, quae semper rei et sacrae et civili fausta exstitit et salutaris ». ' (i iunii 1895 ad episcopos americanos scribebat : « Quod enim incolumis apud vos res est catholica, quod prosperis etiam auctibus crescit, id omnino fe­ cunditati tribuendum qua divinitus pollet Ecclesia, quaeque, si nullus ad­ versetur, si nulla res impedimento sit, se sponte effert atque effundit; longe tamen uberiores dltura fructus, si, praeter libertatem, gratia legum fruatur patrocinioque publicae potestatis» (Acta Leonis XIII, vol. XV, p. 7). 1 Enc. Mirari, 15 aug. 1832. Denz., Enchiridion, n. 1615. 328 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Pius IX damnavit sequentem propositionem « Ecclesia a Statu, Statusque ab Ecclesia seiungendus est ».1 Et Leo XIII, describens systema separationis, quod a prin­ cipio libertatis conscientiae deducitur : « Ex quo perniciosum illud gignitur consectarium civitatis Ecclesiaeque rationes dissociari oportere. Sed haec quam absurde dicantur, haud difficulter ihtelligitur ». 2 Pius X vero : « Civitatis rationes a rationibus Ecclesiae segregari oportere, profecto falsissima, maximeque perniciosa sententia est ». 3 189. Ex dictis patet quid sit respondendum liberalium ar­ gumentis supra (n. 184) allatis. 1. Ad primum respondetur aliud esse distinctionem finium et societatum, aliud vero separationem; etiam ex religione et au­ ctoritate Ecclesiae officia oriuntur pro hominibus vere iuridica : profecto saltem ex eo quod utriusque societatis sit imperium in eosdem, sequitur requiri utriusque potestatis consensionem et coi ligationem, non vero discessum (n. 187, 1° b ; et 3°). Falsum autem est religionem rem esse mere privatam : sicut enim Deus humanae societatis, non minus quam hominum singu iorum, conditor est et conservator, sic non privatim tantummodo colatur necesse est, sed etiam publice (n. 187, 1° a; cfr. etiam n. 170 ss.). 2. Quod vero dicunt (art. 2° et 3°) Statum incompetentem esse in rebus religiosis, nec posse religionem ecclesiamque unam cete­ ris praeferre, rem asserunt aequivocationibus plenam : Status quidem non debet dogmatizare, at vero adsunt naturalia criteria 1 Syll., prop. 55. Dexz... n. 1755. Cfr. eiusdem Pontificis Alloc. Acerbis­ simum, 27 sept. 1852. 5 Utt. Enc. Libertas (Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 22S). ’ Lltt. Enc. Vehementer Nos, 11 febr. 1906 (Acta Pii X, vol. Ill, p. 26); apud Denz., sub n. 1995 refertur pars conclusiva epistolae, In qua legis Gallicae separationis reprobatio et damnatio pronuneiatur. — Huc spectant etiam omnia documenta Patrum ac RR. PP. quibus evincitur a Statu esse protegendam Ecclesiam. IJBERALISMUS ET SYSTEMA SEPARATIONIS 329 quibus facile dignosci potest vera religio quaenam sit, praesertim ubi agitur de Statu catholico (n. 171). Cum autem civibus persuasum sit religionem catholicam ve­ ram esse, immerito a laicistis vel ab heterodoxae fidei asseclis exi gitur ut, pro ipsorum opinione, laedatur catholicorum conscien­ tia, et insuper laedantur iura veritatis (n. 187, 3°; item, n. 172). 3. Neque illud verum est, quod quarto loco asseritur, posse videlicet Statum bona fovere ex moralitate et pietate populorum secutura, promovendo subditorum religiositatem et cultuum libe rum exercitium, sine relationibus iuridicis cum Ecclesia vel cum ecclesiis. Sane in Statu separato iura religiosa facillime violantur (n. 187, 4°), insuper indifferentismus propagatur (n. 170) et ipsa libertate cultuum dissidia religiosa et progressus falsitatis pro moventur. Quae certe moralitatem, tranquillitatem et bonum populi non iuvant. 1. Egregia autem hypocrisis est eorum qui asserunt bonum ipsius Ecclesiae ex separatione esse secuturum, eo quod iura Ec­ clesiae sic non permisceantur nec a Statu usurpentur. Nec mixta nec permiscenda dicimus Ecclesiae iura : distincta illa sunt, ut animae corporisque officia, non tamen seiungenda vel distrahenda, ne intereat societatis vita. Quod vero inhians sit Ecclesia iuribus Status, falsum omnino est; irnino contrarium obtinet, ut facile ostenditur ex doctrina non unius tantum vel alterius legulei caesarei, necnon ex gestis plurimorum imperatorum, vel etiam ex modo quo plerumque se paratistae in hac ipsa aetate nostra Ecclesiam tractant.1 190. Ad liberalium catholicorum argumenta quod spectat, notamus praeprimis ambiguam esse ipsorum assertionem de­ bere videlicet Ecclesiam accommodare se temporum exigen­ tiis, seu flectere se ad ea quae in administrandis imperiis ho­ dierna prudentia desiderat. Huiusmodi sane est honesta sententia, « si de quadam intelligatur aequa ratione, quae consistere cum veritate iustitiaque possit : nimirum ut explorata, spe magni alicuius boni, ' De his vld., ubi de erroribus deque abusibus laicalium potestatum contra Ecclesiae iura. 330 RELATIONES IURIDICAK INTEK ECCLESIAM ET STATUM indulgentem Ecclesia sese impertiat, idque temporibus lar­ giatur, quod salva officii sanctitate potest. Verum secus est de rebus ac doctrinis quas demutatio inorum ac fallax indi­ cium contra fas invexerint. Nullum tempus vacare religione, veritate, iustitia potest : quas res maximas et sanctissimas cum Deus in tutela Ecclesiae esse iusserit, nihil est tam alie­ num quam velle, ut ipsa, quod vel falsum est vel iniustum dis­ situm lunter ferat aut in iis quae sunt religioni noxia conni­ vent ».1 lamvero accommodatio quam catholicismus liberalis po­ stularet, videtur esse potius huius secundi generis a Leo­ ne XIII reprobati : equidem deberet Ecclesia sese accommo­ dare distinctioni illi a liberalibus conclamatae, vi cuius ca­ tholici duplicem personam agere deberent, alteram qui­ dem privatam subiectam utique religiosis obligationibus, al­ teram vero publicam seu socialem omni expertem religioso officio aut ligamine erga Ecclesiam. Item deberet Ecclesia acquiescere persuasioni cui inniti­ tur separatismus, non posse videlicet conciliari principia iuris publici ecclesiastici cum progressu et cum vera notione con­ dicionis iuridicae Status ; aliis verbis deberet admitti quod practice progressus scientiae iuris pugnat cum principiis divi­ nis de Ecclesiae constitutione et potestate, quae poterant con­ formari tantum cum defectibus temporum antiquorum. 2 Demum deberet Ecclesia, ut gauderet libertate, accommo­ dare se tali praxi quae est, in se et generaliter sumpta, non expers maximis periculis : non solum enim hac via incolumia minime manent omnia Ecclesiae iura, sed illa quae servantur. 1 Litt. Enc. Libertas (Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 244). 5 De Luca, Institutiones iuris ecclesiastici publici, Romae, 1901, vol. I, p. 243 ss. — Hunc pertinet propositio sequens, a Pio IX damnata : « Roma­ nus Pontifex potest ac debet cum progressu, cum libéralisme, et cum recenti civilitate sese reconciliare et componere ». SpU., prop. SO. Denz., n. 1780. LIBERALISMES ET systema separationis 331 praetio aequiparationis cum ceteris cultibus, essent emenda : igitur libertas erroris esset habenda necessaria, ut libertate gaudeat veritas. 191. Verum instant liberales catholici: sin minus absolute, saltem comparative systema separationis et bonum in se est et forte melius reliquis quae in hodierna societate haberi possent. Hodie namque Status vel sunt supernationalismo addicti, ideo que iurisdictionalismi principiis infecti, quibus Ecclesia in servi tutem redigitur et instrumentum regni consideratur; vel sunt principiis ultrademocraticis devicti, ideoque Ecclesia in eis oppu­ gnaretur si, iure communi non contenta, vellet protegi et supe riori haberi : quam calumniarentur quasi volentem in Statum do minari et privilegia sibi captare, ipsaque odio plebium expone retur et persecutionibus, cum magno animarum discrimine. At vero hypothesis mali maioris, quod tolerando separatio­ nem vitari posset, etiam ab Ecclesia aequo animo consideratiir. Verum hypothesis haec differt omnino a thesi liberalium catholi eorum quae systema generale constituit. Liberales dicunt : hodie ex temporum adiunctis, bonum est si Ecclesia a Statu ubique separetur, et contenta sit illa libertate quam ius commune omnibus consociationibus et cultibus largi tur. Hypothesis catholica e contra haec est : si in aliquo Statu talia sint adiuncta in quibus tolerantia separationis esset minus malum quod Ecclesiae obvenire potest, puta tamquam unica via practica ad vitandam existentem vel imminentem persecutionem, catholici tunc acquiescere possunt separationi. 1 Liberales catholici ergo separationem ut systema ordinarium et bonum nostris temporibus habent: catholici vero pure et sim 1 Dummodo tameu, ut Infra videbimus (n. seq.) separatio ita instau­ retur, ut ex inre communi Ecclesia vera gaudeat libertate. « Cette situation se produit dans certains pays. C’est une manière d’être qui, si elle a ses nombreux et graves inconvénients, offre aussi quelques avantages, surtout quand le législateur, par une heureuse inconséquence, ne laisse pas de s’ins­ pirer des principes chrétiens; et ces avantages bien qu’ils ne puissent justi tier le faux principe de la séparation, ni autoriser à le défendre, rendent cependant digne de tolérance un état de choses qui, pratiquement, n’est pas le pire de tous ». Leonis XIII, Litt. Enc. Au milieu, 1(1 febr. 1892 (Acta Leonis XIII, vol. XII, p. 39) et ea quae exposimus p. 295 ss. 332 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM plici ter catholici, separationem habent ut malum minus, tunc tantum tolerandum cum nulla alia via practice experienda ma­ neat ad iura et libertatem Ecclesiae proficue vindicanda. Ex omnibus autem hucusque dictis satis constat cur etiam sy­ stema catholicorum liberalium sit ab Ecclesia damnatum.1 Quod sane systema theorice et practice nostra ipsa aetate refutatum est, cum operosa ac prudenti iurium Ecclesiae defensione contra liberalismi, supernationalismi et democraticismi placita, possibi­ les contigerunt plures conventiones, post immane bellum,2 ad rationes Ecclesiae cum rationibus civitatis amice componendas, ex quibus pactionibus socialis pacificationis et moralis instaura­ tionis fructus profecti sunt, uberiores in posterum auspicato ma­ naturi. Articulus 11 Catholici in Statu separato 192. Condiciones quibus separatio tolerari potest. - Ut ca­ tholici separationi acquiescere possint, non solum requiritur ut haec sit reapse remedium contra Ecclesiae oppressionem, sed etiam ut a civitatum rectoribus separatio sincero animo dandi libertatem Ecclesiae non minus quam ceteris licitis con­ sociationibus instituatur. Debent videlicet veritatis iustitiaeque iura incolumia ser­ vari : quod si separatio ita instituatur ut nec salva sit natu­ ralis iustitia nec immunia sint iura Ecclesiae existendi et 1 Praeter documenta supra allata Stato di fronte alia potenza deH’organismo ecclesiastico che è derivato dalla natura dello stesso scopo religioso, ed in ispecie per ia Chiesa cattolica dalla poslzione storlca da essa assunta, ha un supremo ius cavendi contro quanto minacci ia sua esistenza tisica e morale. Tale ius cavendi è conseguenza dei supremo diritto dello Stato di adempiere al suo fine » : Enciclopedia piuridica, Napoli, 1917, p. 565. SYSTEMA KEGAI.ISTICUM ET IURISDICTIONALE 345 cium principis significandum esset Ecclesiam eiusque liberta­ tes, necnon religionis propagationem fovendi ac protegendi, revera illa tutela intelligebatur, qua negotia ecclesiastica ad utilitatem reipublicae converterentur ac dirigerentur ; hac via obliqua facile principes in sacrarium intrudebantur. Ius enim advocatiae viam aperiebat ad disponendum de rebus sacris fere per totum ambitum ecclesiasticae legislationis. Ex. gr. ius cognoscendi et tuendi essentialia religionis, ut rite doce­ rentur, convocandi concilia, libros perniciosos prohibendi, alienationes bonorum ecclesiasticorum interdicendi, de iisque disponendi « ad salutem animarum » : Ecclesia coram Statu tutore gerere partem pupilli et viduae debebat. 201. Principium II. - In spiritualibus potestatem nullam exercere valet societas civilis, cum circa eadem Ecclesia ex­ clusive et independenter competens sit. Hoc principium facile probatur. Γ Equidem, ante omnia, evidenter constat ipsum esse corollarium eorum quae dicta sunt de perfectione iuridica Ecclesiae; ideoque ar­ gumenta omnia iam ad perfectionem Ecclesiae probandam ad­ ducta, huc quoque spectant (n. 57 ss.). 2° Idem principium descendit insuper, ut conclusio immediata et necessaria, ex principiis iuridicis quibus determinatur competentia socie­ tatum ex fine (n. 15 ss.). 3° Denique id cohaeret cum ipsa di­ spositione divinae voluntatis qua Ecclesia condita est omnino a civitate formaliter distincta. Utrique enim societati plane diversum finem constituendo, diversa media conferendo, et in Ecclesia hierarchiam propriam instaurando Christus diver­ sam sphaeram actionis et competentiae statuit pro utraque societate. Accedit testimonium unanimis et constantis traditionis, necnon docentis Ecclesiae infallibile magisterium. Qua super re recolenda sunt ea quae attulimus sub nn. 63 ss. 346 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM « Itaque Deus humani generis procurationem inter duas pote­ states partitus est, scilicet ecclesiasticam et civilem, alteram qui­ dem divinis, alteram humanis rebus praepositam. Utraque est in suo genere maxima : habet utraque certos, quibus contineatur, terminos eosque sua cuiusque natura causaque proxime definitos ; unde aliquis velut orbis circumscribitur, in quo sua cuiusque actio iure proprio versetur ».1 Dux ergo hominibus esse ad coelestia, non civitas sed Ecclesia debet : eidemque dumtaxat munus com petit de iis quae religionem attingunt videre ac statuere : quod si ita non esset magnum redundaret in religionem detrimentum, et ad maius discrimen vocaretur animarum salus. Ubi enim princeps civilis negotiis ecclesiasticis se immiscet, religio habetur ut instrumentum regni : criteria humana et poli tica praevalent criteriis spiritualibus, et tunc caelestia humanis inserviunt. Quod nemo non videt quam indignum sit et quam per niciosum. 202. Quid autem de iure cavendi? - 1° Ius istud relate ad Ecclesiam est iniuriosum, quia supponit ipsam in damnum Status molimina et machinationes struere ad modum secta­ rum aut certe tenebrosarum consociationum, quae sunt ini­ micae ordinis socialis legitime constituti, pacis et prosperita­ tis ngtionis ; aut etiam nititur praeconcepta et falsa opinione Ecclesiam ipsam ineluctabiliter, fines suos prosequendo, ob­ staculo futuram Statui. Filios sibi subditos Ecclesia, si plene libera relinquatur, non alienat a caritate patriae, sed potius ad officia bonorum civium explenda eorum animos suaviter conformat.2 Imperii praesidium ' Litt. Enc. Immortale Dei·, § 21, Itaque Deus. 1 « Superna turalis amor Ecclesiae patriaeque caritas naturalis, gemi­ nae sunt ab eodem sempiterno principio perfectae caritatis, cum ipse sit utriusque auctor et causa Deus : ex quo consequitur, non posse alterum officium pugnare cum altero. Utique utrumque possumus et debemus dili­ gere nosmetipsos, benevolentes esse cum proximis, amare rempubllcam po­ testatemque quae relpublieae praesit, eodemque tempore Ecclesiam colere uti parentem, et maxima, qua fieri potest, caritate complecti Deum ». Enc. Sapientiae Christianae. 10 ianuarll 1R90 (v. Acta Leonis XIII. vol. X. p. 14). ECCLESIA IN STATU TOTALITARIO 3'47 est: potestas rectorum civitatis ab Ecclesia commendatur ut quae dam divinae potestatis communicatio. Libertatum honestarum fautrix esse semper eadem consuevit, quod testantur civitates prosperitatem, opes, gloriam consecutae, quo tempore salutaris Ecclesiae virtus in omnes Reipublicae partes, nemine repugnante, pervaserat. Omnium denique civilium ac domesticarum virtutum profectum, instituto suo, nata est gignere Ecclesia, ita ut quaeli bet suspicio de eius activitate pro religiosa individuorum, fami Harum ac populorum institutione, non est nisi putidum commen­ tum eorum qui ignorant quanta virtutis et honestatis incrementa religio catholica attulerit simul ac in mores et instituta civitatum penetravit. 2° Sed ius cavendi, nedum iniuriosum, est etiam absurdum iuridicum, si relate ad Ecclesiam urgeatur. Supponit enim eam esse habendam ad instar collegiorum quae ambitu Status continentur et sub directo dominio Status vitam degunt (cfr. infra, p. 366). Articulus III Ecclesia in Statu totalitario 203. Praenotaniina. - 1. Recolenda sunt principia totalitarismi, quibus hodierni statolatrae iura Civitatis coram in­ dividui, familiae religionisque iuribus ultra omnem mensu­ ram extollunt (nn. 159-161 ss.). 2. Hic sermo non est de totalitario systemate in re pu­ blica socialismo vel communismo addicta, quia ibi nulla rela­ tio (nec etiam dependentiae Ecclesiae a Statu) concipitur, sed solum ad Ecclesiam religionemque omnem penitus everten­ dam et destruendam rei publicae vis ultrapotens adhibetur (n. 164). 3. Ea quae in hoc et in sequenti articulo exponemus, cum maxime in revelatis veritatibus fundentur, convincent quidem eos qui Deum colere sine politica fictione intendunt, animas­ que ad supernaturales fines esse perducendas agnoscunt : plu­ 348 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM rimis autem politicis hodiernis, vera sinceraque in Deum et in ordinem supernaturalem fide expertibus, scandalo et admi­ rationi erit, quasi doctrina quae Medii Aevi et non aetatis no­ strae placitis aptari possit. Quare prae oculis habeantur, quae sub n. 55 et 170 notabamus. 204. Cum, iuxta totalitarismi assertores Status sit omnium iurium fons et origo (n. 159) omnisque eius ratio sit ordinata ad nationis aut stirpis bonum, 1 tamquam unicum et abso­ lute supremum (n. 163), nullum agnoscitur in Ecclesia ius agendi et essendi quam quod Status recognoscit civibus suis subditis in quadam corporatione religiosa infra reipublicae limites collectis. Et quia omnia debent esse propter reipu­ blicae bonum, hinc Ecclesiae tantum libertatis et iurium im­ pertitur quantum opportunum videtur ut ad bonuin Natio­ nis et stirpis conferre possit : 2 in omnibus ergo quae vitam externam et socialem quovis modo attingunt, Eclesia subest Statui, quia in Statu sunt fideles, paroeciae, aliaque reli­ giosa collegia vel corpora. Quae cum ita sint, quidquid civilem potestatem effugit, quidquid eam praeterit, quidquid modum ac limitem ei adsignat, caligo et fumus est imperitantium oculis. Haec princi­ pia, quum relationes cum ecclesiastica potestate attingunt, 1 « Del resto le posizloni In Italia sono nette eosi come dovevano esserc. Ιλ Chiesa conosce la dottrlna fascists dello Stato ed è del 1925 la mia for­ mula: Tutto nello Stato, niente al dl fuori dello Stato, nlente contro lo Stato » (Scritti e discorsi di B. Mussolini, vol. VII, p. 132, Milano, 1935). * « L'Etat et la politique totalitaire veulent tout absorber, régir, do­ miner, et souvent supplanter. La famille, la profession, sont entièrement soumises ù l’Etat. Pour la religion, surtout lorsqu’il s’agit du catholicisme, on n’ose pas trop le dire, on fait une exception qui ne cadre pas très bien avec l’ensemble du système. Puis, emporté par la logique et le poids de la mentalité nationaliste, on fait quand même des incursions et l’on commet des empiètements dans le domaine religieux. Le catholicisme doit se dé­ fendre avec la dernière énergie ». Picard Louis, La doctrine catholique de l’Etat, Louvain. 1934. p. 13. ECCLESIA IN STATU TOTALITARIO 349 tria consectaria gignunt, quae ita enucleari possunt : 1° reli­ giosa potestas, quantum fieri potest, comprimenda est, ne iura sibi arroget in iis, in quibus, sine ulla rerum seu mate­ riae distinctione aut limitatione, dominatum seu absolutam suprematiam Status omnino obtineat necesse est; 2° postu­ lata cuiuslibet generis, etiam religiosi, cedere debent postu­ latis rei civilis (exempli gratia pro institutione militari et totalitaria iuvenum) ;1 3° Status in omnes socialis vitae for­ mas, in omnes adsociationes, etiam religiosas, curas convertit nedum vigilando, ne contra se aliquid agant, sed et connitendo, ut stirpis et nationis finibus primo et absolute deser­ viant. 2 Quodsi igitur Ecclesia vellet placidam et tranquillam vitam cum Statu totalitario agere, deberet pati a Statu se comprimi, utpote ipsi inferior in ordine finium, invigilari quasi famula, adhiberi ut instrumentum regiminis. 205. I. Prima igitur ratio oppugnandi totalitarismum, ha­ betur in defensione iurium naturalium, ex meris principiis philosophiae naturalis, quibus evincitur falsitas illius dogma­ tis secundum quod Status dicitur omnium iurium fons et ori­ go ipsaque Natio aut Stirps sibi ipsa norma suprema supremumque bonum habetur (nn. 150 ss., 166 ss.). II. Altera via est in defensione iuris socialis Ecclesiae, secundum divinam eius constitutionem, cum essentiali chara­ ctere (( iuridicae perfectionis » et cum notis « unitatis atque catholicitatis » (nn. 57 ss., 60 ss.). Sic enim totalitarii agunt cum Ecclesia ut non eius perso­ nam integram, sui iuris, et ultra territorii confinia sese pro­ tendentem, supra terrenos seu temporales fines scopum suum 1 Hitler, op. clt., p. 454. 2 Prae oculis habeantur dispositiones tempore nationalsocialismi in Ger­ mania lata circa ecclesiam unltariam germanicam, itemque eius conatus contra Ecclesiam Catholicam. 350 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM altissimuin habentem respiciunt, verum eam in singulis fide­ libus, entibus, collegiis unice considerent : dicunt Ecclesiam esse in Statu et concipiunt, catholicos, in quacumque civitati1 «legentes, seorsim ab Ecclesia universali, quasi constituant Ecclesiam quandam particularem, quae tamquam persona mo­ ralis ad instar ceterarum societatum in territorio Status for­ matur et iure Status regitur. Sed patet falsum esse talem conceptum de Ecclesia : una est Ecclesia, quae videlicet per universum orbem est diffusa et sub uno supremo capite Romano Pontifice regitur : ubi­ cumque igitur sunt catholici et instituta catholica, qua ta­ lia sunt membra dependentia a societate religiosa universali independenti et suprema1 (nn. 60 ss.). Sed alii dicunt·, sub Civitate est saltem talis numerus catholi­ corum civium, licet religiosis vinculis collectus ; itemque intra Status limites sunt collegia et instituta ecclesiastica particularia, lamvero nullus individuus, nullumque institutum quod sit in rei publicae territorio, praetextu religionis subduci potest a sovranitate Civitatis, quae in toto territorio independenter exercenda est, dum nulla alia suprema potestas in eodem territorio concipi potest praeter sovranitatem Status. Respondemus tamen rempu Micam suam sovranitatem exercere, utique in territorio, sed in rebus humanis, cum in spiritualibus personae et instituta catho­ lica .oboediant legitimae potestati spirituali. Utrumque simul bene potest conciliari, esse videlicet Ecclesiam diffusam in singu lis Statibus et ibidem exercere posse potestatem supremam in re 1 « Anche nel Concordato sono In presenza, se non due Stati, certlssimamente due sovranltà pienamente tali, cioè pienamente perfette, clascuna nel suo ordine... Che la Santa Sede è organo supremo della Chiesa Cattollea universale e qulndi è legittimo rappresentante della organlzzazione della Chiesa in Italia, non si puô dire se non come dlrebbesl che 11 capo è 1’organo supremo dei corpo umano. e che 11 potere centrale e sovrano di un paese è il rappresentante legittimo di ciascuna provincia dei paese stesso. Ê sempre il Somme Pontefice che interviene e tratta nella pienezza della sovranità della Chiesa Cattolica che Egli, esattamente pariando, non rappresenta, ma impersona ed eserclta per diretto mandato divino ». Pius XI in Ep. ad Card. Gasparri. 30 mail 1929 (A. A. 8.. vol. XXI. p. 300). SUBORDINATIO INDIRECTA STATUS AD ECCLESIAM 351 bus divinis, cum bene distincta sit sphaera competentiae utrius que potestatis. Sed instant quidam : si in eodem territorio duae supremae et independentes potestates possibiles fingantur, Status in Statu ponitur. Verum Status in Statu supponit duplicem potestatem in eo­ dem territorio circa eadem negotia civilia et politica; e contra Civitas et Ecclesia coëxistentes duae societates sunt, quarum una pertractandas sibi vindicat causas civitatis pro fine temporali, alia vero de negotiis dumtaxat ordinis supernaturalis sollicita est, ac sphaeram principibus concessam prorsus intactam relinquit. III. Directe autem expungitur totalitarisinus exponendo ac vindicando iura animae supra corpus, seu praestantiam ordinis supernaturalis coram ordine et rebus naturalibus, ac indirectam subordinationem societatis quae ad supernaturalia non ducit (art. seq.). Articulus IV Subordinatio indirecta Status ad Ecclesiam 206. Principium III. - Licet Ecclesia et Status duae socie­ tates sint in suo ordine supremae et independentes, excellen­ tior tamen et ordine praestantior seu su perio r est Ecclesia. Descendit haec veritas ex consideratione finis utriusque societatis : Ecclesia supernaturale bonum prosequitur et pro­ curat fidelibus, cum finis eius sit cultus supremi Dei, sancti­ ficatio animarum et fidelium superna beatitudo ; Status vero naturalia commoda praestat, videlicet iurium tuitionem, na­ turalis vitae sufficientiam ac terrenam aliqualem beatitatem (n. 152). Quanto igitur antecellunt spiritualia temporalibus, tanto Ecclesia praestantiorem finem prosequitur ; ideoque tanto maioribus intervallis ab invicem distant utriusque societatis media, iura ac potestas. 352 RELATIONES lUKIDICAE INTER ECCLESIAM ΕΠ' STATUM Quae omnia cum in dubium, supposita existentia ordinis supernaturalis, vocari nequeant, a nobis demonstranda non sunt, praestat autem heic omnia recolere quae ex Traditione iam supra (nn. 63 ss.) relata sunt quibus huiusmodi veritates perspicue declarantur.* 1 Plura enim habentur Patrum argumenta quibus, dum Eccle­ sia cum Civitate comparatur, et utriusque potestatis ponderatur relatio, Ecclesiae vindicatur praestantia ita ut concludant Patres oportere ut in iis quae ad finem Ecclesiae pertinent, eidem subiiciantur supremi quoque magistratus civiles. Equidem, Leo XIII coniunctionein inter utramque societatem colligationi comparat « per quam anima et corpus in homine co­ pulantur » ac mutuam relationem dimetiendam dicit ex excellen­ tia et nobilitate causarum, seu ex ordine rerum utrique commis­ sarum. 2 207. Subordinatio indirecta finis temporalis ad finem spi­ ritualem. - Atqui si tale est discrimen inter finem Ecclesiae et finem Status, quaedam relatio subordinationis inter eos existere necesse est. Certe quidem non est subordinatio directa; ipsa namque excellentia finis spiritualis supra terrenum et temporalem tanta est, ut inferioritas boni temporalis dicat prorsus i m proportionem respectu spiritualis boni; ideoque tempo­ ralia nequeunt dici media ad directe consequendum supre­ mum spirituale bonum ; quae relatio medii sane omnino re­ quiritur ut detur subordinatio directa. 3 1 Cfr. insuper Bianchi, Delia· potestà e della polizia- della Chiesa, To­ rino, 1854, vol. I, p. 578 ss. Billot, De habitudine Ecclesiae ad cilvilem· so­ cietatem, Romae, 1922, p. 66 ss. ’ Litt. Ene. Immortale Dei, § 26, Itaque. 1 Βιι.ιότ, De habitudine Ecclesiae ad civilem societatem, Romae, 1922, p. «7. Vid. etiam supra, n. 9 et 11. SUBORDINATIO INDIRECTA STATUS AD ECCLESIAM 353 Quoniam autem aliqua subordinatio certe adesse debet temporalium ad spiritualia, sicut omnia inferiora si non dire­ cte saltem indirecte ad superiora ordinantur, sequitur esse ponendam dependentiam indirectam. Est enim secundum rectum rerum ordinem et secundum ipsum naturalis luminis dictamen quod usus inferiorum re­ rum saltem non sit impediti vus superiorum, sed potius eis prosit, in quantum licet non sint causa proportionata et directa, possunt tamen esse praedispositiva et velut causa indirecta,1 scilicet per remotionem impedimentorum. Sed praecise in his duobus condicionibus diximus consi­ stere dependentiam indirectam (p. 22, III). Finis temporalis — explicat Billot etsi sit alius ordinis ac spiritualis, in alia sphaera existens et ab aliis principiis pendens, adhuc tamen sic disponendus est : ut primo, non sit impedimento fini spirituali, et sicubi in oppositionem veniat, debeat omnino cedere, et detrimentum potius subire: ut secundo, non solum non sit impedimento, sed sit etiam adminiculo, idque per modum au­ ferentis impedimenta seu apponentis exteriores conditiones pacis, quietis, tranquillitatis et sufficientis prosperitatis, sub quibus ex pedita atque imperturbata esse valeat, quantum status huius no­ strae mortalitatis patitur operatio salutis aeternae ».2 Paucis ver­ bis, dicimus saluti animae omnia quae tum directe tum indirecte inserviunt certe esse a Statu praestanda, ideoque etiam remo­ tionem temporalium quae nocent, et praedispositionein eorum quae eidem favent. Unde, propter influxum quem debent habere ipsa vitae tempo ralis commoda in bonum animae, docebat Paulus orandum esse ' Causa indirecta dicitur dupliciter : 1° quae non imixxiit, cuin impedire liossit; 2° magis proprie, quae removet impedimenta « seu apponit conditio­ nes sub quibus causa per se, ex virtute suae formae effectum ponens, libe­ rum atque expeditum habet sui exercitium, sicut qui complanat seu aequat viam causa indirecta dicitur et est ambulationis per eam ». Billot, op. cit., p. 69. - Billot, loc. cit., p. 69. 2S — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 356 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM quousque mere temporalem ordinem respicit, omnino veretur, «Ium solummodo respectu spiritualium, idest propter res al­ terius ordinis, constituitur dependentia; quae ideo, cum sit propter aliud, et. non propter se, dicitur indirecta 1 sicut recte explicat Suarez: «Quamvis temporalis princeps, eiusque potestas, in suis actibus directe non pendeat ab alia pote­ state eiusdem ordinis, et quae eundem finem tantum respiciat, nihilominus fieri potest ut necesse sit ipsum dirigi, adiuvari, corrigi in sua materia a superiori potestate gubernante horni nes ad excellentiorem finem et aeternum. Et tunc illa depen­ dentia vocatur indirecta, quia illa superior potestas circa temporalia non per se aut propter se, sed quasi indirecte et propter aliud interdum versatur ». 2 209. Hanc doctrinam, quam unice veram esse constat at­ tentis natura Status et natura ac destinatione Ecclesiae, prout ex rationis et revelationis lumine manifestantur, sub formu­ lis doctrinalibus concinne redigere studuerunt S. Bellarminus et Suarez ; sed quoad substantiam expressa est iam in actis Pontificum et Conciliorum oecumenicorum, in scriptis Patrum, in tractatibus Doctorum Ecclesiae; itemque in praxi vitae catholicae constanter firmata est, ita ut merito dixerit iam Suarez : « est ergo conclusio haec certa et communis apud catholicos ». :1 1 Quidam appellant accidentalem hanc subordinationem; cfr. .Tovrnbt, La juridiction de l'Eglise sur la Cité, Paris, 1931, p. 71 ss. ’ Def. fid., 11b., 3, c. 5; eadem conceptuum claritas apud Bellarminum, De Romano Pontifice, V, c. 6; cfr. S. Th., II, II, q. 60, art. 6. • De legibus, lib. IV, c. 9, n. 2. Cfr. Bianchi. Della potestd e della polizia della Chiesa, Torino, 1854, vol. I, p. 214, qui frequentissimos auctores citat, doctrinam catholicam prosecutos : « Quare — concludit Wernz (1. c.) — illi scriptores catholici errant, qui theoriam de potestate indirecta Ecclesiae tractant ad instar liberae cuiusdam opinionis plus mlnusve probabilis », vel neglectis principiis, antiquam praxim ex factis contingentibus, et vi­ genti iure publico etc. unice explicant. SUBORDINATIO INDIRECTA STATUS AD ECCLESIAM 357 210. Corollarium : theoriae potestatis mere directivae et coordinatismi sunt erroneae. - Nam, concludit Wernz, «ex doctrina unice vera et certa de potestate Ecclesiae in Statum sponte sequitur, duo alia systemata quandoque etiam a ca­ tholicis, praesertim ultra Alpes, propugnata, scii, de pote­ state mere directi va Ecclesiae in Statum aut de absoluta coor­ dinatione Ecclesiae et Status solido fundamento carere atque vix eflugere notam theologicam saltem falsitatis ». 1 I. Potestatis mere directivae fautores asserunt: 1° se non vi­ dere rationem ullam asserendi potestatem indirectam Ecclesiae in temporalibus; 2° hanc vero dicunt re non differre a potestate di recta: « Siquidem respiciendo singula, quae deducit Bellanninus... ista effectu tendunt in potestatem directam ».2 3° Ex alia parte sufficere autumant potestatem mere directivam, quia Summus Pontifex suo munere supremi pastoris et magistri fungi potest supposita dumtaxat facultate quadam docendi, monendi, consu­ lendi, rogandi, ut civitatum rectores bene se gerant pro bono ci­ vium et Ecclesiae: sed sine ulla vi cogendi seu obligandi auctori(ative, seu sine ullo in eosdem verae iurisdictionis directae vel indirectae exercitio. Hoc systema primi propugnarunt Fénelon, Bossuet,34 Fieu ry * et Gosselin,5* quos postea secuti sunt Van Gils, Moechler, Beidtel, Scherer et Bachofen.8 Verum ex dictis (n. 208 sq.) patet quam falso ratiocinentur ii qui asserunt potestatem indirectam re seu essentialiter confun­ di cum potestate directa; quod vero dicunt potestatem mere di rectivam sufficientem esse ad munus universalis pastoris exerceridum, id omnino incongrue dicunt: si enim Romano Pontifici con­ cederetur monita et consilia dumtaxat aut increpationes princi­ 1 Op. cit., vol. I. p. 20. ’ Ita Bachofen, Summa itiris ecclesiastici publici, Romae, 1910, n. 117. » Cfr. art. I Declarationis cleri gallicani, anno 1682, et Defensio declarationis, p. I. 1. II, C. 5. « Hist. Eccl., IV, 1. 19, n. 21. 4 Le pouvoir du Pape sur les souverains au Mogen âge, Paris, 1845. • Wernz, 1. c., p. 20, not. 35; Conte λ Coronata. Ius publicum ecclesia­ sticum, ed. 2», 1934, p. 101 cum not. 358 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM pibus impertire eorumque dubia solvere, ad modum cuiusdam dire­ ctoris spiritualis principis seu Status, sine ullo iure cogendi, hoc modo, data infirmitate humana, non satis consuleretur supremo hominum fini.1 Ceterum systema illud pugnat nedum cum argu­ mentis et rationibus certissimis quae supra adduximus (n. 207 sq.), sed etiam cum evidentibus documentis pontificiis. Demum opinio potestatis directivae apprime cohaeret cum propositione prima cleri gallicani, qua declarabantur reges et principes in tempora libus nulli ecclesiasticae potestati Dei ordinatione subiici, neque auctoritate clavium directe vel indirecte deponi, aut illorum sub ditos a fide et oboedientia eximi posse. 2 Nec videmus quomodo assertores huius doctrinae, si qui adhuc sint, possint se expedire· a censura qua afficitur propositio 24 Syl­ labi. ·■> II. Systema coordinationis autem et ipsum negat dependen­ tiam indirectam Status ab Ecclesia, imo vix admittit quamlibet superioritatem Ecclesiae; urget tamen exigentiam concordiae ac mutuae necessitudinis. Itaque dum patroni huius sententiae in­ stant in conceptu distinctionis et perfectae independentiae utrius que potestatis, propter finium correlationem tamen statuunt con­ cordatorum et mutuarum relationum fovendarum opportunitatem. Haec docrina quae habuit patrocinatores Gôrres, Schulte, Vering, Kober, Keichenspenger, etc., hodie placeret multis libe­ ralibus qui catholicos se esse profitentur, sed scandalizantur si quidquam audiant loqui de superioritate Ecclesiae. Atqui vel ipsum nomen coordinationis apprime denunciat falsum huius doctrinae fundamentum. Coordinatio secundum pro prium et obvium sensum per se applicari posset solum iis correla tionibus significandis quae inter illas societates perfectas interce dunt quae in eodem genere versantur et eundem prosequuntur finem supremum, ut sunt, in genere politico duo Status. 1 Et sane ipsi fautores intestatis directivae eam ita describunt ut pe­ nitus inefficacem praebeant. V. gr. Bacuofen, op. cit., p. 136 : « Poterit ergo civilis auctoritas respuere monita et consilia oblata a Summo Pontifice — utrum impune necne non refert — quia iudicium de opportunitate ac­ ceptandi talia sane competit civili potestati ». * Denz., n. 1322. • Denz., n. 1724 : « Ecclesia vis inferendae potestatem non habet neque intestatem ullam temporalem directam vel indirectam ». OFFICIA STATUS VI SUBORDINATIONIS INDIRECTAE 359 At Ecclesia et Status in diverso genere versantur, circa di versum finem supremum operantur; fines vero isti ita se habent ut unus eorum indirecte subordinetur alteri (n. 207). Quare et contra hanc ipsam doctrinam, et quidem a fortiori, eadem ipsa argumenta obstant quae contra theoriam potestatis mere directi­ vae adducuntur. TITULUS IV MUTUA STATUS ET ECCLESIAE OFFICIA ET VICES Articulus I Officia Status vi subordinationis indirectae 211. Extensio potestatis indirectae Ecclesiae. - Adversarii Ecclesiae saepe, oppugnantes catholicam assertionem subor­ dinationis indirectae Status, seu potestatis indirectae Ec­ clesiae in temporalibus, aiunt se non posse admittere talem potestatem eo vel magis quod difficile esset praevidere quous­ que pertingerent Ecclesiae exigentiae mediante hac « indefi­ nita » potestate.1 Atqui, ex iam dictis patet quam nitide defi niantur legitima, ex hoc potestatis titulo, Ecclesiae requisita (n. 207 s.). Id melius patebit circumscribendo orbem officio­ rum Status vi subordinationis indirectae. Ostensum est quidem (p. 353) dependentiam indirectam duo potissimum secumferre : 1° quod inferior non impediat superio­ rem ; 2° imo quod adiuvet superiorem in quantum haec, ad per­ fectiorem consecutionem sui finis, alterius societatis auxilio indi geat; ex his duobus est ratio officiorum Status, vi subordinationis indirectae. 1 «... quanto plù presto si smetterà d’avanzare la tes! del “ Potere indiretto” della Chlesa, tesl che noi nella maniera plù categorlca resplnglamo, in quanto non cl è dato conoscere dove questo potere comincl e dove finisce e dl quail mezzi si glovl e per quali scopi » (Soritti e diecorsi Ai B. Mussolini, vol. VII, pp. 132-133, Milano, 1935). 360 relationes iuridicae inter ECCLESIAM Ct STATI LM Praenotamina. - 1. Supponitur, in iis quae sequuntur, Status constans hominibus Christianis; infidelium enim ad Ecclesiam nulla est subordinatio. Imo Statum catholicum dumtaxat considerabimus, i. e. con­ stantem catholicis, quia « etsi in haereticos Ecclesia habeat ea­ dem iura ac in suos, tamen respectu Status heterodoxi nulla est via qua ius possit in usum et praxim deduci, ut constat ». 1 II. Principia damus, praescindendo a. praeficis difficultatibus quibus fieri possit ut civitatum rectores excusentur ab implendis omnibus quae doctrina secumfert. Quid practice possibile facien­ dum sit aestimari poterit prudenti indicio, attentis circumstan­ tiis, auditis etiam Ecclesiae rectoribus. Sed difficultates practical * non officiunt doctrinae neque laedunt veritatem principiorum. 212. Officium Status non impediendi Ecclesiam. — Princi­ pium IV. - Cura finis spiritualis et Ecclesiae missio nequit impediri intuitu cuiuslibet incommodi temporalis exinde de­ rivantis. 2 Hoc quidem directe consequitur ex subordinatione tinis temporalis ad finem spiritualem, necnon ex absoluta necessi­ tate finis spiritualis, qua fit ut bonum temporale tunc tantum sit appetibile cum non avertat homines a fine absolute supre­ mo, ad quem omnes facti et destinati sumus. Haec veritas pluribus Sacrae Scripturae locis directe com­ probatur : nam doctrina de curando bono spirituali praescin­ dendo a quocumque damno temporali, iinmo hoc etiam su­ beundo, pluries traditur in sacris litteris. 3 Quam rem exem1 Billot, De habitu Sine Ecclesiae 5s. QUAESTIONES SPECIALES DE POTESTATE INDIRECTA 369 quae sunt supra naturam, iinmo oportere, ad summum bonum, tamquam ad ultimum finem, ex Christianae sapientiae praescri­ ptis, omnia dirigat: omnes autem actiones eius, quatenus bonae aut malae sunt in genere morum, id est cum iure naturali et di­ vino congruunt aut discrepant, indicio et iurisdictioni Ecclesiae subesse ». Et statim communem hanc regulam in materiam socia­ lem transfert: «Causam socialem controversiasque ei causae su biectas... non mere oeconomicae esse naturae, proptereaque eius modi, quae componi, posthabita Ecclesiae autoritate, possint, quum contra verissimum sit eam (quaestionem socialem) moralem in primis et religiosam esse, ob eamque rem ex lege morum potis simum et religionis indicio dirimendam ».1 Et in re sociali non una tantum, sed plures etiam eaeque gra vissimae sunt quaestiones, sive mere sociales, sive sociales-poli ticae, quae ordinem ethicum, conscientias, salutem animorum spe ctant, ideoque minime dici possunt versari extra auctoritatem curamque Ecclesiae. Quin immo, etiam extra ordinem socialem occurrunt quaestiones, non stricte «religiosae», de rebus poli ticis sive ad singulas sive ad omnes nationes pertinentibus, quae ordinem ethicum attingunt, conscientias gravant, adeptionem ti­ nis ultimi haud levi periculo exponere possunt et persaepe expo nunt. Ita quaestio de fine ac terminis potestatis civilis; de ratio nibus inter singulos homines et societatem; de « Statibus tota litariis », quos vocant, ex quovis principio ortis et deductis; de «totali laicisatione Status», uti dicitur, et vitae publicae; de plane efficienda scholae « laicisatione » ; de natura ethica belli, de legitimo vel non legitimo bello, quae nostris temporibus ge­ ritur, et de viri religiosae conscientiae in eo adiutrici opera per­ mittenda vel deneganda; de vinculis et rationibus ethicis, quibus Nationes mutue reguntur et tenentur. Veritati rerum, quin etiam ipsi rectae rationi contradicit qui asserit haec, quae memoravimus, aliaque permulta eiusdem ge­ neris esse extra ordinem ethicum, ideoque esse, vel saltem esse posse extra potestatem Auctoritatis a Deo statutae, ut provideat iusto ordini, ut ducat et dirigat conscientias et actiones hominum recta via ad eorum finem ultimum; non sane « in abscondito » so Ium, intra parietes Templi et sacrarii, sed etiam, et multo magis, L. c.. p. «58-59. 24 — Ottaviani. Compendium iuris publici ecclesiastici. 370 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM palam, nuntians «super tecta» (ut verbis Domini utamur1), in ipsa acie, in media pugna saeviente inter veritatem et errorem, inter virtutem et vitium, inter « mundum » et regnum Dei, inter principem huius mundi et mundi Salvatorem Christum. 2 1. Innocentius III docebat34ad officium Ecclesiae spectare de quocumque mortali peccato corripere quemlibet Christianum, etiam dignitate regia auctum, praecipue cum contra pacem peccatur quae est vinculum caritatis, vel cum inter principes violantur pacis foe­ dera; a pari, potest R. P. instare auctoritate sua, cum ea quae ad pacem sunt et ad populorum concordiam omittuntur propter pas­ siones politicas, spretis evangelicae caritatis monitis aut etiam naturalis justitiae praeceptis. Haec ut serventur curat Ecclesia, non solum docendo reges ut prospiciant populis, et gentes gentibus fraternitate conjungant; ostendendo « quemadmodum et non omnibus omnia, et omnibus charitas et nulli debeatur iniuria » ; 1 sed etiam exigendo, vel ab ipsis regibus Christianis, suae doctrinae et suorum monitorum ac praeceptorum debitam observantiam. 2. Leo XIII, Litteris Encyclicis De opificum conditione5 quae­ stionem socialem attingens, monitis ac praeceptis, hanc interven­ tus sui rationem proponebat: «Confidenter ad argumentum ag­ gredimur ac plane iure Nostro, propterea quod causa agitur ea. cuius exitus probabilis quidem nullus, nisi advocata religione Ec­ clesiaque, reperietur. Cum vero et religionis custodia, et earum rerum, quae in Ecclesiae potestate sunt, penes Nos potissimum dispensatio sit, neglexisse officium taciturnitate videremur». Enim vero, « Ecclesia est, quae promit ex Evangelio doctrinas, quarum virtute aut plane componi certamen potest, aut certe fieri, detra­ cta asperitate, mollius: eademque est, quae non instruere men tem tantummodo, sed regere vitam et mores singulorum praeceptis suis contendit: quae statum ipsum proletariorum ad meliora pro 1 Cfr. Μλτγη., X, 27. ’ LOsservatore Romano. 4 nov. 1954. Ad has quaestiones quod attinet cfr. nostrum opusculum: Doveri dello Stato cattolica verso la religione, Roma, 1953. * Cap. Novit ille, 13, X, de iud., II, 1. 4 Augustin., De moribus Eccl. Catb.., cap. 30, n. 63 (M. L., 32, coi. 1337) ; cfr. Lbonib XIII, Lift. Enc. Immortale Dei, § 30, Similiter. • Lltt. Ene. Rerum novarum, 15 mali 1891 (Acta Leonis XIII, vol. XI; textus qui infra citantur, ex eadem epist., invenies in p. 110 ss.). QUAESTIONES SPECIALES UE POTESTATE INDIRECTA 371 movet pluribus utilissime institutis, quae vult atque expetit om­ nium ordinum consilia viresque in id consociari, ut opificum ra­ tionibus, quam commodissime potest, consulatur; ad eamque rem adhiberi leges ipsas auctoritatem reipublicae, utique ratione ac modo, putat oportere». Item Pius XI, Litt. Enc. Quadragesimo anno. 1”> maii 1931, ius officiumque sibi inesse de rebus socialibus et oeconomicis su­ prema auctoritate indicandi expresse docuit, ' quatenus oecono­ micae res et moralis disciplina, licet in suo quaeque ambitu suis utantur principiis, tamen ex morali ordine oeconomicus pendet ; ipsaque ratio ex rerum et hominis individual! socialique natura finem rei oeconomicae universae a Deo Creatore praescriptum aperte manifestat; quia fines peculiares, cum individuales tum sociales, in re oeconomica quaesiti, in universo finium ordine apte inserendi sunt, ut nos per eos, quasi per gradus, ascendentes, finem omnium rerum ultimum, Deum scilicet assequamur. Quare Ecclesia in his et aliis similibus negotiis omnino spe­ ctat ut animos pervadet ac voluntates flectat, ut divinorum disciplina praeceptorum 2 regi se gubernarique patiantur propter ipsorum fidelium spirituale bonum; unde etiam patet quam falso hodie politici conquerantur quod Romanus Pontifex vel Actio Catholica se immisceant negotiis, quae immerito censentur mere politica.3 3. Recentiora exempla praebet interventus ultimorum Sum­ morum Pontificum in nonnullas quaestiones civiles et politicas propter bonum spirituale fidelium, v. g. iussa data catholicis ita licis circa ipsorum participationem electionibus politicis : Pius IX et Leo XIII posuerunt celebre Vow expedit, quod Pius X et ' Lltt. Enc. Quadragesimo anno (A. A. S., vol. XX111, p. 190). ’ Est enim solutio quaestionum socialium monitis et praeceptis evangelicis ligata, quorum custos et vindex est Ecclesia ; horum vero specimen est illud Matth., 23-24, de ratione qua existimandae sunt divitiae, illudque Ματτπ., V, 3, de existimatione paupertatis; item Matth., XI, 28, de solatio in eo quaerendo. De officiis divitum cfr. Matth., XXV, 40; Le., XI, 41; Act., XX, 35; de insuetis minis in divites, Le., VI, 24-25. Cfr. Alloc, radloph. Pii XII, 1 iun. 1941 (A. A. S., vol. XXXIII, p. 195). * « L’attlvità dell’Azione Cattolica si estende a tutto ii campo religioso e sociale, fin dove, cioè, giunge la missione e l’opéra della Chiesa » (Alloc. Pli XII ad Delegatos Actionis Catholicae Italicae, die 3 aprilis 1951. A. A. S., vol. XLTII. p. .3771. 372 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM CT STATUM Benedictus XV ob mutatas circumstantias abstulerunt. 1 De mum Pius XI Litt. Enc. Nona impendet, 11 octobris 1931, de asperrimo rei oeconomicae discrimine, de lamentabili apud mul tos operum vacatione, deque increscente apparatus militaris stu­ dio agit2 vindicato sibi officio complectendi peculiari caritate te­ nuiorem gregis partem ; quae omnia, ut evidens est, indirectam provocant potestatem in temporalibus. Pius XII vero allocutione natalicia 24 dec. 1939, irruentibus malis novi belli, principia verae pacis, in charitate et institia fundandae, diserte docuit, ut magi ster, custos et vindex iurium omnis plebis Christianae, aggressio nibus, iniustitiis et machinationibus regiminum violenter unde quaque bello vexatae.3 Articulus Ill Officia Ecclesiae erga Statum 217. De libero iurium exercitio. - Primum officium quod li­ gat societates perfectas inter se, etiam superiorem erga infe­ riorem, est negativum officium iustitiae, ut videlicet neutra impedimentum afferat alteri (cfr. n. 48). Primum autem im­ pedimentum et maxima ratio seu fons discidii est si alterutra societas iura alterius non vereatur, sed indebita intromissione se immisceat in negotiis alterius ordinis, de iisque indicare et disponere praesumat. Hinc etiam Ecclesia hoc officio liga­ tur ideoque, nisi ratio sufficiens adsit quae locum det legi­ timo potestatis indirectae exercitio, a negotiis temporalibus, seu mere civilibus et politicis, omnino aliena esse debet. Quare in Statu liberum et expeditum ius est res suas agendi, v. gr. res oeconomicas civilium communitatum ordinandi, leges condendi pro publica prosperitate et tranquillitate, necnon omnia ' Notissimum est exemplum eorum quae in insula Melitensi facta sunt : Episcopi insulae Interdixerunt suffragia ferre, pro Strickland. Hsposizionc documentata della questione maltesc, Tipografla Vaticana, 1930. p. 132. * A. A. S., vol. XXIII, p. 393 ss. * Pii XII, Alloe. natalltla : In questo giorno (A. A. S., vol. XXXII, p. δ). Cfr. etiam Alloc. Clrazie, Venerabili Fratelli. 24 dec. 1940 (A. A. S.. vol. XXXIII. p. 5 ss.). OFFICIA ECCLESIAE ERGA STATUM 373 promovendi quae nationis internam et externam tuitionem, ci­ vitatum decorem, civium relationes mutuas et gentium consor­ tium respiciunt, modo nihil constituatur quod aut legi divinae aut Ecclesiae iuribus aut animarum bono opponatur, iuxta prin­ cipia supra exposita de fine et potestate utriusque societatis. Consulto diximus Ecclesiam non habere partem in negotiis mere politicis et civilibus; non enim indebita est Ecclesiae intromissio quandocumque, civilia vel politica negotia connexa sunt cum salute animarum quemadmodum supra explicavimus (p. 367 ss.).1* Sed insuper officium negativum respicit etiam obligationem vitandi legum conflictum. Hinc Ecclesia quoque tenetur, quous­ que possibile est, legislatione suas res ita regere ut, praesertim in rebus mixtis, cum Statu concorditer procedat, ne videlicet abs­ que necessitate detrimentum afferat civilibus ordinationibus. 3 218. De eligenda regiminis forma, quae melius societati conveniat, Ecclesia pariter eiusque pastores verebuntur civi­ tatum ius, plene liberum et independens ; neque fas est catho­ licis, qua talibus, aut animarum pastoribus, religionis no­ mine unam prae ceteris rationem praeferendam dicere aut vindicare. Sed ius Status supponit non laedi quomodocumque normas iustitiae, ac servari, in constituenda regiminis forma officia quibus societas ligatur Deo. Hac super re plura extant documenta «dare exhibentia doctri­ nam Ecclesiae. Excellit inter alia3 Epist. Encycl. Leonis XIII 1 Cfr. etiam ea quae retulimus supra, p. 355, not. 2, ex Pu XI, Litt. Ene. Ubi arcano Dei (A. A. S., vol. XIV, p. 698). ’ Equidem si dicimus quod Ecclesia condendo leges suas non tenetur respicere ad praeexistentes leges Status, sicut e contra ad id tenetur Sta­ tus erga Ecclesiam (v. Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici. Romae, 1906, vol. I, n. 413, p. 274 ss.), illud dicimus de iure, sed praeter ius est etiam aequitas et prudentia; non enim aequum esset illud princi­ pium applicare quando Ecclesia potest et aliis mediis finem suum assequi, et contra Status difficiliter aut vix aliud Invenire posset, saltem aeque ef­ ficax. Hinc videmus Ecclesiam, ne absque necessitate duplicet legislationem v. gr. de contractibus, recipere eas leges quae vi iuris civilis in singulis locis vigent. Can. 1529. ’Cfr. v. gr. Enc. Libertas : «Ex variis reipublicae generibus... nullum 374 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Au milieu, in qua Summus Pontifex, varias regiminis formas com memorans, integrum omnino esse ait catholicis, aeque ac ceteris civibus, in iis quaestionibus, quae in doctrina versantur, alte ram alteri praeferre imperii formam ; at quoniam quaelibet per se bona est, cives omnes ideoque et catholici vigentem formam ut bonam admittere debent et in actione ei se conformare. Neque ex religione petere debent causam immutandi imperii formam. Quare sua luce clarescit sapientia Ecclesiae in retinenda consue­ tudine negotia agendi cum multiplici genere potestatum civi lium ;1 ceterum distinguendum est inter potestates constitutas et latas leges: adeo leges distant a politicis potestatibus earumque forma, ut eo sub imperio, cuius forma habeatur praestantissima, possint condi leges, itemque contra. 219. Ecclesiae rationes cum rationibus factionum politica­ rum non sunt permiscendae. - Hoc officium maxime adstringit pastores animarum necnon organa Actionis Catholicae. Imo oportet ut catholici omnes fugiant illorum opinionem praeposteram « qui religionem cum aliqua parte civili permi ■ scent ac velut in unum confundunt, usque adeo, ut eos, qui sint ex altera parte, prope descivisse a catholico nomine de­ cernant. Hoc quidem est factiones politicas in augustum reli gionis campum perperam compellere, fraternam concordiam velle dirimere, funestaeque incommodorum multitudini adi him ianuamque patefacere ». 2 Sed in hac re nonnulla bene notanda sunt : 1. Contra factiones, quae religionem aut Christianos mores impetunt, pugnare, afferendo motiva ex bono spirituali deducta, omnino legitimum est; imo etiam id quandoque pro debita fide­ quldem Ecclesia respuit » (Acta Leonis XIII, vol. VIII, p. 245); Enc. Diu­ turnum (Acta Leonis XIII, vol. II) ; Enc. Sapientiae Christianae (Acta Leo­ nis XIII, vol. X) ; vide supra, n. 158. 1 Enc. Au milieu, 1C febr. 1892 (Acta Leonis XIII, vol. XII, p. 28 ss.); cfr. Ρπ XI, Enc. Dilectissima Nobis, 3 lun. 1933 (A. A. S., vol. XXV, p. 262). 2 Leonis XIII, Enc. Cum multa. 8 dec. 1882 (Acta Leonis XIII, vol. Ill, p. 173). OFFICIA ECCLESIAE EKGA STATUM 375 lium instructione vere necessarium evadere potest.1 Sed hoc est aliquid negativum dumtaxat. 2. Catholici singulariter sumpti, pro conscientia sui officii, certe in exercitio civilium et politicorum iurium, quae hodie ple­ rumque nonnisi mediante organizatione factionum suam efficacem explicationem habent, motiva religiosa et moralia prae oculis om nino habere debent. 2 Item clerici, religiosi, etiam parochi, per hoc quod muneribus sacris vacant, non amittunt facultatem et officium exercendi iura civilia et politica: iniuria igitur ab aliis, praeter quam a legitimis superioribus, propter specialia adiuncta, si prohiberentur quomi­ nus, qua privati cives, publicos conventus politicos adeant vel uni factioni nomen dent. Heic loquimur ut patet de iure, non de ipso­ rum clericorum officiis, prudentiae causa sancte servandis. 3. Equidem pastores animarum plerumque abstinere debent a qualibet publica manifestatione suae opinionis politica; semper autem abstinere debent a propagandis rationibus politicis alicuius determinatae factionis, ne confundatur id quod ad dignitatem et auctoritatem ministerii sacri pertinet, cum iis quae in libera ci­ vium disputatione permissa sunt quoad politica negotia. Ceterum periculum maximum est ne civitatum rectorum et ipsorum fide­ lium politice dissidentium animi ita excitentur, ut odium politi­ cum refundatur in odium adversus ea quae religionis sunt, quo­ rum curam et speciem gerunt animarum pastores. 3 Quae quidem prudentiae argumenta non prohibent quominus ' Cfr. v. g. Pius XI, alloc, consist. Nostis, 5 dec. 1924, contra socialismum et communismum (A. A. S., vol. XVI, p. 495) ; vid. etiam Leonis XIII, Enc. Rerum novarum, 15 maii 1891 (Acta Leonis XIII, vol. XI). 3 Enc. Immortale Dei, § 64, Item. Cfr. quae his in rebus — attentis etiam stipulationibus eoncordatariis — habet Restkeco. Concordata, Ro­ mae, 1934, p. 588 ss. 3 Leonis XIII, Lltt. Enc. Cum multa, S dec. 1882, ubi cavendum sacer­ dotibus commendat ne « se penitus tradant partium studiis, ut plus humana, quam caelestia curare videantur, nec prodeant extra gravitatem et modum » (Acta Leonis XIII, vol. Ill, p. 196). Cfr. Lltt. Paternae providaeque, 18 sept. 1899, ubi normae pro clero sic breviter ad modum conclusionis per­ stringuntur : « Modeste igitur utendum iure suffragii ; vitanda omnis su­ spicio ambitionis; reipublieae munia capessenda prudenter; a supremae vero auctoritatis obsequio desciscendum numquam » (Acta Leonis XIII, vol. XIX, p. 196); cfr. instr. S. Officii, 17 febr. 1877 (Collect. Prop. Fid., η. 1665). 376 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Ecclesiae pastores contra factiones politicas, quae religionem ini petunt vel moralem Christianam pessundant, animadvertant, ac lideles suos ab eisdem arceant, etiam in electionibus politicis. « L’esercizio del diritto di voto — monuit Summus Pontifex Pius XII — è un atto di grave responsabilità morale, per lo ineno quando si tratta di eleggere coloro che sono chiamati a dare al Paese la sua Costitnzione e le sue leggi, quelle in particolare che toccano per es. la santificazione della festa, il matrimonio, la famiglia, la scuola, il regolamento secondo equità delle molteplici condizioni sociali. Spetta percià alla Chiesa di spiegare ai fedeli i doveri morali, che da quel diritto elettorale derivano ».1 De « Actione Catholica » autem speciatim erit agendum infra (v. n. 289 ss.). 220. Officium positivum quo tenetur Ecclesia erga Statum, udiuvandi videlicet rempublicara, potest procedere non solum ex charitate sed etiam ex iustitia, sicut contingit generatim quando societas ordine superior tenetur adesse infe­ riori in necessariis quae exiguntur etiam ob finem superio­ rem (n. 49). 1. Profecto Ecclesia modo quodam necessario et connatural!, iam vi suae actionis spiritualis maxima affert auxilia Statui : « quamquam enim ea, divino iussu, recta spiritualibus nec peri turis bonis intendit, tamen ut omnia sunt apta inter se ac nexa cohaerent, prosperitati etiam terrenae tum singulorum hominum tum ipsius humanae societatis sic favet ut plus favere minime possit si iisdem omnino provehendis instituta esse videretur».23 Sed praeter ea quae per se influunt in bonum felicitatis tem­ poralis simul et spiritualis, prout illa quae respiciunt publicam moralitatem et tranquillitatem, sunt etiam ea quae per accidens involvuiA securitatem nedum Status sed etiam Ecclesiae, v. gr. si oppugnandi sint infideles (hodie tamen magis infensi et immi 1 Oratio Pu XII ad Parochos Romae, die 16 martii 1946 (A. A. N., vol. XXXVIII, p. 187). Cfr. etiam nostrum opusculum Doveri dello Stato Cattolico verso la religione, Roma, 1953. 3 Litt. Enc. Pn XI, Vbi arcano Dei (A. A. S., vol. XIV. p. 697); cfr. supra, n. 169. OFFICIA ECCLESIAE ERGA STATUM 377 tes 1 communistae) qui Status catholici et ipsius religionis ruinas minantur. Tunc etiam exurgit officium Ecclesiae adiuvandi Sta tum ratione finis sui. In his omnibus igitur verum officium iustitiae ligat Eccle­ siam, cuius interest non minus quam Status, quod vigeat floreatque honestas morum externa, publica tranquillitas, pax christia nae societatis eiusdemque securitas ab hostibus externis et in­ ternis. 2. Plerumque tamen Ecclesia Statum adiuvat ex caritate, in iis videlicet quae nullo modo vel nimis remote connectuntur cum fine societatis spiritualis: ex gr. cum indiget Status auxiliis spe cialibus ad vias publicas, portus, etc. ; vel in annonae penuria, vel etiam in bello cum aliis rebuspublicis diuturno, cum impotens est civitas suis viribus ad levandas omnes infirmitates civium du rante ipso bello. Hinc aliquando concessit Ecclesia in iis adiunctis decimas vel ius percipiendi fructus beneficiorum vacantium; ulti­ mis vero temporibus impensae sollicitudines et studia Sanctae Sedis in promovendis quibuslibet caritatis operibus, ad levandas aerumnas orphanorum, captivorum militum, vulneratorum, necnon plebium fame, morbis ac bello acerrime vexatarum, maxime enituerunt, ut aedes vaticanae vere dici possent aedes caritatis universalis. Nec minus ardens et efficax durante et post recens bellum fuit et est Pii XII charitas. 221. Aliud officium denique, quo ligatur Ecclesia, respi­ cit ea iura Status circa sacra, quae legitime eidem acquisita fuerant: v. g. Concordatis, iurepatronatus, etc. Saepe enim contingit duas potestates, amicabili foedere coniunctas, ad concordiae statum servandum, officiorum speciali permuta­ tione invicem magis devinci etiam pactis conventis; tunc Ec­ clesia, ad officiorum beneficiorumque vicem exolvendam, quae­ dam iura solet largiri quae ad civile forum proprie non spe­ ctarent; v. gr. privilegia honorifica imperatoribus Christianis concessa, privilegia circa nominationes, etc. 1 Pu XI. Alloc. Ad clerum ex Hispania profugum, 14 sept. 1936, M. .4. S._. vol. XXVIII, p. 373 ss.). 378 relationes iuridicae inter ecclesiam et statum lamvero, licet haec largitionum indolem semper habeant ab Ecclesia, quousque proportionata ratio in contrarium non obstet, sancte servanda sunt, tum quia beneficium principis decet esse mansurum, tum quia, si intercessit pactorum sol­ lemnitas, iustum debitum etiam Romanus Pontifex reddere debet. Sed de his speciatim ubi de Concordatis (nn. 277 ss.). Articulus IV Ecclesia et Status heterodoxi 222. Hucusque egimus de Statu catholico ; verum Eccle­ siae habitudo iuridica ad respublicas, quarum cives a vera re­ ligione alieni sunt, influxum talis condicionis facti summo­ pere persentit, ideoque componenda sunt iura Ecclesiae, sal­ vis utique principiis, cum diversis condicionibus facti in qui­ bus versantur Status, pro diversitate religionum. Equidem impossibile est postulare a Statu heterodoxo ut omnia Eccle­ siae praestet quae essent praestanda ; siquidem hoc contradi­ ceret suae professioni. Consideramus autem : 1° Statum heterodoxum Christia­ num, sive haereticum sive simpliciter schismaticum ; 2° dein vero Statum infidelem. 1. In Statu Christiano acatholico. - Haeretici et schisma­ tici, per se, cum sint baptizati, subiiciuntur Ecclesiae legi­ bus ; quare, summo iure, etiam in eorum societate civili Eccle­ sia omnia sibi vindicare posset quae in societate civili catho­ lica. Practice tamen aliter se habet res. lamvero Status haereticus vel schismaticus potest conside­ rari vel in actu rebellionis, quae adhuc non sit plene consum­ mata, vel in stadio perfectae et consummatae apostasiae a ca­ tholica fide vel unitate. In primo casu Ecclesia adhuc urget iura sua ad vitandum plenum catholicae disciplinae collap­ sum, seu ad avertendam generalem populi perversionem. Hinc ECCLESIA ET STATOS HETERODOXI 379 haereticos punit, et exigit ut a potestate civili compescantur ; quod si officio suo Civitas desit, sed potius rebellionem foveat aut quomodocumque rebellibus conniveat,1 excitabit legiti­ mum rigorem ecclesiasticae disciplinae quae exercebitur in ipsos civitatum rectores, quos correctione, punitione, aliisque remediis efficacibus Ecclesia coercere valet, ut factum est anteactis temporibus. Quando autem defectio completa est et stabiliter firmata, ita ut principes et populi inveniantur ab Ecclesia separati, non vi proditionis ab ipsis peractae, sed ob lugendam heredi­ tatem quae a patrum apostasia originem ducit, tunc pruden­ tiae et caritatis causa, praesertim ne mala maiora sequantur. Ecclesia practice coarctat limites exercitii suorum iurium quantum id sanctitas sui officii permittit et temporum condi­ cio exigit. Sunt tamen quaedam quae omnino ab eadem exiguntur sive arguendo « ad hominem » ex ipsis principiis Status hetero­ doxi, sive ex principiis iuris naturalis socialis, sive etiam ex pactis conventis. a) Saltem ex ipsis principiis Status haeretici vel schisma­ tici, catholicis, qui in eo existant, agnoscendum est primum om­ nium ius exercendi proprium cultum quin molestiis aut restrictio­ nibus afficiantur. In hypothesi enim Status prosequitur religio­ nem quae infallibilitatem non profitetur; igitur non potest ratio nabiliter excludere possibilitatem veritatis religionis catholicae, ideoque legitimum eius ius existendi ; aut saltem debet admittere eos qui catholicae Ecclesiae adhaerent in bona fide versari posse et ideo non esse inquietandos, cum iidem nullimode sint detrimen to publicae tranquillitati.2 * Heic opportune recolenda erunt quae de tolerantia politica sub n. 174177 exposuimus; item quae de paritate cultuum sub n. 178. 1 Cavaonis, op. cit., vol. I, n. 567, p. 362. Ceterum vel ipsae Constitu­ tiones plerumque id tuentur. Quoad Concordata vero cfr. art. 1 fere omnium Concordatorum. 380 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM Ι-7Γ STATUM ft) Vi ipsius iuris naturalis Ecclesia agnoscenda est insuper tamquam persona moralis, gaudens omnibus iuribus cuiuslibet licitae societatis, seu praedita iure possidendi, et utendi ministe­ rio publicae auctoritatis adversus hostes tum externos tum inter­ nos qui regulas in hac societate acceptas violant; insuper liberum Ecclesiae ius est agnoscendum praedicandi religionem catholicam ut sese propaget, alios convertendo. Hoc primo consentaneum est cum principiis libertatis conscientiae quae Status heterodoxus profitetur. Item ex eo quod infallibilitas ecclesiae statalis ibidem non agnoscitur, Status vetare nequit ne Ecclesia catholica haere­ ticos persuasione ad se convertat, quia qui ceteros curat veritatem docere, iure agit, et qui veritatem complectitur iuri obtemperat. Igitur leges quae puniunt amplectentes religionem catholicam sunt iniustae objective, et sunt iniustae etiam subiective ubicum­ que non ea religio sit recepta quae profitetur suam unicitatem et infallibilitatem. c) Sed insuper Ecclesia catholica utitur quoque ex pactis conventis quibus ligantur Status heterodoxi. Hodie praesertim varii tractatus, qui inter nationes initi sunt post diuturnum bel­ lum Europaeum, cavent de iuribus Ecclesiae catholicae ubi fideles catholici minores numero sunt, propterea quod de omnibus mi noritatibus ethnicis et religiosis iidem tractatus agunt, generali modo.1 Sed insuper dari possunt conventiones directe initae inter ipsam Ecclesiam et Statum heterodoxum.2 1 En v. g. cautiones impositae ad nonnam art. 93 Tractatus de Versailles, in peculiari conventione quae respiciebat Poloniam: « Art. 8. Les ressortissants polonais, appartenant it des minorités ethniques de religion ou de langue, jouiront du même traitement et des mêmes garanties en droit et en fait que les autres ressortissants polonais. Ils auront notamment un droit égal à créer, ériger et contrôler h leurs frais, des institutions charitables, reli­ gieuses ou sociales, des écoles et autres établissements d’éducation, avec le droit d’y faire librement usage de leur propre langue et d’y exercer librement leur religion ». Iamvero eiusdem generis dispositionibus poterant ante dominationem communisticam frui catholici in Romania, in Turchia, in Graecia, in Bulgaria, vi tractatuum de Trianon, de Sèvres, de Saint-Germain. de Veuilly. Cfr. supra p. 308, n. 1. 1 Ita v. gr. in Lettonla vi Concordati anni 1922, in art. 1° edicitur: « La religion catholique sera librement et publiquement exercée en Let­ tonie, et la personnalité juridique avec tons les droits, que le Code civil de Lettonie reconnaît aux autres personnes civiles, lui sera reconnue». Pariter in Concordato cum Romania, an. 1927. art. 1°; item in Concordato ECCLESIA ET STATUS HETERODOX! 381 223. II. In Statu infideli. - Nostrum non est de infidelibus qua privatis agere, sed de eisdem qua societatem civilem infi­ delium constituunt. Iamvero cum hac societate Ecclesia rela­ tiones potest habere, et iura quaedam vindicare valet, licet nullam iurisdictionis potestatem in eam vel eius subditos non baptizato» exercere possit, 1 ne indirecte quidem. 2 Ratio praecipua iurium Ecclesiae est in eius legitimitate, etiam cum consideratur iis dumtaxat praedita facultatibus quae ex iure naturali sociali descendunt. 3 Sed praeterea spe­ cialia iura sibi vindicat pro sua missione specifica praedicandi religionem, ut sese in universum mundum propagare valeat, qua societas religiosa et ut cultum exercere et neophitos libere regere sub aspectu religioso possit. Ius praedicandi et sese propagandi, objective, considera tum, certissimum est, attento mandato recepto ab apostolis, et ab eorum successoribus, praedicandi evangelium omni creaturae, docendi omnes gentes, eundi in mundum universum Christiani nominis propagandi causa. Subiective vero infideles possunt ignorare originem divi­ nam huius iuris ideoque illud denegare; at negare rationabiliter non possunt religionem Christianam saltem probabiliter veritatem docere. Quare contra rationem ac ius naturae agit Status infidelis cum Germania, an. 1933, art. 1°. Cfr. etiam Cono, eum Serbia, an. 191!. ceterasque conventiones cum civitatibus heterodoxis initas saeculo elapso. Mercati, Raccolta di Concordati, ed. II, Tlpografia Vaticana, 1954. 1 Can. 87. Wernz, op. cit., n. 103, p. 124 ss.; Aichner, op. cit., § 56, p. 176. » Nisi tamen ratione connexionis, seu propter inseindibilem obligationem .simul cum aliquo Christiano ligetur infidelis, ut fit ratione individuitatis contractus matrimonialis. * Cfr. ea quae supra exposuimus, p. 100. Exemplo sit lex civilis in Japonla anno 1939 lata (Lois sur les corporations religieuses), cum relativo Statuto iurldico pro Ecclesia Catholica (Statuts de la Corporation Catholi­ que au Japon) lege anni 1941 sancito, ubi plura iura Ecclesiae agnoscuntur a Statu non Christiano. 382 RELATIONES lURIPICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM qui impedit illius praedicationem et propagationem.1 Insuper evangelica praedicatio non tantum non est ipsis infidelium civi­ tatibus quidquam mali allatura, sed potius maximas est utilitates productura tum in ordine morum et publicae tranquillitatis, tum etiam omne genus urbanitatis provehendo et subditorum pietatem et oboedientiam erga principes fovendo (n. 169).2 TITULUS V POTESTAS CIRCA NEGOTIA MIXTA ECCLESIAE ET STATUS CAPUT I DE REBUS MIXTIS IN GENERE Articulus I Notiones praeviae de rebus mixtis 224. Res mixtae illae dicuntur quae directe referuntur ad duplicem finem, spiritualem videlicet et temporalem, et secun­ dum alterutrum respectum sub competentis societatis dispo sitione sunt : v. gr, iuventutis institutio. Differunt ergo res mixtae a ceteris quae vel referuntur ad unum finem tantum, vel ad unum quidem directe, ad alterum vero indirecte ; quia illae ad utrumque finem simul directe ordinantur. Differt etiam notio rei mixtae a notione rei mixti fori. Notio rei mixti fori respicit competentiam iudicialem utriusque pote­ statis, et quidem super eodem obiecto secundum eundem respe­ ctum : hinc causae mixti fori sunt illae quae indiseriminatim in 1 Cavaonis, op. cit., n. 573, p. 366. Ex iure naturali sociali, Ecclesiae ut consociationi licitae competit quoque libera facultas, etiam in Statu infi­ deli, habendi loca sacra, acquirendi et possidendi bona temporalia eaque administrandi etc. 1 Cfr. v. g. art. 75 Const. Relpublicae Turearum, anni 1924. NOTIONES PRAEVIAE DE REBUS MIXTIS 383 foro sive ecclesiastico sive civili definiri possunt, et circa quas viget ius praeventionis. Notio rei mixtae e contra respicit com­ petentiam utriusque societatis circa eadem negotia quidem sed diverso sub respectu. Itaque iure exclusive (licet cum debita con­ sensione) utraque societas légiférât, iudicat et administrat de illa re secundum respectum quem habet ad proprium societatis fi­ nem ;1 possunt tamen dari res mixtae quae simul mixti fori sint. 225. Diversae species rerum mixtarum. - Res mixtae vel ta­ les sunt natura sua, vel tales sunt ex facto contingenti, unde primae sensu stricto dicuntur res mixtae, aliae vero sen­ su lato. Quaedam enim negotia de se, vi nativae suae indo­ lis et destinationis, ad utrumque finem simul directe ten­ dunt; aliae vero sunt quae, de se, directe respiciunt tantum unum finem, sed propter adiectam qualitatem ex pacto, vel ex consuetudine, vel alio facto historico in bonum alterius so­ cietatis quoque ordinatae sunt. 23 Res mixtae sensu stricto rationes civitatis et Ecclesiae simul ita habent implicatas instituto suo, ut non possint concipi nisi cum suis relationibus ad utrumque ordinem. Huiusmodi sunt v. gr. matrimonium, adaequata (seu Christiana et civilis) inventu tis institutio, publicae moralitatis tuitio, contractus cum iura mento, cura pauperum, repressio propagationis haereseos quae civitatis pacem turbat, determinatio kalendarii ecclesiastico-civilis, seu festorum ab utraque societate celebrandorum etc. Res mixtae sensu lato rationes utriusque involvunt non na tura sua sed hominum facto, in quantum character spiritualitatis 1 Vld. supra, nn. 90 et 93; item, Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 19(6, vol. I, n. 421, p. 279. 3 Aickner, Compendium iuris ecclesiastici, Brixinae, 1915, § 37, p. 111 ss. Sunt tamen quibus opportunum videtur res mixtas dividere in mixtas stricto, lato et latissimo sensu. Biederlak, Institutiones iuris ecclesiastici, Romae, 1907, n. 54. Latissimo sensu dicitur mixtae res quae, licet directe referatur ad finem unius societatis, interest tamen etiam alterius, propter commoda utilitatesque quae indirecte afferre potest; v. gr. dellmitatlo dioecesis relate ad Statum, vel nominatio civilium magistratuum relate ad Ecclesiam. Ut patet huiusmodi res nonnisi sensu valde improprio vocantur mixtae. 384 RELATIONES IUK1P1CAE INTER ECCLESIAM 1ΖΓ STATUM rei accessit vel ex usu vel ex pacto, etc. Hinc sequuntur vicissitu­ dines relationum utriusque societatis in diversis locis, nec semper ant ubique eaedem res mixtae habentur. Quare evidenter constat rerum mixtarum huius generis fixam et determinatam enumera tionem numquani fieri posse. Exempla autem haec sunt: con­ scriptio matricularum paroecialium cui adnexi sint effectus ne­ dum religiosi sed etiam civiles; administratio bonorum ecclesia sticorum in aliquo Fundo religionis ex consensu Ecclesiae consti­ tuto sub quadam vigilantia Status;1 regimen urbanum, aedili­ tium, hygienicum relate ad loca extruendis Ecclesiis destinan da.23etc. 226. Iles mixtae naturales et supernaturales; effectus sepa­ rabiles et inseparabiles. - Res mixtae distingui solent in na­ turales et supernaturales, prout ipsarum essentia intra limi­ tes ordinis naturalis continetur aut e contra excedit fines na­ turae rerum. Rebus supernaturalibus accedunt supernaturalizatae, quae videlicet, per se spectata ipsarum nativa indole, in ordine rerum naturalium continerentur, sed actu positivo (‘levatae sunt ad ordinem superiorem, ita ut induant rationem rerum supernaturalium. 3 Effectus vero rerum, quae supra naturam sunt aut elevatae fuerunt, duplicis generis sunt : inseparabiles et separabiles (qui ultimi, si sunt temporales, dicuntur mere civiles). Primi generis sunt illi qui necessario fluunt ex re supernatu1 Cfr. v. gr. art. 31. Cone, cum Austria, anni 1855; vid. etiam eiusdem concordati art. 30 et 32. Recentius aliquid simile constitutum est per Con­ ventionem circa sic dictum « Statum Catholicum Transllvaniensem », cum Romania, 30 mali 1932 (cfr. praesertim art. 4). 3 Cavagnis, op. clt., vol. Ill, η. 217 ss., p. 124 ss. Equidem servandae sunt ab Ecclesia iustae aedilitatis leges, normae hygienlcae etc. quia hae bonum civium tuentur et simul optime conciliantur cum libero religionis exercitio. ’ Hinc patet superfluum esse in re nostra distinctum ordinem rerum mixtarum constituere, seu supernaturallzatarum, cum sive res superna­ turales sive supernaturalizatae iisdem principiis iuridicis regantur, relate ad competentiam. PRINCIPIA IURIDICA DE REGIMINE RERUM MIXTARUM 385 rali et cuin ea ita cohaerent ut nullatenus ab eis seiungi queant : v. g. effectus spirituales et supernaturales gratiae et auxiliorum quae necessario ex matrimonio Christiano pro­ fluunt, item naturalia iura et officia quae invicem ligant coniuges, ac demum ipsa condicio iuridica legitimitatis prolis. Alterius generis sunt effectus qui non necessario derivant ex substantia rei mixtae, neque cum ea indeclinabiliter cohae­ rent, sed potius pendent ex iuris positivi praescripto, ideoque ab ipsa re scindi possunt ; de iis ergo tractari potest quin consequenter et necessario tangatur substantia rei cui adnexi sunt; v. g. determinata quantitas dotis, ratio administran­ dae dotis, ordo successionis inter coniuges et inter liberos, privilegia primogeniturae etc. Iamvero quoniam absurdum est res supernaturales vel supernatu ralizatas aeque esse in dispositione utriusque societatis, cum repugnet potestatem ordinis naturalis regere ea quae superna­ turalia sunt, sequitur has res, respectu competentiae, dici posse mixtas solum ratione effectuum, cum ratione substantiae uni dumtaxat societati sint exclusive commissae. Itaque, circa competentiam alterutrius societatis, attendi de­ bet non solum directio alicuius rei in finem utriusque societatis simul, sed etiam natura rerum. Igitur quaerendum est de quibus­ nam rebus mixtis utraque societas leges ferre possit; et ulterius an circa eas res, de quibus tum Ecclesia tum Status legiferare possunt, utraque societas ita disponere valeat ut unice attendat ad finem suum et omnino praescindat a fine alterius. Articulus II Principia iuridica de regimine rerum mixtarum 227. Principium I. - In materiis mixtis, quaecumque hae sunt, civilis potestas nequit leges ferre praescindendo a rela­ tiva legislatione ecclesiastica; sed utriusque potestatis offi25 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 386 RELATIONES iuridicae inter ecclesiam et statum cium est mutua consensione procedere, salva superioritate Ec­ clesiae. Docet quidem Leo XIII « in negotiis autem mixti iuris, maxime esse secundum naturam, itemque secundum Dei con­ silia non secessionem alterius potestatis ab altera, multoque minus contentionem, sed plane concordiam, eamque cum caussis proximis congruentem, quae caussae utramque socie­ tatem genuerunt ».1 Haec veritas autem non est nisi corolla­ rium eorum quae contra systema separationis iam sunt expo­ sita (n. 187 sq.). Itaque — 1° debent inutua consensione leges condi. Cum enim agatur de rebus quae utrumque finem respiciunt, cumque leges relativae attingant eosdem subditos, facillime oriri posset confli­ ctus legislationum, si hae seorsim ita conderentur ut una prae scinderet ab altera. In casu autem conflictus, peior condicio iuri­ dica est ex parte societatis inferioris, quia haec non posset id exigere a subditis suis quod esset contrarium legi superiori ; hinc teneretur corrigere legem suam. Ne id igitur verificetur, oportet quod civiles legislatores continuo in suo munere explendo prae oculis habeant, quoad res mixtas, relativam legislationem socie tatis superioris, idest Ecclesiae. — 2° Ecclesia vero ratione officii negativi iustitiae (nn. 48 et 217 sq.) tenetur et ipsa prae oculis habere praecedentem et iustam legislationem civilem, ne absque necessitate eam impediat, licet Ecclesia, ratione suae superiorita tis, liberam et in casu conflictus praevalentem habeat etiam in rebus mixtis potestatem. Status autem in condendis legibus de rebus mixtis prae oculis habebit relativam legislationem canonicam a) ne aliquid prohibeat quod ab Ecclesia praecipiatur; b) ne aliquid praecipiat quod lege ecclesiastica sit prohibitum; c) ne talia onera imponat quae, licet directe non opponantur legibus ecclesiasticis, tamen impedirent quominus simultanée alia officia sacra implerentur. 1 Enc. Immortale Dei, § 50. In negotiis. PRINCIPIA IURIDICA DE REGIMINE RERUM MIXTARUM 387 228. Principium II. - Quoad res mixtas naturales earumque effectus utraque societas leges ferre potest, in quantum eaedem· ad proprium finem spectant. Equidem ipsa naturalis directio rerum huiusmodi in utrumque finem ponit easdem res, respective in quantum tan­ gunt alterutrius societatis finem, sub dispositione relativae potestatis ; ex necessitudine enim rei cum fine oritur potestas in societate (n. 18). Nec difficultas aliqua per se oriri potest ex eo quod circa eaii deni rem duplex legislatio constituatur, attenta etiam superiori tate unius prae altera; etenim semper supponitur servari princi­ pium superius explicatum, quo cavetur ne oppositae leges con dantur, aut non satis ratio habeatur superioritatis Ecclesiae. Ex alia parte res mixta naturalis, etsi directe influat etiam in finem spiritualem, per hoc non amittit indolem rei naturalis ad finem quoque temporalem ordinatae: v. g. ex eo quod iuvenum institutio in scholis primariis respicere debet etiam bonum ipso­ rum spirituale, non subtrahitur schola e suo ordine rerum natu­ ralium, manetque eius ordinatio directa ad finem quoque civilis educationis puerorum. 229. Principium III. - Societas civilis nihil potest dispo­ nere circa substantiam et effectus inseparabiles rei su­ pernata ralis vel supematuralisatae; ideoque solum circa ha­ rum rerum effectus temporales separabiles, seu mere civi­ les, eius potestas versatur. Quidquid enim est quoque modo sacrum, id est omne in potestate arbitrioque Ecclesiae dumtaxat; equidem res, ad ordinem supernaturalem pertinentes sive natura sua sive po­ sitiva elevatione, effugiunt omnino competentiam potestatis civilis, quae naturalis est. Repugnat enim potestatem na­ turalem aliquid posse circa supernaturalia, quatenus sunt huiusmodi. Item, propter causam ad quam necessario et in­ separabiliter referuntur, in potestate Ecclesiae dumtaxat sunf 388 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM etiam harum rerum effectus, inseparabiles, licet civiles : quia cuius est agnoscere de causa, eius est cognoscere et disponere de iis quae necessario cum eadem causa connectuntur,1 cum omnis dispositio de istis attingat relationem qua ipsi colli­ gantur cum causa, et consequenter attingat causam ipsam. Hinc sequitur a Statu agnoscendos esse effectus inseparabiles rei mixtae supernatural is vel supernaturalizatae de quibus Ec­ clesia disponit.2 Qui enim tenetur agnoscere causam, tenetur agnoscere et effectus necessarios, et qui de illa iudicat, de his quoque disponit, dum e contra, qui nihil potest circa causam, nihil etiam potest de his quae in illa virtualiter continentur.3 De effectibus vero mere civilibus, seu temporalibus separabili­ bus, Status disponere potest, quia hi referuntur ad finem socie­ tatis civilis, non excedunt in sua substantia limites naturales in­ tra quos est ipsa civilis potestas, neque necessario implicant ra­ tiones substantiales rei spiritualis cui contingenter adnexi sunt. Hinc nihil obstat, seu nulla est difficultas quominus potestas or­ dinis naturalis de his agere valeat, dummodo tamen servetur subordinatio legi ecclesiasticae, ne videlicet dispositiones civiles opponantur praescriptis ecclesiasticis, sicut dictum est supra (prine. I). 230. De sanctionibus civilibus circa praescripta Status vel Ecclesiae in rebus mixtis. - Quaeri primum potest an positio actus spiritualis in materia mixta, servatis tantum Ecclesiae legibus respicientibus substantiam rei et effectus spirituales vel temporales inseparabiles, omissis vero praescriptionibus civilibus pro effectibus temporalibus separabilibus, sit poenae obnoxia lege civili. 1 Cfr. De Luca, Institutiones iuris ecclesiastici publici, Romae, 1901, vol. I, p. 201 ss. ’ V. gr. legitlmltas prolis, quae necessario consequitur ex matrimonio iuxta leges Ecclesiae inito. * Cavagnis, op. cit., vol. I, n. 429, p. 282. PRINCIPIA IURIDICA DE REGIMINE RERUM MIXTARUM 389 I. lamvero quod Statui subest, legibusque civilibus ordi­ nari potest, id certe sanctionibus quoque civilibus urgeri va­ let. Quare nullum dubium quin societas civilis omissionem praescriptionum suarum circa res mixtas naturales vel circa effectus mere civiles rerum spiritualium punire possit tum de­ negando eosdem effectus, tum etiam positivis poenis, quibus videlicet afficiantur cives qui legem civilem spreverunt, non autem ministri Ecclesiae qui actum sacri ministerii legitime posuerunt, quin providerent de effectibus mere civilibus. 1. Sanctio negativa igitur in hoc consistit quod effectus mere civiles non tribuantur actibus qui non servatis civilibus praescriptionibus ponuntur : aequum enim est eos privare benefi­ ciis qui haec spernere videntur, cum non posuerint id quod neces­ sarium est ad eadem consequenda. V. g. si celebrati matrimonii negligatur inscriptio in tabulis civilibus, praescripta pro effecti­ bus temporalibus separabilibus, potest Status denegare hos effe­ ctus secuturos ex eadem inscriptione, ut puta quod filii primoge­ niti eximantur a servitio militari, vel aliis privilegiis fruantur. Sanctio positiva vero consistit in irrogatione alicuius poenae specialis, qua videlicet aliquod malum inferatur iis qui praescri­ ptiones legitime latas circa rem mixtam, non servarunt: v. g. mulcta pecuniaria pro iis qui leges hygienicas non servarunt in scholis privatis moderandis. Equidem si Status contentus esset sola privatione effectuum civilium, possent hi sperni, ideoque lex civilis vacaret effectu practico ; at vero potest interesse reipublicae supradictos effectus haberi, ideoque servari relativas praescri­ ptiones. 2. Si vero agatur de sacris ministris qui in exercitio sui mini­ sterii non providerunt de effectibus temporalibus rei mixtae, iidem non possent puniri propter talem omissionem. Equidem si in exercitio sacri sui muneris leges Ecclesiae rite observaverunt, actum sacrum legitime posuerunt: iamvero in quantum ponunt hos actus sacros omnino independentes sunt a Statu ; qui, si ur­ geret observationem suarum legum ad ponendos actus sacri mi­ nisterii, coarctaret libertatem Ecclesiae, scilicet sacerdotes non essent plene liberi in suo spirituali ministerio, quod aliquando 390 KHEATIONES I URI PICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM exigere potest ut expleatur nullo habito respectu rerum tempora­ lium separabilium de quibus providet Status.1 Practice tamen Ecclesia, ratione convenientiae et publicae utilitatis, ipsa urgel ut a suis ministris quae praescriptiones civiles iustae sint et bono publico respondentes serventur; itemque curandum edicit ut ab iis in quorum emolumentum actus sacri ministerii exercentur, pariter serventur. II. Ulterius autem quaeritur an magistratus civiles puni­ re possint violationem legum ecclesiasticarum quae respiciant ipsam substantiam rei mixtae supernatural!» vel supernaturalizatae vel etiam effectus inseparabiles. Supponuntur semper rite observari debita erga Ecclesiam subordinatio necnon normae prudentiae et iusti moderaminis, quae adhibenda sunt ne rigor sanctionum potius in destru­ ctionem spiritualem quam in aedificationem cedat. Item di­ stinguendum est inter omissionem vel culpam ministrorum sacrorum et culpam ipsorum fidelium. 1. Si agitur de sacris ministris, primum omnium habenda est ratio privilegii fori. At quandoque huic derogatum est; tunc autem Status nomine Ecclesiae, seu de eius consensu et quasi eam adiuvans potest sacros ministros punire, servatis de cetero servan­ dis ad normam sacrorum canonum. Tunc enim Respublica nihil aliud praestat, quam illud auxilium seu adsistentiam brachii saecu­ laris ad quam tenetur vi indirectae subordinationis (n. 214). Nui limode autem potest eosdem sacros ministros punire nomine pro­ prio, quia ministri Ecclesiae omnino immunes sunt, iure divino, a civili potestate in exercitio sacri ministerii. 1 Maxime autem esset laesiva libertatis Ecclesiae et boni spiritualis fidelium lex quae imponeret obligationem servandi quasdam formalltates civiles (v. gr. inscriptionem in publicis tabulis infantis antequam baptize­ tur; actum civilem in matrimonio Christianorum, antequam coram parocho contrahentes sistant) priusquam minister sacer officio suo religioso fungatur. Qnare nullimode tenentur sacerdotes cavere de observantia horum praescri­ ptorum, praesertim quia aliquando urget necessitas baptismi vel obligatio assistendi matrimonio fidelium, pro bono animarum. LEGISLATIO ECCLESIAE ET STATUS CIRCA MATRIMONIUM 391 2. Laicos vero lex civilis punire potest nomine Ecclesiae pro pter transgressionem legum eiusdem Ecclesiae circa res spiritua les. Tum quia non obstat in casu ratio personae puniendae, tum quia simul supponitur servare modum et devitare oinnem deordinationem quae cederet in damnum spirituale; quibus rite consi­ deratis, patet secundum rectam rationem esse ut Status tamquam societas indirecte subordinata, etiam hoc modo, scilicet puniendo transgressores legum ecclesiasticarum, secundum normas ab Ec­ clesia probatas, eam adiuvet. Imo laicos respublica punire potest de his culpis seu etiam omissionibus, nomine proprio quoque : nempe quando ex tali transgressione legis ecclesiasticae damnum sequitur in ipso ordine civili. Interest enim plerumque etiam or­ dinis publici seu boni socialis Status huiusmodi leges ecclesiasti eas rite servari. Ex altera autem parte Status dum hoc modo sibi prospicit, simul adiuvat Ecclesiam: dummodo tamen, ut pluries monuimus, debitus modus ac subordinatio apprime servetur. De iudicio autem meri facti spiritualis, vel de indicio posses sorio iuris spiritualis iam sunt exposita catholicae doctrinae prin­ cipia, ubi de competentia potestatis iudicialis Ecclesiae. CAPUT II DE NONNULLIS EEBUS MIXTIS IN SPECIE Articulus I Legislatio Ecclesiae et Status circa matrimonium 231. Praesupposita theologica. - Fidei dogma est matrimo­ nium a D. N. lesu Christo ad sacramenti dignitatem evectum esse; in coniugiis Christianorum igitur, contractus matrimo­ nialis a sacramento nullimode est dissolubilis, adeo ut non possit esse verum coniugium inter baptizatos tamquam in na­ turae officio, quin simul consistat in ratione sacramenti; ipsum autem connubium quod in mundi exordio Deus ipse ad humanam speciem propagandam et conservandam instituit et inseparabile decrevit, non solum sanctius, sed et firmius 392 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM evasit per Christum qui etiam suae cum Ecclesia unionis for­ mam voluit illud referre. Quare si numquam potuit, ipso iure naturae, propria humani legislatoris auctoritate sanciri repu­ dium aut divortium proprie dictum, a fortiori id dicendum est de Christianorum matrimonio. « Christus igitur, — ita Leo XIII in cit. Enc. — cum ad talem ac tantam excellentiam matrimonia renovavisset, totam ipsorum disciplinam Ecclesiae credidit et commendavit. Quae potestatem in coniugia Christianorum omni cum tempore tum loco exercuit atque ita exercuit, ut illam propriam eius esse appareret, nec hominum concessu quaesitam, sed auctoris sui voluntate divinitus adeptam ».1 232. Notiones de matrimonio civile. - Nomine matrimonii civilis intelligitur a modernis legumlatoribus « contractus nu­ ptialis initus, tamquam necessarius et sufficiens ad validita­ tem matrimonii, iuxta normas codicis civilis, coram laicali magistratu » relicta fidelibus libertate, si velint, petendi a sacerdote nuptialem benedictionem. Quare leges civiles de matrimonio intendunt nedum registrationem curare contractus coram Ecclesia initi, pro effe­ ctibus civilibus, sed ordinare societatem vere coniugalem, tum quoad eius validam institutionem, declarationem nullitatis, legitimitatem prolis etc. Matrimonium civile potest esse : obligatorium seu neces­ sarium, liberum- seu facultativum, et demum subsidiarium, seu succedaneum.2 P r i m u m obtinet cum omnibus coniugium ineuntibus etiam Christianis, praescribitur ut contractum matrimonialem 1 Enc. Arcanum, 10 febr. 1880 (Acta Leonis XIII, vol. II, p. 25). 2 Wernz, Ius Decretalium, Prati, 1914, vol. IV, p. I, n. 200, p. 327 ss.. Card. Gasparri, Tractatus canonicus de matrimonio, ed. 2*. Romae, 1932. LEGISLATIO ECCLESIAE ET STATUS CIRCA MATRIMONIUM 393 ineant dumtaxat coram civili magistratu ad tramitem legum Status sub poena nullitatis actus in foro civili, denegationis effectuum civilium aliarumque sanctionum. Alterum vero instituitur cum lex civilis omnibus coniugium ineuntibus optionem relinquit aut coram parocho, civiliter ad id man­ data habente, nuptias ineundi, servatis simul tum praescrip­ tis canonicis tum etiam civilibus, aut coram laicali magi­ stratu, servatis tantum legibus Status. Tertium denique habetur cum Status iis facultatem fa­ cit matrimonium civile ineundi qui sunt extra quamlibet so­ cietatem religiosam constituti, vel qui repelluntur a respectivo ministro sacro, propter aliquod impedimentum. 233. Principium 1. - Ecclesiae ius competit plenum, exclusivum et proprium circa Christianorum coniugia, tum quoad vinculi substantiam tum quoad effectus inseparabiles; hinc matrimonium baptizatorum regitur iure divino et canonico dumtaxat, salva competentia civilis potestatis circa effectus mere civiles eiusdem matrimonii.1 Dicitur ius plenum ad indicandam liberam dispositio­ nem et facultatem ordinandi tum validam tum licitam matri­ monii Christiani celebrationem, seu statuendi impedimenta et praescribendi rationabiles condiciones v. g. ritus, formam, solemnitates etc., itemque decernendi de effectibus cum ma­ trimonio necessario connexis, etc. Dicitur proprium quia agitur de iure nativo ab ipso Christo Domino immediate, non ex conniventia principum saecularium, accepto, neque mera consuetudine aut usurpatione. Dicitur demum exclusivum quia uni dumtaxat Ecclesiae haec omnia ordinare competit. 1 Can. 1013 : Billot, De Sacramentis, Romae, 1908, vol. II, p. 446 se.; Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. III. η. 192 ss. ; Wernz, op. clt., vol. IV, p. I, p. 73 ss. 394 RELATIONES IÜBIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM relicta civitati facultate disponendi circa effectus civiles sepa­ rabiles. Ratio est in praesuppositis theologicis iam supra enunciatis (n. 231), quia videlicet Christus Dominus ad sacramenti dignitatem evexit ipsum contractum matrimonialem inter baptizatos, inter quos matrimonialis contractus validus nequit consistere quin sit eo ipso sacramentum. lamvero, si matrimonium iuxta catholicam doctrinam est sacramentum, eius dispositio et ordinatio sicut ceterarum re­ rum sacrarum, praesertim sacramentorum, spectat exclusive ad Ecclesiam, omnisque auctoritatis politicae interventus in ipsum matrimonialem contractum non est nisi abusus pote­ statis circa sacra. Verum solet obiici matrimonium esse rem mixtam in finem utriusque societatis directe ordinatam, hinc utriusque societatis interesse eius regimen; porro bonam constitutionem societatis coniugalis esse maxime necessariam ad prosperitatem societatis politicae omnemque principatum habere auctoritatem ad deter­ minandum ea quae suo fini deserviunt, et conferunt ad consecu­ tionem eius; neque repugnare quod matrimonium, ut simplex naturae officium, respiciatur a Statu, et ordinetur in bonum homi­ num naturale. lamvero aliquam rem mixtam subesse potestati utriusque so cietatis, intelligitur in tantum in quantum nulla obstet ratio su­ perior quae, salva manente ordinatione rei in bonum utriusque societatis, uni dumtaxat competentiam addicat circa eandem rem. Talis est casus matrimonii Christianorum, quod, cum sit sacra­ mentum, penitus est sublatum a competentia civilis societatis: omnis enim dispositio civilis circa contractum matrimonialem iam necessario tangeret sacramentum quod identificatur cum ipso contractu. Imo, iam apud ethnicos res maxime sacra habita sunt spon­ sorum coniugia, praetereaque, non principum nutu aut praesen­ tia, sed sacerdotum precatione et eorum invocatione ubique cele­ brata fuere; nec minore iure frui debet illa societas religiosa, LEGISLATIO ECCLESIAE ET STATUS CIRCA MATRIMONIUM 395 quae sola, legitime, positivo Dei mandato, sacris regendis insti­ tuto suo incumbit. 234. Profecto Ecclesia non ignorat neque diffitetur sacra­ mentum matrimonii, cum ad conservationem quoque et in­ crementum societatis humanae dirigatur, cognationem et ne­ cessitudinem habere cum rebus ipsis humanis, quae matri­ monium quidem consequuntur, sed in genere civili versantur : hinc competentiam Status quoad effectus mere civiles agno­ scit. Effectus matrimonii intelliguntur, in genere, omnia bona et privilegia, iura et officia coniugum et prolis, quae contractum et vinculum matrimoniale consequuntur. lamvero effectus essentiales seu qui necessario fluunt ex sub stantia matrimonii et inseparabiliter cohaerent cum eius validitate et honestate (ut puta effectus cum unitate et insepara­ bilitate prolis) sunt, sicut ipsa substantia rei, sub Ecclesiae dispo­ sitione. Effectus vero extrinsece et separabiliter adnexi matrimo­ nio reguntur ab alterutra potestate, prout ex iure canonico vel civili accedunt, aut etiam ex iure naturali fluunt1 sed quoad determinationem legislatione positiva sunt moderandi alterutrius ordinis, respective. V. g. effectus separabiles qui iure canonico reguntur sunt: irregularitas orta ex bigamia, ius patronatus pa trisfamilias competens etc. ; et de his unice Ecclesia diiudicat. Contra, effectus illi separabiles qui unice ordinem civilem tan­ gunt, v. g. quantitas dotis debitae, iura successionis coniugum vel filiorum erga parentes, sive quoad nobilitatem sive quoad bona, item iura successionis coniugum reciproce, vel filiorum ipsorum, haec omnia, quae sub nomine effectuum mere civilium veniunt, iure civitatis disponuntur et reguntur. ’ Insuper notandum est «effectus temporales mereque civiles nequa­ quam esse inUiscriminatim a potestate civili concessos vel pro arbitrio negandos. Etenim sunt eiusmodi effectus qui nituntur ipso iure naturali, v. gr. successio filiorum ab intestato in bona parentum ». Wernz, op. clt., vol. IV, p. I, p. OS sq., not. 125. Hinc supra diximus societatis competere hos effectus ordinare et melius determinare, minime concedere vel gene­ raliter tollere. 396 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM Status ergo praescribere etiam valet condiciones quibus ma trimonium gaudere debet, ut hi effectus sequantur, dummodo in his legibus servetur subordinatio Ecclesiae, quatenus, nihil prae­ cipiatur quod ipsa prohibet, aut matrimonialis contractus cele­ bratio prohibeatur quae lege canonica valida et licita esset. 235. Insuper Status, cum habeat ius ordinandi effectus ci­ viles, ut hi legitime tribui possint, praescribere potest ut coniuges matrimonium suum, coram Ecclesia iam valide et licite celebratum, in publicis civitatis tabulis inscribant. Haec in­ scriptio ergo supponit matrimonium iam formatum, ideoque ipsa supervenire debet, non autem antecedere matrimonialem contractum ; item eadem inscriptio concedi debet omnibus et solis matrimoniis, quae sunt coram Ecclesia valida. Quare non licet reipublicae huic inscriptioni condiciones ini ponere, quarum vi alicuius existentis matrimonii recusari valeat inscriptio in civilibus tabulis ; nec vicissim possunt in eisdem ta­ bulis inscribi matrimonia coram Ecclesia nulla seu quomodolibet non existentia. Potest autem civitas praescribere ut matrimonii legitimi coram Ecclesia initi inscriptio in publicis tabulis curetur intra definitum tempus: quod si contrahentes (non minister Ecclesiae) ne­ glexerint, poenis quoque convenientibus a magistratu civili mulctari possunt, dummodo tamen eaedem poenae numquam eo exten dantur ut matrimonium nonnisi a tempore inscriptionis civilis in foro saeculari habeatur valide atque licite celebratum. In hoc casu id dumtaxat decerni potest, ut videlicet effectus mere civiles non tribuantur nisi a tempore peractae inscriptionis.1 Quae quidem sanctio iustificatur rationibus quas habet Sta tus ut publice constet de matrimoniis legitime coram Ecclesia pe­ ractis: quod si occultarentur, maxima essent timenda bono pu blico incommoda : hoc tamen non usque adeo extendendum est aut 1 In praxi expedit ut civitates conventionibus cum Ecclesia de hoc negotio simul disponant, ut factum est v. gr. in Cone, cum Italia, anni 1929, art. 34. LEGISLATIO ECCLESIAE ET STATUS CIRCA MATRIMONIUM 397 exaggerandum ut his sanctionibus poenalibus afficiatur quoque occultatio matrimonii conscientiae, ab Ecclesia ob i ustas causas ad normam canonum permissi.1 236. Principium II. - Matrimonium, civile, quod dicitur, est religioni maxime iniuriosum, iura et conscientiam catho­ licorum laedit, atque moralitati publicae noxium existit. Equidem civiles nuptiae institutum matrimoniale demo­ liuntur dum supponunt negationem revelationis, quae mani­ feste docet matrimonium esse verum sacramentum, et ratio­ nem contractus a ratione sacramenti dissociari non posse ; in­ super laedunt iura Ecclesiae, quatenus id, quod est totaliter subtractum a saeculari auctoritate, Ecclesiae eripitur et ci­ vitati addicitur, cum scandalo et offensione fidelium : demum confusionem gignunt inter verum et supposititium matrimo­ nium, quasi duplex constituendo, et aditum praebendo dece­ ptionibus ; legalitate induunt inhonesta coniugia eorum qui, contra bonum suscepti sacramenti, ad alias nuptias civiliter convolant. 1. Equidem nuptiis civilibus everti genuinum institutum ma­ trimoniale ex eo patet quod vero matrimonio substituunt huma­ num quoddam seu politicum figmentum. Atqui, matrimonium non est nisi illud quod Deus instituit et quod, in baptizatis, ad sacra­ menti dignitatem evexit : Status e contra, alium nuptialem con­ tractum per se condens et instituens, rem distinctam a sacra­ mento, ideoque a vero fidelium matrimonio constituit. Quod sane est contra divinam dispositionem. Nihil mirum igitur si homines nuptias a se introductas solvi posse autument; dictum quidem est : « quod Deus coniunxit homo non separet », verum quod homo coniunxit, homo separat. 2. Esse autem civiles nuptias catholicorum conscientiae iniuriosas patet ex eo quod Status, imponens necessitatem nuptiarum 1 Vid. can. 1104-1107 ; Giobbio, Lezioni di Diplomazia ecclesiastica, Roma, 1901, vol. Ill, η. 128, p. 108. 398 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET' STATUM civilium omnibus qui velint suum contractum matrimonialem ut validum haberi coram civitate, adstringit catholicos ad agendum contra dictamen propriae conscientiae, cum ipsis persuasum sii illum iam esse validum contractum matrimonialem qui coram Ecclesia legitime initus sit. Dum ergo affirmatur non agnosci matrimonium religiosum, ut tuta sit civium libertas conscientiae, adstringnntur fideles ad commenticium matrimonium quod de se implicat denegationem alicuius veritatis fidei. 3. Verum civiles nuptiae, ut sunt plenae irreligiositatis, fal sitatis et iniustitiae, ita sunt etiam foecundae detrimentorum et calamitatum. Nemo enim non videt quantam profanata coniugia perniciem attulerint societati, quantam allatura sint universae hominum communitati. Lex enim protegit et legalitate cohone stat infandos concubinatus eorum qui nuptias religiosas iam initas spernunt, ac vinculo civili aliud ineunt matrimonium, inorum integritatem publice offendentes. Quod si in se merum matrimo nium civile spectetur, divinam gratiam ab humanis generationibus avertit, ut iam eaedem a brutorum generationibus non discrimi nentur. Hinc etiam societati civili damna haud parva gignuntur. 237. Lex de praecedentia matrimonii civili. - Licet Ecclesia reprobaverit leges instituentes matrimonium civile, tamen, ad vexationes poenasque vitandas, et ob prolis bonum, quae alioquin a laica potestate ut legitima nequaquam haberetur, tum etiam ad polygamiae periculum avertendum, opportunum exi stimat ut fideles matrimonio legitime contracto coram Eccle sia, se sistant, actum lege decretum exsecuturi, quasi caeri moniam quamdam expleturi, coram civili officiali. Haec tamen civilis caerimonia sequi debet, iuxta mentem Ecclesiae, legi­ timam matrimonii celebrationem, non autem praecedere.1 Lex autem quae obligat fideles ut, antequam coram ministro Ec­ clesiae se sistant matrimonium celebraturi, ritum civilem 1 « Quod si opportunum est civilem peragendum, se probent actum, antequam matrimonium quaquam debent ». Instruet. S. ac expedit ut ildeles, sistentes se ad actum legitimos coniuges coram lege, hunc autem coram Ecclesia celebraverint, peragere ne­ Poenit. 13 ian. 1866. LEGISLATIO ECCLESIAE ET STATUS CIRCA MATRIMONIUM 399 praemittant coram civitatis magistratu, seu lex de prae­ cedentia matrimonii c i v i 1 i s, est prorsus habenda tam quam lex impia, irrationabilis et perniciosa. 1. Est impia quia coarctat libertatem Ecclesiae et fidelium in conficiendo aliquo sacramento, istud subiiciens condicioni bus a lege civili praescriptis,1 comminata poenae sanctione. Quandoque autem impedit ipsum sacramentum : si enim fideles matrimonium inire vellent iure canonico validum et licitum, lege autem civili non permissum, nuptias inire non possent, nisi saltem iidem et minister Ecclesiae vellent obire poenas ob violatam legem praecedentiae. Tunc ergo sacramenti celebratio puniretur ut res illicita : non enim punitur nisi id quod illicitum est. Lex illa est insuper impia quia offendit conscientiam catholicorum, ut evi­ dens est. 2. Est irrationabilis. De conceptu legis est ut sit ordinatio rationis; talis autem nequit dici ea ordinatio quae de se nata est ponere in conflictu duas diversi gradus obligationes, atque ordinem sacrum postponit et subiicit exigentiis (ficticiis quidem) ordinis temporalis. Notandum enim est legem de praecedentia ex se eo tendere ut impediat ea matrimonia quae coram Ec­ clesia valide et licite celebrarentur, dum inxta civilem legisla­ tionem matrimonialem non permitterentur. Insuper notandum est legem divinam et salutem animarum iubere quasdam uniones, non obstante quolibet vetito humano; immo quandoque esse quae dam matrimonia quae alto secreto celari debent. Haec omnia non permittuntur a lege praecedentiae matrimonii civilis. 2 Est etiam irrationabilis haec lex, quia in peiori condicione ponit sacramentum matrimonii quam turpem concubinatum. Sta­ tus enim, qui non punit eos qui in concubinatu vivunt, eosdem punit si, poenitentia ducti, coram parocho se sistant ad celebran 1 Exemplo sit. praescriptio legis gallicae 8 apr. 1802, art. 54, vi cuius parochi « ne donneront la bénédiction nuptiale qu’à ceux qui justi­ fieront, en bonne et due forme, avoir contracté mariage devant l’offlcier civil ». Postea codex poenails aa. 199 e 200, sanctiones addidit contra ipsos parochos. ’ -Consideretur casus matrimonii conscientiae, et matrimonii in extre­ mis; Gtonnio, op. cit.. vol. ITT, p. 360 ss. 400 RELATIONES iuridicae inter ecclesiam et statum dum matrimonium : ergo in ordine civili pro ipsis melius erat si mansissent in concubinatu ! Est demum irrationabilis, quia hac lege punitur id quod iuridice non existit : coram Statu enim matrimonium religiosum nihil producit, cum sit actus qui de se nullos effectus iuridicos in ordine civili habet : ergo in tantum punitur in quantum est cele­ bratio alicuius ritus sacri. Actus sacramentalis in se essentialiter licitus, esto quod non consideretur iuridicus, sed quod habeatur ut reatus, hoc est abnorme. 3. Quod autem lex ista sit perniciosa, patet ex damnis quae sequuntur in ordine publicae moralitatis : in pluribus casibus enim cohonestat concubinatum. Ubi enim sponsi prohibentur le­ gibus civilibus coram Statu matrimonium inire, hac lege prohi­ bentur quoque contractum religiose celebrare: non remanet ergo iis, qui conscientia non continentur, nisi ut se committant con­ cubinatui. Praeterea dari potest casus in quo, celebratis prius nuptiis civilibus cum pacto ineundi etiam religiosum matrimo­ nium alter e contrahentibus renuat adimplere promissum. Tunc Status urgeret obligationes matrimonii civilis etiam si pars inno­ cens recedere vellet : quod sane nemo non videt quantum laedat ipsius conscientiam.1 Nec loquimur de iis qui, post celebratas nuptias civiles, abeunt et alias nuptias conantur inire ritu religioso. Obiciunt tamen : lex praecedentiae est necessaria ad prae­ cavendas fraudes eorum qui effugere volunt, matrimonio religio­ so, dispositiones prohibitivas civiles. Verum si matrimonio reli­ gioso nulla vis iuridica agnoscitur, quomodo per illud existiman­ tur fraudari leges Status? Res iuridice haud existens quomodo potest esse fraudis causa? Status tunc potest considerare esse violatam legem cum illi, qui ritu sacro coniuncti omittunt postea actum civilem, et poterit eos punire denegatione effectuum civilium, sed non poterit praecedentiam matrimonii civilis imponere. 1 « Si comprendono da tutti le tristissime conseguenze che derlvano da cib, spectalmente alla povera donna, la quale pub essere, anzl spesso è la vlttlma di tale inadempimento. Essa sarîi civllmente obbligata a convivere con un uomo che ia eosclenza le fa vedere come 11 suo seduttore, e la legge non solo non vlene in suo soccorso, ma la costringe a reputarsl legittima moglie contro 1 dettami plù intimi e plù forti della eosclenza ». Iannuzzi Stefano, Studi giuridici, Milano, 1900, p. 237 ss. ; Giobbio, op. cit., n. 421 ss. LEGISLATIO ECCLESIAE ET STATUS CIRCA MATRIMONIUM 401 At, instant, praecedentia matrimonii civilis necessaria est ad impediendam in multis casibus instaurationem vitae coniugalis quae coram Statu caret legalitate, cum detrimento prolis inde oriturae, cuius iura legitimitatis non agnoscuntur. Haec ratio autem, ut evidens est, evincit dumtaxat necessitatem et obligatorietatem inscriptionis civilis matrimoniorum coram Ecclesia initorum.1 Quod si legislatio civilis diversa sit et prohibeat quod Ec­ clesia permittit, hoc pendet ex illegitimitate legislationis civilis quae conformanda esset legislationi ecclesiasticae ne talia incom­ moda sequantur. At dicunt: dari potest casus in quo quis, cele­ brato matrimonio religioso, coniugem derelinquat et aliam per­ sonam seducat ut secuin contrahat civiliter. Haec difficultas confirmat rationabilitatem oppositionis Ecclesiae contra institu­ tionem matrimonii civilis: unum tantum debet esse matrimonium, verum, idest religiosum. Sed etiam si Status non posset practice recedere a praxi matrimonii civilis, tamen, ex illa difficultate tantum hoc sequeretur: quod Status tueri deberet iura partis innocentis et impedire quominus seductor aliud matrimonium civiliter ineat. 238. Ile impedimentis deque causis matrimonialibus. - Ex dictis de iure exclusivo Ecclesiae circa substantiam matrimo­ nii et effectus inseparabiles, patet : Γ Statum non posse con­ stituere impedimenta cuiusvis generis circa Christianorum matrimonia, aut a legitimis impedimentis dispensare; 2° cau­ sas matrimoniales omnes quae attingunt tum vinculum ipsum, tum effectus omnés inseparabiles, ad tribunal ecclesiasticum exclusive pertinere. I. Quoad primum punctum nullum dubium esse potest, attenta elevatione matrimonialis contractus ad dignitatem sacramenti. Quod autem regalistae dixerunt esse videlicet civitati ius consti­ 1 Ceterum omnino exaggerant adversarii affirmantes frequentes esse casus in quibus actus civilis negligatur a fidelibus; insuper semper est tiabendum prae oculis incommoda illa sequi non celebrationem matrimonii religiosi, sed novam introductionem sic dicti matrimonii civilis. 26 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 402 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM tuendi impedimenta, saltem in communi cum Ecclesia exercendum, nititur falso supposito separabilitatis contractus a sacramento.1 Solet quidem adduci in contrarium ius principis procurandi prosperitatem temporalem civium, quae multum pendet ex ordi nata vitae coniugalis instauratione; exinde tamen consequitur tantum ius ad illa media quae non excedunt capacitatem potesta­ tis temporalis; illegitime ergo deduceretur etiam competentia ci­ vilium potestatum quidquam statuendi de valida et licita susce ptione sacramenti, secus ex eadem ratione civitas fere totum re­ gimen rerum religiosarum sibi vindicare posset. Animadvertendum tamen est in praxi honestas (idest iuri naturali et divino positivo non contrarias) prohibitiones et prae scriptiones civiles esse servandas; non quidem vi legum civilium, quae de se invalidae sunt, sed propter ordinatam legem carita tis avertendi a se et a prole gravia damna ; qua in re Ecclesiae instructiones sequendae sunt et episcoporum dictamina quoad singulas leges civiles. Est insuper notandum incompetentiam Status versari tantum circa baptizatorum matrimonia; de infidelium enim coniugiis nui lum dubium est quin valeat potestas saecularis ea honestis nor­ mis ordinare et praescriptis suis moderari, tum prohibentibus tum etiam dirimentibus impedimentis ; 2 quod tamen, probabilius, iure dumtaxat devolutivo, attento scilicet defectu auctoritatis religio­ sae quae inter infideles rem istam naturaliter sacram regere va leat, Statui adscribi potest. II. Quoad secundum, idest quoad causas matrimoniales, pronum est competentiam iudicialem Ecclesiae cum eiusdem competentia legislativa convenire, tum respectu extensionis, tum respectu exclusivitatis. Igitur omnes causae matrimo 1 Exemplo sint argumenta adducta ab Oi.livier, L’Eglise et l’Etat au Concile Vatican Paris, vol. I, p. 143-145. ’ Fere ab omnibus eanonistis et theologis id admittitur. Cfr. Gaspabrj. op. cit., vol. I, p. 146, n. 240 ss.; Webnz, op. cit., vol. IV, ρ. I, η. 76, p. 102 ss. ; ubi etiam (not. 214) DD. opiniones exponit circa modum expli­ candi hanc principum facultatem. Quae sane admissa est a Suarez, Bellarmino, Sanchez, S. Alphonso, Schmalzgrilber, Lehmkuhl, Cavagnis, etc. Ce­ terum sunt acta quaedam S. Sedis quae non relinquunt ambigendi locum (De iis cfr. Ottaviani, Institutiones, ed. III, Romae, 1948, vol. II, p. 222 ss. LEGISLATIO ECCLESIAE ET STATES CIRCA MATRIMONIUM 403 niales baptizatorum, illae videlicet quae quomodocumque at­ tingunt sacramentum tum propter substantiam vinculi, tum propter effectus inseparabiles, ad solos iudices ecclesiasticos pertinent. Haec veritas, quae evidenter deducitur ex consideratione naturae sacrae matrimonii Christianorum, eruitur quoque ex magisterio ecclesiastico et ex perpetua Ecclesiae praxi. 1. Concilium Tridentinum definivit: « Si quis dixerit causas matrimoniales non spectare ad iudices ecclesiasticos, anathema sit » : 1 Pius IX vero damnavit in Syllabo sequentem propositio nem : « Causae matrimoniales et sponsalia suapte natura ad foruin civile pertinent » ;2 demum in Codice iuris canonici, can. 1690, edicitur : « Causae matrimoniales inter baptizatos iure proprio et exclusivo ad iudicem ecclesiasticum spectant ». Praxis autem Ecclesiae talis fuit quae plane convenerit cum enunciatis doctrinis, ita quidem ut ad eadem principia sese conformaverint initio vel ipsi protestantes ac regalistae ;3 ipso­ rum autem Principum talis fuit praxis ut causas suas matrimonia­ les nonnisi apud Sanctam Sedem agnoverint esse tractatas et tra­ ctandas, ut ex pluribus factis historiae ecclesiasticae constat.4 Quando autem coeptum est violari Ecclesiae ius, Romani Pontifices sategerunt ut in concordatis competentia Ecclesiae dignosceretur, et de cetero ipsis violationibus adversari haud intermiserunt. 5 Nunc autem ex introductione matrimonii civilis, tamquam ineluctabilis consequentia descendit interventus potestatum laica Hum in omnibus causis matrimonialibus Christianorum, prout fit in omnibus nationibus ubi viget matrimonium civile. 2. Causae autem matrimoniales, de quibus sola Ecclesia co­ gnoscere valet, sunt omnes illae in quibus controvertitur : 1° de 1 Sess. XXIV, De matrim., can. 12. 2 Syll., prop. 74; vld. etiam Enc. Arcanum (Acta Leonis XIII, vol. II). * Exemplo sint quae scribit Van Espen in op. Ius ecclesiasticum uni­ versum, Lovanii, 1766, ip. Ill, tlt. 2, c. 1, n. 11 sq., p. 37. 4 Plures casus recenset et illustrat Giobbio, op. cit., vol. Ill nn., 604627, pp. 521-553. • Pius IX, Litt. Ad Apostolicae, 22 aug. 1851; Alloc. Acerbissimum.. ‘27 sept. 1S52. 404 RELATIONES lURUHCAE INTER ECCLESIAM HT STATUM valore vinculi matrimonialis; 2° de omnibus quae respiciunt effe­ ctus necessario connexos cum ipso vinculo matrimoniali ; v. g. si lis moveatur de consortio vitae coniugalis dissolvendo quoad tho rum et habitationem.1 His accedunt causae de existentia, valore et effectibus canonicis sponsalium. Causae vero de effectibus ma­ trimonii mere civilibus, si principaliter agantur, pertinent ad civilem magistratum ; sed, si incidenter et accessorie, possunl etiam a iudice ecclesiastico ex propria potestate cognosci et de­ finiri. 2 Hinc patet sententias laicorum tribunalium a quibus prae sertim matrimoniorum nullitas declaratur, nullum valorem vim­ que nullam penes Ecclesiam consequi posse ; nihil autem loquimur de impiissimis legibus et indiciis quibus matrimonia dissolvuntur, licet nulla sit controversia de eorumdem valore. Sunt enim divortia haec lege civili permissa contra ius divi num, dum etiam fontes existant gravissimorum malorum pro ipsa societate civili. 3 Quot vero quantaque ex matrimonii indissolubilitate fluant bona, luculenter exponit Pius XI, Litt. Encycl. Casti connuiii :* « Et primum quidem coninges in hac firmitate certum habent pe­ rennitatis signaculum, quod generosa propriae personae traditio et intima suorum animorum consociatio suapte natura tantopere 1 Aliquando tamen ex concessione Ecclesiae Status has causas de seimratione tractare valet. Cfr. v. g. art. 34 Cono. cum Italia, 11 febr. 1929 : « Le cause concernenti la nullité del matrimonio e la dispensa dal matri­ monio rato e non consumato sono rlservate alia competenza dei tribunali e dei dicasteri ecclesiastici... Quanto aile cause di separazlone personale, la S. Sede consente che slano giudicate dall’autorità giudiziaria civile ». 1 Can. 1961 ; Enc. Arcanum, 1. c. • Divortium est contra principium dogmaticum de iudissolubllitate ma­ trimonii supra enunciatum (n. 231); Maith., XIX, 4-6; Mc., X, 11; Le., XVI, 18; et quidem indissolubilités est proprietas matrimonii etiam in mero of­ ficio naturae unde damnata est prop. : « Iure naturae matrimonii vinculum non est indissolubile, et in variis casibus divortium proprie dictum aucto­ ritate civili sanciri potest», Syll., prop. 67 (Denz., 1767); Leo XIII, Enc. Arcanum, At vero; Gasparri, op. cit., n. 1304, p. 323 ss.; Wernz, op. cit., vol. IV. p. II, p. 603, nn. 694 ss.; Billot, op. cit., p. 406 ss. De effectibus divortii in damnum familiae et societatis cfr. Brandi, Il divorzio in Italia, Borna, 1901; Biavaschi, La concezionc filosoflca dello Stato moderno, Mi­ lano, 1919, p. 385 ss., n. 147 sq. * A. A. 8., vol. XXII, p. 553 sq. DR SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 405 exigit, cum vera caritas finem nesciat.1 Firmum praeterea ad struitur fidae castitati propugnaculum contra infidelitatis inci­ tamenta, si qua interius exteriusve obiciantur; anxio timori num adversitatis aut senectutis tempore coniux sit recessurus, quivis praecluditur aditus eiusque loco quieta statuitur certitudo, Ser­ vandae item utriusque coniugis dignitati ac mutuo auxilio prae­ stando quam aptissime providetur, cum per insolubile vinculum perpetuo perseverans coniuges continenter admoneantur se non caducarum rerum causa, nec cupiditati ut inservirent, sed ut altiora et perpetua bona sibi mutuo procurarent, nuptiale iniisse consortium, quod nisi morte solvi non queat. Liberorum quoque tuitioni et educationi, quae ad multos annos produci debet, opti me consulitur, cum gravia et diuturna huius officii onera unitis viribus facilius a parentibus ferantur. Neque minora toti huma­ nae consortioni oriuntur bona. Usu enim cognitum habemus ma­ trimoniorum inconcussam firmitatem uberrimum esse honestae· vitae morumqne integritatis fontem ; hoc autem ordine servato, felicitas salusque rei publicae in tuto positae sunt: nam talis est. civitas, quales sunt familiae et homines, ex quibus ea constat, ut corpus ex membris ». Articulus II De scholis et universitatibus 239. Monopolium statale scholasticum. - Tendentia moder­ nae civitatis, quod spectat ad iuventutis institutionem, talis est ut, praetextu boni publici seu necessitatum socialium, tamquam rem propriam et sibi exclusivam addicat scholarum institutionem et regimen : quare, summopere coarctantur iura propria et nativa tum familiae^ tum Ecclesiae. Profecto hoc exclusivismum esse laesivum iurium paren­ tum, nullum est dubium: scholae enim non sunt nisi institu­ tum quoddam subsidiarium educationis iuventutis; atqui edu­ catio prolis est, primum omnium, nativum et proprium offi­ 1 S. August., De nupt. et concup., lib. I, c. 10 (M. L., 44, coi. 120). 406 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ΕΓ STATUM cium et ius parentum, ex ipsa indole et fine primario matri­ monii : civitati competit functio subsidiaria, subveniendi vi­ delicet insufficientiae familiarum, praesertim quod attinet ad scholas superiores. Quod vero idem monopolium sit etiam contra iura Eccle­ siae patet ex eo quod educatio prolis in genere, et regimen scholarum in specie, sit res natura sua mixta : vera enim in­ stitutio et adaequata iuventutis educatio non potest disiungi ab eiusdem· iuventutis Christiana conformatione et educa­ tione; civilis videlicet et moralis religiosaque iuvenum instru­ ctio nec dissociabiles nec dissociandae sunt.1 Ratione autem religiosae et moralis institutionis exurgit nativum ius Ecclesiae habendi partes suas tum in familiari puerorum educatione, tum in publico magisterio, quod ple­ rumque pueris et adolescentibus in scholis impertitur. Quaestio de scholis igitur ponenda est tum ad tuenda iura familiae, tum etiam ad vindicanda iura Ecclesiae propria et na tiva; immo etiam quaestio haec proponi potest: an videlicet cui­ libet, qui putet sibi officium esse sive iustitiae sive caritatis, qui­ que vires et facultates sufficiens ad id habeat, ius sit scholas instituendi, quin speciali indigeat mandato civilis potestatis. Dubium igitur non versatur circa necessitatem interventus publicae auctoritatis titulo re pressionis (cum nempe alicuius scholae existentia sit noxia Statui, ut puta quia criminum aut turpitudinum labes eam inticiaverit) ; neque de interventu reipublicae titulo prae ventionis legitimo, cum nempe periculorum vel abusus suspicio habeatur vel quomodocumque iustae normae ad avertenda publica damna dictandae sint. Loquimur de auctorizatione quae generaliter accipitur pro collatione facultatis seu pro largitione iuris ; auctorizatio autem ista sub pluribus adspectibus concipi potest: 1° quatenus civitas generali norma quem­ que impediat docere, nisi prius de uniuscuiusque magistri quali1 Pu XI, Litt. Enc. Divini illius Magistri, 31 dee. 1929 (4. A. S., vol. XXII, p. 51). DE SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 407 tatibus publice ipsa certior facta fuerit; 2° quatenus Status ne­ dum idoneitatem docentium velit experiri, sed simul ex idoneis et probatis publice magistris, illis tantummodo facultatem tribuat docendi quos ad id muneris ipse instituerit : 3° quatenus magiste­ rium illorum tantum, quibus facultatem dederit, habeatur ad effectus civiles producendos aptum et qualificatum; ita ut disci­ pulos dumtaxat ab his magistris probatos illum instructionis gra­ dum consecutos fuisse Status publice agnoscat, ad quem per hos magistros probati sunt. 240. Assertores monopolii statalis, ipsorumque argumenta. - Generatim statolatrae sunt primi vindices exclusivi iuris civitatum, sicut in pluribus aliis vitae oeconomicae-socialis negotiis, ita et in gravissimo hoc negotio educationis iuven­ tutis; his accedunt plurimi alii qui in hac quaestione non aliud prae oculis habent quam laicismi dogmata et publici atheismi profectum. Socialistae, liberales rigidiores, commu­ nisti, massones, totalitarismi fautores, in hac re mirifice con­ veniunt et veluti unam aciem contra individui, familiae et Ecclesiae iura constituunt. Rationes vero quibus plerumque latentem intentionem ce­ lant sunt sequentes : — 1° periculum praecavendum^ ne hac in re, quae maxime reipublicae interest, cives decipiantur ma­ litia aut ignorantia ineptorum magistrorum; — 2° munus docendi de se, seu natura sua, publicum esse consideran­ dum ; equidem professio haec plurimum influit in condicio­ nem socialem civium, imo ex schola pendet utrum societas seu multitudo plebis habeatur rectis vel pravis principiis imbuta : quae res maxime ad Statum pertinet. Concludunt igitur civitatem ius habere proprium et exclusivum (sicuti in omnibus quae ad bonum· communitatis per­ tinent) ut ex illis viris idoneis quos ipsa probaverit, magistros qualificatos constituat, quorum dumtaxat magisterium publi­ cos possit effectus gignere. i08 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM 1. In hanc sententiam igitur primum convenire solent eoeialistae et communistae, qui, ut merito notat Cavagnis,1 more •spartano et pagano, individuum eiusque libertatem immolant Statui et filios, non parentum et multo minus Ecclesiae, sed Sta tus esse docent; igitur multi eorum nullum ius nullumque officium patris erga filios cognoscendum iam praedicunt pro futura con formatione socialistica civitatis, in qua quidem civitate filii pa rentibus auferendi erunt, ut omnes aequali modo alantur et edu eentur cura Status, impensis publicis, iisdemque criteriis. 2 2. Etiam absolutismus liberalis, cuius primae radices sunt in absolutismo pseudo-philosophiae positivisticae Fichte (quoeum consentiunt Schelling et Hegel), denegat nativum ius parentum quoad filios, qui primum omnium ad humanitatem, ad Statum videlicet, pertinere dicuntur; Status igitur, ad instar patris ci­ vium, per ministrum publicae instructionis, qui eum repraesen tat, solus ius habet circa magisterium et publicam civium insti tutionem. 3. Alii demum, ut ex. gr. totalitarii in regimine nationalsociali stico Germaniae (n. 163), ducuntur motivis vel nationalisticis, ut videlicet systema educationis sit pro omnibus conforme placitis po litici regiminis ;3 vel etiam non alia de causa iura haec statui abso 1 Cavagnis. Institutiones iuris publici· ecclesiastici, Romae, 1906, vol. III. p. 55, n. 102. ’ Revolutionis gallieae placita, prout exponebantur a Danton, Robe­ spierre, etc. (cfr. Taine, Les origines de la France contemporaine, Paris. 1885, vol. III, pp. 69-378) huc tendebant, ut solius patriae esse lus educandi pueros diceretur, ut sibi formaret cives (non « messieurs ») rei publicae et novo rerum ordini bene addictos. Socialism belga Vanderwelde, germanus Bebel, gallicus Malon (Le socialisme intégral) vere duris verbis parentum iura et officia denegaverunt circa filiorum educationem. Practice hoc systema hodie Instauratum est in U. R. S. S. et in Mexicana Republica, Cfr. su­ pra, n. 164. ’ « Non appena il fanclullo nasce, lo Stato interviene per arrogarsene ii dominio. II fanclullo non appartlene ai genitori ma alla razza, e quindi alio Stato che ne incarna gli istinti. L’azlone dello Stato, pertanto, si deve ostendere “fino alia nascita del piccolo rampolio della nazlone e della razza”, dei quale lo Stato deve fare “con 1’educazlone un prezioso ele­ mento della ulteriore propagazione della stirpe”. Conseguentemente una sola scuola ha il dirltto all’esistenza, quelle dello Stato. Le scuole private e quelle religiose, seconde 1’espresso postulato del programma dell’Associazione hitlerlana degli insegnnnti, devono essere soppresse e interdette». DH SCHOLIS HT UNIVERSITATIBUS 409 lute vindicant, quam ut sese expediant a metu effectuum qui seque­ rentur in favorem religionis, si libera facultas docendi catholicis daretur (sic, v. gr. franco murarii Galliae). Contra hos omnes vin­ dicata sunt iura parentum et Ecclesiae. 241. Ius parentum et civium. - Principium, unde profici­ scuntur adversarii, supponit omnem rationem educationis et instructionis esse functionem quandam mere publicam, exclu­ sive statalem. Contra, facile evincitur ius primum et nativum docendi et curandi aptam- filiorumfamilias institutionem esse agnoscendum parentibus. Ipsa enim rerum natura· nos ordinat primo et immediati * ut simus in societate familiari, ab ea et in ea primum omnium desumentes ea quae nobis proderunt tum ad vitae physicae conservationem, tum ad evolutionem mentis, et ad conforma­ tionem cordis et animae sanis principiis moralibus et religio­ sis. Parentes ergo, cum filiis dent vitam, prima habent officia et iura circa regimen familiae, generationem et ipsum insti­ tutum matrimoniale naturaliter consequentia. 1 Quae quidem iura, cum simul constituant officia personalia, inalienabilia sunt; simulque, cum ex iure divino quo regitur matrimonium descendant, nulla auctoritate humana auferri possunt. 2 Cum A. Messdïeo, La coiicezione dello Stato net III Reich, in Civiltà Cattolica. quad. 2014 (a. 1934), pp. 354 et 358. Plura hae de re principia affirmata fuerunt In opere Hitler. Mein Kampf, München, 1933. 1 Quare Biavaschi, La concezione filosoflca dello Stato moderno, 1919, p. 398 es. C. I. C., hoc lus praesentat praesertim sub aspectu obligationis, eum sit simul ius et officium (cfr. can. 1013). ’ S. 'Γη., II, II, q. X, a. 12: «Filius enim naturaliter est aliquid [>atris... ; ita de iure naturali est quod filius, antequam habeat usum la­ tionis, sit sub cura patris. Unde contra iustitiam naturalem esset si puer, antequam habeat usum rationis, a cura parentum subtrahatur, vel de eo aliquid ordinetur invitis parentibus ». Eadem fere Leonis XIII Litt Enc. Rerum novarum, 15 maii 1891 : « Patria potestas est eiusmodi, ut nec extingui, neque absorberi a republica possit, quia idem et commune habet cum ipsa hominum vita principium ». Iuvat heic referre celebre responsum Supremi Tribunalis Amerlcae Septentrionalis : « The fundamental theory no RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM hoc iure autem optime conciliatur tum exercitium sacri ma­ gisterii quod Ecclesia, ut custos atque magistra fidei et mo­ rum, explere debet in salutem animarum, tum etiam exerci­ tium vigilantiae, pro bono publico, et functio integrativa ad quam societas civilis ordinatur, eo ipso quod eadem ad sup­ plendam familiarum insufficientiam iure naturae constitua­ tur. 1 Equidem non omnes per se possunt aut valent apte liliorum familias institutioni consulere; nihil autem prohibet quominus parentes in praxi ab aliis adiuventur in exercendo hoc suo mu­ nere. lamvero divitibus dumtaxat, principibus aut nobilibus pos­ sibilitas est vocandi in domum suam magistros; quare eorum filii poterunt in domestica seu paterna schola, sub immediata aucto­ ritate parentum, per horum delegatos seu repraesentantes doceri. Sed pauperibus id unum restat, uti auxilio aliorum gratuito, dum­ modo salvum semper maneat parentum ius exigendi ut talis in­ stitutio et educatio filiis suis procuretur, quae conformis sit pa­ rentum iustis placitis, quod spectat ad religionem et mores se­ cundum dictamina Ecclesiae. Certe quidem Status, pro suo officio ad quod naturaliter orta est primum societas, omni ope et contentione studebit insufficien­ tiam familiarum hac in re quoque, sicut in ceteris, supplere; at vero, eo ipso quod functio haec est integrativa et suppletiva, nullimode excludit interventum aliorum, qui sive individualiter, sive collatis simul viribus, sive etiam de mandato Ecclesiae, huic sanctissimo operi vacare intendunt, quae agendi ratio familiis prodest, Statum quoque adiuvat, eum exonerando a pluribus expensis, societati in genere consulit per diffusionem sanae doctri­ nae, et demum, si recto fine suscipiatur, ad ultimam hominis deof liberty upon which all governments In this union repose, excludes any general jx>wer of the State to standardize its children by forcing them to accept instruction from public teachers only. The child is not the mere creature of the State; those who nurture him and direct his destiny have the right coupled with the high duty, to recognize, and prepare him for additional duties ». U. S. Supreme Court Decision in the Oregon School Cases, June 1, 1925. 1 Cfr. Litt. Enc. Divini illius Magistri, 1. e., p. 63. DE SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 411 stinationein ducit: merito enim divinorum divinissimum opus di­ ctum est adolescentium tingere mores. Concludimus ergo : 1° ius proprium et nativum educandi filios-fainilias est, ex line primario matrimonii, parentum (can. 1014 § 1) ; — 2° in ordine tamen ad instructionem moralem et religiosam, ius istud parentum est subordinatum, quia, vi divini mandati, quod Apostoli eorumque successores susceperunt, Eccle­ siae primum competit: igitur ab ipsa parentes, quoad hanc reli­ giosam institutionem, omnino pendent;1 — 3° ubi demum paren­ tes impares viribus existunt ad idoneam filiorum institutionem curandam, iidem uti possunt aliorum auxilio, dummodo id aptis inediis fiat et absque ullo boni socialis discrimine : ceterum, in hac functione auxiliatrice et suppletiva maximum locum instituto suo obtinent Status et Ecclesia. 242. Ius Ecclesiae. - De iure Ecclesiae erigendi scholas tum primarias tum secundarias, itemque universitates pro studiis altioribus, non est ambigendum. Canon 1375 haec habet : Ec­ clesiae est ius scholas cuiusvis disciplinae, non solum elemen­ tarias, sed, etiam medias et superiores condendi. Primo quidem hoc ad eam pertinet ex titulo divinae mis­ sionis huius societatis iuridicae perfectae, quia scholae tum directe2 tum indirecte spectant ad eius finem quoque, ideoque in eis Ecclesia sibi vindicat iura propria, sicuti in omnibus mediis quae sibi sunt necessaria et utilia : scholae nedum ad profanam seu civilem iuvenum institutionem pertinent, sed 1 In parentibus, quoad Instructionem religiosam, adest originarie officium eam curandi ; in Ecclesia vero ius. Cfr. Monti, La liberta della scuola, Milano, 1928, p. 16 (cfr. cc. 1113 et 1372). ’ « Prima luris liuiuscemodl ratio in suprema magisterii auctoritate ac munere nititur, quod divinus Ecclesiae Conditor eidem tradidit hisce ver­ bis : “ Data est mihi omnis potestas in caelo et In terra. Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti : docentes eos servare omnia quaecumque mandavi vobis. Et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi”». Matth., XXVIII, 10, 20. Litt. Enc. Divini illius Magistri, 31 dec. 1929 (A. A. S., vol. XXII, p. 53). 112 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM na t lira sua ad religiosam quoque et moralem institutionem : igitur ad duplicem finem directe ordinantur et tamquam res mixtae, natura sua, habendae sunt. Falso igitur statolatrae scholas dicunt unice ordinem civi lem spectare, ipsasque nullimode cum fine religioso Ecclesiae con­ necti. Sunt enim scholae medium semper utile, quandoque autem necessarium ad tuendam salutem animarum. a) Sunt semper medium utile : erectione enim scholarum Ecclesia melius consulit institutioni iuventutis in doctrina Chri­ stiana et in bonis moribus. Atque ita Ecclesia per easdem iinem suum directe prosequitur. Plerique enim pueri et adolescentes, qui ad instructiones pa roeciales mere catecheticas non mitterentur, tamen intuitu rectae institutionis in scholis Ecclesiae inscribuntur, in quibus conse quenter adaequatam educationem recipiunt, scilicet non mere pro fanain sed, ut decet, simul etiam religiosam et moralem. 1 ft) Sunt quandoque medium necessarium, Hoc fieri potest : 1° cum Status principiis laicis publicas regit scholas, cum nempe adoptatur ea iuventutis instituendae ratio, quae sit a catholica fide et ab Ecclesiae potestate seiuncta, quaeque rerum naturalium scientiam ac terrenae socialis vitae fines dumtaxat vel saltem 1 Quaestio fieri posset de illis scholis altiorlbus quae <1 i reete spectam ad disciplinas artesque profanas perficiendas : v. gr. mathesim, res indu­ striales, etc. Sed notetur: 1. omnes disciplinas posse ita doceri ut simul mentem illustrent quoad veritates aeternas, aut, e contrario, animum ab eis avertant; v. gr. si geologla, zoologia. etc. explicentur mente evolutionistica ; 2. ipsas disciplinas ordinari ad alias quae strictiori vinculo colli gantur cum dogmate et morum doctrina 3. quaelibet sit schola quam ado­ lescentes celebrent, in ea pari gradu cum instructione debere curari reli­ giosam institutionem, methodo proportlonata ad capacitatem discipulorum. Unde Ecclesia sibi vindicat lus erigendi scholas cuiusvis disciplinât (can. 1375). Prae oculis habentur antiqua studia et Universitates, etiam artium et disciplinarum profanarum, quae ab Ecclesia erigebantur et ma­ xima cura regebantur : in eis sacellum non deerat, neque illud oblivioni dabatur, quod principium est omnis veri magisterii, esse videlicet initium sapientiae timorem Domini. Hinc principium scholae laicae damnatum est nniversim, quoad omnes species disciplinarum etiam naturalium. Cfr. Sj/ll. prop. 48 (Denz., n. 1748). DE SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 413 primario spectet;1 2° cum non obstante confessionaiitate schola ruin civitatis, pro variis rerum ac locorum adiunctis eaedem pe­ riculo sunt animis puerorum. Hoc fit v. g. cum, ob impotentiam civitatis plures scholas sustentandi, constituuntur scholae mixtae.2 Item periculis op pletae esse possunt scholae in quibus aperta sit via docendae ma gistris falsae vel nullius religionis.3 In his casibus ergo catholici, ne alterutrum eligere cogantur, videlicet aut carere apta institutione civili, aut adire tales scho las, indigent suis peculiaribus institutis; et Ecclesia negligere nequit, pro necessitate sui ipsius finis, hoc medium connexum cum animarum salute, praesertim ubi fideles privatim huiusmodi ope ram aggredi non valeant. II. Sed praeterea Ecclesia, etiam praescindendo ab eius divina missione, et inspecto mero iure naturali, saltem eamdem facultatem sibi vindicare potest ac illam quam habent honestae omnes consociationes et etiam individui, suscipiendi, ex mandato parentum vel quomodocumque ipsis consentien­ tibus, curam educationis puerorum ad supplendam familia­ rum insufficientiam. III. Demum est Ecclesiae titulus quidam peculiaris histomeus, quo merito ipsa speciali praerogativa in possessione iu­ ris prae ceteris existimari potest praedita. Non solum enim Ecclesia suas semper habuit scholas, sed ipsi debetur plerum­ que scholarum popularium origo.* 8 * Syll., prop. 48. Cfr. etiam Pu IX, Ep. Quum non sine ad archiepiscopum Friburgensem in Brisgovia, 14 lui. 1864 (v. Acta Pii IX, vol. Ill, p. 1). ’ Mixtae scholae dici ]x>ssunt tum quoad sexum alumnorum, tum quoad eorumdem fidem religiosam. Praesertim sub hoc aspectu scholae mixtae periculo sunt tironibus, ideoque omnino vetantur catholici eas frequentare. « Ecclesia... semper scholas quas appellant mixtas vel neutras, aperte dam­ navit, monitis etiam atque etiam patribusfamilias, ut in re tanti momenti animum attenderent ad cavendum » Litt. Enc. Nobilissima gallorum gens, 8 febr. 1884 (Acta Leonis XIII, vol. IV, p. 14 sq.). Cfr. can. 1374. * Cfr. Leonis XIII, Enc. Affari vos, 8 dec. 1897 (Acta Leonis XIII, vol. XVII). 414 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM 1° Pueris instituendis sacros ministros qua tales operam na vasse, iam Patrum testimoniis constat ;1 media autem aetate, ubi a civili societate scientiarum disciplinae penitus negligebantur, ibi apud scholas paroeciales vel episcopales et intra monasteriorum saepta cultae et servatae manserunt ; ubi primum vero necessitas erupit scholarum popularium, quarum nempe aditus pateret gra­ tis operariorum filiis, Ecclesiae sollicitudo reipublicae curam sem­ per adiuvit, quandoque vero omnino praevenit, et ex eius foeeunda activitate ortae sunt religiosae familiae, quae ex instituto suo educandae iuventutis finem habent.2 2° Meritum autem speciale Ecclesiae est suis scholis praeve­ nire etiam hodie respublicas, civilem cultum afferendo apud bar baros in missionibus, sicut anteactis temporibus. 3° Etiam Universitates Ecclesiam habuerunt institutricem vel propitiam fautricem, ac viris ecclesiasticis suam debent primae­ vam laudem suumque nomen. Iam saec. x-xi illae scholae, quibus nomen datum est studium, vel studium generale, eo quod undique confluerent auditores ad diversas disciplinas ad discendas, postea vero dictae sunt universitates, quaeque scien­ tiarum divinarum simulque profanarum sacrarium constituebant, plerumque apud monasteria primam sedem suam nactae sunt. Iisdem regulas ac statuta generatim ipsi Romani Pontifices constituebant, qui etiam iugi sollicitudine, collatis privilegiis, 1 Aichner, Compendium iuris ecclesiastici, Brlxinae, 1915, § 146, p. 525 sq. ; Weknz., Ius Decretalium (ed. 1908), vol. Ill, η. 80, p. 69. Vide autem apud Monti, op. clt., p. 103 ss. plura Conciliorum et Synodorum ad hunc finem praescripta. ’ Talia sunt instituta religiosa erecta a S. Hieronymo Emiliani (Somaschae), a S. losepho Calasanctio (Scholarum piarum) a S. Angela Merici (Ursulinarum) etc., quorum institutorum membra IV votum emittunt de suscipienda puerorum ac adolescentium cura et instructione. Eminet in­ stitutum Fratrum a scholis Christianis a S. Io. B. De La Salle erectum in quo sodales nuncupant votum de impertlenda gratuita institutione paupe­ ribus, iuxta methodum excellentissimam a sancto fundatore (qui etiam auctor fuit erigendarum scholarum magistralium et commercialium) de­ scriptam in opusculo Condotta delle scuole cristiane. Aureum librum ex quo elucet mirabilis vis educativa et organization Ecclesiae quoad scholas edi­ dit G. Scaimscia, Le scuole parrocchiali e degli Istituti Religiosi, Torino, an. 1936. DE SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 415 auxiliis, gratiisque fecerunt ut propensius undique confluentibus auditoribus celebrarentur.1 243. Verus libertatis scholae conceptus. - Parum esset si Status facultatem agnosceret civibus erigendi scholas, iura autem connexa cum hac facultate denegaret. Vera liber­ tas scholae sec uni fert : — Γ suppressionem cuiusvis li­ mitationis respectu institutorum quae dici solent privata, quoad agnitionem publicorum effectuum instructionis in eis impertitae ; ut videlicet diplomata et gradus in eis collata eun­ dem valorem habeant eosdemque effectus producant ac diplo­ mata in scholis statalibus concessa ; — 2° praeterea vera liber tas secumfert quod scholas ab Ecclesia vel a civibus erectas Status nedum permittat aut toleret, sed etiam adiuvet, pecu­ niariis quoque subsidiis. Debet videlicet civitas distribuere inter scholas publicas et privatas, secundum principia iustitiae et aequitatis, subsidia illa quae proveniunt ab omnibus civibus, non tantum ab iis qui filios suos committunt educan­ dos magistris Status : omnes enim cives indiscriminatim tri­ buta solvunt ex quibus impensae depromuntur pro omnium instructione. Unde obtinenda est applicatio principii distri­ butionis proportionalis scholasticae vel, melius, paritatis oe­ conomicae scholasticae. I. Si Status non agnoscit pari modo publicos effectus educa tionis impertitae in scholis privatis sicut et in publicis, haec inde sequuntur : 1° Schola Status fit, saltem aequi valenter, omnibus obii gatoria : id autem laedit ius nativum parentum, itemque conscien­ tiam catholicorum qui nequeunt probare principia aconfessionalia quibus plerumque reguntur scholae statales.2 ' Wernz, o.p cit., vol. Ill, η. 81, p. 74 ss. Cfr. Ρπ XI, Const. Deus scientiarum Dominus, 11 mali 1931 (A. A. S., vol. XXIII, p. 243). ’ Mono]>ollum hoc statale aperte damnat Plus XI his verbis: « Itaque nefas est Civitatem educationis institutionisque causam ita ad se redigere 416 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM 2“ Iniuste denegatur efficacia magisterii illorum qui doceni in scholis privatis, qui ponuntur in condicione inferiore respectu magistrorum docentium in scholis publicis, dum saltem paria me­ rita et aequales titulos habent. 3° Ipsi discipuli scholarum privatarum, absque ulla ratio ne, contra principia iustitiae et aequalitatis, ponuntur in condi cione valde deteriori quam illi qui, sine parentum sacrificiis el forsan cum minore diligentia, studiis vacant in scholis publicis. Sed dicet aliquis: Status certior esse debet de gradu instru etionis eorum qui, post aliquod curriculum scholasticum priva tum, scholas superiores Status vel universitates, vel aliquam pu blicam professionem exercere volunt. — Hac autem super re di stinguendum est inter diplomata, quae testimonium .sunt instru­ ctionis habitae in aliqua schola publica vel privata, et declara­ tionem idoneitatis ad adeundam aliquam scholam superiorem vel ad exercendam aliquam publicam professionem. Diplomata certe conferentur ab iisdem magistris qui pueros docuerunt: eius enim est testimonium dare de instructione impertita et de discipulorum profectu, qui discipulos docuit. Quod vero spectat ad declaratio­ nem idoneitatis pro altioribus scholis vel publicis officiis, hanc Status consequi potest vigilantia, cautionibus, etc. ; dummodo in pari condicione ponantur tum ii qui privatas tum ii qui publicas celebrarunt scholas. Ad id institutum est in nonnullis nationibus examen Status, vi cuius omnes tirones, e quacumque schola veniant, antequam admittantur in universitates vel antequam exerceant professionem, a doctoribus universitatis (vel scholae superioris) examini subiiciuntur, nullo facto discrimine inter li­ centiates publicos et privatos. Id autem, licet iam sit progressus, non est perfectio libertatis : nam merito catholici eos probant qui omnino exigunt etiam libertatem professionalem.1 lotam, ut familiae, contra Christianae conscientiae officia vel contra quam legitime malint, physice aut moraliter ad Civitatis ipsius scholas liberos suos mittere cogantur ». Litt. Enc. Divini illius Magistri (A. A. S., vol. XXII, p. 64). 1 Haec libertas professionalis iam introducta est v. g. in Anglia et America septentrionali. Adduntque sufficientem cautionem, ne decipiatur populus ab imperitis, haberi in experimentata fama et laude scholarum et universitatum apud quas candidati institutionem et probationem recepe­ runt. Cfr. Monti, La libertà- della scuola, Milano, 1928, p. 58 ss. I>M SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 417 II. Distributio subsidiorum scholasticorum cum paritate est identidem quaestio iustitiae. Status, qui unice scholas publicas sustentat, partem civium dumtaxat adiuvat, dum aliam partem (eos videlicet qui filios suos in scholis privatis educant) omni sub­ sidio privat ad quod ius haberent ob tributorum solutionem ; tales parentes igitur duplici modo seu bis solvere debent expensas pro filiorum suorum educatione : primo quidem tributa solvendo pro schola publica, dein vero pro schola privata, quam sustentare de­ bent ut educationem suis filiis procurent conformem propriae con­ scientiae. Est insuper considerandum scholam privatam auxilian­ dam et fovendam esse a Statu, eo quod per ipsam fructuosa aemu­ latio instauratur cum schola publica, simulque aerarium publicum gravibus expensis exoneratur. Igitur talis distributio pecuniae publicae pro scholis impen­ dendae fieri debet quae omnibus et singulis institutis rite probatis auxilium ferat, ea mensura qua in pari condicione omnes scholae ponantur. Hoc systema iam in aliquibus rebuspublicis, in quibus principia libertatis sine sectariis praeventionibus applicantur, maximo cum scholae profectu instauratum est ;1 imo si pacta conventa inspiciantur post primum bellum mundiale inter nationes inita, tales clausulae in eis deprehenduntur in favorem minoritatum constitutae, quae evidenter evincunt principium paritatis in sub sidiis scholasticis in ipso iure intemationali locum suum pacifice iam obtinere.2 1 V. gr. in Hollandia, vi legis 1920. De nieuice icet op het lager onderwijs (ed. Tjeenk Willink, Zwolle, 1920) introductum est systema distri­ butionis proportionalis subsidiorum: de systemate autem perfecto paritatis oeconomicae scholarum, cfr. Monti, op. cit., pp. 61-65. * Tractatus de Versailles qui, in art. 93, praevidet tractatum peculia­ rem pro Polonia, subsignatus fuit a 27 nationibus; iamvero tractatus polonicus, ex praedicto articulo pendens, haec statuit In art. 9, § 2 : « Dans les villes et districts où réside une proportion considérable de ressortissants Polonais appartenants à des minorités ethniques de religion ou de langue,, ces minorités se verront assurer une partie équitable dans le bénéfice et l’affection des sommes qui pourraient être attribuées sur les fonds publics par le budget de l’Etat, les budgets municipaux ou autres dans un but d’éducation, de religion ou de charité ». Fere iisdem verbis art. 55 tract. de Neuilly; art. 68 tract, de St-Germain : art. 59 tract, de Trianon: art. 147 tract, de Sèvres. 27 — Ottaviani. Compendium iuris publici ecclesiastici. 418 RELATI0NE8 IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM 244. Iura civitatis propria. - Ex iuribus quae familiae Ec­ clesiaeque vindicavimus, dum maximae utilitates in civita­ tem universam dimanant, nullum damnum veris propriisque reipublicae iuribus obvenire potest, ut apprime notat Pius XI in Litt. Enc. Divini illius Magistri, 31 decembris 1929 : 1. Nam, civitatis est insufficientiae familiarum supplere, praesertim in iis quae desunt ex parentum inertia vel impe ritia vel indignitate; dein civitatis est etiam Ecclesiae, fami­ liae, civiumque incepta promovere, eis favendo atque opitu­ lando ; insuper educationem ipsam iuventutis respublica pro­ movebit, scholas quoque, praesertim altiores, et instituta pro­ pria condendo. 2. Praeterea praecipere civitas potest ac proinde curare ut cives omnes cum civilia et nationalia iura perdiscant, tum scientia, doctrina morum physicisque ludis instructi sint quantum decet atque hisce nostris temporibus commune bo­ num reapse postulat. 1 3. Munus insuper civitati competit vigilandi ne quid no xium habeatur, sive in scholis privatis seu familiaribus, sive in ceteris institutis educationis, quod rectis et iustis nor mis urbanitatis, tranquillitatis et quietis socialis, itemque hygienicis regulis quomodocumque officiat. 4. Sed sunt etiam quaedam in quibus civitas nonnulla iura prorsus sibi reservata vindicare potest. Nihil enim pro­ hibet quominus ob rectam rei publicae administrationem vel pacem domi forisque defendendi causa, quae quidem omnia, cum ad commune bonum tam sint necessaria, tum peculia­ rem postulant peritiam praecipuamque apparationem, scho­ las Civitas instituat quas dixeris praeparatorias ad quae­ dam sua officia, ad militiam praesertim, dummodo ab Ec1 Lltt. Enc. Divini illius Magistri, 1. c.. p. 64. on SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 419 clesiae et familiae iuribus laedendis, in iis qnae ad eas per­ tinent, se abstineat. 245. Iura Ecclesiae: I. Quoad scholas publicas, vel priva­ torum iure erectas. - Praecipua iura quae Ecclesiae compe­ tunt circa scholas quas non ipsa condidit et regit, sunt se­ quentia : 1° ius impertiendi instructionem religiosam in scho­ lis tum primariis tum secundariis, quod secumfert faculta­ tem vel nominandi vel saltem adprobandi catechetas scho­ lasticos seu magistros religionis, necnon determinandi aut approbandi libros, tempus et modum quo pueri catholici in religione sint instituendi. 2° Ius vigilandi, ne videlicet quid­ quam contra fidem vel bonos mores tradatur aut fiat, in ipso quoque magisterio disciplinarum profanarum ; id vero se­ cumfert facultatem exigendi ut tum magistri tum libri pra­ vi a scholis penitus removeantur. 1° Quod spectat ad primum ius, evidenter supponimus illcgitimitatcm scholae neutrae, seu laicae, seu aconfessionalis. In schola neutra enim instructio religiosa aut mere facultativa est, aut simpliciter omittitur vel etiam excluditur, aut communi quadam instructione de civilibus moribus suppletur.1 Schola confessionalis, ad quam catholici tilios suos mittere de bent,2 illa sola est in qua adolescentes catholici exclusive admit tnntur, magistri quoque catholici sunt, et in qua religio rite ’ Lltt. Enc. Nobilissima Oaliorum, 8 febr. 1884, ubi etiam scholae confessionales quidem sed mixtae reprobantur; cfr. can. 1374; Wernz, Ius decretalium (ed. 1908), vol. Ill, η. 73 ss., p. 62 ss. De schola aconfessionall, v. etiam c. 2319, § 1°, n. 4. Cfr. Lltt. Enc. Divini illius Magistri (A. A. S., vol. XXII, p. 76). 1 « Si jamais la conscience était engagée, il faudrait condamner ses enfants à l’ignorance plutôt que de livrer leur âme », Jul. Simon, L’école, p. 273. De exitiali influxu scholae laicae statalls, cfr. Enc. Affari vos, 8 dec. 1897 (Acta Leonis XIII, vol. XVII); Biavaschi, La concessione fllosoflca dello Stato modemo, Milano, 1919, § 151-152, p. 403 ss. Quoad permissionem ab episcopis dandam, cfr. can. 1374. 420 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM docetur ab iis quos huic magisterio pares episcopi agnoverint, servatis de cetero reliquis sacrorum canonum praescriptis. lamvero munus docendi catholicam doctrinam potest esse spe dale, vel cumulativum cum magisterio ceterarum disciplinarum; si primum, catecheta debet ab auctoritate ecclesiastica nedum adprobari sed etiam mitti seu nominari, nisi aliud specialibus conventionibus caveatur: licet enim a Statu stipendium accipiat, et in scholis Status vel quomodocumque ad Ecclesiam non perti nentibus doceat, tamen munus exercet ad quod exclusive Ecclesia publicum mandatum dare potest; si vero agitur de munere mixto, sufficit Ecclesiae adprobatio, quia tunc habenda est ratio etiam idoneitatis magistri quoad disciplinas profanas, de quibus Status indicare debet.1 2° Sed praeterea Ecclesia ius vigilandi habet cum facultate exigendi ut, quae in scholis noxia fiant animarum saluti, sedulo vitentur ac removeantur. Pericula obvenire possunt ex parte li­ brorum, si tales textus scholastici praescribantur in quibus aliquid doceatur quod parum congruat cum fidei ac morum sanctitate; Ecclesia, fidei et morum custos, ius habet adprobandi textus reli­ gionis et exigendi ut libri aliarum disciplinarum, si qui sint noxii sub adspectu fidei et morum, ex indice librorum scholasticorum expungantur.2 In hac re tam aequum est iudicio Ecclesiae deferri prout vel ipsae novissimae Conventiones, non obstantibus principiis quibus solent nunc regi civitates etiam catholicae, opportunas praebent ab Ecclesia expeditas cautiones.3 1 Cfr. Cone. Bavaricum, an. 1925, art. 5, § 2. Mandatum autem et missio episcopi hodie possunt intelllgl iam collata modo generali, per adprobationem qua magistri idonei auctorltatlve declarantur ad docendam Christianam doctrinam; unde codex, can. 1381, loquitur solum de adprobatione. Cfr. etiam Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. Ill, η. 42 ss., p. 20. In scholis privatis mandatum censetur datum, utique sub vigilantia et adprobatione Ecclesiae, a parentibus qui libere eligunt Illam scholam pro filiorum suorum Institutione. In scholis publicis vero plus obtinet auctoritas statalls quam paterna. Magni momenti sunt normae statutae In novissimo Concordato Hispanico (a. 1953, art. 27. nn. 1. 2, 3, 4, 7,). 1 Can. 1381, 5 3; nec distinguendum est inter scholas primarias et se­ cundarias. ut evidenter constat. Quoad iura Ecclesiae circa publica gymnasia cfr. Atcuner, op. cit., § 146, b), p. 529 ss. ’ En v. gr. dispositio Concordati polonici. anni 1925. art. XIII, $ 1 : DE SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 421 Periculo esse possunt etiam magistri, si tales nempe insti­ tuantur qui aliquid doceant quod religioni aut morum integritati noceat, aut quomodocumque scandalo sint pueris; hinc nedum ut a magisterio religionis removeantur Ecclesia exigere potest, sed et a munere docendi alias quoque disciplinas. Quocirca nemo non videt quantum natura rei exigat ut in huiusmodi negotiis proce­ dendi modus expeditus adhibeatur; qua in re exempla sumi pos­ sunt dispositiones concordatariae recentiorum Conventionum. 1 II. Quoad Seminaria. - Cum ad curam pastoralem rite exercendam sacerdotes singulari educatione et praeparationi' indigeant, Ecclesiae est ius proprium et exclusivum eos in­ stituendi qui ecclesiasticis ministeriis sese devovere cupiunt, ut in disciplinis theologicis necnon in vitae conformatione et educatione ad religionis virtntisque studium apte succre­ scant. 2 lamvero ad hunc finem condidit semper Ecclesia sa­ cram palaestram collegiorum in quibus magistri populorum futuri severioribus disciplinae legibus propriisque scientiis instituerentur. Huiusmodi recessus, pro his qui in spem Ec­ clesiae adolescerent, primum fuerunt loca penes domos epi­ scopales aut cathédrales, necnon monasteria regularium at­ que deinceps collegia varii generis, usque ad ecclesiastica seminaria iuxta formam Tridentinam erecta. Quod autem haec instituta nedum iure proprio ab Eccle sia erigantur, sed insuper iure quoque exclusive regantur, « Au cas où l’Ordlnaire retirerait ù un enseignant l'autorisation qu’il lui aurait donnée, ce dernier sera par là même privé du droit d’enseigner la religion ». Cone. Hispanicum, a. 1953, art. 27, n. 2, n. 6, n. 7. 1 Gone. Bavaricum, annl 1925, art. III, § 2; art. V, art. VIII. Quoad antiquiora concordata, cfr. ad modum exempli Cone. Austr., anni 1855, aa. V-VIII (Mercati, Racoolta di Concordati, Roma, 1919, Conv. CH, p. 822 sq.). * Can. 1352; Cono. Trid., sess. XXIII, de ref., c. 18; Syll.. prop. 33, 4f> (Denz.. nn. 1733, 17415). 422 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM independenter prorsus a societate civili, patet ex fine ad quem directe et exclusive haec instituta ordinantur. * 1 Hinc in scholis propriis clericorum : 1. Specialis studiorum ratio ab Ecclesia iure proprio et in dependenter constituitur. Nam etiam in inferioribus classibus harum scholarum habentur speciales exigentiae pro adaequata clericorum instructione; etenim, in hac praesertim aetate nostra, lycea et gymnasia publica haud parum aliena sunt ab ea studio­ rum indole quae apta est clericis praeparandis ad studia theolo gica perficienda. Quare iniuria exigit civitas ut clerici, ad obeun da munera sacra, studiorum rationem in publicis gymnasiis a republics impositam sequantur. 2 ' Hoc ius plerumque ab hodiernis civitatibus In Concordatis agnosci­ tur; v. g. in Cone, cum Polonia, art. XIII, 2°, legimus : « Dans tous les diocèses l’Eglise catholique possédera des Séminaires ecclésiastiques <·η conformité avec le Droit Canon, qu’Elle dirigera et dont Elle nommera les enseignants...». Similiter Cone, cum Lithuania, art. XIII, § 2; et in art. 29 Cone, cum /talia legimus : « Le Université, 1 Seminari maggiorl e minori, sia diocesan! sia interdiocesani sia regionali, le accademle, i col­ legi e gli altri istitut! cattollcl per la forma zlone e la cultura degll eccle­ siastici continueranno a dipendere unicamente dalla Santa Sede, senza alcuna ingerenza delle autorité scolastiche dei Regno ». Cfr. etiam Cone. cum Romania, art. 16; cum Borussia, art. 12. n. 2; cum Badenia, art. 9; cum Germania, art. 20; cum Austria, art. 5. In Concordato Hispanico, diei 27 aug. 1954, art. XXX, η. 1 statutum est : « Le Université ecclesiastiche, i Seminari e le altre Istltuzionl cattoliche per la formazione e la cultura dei chierlci e dei religiosi continueranno a dipendere eselusivamente dall’Autorité ecclesiastica e godranno del riconosclmento e della garanzia dello Stato. Continueranno ad essere in vigore le norme convenute nell’aceordo dell’8 dlcembre 1946 circa i Seminari e le Université di studl ecclesiastici ». * Can. 1364, 1365, Cavagnis, op. cit., vol. III, nn. 79 et 81, p. 42 sq. ; Wernz, op. cit., vol. III, n. 93, p. 87 ss. Specialem curam Ecclesiae in cle­ ricorum educatione testantur vetustissimi canones et antiquarum synodarum regulae, quibus, procedentibus saeculis, secutae sunt continuae Epi­ scoporum et conciliorum sollicitudines. Horum permulta collegit in volu­ men S. Congr. de Sem. (Enchiridion clericorum, Typ. Vat. 1938). Quoad altlores scholas clericales, necnon facultates catholicas haec speciatlm notantur in Cono, cum Austria, art. 5° : « Tanto 1’ordinamento interno quanto 11 programma degll studl nelle Facolté cattoliche di teologia mantenute dallo Stato saranno regolati in massima secondo le dlsposizioni della Costltuzione Apostolica Deus Scientiarum Dominus dei 21 mag- DB SCHOLIS ET UNIVERSITATIBUS 423 2. Omnes normae seu regulae, quae ad alumnorum admissio nem, directionem, atque dimissionem spectant, ab Ecclesia libere statuendae sunt et eius nutu servandae: sunt enim huiusmodi le ges veluti media directe attingentia linem spiritualem, unde com petentiam societatis temporalis excedunt. Contra, nonnulla guber nia suum esse autumabant etiam constituere aetatem citra quam non deberent, adolescentes in seminariis recipi, utpote qni inca paces essent indicandi de propria vocatione. Verum nemo non videt hac in re normas prudentiales Ecclesiae ipsiusque dumtaxat indicium, utpote in re exclusive sua, esse attendendum. 3. Tum regimen disciplinare, tum bonorum administratio pe nes auctoritates ecclesiasticas exclusive resident; unde ab iis dum taxat pendet rectoris aliorumque superiorum atque professorum electio; ad summum id concedit Ecclesia, prout quandoque sta tuitur in concordatis, ut professores nonnullis qualitatibus a ci­ vili regimine expetitis polleant, et ut in determinanda studiorum ratione, nonnulla quae reipublicae intersunt rite constituantur: v. gr. quod alumni patria lingua utantur in nonnullis disciplinis addiscendis.1 Quoad hygienem vero aliasque res publicum ordinem respi­ cientes Ecclesia admittit quendam interventum magistratuum ci­ vilium, salva tamen immunitate locali et personali. glo 1931 e <11 qualsiasl altra prescrlzione ecclesiastica ulteriore ». De servanda Const. Apost. Deus Scientiarum Dominus cavent etiam tum art. 9 Cone, cum Badenia, tum Prot. fln. Cono, cum Germania (ad art. 19).Ordinationes a S. C. de Semin, die 12 iun. 1931 datae ad praefatam Constitutionem rite exequendam habentur in 4. A. S. simul cum ipsa Constitutione (vol. XXIII, a. 1931, p. 245 ss., 263 ss.). 1 Cfr. Cone, cum Bavaria, art. 13 et can. 1364, η. 3; Cono, cum Roma­ nia, art. XVI, § 4. Conventio pro Seminariis in Hispania, diei 8 dec. 1946, art. 6. 424 RELATIONES JURIDICAE INTER ECCLESIAM KT STATUM TITULUS VI ABUSUS PRAECIPUI CONTRA ECCLESIAE IURA ET LIBERTATEM Articulus I Regium placitum 246. Notio regii placiti. - Regalistae veteres et statolatrae recentiores supremis reipublicae rectoribus ius vindi­ cant, tamquam proprium civilis potestatis, « submittendi nonnulla acta religiosae potestatis, sive pontificiae sive epi­ scopalis, inspectioni et adprobationi civili antequam promul­ gari et exequi valeant ». Permissionem istam ab auctoritate civili eiusmodi actis impertiendam pluribus vocarunt nominibus, qualia sunt re­ gium placitum, vel simpliciter placet, exequatur, 1 vel re­ gium. pareatur, etc. Profecto videretur anachronisticum age­ re hodie de regio placet, cum fere disparuerit a legislatio­ nibus civilibus, ob principia laicismi. Verum, disparuit quidem nomen, non autem res : enim passim videre est in le­ gibus civilibus quantis laqueis quantisque cautionibus subiiciantur, praesertim in Statu auctoritario, acta plurima ecclesiastici regiminis, quorum libera et plena exeeutio sae­ pe praepeditur. Omnem modum in asserendo iure placitationis excessit ian senista belga Van Espen2 qui, in opere lus ecclesiasticum uni­ versum,*3 hanc exhibebat asserti iuris regii notionem: «Est ius ‘ Placet et exequatur re eundem abusum denotant ; nomina differentia adhibentur prout assensus civilis tribuitur aetibus episcopalibus vel actibus pontificiis. 3 Censuris Innodatus decessit a. 1728. 3 1’. II, tlt. 24, c. fi: cfr. etiam eius opusculum De promulgatione legeocl. (tom. IX). HEGIUM PLACITUM 12Γ> placiti facultas quam civilis auctoritas impertitur bullis ac brevi bus pontificiis ceterisque omnibus auctoritatis ecclesiasticae actis ut vim in sua ditione habeant ». Ratio autem praecipua adscribendi hanc facultatem principibus haec ab eo asserebatur : esse videlicet facultatem hanc « ius defensionis adversus Ecclesiae mo­ limina naturaliter insitum auctoritati politicae, cuius virtute de­ clarat nullam habere vim bullas, brevia pontificum atque aliud quodcumque actum ecclesiasticae auctoritatis, quibus facultas illa non fuerit impertita ». Hoc ius cavendi est ratio cur ab hodiernis quoque iurisdi ctionalistis reipublicae vindicetur. Quoad obiecta regio placito subiicienda regalistae affirma bant esse illa dumtaxat quae disciplinam et regimen externum cleri et fidelium respiciunt; licet non defuerint qui placito esse .snbiiciendas assererent illas quoque bullas vel acta mere doctri nalia ob quarum promulgationem timenda essent dissidia et so dales commotiones. Hinc Van Espen : «Placitum Regium nequa quam spectat ipsum Fidei assensum praestandum Dogmati, de quo fidelibus sufficienter constat esse divinitus revelatum ; sed dum­ taxat externum illud, quod consistit in ipsa Dogmatis externa propositione, publicatione et executione ».1 At vero facile probatur assertum reipublicae ius nullimode existere : primo, quia fundatur falso praesupposito iuris cavendi, iuris circa sacra, iuris acquisiti etc.; secun­ do, quia contrarium est divinae constitutioni Ecclesiae tam­ quam societatis perfectae, ideoque libertatem, qua ipsa a Christo donata est, itemque conscientiam catholicorum lae­ dit; tertio, quia abusus iste aperte reprobatus est et con: demnatus infallibili Ecclesiae magisterio tamquam absur­ dum et impium commentum. De singulis his argumentis seorsim agendum. 247. I. Usus regii placiti caret omni iuridico fundamento. - Equidem rationes quae adducuntur, iuris cavendi et iu' Tomus IX, De promulgatione leg. eccl., p. 5, c. 2, S 1. 426 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM ris circa sacra, sunt vere absurda iuridica et historica, ut iam abunde demonstratum est, ubi de systemate regalismi (v. nn. 199 ss.)· Quod vero dicunt esse ius placiti legitime acquisitum, rem asserunt plane contrariam historicae ori gini huius abusus ; nam vicissitudines historicae placiti 1 ostendunt ipsum introductum fuisse per aequïvocationes et praepotentias principum, semperque ut abusum reproban­ dum habitum fuisse. II. Usus regii placiti laedit Ecclesiae libertatem et catho­ licorum conscientiam. - Est enim illegitima intrusio aucto ritatis laicalis in rebus, quae directe ordinem sacrum respi ciunt, circa quae Ecclesia, tamquam societas perfecta, iure pollet pleno, exclusivo et prorsus independente (n. 201). Enim vero, si ecclesiasticae potestatis acta, ad plenam suam effi caciam exercendam, regio assensu indigerent, actum esset de Ecclesiae independentia. Praeterea abusus iste de se eo tendit ut ea, quae animarum directionem spectant, aut im­ plicatis investigationibus retardet aut prorsus impediat. Quod nemo non videt quantum offendat veram conscientiae libertatem. 1. Nullus sane princeps sibi facultatem addiceret suae ad probationi submittendi acta alterius principis in iis quae ad huius competentiam spectant: at vero non minori absurditate id vin­ dicatur principibus respectu Ecclesiae, quae est nedum societas a Statu distincta et perfecta, sed etiam republica superior. Arguunt quidem ex necessitate cavendi ne ecclesiasticae pro­ visiones, cum fiant circa subditos Status et in territorio reipu blicae, quomodocumque detrimento sint civitatis bono. Verum haec difficultas supponit Ecclesiam agere in Statu sicut colle­ gium quoddam reipublicae subditum (n. 205, II); sed insuper, 1 Notas historicas quoad originem et evolutionem regii placiti, vide upud nostras Institutiones, ed. IIÏ, Romae, 1948, vol. II, n. 353, pp. 253 ss. REGIUM PLACITUM 427 attento mero iure naturali, principia oraeventionis exigunt ut restrictiones libertatis agendi iustiticeniur ex probabili dam­ no secuturo, non vero ex mera possibilitate quod actus alicuius civis nocere possit reipublicae. Secus non solum auctori­ tatis ecclesiasticae acta sed omnium civium chartae rimandae es­ sent, omnium collegiorum acta placito essent supponenda et sy sterna inquisitivum in honestissimum quemque virum urgendum esset. Solum autem actis Ecclesiae ista placiti exigentia appli catur, quasi ab ea sicut ab hostibus reipublicae, vel a delinquen tibus civitatum perturbatoribus praeventivis normis cavendum sit. Imo aliquid amplius contra Ecclesiam statuitur: non solum enim speciales normae repressivae conduntur ad puniendos abu sus in actu sacri ministerii commissos, sed etiam reputatur neces saria regii placiti praeventiva applicatio. 2. Sed insuper notavimus regium placet, propter difficultates quae ex eo oriuntur in actuatione provisionum ecclesiasticarum, saepissime in animarum damnum cedere et in catholicorum con scientiae offensionem. Odiosis enim inquisitionibus peragendis et actibus officialibus perficiendis tempus teritur et impeditur quomi nus praesul aut parochus, statim ac a competente auctoritate ec­ clesiastica nominatus est, officio suo sese libere addicat, cum ple­ rumque animarum salus requirat ut sollicite canonica beneficii possessio perficiatur. III. Usus regii placiti pluries a RR. *1P. reprobatus est. Iam a suis exordiis abusus iste damnatus fuit a Martino V ; postmodum vero, prout occasio dabatur novos principum co­ natus novasque eorundem praepotentias retundendi, invicte restiterunt Romani Pontifices, pluries editis Constitutioni­ bus, 1 usque dum Concilium oecumenicum Vaticanum suam quoque addidit Regii Placiti reprobationem, his gravibus verbis : « Damnamus ac reprobamus illorum sententias, qui hanc Supremi Capitis cum pastoribus et gregibus communi­ 1 Non minus quam 21 i>ontlficlas constitutiones enumeravit Cavagnis (Instit. iur. pubi, eccl., Romae, 1900, vol. II, p. 250), datis titulis et Ponti­ ficum nominibus, ad Regium placitum reprobandum editas; quibus accedunt plurimae allocutiones. 428 RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM cationem.. reddunt saeculari potestati obnoxiam, ita ut com tendant, quae ab Apostolica Sede vel eius auctoritate ad regimen Ecclesiae constituuntur, vim ac valorem non ha­ bere, nisi potestatis saecularis placito confirmentur ». 1 A Pio IX autem reprobatae sunt sequentes propositiones in Syllabum relatae : « Ecclesiastica potestas suam aucto­ ritatem exercere non debet absque civilis gubernii venia et assensu ». - « Episcopis sine gubernii venia fas non est vel ipsas literas apostolicas promulgare ». 2* Articulus II Appellatio tamquam ab abusu •248. Xotio. - Appellatio tamquam ab abusu est recursus ad auctoritatem, civilem, tamquam, ab abusu auctoritatis ec­ clesiasticae, sive in causis iudicialiter dirimendis sive in pro­ visionibus ordinis administrativi. Est igitur in ea conceptus appellationis tum iudicialis tum extra-iudicialis ; distinguitur autem appellatio ab abu su ab appellatione simplici, quia haec refertur ad meritum quaestionis seu etiam provisionis, ut de eo superior ad quem provocatur decernat, illa vero refertur tantum ad ordinem vel solemnitates iudiciorum aut ad normas canonicas for­ mam recti regiminis determinantes, si neglectae aut viola­ tae fuerint. 8 1 Const, dogm. Pastor aeternus, cap. 3 (Denz., n. 1829). 3 Syll. prop. 20 et 28 (Denz., nn. 1720, 1728). Cfr. eiusdem Ρπ IX, Lltt. Probe nostis, 8 mali 1853, ubi doctrinam placiti vocat «putidum impiumque commentum » ; item Alloc. Numquam fore, 15 decembris 1856 et Alloc. Luctuosis, 12 martii 1877, ubi de lege regii placiti declarat « per ipsam laedi divinam Ecclesiae auctoritatem eiusque libertatem violari » (Denz., n. 1847). Vld. etiam Syll. prop. 41. * Cavagnis. Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. II, p. 263. APPELLATIO TAMQUAM AB ABUSU 429 Exemplum appellationis simplicis habetur in recursu, qui promovetur contra sententiam legaliter quidem latam, sed erro neam, ut corrigatur, vel contra aliquod vetitum Ordinarii quod reputatur non aequum, aut contra privationem beneficii propter inexistentem culpam. Exemplum appellationis tamquam ab abusu habetur in re­ cursu qui interponitur contra sententiam latam a iudice incom petente, vel non servatis iuris solemnitatibus, aut etiam contra provisionem alicuius beneficii, puta quia praetermissus fuit con cursus necessario indicendus. Ad mentem regalistarum, non solum negotia iudicialia sed et quaecumque acta regiminis pastoralis cadunt sub iure appel­ lationis ad civilem potestatem ; ubicumque enim censetur aliquid factum vel praeter limites suae potestatis vel praeter naturales ei canonicas recti regiminis normas, ibi committitur abusus a quo, inquiunt, princeps defendere debet subditos suos : « Si contra re gulas, edicta, constitutiones et placita curiarum supremarum, si contra immunitates et libertates regni, si contra sacra decreta, si contra jurisdictiones regias et temporales aliquid a iudicibus ec­ clesiasticis fieri vel attentari contigerit, remedium est appellatio quasi ab abusu ».1 249. Appellatio tamquam ab abusu est absurdum iuridicum, Ecclesiae libertatem laedens. - Sane haec appellatio vere habita est semper ipsa tamquam abusus minime tole­ ratus aut tolerandus. Antiquitus 2 qui recursum habuerunt ad laicalem potestatem fuerunt solummodo haeretici et schi smatici; his comparabantur fideles qui exempla eorum se­ quebantur. Quod vero eadem in se contineat absurditatem iuridicam, patet ex eo quod : Γ pervertit distinctionem utriusque ordinis, civilis videlicet et ecclesiastici. Sicut enim di 1 Ita compendiose mentem regalistarum exponit J. Duhamel, in opusc. Polit. Regia in personas ecclesiasticas. Vid. etiam Liberatore, Chiesa e Stato, Napoli, 1872, p. 280 ss. ; Di' Luise, De iure publico ecclesiastico, Neapoli, 1877, p. 150 ss. ’ Notas historicas circa appellationem ab abusu habes in nostro op. mai. Institutiones. ed. III, Romae, 1948, vol. II. n. 358, p. 2fi3 ss. 130 RELATIONES lUIIIDlCAE INTER ECCLESIAM ET STATUM stinctae sunt societates ac distinctae legislationes, ita di­ stinctae esse debent auctoritates quae authentice interpre­ tentur leges sive in earum applicatione iudiciali sive in ea­ rum exsecutione via administrativa ; 2° praeterea cum de conceptu appellationis sit quod habeatur provocatio ab in­ feriore ad superiorem evidenter ista appellatio tamquam ab abusu supponit Ecclesiae inferioritatem coram Statu : « In­ dex autem laicus quoad indicem ecclesiasticum in re eccle siastica inferior est, cum uterque index, laicus et ecclesia­ sticus, qua tales, mediante propria societate perfecta, cuius sunt partes, inter se comparentur ». 1 Sicut pro regio placet, sic pro appellatione ab abusu notan dum est hodie res manere, non autem nomen. Si autem legisla tiones civiles perscrutantur, facile deprehenditur aditum dari fide libus recursui ad civiles potestates alio criterio quam antea : hodie enim Status intendit protegere subditos a cuiusvis civis iniuria, et quidem autumat se posse illos defendere a gravamine lato ex anor­ mal! applicatione cuiuslibet normae sive civilis sive religiosae: et sic, dum iure agit interpretando et tuendo normas civiles, incom petenter se immiscet in rebus religiosis, interpretando et indican do de applicatione legum ecclesiasticarum. 1. Rationes a nobis adductae nullo indigent probationis ar gumento; prima enim ratio nititur apertissima regula in utroque foro vulgata et adoptata, a solo competente superiore societatis, in qua lex lata est, pendere legis interpretationem aut applica­ tionem auctoritativam, seu exceptionem tum iudicialem tum gu beruativam vel ininisterialem. Proinde utrum lex quaedam a iudice ecclesiastico inferiore in casu particulari fuerit rite appli cata, utrum recte necne iudicatum fuerit, utrum pastores anima rum in Christianae plebis regimine iure se gesserint, nonnisi su perior ecclesiasticus decidere potest, cuius est legem inter­ pretari et de eius applicatione indicium ferre. 2. Alterius rationis vero evidentiam demonstrat doctrina de ' Soljeki, Institutiones iuris ecclesiastici. I. De iure publico ecclesia­ stico, Hornae, 1921. APPELLATIO TAMQUAM AB ABUSU 4,31 superioritate indirecta Ecclesiae (n. 206 ss.) ; quae quidein iuri­ dica relatio omnino subverteretur, si laica potestas praesumeret ad se, tamquam ad superius tribunal, res trahere ab ecclesiastica auctoritate cuiuslibet gradus definitas.* 1 3. Ceterum etiam in se considerata, appellatio tamquam ab abusu tolerari non posset, eo quod litis et praepotentiae exercen­ dae ex parte reipublicae continuam praeberet occasionem. Nam abusus certe diceretur a regalistis quaelibet pontificiae constitu­ tionis publicatio contra civiles leges vel ordinationes ab Ecclesia reprobandas, vel sententiae pronunciatio contra factas usurpa­ tiones, vel quidquid placitis gubernantium non satisfaceret, 250. Nihil mirum igitur si Ecclesia nullo non damnavit tempore eos qui ad laicales potestates recursum haberent, auxilium petituri ut quomodocumque sacrae iurisdictionis acta impedirentur. Concilium Antiochenum, anno 341 celebratum, excommuni cationem minatur iis qui ausi fuerint contra sacrorum canonum praescripta a iudice ecclesiastico ad laicalem appellare. 2 Bulla Coenac (art. 13) excommunicationem contra eos sta­ tuit, qui frivolam appellationem praetexentes, e gravamine seu exsecutione litterarum apostolicarum gratiae vel iustitiae ad lai­ calem potestatem recurrunt. Eundem abusum reprobaverunt ac. solemniter proscripserunt Sixtus IV et Leo X ;3 item Concilium Tridentinum recursum habentes ad saeculares indices, eo quod iniuste se damnatos a iudicibus ecclesiasticis existimavissent, pa­ riter damnavit.4 1 Neque posset quis iure obiicere principem civilem non nt superiorem Ecclesiae sed ut civium defensorem agere. Cives enim, qua tales, iuribus pollent in civitate, qua fideles in societate ecclesiastica. Igitur sicut de obligationibus fidelium, qua talium, Ecclesia iudicat, non Civitas, ita etiam de iuribus. 1 In can. 11 et 12, Si quis a proprio. ‘ Leo X In conc. cum Francisco II ideo plura concessit, ut Pragma­ tica sanctio aboleretur quae causa erat et fons multarum appellationum. Cfr. etiam prop. 12 ex erroribus Wicleff, damnatis in Conc. Constant. (Dknz., n. 592). ‘ Sess. 25, c. 3 de reform. 432 relationes iuridicae inter ecclesiam et statum Edita sunt autem alia, et eadem nou pauca, a RR. PP. acta ad hunc abusum reprobandum, donec Pius IX in Syllabo se quentem propositionem damnavit : « Civili potestati, vel ab infi­ deli imperante exercitae, competit... nedum ius quod vocant Ex e-, qnatur, sed etiam ius appellationis quam nuncupant ab abusu».1 In Codice iuris canonici autem sancita est poena excommunicationis S. Sedi speciali modo reservatae, in eos qui hoc quoque modo ad laicalem potestatem recurrunt (cann. 2333; 2334, 2°). 1 Prop. 41 (Denz., 1741). De casibus vero, in .quibus licet recursum habere ad brachium saeculare, quia nulla species habetur appellationis ab Ecclesia reprobatae, cfr. Cavaonis, op. cit., vol. II, n. 53, pp. 269-271; Bunchi, DeUa potcstà della Chiesa, t. Ill, lib. 1, c. 1. § 5. PARS IV PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM TITULUS I NOTIONES GENERALES DE CONCORDATIS Articulus Unicus Concordatorum notio, causae et finis 251. Definitio. - Concordata, definiri possunt: « Conventiones inter S. Sedem et civitatum moderatores supremos initae, quibus Reipublicae officia et privilegia Ecclesiaeque iura circa determinatas res, in bonum utriusque societatis definiuntur et pactorum sollemnitatibus fir­ mantur ». Ex data definitione eruitur : 1° Partes contrahentes in concordatis esse tantummodo utriusque societatis, Ecclesiae videlicet et Status, supremos moderatores; 2° Concordatorum obiectum esse ex una parte privile­ gia quae ab Ecclesia conceduntur, ex alia vero obligationes quae agnoscuntur vel ex novo suscipiuntur a Statu ; 3° Finem concordatorum esse pacem et concordiam utriusque societatis, seu amicitiam fovendam, lites vitandas, ordinem que tum religiosum tum etiam civilem provehendum in bonum subditorum sive Ecclesiae sive Status; 4° Vinculum concordatarium sollemnitatibus pactorum esse cohonestatum. 28 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 434 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM Veium de singulis his punctis specialis sermo erit habendus in sequentibus articulis. 252. Concordatorum nomina et indoles. - Ad concordata designanda haud raro alia quoque nomina adhibentur quo­ rum unumquodque, speciali sub ratione, indolem describit Forum actorum, videlicet : conventiones, tractatus, privileleffia, concordiae, pacta, modus vivendi etc. At vero, praepriinis notandum est non posse plenam atque adaequatam significationem quorumdam verborum, prout in iure inter­ national! sonant, applicari concordatis: cum haec sint, tum ratione unius partis contrahentis, tum etiam ratione ma­ teriae, singularis plane speciei conventiones. Attamen, ser­ vatis utique servandis, cum etiam concordata in genere con­ ventionum internationalium stare possint, multa eis appli­ cantur quae ceteris tractatibus internationalibus conveniunt (n. 284 ss.). 253. Causae iuridicae. - Quoniam concordata sunt veri nominis conventiones, patet ipsorum causam immediatam esse in libera consensione seu voluntate utriusque contra­ hentis, personam agentis respectivae societatis. Verum, utriusque partis voluntas movetur gravibus raotivis quae suaserunt huius medii usum ad promovendam instaurationem relationum conventionalium, quae in multis negotiis, saltem ex parte Ecclesiae, speciale ius constituunt plus minusve derogans iuri communi. Quod si ultima ratio quaeratur, seu causa radicalis, iuris concordatarii, ea certe repetenda est in imminutione vel in pleno coi lapsu illius obsequii et devotionis qua primitus populi ac nationes, arcto foedere cum Ecclesia coniuncti, religiosa officia plene obi­ bant, Ecclesiamque cum suis iuribus verebantur ac tuebantur. Equidem si talis esset rerumpublicarum ac populorum mens, qua­ lem principia iuris publici ecclesiastici exigunt respectu Ecclesiae, CONCORDATORUM NOTIO, CAUSAE ET FINIS 435 civitas matrem hanc beneficam non iam pactis, translationibus, angustiisque ligaminum conventionalium coarctaret, sed amplis­ sime iuvaret minimeque a plena libertate agendi impediret, ut exigit subordinationis indirectae condicio in qua invenitur Status. Atqui indifferentismus religiosus, late inter gentes diffusus, hanc normalem iuris Ecclesiae applicationem in consortio sociali plurimum impedit. Praesertim nostris temporibus, cum politici ob principia laicismi statalis, separationem et laicismum socialem prose­ quantur, Ecclesia, dum errores damnat, simul opportuna remedia quaerit, inter quae non ultimum locum obtinent haec solemnia acta, paciscendis transigendisque negotiis instituta, ut ex conces­ sionum largitione, animos aliorum alliciat, et aliqualem saltem libertatis et iuris recognitionem publice et sollemniter a Statu obtineat. Quare concordata nunc stigma referunt relationum imperfe­ ctarum quae haberi possunt cum societate laicismi, liberalism! et statolatriae principiis devicta. 254. Concordata pacis et amicitiae; concordata defensio­ nis. - Concessionum, quae in concordatis fieri solent, pos­ sunt plures simul esse rationes, quarum una vel altera ita praevaleat, ut indolem specialem conventionis quodammodo denotet; triplex autem casus distinctivus utilitatis quae ex concordatis trahitur considerandus est : 1° post lites, ad so­ lutionem conflictus bene firmandam seu ad stabiliendam con­ cordiam restitutam, ad animarum conscientiarumque quie­ tem, ex quibus multa utrique societati commoda veniunt (Concordata pacis); 2° in statu praeexistentis amicitiae, ut videlicet strictior et suavior coniunctio cum Apostolica Sede efflorescat, 1 praesertim remuneratione meritorum principum (Concordata amdcitiae); .3° imminente discidio aut seiunctione, ut largitionibus alliciantur animi· Eccle­ 1 Mout.art, L’Eglise et l’Etat, Louvain, 1895, 1895, η. 2; Hammerbtktn, De Ecclesia et Statu iuridice consideratis, p. 210. 436 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM siaeque iura quam plura serventur; 1 quo in casu, cum ple­ rumque Ecclesia concessiones indulgeat ad praecavenda mala maiora quae ex adversione principum, vel ex indifferenti emo et séparatisme certe secutura praevidentur, conventio­ nes initae vocari possunt concordata defensionis iurium et libertatis Ecclesiae. Concordata amicitiae ad historiam potius pertinent quam ad praxim hodiernam, quia nostris temporibus non aliis de causis plerumque Ecclesia init conventiones huiusmodi quam ut neces sarias cautiones pro sua libertate suorumque iurium exercitio publice et sollemniter a Statu obtineat. 23 Profecto concordata non sunt possibilia in statu perfectae inimicitiae Reipublicae, sicut non fuerunt possibilia tempore per­ secutionum primae aetatis Christianae, neque postea in iis rerum adiunctis in quibus temporanea Ecclesiae oppressio et oppugnatio passim habita est. Hinc nostra aetate in nonnullis Rebuspublicis, ob nimiam perversitatem persecutorum, ne hoc quidem remedium catholicis suppetit tuendi propria iura; imo quando talis status persecutionis viguit, praeexistentes conventiones dissolutae sunt. ·' 1 Merito igitur Labis, causam fere unicam concordatorum nostrae aeta­ tis ponit « la nécessité pour le plus faible, qui est l’Egllse, de se relâcher d’une partie de ses droits afin de conserver le reste en paix ». Labis, Deu concordats (Revue Cath., Louvain, t. XXXIII, 1872, p. 8). 3 Vlx id generis conventionis unum exemplum adduci potest in illo Cone, cum Austria, quod anno 1934 Respublica foederalls. sub regimine Praesidls Micklas et Magni Cancellarii foederalls Dollfuss, cum Sancta Sede vero sinceroque amicitiae animo inivit, sicut vel Ipsa Constitutio eodem anno promulgata, genuino pacis, prosperitatis civilis ac religiosi boni in­ tuitu promulgata fuit. Unde merito cl. Peruglni : « Haec autem conventio, sicut nova Constitutio Austrlaca, est insigne et praeclarum exemplum illius concordiae et amicitiae, quae inter Ecclesiam et Civitatem intercedere de­ bet, ut utraque societas, consiliis viribusque simul collatis, ad finem suum, in bonum communis populi, expedite efflcaclterque contendere possit ». Pcbugini, Concordata vigentia, Romae, 1934, p. 363 ; Di Meglio, De novissimo Austriae regimine, Civ. Vatie., 1936. • Giobbio, I Concordati, Roma, 1900, n. 7, p. 6. Sic regimen socialistlcum in Hispania per revolutionem anni 1931 introductum, concorda­ tum violavit anni 1851, llludque sicut et alias conventiones a. 1859 et a. 1904 prorsus decidua reddidit, legibus et constitutione promulgatis, quae valde CONCORDATORUM NOTIO, CAUSAE) ET FINIS 437 Tempore perfecti foederis, fuerunt quidem possibilia sed non utilia; enim vero plena iuris publici ecclesiastici disciplina toto fere medio aevo asservabatur, leges vero, quae Ecclesiae adver­ sarentur, reiiciebantur.1 Hinc Concordata antiqua supponebant vel resipiscentiam reipublicae post lites, vel studium merita repetendi nationum aut dynastiarum. Utrumque autem vix locum obtinet nostris tem­ poribus, attenta tum elatione supernationali statolatrarum, tum etiam alienatione societatum et principum vel praesidum rerumpublicarum a plena reverentia et dilectione erga Ecclesiam et bona spiritualia. Remanet vero condicio illa indifferentismi, quae neque est perfecta lis aut aperta persecutio, neque vera amicitia, sed sim­ plex animi alienatio, quae relinquit possibilitatem paciscendi de negotiis quorum utrimque interest; quae via sane praecludit adi­ tum perfectae separationi quam Ecclesia omnino vitandam cen­ set. 2 Hinc hodie Concordata fere omnia possunt vocari Concor­ data defensionis. 255. Concordatorum causae historicae. - I. Concordato­ rum primum exemplum adduci solet pactum Callistinum seu Wormatiense anno 1122 initum post litem de investitu­ ris. Cum satis nota sint adiuncta historica quae originem dederunt huic conventioni, clare elucet ex hoc primo exemplo ratio historica quae locum dabat huic concordato pacis. II. Subsecuta sunt alia concordata pacis quae plerumerant laeslvae iurium et libertatum ecclesiasticarum. Cfr. Ottaviani, Insti­ tutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, ed. III. 1948, vol. II, n. 416, p. 370 ss. Nunc autem feliciter completa restauratione per regimen natio­ nale a Franco promota initum est Concordatum anni 1953. quod sane inter optimas Conventiones adnumerandum est. 1 Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, n. 653, p. 412. 1 Equidem separationi Ecclesia semper praefert systema concordatarlnm propter rationes quae sub n. 187 ss. exponuntur. Wernz, op. cit., vol. I, n. 170, p. 235. 438 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM que agunt de iisdem fere negotiis ac ea quae in pacto Wormatiensi continentur. 1 Quaestiones de investituris, de nominationibus sacris, de feudis Ecclesiae, connexae cum variis quaestionibus, quae nedum inter sacerdotium et imperium sed et inter principes ipsos civitatesque agitatae sunt, locum pluries dederunt in­ strumentis pacis inter S. Sedem et laicales potestates. III. Concordata Constantiensia dissidium composuerunt quod tunc Ecclesiam exagitabat quoad reformationes a non­ nullis nationibus expetitas; at quidam etiam de his pactis dubitant utrum veri nominis concordatis accensenda sint, cum in eis defectum inveniant ex parte contrahentium, eo quod conventiones illae a Romano Pontifice dumtaxat et praesulibus ecclesiarum particularium processerunt. 23 IV. Concordata quae inierunt Eugenius IV et Nicolaus V ut commotas Germaniae Ecclesias paci restituerent, prin­ cipes alliciendo privilegiorum largitionibus circa beneficio­ rum collationem, subsecutae sunt aliae plurimae conventio­ nes, quarum occasiones historicae multiplices fuerunt, maxi­ me saec. xviii, cum controversiae inter Ecclesiam et Statum frequentiores factae sunt, et praepotentiae civitatum, prae­ sertim ob principia regalismi, graviores. 1 Cfr. Mercati, op. cit., nn. IV-XXV, pp. 20-144, ubi quidem referuntur sub diversis formis Instrumenta pacis, promissionum, aut privilegiorum utriusque vel unius partis dumtaxat: et de nonnullis dubitari potest an ad specificam notionem concordati, quo modo hodie intelllgltur, pertineant necne, praesertim ratione materiae. Wernz, op. cit., n. 1G5. p. 220. de con­ ventione vero inter Dionysium Lusitaniae regem et Praelatos regni anno 1289 inita (Mercati, op. cit., XIX, p. 94 ss.) vid. infra, n. 257 ss. 3 Concilium Constantlense triplicem habuit finem : tueri fidem (causa fidei), schisma tollere (causa unionis), Ecclesiae bonum provehere (causa reformationis). Circa hoc ultimum, ubi unanimis fuit patrum consensus, decreta generalia reformationis edita sunt, ubi vero dissensus, provisum est specialibus conventionibus pro variis nationibus (Mercati, op. cit. Conv. XXVI, p. 144 ss.). De his conventionibus, cfr. Hergenrother, Storia univer­ sale della Chiesa, vol. V, p. 182 sq.; Giobbio, op. cit., p. 9, n. 131. CONCOUDATOKUM NOTIO, CAUSAH ΕΠ' FINIS 439 V. Ex his omnibus concordatis paucissima dumtaxat, saeculo hoc nostro ineunte, vim adhuc habebant; et ipsum gallicum pactum discissum est. Post europaeum vero bel­ lum (1914-1918), nonnullae aliae conventiones adhuc disso­ lutae sunt, 1 ut desumitur ex declaratione Benedicti XV, in Consistorio 21 novembris 1921 pronunciata. At novis urgen­ tibus circumstantiis, iterum coeptum est, post idem bellum, a rerum publicarum supremis moderatoribus tractari cum Ecclesia, quae, dum benignam sese impertire non desinit omnibus sincere cum ea concordiam quaerentibus, iuxta im­ mutata tamen temporum adiuncta novis condicionibus cum ipsis paciscitur. In praedicta Allocutione consistoriali Benedictus XV, de nunciata nonnullarum Conventionum dissolutione, haec addebat: « Verum si qui Rebuspublicis vel Civitatibus quas diximus prae­ positi sunt, velint cum Ecclesia pacisci concordiam, aliis condi­ cionibus quae mutatis temporibus melius congruant, sciant Apo stolicam Sedem... non recusaturam quominus ea de re cum ipsis agat, ut cum aliquot iam agere instituit ».2 His benevolis San­ ctae Sedis dispositionibus iam usi sunt plures civitatum rectores, ita ut iam sequentes, quas ordine temporis recensemus, Nationes Concordatum cum Sancta Sede stipulatae sint, videlicet: Lettonia, Polonia, Bavaria, Gallia.3* Lithuania. Cecoslovacchia,4 Lu­ 1 Nunc ex Conventionibus praebellicis hae dumtaxat, quae sequuntur, vini adhuc habent: Conventio cum Helvetia, 27 mart. 1828; Conventio cum Pago Sangallensi, 7 nov. 1845; Cone, cum Republica Haitiana, 28 mart. 1860; tres Conventiones cum Pago Ticinensi, 1 sept. 1884, 23 sept. 1884, 16 mart. 1888; alia Conventio cum Helvetia, 1 sept. 1884; Cone, cum Columbia, 31 die. 1887 (adest et Conventio additionalis, 2 lui. 1892) ; demum Conventio cum Anglia (per notas reversales) circa Insulam Melitensem (26 mart. 1890). Cfr. Perugini, Concordata vigentia, Romae, 1934). 1 A. .4. S., vol. XIII, 23 nov. 1921, p. 522. 0 Agitur tamen de Conventionibus particularibus De honoribus liturgicis. * Non est proprie dictum Concordatum, sed dumtaxat Modus vivendi, qui restringitur ad nonnulla tantum obiecta. circa quae urgens necessitas habebatur concordiam promovendi. 440 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM sitania,1 Italia,2 Romania, Borussia, Baden, Germania (totum Reich), Austriae et Lusitania.3 Sed in his concordatis apparet etiam novus spiritus iuris conventionalis ecclesiastici, in defen sione sacrarum libertatum quae summopere hodie oppugnantur. 266. Finis. - Ex dictis evidenter constat concordata ple­ rumque ad vulnera Ecclesiae medenda, gravioraque mala vitanda inita fuisse : historia concordatorum, historia dolo rum Ecclesiae. Nostris autem temporibus opportunitas existit ineundorum concordatorum ; et quidem, ex parte Status, ut hic nonnullas ab Ecclesia cautiones obtineat et privile­ gia quibus etiam hoc titulo securus fiat quod, occasione re­ giminis pastoralis, nullum damnum sit pertimescendum. 4 sive ab exteris, sive ab internis, praesertim ubi iurgia poli­ tica intestina acriter exardescant; ex parte Ecclesiae vero, ut sollemni conventione repromissionem accipiat de liber­ tate regiminis spiritualis deque exercitio cultus et fruitione suorum iurium ; demum ut utraque societas amicabili con­ cordia procedat in determinatione sphaerae activitatis utriusque societatis, circa negotia mixta. 1 Agitur de duabus Conventionibus, quae non Ipsam reinpublicam di­ recte respiciunt, sed ordinant res patronatus vel semi-patronatus Indiarum Orientalium. ’ Pacta Lateranensia, anni 1929, quae Tractatum, Conventionem pecu­ niariam et Concordatum complectuntur, quibus simul et inscindibiliter tum quaestio romana soluta est, tum relationes inter Ecclesiam et Statum in Italia definitae sunt. • Hoc Concordatum respicit i]>sam Rempublicam Lusitanicam (quoad praecedentes Conventiones cfr supra, not. 1). Anno 1935 Concordatum cum lugoslavia stipulatum fuit, sed numquam ratlhabitum, ob ostacula a Serbis hétérodoxie opposita. Textum Concordatorum vigentium habes apud Pebugini, op. cit., Romae, 1934; ultima tria vero, seu Lusltanicum, Hispanicum et cum Republica Do­ minicans invenies in A. A. S·, vol. XXXII, p. 217 ss.. vol. XLV, p. 025 ss. et vol. XLVI, p. 433 ss. * Prae oculis habendum est civitates, licet per se absque pactis fidere deberent Ecclesiae, de facto principiis «iuris cavendi» valde esse addicta. PBR8ONA CONTRAHENS MX PARTE ECCLESIAE 441 Concordatis igitur utilitas utriusque societatis simul pro­ movetur, quia ubi pax viget, imo vel ipsa possibilitas iurgandi minuitur, utriusque paciscentis bonum maxime provehitur ; sane, si Ecclesia novo titulo Conventionis in exercitio suorum iurium magis secura libertate fruitur, non minus concordata prosunt Statui : nulla enim re tranquillitas et prosperitas civitatum magis turbatur quam dissidiis religiosis. Neque civitas suam dignitatem et auctoritatem ullimode minuit ; quia non amittit iura sed ple­ rumque privilegia acquirit; insuper non agit cum subditis aut cum externa potestate de negotiis internis, sed agit cum potestate societatis perfectae, et quidem non extranea reipublicae,1 ac de negotiis non exclusive iure civitati addictis, sed utramque so­ cietatem attingentibus. TITULUS II DE SUBIECTO CONCORDATORUM Articulus I Persona contrahens ex parte Ecclesiae 257. Quinam Concordata inire possint. - Ex notione con­ cordati a nobis exhibita, eruitur eos dumtaxat sollemnes has conventiones inire posse qui supremum alterutrius societa­ tis obtinent principatum : scilicet Romanos Pontifices et re­ rum publicarum supremos moderatores (reges vel praesi­ des). Hoc quidem de concordatis stricto et proprio sensu acceptis, iuxta communem huius vocis sensum, a pluribus saeculis iam definitum. Quae sane univoca applicatio nomi­ nis «concordati» solis conventionibus initis a RR. PP., cohaeret cum indole rerum et privilegiorum quae commu­ niter obiectum constituunt concordatorum, quaeque pote1 Wernz, Ius Decretalium, Prati, 1913, vol. I, n. 170, p. 235 es. ; Caop. cit., vol. I. η. I, n. 652, p. 411 sq. ; Anoisio. Iuris naturae et gentium fundamenta. Romae. 1852, p. 363 sq. vagnis, 442 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM statera plane superiorem canonibus seu valentem derogare iuri communi supponunt. 1 Quare episcopi, si quam concordiam ineant cum aucto­ ritate civili sui loci, de negotiis suae iurisdictioni subiectis, pactum ineunt quod semper subest beneplacito supremi Ec­ clesiae Pastoris, quodque hodie non accenseretur ceteris con­ ventionibus, quae nomine specifico Concordati nuncupantur. 258. Vetus ius concordatarium praelaticium, quod videli­ cet ex parte Ecclesiae stipulatum fuit ab auctoritatibus ec­ clesiasticis non supremis (episcopis, aliisve praelatis), ad hi­ storiam tantum pertinet. Ceterum de pluribus conventionibus quae concordatorum nomine cohonestatae sunt, quaeque ab episcopis initae fue­ re, apprime notandum est eas speciali adprobatione Romani Pontificis auctas fuisse, immo plerumque nonnisi iuxta man­ data supremi Ecclesiae Pastoris fuisse stipulatas; alias plu­ rimas vero a Summo Pontifice fuisse expresse reiectas au( saltem non probatas, ideoque vix hoc loco esse conside­ randas. * 2 259. Romani Pontifices autem concordata ineunt qua su­ premi Rectores et Pastores Ecclesiae universalis, plena po­ testate praediti ad contrahendum cum guberniis quibuslibet. Et quoniam ipsi supra canones et supra concilium generale quoque sunt, nullius indigent approbatione aut ratihabi­ tione, neque concilii generalis, etiam cum concordata ineunt, quibus ius commune aut regni consuetudines et peculiaria statuta immutantur. * Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici. Komae, 1900, vol. I, n. 056, p. 414; Wernz, Ius Decretalium, Prati, 1913, vol. I, n. 166, 1, 6), p. 228; Waonon, Concordats et droit international, Louvain, 1935, p. 112 ss. 2 Ottaviani, Institutiones iuris publici ecclesiastici. Romae, <>d III, 1948. vol. II, n. 370. PERSONA CONTRAHENS EX PARTE ECCLESIAE 443 Insuper cum a Romanis Pontificibus concordata ineantur non qua sunt principes civiles, sed qua Ecclesiae supremi pastores et Christi vicarii, concordatorum vis nullimode pendet a vicissitudinibus civilis principatus eorundem. Hinc, notat Cavagnis, 1 cum Summus Pontifex caput Ec­ clesiae sit et maneat, sive habeat regimen temporale sive non, ridiculi fuerunt qui contenderunt concordata caduca facta fuisse eo quod Summus Pontifex iam non possideret regnum. 2 ‘ Op. cit., vol. I, n. 655, p. 413. 1 Cfr. Huebler, Konkordate und Circumscriptionsbulle ; de conventio­ nibus a R. P. initis ut principe civili, aliud atque aliud sentiendum prout de principatu ditionis romanae agebatur vel de aliis territoriis ab hoc distinctis; semper enim est prae oculis habenda quaestio romana ante eius solutionem. Vid. Acta Pii IX, p. II, vol. II, pp. 21, 79, 101, 180. Pacta Lateranensia vero Summus Pontifex, nedum ut Supremus Universalis Ec­ clesiae Rector, sed simul etiam ut Civilis Principatus Sanctae Sedis Su­ premum Caput stipulavlt. Helc prae oculis habenda sunt quae spectant ad doctrinam de Ecclesia Catholica prout est iure proprio persona luris tnternationalls (cfr. PasquaizI, Ius internationale publicum, Romae, 1935, vol. I, p. 80 ss.). Slmulque, attendendum est Romani Pontificis praeroga­ tivas duplicis ordinis esse prout eius suprematia vel in Ecclesia vel in Statu Vaticano consideratur. « Qua Caput Ecclesiae supremam habet iurisdlctlonem in universum orbem; qua Princeps civilis fruitur plena suprematia civili intra limites Status Civitatis Vaticanae tantum. Habentur ergo duae suprematiae (sovranità) quae sunt inter se omnino distinctae, etsi suprematia civilis sit adnexa et subordinate suprematiae spirituali. Quare remaneret suprema potestas spiritualis etiam si totaliter cessaret suprema potestas civilis». Pasquazi, op. cit., n. 186, p. 113. V. Wernz, Ius De­ cretalium, t. II, p. 337, n. 600. « Idem Pontifex, statlm ab accepta electione supremi pontificatus, fit etiam Princeps civilis Status Civitatis Vaticanae et obtinet plenam potestatem leglslativam, ludiciariam et exsecutlvam. Princi­ patus civilis sequitur ut accessorium Principatum religiosum ». Pasquazi, op. cit., n. 190, p. 116. Cfr. etiam Wagnon, op. cit., p. 40 ss. Optime in Cone, cum Republica Dominicana, anni 1954, distinguitur Inter personalitatem iuridlcam internatlonalem Sanctae Sedis et Statum Civitatis Vaticanae fart. 1). 444 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM Articulus II Persona contrahens ex parte Status 260. Reipublicae praesides seu principes. - Ex parte Rei publicae ad contrahendum concordatum interventus requi­ ritur eorum qui, ad normam iuris gentium et secundum con­ stitutionem reipublicae, iure conventiones publicas et inter­ nationales ineundi et leges ferendi praediti sunt. In hac re tamen non plene obtinent normae iuris internationalis qui­ bus capacitas praefinitur personarum ad ineundos tractatus internationales, praesertim quod spectat ad Status foedera­ tos aut etiam semisovranos. Non interest autem utruin agatur ile .Statu catholico necne : Ecclesia namque id, quod bonum est et in animarum salutem ce­ dit, ultro prosequitur tum in Statu fidelium tum etiam in Statu heterodoxorum ; quare conventiones plurimae initae sunt etiam cum rebuspublicis Christianis acatholicis;1 imo, refert Wernz2 pa rum abfuisse quin inter Pium IX et Imperatorem Turearum solemnis iniretur conventio. Ecclesia insuper tractare solet etiam cum gubernio facti, praesertim cum istud iam incipit pacifice possidere; equidem exercitium potestatis in bonuin publicum in eo legitimum est ; praeterea in rebus spiritualibus, prius quam opportunitates politicae, considerandae sunt necessitates religiosae. Nec refert utrum relationes diplomaticae cum republica con trahente foveantur necne. Ultimis autem Conventionibus generatim cautum est inter paciscentes de relationibus diplomaticis fo vendis, nam legatorum mutua officia valde conferunt ad pacificam concordatorum interpretationem et applicationem.3 i 1 Exempla sunt in Cone, cum liorussia, anno 1821 (bulla circumscri­ ptionis) ; item in Cone, eum Russia, anno 1882; Cone, cum Serbia, anno 1914; cum Lettonia, anno 1922; cum Romania, anno 1927, etc. ’ Ius Decretalium, Prati, 1913, vol. I, n. 167, p. 230. 3 Cfr. Cone, cum Polonia, art. 3; Cone, cum Lithuania, art. 3; Cone, cum Italia, art. 12; Cone, cum Germania, art. 3; Cone, cum Lusitania, art. 1; Cone, cum Hispania, art. 3; Cone, cum Rep. Dominicana, art. 2, n. 2. PERSONA CONTRAHENS EX PARTE STATUS 445 261. Quid de consensu Comitiorum. - Status constitutio­ nales hodierni generatim ad pacta ineunda, non minus quam ad omnem legem mere internam constituendam, supponunt etiam necessitatem consensus comitiorum legumlatorum ; ita­ que etiam concordata antequam a supremo reipublicae prae­ side rata habeantur et tamquam lex Status promulgentur, consensu isto in forma legitima, pro diversitate locorum, de­ bent probari. Quare, ubi expresse constitutio fundamentalis reipublicae id requirit, concordatum vim suam tamquam pactum bilaterale non exerit ante huiusmodi adprobationem ; sed, cum agatur de ne­ gotiis ecclesiasticis vel mixtis vel de negotiis temporalibus ratione indirectae subordinationis ab Ecclesia quoque pen­ dentibus, concordatum posset promulgari ut actus unilateralis seu ut lex Ecclesiae quae de se iam vim haberet obligandi cives baptizatos ipsamque rempublicam Christianam. Profecto, quaestio quae a nonnullis facta est, an videlicet consensus comitiorum, ubi necessarius est, requiratur quoque ad pacti exsecutionem, solvenda est debitam habendo consideratio­ nem iuris constitutionalis hodiernarum civitatum. Antiquitus sa ne reges ceterique principes alia pollebant potestate ac nostri rerumpublicarum moderatores; optimates utique audiebant, verum sola auctoritate propria procedebant. Hodie vero populus per suos repraesentantes ad comitia vere cum supremo reipublicae capite potestatem legiferam participat,1 quae extenditur etiam ad leges conventionales ceteraque pacta stabilienda. Rex autem seu praeses, qui constitutionem se serva turum iuravit, non intendit obligationes vi pacti2 sumere nisi ad normam ipsius iuris constitutionalis. ‘ Olivi, op. cit., 1. I, S 9, p. 69 ss. ; Orlando, Principii di diritto ooxtituzionale, p. 161 ss. ’ Wernz, op. cit., n. 166, p. 288 ss. Et quidem attendendum est in concordatis generatim addi clausulam qua leges, ordinationes et decreta antea lata, in quantum Conventioni adversantur, abrogata omnino censen­ tur; quae quidem leges a comitiis rogatae sunt. Cfr. v. gr. Cono. Columbiae, anni 1892, art. 31 et 32; Cone. I.ettoniae, anni 1922, art. 21; Cone. Bavariae. anni 1925, art. 15; Cono. Poloniae. anni 1925. art. 25; Cone. Italiae, anni 446 PRINCIPIA lUItIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM Haec omnia plane augent difficultates quae vinci debent in ineundis concordatis, propter oppositionem quae, in stipulatione articulorum conventionis, praevidenda est obfutura ipsorum adprobationi ex hostibus religionis, in parlamento plurimum obti­ nentibus, necnon ex adversariis politicis in Guberniis. Ad tuen­ dam igitur dignitatem S. Sedis, conventiones in forma solemni non ineuntur nisi quando Gubernium civile de consensu sibi a Comitiis certe praestando aliquas morales cautiones dare valeat; praeterea Summus Pontifex tractatui per plenipotentiarios inito ratihabitionem suam non impertitur nisi postquam comitiorum votum editum fuit. * 1 262. Plenipotentiarii. - Sollemnitates ad ineunda Concor­ data. - I. Plerumque principes seu praesides Statuum non ipsi per se conveniunt cum altera parte de articulis concor dati, sed paciscendis transigendisque negotiis praevie adlaborant legati, quibus opportuna mandata et instructiones dantur. Generatim autem tales sunt ipsorum facultates ut valeant de stipulatione facta ita spondere, ipsamque sub scribere et sigillo suo munire, ut sufficientes cautiones ha­ beantur de futura concordati ratihabitione. Huiusmodi legati ob amplitudinem mandati et facultatum solent vocari plenipotentiarii, et constituuntur etiam ex par te S. Sedis. Ut patet, ubi legati praetergrediuntur limites mandati aut instructionum, non valent sponsiones ab ipsis datae, nisi accedat subsequens principis consensus, qui per gene­ 1929, art. 45; Cone, .iustriae, anni 1934, art. 22. Cfr. autem Waonon, op. cit., p. 186 ss. 1 Notatu dignum est Cono. cum Romania, quod a Plenipotentiarii^ subsignatum fuit die 10 mali 1927, ratum habitum fuisse die 7 iul. 1929. Immo, Cono, cum Jugoslavia, quod a Plenlpotentiarils utriusque partis subsignatum fuit die 25 iulii 1935 nondum ratihabitum est eo quod Gu­ bernium ob motiva politica interna et oppositionem heterodoxorum timuit illud submittere examini senatus. (Cfr. LOsservatore Romano, 19 fe­ bruarii 1938, n. 41). PERSONA CONTRAHENS EX PARTE STATUS 447 ralem ratihabitionem concordati exprimi potest. Ceterum, ad munus plenipotentiariorum applicandae sunt, nisi ali­ quid specialiter obstet, normae iuris internationalis. II. Sollemnitates, autem, seu modus procedendi ad ineun­ da Concordata, generatim prout sequitur habentur : 1° Plenipotentiarii seu legati, instrumentis muniti qui­ bus ipsorum facultates comprobantur, conveniunt ad tracta­ tus peragendos, et primum omnium permutant ad invicem documenta legationis et potestatis sibi conlatae, quae sane subscripta esse debent a Romano Pontifice, ex parte Eccle­ siae, et a Supremo Civitatis moderatore ex parte Status. 1 2° Redactis formulis seu articulis circa res de quibus conventum est, Plenipotentiarii ad fidem faciendam de sti­ pulationibus peractis integrum articulorum textum in fine sua subsignatione ratum firmumque faciunt : duplex exem­ plar paratur et subscribitur ab utriusque partis plenipotentiariis, alterum quidem Sanctae Sedi reservandum, alterum vero Reipublicae paciscenti. Plenipotentiarii Sanctae Sedis primi subscribunt. 3° De huiusmodi actu seu sollemnitate processus ver­ balis pariter in duplici exemplari exaratur, quorum alterum alteri Societati committendum est. 4° Postquam autem ratihabitionis documenta a Supre­ mo utriusque Societatis Capite subsignata suoque sigillo munita praesto fuerint, proceditur a personis ad id deputa­ tis permutationi documentorum ratihabitionis : exemplar sub­ signatum a Reipublicae Praeside vel a Rege traditur San­ ctae Sedis Legato, exemplar vero a Summo Pontifice sub­ scriptum concreditur Civitatis Repraesentanti, postquam 1 Unde generatim in Praefatione cuiusvis Concordati legitur 1’leniixrtentlarios in rebus de quibus conventum est consensisse « après avoir échangé leurs pleins pouvoirs, reconnus en bonne et due forme ». 448 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM debite collata sunt, ut illi textui conformia inveniantur qui primitus a Plenipotentiariis subscriptus fuerit. Huiusmodi sollemnitatis pariter processus verbalis con­ ficitur, prout supra. Articulus III De societate contrahente, ut subiecto concordati 263. Dissertationis ratio et momentum. - Dubium heie proponimus, an videlicet Romanus Pontifex et principes ci­ viles concordatum contrahentes sint ita considerandi subie­ ctum conventionis, ut vinculum obligationis contractualis eosdem ceterosque qui vere haberi possunt ut eorum succes­ sores, afficiat personaliter, vel potius subiectum ultimum quod afficitur obligatione concordataria sint societates quarum ipsi principes personam gerunt. Dubium hoc suam applicationem practicam habet, ut vide bimus, ubi de dissolutione concordatorum ob supervenientem radicalem mutationem aut interitum unius partis contrahentis. Equidem si v. gr. Sancta Sedes contraheret cum aliqua άγ­ η as ti a, ita ut reges tantum, ipsorumque successores in regno, et non societas ipsa, essent habendi subiectum contrahens, cessa­ tione dynastiae aut saltem monarchicae constitutionis Status, de­ beret considerari ita immutata una persona contrahens ut non amplius eadem haberi posset quacum contraxit S. Sedes; contra, si conventio afficiat ut subiectum contrahens ipsam societatem, tunc, quousque manet eadem persona iuris internationalis, manet subiectum contrahens idem et perstat obligatio bilateralis. Profecto, quaestio quam nos proponimus momentum practi cum habet tantum in quantum respicit subiectum contrahens ex parte reipublicae. Ecclesia namque est perennis et manet semper eadem, cum sua divina fundamentali constitutione ; ’ Romanus Pontificatus ‘ Cfr. supra, u. 3, p. 4 sq. ; Item, tractatus theologorum, De Ecclesia < 'hristi. DE SOCIETATE CONTRAHENTE. UT SUBIECTO CONCORDATI 449 semper in eadem positione iuridica invenietur coram Ecclesia sive in universo terrarum orbe considerata, sive in aliquo deter­ minato territorio ; Summus Pontifex ita personam gerit Ecclesiae ut, sive ipsum ipsiusque successores sive Ecclesiam dicas subie­ ctum obligationis contractualis, bene utrumque dicere possis.1 At vero idem non potest dici in Statu, saltem ab iis tempo­ ribus in quibus monarchiae absolutae disparuerunt. 264. Opinio nonnullorum iurisdictionalistaruin. - lurisdictionalistae, ut sese liberarent ab obligationibus concordatariis, et proinde liberius de rebus ecclesiasticis disponere possent, quandoque usi sunt hoc ratiocinio : mutata forma regiminis, iam deficit alterutra persona contrahens, hinc concordatum est caducum. Addebant autem id duplici modo evenire posse, nempe ex parte Status et ex parte Ecclesiae ; iinmo, re id factum fuisse hoc modo explicabant: Ex parte Ecclesiae, cum in Concilio Vati­ cano Summus Pontifex declaratus est infallibilis et praeditus su­ prema potestate; hinc quaedam gubernia occasionem sumpserunt hostiliter se gerendi in Ecclesia, quia non contraxerant cum Ec­ clesia monarchical formae, sed mixtae ex aristocratia et princi­ patu. 2 Ex parte Status autem dicebant evenisse cum cecidissent dynastiae quibuscum contractum fuerat, vel monarchiae conver­ sae essent in gubernia repraesentativa ; igitur defecisse personam laicam, dicebant, quae contraxerat, et praesertim populum non te­ neri ratum habere quod factum fuisset a principe absoluto, absque consensu repraesentantium suorum. 265. Rationes pro hac sententia. - Prima fronte sane supradictae opinioni viderentur favere sequentes rationes : su­ premi utriusque societatis moderatores non sunt simplices procuratores, et eorum figura iuridica omnino diversa est a 1 Plerumque in Concordatis adhibentur promiscue nomina Summi Pon­ tificis vel Sanctae Sedis. * Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, n. 694, p. 441 sq. 29 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 450 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM plenipotentiariis ; praeterea tenor plurimorum concordato­ rum evincit tamquam subiectum contrahens semper habitas fuisse personas, quae uti paciscentes nominatae essent, necnon successores qui supponerentur secuturi secundum eamdem formam constitutionalem societatis; quod si argumen­ tum in contrarium peteretur ex paritate cum aliis conventio­ nibus internationalibus, admittendum prius esset concordata in omnibus aequiparari ceteris pactis internationailbus. Reapse plurimi modi loquendi, qui adhibentur in Concordatis, exhibent Romanos Pontifices et principes ut causam conventionis ; personae ipsae describuntur ut contrahentes quia ipse spondent, ipsae officiorum et privilegiorum subiectum immediatum consti­ tuuntur. V. gr. in concordato Wormatiensi1 legimus : « Ego Henricus, Dei gratia roinanorum imperator Augustus... dimitto... omnem investituram per annulum et baculum etc. — Ego Calli stus, episcopus servus servorum Dei, tibi dilecto filio Henrico Dei gratia romanorum imperatori augusto concedo etc. ». Recen tins vero, in concordato cum Austria,2 an. 1855: « Sanctitas Sua Pius IX et Maiestas Sua Caesarea — Regia Apostolica Franciscus losephus I, Austriae imperator,... solemnem conventionem inire decreverunt... Art. XVI: Augustissimus imperator non pa tietur, ut Ecclesia catholica, eiusque fides, liturgia, institutiones sive verbis, sive factis, sive scriptis contemnantur... ». 266. Conventiones afficiunt societatem. - Vera sententia tamen, quam iam Cavagnis adumbravit, est conventiones af licere ipsam societatem, etsi contrahuntur, eius nomine, ab auctoritate quae nunc societati praeest, quia iura et onero acquiruntur societati mediantibus rectoribus, et quoniam so­ cietas est persona perfecta, de se perdurat, etsi mutantur rectores et regiminis formae. Et proinde est duplex persona consideranda : ea cuius administratio geritur, et ea quae 1 Mercati, η. III, p. 18 ss. ’ Mercati, n. CII, p. 821. ss. DE SOCIETATE CONTRAHENTE, UT SUBIECTO CONCORDATI 451 eandem gerit; illa est societas et permanet, haec est persona gubernans, sive physica sive moralis, et mutatur in Statu. 1 1. Prima ratio igitur est haec: quia in contrahentibus atten ditur magis munus quam persona (physica vel moralis), suprema potestas utriusque societatis subsistit independenter a formis re­ giminis, et ut talis, res gerit societatis, non suas vel dynastiae aut factionis. Ergo etiam in conventionibus personam gerit so cietatis. 2. Praeterea conventiones internationales afficiunt ipsas so cietates tamquam subiectum in quo demum sustentantur iura et obligationes conventionales ;2 iamvero concordata ceteris tracta tibus internationalibus aequiparari possunt in omnibus in quibus nulla specialis ratio obstet: et in casu nihil reapse obstat. * 34 3. Demum argumentum confirmari potest ex facto conventio num quae caduca non sunt habita, licet pluries mutata fuerit, ex parte civili, forma regiminis. V. gr. Concordatum napoleonicum vim suam servavit, quamvis corruissent imperium napoleonicum, viguit postea sub monarchia alterius dynastiae, item sub regimi­ ne republicano, iterum sub secundo imperio, et sub tertia republica. Dices fortasse tacite fuisse renovatum totidem vicibus con sensum: at vero vix in iure international! adhibetur hic modus instaurandi conventiones, ’ cum potius documenta scripta requi rantur; praeterea vix supponi potest restitutio alicuius conventio nis deciduae, solo consensu tacito, in regimine constitutionali hodiernae reipublicae. Ceterum, si aliud esset sentiendum, non posset explicari qua ratione Ecclesia aliquando induceretur ad contrahendum etiam cum gubernio de facto. 3 Profecto, non est ambigendum in concordatis vetustis ex pressiones inveniri quae exhibeant, tamquam subiectum conven * Institutiones, 1. c. ’ Olivi, Diritto internationale, Milano, 1911, lib. IV. Obbligazioni intemazionall, p. 355 ss. 3 Cavagnis. 1. e. ; Giobbio, 1 Concordati, Roma, 1900, n. 136, p. 110 ss. ; Contuzzi, Diritto internationale, p. 105 ss. ; Wagnon, Concordats et droit in­ ternational, Louvain, 1935, p. 315 ss. 4 Olivi, op. clt., p. 372. • Giobbio, op. clt., n. 137, p. 111. 452 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM tionis, ex una parte Romanum Pontificem, ex altera vero princi­ pem cum sua dynastia. Sed considerandum est: 1° ius publicum praeteritorum temporum, praesertim quoad conceptum regalitatis,1 rationem sufficientem dare earundem expressionum ; 2° re, fuisse anteactis temporibus quaedam privilegia in concordatis data magis intuitu personae seu dynastiae, immo concessiones ipsas vere effecisse dynastias, quarum merita plerumque rependere vo­ luerunt pontifices, privilegiis cumulando familias qua tales. 2 Terminologia recentiorum concordatorum rem apprime con­ firmat. Prae oculis habeantur praesertim dispositiones quibus Ci­ vitas officia et obligationes suscipit in iis rebus de quibus vel ipse Princeps vel Reipublicae Praeses dumtaxat prima fronte videren­ tur posse disponere: et tamen ex ipsis verbis stipulationis patet non principem sed Civitatem suscipere obligationem. 3 TITULUS III OBIECTUM IURIS CONOORDATARII Articulus I De obiecto concordatorum in genere 267. Res temporales. - De rebus temporalibus Romani Pontifices agere possunt cum laicalibus potestatibus vel ut principes civiles, vel ut supremi animarum pastores. Nul­ lum dubium est quin sub utroque respectu concordata agere 1 « Un tempo, soprattutto per le associazioni polltiehe rette a monar­ chia, confondevasi 11 sovrano con lo Stato, sovrano e Stato erano quasi la stessa cosa... ». Olivi, op. cit., p. 80. 3 Cfr. ex. gr., art. XIX, Cone. Austriae, anni 1855. ’ Cfr. v. g. art. 25 Cone, cum Italia : « Lo Stato italiano rlnunzia alia prerogative sovrana dei Regio Patronato sui benefici maggiorl e minori ». Cfr. etiam eiusdem Conventionis art. 24 de abolitione Exequatur et Regii Placiti, aliosque plurimos articulos in quibus sublectum contrahens lis verbis enunclatur: « Lo Stato italiano...»; item cfr. art. 1: a L’Italie, ai sensi dell’art. 1 del Trattato assicura alia Chiesa Cattolica... »; Cone, cum Hispania, art. 2: « Lo Stato spagnolo rlconosce alia Chiesa Cattolica il carattere di society perfetta ecc. », item art. 3 et 4. DB OBIBCTO CONCORDATORUM IN GENERE 453 possint de negotiis temporalibus ; verum ius conventionale quod heic consideramus non respicit conventiones mere po­ liticas seu civiles S. Sedis. Plerumque bona ecclesiastica de quibus agitur in concor­ datis attingunt materiam beneficialem, dotationes ecclesia­ rum aut ministrorum sacrorum, ac demum legislationem ci­ vilem de vectigalibus. Circa eas res fieri possunt in concordatis etiam verae et propriae alienationes. 268. Res spirituales. - Item obiectum concordati possunt esse res spirituales, sive stricto, sive lato sensu acceptae, et quidem in quantum vel privilegia circa easdem concedun­ tur, v. gr. preces publicae pro rege fundendae, vel etiam in quantum repromissiones Status de libero exercitio potesta­ tis sacrae in iisdem rebus acceptantur. De his rebus, ut patet, nulla concipi potest alienatio, aut talis iuris Ecclesiae remissio quae aequivaleat imminutioni iuris primatus pontificii, vel quomodolibet tangat validum exercitium potestatis sacrae vel demum divinas laedat or­ dinationes quibus Ecclesia est regenda. Notandum tamen circa exercitium nonnullorum iurium non repugnare fieri concessiones, praesertim quoad modum v. gr. quoad modum exercendi ius Ecclesiae constituendi animarum pastores. 269. Res mixtae. - Planum est has res praecipuum seu magis commune constituere obiectum concordatorum. Et hoc quidem descendit tum ex ipsa harum rerum natura el indole, quae necessario requirit concordiam utriusque pote­ statis, ut recte definiantur limites competentiae uniuscuius­ que societatis, tum ex circumstantiis quae suadent amicabilem cooperationem utriusque ordinis circa has res commu­ nes quae de se plerumque maximis scatent difficultatibus : 454 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM tum demum ex necessitate vitandi conflictus, qui certe con­ sequerentur, si altera societas ab altera separata de his re­ bus disponeret. 270. Animadvertenda circa obiectum concordatorum. 1° Conventiones possunt esse, ratione obiecti, speciales et generales : equidem non semper integer complexus relatio­ num inter Ecclesiam et Statum per eas ordinatur, sed etiam circa aliquod peculiare negotium dumtaxat fieri potest con­ ventio. Immo, in suis exordiis, concordata non attingebant nisi unum aut determinata et pauca quaedam negotia, circa quae controversia antecesserat. Recentius quoque nonnullae conventiones initae sunt, quae negotium aliquod peculiare dumtaxat respexerunt, ut conventio cum Gallia de hono­ ribus liturgicis et plures Conventiones particulares cum Hi­ spania, scilicet de praesentatione Episcoporum, diei 7 iunii 1941, de provisione beneficiorum non concistorialium, diei 16 iulii 1946, de Seminariis et Universitatibus Studiorum, diei 8 decembris 1946, de assistentia religiosa pro militibus, diei 5 augusti 1950. At ultima concordata generalem complexum relationum inter utramque societatem plerumque attingunt, aut saltem praecipua negotia quae hodie, secus, solent unilaterali reipublicae legislatione, cum discrimine iurium Ecclesiae, or­ dinari. II. Attento obiecto concordatorum, vere dici potest Ec­ clesiam concedere Statui quod est huic indebitum; rempublicam vero plerumque spondere de rebus aliunde debitis. Quare concordata merito descripta sunt a Cavagnis 1 tam­ quam conventiones inter Summos Pontifices et principes, quibus Ecclesia aliquid remittebat de exercitio suorum iu1 Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, n. 648, p. 406 se. IUS CONCORDATARIUM NOVISSIMUM 455 rium favore principum, et quaedam eis concedebat, habita a Statu repromissione adiutorii in reliquis, vel saltem li­ bertatis. 271. - Reapse Ecclesia concedit de suo, cum v. gr. aliquid largitur Civitati in negotiis electionum et circumscriptionum, vel cum temperat exercitium suorum iurium, ubi id possibile est; et generatim quandocumque obiectum concordati est res spiritualis vel spirituali adnexa, de qua exclusive ipsa Ecclesia agere po­ test, tunc adest vera largitio indebiti. Status vero quando promit­ tit tuitionem libertatis, agnitionem quorumdam iurium, subsidia temporalia, generatim id spondet ad quod aliis titulis iam tene­ retur, nempe vel iure naturali vel iure positivo divino. Utilitas, quae inde venit Ecclesiae, est haec tantummodo, quod videlicet Status publice recognoscit talia sua officia, dum concordatum obligationi ex lege divina addit vim pacti solemnis. ut fiat debitum etiam ex pacto quod erat debitum ex iure divino. Non diffitemur tamen aliquando, propter speciales circum­ stantias, obligationes a Statu assumptas ipsi graves esse posse: qua de re laudandus est utique v. g. Napoleo, cum, concordato anni 1801, Ecclesiam in Gallia penitus eversam restituerit, post­ habitis gravibus difficultatibus quae ad impediendum concordatum hostes Ecclesiae opponebant. Hac in re multa promeruit etiam Mussolini qui. Pactis Lateranensibus, cum Pio XI Deum Italiae reddidit et Italiam Deo. Articulus II Ius concordatarium novissimum 272. Quacnam sanciantur in hodierna civitatum condi­ cione. - Ex concordatis post recens bellum initis eruitur iam quaenam sit ratio habenda temporum, iuxta declarationem Benedicti XV, qui edixit Ecclesiam esse exinde inituram con­ ventiones aliis condicionibus, quae melius mutatis tempori­ bus convenirent. 1 1 Alloc. Consist. 21 nov. 1921 (A. A. S., vol. XIII, p. 521). 456 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM 1. Equidem ex principiis laicismi, hodie in vita publica plu­ rimum obtinentibus, necessitas exurgit ut Ecclesia muniat se fidelesque suos praesertim a ruinis quae ex schola laica seu neutra obveniunt1 necnon ex laicizatione matrimonii, et ex odio quod laicismus profitetur contra instituta religiosa, quae servanda sunt a vera morte civili ipsi decreta a sic dictis liberalibus. 2. Pariter, regimina laica vix esse possent subiectum idoneum illorum privilegiorum quae olim dynastiis catholicis concedeban tur, praesertim circa nominationes; hinc aliud est ius concorda tarium hac de re novum (n. 144 ss.). 3. Vicissim propter acrem sensum nationalem, quo passim imbuuntur hodie populi, Status exigit speciales cautiones quoad institutionem cleri, quoad circumscriptiones, etc. 4. Novae item causae post-bellum exortae sunt Conventio num stipulandarum, etiam ad tuenda iura minoritatum religiosa, qua in re felicem sane exitum habuerunt minorum partium vota Sanctae Sedi commissa; cuius quidem sollicitudo, concordatis, ius fidelium tuebatur quoad instructionem religiosam patrio ser mone traditam et scholasticam minorum partium institutionem, quemadmodum tuebatur et bona entium ecclesiasticorum intra et ultra fines alicuius nationis sita ceterasque traditiones quae cum libero exercitio divini cultus cuiusque ritus connectuntur.2 5. Alienatio autem civitatum a pluribus officiis religiosis et a laudabili patrum pietate patet ex minimis vestigiis, quae vix in novis concordatis servantur, immunitatum aut verae protectio nis quae esset Ecclesiae impertienda; etenim etiam Status catho­ lici inficiuntur principiis libertatis conscientiae. 6. Aliquid autem communiter irrepsit in Concordatis postbellicis quod prius vix inveniebatur : scilicet limitationem apponi saepe obligationibus susceptis a Statibus provocando ad Ius Com mune vel ad limites quos Codex Civilis nationis imponit,3 qua in re haec iam alibi notavimus: « Cum inter iura Ecclesiae et legitima reipublicae iura pugna quidem extare nequeat, lex ec ' Lltt. Enc. Ubi arcano Dei, A. A. S., vol. XIV, p. 698. Ottaviani, lut concordatarium Pii XI, in Apollinaris, 1929, n. 2, p. 287. ’ Cfr. v. gr. art. 12 Cone. Lett, et art. I Cono. Polon. " Cfr. v. gr. Cono, cum Lettonia, 30 mali 1922, art. I. OPINIONES DE NATURA VINCULI CONCORDATARII 457 clesiastica facile congruere potest cum lege civili, dummodo haec naturalem civium associationis libertatem tueatur neque ideo le­ gum latores in iure communi condendo Ecclesiae laedere iura in animo habeant. « Ceterum ubicumque Concordata ad ius civile vigens pro vocant, intelligendum est provocare ad ius commune, quod legi concordatariae sit consentaneum, non repugnans, secus ridicu­ lum esset pacisci cum Ecclesia de aliqua re, simulque statuere in Concordato ut leges contrariae civiles observandae sint, eo vel magis quod Concordata generalia continent praescripta, quae cavent de Ecclesiae libertate, de pleno ecclesiasticae iurisdictionis exercitio, etc. Item, in Concordatis plerumque adiiciuntur clau sulae derogatoriae aut abrogatoriae earum legum civilium, quae contra pacta latae essent ».1 TITULUS IV DE NATURA CONCORDATORUM Articulus I Opiniones de natura vinculi concordatarii 273. Status quaestionis. - Quaestio de natura vinculi con­ cordatarii dividit nedum catholicos ab acatholicis, sed et ipsas scholas catholicas inter se, aliis alia opinantibus. Du­ bii autem substantia haec est : quaenam videlicet ex con­ cordatis, sive Ecclesiae sive Statui, oriatur obligatio. Haec autem quae sequuntur in ipso quaestionis limine, ad hanc bene definiendam, praemittimus: Praenotanda. - I. Agimus quidem de obligatione societatum ad invicem, non vero de obligatione subditorum respectu auctori­ 1 Ottaviani, Ius concordatarium Pii XI, In Apollinaris, 1929, n. 2. p. 285. Tro comparativo examine singulorum Institutorum, de quibus agitur in ultimis Concordatis, cfr. Nasalu Rocoa, Concorda torum Pii XI conoordantiae, Romae. 1940. 458 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM tatis promulgantis concordatum ; nullum enim dubium est de obligationibus quae ex tenore concordatorum oriuntur, per hoc quod concordatum habetur sicut lex, debito modo ab utriusque societatis potestate promulgata. II. Conventiones, quas Summus Pontifex init, agere possunt de rebus in quibus vel iura nativa vel iura adventicia, seu mere humana et acquisita, Ecclesiae competunt. lamvero circa haec ultima fieri possunt commutationes, imminutiones, alienatio nes, etc., etiam cum agitur de iis quae ad Sanctam Sedem compe­ tunt titulo principatus civilis. III. Non est in dubium vocandum aliquam certe obligationem utrique parti imponi, vi concordati ; unde, quicumque omnem obligationem sive ex utraque parte sive etiam ex uno tantum contrahentium, esto in ipso Romano Pontifice, excludit, rem as­ serit contra quam est communis doctorum sententia ; ceterum, pro catholicis indubium argumentum hac de re constituunt apertae RE. PP. declarationes (n. 277). 274. Sententiae erroneae. - Antequam de doctrinis aga­ mus quae in libera disputatione scholarum sunt, oportet eas indicemus sententias quae certe in dogma catholicum plus minusve directe offendunt, quaeque nullimode a catholicis probari possunt. I. Primus error est in sententia legali seu iuridica, quae dicitur ; fundatur haec in conceptu omnipotentiae Status, etiam circa res de quibus in concordatis solet tractari, nec­ non in absoluta dependentia Ecclesiae coram republica. Hoc posito fundamentali errore, concordata habentur tamquam leges Status, conditae utique consentiente Ecclesia, sed vim habentes ex sola auctoritate civili, ab eaque unice pendentes. II. Secundus error autem est illorum qui conceptum me­ rae coordinationis inter Ecclesiam et Statum ponunt tam­ quam fundamentum iuridicum omnium relationum inter utramque societatem ; quo posito errore, concordata haben­ tur, ad instar ceterorum pactorum internationalium, inita inter pares, seu in. absoluta paritate condicionis, sequenti- OPINIONES DE NATURA VINCULI CONCORDATARII 459 bus inde obligationibus utrimque innixis eodem titulo stri­ ctae iustitiae commutativae. 275. I. Theoriae legalis seu iuridicae fundamentum Hinschius summatim ita proponit : « Secundum ius publicum civile nostri aevi, legislatio Status est omnipotens in omnibus relationibus quae intra sphaeram eius in lucem prodeunt, et Ecclesiae Chri­ stianae, quantum versantur intra limites uniuscuiusque Status, huic eodem modo subiiciuntur, quo singuli quivis homines et aliae quaevis corporationes ».1 Hinc deducunt: 1° concordata non esse veros tractatus, sive attenta superioritate Status, sive attentis negotiis quae sunt interna Status, et eius independent! disposi­ tioni subiecta ; 2° concordata ergo esse revocabilia ad nutum, sal­ tem cum cedunt in detrimentum civitatis ; 3° addunt concordata ut conventiones haberi non posse, etiam ob defectum vis armatae in S. Sede, quae non posset, bello, eorum urgere observationem ; ceterum, si Status — inquiunt — cum Ecclesia verum pactum concluderet, potestas eius legislativa, per pacta cum subditis, posset ligari et imminui. Similibus et asperioribus principiis adhuc procedunt « Rassistae » seu stirpis cultui addicti. Pro iis­ dem enim sicut nullum cuiusvis ius aliquid valet ubi provehendae stirpis ratio urgeri debet, sic neque ullum concordatum potest suis vinculis quomodocumque praepedire stirpis emolumentum et pro­ fectus: «Fons primus et summa regula universi ordinis iuridici est instinctus stirpis ».2 Ut evidens est, paucis istis sententiis magna quaedam con­ tinetur errorum collectio; heic igitur opponenda primum sunt principia iuridica perfectionis, ideoque independentiae, Ecclesiae; immo etiam subordinationis indirectae Status (n. 206 ss.). Falsum autem est inter superiorem et subditum non posse exi­ stera pactum ;3 illud autem argumentum, quod petitur ex defectu 1 Staat und Kirche, Friburgi, 1883, I, 273; eiusdem Rechtslexikon, 1. c. ; alios assertores huius doctrinae adducit Friedbekg-Ruffini, Trattato di diritto ecclesiastico, Torino, 1893, § 48, cum nota 2, p. 223. ’ Talis est VI propositio quae habetur in Instructione Sacrae Con- ■ gregationis de Seminariis et Universitatibus, diei 13 apr. 1938, de falsis circa stirpem dogmatibus refellendis. 3 Lugo, De iust. et iure, D. 21, n. 280; Suarez, De legibus, VIII, c. 37. n. 5. Immo ad factum quod spectat, notat ipse Friedburg-Ruffini, 1. c., 460 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM vis armatae in Ecclesia, certe supponit falsa principia philosophi ca de vi coactiva iuris, et denegationem oinnis potestatis coacti vae in Ecclesia. His igitur consideratis, patet sententiam illam esse omnino contrariam doctrinae catholicae; in Syllabo autem damnata est sequens propositio : « Laica potestas auctoritatem habet rescin dendi, declarandi ac faciendi irritas solemnes conventiones (vulgo concordata) super usu iurium ad ecclesiasticam immunitatem per tinentium cum Sede Apostolica initas, sine huius consensu, immo et ea reclamante ».1 Recolendae sunt etiam solemnes protestatio nes Romanorum Pontificum contra violationes concordatorum, tamquam violationes solemnium pactorum bilateralium (n. 277, 3°). II. Patroni coordinatisiui agnoscunt existentiam contractualis obligationis in utroque contrahente,2 verum notant eam ideo non posse comparari obligationi tractatuum internationalium, quia in Ecclesia est defectus mediorum, quae a iure gentium exhibentur civitatibus ad tuitionem iurium conventionalium ; quare, stabilitas concordatorum unice ex bona voluntate Status repetenda esset. Addunt hi quoque Statum non posse concordatis renunciare facultati disponendi de propriis iuribus, sicut Ecclesia non amittit facultatem ordinandi res religiosas ; et sicut haec, ob rationes re­ ligiosas, potest concordata rescindere, ita respublica id praestare valet ob rationes ordinis politici. Profecto, ut notat Cavagnis,3 verum est concordatum cum principe catholico aequiparari non posse totaliter contractui in­ ternational!, sed tota differentia est in favorem Ecclesiae, quia conventio internationalis est inter iure pares; concordatum inter dispares, conveniente Ecclesiae superioritate. Igitur primus de­ hanc rationem destitutam esse omni vi probativa, quia Ecclesia « non è rinchiusa in uno Stato, perché il Papa non è suddito dello Stato contraente. e perché infine lo Stato, scendendo a patti con la Chlesa, ammette implicitamente di non considerare Ia Chiesa soltanto come una corporazione i>o.sta nello Stato». Quod vero negotia religiosa dicantur mere interna Status, aequivocatione dicitur, ut notat Cavagnis, op. cit., vol. 1, n. 693; interna enim sunt ratione subditorum, non autem ratione auctoritatis et materiae. 1 Prop. 43, Denz., n. 1743. * Schulte, D. Lehre v. d. Quellen, p. 435 sq.; Bluntischl, Das mod. Volkerrecht, p. 250 ss. ; cfr. etiam Heffter, Volkerrecht, § 40 ss. ; Hermann. Staatsworterbuch, V, p. 701 ss. • Instit. iuris publici ecclesiastici, Romae, 1906, vol. I, n. 693, p. 441. OPINIONES DE NATURA VINCULI CONCORDATARII 461 fectus, imo fundamentalis error huius theoriae est in conceptu paritatis quam ponit inter Ecclesiam et Statum. Ceterum, etiam posita paritate, cum contractus sustineatur vi propria iuris, non autem vi physica,1 nisi ut subsidio necessario per accidens, sequitur concordatum, etsi in aliquibus non aequiparetur tracta­ tibus internationalibus, in genere tractatuum tamen certe esse, qui e voluntate duorum contrahentium originem habent, et nonnisi eorumdem consensu cessare debent. Quod si detrimentum aliquod sequitur, seu detrimentum so­ cietatis inferioris, tunc vel sustinendum antequam nova concor­ dia instituatur, vel petendae sunt a S. Sede opportunae modifica­ tiones;2 numquain proprio marte licet rem dissolvere quae ori­ ginem habet ex concordi voluntate duarum partium. 276. Inter catholicos autem disputatur an concordata sint privilegia an potius pacta bilateralia sui generis. I. Prima sententia est eorum qui autumant concordata esse, ex parte Ecclesiae, meras concessiones seu privile­ gia, ad quae servanda eadem Ecclesia non tenetur nisi ex fidelitate et convenientia; ex parte Status autem esse ser­ vanda ut leges particulares a potestate spirituali latas pro determinatis territoriis. Substantiam doctrinae privilegio­ rum habes in hac definitione, qua concordatum describitur a Tarquini tamquam : « Lex particularis ecclesiastica pro aliquo regno, Summi Pontificis auctoritate edita ad instan­ tiam principis eius loci, speciali eiusdem principis obliga­ tione confirmata se eam perpetuo servaturum ». 3 Quae sententia ideo a patronis suis urgetur, quia repu­ tatur necessaria ad tuenda principia de superioritate Eccle­ siae prae Statu, de immutabilitate et plenitudine potestatis ' Ceterum « la guerra è bensl l’estrema, ma non Tunica forma di coazlone internazionale », Friedberg-Ruffini, 1. c., p. 224. * Giobbio, I Concordati, Roma, 1900, p. 100. 1 Institutiones iuris publici ecclesiastici, ed. 15“, Romae, 1892, n. 73, p. 73; vid. etiam De Luca, Institutiones iuris ecclesiastici publici, Romae, 1901, vol. I, p. 280. 462 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM Uomani Pontificis, iure divino constituta, deque sanctitate iurium Ecclesiae quae citra crimen simoniae alienari aut quomodocumque in pactum deduci non possunt. II. Altera sententia vero, quae vim pactorum bilateralium in concordatis agnoscit, quaeque a viris certe alienis a quo­ cumque errore iurisdictionalismi vel coordinatismi 1 stre­ nue defenditur, cum debitis cautionibus requisitis ab indole rerum quae in pactum veniunt et a condicione iuridica unius contrahentis, fundatur in tenore et sollemnitatibus concor­ datorum, in declarationibus pontificiis et in ipsis circumstan­ tiis quae originem iuridicam harum conventionum, earumdemque finem iustificant. In sequenti articulo argumenta exponemus huius doctrinae, quae fnit traditionalis in Pontificio Athenaeo S. Apollinaris in Urbe et nunc etiam docetur in Pont. Tnst. « Utriusque Iuris » ad Lateranum;2 interim notasse iuvabit hanc doctrinam iam aucto ritate DD., qui eam tradiderunt, valde esse commendatam: do cebatur sane a Card. Agliardi, Card. Soglia, Card. Cavagnis. Card. Billot, Vecchiotti, De Moulart, Labis, Ch. Augustine, 80 lieri,3 licet non sii diffitendum adversam quoque opinionem com 1 « Negari non potest: non deesse viros etiam catholicos, qui ab illa theoria coordinationis omnino alieni sunt, et nihilominus concordatis vim pactorum bilateralium vindicant ». Wernz, 1. c., p. 245. 2 luxta clar. Turinaz. ep. Nanceien., opinio contractuelle «est enseignée unanimement à l’Unlversité Pontificale de l’Apollinaire, qui est, au point de vue de l’enseignement du Droit canon, la première Université romaine... D’opinion opposée a été et est encore enseignée à l’Unlversité Grégorienne, qui portait, il y a quelques années, le nom de Collège Romain ». Les Con­ cordats et l’obligation réciproque qu'ils imposent à l’Eglise et à l’Etat, Paris, 1888, p. 50; verum inter eximios Doctores Pontificiae Universitatis Gregorianae. non defuerunt, qui a doctrina privilegiorum alieni fuerint. 1 Inter recentiores addendi sunt : A. Van Hove, Prolegomena ad Com­ mentarium Lovaniense in C. I. C., Mechllniae, 1928, n. 84, p. 73; Conte a Coronata, Ius publicum ecclesiasticum, Taurini, 1934, p. 172 ss.; Wagnon, Concordats et droit international, Louvain, 1935. p. 14 ss. ; Jung, Le Droit public de l’Eglise dans ses relations avec les Etats, Paris, 1948, p. 166. 167, 188. DE VI PACTI BILATERALIS IN CONCORDATIS 463 mendari nominibus Card. Tarquini, Card. Satolli, Card. De Aze­ vedo, Wernz, Liberatore, etc. Fuerunt quidem nonnulli qui putarent se solvere posse quae stionem per sententias quae conciliarent terminologiam unius opinionis cum substantia alterius theoriae ; re, tamen, nihil aliud novi induxerunt quam verborum immutationes, cum ipsorum opi niones vel prorsus eaedem sint ac alterutra ex duabus supra enun ciatis, vel ad ipsas reducantur, non exclusa sententia privilegio rum conventionalium.1 Praestat autem heic notare utramque sententiam optime tueri dogma, utrimque enim aeque admittitur Romanum Pontificem non renuntiare nec renuntiare posse iuribus divinis, nec validum eorum usum ligare. Profecto etiam patroni sententiae pactorum libenter admittunt concordata, respectu materiae, continere ple rumque privilegia; verum quaestio in hoc est utrum videlicet coi latio privilegiorum firmata sit contractu bilaterali; et privilegiarii quidem dicunt speciem pacti haberi, contractualistae vero non solum speciem sed et rem, seu substantiam. Articulus II De vi pacti bilateralis in concordatis 277. Quando a doctoribus catholicis concordata dicuntur contractus bilaterales, semper subintelligendum est eos contractui concordatario talem indolem specialem agnoscere, quae conveniat cum obiecto et subiecto huius specialis conventionis, ex parte Ecclesiae. Hinc duo sunt heic explicanda : 1° Concordata esse vere pacta bilateralia ; 2° haec pacta indolem habere non contractus communis, sed specialis. Concordata sunt pacta bilateralia. - Argumentum hoc est : natura actus publici, ad quem conficiendum concursus dua­ rum partium in idem placitum consentientium requiritur. 1 Vid. Gionnio. / Concordati. Roma, 1900. p. 24 ss., ubi exponit doctrinam privilegiorum conventionalium vix differentem a theoria pactorum. Cfr. etiam Cappello, Summa Iuris publici ecclesiastici, Romae, 1936, n. 447, p. 473 et Bendek, Ius publicum ecclesiasticum, 1948, p. 228 ss. 464 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM ex manifesta intentione seu voluntate earumdem partium de­ sumenda est. Quare, utrum supremae Status et Ecclesiae auctoritates, de negotiis concordatariis convenientes, eadem negotia, quae­ cumque sunt (concessiones vel non), in contractum deduxe­ rint necne, ex eorum voluntate et manifestata intentione deducendum est. Atqui certissime constat nedum ex parte principum sed et Romanorum Pontificum esse voluntatem seu apertam in­ tentionem deducendi in pactum synallagmaticum res de qui­ bus in concordatis convenerunt. Ergo concordata sunt pacta bilaterialia. Id reapse verum esse invicte probatur : 1° ex forma et sollemnitatibus quas Concordata plene communes habent cum reliquis pactis sollemnibus etiam internationalibus ; 2° ex generali clausula finali, qua utraque pars vicissim repromit­ tit ac spondet se suosque successores omnia et singula de quibus conventum est sancte esse servaturam ; 3° ex iteratis et apertis RR. PP. declarationibus quibus implicite, immo etiam explicite, concordata describuntur ut contractus bi­ laterales, seu vim pacti utrimque inviolabiliter servandi secumferentes. 1. Ex terminologia, forma et sollemnitatibus concordatorum: a) constat contractum esse duorum vel plurium in idem placitum consensum ;1 quod si consensus versatur circa mutuas repromissiones, patet contractum esse synallagmaticum seu bila­ teralem. lamvero in concordatis exprimitur talis utriusque partis consensus, per verba conventio, convenerunt, conventum 1 α Pactum autem a iMictione edicitur (Inde etiam pacis nomen appel­ latum est) et est pactio duorum pluriumve in idem- placitum consensus. Conventionis verbum generale est ad omnia pertinens de quibus, ne­ gotii contrahendi translgendlque causa, consentiunt qui inter se agunt ». Ita Ulpianus in 1. 1, § 2, Dig. II, 14. DK VI PACTI BILATERALIS IN CONCORDATIS 465 eat etc. Porro consensus idem in concordatis versatur circa repro­ missiones quae semper constituunt obiectum talium conventionum. b) Praeterea tractatus praeliminares qui habentur ad in­ eunda concordata (nominatio plenipotentiariorum, permutatio et recognitio documentorum delegationis, formulae praeviae inscri­ ptae concordatis, aliaeque solemnitates post factam concordiam, subscriptiones cum sigillis, permutatio ratihabitionum etc.) plane imitantur modum quo ceteri tractatus internationales ineuntur.1 Sic v. gr. legimus in Cone, cum Polonia: «... Les plénipoten­ tiaires surnommés, après l’échange de leurs pleins pouvoirs, ont arrêté les dispositions suivantes, auxquelles désormais les Hautes Parties contractantes s’engagent à se conformer... ».2 lamvero nisi velimus dicere haec per merum lusum fieri, vel Romanum Pontificem velle illudere alteri parti, accipienda sunt prout communiter intelliguntur ab hominibus; iure ergo dicimus ea fieri quae solent comitari celebrationem contractus, ut praecise contractus ineatur. 2. Ex clausulis finalibus concordatorum - Clausulae eiusmodi continent solemnes et mutuas sponsiones de servandis articulis super quibus conventum est; iisdem cavetur de duratione obliga­ tionum susceptarum a quibus neutra pars recedet nisi iuxta modum in concordato praevisum, itemque controversiae de interpreta­ tione articulorum solvendae dicuntur communi consilio, sicut fit pro ceteris tractatibus internationalibus : ea tantum igitur subintelligenda sunt quae omnino in contrarium requiruntur ex certa doctrina de superioritate Ecclesiae, in casu conflictus qui communi consilio non solvatur. Ex. gr. in Cone, cum Austria, an. 1855, in art. 35: « ... Atque idcirco utraque contrahentium pars spondet, se successoresque suos omnia et singula de quibus conventum est sancte servaturos. 1 Olivi, Diritto internationale, Milano, 1911, lib. IV, S 63. p. 381, haec notat: «La forma è 11 simbolo esteriore di determinazlone della volontà, è cR> die la significa nei rapportl fra gli uomini. Essa è necessaria in ogni evento, altrlmentl le interne determlnazlonl del volere rimarrebbero sconosclute e non sc ne ricaverebbe 1’effetto pratico ». * Pebitoini, Concordata vigentia, Romae, 1934, p. 33. Cfr. etiam for­ mulas praeliminares praepositas ceteris concordatis post-bellicis, apud PeftuoiNi, op. cit.,; notetur in Conventione cum Badenia aequatio inter verba Conventionem et Concordatum : « haben beschlossen, sle in einem fiirmlichen Vetrage (Konkordat) dauernd zu ordnen ». 30 — Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. 466 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM Si qua vero in posterum supervenerit difficultas, Sanctitas Sua et Maiestas Caesarea invicem conferent ad rem amice componen­ dam ».1 Concordatum Bavaricum,2 an. 1925 stipulatum, sic de data fide super articulis de quibus conventum est concludit. « In fede di che i sunnominati Plenipotenziarii hanno firmato il présente concordato ». Haec et alia multa similia documenta, clausulis tam sollem­ niter urgentibus inviolabilem obligationem susceptam, inexplica bilia essent, nisi admitteretur inter contrahentes existere verum pacti utrimque obligantis vinculum iuridicum. Quod vinculum sane nequit exurgere ex facto simplicis concessionis privilegio rum, cum haec de se praescindant ab obligatione synallagmatica ; sed oritur utique ex voluntate quae superaddit concessioni etiam sponsionem de conservandis privilegiis correlative cum sponsione et repromissionibus alterius partis. 3. Ex apertis declarationibus Siiminoruin Pontificum. - Equidem, tum in Notis diplomaticis, tum in Actis solemnibus Pontificiis, constans est et manifestus usus vocandi concordata solemnes conventiones, tractatus, pacta conventa, pacta bilateralia. V. g. in controversia cum Gubernio Pedemontano, anno 1850, S. Sedes conquerebatur de violatione concordati et in notis di­ plomaticis haec adducebat principia iuridica de natura concorda­ torum : concordata esse tractatus, qui, ad modum contractuum, inducunt obligationes utrimque servandas, nec dissolvendas sine alterius contrahentis consensu ; eademque in quantum producant utriusque contrahentis reciprocam obligationem, esse aequiparanda tractatibus internationalibus;3 immo, Pius IX, in All. Consist. 1 Mercati, op. cit., Conv. CII, p. 828. ’ Perugini, op. cit., Romae, 1934, p. 256. Cfr. etiam art. 34 Cone, cum Germania; art. 23 Cone, cum Austria, anno 1934; et In Prot. additio­ nal! eiusdem Concordati legimus: «In merito al Concordato... le Alte Parti Contraenti hanno fatto le seguenti dichlarazloni... », Perugini, p. 297. • Nota Nuntii Antonucci ad Ministrum d’Azegllo, 18 martll 1850; circa eamdem controversiam, Card. Antonelli, a Secretis Status, Notam dabat ad Legationem Pedemontanam, die 14 mail 1850, in qua, praeter alia, haec habentur : « E polchè 11 governo della S. Sede sl mantenne nel1’esatta osservanza dei convenuti patti, aveva buon diritto di attenderei altrettanto dalTaltra parte, che insieme con essa vi sl era formalmente obbliffata. Tanto più vi era motivo di ripromettersl bile réciprocité, etc. ». Giobbio, I Concordati, Roma, 1900, p. 65 sq. De hac controversia et de DE VI PACTI BILATERALIS IN CONCORDATIS 467 1 nov. 1850 rem augusto suo sermone confirmabat: «Nec porro ignoratis, non solum Religionis sed etiam Civilis Ordinis, ac pu­ blicae privataeque rei omnino interesse, ut Ecclesiasticae eaedem Conventiones sanctae atque intemeratae habeantur; quandoqui­ dem earum vi ac iure contempto et labefactato, aliorum quoque publicorum privatorumque pactorum ratio concideret ».1 Conceptus autem obligationi synallagmaticae iam manifesta­ tus fuerat apertis verbis a Pio VII, qui de concordato inito cum Rege Ludovico XVIII, an. 1817, asseruit: « Haec concordata habent vim veri contractus utrimque obligantis ».2 Et Leo XIII in Litt. Enc. Nobilissima Gallorum gens (8 fe­ bruarii 1884) : « Cum igitur pactis conventis inter sacram civi lemque potestatem publice aliquid constitutum est, tum profecto quod iustitiae interest, interest item reipublicae, concordiam manere integram ».3 Et idem Pontifex, in Enc. Au milieu (16 febr. 1892), ad Gallos data: «... L’un d’eux est le Concordat qui, pendant tant d’années, a facilité en France l’harmonie entre le gouvernement de l’Eglise et celui de l’Etat. Sur le maintien de ce Pacte solennel et bilatéral, toujours fidèlement observé, de la part du Saint-Siège, les adversaires de la religion catholique, eux-même, ne s’accordent pas... ». 1 Pius X autem in Litt. Enc. Vehementer Nos (11 febr. 1906) obligationem bilateralem sic urgebat : « Apostolicam Sedem inter et Rempublicam Gallicam conventio eiusmodi intercesserat cuius ultro et citro constaret obligatio; cuiusinodi eae plane sunt, quae inter civitates legitime contrahi consueverunt. Quare et Romanus Pontifex et rei Gallicae moderator se et suos quisque successores sponsione obstrinxere, in iis quae pacta essent, constanter per mansuros. Consequebatur, igitur, ut ista pactio eodem iure, ac ceterae quae inter civitates fiunt, regeretur, hoc est iure gen­ tium; ideoque dissolvi ab alterutro dumtaxat eorum qui pepige­ rant, nequaquam posset».3 disceptatione dlplomatica tunc habita circa naturam concordati, cfr. etiam Acliariu, op. cit.. Bergamo, 1873, n. 23, p. 32 sq. * Acta Pii IX, p. I, vol. II. ’ Cfr. Weunz, op. cit., p. 223, nota 27. ’ Acta Leonis XIII, vol. IV, p. 16. * Acta Leonis XIII, vol. XII, p. 37. 5 Acta Pii X, vol. Ill, p. 28 sq. 468 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM Denique Benedictus XV in All. Consist. In hac quidem diei 21; novembris 1921 clare distinguit inter obiectum concordato cum quod plerumque privilegiis constituitur et ipsam vim harum conventionum. « Iamvero, ut alia omittamus quae usque huc pos­ sumus afferre, patet quae privilegia pridem haec Apostolica Sedes, per pactiones sollemnes conventionesque aliis concesserat, eadem nullo iure posse hasce Respublicas vindicare... Ex quo illud natura consequitur, ut etiam pacta et conventa, quae inter Apostolicam Sedèm et eas Civitates antehac intercesserant, vim suam omnem emiserint ».1 Pius XI, grassante bello contra religionem in Germania, sub regimine nationalsocialistico, plures violationem permanentem obli­ gationum quae in Concordato, inito anno 1933, ex parte Status susceptae fuerunt, coram mundo catholico ac civili patefecit, ac vim pactorum bilateralium Concordatis inhaerentem aperte et for­ titer vindicavit: « Ais wir, Ehrwürdige Briider, im Sommer 1933 die Uns von der Reichsregierung in Anknüpfung an einen jahrealten friiheren Entwurf angetragenen Konkordatsverhandlungen aufnehmen und zu Euer aller Befriedigung mit einer feierlichen Vereinbarung abschliessen liessen leitet uns die pilichtgemilsse Sor­ ge ... Jeder wird aber auch mit Befremden und innerster Ablehnung fesstellen miissen, wie von der anderen Seite die Vertragsumdeutung, die Vertragsumgehung, die Vertragsaushohlung, schliesslich die mehr Oder minder offentliche Vertragsverletsung zum ungeschriebenen Gesetz des Uandelns gemacht wurden».2 Denique Pius XII in Nota diplomatic» per Secretariam Status ad eundem Gubernium gerinanicum die 18 ianuarii 1942 missa, pro­ vocans ad omnes Conventiones initas cum Statibus foederalibus (Lander) et cum ipso Reich, sic conquaestus est: « ... von besonderen Vereinbarungen ab, durch die der Heilige Stuhl gerade sei­ ner hochsten Gewalt im kirchlichen Bereich (einer Gewalt, die (Ibrigens anerkannt wird vom Staate, der in einer solchen feier­ lichen internationalen Abmachung mit dem heiligen Stuhle verhandelt) ...n.3 1 A. A. S., vol. XIII, p. 521 sq. * Lltt. Enc. Mit brennender Sorge, diei 14 martil 1937 (A. A. S., vol. XXIX, pp. 146 sq.). • II Nazionalsocialismo e la Santa Sede, Roma, 194", p. 235. Profecto, coram tot evidentibus documentis stat, ex adverso, argu- 469 DE VI PACTI BILATERALIS IN CONCORDATIS 278. Porro res plane congruit cum origine historié» et iuridica ipsoque line concordatorum : haec enim ideo coepta sunt stipulari, et adhuc adhibentur, ut Ecclesia libera sit ab impedimentis et ab iniustis exigentiis statolatrarnm necnon ab oppugnationibus adversariorum, ut dissidia compo­ nantur et pax amico foedere consolidetur. Sed principes sae­ culares certe cum ea pacisci nollent, ideoque hunc finem San­ cta Sedes non attingeret, nisi agnosceretur haec recipro­ ci ta s obligationis quoad observationem eorum de quibus communi consensu conventum est. Cum Gubernio vere ea tholico (quocurn dumtaxat essent possibilia concordata, si vera esset sententia privilegiorum), non essent necessaria, ne relative quidem (n. 254 sq.), concordata : gubernium enim huiusmodi adimpleret officia sua· absque pactis. Verum de­ bent prae oculis haberi circumstantiae quae adigunt Eccle­ siam ad ineundas has conventiones : quae cum bene perspe­ ctae habentur, facile patet Sanctam Sedem publicas declara­ tiones saepius de obligatione ultro citroque ex concordatis orta dedisse, nedum ut sese muniret et pactorum ipsorum efficaciam tueretur, sed et ut concordatis non praecluderët viam, propter difficultates quae certe opponerentur, si prin­ cipibus persuasum esse deberet se quidem iustitia ligari ad servanda huiusmodi pacta, non autem Sanctam Sedem. • » i! 279. Adiuncta rerum et personarum, quae pacti bilatera­ lis concordatarii specialem indolem constituunt. - Maxima et fundamentalis difficultas, quae fit contra contractualistes. mentum ab asseclis alterius sententiae, ex tenore epistolae a Pio IX «latae ad vice comitem De Donald, die 19 iun. 1871, in laudem apusculi Deux quettionx Hur le Concordat de 1801, in quo laudatus seriptor doctrinae privilegio­ rum principia sequitur (Wernz. op. cit., n. 172, nota 129, p. 249; LibeHatore. Chiesa e Stato, Horna, 1872, p. 368 ss. ; textum integrum Brevis pontifici: habes apud Giobbio. op. cit., p. 76). De hac autem epistola', 'cfr. ea quae notamus in nostro Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1948. vol. II. p. 331, n. 45. 470 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM petitur ex condicione iuridica contrahentium et ex natura rerum quae concordatorum iure reguntur. Dicunt enim pri­ vilegiarii subordinationem potestatis civilis sub potestate ecclesiastica pessumdari, si utraque potestas dicatur pactum ultro citroquè aeque obligans inire, ideoque cum paritate condicionis iuridicae; adduntque immutabilitatem plenitu­ dinis potestatis Romani Pontificis divinitus constitutam, nul­ lis, alienationibus vel pactionibus, ne in ipsius qui­ dem usu, posse ligari vel coarctari. 1 Difficultates istae, igitur, praesupponunt : 1° non posse dari pactum bilaterale nisi inter pares, et in paritate con­ dicionis ; 2° contractu bilaterali fieri semper alienationes, Saltem quoad validum usum iurium de quibus in contra­ ctu agitur. Verum, respondetur in contractu posse praescindi a con­ dicione paritatis contrahentium, ideoque posse dari contra­ ctum concordatarium in quo Romanus Pontifex necessario agat semper ut iure superior; item, in contractu concordatarib nullam fieri alienationem iurium primatus Romani Pontificis, aut obligationes suscipi circa validum usum ipsorum. Quare concordata dicuntur utique pacta bilateralia, at non sensu stricto, ut fiunt ubi ordinaria adiuncta rerum et personarum habentur, sed sensu aliquo latiori, in quantum in eis ratio semper habetur superioritatis Romani Pontifi­ cis, et suscipiuntur obligationes mutuae, titulo quidem iustitiae et iuris gentium, sed non titulo strictae iustitiae commutativae, ut fit quando res vicissim alienatur. Haec figura 1 Cfr. Tarquini, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Romae, 1892, n. 73; Wernz, op. cit., vol. I, n. 172 cum notis, p. 241 ss. ; De Luca, op. cit., vol. I, p. 292 ss.; Audisio, Iuris naturae et gentium fundamenta, Rnmae, 1852, p. 365 sq. ; Barba, Diritto pubblico ecclesiastico, Napoll, 1901, pp. 388 et 396. DE VI PACTI BILATERALIS IN CONCORDATIS 471 specialis pacti, quae vocatur a nonnullis contractus bilate­ ralis sensu lato, vere servat naturam pacti, ut etiam agno­ scebatur ab antiquis, et simul possibilitatem contractus con­ ciliat, inter Sanctam Sedem et Civitatum rectores, de rebus etiam sacris. 280. Rem breviter explicamus, adhaerentes doctrinae cl. card. Cavagnis,1 praemittendo ea doctrinae capita quae absque discussione, ut principia catholica serventur, statui debent: Praenotat enim cl. Auctor, 1. Ecclesiam posse et debere revocare concesssiones factas principibus, si ex mutatis circum­ stantiis vergant in perniciem animarum ; etenim tunc fieret illicita ipsarum observatio et res deveniret ad eum statum a quo incipere non poterat; et quamvis, inito pacto, sint saepe toleranda dam­ na physica, numquam sustinenda sunt damna ordinis moralis. In hoc casu, ad summum sequitur restituenda esse principi ea bona quae tradiderit Ecclesiae, si non fuerint aliunde debita (quod raro fit) vel alias non fuerit conventum. 2 2. Si autem princeps ex sua parte non observet concorda­ tum, est in facultate Ecclesiae aut rescindere contractum aut ur­ gere observantiam eiusdem, ex regula generali de contractibus. Princeps autem, rescindens concordatum, recidit sub iure com­ muni canonico. 3. E contra princeps nequit iure suo resolvere concordatum, si fiat noxium reipublicae civili, sed tenetur gravamina sua expo­ nere Ecclesiae, quae profecto, et ex sua honestate et ex sua physica infirmitate (caret enim armis) modificabit concordatum. Sicut enim Ecclesia non contrahit cum intentione servandi pactum, cum aderit detrimentum animarum, ita neque Status cum detri­ mento suo, nisi fuerit necessarium pro bono spirituali ; tunc enim potest et debet ad hoc se obligare; et iudicium huius necessitatis spectat ad Ecclesiam. 1 Cavagnis, Institutiones iuris publici ecclesiastici, Komae, 1906, vol. I, n. 661, p. 417. * In art. 20 Cone, cum Lettonie, 3 nov. 1922, legimus : « En cas de dénonciation du Concordat, les Immeubles dont parle le Concordat, avec leurs Immunités, restent acquis ù l’Eglise Catholique et les personnes visées par le Concordat rentrent dans le droit commun de Lettonie ». •172 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM 4. Quamvis Ecclesia, ex rigore iuris, possit sola, ut superior, iudicare de pacto, tamen etiam expresse statuit supervenientes difficultates amice se composituram.1 Sed, si Status non cederet Ecclesiae indicio, profecto haec iure divino posset et deberet sola procedere; nec enim salus animarum impediri potest quacumque auctoritate aut pactione. Nec desunt in recentioribus Concordatis dispositiones in qui­ bus clare elucet Ecclesiam sibi illam libertatem reservasse cui in rebus controversis, ne Concordatis quidem, renuntiare potest. Cfr. v. gr. Protocollum linale Cone. cum Germania, clausulam relativam ad art. 14, comma II, n. 2. Apertius in Protocollo addi tionali Cone. Austridci, anni 1933, clausula ad art. 4, par. 2'*. 5. Videndum est autem utrum res, quae ex parte Ecclesiae in Conventionibus promittuntur, obiectum esse possint veri pacti, obligationem iustitiae inducentis. Negant enim asseclae alterius sententiae,2 quasi id secumferret alienationem et imminutionem iurium primatus. Profecto, notat Cavagnis,3 si potestas Ecclesiae vel Pontificis imminueretur ex pactis susceptis et obligantibus, admitti non posset haec obligatio. Verum negamus ex pacto im­ minui potestatem paciscentis : secus Dei omnipotentia imminuta esset, quia Noë promisit in perpetuum non amplius diluvium va staturum terram : et ita dicatur de multis aliis Dei promissioni bus sive Veteris sive Novi Testamenti. Certissimum enim est has promissiones a Deo libere factas ab eo servandas esse. Ergo aliqua aequivocatio latet in proposita difficultate. 281. Equidem distinguendum est inter ius et exercitium iuris: seu inter complexum facultatum, quae constituunt pri matum Romani Pontificis potestatemque Ecclesiae, et mo 1 Cfr. v. g. Cone, ciim liavaria, art. 15, § 1 ; Cone, cum Italia, art. 44; Cone, cum Romania, art. 22; Cono. cum Germania, art. .33; Cone, cum Austria, art. 22; Cone, cum Hispania, art. 35. 3 Plerumque tamen argumenta ipsorum directe spectant ad oppugnan­ dam theoriam pactorum bilateralium sensu rigoroso sumptorum. Unde VVebnz: «Quamvis patroni huius sententiae a nonnullis argumentis suorum adversariorum sese expedire possint, tamen rigidiores asseclae huius theo­ riae v. g. Schulte aliique, contra principalia tela sese tueri non possunt·». Op. cit., vol. I, p. 248. ’ Op. cit.. vol. I, n. 678, p. 430. DE VI PACTI BILATERALIS IX CONCORDATIS 473 (Ium quo exerceri possunt eadem iura, disponendo de me­ diis quibus finis Ecclesiae obtinetur. Pontifex namque de mediis debet indicare, et opportuniora seligere, quae in sua potestate sunt, ad finem Ecclesiae promovendum ; quare si in concreto, attenta hominum malitia aliisque circumstan­ tiis, opportunum ei videatur ab usu nonnullorum iurium abstinere, vel circa modum exercitii eorundem admittere quaedam temperamenta, ne in maius discrimen Ecclesia ad­ ducatur, potest id libere statuere et hanc voluntatem suam publice declarare, immo etiam pacto firmare; potest enim se suosque successores ligare ad ea omnia quae ad opportu­ niorem et utiliorem iurium Ecclesiae usum conferunt. Et quidem ligat se non quoad validitatem actuum, quia potestate sua non expoliavit se suosque successores, sed tan­ tum quoad modum exercitii obligationem suscipit; quare, si contra statuta in conventionibus agat, iniuria quidem agit (nisi ratio sufficiens habeatur), illicitum actum ponit, sicut aliunde actum illicitum posset ponere, in exercendo munere, ob laesionem caritatis, vel prudentiae vel pietatis etc., sed actus, positus vi suae potestatis, semper erit efficax ad legi­ timos effectus producendos. 282. Patrocinatores sententiae privilegiorum aliam quo que difficultatem proponunt, asserentes concordata, si essent vere pacta bilateralia, crimen simoniae secumferre propter commutationem temporalium rerum cum spiritualibus. J Verum omnino negandum consequens. Equidem cum simonia sit studiosa voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel spirituali adnexum,12 essentiale elementum ad crimen simoniae 1 Weknz, Ius Dcoretalium. Prati, 1913, vol. 1, n. 172, III, p. 259 ss. ; Tarquini, op. cit., n. 73, p. 73 sq.; ΙΙλογνι-Tedeschi, Chiesa e Stato in ordine ni Concordati, p. 149. ’ S. Thom., II. II. q. 100. art. 1. 474 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM constituendum est in prava voluntate comparandi bonum spirituale cum temporali, ex qua comparatione et appretiatione exurgit intrinseca simoniae malitia, per quam iniuria affici­ tur et despicitur id quod spirituale est. Haec autem studiosa voluntas in casu omnino deest: nam Romanus Pontifex non con­ cedit principi spiritualia his comparando temporalia, seu quasi compensationem pro temporalibus, sed solummodo bonum spiri­ tuale Ecclesiae iuraque eius tueri in mente habet, privilegiis animos Principum alliciendo. Igitur aliud est privilegia concedi a Pontifice intuitu protectionis spiritualis quam spondet princeps, aliud concedi ut aequivalens bonis temporalibus iuxta mentem tradentis. Si primum dicendum esset simonia, tunc permulta pri­ vilegia a RR. PP. saepe concessa principibus actus simoniaci essent habenda, ipsaque concordata etiam in hypothesi privilegiorum ut simoniaca considerari possent. 283. Demum privilegiarii, ut sese expediant a vi proba­ tiva argumentorum quae deduximus ex tenore concordato­ rum necnon ex documentis Sanctae Sedis, dicunt verba illa esse sensu improprio vel lato accipienda. 1 Respondemus interpretationi locum fieri, quando agitur de textibus obscuris vel ambiguis. Etenim a canonistis definitur in­ terpretatio: «legis obscurae vel obliquae explanatio»; hinc patet non esse opus interpretatione pro illis locis in quibus non datur obscuritas aut obliquitas. Profecto, in documentis al­ latis habetur terminologia constans, verbis claris, technicis et evident issimis quibus voluntas exprimitur duarum partium con­ trahentium. Igitur omnino superflua, illegitima et insincera esset quaelibet detorsio verborum ad alias significationes praeter illam quam communiter, apud omnes bona fide contrahentes, habent. Immo, eo vel magis excludenda est talis impropriatio ver­ borum, quia re id conduceret ad sensum contrarium tribuendum verbis, praeter sensum naturalem et communem quem habent apud omnes. ffum solum necessaria esset peculiaris acceptio, diversa a communi acceptione, cum certe requireretur ab indubia doctrina 1 Webnz, op. clt., n. 172, not. 129, p. 248 ss. CONCORDATA CT TRACTATUS INTERNATIONALES 475 catholica : in casu autem id non verificatur, nisi pro indubia do­ ctrina catholica velimus habere sententiam privilegiorum. Et eo vel magis excludenda in casu iinpropriatio verborum, quod agitur de actibus diplomaticis, qui, ubi non obstat ratio specialis et certa, etiam pro actibus Sanctae Sedis, reguntur normis iuris internationalis. lamvero prima regula servanda in istis negotiis haec est; ut videlicet omnis actus, qui publicam fidem facere debeat inter personas iuris internationalis, redigatur vocibus cla­ ris, praecisis, non ambiguis, impropriis, non indigentibus interpre­ tatione, sed sensu litterali rem aperte designantibus ; haec autem regula absque ulla difficultate applicari potest etiam quoad con­ cordata. Articulus III Concordata et tractatus internationales 284. A) Concordata sunt in genere pactorum internationalium; B) licet specialem habeant indolem qua a ceteris tra­ ctatibus distinguuntur. - A) Certum enim est has conven­ tiones tum ratione formae, tum ratione modi quo ineuntur, plane imitari ceteros tractatus iuris publici internationa­ lis; insuper personae, quae contrahunt et subiectum sunt conventionis, sunt pariter personae capaces ita contrahendi, ut fiant subiectum obligationum internationalium ; porro vin­ culum iuridicum, quo regitur obligatio concordataria, est vinculum iuris gentium. Equidem plane elucet vis verborum quibus Summus Ponti­ fex Pius X naturam concordati cum Gallia initi sic describebat : « Apostolicam Sedem inter et Rempublicam gallicam conventio eiusmodi intercesserat, cuius ultro et citro constaret obligatio ; cuiusmodi eae plane sunt, quae inter civitates legitime contrahi consueverunt... Consequebatur igitur, ut ista pactio eodem iure, ac ceterae quae inter civitates fiunt, regeretur, hoc est iure gentium ». 1 1 Enc. Vehementer Nos, 11 febr. 1906 (Acta, Pii X. vol. Ill, p. 28 sq.). Circa -formam et modum quo ineuntur Concordata, recolantur quae scripta sunt sub nn. 262 et 277 ss. 476 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM Ad personam contrahentes vero quod spectat, capacitas San ctae Sedis patet ex condicione qua ipsa de iure et de facto pollet in ordine internationali. Verum quidem est tractatus internatio nales definiri conventiones initas inter Status tamquam subiecta iuris publici internationalism circa negotia communis utilitatis, sed pariter verum est tamquam subiectuin iuris publici internatio· nalis haberi, et habendam esse, etiam Sanctam Sedem; imme rito igitur excluderetur notio generica tractatus internationalis a notione concordati, quasi deesset ex una parte persona capax, quia videlicet Ecclesia non est quaedam Civitas seu Status. Est enim Ecclesia societas iuridice perfecta sicut Status, et Sancta Sedes, quae eius personam gerit, etiam de facto consideratur ut subiectum iuris publici internationalis. Hinc si nomen speci ficum tractatus internationalis vellet reservari solummodo pro conventionibus quae initae sunt inter Status, quaestio esset tan tum de nomine; sed vis iuridica s mb stanti»! i ter est com munis omnibus conventionibus quae inter societates perfectas ineuntur, etiam concordatis, ita ut concordata, tamquam tracta­ tus intersociales, sub eadem generica notione veniant ac ceteri tractatus internationales, licet habeant suas notas specificas di stinctivas.1 B) Habent autem concordata indolem tractatus internatio nalis seu interseciatis singularis speciei, quia in his con ventionibus, ut iam dictum est (ή. 279), praescinditur α pari­ tate contrahentium et quia, ratione materiae, specialibus nor­ mis reguntur, quae vim suam practice exserunt, praesertim ubi agitur de interpretatione et dissolutione concordatorum.2 * A<1 rem merito Olivi,, op. cit., p. 363: «La questione non è elle di nome, imperocchè la Cliiesa è socletà perfetta e suprema In se stessa indipendentemente dallo Stato e quindi tali accord!, se non si dlranno esattamente internazionali, saranno. come abbiamo altrove notato, in tersociali·. la sostanza delle cose non sarà alterata per gulsa veruna e le regole che governano 1 trat.tati si applieheranno del pari ai Concordat! », servatis utique servandis. Cfr. in Wagnon, Concordats et droit international (Louvain, 1935). cap. II « La condition Internationale de l'Eglise catholique ». p. 40-77, neenon cap. IV et sq. de charactere pacti Internationalis in Concordatis p. 86-112. ’ Jung, Le Droit publique de l’Eglise dans ses relations avec les Etats, Paris, 1948. p. 188. CONCORDATA BT TRACTATUS INTERNATIONALES 477 Neque ulla difficultas videri debet, quasi inconciliabiles sint conceptus harum restrictionum, cum conceptu substantiali tra ctatus : certum quidem est, notat cl. Pasquazi, ' concordata « quoad materiam saepe non convenire cum tractatibus quos mutuo ineunt Status ; pariter, discrimen adest circa personas con­ trahentes quae non sunt iure aequales, tamen exinde non se­ quitur huiusmodi pacta regi vel a iure publico interno Statuum vel a iure Ecclesiae, quia reguntur et regi possunt tantum a iure contractual! quod fundatur supra principium: pacta sunt servan da, et quod, ut in introductione generali vidimus, constituit fun­ damentum necessarium obligationis cuiuslibet conventionis inter­ nationalis. Concordata igitur, sicut tractatus, reguntur principiis iuris gentium ideoque recte recenseri possunt inter tractatus in­ ternationales ». 285. In interpretatione concordatorum, itaque, nulla dif­ ficultas est quod applicentur plures regulae de interpretan­ dis tractatibus internationalibus. Id unum heic notandum est, plane singulare et proprium concordatorum, quod vide­ licet, si in interpretatione conflictus oriatur, frustra collatis ad invicem consiliis ad rem amice componendam, Ecclesia, qua societas iuridice superior, sive ex potestate sua directa, sive ex potestate indirecta, pro negotiorum diversitate, rem auctoritative dirimere valet. 286. In derogatione et rescissione concordatorum, pari­ ter, pleraeque normae iuris internationalis applicari possunt. Concordata cessare possunt vel totaliter vel partialiter. Partialiter quidem cum alterutri parti fas sit recedendi ab obligationibus aliquorum articulorum tractatus, quia vi­ delicet unum aut alterum articulum, vel plures, ratione cir­ cumstantiarum aut ob mutationem materiae, adhuc obser­ vare impossibile sit; totaliter vero cum ob unam ex cau­ Pasquazi, Ius internationale publicum, Romae, 1935, p. 184. 478 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM sis infra numerandis, concordatum fit ipso iure deciduum, vel alterutri parti ius acquiritur ab eodem recedendi. Cessant igitur concordata : 1° Ex mutuo consensu, qui potest esse etiam praeventive expressus, ut, puta, si in clausulis concordatariis definitur tempus quo durabit conventio ;1 quod si partes consentiant, possunt con­ ventionem rescindere etiam de se perpetuam, vel possunt ante exspirationem temporis praefiniti ab ea recedere ; nam omnis res, per quascumque causas nascitur, per easdem et dissolvitur. 2° Per denuntiationem, iure factam, quae habetur cum ob iustas causas notificatur alteri parti voluntas resiliendi a conven­ tione. Denunciatio vero fit iure : a) quando partes mutua con­ sensione in ipsa stipulatione concordati hoc ius sibi reservarunt. Generatim notificatio debet praecedere statuto tempore rescissio­ nem. h) Ob mutationem substantialem, quae supervenerit in con dicionibus vel circumstantiis. Nam concordatum iisdem saltem ta citis condicionibus subiacet quibus reliquae conventiones sunt ob noxiae. Utriusque enim partis voluntas est suscipiendi obligatio­ nes possibiles tantum, et quoadusque maneant possibiles. At hic considerandus est praetextus quo in Germania saepius viola­ tae sunt dispositiones concordatariae. Pluries enim a « rassismi » fautoribus conclamatum est omne vinculum sive iuridicum sive naturale, vim obligandi amittere cum exigentiae stirpis (Rasserazza) aliud conclamant.2 Hoc ratiocinio nulla conventio amplius stipulari posset, cum ad arbitrium gubernantium unilateraliter disrumpi valeret. Et quidem brevi lapsu temporis factum est in Germania, ut id quod in bonum nationis videbatur stipulandum anno 1933, idem iam, ob assertum bonum vel exigentias stirpis, immutandum vel denegandum dicebatur annis immediate sequen tibus. At vero nihil acciderat interim in Germania quod poneret res in eo statu a quo incipere non potuissent: idem manebat regimen, eaedem circumstantiae sociales ac illae quae comitabantur stipulationem Concordati ! 1 Cfr. v. gr. art. 20 Cow. cum Lettonia, anni 1922. * Cfr. proposit. 21 et 6a ex elencho Congr. Seminariorum et Universita­ tum, die 13 aprllls anni 1938, de falsis circa stirpem dogmatibus refellendis. CONCORDATA ET TRACTATUS INTERNATIONALES 479 Aliud vero dicendum videtur de caducitate Concordati in Hi­ spania. Etsi enim natio eadem integra manebat post revolutionem anni 1931, paulatim ibi res ita processit ut non mera mutatio regiminis facta dici posset, sed talis abdicatio a principiis christia­ nismi, talis effrenata persecutio religiosa legaliter constituta, talis eversio ordinis iuridici, ut optime dicendum fuerit res, quoad con­ cordatum, incidisse in eum statum a quo incipere non poterant.1 Igitur, mutatio condicionum et circumstantiarum potest efficere ut moraliter impossibilis evadat adimpletio obligationis. 2 c) Ob violationem conventionis, ab una parte factam, ius est alteri denunciandi concordatum, si velit. Est enim regula commu­ nis qua reguntur omnia pacta, etiam iuris publici internationalis, quod si fallit una pars in adimplendis obligationibus pacticiis, libera relinquitur per hoc altera pars recedendi a tractatu.3 3° Praescriptione vel consuetudine possunt quoque concor data cessare; id fere omnes certum habent. Neque sane est ratio cur hic modus, quo ceterae leges ac omnes contractus cessare pos­ sunt, non valeat eosdem effectus producere pio concordatis. 4° Per interit mu Status contrahentis seu per radicalem mu tationem personae contrahentis cum Ecclesia. Ut iam notavimus (n. 266 ss.), cum concordata afficiant societates non autem dynastias aut regimen, ad caducitatem concordati requiritur cessatio reipublicae, non simplex mutatio regiminis. Porro aliquando Sta­ tus, licet non intereant, tamen tam radicaliter mutantur ut non amplius censeri possit manere eadem persona iuridica quacum Sancta Sedes contraxit. 287. Dispositiones concordatariae non deciduae. - Caute notandum est cum ipsa totali cessatione concordati conciliari 1 Obiiciat quis si hoc verum est pro Hispania, idem dici deberet de Con­ cordato germanico ob mutationes inductas a regimine bitleriano. Verum omnino negatur paritas, quia immutationes iuridicae in Germania inductae respectu iurium ecclesiasticorum non attinxerunt limen extremum et to­ tale in Hispania a communistis inductum. 2 Giomuo, I Concordati, Roma, 1900, n. 10S, p. 85. Vix opus est notare violationes, historia teste, de facto habitas fuisse ex parte Civitatum dum­ taxat. Cavagnis, op. clt., vol. I, n. 7(5, p. 447; Wagnon, op. cit., p. 286 ss. ’ Id dimetiendum est ante omnia iuxta normas iuris internationalis : quoad res religiosas, recole quae supra diximus de Hispania. 480 PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM posse constantiam nonnullarum dispositionum quae titulis specialibus reguntur. 1. Primo quidem, ubi per concordata factae sunt trans­ lationes dominii, seu ubi ius in re concessum fuit, manet pro-' prietas rerum apud eos quibus concessa fuit. 1 Hinc v. gr. Ecclesia nequit revocare bonorum temporalium concessio­ nes concordatis factas in favorem Status qui eadem usurpa­ verat, nisi concordatum ab Ecclesia denuncietur ob viola tionem a Statu factam. 2 Vicissim, si Status bona tempora­ lia Ecclesiae concessit, beneficia aut paroecias dotavit, etc.,' rescisso concordato, manent talia bona in dominio institu­ torum quibus concessa fuere, eo vel magis quod Status ple­ rumque aliis quoque titulis ad haec bona tradenda teneatur. 2. Aliquando in concordatis habentur dispositiones quae ita spectant immediate disciplinam et bonum populi Christia­ ni, atque ita inhaerent territorio, independenter a mutatio­ nibus politicis, ut etiam post caducitatem concordati vim suam plene exerant ; tales sunt v. gr. circumscriptiones dioecesanae, delimitatio dierum festorum, reductio dierum ab­ stinentiae et ieiunii, etc. 3. Demum notandum est quod, ubi Status promittit se servaturum ea ad quae iam officio sanctissimo seu iure di­ vino teneretur, puta tuitionem libertatis Ecclesiae, prote­ ctionem exercitii sacrae iurisdictionis, etc., si concordatum cessat quoad ceteras res, ob legitimas causas, semper tamen sustinebitur obligatio servandi haec iura Ecclesiae. 288. De concessionibus concordatariis metu, vi aut dolo extortis. - Cum concordata sint contractus, evidenter opor* Wernz, op. cit., vol. I, n. 175, p. 259 ss. * Quo In casu eadem adluncta verificarl possunt quae locum habent cum quis lure etiam liberalem donationem revocare potest. Vid. Lugo, De iustitia et iure, disp. 23, n. 167 ss. CONCORDATA ET TRACTATUS INTERNATIONALES 481 let ut contrahentes, sicut in ceteris pactis, habeant, prae­ ter quam potestatem, etiam voluntatem se libere obligan di ; oportet igitur ut consensus sit libere expressus nec dolo vitiatus. Hac autem de re applicari possunt concorda­ tis normae quae respiciunt tractatus vi, dolo, aut metu extortos. Ubi vero tractatus quicuinque tali defectu laborat ut non iam invalidus ex se sit sed solum rescindibilis, rescissio eo vel magis locum habere debet praesertim in concordatis, cum in eis agatur de rebus quae plerumque directum influxum habent in res con scientiae. Unde exstat memoria dignum exemplum humilitatis et apostolicae dignitatis a Pio VII exhibitum, cum concessiones sibi per vim extortas a Napoleone apud Fontainebleau, penitus retra­ ctavit. 31 -- Ottaviani, Compendium iuris publici ecclesiastici. APPENDIX « Actio Catholica » ad Christi Regni restaurationem in Civitatibus 289. Actio catholica est « participatio laicorum hominum apostolatui hierarchico Ecclesiae »,1 quia in ea habetur socialis or ganizatio laicorum, in singulis nationibus per organa centralia ad unitatem quandam reducta, et consecrata apostolatui, in auxi­ lium et sub dependentia hierarchiae catholicae, ad reffnum Christi provehendum in individuis, in familiis, in civili rei publicae con­ sortione. Obiective sumpta actio catholica est omnium eorum summa seu complexio institutorum, consiliorum et operum, quibus laici homines vires suas impendunt ad provehendos fines apostolatus hierarchici. Finis supremus actionis catholicae est « lidei doctrinaeque Christianae principia cum late disseminanda, tum valide tuenda, tum denique privatim publiceque promovenda ».2 Est igitur sco pus spiritualis. «... Actio eiusmodi non externa prorsus sed spi ritualis, non terrena sed caelestis, non politica sed “religiosa” dicenda est».3 Maximi momenti est prae oculis habere actionem catholicam, cum evolvatur in civili hominum consortione seu so­ cietate et pro ipsa hominum consortione seu societate, vere esse actionem socialem : qua in re ut fundamentalis tabula haberi etiam 1 Est definitio a Pio XI in pluribus orationibus data, cuius substantia Iam invenitur in primo huius Summi Pontificis sollemni documento, scii, in Litt. Enc. Ubi arcano Dei. 23 dec. 1922: «Illud porro in Christlfidelluin mentes revocate, quod cum 11, vobis cleroque vestro auctoribus, in provehenda Christi cognitione et amore publice privatim inculcando na­ vant operam, tum demum maxime digni sunt qui salutentur genus ele­ ctum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis » (7 Petr., II, 9), (A. A. S., vol. XIV, p. 095). * Ep. Pli XI ad Card. Bertram, Archiep. Breslavlensem (A. A. S.. vol. XX, p. 385). • Ita Plus XI in praedicta ep. enc., 1. c. 484 APPENDIX debet haec quae sequitur Pii XI declaratio, vi cuius omnes cavilla tiones et aequivocationes adversariorum contra catholicismum po liticum, uti aiunt, apprime dirimuntur. « Verumtamen eam ipsam iure meritoque “socialem” dixeris, cum id sibi propositum ha­ beat, ut Christi Domini regnum proferat, quo quidem proferendo cum summum omnium bonum societati acquiritur, tum cetera quae runtur bona, quae ab illo profiscuntur, ut sunt quae ad statum Civitatis pertinent et politica vocantur, scilicet bona non privata ac singulorum propria, sed civibus omnibus communia... ».1 Nam Actio Catholica debet, ut apostolatui famuletur et adlaboret, Chri­ sti regnum provehere nedum in animis singillatim sed et in familiis et in societate, cum omnibus suis, quae extrinsecus patent, formis activitatis humanae ; quia oportet Christum regnare in civili cultu et in iure publico, in scholis et in moribus, in typicis impressionibus et in arte, in solutione quaestionum socialium et internationalium ; nihil causarum excipitur, quia nihil est quod non bonum, quod non sub christiana inspiratione fieri debeat; et hoc sensu, curando scii, bonum πόλις bonum vid. politici consortii, praescindendo a factio nibus, vere Ecclesia eiusque ministri eiusque actio catholica rem politicam tangere possunt, praesertim si res politica tangit altare resque sacras. Ii igitur vere cavillantur qui organizationem actionis catholicae, cum suis rationibus, cum suis socialibus adminiculis, impedire volunt, quasi politicum genus per haec attingat,2 dum aliud est po litica factionum et aliud est politica curandi bonum sociale ex praxi vitae Christianae et ex influxu principiorum Christianorum in vita sociali. ' Ex eadem Ep., 1. c. 2 « Come se stendardi, distlntivi, tessere e simili forme esteriorl non siano oggiglorno comuni, in tutti i paesi dei mondo, aile plù svarlate associazionl e attività che nulla hanno e vogliono avere dl comune colla politica : sportive e professionali, civili e militari, commerciali e industrial!, scolasticlie e dl prima fanciullezza, religiose della religiosité plù pia e devota e quasi infantile, come i crociatinl dei Sacramento ». Litt. Enc. Non abbiumo bisoyno, C iulli 1931 (A. A. S., vol. XXIII, p. 294). « Tutti quell! che conoscono e vlvono la vita d’oggi sanno che non vi è inizlativa e attività dalle più spirituali e sclentifiche lino aile più materiali e meccanlche — che non abbia bisogno di organlzzazione e di atti organizzativi, e che questi come quella non si identlflcano con le finalité delle diverse inizlative ed attività, ma non sono che mezzi per meglio raggiungere i fini che ciascuna si propone ». TAtt. Enc. cit., p. 296. ACTIO CATHOLICA 485 290. Actio Catholica et cius manifestationes sociales. - Ex dictis igitur patet actionem catholicam, ut est laicorum allaboratio apostolatui hierarchico, frui, quoad campum activitatis, eadem amplitudine qua ipse apostolatus hiera rchieus ; patet scii, eamdem complecti omnes formas activitatis culturalis, oeconomico socialis, caritativae et adsistentialis etc., quae attinguntur ab apostolatu proprio Ecclesiae ; et quidem eas complecti eodem modo quo in ipso apostolatu continentur, aut directe et immediate, aut indirecte et mediate. Et quia iustitia, caritas, beneficentia, educatio iuventutis, semper fuerunt res circa quas competentia Ecclesiae directe ver sabatur, ideo omnia opera et instituta et formae activitatis quae ad ea referuntur, habendae sunt ut legitimus campus actionis catholicae socialis, directe quidem. Quae vero in ordine iuris seu iustitiae directe ad ordinem politicum et civilem tantum spectant, indirecte possunt Ecclesiam et ideo Actionem catholicam re spicere, quatenus necessarium sit tueri, in ordine etiam legali, oeconomico, politico, legem Dei regnumque Christi. ' 291. Iuridica munimina Actionis Catholicae. - Primum igitur fundamentum iuridicum, quo innititur Actio Catholica, est libe­ rum ius datum a Christo Ecclesiae suae suisque ministris (quibus laici Actionis Catholicae allaborant) praedicandi evangelium omni creaturae, docendi servare omnia quaecumque Christus ipse man davit, seu propagandi regnum Christi in individuis, in familiis et in societate. 1 Unde laudat Pius XI consortium associationum operariorum catholi­ corum, in Germania, quod luxta principia a Sancta Sede saepius inculcata maxima utilitate opus socialis constructionis prosequatur : « sia col favo­ rite opportuni provvedlmenti e leggi protettrlcl dello Stato, sla coi promuovere la collaborazione delle organlzzazlonl operate, sla con la debita disci­ plina dei consumo, coi provvldo incremento dei risparmlo, procurando pure sane abltazloni, necessarie per una felice ed onesta vita coniugale e di famiglla, clô che è a difesa dei diritti dell’operaio e ad Incremento dei suo benessere, masslme dl fronte al prepotere della colossale Industria contem­ poranea. E quel che più conta vol procurate tanti benelicl come atti di glustizla e dl carltù sociale e non come risultato di lotta di classe nata nell’odlo degli uni contro gli altri o dl soverchia bramosia dl agiatezza terrena » Ep. ad Praesidem « der katholischen Arbeitervereine », Monachii In r.avaria, 29 nov. 1929. 486 APPENDIX Sic mandatum Christi intellexerunt primi Christiani, qui Apo stolis allaboravenrunt, memores quod Deus unicuique mandavit de proximo suo.1 Itaque actio catholica « aetati ipsae apostolicae non ignota, quandoquidem Paulus in epistola ad Philippenses (c. IV, v. 3) « adiutores suos » commemorat, cupitque adiuvari « illas, quae » secum ipso « laboraverunt· in evangelio ».2 Proce­ dentibus autem temporibus, potissimum autem nostra aetate, cum lidei inorumque integritas in discrimen quotidie periculosius vo catur, actioni catholicae plus confidendum est, quippe quae datis multiplicatisque clero laborum sociis e laicorum ordine, tanta pro moveat in universo mundo caritatis, instructionis, oeconomiae privatae et publicae opera atque instituta, quae utilitates non pri­ vatas ac singulorum proprias tantummodo, sed civitati universae communes, ideoque sociales, protulerunt ed adhuc proferunt. I. Hinc est quod ipsum ius canonicum laicorum cooperationem praevidet tum quoad catecheticam institutionem (can 1303 § 1) tum quoad bonorum ecclesiasticorum administrationem (can. 1520) ; et in C. I. C. laudantur fideles qui associationibus ab Ecclesia erectis vel commendatis sua dant nomina.3 Itaque, nemo est qui non videat maximum munimen Codicem Iuris Canonici actioni ca tholicae afferre, cum nemo ignoret ipsos Summos Pontifices ope ram navasse statuendis, probandis et perficiendis Actionis Ca­ tholicae statutis. II. Aliud fundamentum iuridicum libertati actionis catholicae praebet ipsa, quae naturalis est, libertas associationis quatenus 1 Eccl., 17, 12. ’ Ex ep. ad Card. Bertram (A. A. S., vol. XX, p. 384). Et S. l'aulus in Ep. ad Rom., c. XVI plures salutat viros, mulieres, captivos, quoque, qui in suis apostollcis laboribus eidem adfuerant; nonnullos autem idem Apo­ stolus memorat etiam in ep. ad Philipp. Cfr. et Ep. Ia Petr., c. II, 5 et 9. Unde Tertullianus boc sensu bonos laleos nuncupat sacerdotes (De exhortât, cast·, lib. 4, c. 8 (M. L·.. t. II, 922). Ampliora habes In Wiu.. Dic kath. Aktion: Bibllsche und dogmatlsche Grundlangen, II ed., Mün­ chen, 1932. Quoad doctrinam Patrum exhortantlum fideles laleos ut adlaborent animarum saluti, cfr. Tromp, De Corpore Christi Mystico et Actione Catholica ad mentem S. Ioan. Chrysostomi, Romae, 1933. Pro Congregatio­ nibus Marianis praestat prae oculis habere quae Summus Pontifex Plus XII statuit in Epistola ad Praep. Generalem Societatis lesu, diei 15 apr. 1950 (A. A. S., vol. XLII, p. 437 ss.). • Ita can. 684 : « Fideles laude digni sunt, si sua dent nomina asso­ ciationibus ab Ecclesia erectis vel saltem commendatis ». ACTIO CATHOLICA 487 bonis civibus ius competit, prout iam demonstravimus (nn. 12, 113, 120), sese suasque vires uniendi ad fines honestos et utiles adipiscendos;1 quae quidem libertas associationis etiam iure con stitutionali civilium nationum hodie passim fulcitur.2 lamvero cum huic naturali iuri non alia limitatio licite poni possit quam quae aut ex damno tertii, aut ex necessitate boni publici vel or dinis socialis tuendi exurgit, cumque finis actionis catholicae talis sit qui neque aliis incommoda neque reipublicae damna ex se ferat, sed potius pacem, ordinem, probos mores, cultum recte foveat, sequitur in huius naturalis libertatis iuridica explicatione, Actio ni catholicae nullam limitationem sed potius favorem esse exhi­ bendum. Quare merito concludit Pius XI : « Ex his apparet eam pa trocinio dignam esse non modo Episcoporum et sacerdotum qui probe norunt ipsam Nosmet in oculis Nostris ferre — sed etiam gubernatorum ac magistratuum cuiuslibet Civitatis: quodsi communi eiusmodi patrocinio fulciatur, iam mirificam fructuum ubertatem in gentes catholicas proferet, et ubivis, religionem in animis excitando, non parum ad civilem prosperitatem conducet ».3 III. Sed est insuper pro actione catholica, in pluribus Re buspublicis, iuridicum fulcimentum in ipsis Concordatis, ut infra exponemus. 292. Actio Catholica et ius concordatarium. — 1. Iam primum concordatum postbellicum, illud scilicet quod anno 1922 cum Lettonia initum est et cum exordiis Pontificatus Pii XI coincidit, in art. 13 expresse cavet de libertate agendi associationum catholi varum, quibus eadem iura tribuuntur ac illa quae addicuntur con­ sociationibus a Statu recognitis :4 inter has autem associationes * Item Leo XIII in Lltt. Enc. Herum Novarum (Acta Leonis XIII, vol. XI, p. 135). 2 Cfr. ex gr., art. 124, Const. « Reich » (1919) ; art. 18, Lithuanian (1929) ; art. 5, 29, Romaniae (1923) : art. 5, Poloniae (1935) ; art. 5 novissimae Constitutionis Italicae. ’ Ex cit. Ep. ad Card. Bertram, p. 387. 4 « La République de Lettonie ne mettra pas d’obstacles ù l’activité, con­ trôlée par l’Arehevéque de Riga, des associations catholiques en Let­ tonie, lesquelles auront les mêmes droits que les autres associations recon­ nues par l’Etat ». 488 APPENDIX catholicas haud dubium quin habendae * sint etiam sodalitates illae, quae proprie ad Actionem Catholicam spectant, obnoxiae Archie piscopi Rigensis auctoritati. 2. Haec rudimentalis formula tuitionis concordatariae pro actione catholica, paucos post annos explicite modo evolvebatur in Concordato cum Lithuania, quod in art. 25 expresse cavet a) de libera facultate organizandi associationes actionis catholicae, et b) de plena libertate agendi eorundem consociationum, ad fines suos prosequendos.1 Concordatum eas discernit duobus istis cha racteribus distinctivis : 1° quod prosequantur fines praecipue re­ ligiosos; 2° quod ab Ordinarii auctoritate dependeant. Verum notum est quo sensu restrictivo civiles auctoritates Li thuaniae intellexerint illa verba «poursuivant des buts principale­ ment religieux ». Constat autem finem actionis catholicae esse utique finem religiosum, sed ad hunc prosequendum utilia esse, quaedam media quae licet non directe, tamen mediate et indirecte, ad id conducunt: sine quibus, frequenter omnino vacui et steriles manerent nisus catholicorum promovendi vitam populorum chri stianam ; talia sunt v. gr. bibliothecae, patronatus scholastici, campi ludorum vel gymnicis exercitiis faciendis ad iuventutem alii ciendam, etc. Lithuanicum regimen autem praesertim contra tyronum con sociationes suorum decretorum vim acuit, ut patet ex ordinatione Ministerii Instructionis 7 septembris 1930, qua consociatio suppri­ mebatur ab alumnis scholarum secundi ordinis inita et personali tate iuridica aucta (Ateitiniukai). Neque plena libertatis agendi iura Actionis Catholicae ibidem agnoverunt, cum v. g. liberum epistolarum commercium consociationibus catholicis prohibitum fuerit ut patet ex instructione (n. 8481, ann. 1931) data a tabella­ rum diribitorii regimine. 3. Hinc in Concordato cum /talia, art. 43, ad indicandam ple nitudinem libertatis in agendo, quae Actioni Catholicae Italicae vindicatur, apertius declarabatur amplitudine huius activitatis, sub dependentia hierarchiae Ecclesiae et extra quamlibet factio nem politicam, omnia contineri quae diffusionem et actuationem 1 « L’Etat accordera pleine liberté d’organisation et de fonctionnement aux associations poursuivant des buts principalement religieux, faisant par­ tie de VAction Catholique et, comme telles, dépendant de l’Autorlté de l’Ordinaire ». ACTIO CATHOLICA 489 principiorum catholicorum spectant : 1 qua in re, nemo non videt gubernium italicum debuisse recognoscere ius adhibendi media etorganizationem, quae ad efficacem consecutionem finis actio nis catholicae requiruntur, iuxta ea quae supra exposuimus, n. 290. At successit infelix discidium anno 1931, cum notis vexationi­ bus contra iuventutis catholicae consociationes, ob praetextum collusionis cum factionibus politicis, re autem quia monopolium educationis a regimine susceptum aegre ferebat omnia media quae a sacerdotibus adhibebantur ad alliciendam iuventutem pro con secutione finis religiosi; talia media subsidiaria sunt: recrea tiones gymnicae, theatrica, opera adsistentiae, etc. Itaque ad controversiam solvendam fuit opus peculiari conventione,3 qua de his mediis adhibendis cavebatur. 4. Experientia huius controversiae Ecclesiam movit ut postu laret in sequentibus concordatis clariores adhuc dispositiones et cautiones circa varia genera activitatis Actionis Catholicae. Qua de causa, in Concordato cum Germania, anno 1933, art. 31, con sociationes catholicae, cum suis finibus « religiosis, culturalibus et caritativis », a Statu agnoscendae et praesidio quoque eius tuendae dicuntur, et quidem « in suis institutis ac operibus » ; et expresse edicitur actionem catholicam posse etiam illas consocia tiones comprehendere quae ad sociales, vel professionales quoque fines prosequendos conditae sunt. Praestat igitur integrum referre articulum 31, latine translatum : « Organizationes et associationes catholicae quae unice finem religionis, instructionis (kulturellen) et caritatis habeant, quaeque ut tales ab Auctoritate ecclesiastica dependeant, in suis institu­ tionibus et activitate protegentur. ' « Lo Stato italiano rlconosce le organizzazioni dipendenti dall’Azione Cattollca Itallana, In quanto esse, siccome la Santa Sede ha disposto, svolgano la loro attivitii al di fuori di ogni partito politico e sotto 1’immediata dipendenza della gerarchla della Chiesa per la diffusione e 1’attuazlone dei principi cattollci. La Santa Sede prende occasione dalla stipulazione dei pré­ sente Concordato per rlnnovare a tutti gll ecclesiastici e religiosi d’Italia ii divleto di iscriversl e militare in qualsiasi partito politico». Ut patet, ultimum comma huius articuli redactum est ob peculiara adiuncta condidones politicas Italiae respicientia. ’ Quod vere agebatur de praetextu cfr. Litt. Enc. Pu XI Non abbianio bisogno, datas die 2 iunii 1931 (A. A. S., 1931, pp. .285-312). Cfr. T/Osservatore Romano, 3 sept. 1931, n. 204. 490 APPENDIX - ACTIO CATHOLICA « Organization es catholicae quae, praeter finem religionis, in­ structionis et caritatis alios quoque habeant, inter quos etiam so ciales et professionales, protectione de qua in art. 31, cap. 1 gaudebunt, quin hoc adscriptioni consociationibus Status forte fa ciendae obstet, et quatenus fidem praestent suam activitatem extra omnes partes politicas evolvendi... ».1 Non obstantibus hisce claris dispositionibus, dispotismus regi­ minis totalitarii contra catholicorum adsociationes vim acuit suae obstilitatis, et praesertim praetextu ita dicti catholicismi politici iam anno 1938 maxima pars adsociationum suppressa erat. Facile intelligi potest unde controversiarum causa seu radix venerit : nam ubi totalitarismus viget, difficile est unicuique suum dare.23 Stant tamen principia et iura ; ceterum heic quoque prae oculis habendum, quod de Ecclesia militante dixit S. Hilarius Pictav. : « Hoc enim Ecclesiae proprium est, ut tunc vincat cum laeditur, tunc intelligatur cum arguitur, tunc obtineat cum deseritur».·1 1 Cfr. translationem latinam Collectionis Concordatorum quam edi­ dit Restkepo, Concordata, Romae, 1934, p. 588 ss. Vid. etiam amplissimam redactionem Protocolll Additionalis ad art. XIV Concordati cum Austria. ubi associationibus Actionis Catholicae spondetur « piena liberta di organizzazione e di attività ». Dl Meglio, De novissimo Austriae regimine, Clv. Vat., 193G, p. 73. ’ « ... Nel solchl, in cui Ci eravamo sforzati di gettare la semenza della vera pace, altri sparsero — come Yinimicus homo della Sacra Scrittura (Matt., 13, 25) — la zlzzania della sflducia, della discordia, dell’odlo, della dlffamazione, dl un’avversione profonda, occulta e palese, contro Cristo e la sua Chiesa, scatenando una lotta che sl alimenti» in mille fonti diverse, e si servi di tutti i mezzl. Su di essi e solamente su dl essi, e sui loro protettorl, occulti o palesl, ricade la responsabilltà, se all'orlzzonte della Ger­ mania apparisce non Parcobaleno della pace, ma il nembo mlnaccioso delle dlssolvitrlcl lotte religiose... ». Ex Lift. Enc. Pu XI, Mit brennender Sorge (Verslo ital. In A. A. S., vol. XXIX, p. 169). 3 Tractatus De Trinitate, 1. VII, 4 (P. L., X, coll. 222). INDEX PAG. Praefatio................................................................................................... Praenotiones.......................................................................... v 1 PARS I PRINCIPIA GENERALIA TITULUS I De societate iuridica perfecta Art. I. Notio societatis........................................................ 9 Art. II. Divisio societatum........................................................ 17 Art. III. Notio societatis iuridice perfectae............................... 23 TITULUS II De potestate societatis perfectae Caput I Natura et limites potestatis socialis Art. I. Art. II. Notio auctoritatis........................................................ 32 Quantitas potestatis in societate perfecta . ... 35 Caput II De potestate legifera, iudiciali et executiva Art. I. De potestate legifera.................................................. 43 Art. II. De potestate iudiciali.................................................. 49 Art. III. De potestate executiva .................................................. 61 INDEX 492 TITULUS III De relationibus iuridicis societatum perfectarum PAÜ. Praenotiones iuris publici externi............................... 73 Relationes societatum perfectarum in statu con­ cordiae .................................................. 79 Art. III. Relationes societatum perfectarum in statu con­ flictus ....................................................... 84 Art. I. Art. II. PARS II DE NATURA ET POTESTATE ECCLESIAE SECTIO 1 DE ECCLESIAE IURIDICA PERFECTIONE TITULUS 1 De Ecclesia ut Societate Art. I. Art. II. Notio iuridica Ecclesiae.............................................93 De iuris socialis Ecclesiae defensione.......................... 99 TITULUS II Demonstratio perfectionis iuridicae Ecclesiae Art. I. Art. II. Ecclesiae perfectio ex eius natura............................ 103 Ecclesiae perfectio ex Traditione et praxi . 110 SECTIO II DE ECCLESIAE POTESTATE TITULUS I Natura, limites et species potestatis ecclesiasticae Art. I. Art. II. De potestate ordinis et iurisdictionis....................... 122 De potestate iurisdictionis speciatim........................ 130 493 INDEX TITULUS II De Ecclesiae potestate legifera Art. I. Existentia potestatis legiferae in Ecclesia . . Art. II. Obiectum potestatis legiferae in Ecclesia .... Art. III. Limites potestatis legiferae in Ecclesia . 134 141 152 TITULUS III De Ecclesiae potestate indiciali Art. 1. Art. II. Existentia potestatis iudicialis in Ecclesia . Obiectum potestatis iudicialis in Ecclesia 158 165 TITULUS IV De Ecclesiae potestate executiva Capüt I De potestate Ecclesiae coactiva Art. I. Art. II. Existentia potestatis coactivae in Ecclesia . . . Poenarum ecclesiasticarum finis et usus .... 178 185 Caput II De inre Ecclesiae gubernativo Art. I. Art. II. De personarum moralium regimine.............................. 192 De immunitatibus ecclesiasticis..............................197 Caput III De potestate administrativa Ecclesiae Art. I. Art. II. Ius proprietatis bonorum ecclesiasticorum . De libero regimine proprietatis ecclesiasticae . . . 206 218 SECTIO III DE SUBIECTO POTESTATIS ECCLESIASTICAE TITULUS I De forma regiminis in Ecclesia Art. 1. Art. II. De hierarchica Ecclesiae constitutione .... 224 De supremo Ecclesiae capite.................................. 229 194 INDEX TITULUS II Sacrorum Pastorum constitutio seu nominatio PAC. Ius nominationum in Ecclesia.................................. 237 De privilegiis circa nominationes concessis . 247 Art. I. Art. II. PARS III RELATIONES IURIDICAE INTER ECCLESIAM ET STATUM TITULUS I Praenotiones de Statu Art. Art. Art. Art. Art. I. Status notio, origo et finis.........................................259 II. Auctoritas socialis in Statu........................................ 270 III. Status, individuus et familia......................................274 IV. Status et Religio............................................................ 287 V. De tolerantia falsorum cultuum.............................. 304 TITULUS II De relationibus inter Ecclesiam et Statum Art. 1. Liberalismus et systema separationis......................... 315 Art. II. Catholici in Statu separato....................................... 332 TITULUS III Systema iuridicum relationum inter Ecclesiam et Statum Art. I. Systema hierocraticum............................................. 335 Art. II. Systema regalisticum et iurisdictionale .... 342 Art. III. Ecclesia in Statu totalitario....................................... 347 Art. IV. Subordinatio indirecta Status ad Ecclesiam 351 TITULUS IV Mutua Status et Ecclesiae officia et vices Art. Art. Art. Art. I. II. III. IV. Officia Status vi subordinationis indirectae . . . 359 Quaestiones speciales de potestate indirecta . 366 Officia Ecclesiae erga Statum.................................. 372 Ecclesia et Status heterodoxi.................................. 378 INDEX 49& TITULUS V Potestas circa negotia mixta Ecclesiae et Status Caput I De rebus mixtis in genere PAG. Art. I. Art. II. Notiones praeviae de rebus mixtis............................. 382 Principia iuridica de regimine rerum mixtarum 385 Caput II De nonnullis rebus mixtis in specie Art. I. Art. II. Legislatio Ecclesiae et Status circa matrimonium 391 De scholis et universitatibus....................................... 405 TITULUS VI Abusus praecipui contra Ecclesiae iura et libertatem Art. I. Art. II. Regium placitum...................................................... 424 Appellatio tamquam ab abusu...................................428 PARS IV PRINCIPIA IURIDICA RELATIONUM CONVENTIONALIUM TITULUS I Notiones generales de concordatis Art. Unie. - Concordatorum notio, causae et finis .... 433 TITULUS II De subiecto concordatorum Aut. I. Persona contrahens ex parte Ecclesiae .... 441 Art. II. Persona contrahens ex parte Status........................ 444 Art. III. De societate contrahente, ut subiecto concordati . 448 496 INDEX TITULUS III Obiectum iuris concordatarii PAG. Art. 1. Art. II. De obiecto concordatorum in genere......................... 452 Ius concordatariuni novissimum............................. 455 TITULUS IV De natura concordatorum Art. 1. Opiniones de natura vinculi concordatarii . . . 457 Art. II. De vi pacti bilateralis in concordatis........................ 463 Art. III. Concordata et tractatus internationales .... 475 APPENDIX « Actio Catholica » ad Christi Regni restaurationem in Ci­ vitatibus ....................................................................... 483