Umnia iura üindicahunlur

Thomas De Vio Cardinalis Caietanus

SCRIPTA THEOLOGICA
vol. I
DE COMPARATIONE AUCTORITATIS
PAPÆ ET CONCILII

CUM APOLOGIA EIUSDEM TRACTATUS

V1NCENTIUS M. IACOBUS POLLET

editionem curavit

ROMAE
APUD INSTITUTUM «ANGELICUM»
1936

Approbationes

Nihil obstat
Romae, die 22 Nov. 1935
Fr. Henricus-D. Simonin
Fr. Alexander-M. Siemer

Imprimi potest
Romae, die 14 Jan. 1936
Fr. Martinus Stanislaus Gillet

Mag. Gen. O. P.

Imprimatur
Romae, die 6 April. 1936
t losephus Palica
Archiep. Philipp., Pic. ger.

PROOEMIUM

In initio fere omnium veterum collectionum Opusculorum
Caietani, duo opuscula inveniuntur, hodie in lucem iterum eden­
da ; qui ordo nobis retinendus esse videbatur in serie quoque
Opusculorum theologicorum, quae volumine isto inchoatur. An­
tequam autem scopum et methodum huius editionis exponamus,
pauca praemittenda censemus de occasione et argumento utriusque opusculi ; quo simul, quantum nostra interest haec opera
minora Caietani cognoscere, patebit.
Primum quidem libellum : De comparatione auctoritatis
Papae et Concilii inscriptum, Cardinalis Caietanus intra duos
menses composuit, ac die 12 octobris 1511 finivit. Occasio
vero huius opusculi erat Concilium schismaticum Pisanum, quod
contra Iulium II P. a nonnullis cardinalibus eodem tempore
indictum fuit ; ideoque Auctor theses, sic dictas, Gallicanas,
iam a saeculo XV0 occasione Concilii Constantiensis assertas,
refutare contendit ; illam imprimis Occam et Gersonii, quae
superioritatem Concilii supra Papam affirmat. In contrarium
Caietanus ostendit, luculentis quidem testimoniis, Papam, utpote
Petri successorem, primatum obtinere, id est supremam et ple­
nam potestatem ecclesiasticam, cum omnibus praerogativis eidem
annexis.
Opus vero istud fuit a Ludovico XII, rege Galliae, Uni­
versitati Parisiensi delatum, quae defensionem suam commisit
cuidam doctori iuveni et diserto, lacobo Almain. Cum autem

- 4 —

hic libellum confecisset : De auctoritate Ecclesiae, seu sacro­

rum Conciliorum eam repraesentantium, contra Thornam dt
Vio, Dominicanum (Paris, Ioan. Granjon, 1512), Caietanus
altero opusculo respondit, nempe : Apologia de comparata
auctoritate Papae et Concilii, die 29 novembris 1512 com­

pleto. Caietanus ut obiectis adversarii sui satisfaciat, ibi plera­
que suorum argumentorum reassumit ipsaque novis rationibus
illustrat, simul in quo thesis opposita peccet indicando, ac ra­

tiones in oppositum allatas egregie solvendo.
Sane vero mirandum, quantum Caietanus per totam istam
disputationem, uti interpretem traditionis catholicae, assertorem
iurium S. Sedis et fidelissimum sequacem doctrinae S. Thomae
se gerat, parvo respectu habito ad circumstantias personarum
et temporum. Unde, quamvis controversia illa gallicana iam à

longo evanuerit, tamen opus Caietani vim et momentum reti­
net, atque prorsus dignum est quod vel nostris diebus legatur.
Quod testimonium eo magis valet, quo immediate ante heresim lutheranam latum sit \

*

♦ *
Hanc editionem parando, solliciti fuimus (sicut ante nos
fuerant editores Opusculorum philosophicorum eiusdem Aucto­
ris), ut studentes iique omnes qui ad Caietanum appellant, tex­
tum non quidem critice elaboratum, tamen authenticum, in
promptu habeant. Prioris ergo opusculi : De comparatione au­
ctoritatis Papae et Concilii, textum recensuimus ad fidem edi­
tionis principis (Romae, apud Marc. Silber, 19 novembris

1 Cf. Dissertationem nostram de ecclesiologia Caietani, apud periodicum « Angeli­
cum >, vol. XI (1934) fasc. 4; vol. ΧΠ (1935) fasc. 2.

- 5 -

1511), collatione facta cum editione Coloniensi, quæ paulo
post divulgata fuit (Coloniae, apud Quentel, 1512). Utraque
editio Parisiis asservatur (ant. Regia E 1797 et 1798; ho­
die Bibi. Nat., Rés. E 1895-1896). Quamvis in editione
principi opusculum istud sic inscribatur : Auctoritas Papae
et Concilii sive Ecclesiae comparata, titulum communem in
ista editione servavimus, cum et ipse Caietanus in initio JlpO'
logiae eum adducit. Deinde, ut hoc opusculum facilius sit le­
ctu, diversis, sic dictis, paragraphis numerum apposuimus (in

margine sinistra), atque index tam capitulorum quam paragraphorum toti operi praemisimus.
Textus autem alterius opusculi, nempe : j4pologia de

comparata auctoritate Papae et Concilii, a collectione Opus­
culorum Caietani, anno 1515 Veneriis edita, depromitur (cf.:
Opuscula et quolibeta reverendissimi patris Magistri ^hornae
de Oio Caietani... impressa Venetiis, per Georgium Arriuabenum anno... 1514 die X octobris). Accidit vero, in edi­
tione ista, numerum capitulorum, a cap. VII et ultra, deesse ; mentiones tamen nonnullae in contextu occurrunt, ope
quarum ordinem capitulorum necnon paragraphorum restituimus.
Aliæ editiones in hoc nullius nobis adiumenti erant, dum a cap.
Vil Apologiae novam divisionem introducunt. Sic e. gr. editio
Lugdunensis 1558 hoc habet: Apologiae secunda pars in
novem et viginti capita divisa, quae capita cum antiquiore tex­
tu non concordant.
Praeterea, ut comparatio facilior evaderet inter loca simi­
lia utriusque tractatus Caietani et libelli lacobi Almain, in edi­
tione Apologiae apposuimus, a sinistris quidem, numerum pa­
ragraphorum operis prioris: 'De comparatione auctoritatis etc.
ad quae Auctor se refert ; a dextris vero, indicavimus numerum
paragraphorum libelli Almain, ad quæ respondet. Quæ omnia
in tabula quadam in fine voluminis inserta recapitulantur. Hæc

editio insuper diversis indicibus de auctoribus, nominibus, re­

rumque materia locupletatur.

/

Gratias quam maximas referimus illis omnibus qui in prae­
paratione huius editionis nobis adfuerunt, praesertim Rev. P.
M.-J. Congar O. P., qui varias lectiones editionis Apologiae
(anni 1514), bodie in bibliotheca « Ad Salices » (Belgica)
asservatae, pro nobis collegit.
Romae, 15 noüembris 1935, in festo S. Alberti M.

Fr. Vinc-M. Iac. Pollet, O. P.

—

SIGLA
R. = « De comparatione auctoritatis

Papae et Concilii, ,

Romae, 1511.
C. = « De comparatione auctoritatis Papae et Concilii, 3

Coloniae, 1512.
V. — « Apologia de comparata auctoritate Papae et Conci
lii, » Veneriis, 1514.

ALM.

=

seu

1ACOBUS ALMA1N,

Tractatus de auctoritate Ecclesiae

sacrorum Conciliorum eam repraesentantium,

con­

tra Thomam de Kio, Dominicanum. In : 1OANNIS GERSONll Opera omnia, opera et studio M. Lud. Ellies du

Pin, t. Il, p. 976-1012, Antwerpiae, 1706.
BEKKER = I. BEKKER, Aristotelis Opera, 5 vol., Berolini,
CIC

1831-1870.
= Corpus iuris canonici, ed. Ae. Richter et Ae. Fried­

berg, 2 vol., Lipsiae, 1881.
DENZ.-BANNW. =

H.

DENZINGER ET C.

BANNWART,

Enchi­

DHE

ridion symbolorum, definitionum et declarationum de re­
bus fidei et morum, 1 7a edit., Friburgi Brisgoviae, 1928.
= Dictionnaire d'Histoire et de Géographie ecclésiasti­

DTC

ques, Paris, 1912 et sq.
= Dictionnaire de Théologie catholique,

Paris,

1909

et sq.

— Glossa ordinaria super Decretum Gratiani et De­
cretales (loannes Teutonicus, Bernardus de Botone, loannes Andreas), 3 vol., Veneriis, 1584.

GLOSSA

H. ~ H. HURTER,

Nomenclator literarius theologiae catho­

MSI

licae, 4 vol., 2a edit., Oeniponte, 1899.
= I. D. MANSI, Sacrorum Conciliorum
noüa et amplis­

PG

sima collectio, t. XXVII, Parisiis - Lipsiae, 1903.
= I. P. M1GNE
Patrologiae cursus completus, Series

graeca, Parisiis, 1857-1866.
PL = I. P. M1GNE, Patrologiae cursus completus,
Series
latina, Parisiis, 1844-1864.
QE = QUÉT1F-ÉCHARD, Scriplores Ordinis Praedicatorum, t. I,
Lutetiae Parisiorum, 1719.
ROC.

=

1.

T.

ROCABERTI,

t. ΧΙΠ, Romae,

1698.

Bibliotheca maxima Pontificia,

SYNOPSIS

DE COMPARATIONE AUCTORITATIS PAPÆ ET CONCILII
ubi singula membra dioisionis referuntur \

/ -5

Prologus

P. 1: Potestas Papae absolute ac in se de­
claratur.
P. II : Potestas Patri primi Papa1 ad Apos­
tolorum auctoritatem comparata.
Opiniones aliquorum de potestate Petri et
Apostolorum.
De subiectione aliorum Apostolorum ad
Petrum.
Solutio obiectorum circa primatum Petri.

P. III : Potestas Papæ per comparationem
ad Ecclesiae seu Concilii Universalis
auctoritatem
A. Absolute et simpliciter
§ 1. — 1. Rationes tenentium Papam subesse

I>

6-13

II-1V
ii,

14-22

III,

22-42
43-55

iv,

V-XXVIII
V-XVI

Ecclesiae seu Concilio.
2. Quo sensu hic accipitur dicta com­

v,

56-66

paratio.
3. Papa est supra Ecclesiarum seu Con­
cilium, ut distinguitur contra ipsum.
4. Ad obi. de auctoritate Cone. Cons-

vi,

67-82

vu,

83-97

vili,
IX,

97-1 ! 3
119-151

X,

152-163

XI,

165-192
193-198

tantiensis et Basileensis.
5. Solutio diversorum obiectorum.
§ 2. — 1. De superioritate Concilii iuxta
fictionem Gersonii.
2. Sed c. : Ecclesia non potest Pa­

pam supplere.
3. nec per seipsam legem ferre,

XII,

1 Numerus prior, caput ; alter autem, « paragraphum » indicat.

10 —

4. nec ordinarie ad gradus hierar
chicos promovere.
5. Solutio dictorum Gersonii.

XIV,

/ 99-206
207-212

XV,

213-218

XIII,

§2. — 1. De Congregatione Concilii ge­

neralis iuxta opinionem aliquorum
2. De Congregatione Concilii iuxta
veritatem catholicam.

B.

JN

1.

HAERESIS.

XVI,

xvn-xxvni

CASIBUS.

1 a.

Opinio :

219-241

XVIII-XXII!
Papa

haereticus

est

ipso facto depositus.
2a. Opinio: idem est deponendus a

XVII,

241-256

Concilio ut a superiore.
3. Examen primae opinionis.
4. Sol. : Papa haereticus subest po­
testati ministeriali Ecclesiae.
5. Discussio praedictae potestatis.
6. Responsum ad rationes primae opi­

XVIII,

257-262
263-274

XXI,

275-297
298-312

nionis.
7. Append: Sola contumacia reddit
Papam haereticum deponibilem.

XXII,

313-342

2.

XIX,

XX,

343-352
XX1V-XXV1I
XXIII,

1NCORR1GIB1L ITATIS.

1. Opinio, quod Papa peccator ac
contumax deponendus est.
2. Sed c.: ad legem divinam solam
pertinet determinatio casuum depositionis.
3. Atqui lex divina solum casum
haeresis statuit.
4. Responsum ad primo allata.
C. IN

XXIV,

353-364

XXV,

364-378

XXVI,

379-403
404-429

XXVll,

EVENTIBUS.

XXV11I

Praeter culpam, nullus est eventus co­
gens ad depositionem Papae.
9

xxvm. 430-445

I

f

AUCTORITAS
PAPÆ ET CONCILII SEU ECCLESIÆ

COMPA RATA

1

REVERENDISSIMO IN CHRISTO PATRI ET DOMINO
NICOLAO S.

R.

E. TITULI S.

PRISCÆ

PRESBYTERO

DOMINO

CARDINALI

DE FL1SCO, FRATER THOMAS DE VIO CAIETANUS, SACRZE THEO­

LOGIZE

PROFESSOR

AC TOTIUS ORDINIS PRÆDJCATORUM GENE­

RALIS MAGISTER, SERVUS, S. D.

2

3

Tametsi putem, pater amplissime Flisce, eam comparationem
quam nuper de Pontificis maximi Ecclesiaeque totius auctoritate
scripsi, a multis hac tempestate, quemadmodum in diversa studia
scinduntur, ita dissimili ratione esse legendam, acceptandam,
diiudicandam, omnibus tamen gratum fore puto, vel minimarum
rationum quae ad hanc rem inusitatam, consentaneam tamen his
temporibus, afferuntur fieri certiores ; adversariis quidem et ae­
mulis, ut impugnent, amicis, ut ea quae veritatis sunt defen­
dant, ceteris autem, ut praesto ad legendum habeant quid de
tanta his temporibus concursatione, maximaque et olim saepe
et in praesentia contentione, sit constituendum.
Ego Praedicatorum Ordinis, Romanae ecclesiae veritatisque
studiosissimi, generalis magister, hanc Summae Auctoritatis com­
parationem in defensionem quidem veritatis et Sedis Apostolicae,
non ut hominibus placeam, quamquam si id quoque assecutus
fuero non aspernabor, sed ut Jesu Christi veritatisque servus
sim, libere scripsi ; tibique impraesentiarum et dedico quidem
recte et perquam libenter inscribo, quod ab illa Sede quam
defendo et quam Fliscorum ornatissima familia tua, ornatissimis
viris, episcopis, cardinalibus et Summis Pontificibus semper or­
navit, ipse sis tandem summis honoribus exornatus.

- 14 -

4

Cumque te, optimum Praedicatorum Ordinis protectorem,
et conciliandae conservandaeque ecclesiasticae unitatis et veritatis
amplificandae vehementer cupidum esse sciam, nil ambigo quin

ea quae pro veritate et tantae Auctoritatis unitate atque concordia
ex eo ordine a me tibi inscripta dedicataque sunt, grato sis
animo et, qua polles, probitate et

benignitate singulari su­

scepturus, atque habiturus inter cetera sempiternae voluntatis et

observantiae erga te meae testimonia
5

Incipit tractatus R. patris fratris Thomae de Vio Caietani sacrae theologiae professoris, Ordinis Praedicatorum ge­
neralis magistri, de comparatione auctoritatis Papae et Concilii

seu Ecclesiae universalis.

a Sequitur in ed. R.: < Tabula capitulorum totius tractatus, » quam ad finem huius
libelli reiecimus.

Caput I
Quod Papa habet supremam potestatem in Ecclesia Dei.

6

7

Intendens resolute comparare potestatem Pap^e potestati
Ecclesiae et Concilii universalis, primo potestas Papae
suo loco ponenda est, deinde comparabitur specialiter Apo­
stolorum auctoritati, post Ecclesiae et Concilii universalis abso­
lute, et deinceps in casibus, primo haeresis, secundo incorrigibilitatis, et demum in eventibus, ut sic resolute habeatur et
simpliciter, et secundum quid \ Et intendo pro solis viris doctis
absque ulla passione rationabilia tantum dicere, sub iudicio

tamen sacrosanctae Romanae ecclesiae.
Et ne quis putet ponere me falcem in messem alienam,
praemitto quod, quia auctoritas Papae immedia te est a
Deo et revelata in sacra Scriptura, et auctoritas Ec­
clesiae universalis immediate dicitur esse a Deo, ut Constantiense Concilium declaravit 1
2, ideo materia isto primo et
principaliter est theologorum, quorum est sacram
Scripturam et divina opera scrutari, secundario autem, in quan­
tum scilicet est in sacris canonibus declarata, ad canonislas
spectat. Propter quod graviter errant in hac re canonistis
primo deferentes. Oportet ergo virum docilem utrosque, theo­
logos et canonistas, in re hac perspicere, et in suo quemque

1 Cf. divisionem lobus operis in Prologo.

2 In sessione IV et V (MSI, XXVII, 585 B, 590 D), ut Caictanus longius re­
fert cap. V.

— 16 —

loco honorando theologiae primatum dare, utpote quae ex pro­
priis potest hoc determinare. Canonicum autem ius nonnisi ad
theologiam recurrat, auctoritatem scii, sacrae Scripturae, quae
vera theologia est.

8

9

10

A primo igitur inchoando dicimus quod certa est ista
propositio : Papa habet supremam potestatem in Ec­
clesia Dei. Fundaturque super institutione lesu Christi, Matth.
xvt [18. 19] et Ioann, ult. [xxi, 17]
Salvator siquidem noster, Rex regum et Dominus domi­
nantium, quamvis potuisset Christianam rempublicam in terris
diversis modis regendam disponere, voluit tamen et statuit ut
non populare, non divitum, non potentum, non optimatum multo­
rum aut paucorum esset regimen, sed unius tantum, pro­
mittens soli Petro, Maith. XVI, [19]: « Tibi dabo claves, etc. »
et eidem soli promissionem exhibens, curam omnium ovium
suarum committens. Joann ult. [xxi, 1 7] : « Pasce oves meas. »
Comparativa siquidem interrogatio a qua sermo incepit di­
cens: « Simon Joannis, diligis me plus his? » convincit etiam
protervos quod Petro ut distincto ab Apostolis praesentibus,
ad quos refertur comparatio, et non in persona eorum loque­

batur Dominus
Et licet hic textus sufficere deberet, quoniam tunc fa­
ctus est Petrus pastor universalis, dum dictum est in
praesenti: « Pasce oves meas , non has vel illas, sed indistincte,
ut omnes comprehenderet, ut Gregorius notat ', — non desunt
tamen glossae Chrysoslomi dicentis, ibidem: « Praeteriens alios,
soli Petro loquitur: praepositus loco mei esto et caput fratrum

1 Cf. DENZ.-BaNNW.. 1822.
2 S. GREGORIUS MAGNUS, Epistularum I. V, ep. 20, ad Maurlcium Augus­
tum. PL, 77, 745 C ; ib. 746 A.

— 17 —

tuorum » et Theophili dicentis quod commissionem ovium
mundi Petro commendat, non alii 2. Et Leo Papa in cap.
Ila Dominus, D. XIX et in Vl°, de electione, cap. Fundamenta
dicit : « Ita Dominus huius muneris sacramentum ad omnium
Apostolorum officium pertinere voluit, ut in beatissimo Petro
Apostolorum omnium summo principaliter collocaret, ut ab ipso,
quasi a quodam capite, dona sua velut in corpus omne dif­
11

12

funderet. »
Et merito, inquit Divus Thomas in IV Contra Gentes
c. 76 ’, sic Salvator instituit: quia regimen Ecclesiae est op­
time ordinatum, optimum autem regimen est unius, quod ex
fine regiminis apparet : est enim finis pax, quae in unitate
consistit et constat quod melius est causa unitatis unus quam
multi, qui nonnisi ut in unum venientes eam causant. Est ergo
Ecclesiae regimen institutum ut unus solus praesit universae reipublicae.
Et tu valde notabis assumptum, scii, quod Jesus Christus
instituit tale regimen ut claudas ora opponentium de regali re­
gimine instituto a senatu seu populo libero : non enim Ec­
clesia, aut populus Christianus, aut Concilium aliquod uni­
versale, sed Christus ipse qui vivit et regnat instituit
tale regimen, sic ut Petrus non Ecclesiae, sed
lesu Christi vicarius esset, ut ex Concilio Lugdunens1
in cap. Ubi periculum, de elect. 1, 6, patet, ubi Papa dicitur

* S. IOANNES CHRYSOSTOMUS. In Ioann Homil, 88, 1;PG, 59.478.
2 Apud THEOPHYLACTUM, Enarratio in Evang, Ioan, c. 21, vv. 15-19; PG»

124, 309 A.
3 c. 7. D. XIX.
4 c. 17, X, de electione et electi potestate, 1, 6 cf. S. LEO M., Ephi. X, c. I;
PL, 54, 629.
5 S. THOMAS, Contra Gentes 1. IV, c. 76 : « Adhuc, nulli dubium esse... >.

— 18 -

|3

lesu Christi vicarius l2. Et in cap. Quarrwis, d. XXI, Pelagius [II]
Papa dicit : « Sancta Romana ecclesia catholica et apostolica
nullis synodicis constitutis ceteris ecclesiis praelata est, sed
evangelica voce Domini et Salvatoris primatum obtinuit »
Afferuntur quoque in dicto capite Contra Gentes 3*5 multae ad
hoc propositum rationes de primatu Papae et de necessitate
eiusdem ultra lesu Christum in coelis, quas poteris ibi videre.
Firmatur quoque asserta propositio auctoritate Martini V
in Concilio Constantiensi, ubi definita est, ut patet in bulla
condemnationis loannis Wicleff '. In Concilio quoque oecumenico Florentino sub Eugenio IV, ubi unio Graecorum et Armenorum cum Romana ecclesia facta est, habentur haec verba:
« Definimus sanctam Apostolicam Sedem et Romanum Pon­
tificem in universum orbem tenere primatum, et ipsum Romanum
Pontificem successorem esse beati Petri principis Apostolorum,
et verum Christi vicarium, totiusque Ecclesiae caput et omnium
Christianorum patrem ac doctorem exsistere ; et ipsi in beato
Petro pascendi, regendi et gubernandi universalem Ecclesiam
a Domino nostro lesu Christo plenam potestatem traditam
esse » Haec ibi. Ex quibus patet propositionem di­
ctam non solum esse veram, sed contrariam esse
erroneam, ut etiam sanctus Thomas in tractatu Contra erro­
res Graecorum cap. 65 et tribus sequentibus tangit
et pertinet
ad errores loannis Hus damnatos in Concilio Constantiensi a
Martino V.

1
2
3
<
5

c. 3, de electione et electi potestate, I, 6, in VI0.
c. 3, D. XXL Rectius Gelasius P. cf. CIC, I, 70, cum nota,
S. t I HOMAS, IV Contra Gentes, c. 76, sub fine.
Cf. DENZ.-BANNW., 674.
Ib. 694.

b Cf. S. IHOMAE Opuscula omnia, éd. Mandonnet, III, 323-4.
* Prop. 27-29; DENZ-BANNW., 653-5.

Caput Π

Opiniones aliorum de comparatione potestatis Petri primi

Papae et Apostolorum.
14

Quamvis autem Papae potestas, Petro Apostolo primum

collala, ostensa sit suprema, non desunt tamen qui Apostolos
reliquos parem potestatem accepisse a Christo arguant Et ut
veritas clarius elucescat, scito quod in hac re duo dubia in­

volvuntur, quae, si separentur, perspicuam magis sortientur ve­
ritatem. Alterum dubium est de aequalitate pote­
statis Petri et aliorum Apostolorum, alterum de
modo habendi potestatem: an scilicet omnes immediate
habuerint eam a lesu Christo, an solus Petrus immediate a
Christo, alii vero ab eodem mediante Petro. Et quoad u-

trumque dubium duae sunt extremae opiniones.
15

16

Prima est dicentium quod omnes Apostoli
parem potestatem a lesu Christo immediate habue­

runt. Et hi utrumque simul multipliciter probant ex sacra
Scriptura.
Primo ex eo quod Matth. XVIII, [18] Salvator omni­
bus Apostolis replicavit quod soli Petro dixerat in cap. XVI,
[19]. Ait enim: «Quaecumque solveritis super terram, etc.»

Et verbum illud Ioan. ult. [xxi, 17] dictum Petro: « Pasce

oves meas, » omnibus Apostolis in sententia dictum est. Quo­
niam pascere tripliciter fit: doctrina, vita et correctione, haec

autem omnia omnibus dicta sunt Apostolis : primum, Matth. ulti­
mo [xxvill, 20]: « Docete omnes gentes. » Secundum, Matth. V,

— 20 -

[14. 16]: «Vos estis lux mundi... Sic luceat lux vestra co­
ram hominibus etc.» Tertium, Joan, ult.: «Quorum remise­
17

ritis peccata,12 etc. »
Secundo, ex II cap. ad Gal. ubi Paulus dicit quod Hie­
rosolymis Petrus et alii Apostoli « nihil » sibi « contulerunt »
nec doctrinae nec potestatis, ut ibidem bis habet S. Thomas “,
sed «dederunt» ei «dexteras... societatis»'1; et quod An­
tiochia restitit Petro in faciem, quia reprehensibilis erat 1 :
haec enim non sunt inter superiorem et subditos, sed potius inter

18

19

socios. In Act. Ap. XVI cap., [14] legimus quod Apostoli mise­
runt Petrum et loannem in Samariam. Constat autem quod maior non
est qui mittitur mittente, iuxta illud : « Non est servus maior domi­
no suo, nec apostolus maior eo qui misit illum» Joan. ΧΙΠ, [16].
Et confirmantur haec auctoritate sanctorum canonum, pri­
mo Anacleti Papae, D. XXI, cap. In novo : « Ceteri Apostoli,
inquit, cum beato Petro pari consortio praediti et honorem et
potestatem acceperunt ’. » Secundo, Cypriani, cap. Loquitur
Dominus, XXIV, qu. I : « Hoc ceteri Apostoli erant quod Pe­
trus fuit pari consortio praediti et honoris et potestatis °. »
Tertio, Hieronymi super epistulam ad Galatas, et habetur II
qu. 7, cap. Paulus: «Paulus Petrum reprehendit, quod non
auderet nisi non imparem sciret . »

Altera extrema opinio est discordantium in
utroque et dicentium quod nec parem potestatem
1 Ioan. XX, 23 (quod eat penultimum cap., et non ultimum).

2
2
<
»
«

S. THOMAS, ExposlUo super episl. ad Gal. c. 2,1. 2 ; ed. Marietli, I, 539-540.
Gal. II, 6. 9.
Ib. v. 1 I.
c. 2. D. XXI
c. 18, C. XXIV, q. 1.

' c. 33, C. II, q. 7 cf. Glossa ordin. in Gal. I, II, ad verbum « restiti > (PL,
114, 574). Erronee haec explanatio Hieronymo tributa fuit a Decreto Gratiani, cum
nonnullis auctoribus, quod quidem Caietanus hic refert.

- 21 -

nec immediate a lesu Christo omnes Apostoli

20

21

acceperunt potestatem, sed solus Petrus immediate a
Domino lesu Christo potestatem accepit, et omnes ei subiecti
fuerunt, ab ipso potestatem habentes.
Et de modo quidem habendi potestatem, sci­
licet quod solus Petrus habuit eam a Domino lesu
immediate, probant in communi quidem ex textu Anacleti,
D. XXI, In noüo: « Petro primo pontificatus in Ecclesia Christi
datus est1.» In speciali autem, quoad potestatem
ordinis, non sacerdotalis — hanc enim constat habuisse omnes
immediate a Christo in Cena dicente : « Haec quotiescumque
feceritis, in mei memoriam facietis2, » quoad actum celebrandi
missas, et post resurrectionem, quoad actum absolvendi in sa­
cramento poenitentiae, dicente : « Accipite Spiritum Sanctum :
quorum remiseritis peccata, remittuntur eis ...» etc. —sed epi­
scopalis, probant ex consecratione lacobi et Pauli ac Barnabæ.
lacobus autem ordinatus fuit archiepiscopus Hierosolymitanus a
Petro et lacobo et loanne, ut dicitur in Porro, D. LXV14 ; et
Paulus et Barnabas ordinati ab aliis fuerunt : dicitur enim Act.
XIII, [23]: « Dixit Spiritus Sanctus: Segregate mihi Paulum et
Barnabam» etc.. Et subiungitur : «Imponentes eis manus di­
miserunt. » Glossa : « In modum ordinandorum ’ » ; et in cap.
Quod die dominico, D. LXXV .
Quoad potestatem vero i ur i s d icti onis , cum nul­
libi clarius appareat quam Matth. XV11I, [18], ubi Apostolis dicit

» C. 2. D. XXL
2 Cf. Luc. XXII, 20; 1 Cor. XI. 24, 25.
3 Joan. 20, 22. 23.

< c. 2 fin., D. LXVI.
5 Çlossa InterUnearis supra Act. I 3, 3. Apud NICOLAUM LYRANUM, VI, 1126
(Venetiis, 1603).

6 C. 5, D. LXXV.

- 22 -

Dominus lesus : « Quaecumque solveritis super terram » etc..,
probant ex hoc quod Christus soli Petro dixerat : « Quodcumque solveris » etc. Matth. XVI, [ 1 9]. Ex ipso, inquiunt, ordine
promissionis insinuat quod potestas ligandi et solvendi ordine
quodam exhibenda erat, ut scilicet per Petrum ad alios deri­
varetur, ut S. Thomas in IV Contra Gentes c. 76 et in IV
Sent. d. 24 q. ult. dicit \ Affertur quoque auctoritas Leonis

supra inducta ex cap. Ita dominus, D. XIX, clare dicentis quod
Christus hoc disposuit ut ab ipso Petro, quasi a quodam capi­
te, dona sua velut in corpus omne diffunderet J.
22

De aequalitate vero potestatis Apostolorum,
quattuor invenio expositiones sustinentes cum hoc Petri
auctoritatem super omnes. Prima distinguit potestatem
ordinis et iurisdictionis, et omnes dicit esse aequales in pote­
state ordinis, sicut omnes episcopi sunt aequales tali potestate.
Secunda dicit quod omnes Apostoli fuerunt in potestate iuris­
dictionis pares, id est similes, probatque in Scriptura paritatem
pro similitudine sumi ex Lev. XVIII, [28] : « Cavete ne vos si­
militer evomat, cum paria feceritis. » Glossa : « id est similia 3. »
Tertia est S. Thomae in lia Hae, q. 33, a. 4, ad 2 quod
fuerunt pares aliquo modo quantum ad fidei defensionem. In­
quit enim sic: « Coram omnibus Paulus Petrum non reprehen­
disset, nisi aliquo modo par esset quantum ad fidei defensio­
nem. » Quarta est eiusdem supra epistulam ad Gal. II cap.,
quod Apostoli fuerunt aequales quantum ad exsecutionem au­
ctoritatis. Ait enim : « Apostolus (scii. Paulus) fuit par Petro
in exsecutionem auctoritatis, non autem in auctoritate regiminis4. »

1 S. THOMAS, IV Sen/. d. 24, q. 3, a. 2, qa. 3, ad
2 c. 7, D. XIX, ut eupra n. 10.

Ium.

3 Glossa Inlcrlincaris in hunc locum. Apud NICOLAUM LYRANUM, I, 1063.
< S. THOMAS. ExpoiiUo in epist. ad Gal., c. 2, 1. 2, circa init.; ed. Marietti, I, 542

Caput III

Rationabilis sententia quod Petro subiecti erant ceteri
Apostoli.
23

Allatis duobus extremis opinionibus, media mihi via
incedendum occurrit, et dicendum quod Apostoli inter

se possunt comparari dupliciter. Primo, in quantum Apo­
stoli, et sic omnes fuerunt aequales. Alio modo, in
quantum oves Christi, ab eo hic corporali conversatione
separatae, et sic Petrus solus est pastor, et reliqui Apostoli oves sub illius cura. Sed quia non sufficit dicere, sed
oportet declarare et probare sic esse ut dicimus, declaro
primo dignitatem et potestatem apostolatus.

24

Scribitur in primis Luc. IX cap. [1.2] quod : « Convoca­
tis lesus duodecim Apostolis dedit illis virtutem et potestatem
super omnia daemonia et ut languores curarent, et misit illos
praedicare regnum Dei et sanare infirmos. » Matth. quoque ult.
[XXVHI, 1 8. 20] legitur quod eisdem Dominus dixit : « Euntes in
mundum universum, docete omnes gentes, baptizantes et docen­
tes servare omnia quae mandavi vobis. » In prima quoque epistula Pauli ad Corinth., XII cap., [28] legitur quod « Deus
posuit in Ecclesia primum Apostolos », ubi Glossa interhnearis, in verbo: « Primum, » dicit: « Dignitate et tempore, » et
in verbo: « Apostolos, » dicit : «Omnium ordinatores et iudices x. »
1 Glossa inlerllnearis in hunc locum. Apud NICOLAUM LYRANUM VI, 310.

- 24 -

25

In Decreto D. LXV1II c. Quorum vices ’, dicitur ex Au­

26

gustino : « Pro patribus tuis nati sunt tibi filii : Patres missi
sunt Apostoli, pro Apostolis filii nati sunt et constituti episco­
pi 1
23
. » Et in Concilio œcumenico Florentino sub Eugenio IV
inter documenta fidei de ministro confirmationis habentur haec
verba : « Hanc (scii, confirmationem) non nisi episcopus debet
conferre : quia de solis Apostolis legitur, quorum vicem te­
nent episcopi, quod per manus impositionem Spiritum Sanctum
dabant ’.»
Divus Ί hornas, super praeallatis verbis ex Ia epistula ad
Cor. 12 cap., dicit haec verba: « Maiores autem ministri in
Ecclesia sunt Apostoli, ad quorum officium tria pertinent: quo­
rum primum est auctoritas gubernandi fidelem populum, quae pro­
prie pertinet ad officium apostolatus. Secundo, facultas docendi.
Tertio, potestas miracula faciendi ad confirmationem doctri­
nae. » Haec ille ‘. Et postquam subiunxit quod tertium horum
ordinatur ad secundum, et secundum ad primum, subdit : « Deus
posuit primum Apostolos, quorum regimini commisit Ecclesiam. »
Et tripliciter probat. Primo, per illud Luc. XXII, [29] : « Et
ego dispono vobis, sicut disposuit mihi Pater meus regnum. »
Secundo, per illud Apoc. XXI, [14]: « Murus civitatis habens
fundamenta duodecim, et in ipsis duodecim nomina duodecim
Apostolorum. » Tertio, per illud ad Rom. VIII, [23] : « Nos
ipsi primitias Spiritus habentes » ; maiori enim gradui maior

27

datur gratia.
Ex his omnibus facile est videre quod Apostoli, in
quantum Apostoli, habuerunt non solum potesta­

1 c. 6. D. LXV1II.
2 S. AUGUSTINUS, Enarrationes in Ps. XLIV., v. 17, n. 32; PL, 36, 513.
3 DENZ..-BANNW., 697.

< S. THOMAS, ëxpositio in I ad Cor., c. 12, I. 3 ; Ed. Marietti, I, 359.

------ —'

— 25 —

tem ordinis, sed iurisdictionis: auctoritas enim guber­
nandi Ecclesiam, quae est apostolatui propria, sine iurisdictio­
nis potestate non est. Et si huic adiunxeris quod non habue­
runt apostolatum a Christo mediante Petro, sed immediate ab
ipso lesu Christo, iuxta illud Ioan. XX, [21]: «Sicut misit
me Pater, et ego mitto vos », et Matth. X, [ 1 ], et Marci
111, [14] et Luc. VI, [13], patet quod ipse fecit eos Apostolos;
et ad Gal. I, [1] Paulus probat se Apostolum quia «neque
ab hominibus, neque ab homine » tam mittente quam docente
est Apostolus, — solves utrumque dubium, scii, et de
potestatis aequalitate et de modo habendi, quod scilicet Apo­
stoli quantum ad apostolatus auctoritatem fuerunt aequales
simpliciter, et quod hanc potestatem habuerunt a lesu Chri­
sto immediate, sicut et apostolatum.
Dixi autem : simpliciter, quia secundum quid nihil prohi­
bet unum Apostolum habere apostolatum digniorem altero, ut
Paulus aliis, iuxta Glossam interlinearem ad Gal. 1, [ 1 ] in
verbo : « Qui suscitavit eum a mortuis, » dicentem in persona
Pauli: « Et ita dignius me constituit per immortalem Christum
quam alios per mortalem \ » et Glossam marginalem “ ex Au­
gustino in Libro retractationum ex eadem radice 3. Propter
quod Divus Thomas ibidem dicit, Paulum ad dexteram et Petrum
ad sinistram in bullis papalibus imprimi
Dignitas enim ista
ex parte status vocantis, quia scilicet est immortalis, non facit
vocatum Apostolum maiorem simpliciter, sed quoad hoc.

1 Glossa interllncaris in hunc locum. Apud NICOLAUM LYRANUM VI, 465.
2 Glossa ordinaria ibid. (ci. : WALAFRIDUS STRABUS, in cpisl. ad Gal. loc.
cit. ; PL» 114, 569-570 D).
3 S. AUGUSTINUS,
tractationes 1. 1 c. 24 ; PL, 32, 622.
4 S. THOMAS, Expositio in cpist. ad Gal. c. 1,1. I ; cd. Marietli, 1, 526.

— 26 -

29

Si autem consideremus quod etiam ipsi Apostoli oves

erant Christi, a quo statutum est ut sit «unum ovile et
unus pastor12
, » sic Petrus invenitur ille unus pastor,

cui dictum est: «Pasce oves measJ, » non has vel illas, et re­
liqui inveniuntur unius ovilis oves. In cuius signum Petrus statim factus pastor curam Joannis suscepit, interrogans de eo :
«Hic autem quid?», ut patet Ioan. ult. [xxi, 21].
Quomodo autem verificari possunt haec duo si­
mul, quod scilicet omnes Apostoli fuerunt pares in auctori­
tate gubernandi Ecclesiam atque a lesu Christo eam immedia­
te habuerunt, et quod Petrus solus fuit institutus pastor uni­
versalis Ecclesiae et maior auctoritate super alios Apostolos,
ita quod ab ipso capite in totum Ecclesiae corpus potestas de­
rivata est, difficile apparet prima fronte, sed si subtiliter con­
templati fuerimus, videbimus de facto omnia vera simul fuisse.
31
Sciendum est namque quod, sicut in natura dupliciter ali­
qua fiunt, scii, naturaliter, ut cum homo generat hominem, et
infirmus ex virtute naturae sanatur ; et supernaturaliter, sicut
cum homo creatus est a Deo, et infirmus miraculo sanatur, ita
in Ecclesia duplici quoque modo aliquid fit, scii, ordinarie, ut
cum servato iuris ordine creatur episcopus, et de speciali gra­
tia a principe, ut si statim aliquis crearetur episcopus, ut de
Ambrosio contingit. Utroque autem modo princeps noster lesus
Christus in primitiva Ecclesia usus est.
32
Nam in institutione ecclesiastici regiminis ordi­
nario iure per pe tuo servandi, monarchicum, id est unius
principatum instituit, et posuit Petrum caput unum totius corporis
Ecclesiae, a quo in omnes potestas iurisdictionis et ordinis ordi­

30

1 Ioan, X. 16.
2 lb. XXI, 17.

— 27 -

narie derivaretur. Et hoc intendunt omnes sacri auctores, cum
de dependentia omnium a Petro doctrinam tradunt.
33

In erogando vero ex speciali gratia, sicut prae­
venit Petrum in conferendo potestatem ordinis, dum ipse Do­
minus per seipsum etiam alios Apostolos fecit sacerdotes in
ultima cena, et confessores post resurrectionem, et sacramentum
confirmationis..., ita praevenit eumdem in dando auctoritatem

gubernandi, ordinandi iudicandique Ecclesiam, ut ex allatis pa­
tet auctoritatibus. Et quemadmodum nihil obstat maioritati ip­
sius Petri capitis quod alii non habuerunt ab ipso potestatem
ordinis, quia hoc non fuit ex defectu potestatis in Petro aut

exemptione aliorum ab ipso, sed ex praeventione superioris, qui
prius dedit id subditis ex gratia quod ordinarie dandum erat
eisdem a Petro, ita etiam nihil officit excellentiae potestatis
iurisdictionis Petri super omnes, quod eius subditis Salvator su­
perior omnibus dedit illam potestatem ex gratia, quam a Pe­

34

tro per viam ordinariam erant accepturi.
Modus itaque varius dandi et accipiendi pote­
statem clarificat veritatem. In Petro enim et a Petro
inchoat omnis Ecclesiae potestas et derivatur in totam Eccle­
siam via ordinaria ; et rursus aliqui Petro subditi plures potes­
tates acceperunt a Christo immediate, quas a Petro acceptu­
ri erant, via praeventionis gratuitae. Et sic Ecclesia una sub
unico tantum capite, Petro scilicet, et habet Apostolos omnes
immediate a Christo potestates ordinis et iurisdictionis habentes
ex gratia praeveniente, et habet Petrum solum caput Aposto­
lorum ceterorum et omnium, a quo in Apostolos alios et in
omnes ordinarie potestas ordinis et iurisdictionis derivanda est.
Sunt ergo simul vera quae adversari sibi invicem videbantur.

35

Et ut clarius elucescant dicta, scito quinque esse dif­
ferentias inter potestatem Petri et aliorum Apo­
stolo r um.

- 28 -

36

Prima est in modo dandi et accipiendi: quia Petro

data est ordinarie, aliis autem ex speciali gratia, ut explana­
37

tum est.
Secunda est in officio, et sequitur exprima: quod Pe­
trus factus est vicarius generalis lesu Christi, alii vero facti
velut legati seu delegati eius, iuxta illud Pauli 2 ad Cor. V,
[20]: « Legatione pro Christo fungimur, » et ad Eph. ult. [vi, 20]:
« Legatione fungor in catena ista ». Et hoc ipsum Apostoli
nomen importat, a missione sumptum, quamvis extenso vocabulo

in praefatione dicantur vicarii \
38

39

Tertia est in obiecto potestatis: quod aliorum po­
testas iurisdictionis non erat supra se invicem, sed super alios ;
Petro vero potestas erat et super alios et super ipsos reliquos
Apostolos, dicente sibi soli Christo : « Pasce oves meas ", »
in quarum numero sine dubio erant Apostoli. Ubi Chrysostomus dicit in persona Christi ad Petrum : « Loco mei praepo­
situs esto et caput fratrum tuorum 123. »
Quarta est in perpetuitate potestatis: quia aliorum
potestas finienda erat cum vita eorum, quoniam data est eis
in personis propriis pro solis personis proprns, et non pro eo­
rum successoribus ; Petri vero potestas usque ad consummatio­
nem saeculi perseverat, quia data est sibi in persona propria
non solum pro seipso, sed omnibus successoribus suis : quod
sancti Doctores exprimunt sub aliis verbis, dicendo quod data
est Petro in persona Ecclesiae. Et ex hac differentia oritur
quod nullus est successor loannis, aut lacobi, nec etiam Pauli
Apostoli, in auctoritate apostolatus universalis gubernationis Ec­
clesiae, sicut Apostoli gubernabant ubique, sed tantum in po-

1 Apud Mlssale Romanum, prœfatio de Apoitolis
2 loan. XXI, 17.

3 S. 1OANNES CHRYSOSTOMUS, /n loan. Hom. 88, I ; PG, 59, 478.

— 29 —

testate ordinis et regiminis unius certæ Ecclesiæ succedunt epi­
n gsq.

40

scopi ; sed solius Petri successor est et dicitur Papa, ut patet
ex allegatis superius *.
Quinta et ultima pro nunc est in ipsa essentia po­
testatis: quoniam auctoritas communiter Apostolis data ex
vi apostolatus fuit velut potentia exsecutiva ; unde et a S. Tho­
ma vocatur auctoritas gubernandi, gubernatio enim exsecutionem
sonat. Auctoritas vero data soli Petro, cum factus · st Papa,
dicente Christo : « Pasce oves meas, » est potentia praecepti­

va ; et propterea vocatur a S. Thoma auctoritas regiminis.
Propter quod dixit S. Thomas: « Paulus fuit par Petro in
exsecutione, non in auctoritate regiminis » ad Gal. II, [11] \et,

ad Cor. XII, [28]: «Ecclesiæ regimen, » quod sonat exsecutionem,
non auctoritatem regiminis quod sonat imperium, commissum
dicit Apostolis 1
23. Unde et in praefatione non appellantur vi­
carii absolute, sed vicarii operis, dicente Ecclesia ad Deum de
Apostolis : « Quos operis tui vicarios ”, » quasi diceret : vica­
41

1
. 22

rios ad exsequendum.
Verumtamen, quia unum pro alio quandoque poni potest,
si etiam inveniretur paritas in auctoritate regiminis, pie exponen­
dum esset pro exsecutiva potentia. Dedit enim Salvator omni­
bus Apostolis communiter, ut exsequi possent in eis, ad quos
mittebantur, omnia quae poterat exsequi Petrus, puta instituere
ecclesias et episcopos, docere, excommunicare etc.. Petro autem
absolute dedit potestatem omnium. Et sic Paulus aliquo modo,
id est exsecutive, erat par Petro quantum ad fidei defensionem,
ut ex lia Hae dictum est *.

1 S. THOMAS, Expositio in cpist. ad GaL. c. 2, I. 3, init. ; cd. Marictti, 1, 542
1 S. THOMAS, Expositio in l cpist. ad Cor,, c. 12, I. 3: < Primum quidem
Apostolos, quorum regimini commisit Ecclesiam ; » cd. Marielti, 1, 359.
3 Apud Rituale Romanurn, praefatio de Apostolis.

— 30 -

42

Et sinon pénétras differentiam hanc inter poten­
tiam exsecutivam et praeceptivam, vide illam in
exemplo. Episcopi habent officium praedicandi, et fratres Prae­

dicatores habent etiam officium praedicandi, cum ad hoc insti­
tuti sint, sed differenter : quia episcopi ex propria auctoritate
hoc faciunt, fratres vero Praedicatores auctoritate Papæ dele­

gantis eis in officium hanc praedicationis exercendae potesta­
tem
Sic enim proportionaliter de potestate gubernandi Ec­
clesiam in Petro et aliis Apostolis fuit: Petrus enim ex pro­
pria sui pontificatus officii auctoritate gubernabat, alii vero
Apostoli ex privilegio Domini delegantis eis gubernationis offi­
cium. Nunc superest respondere obiectis in sequenti capitulo.

1 Comp. S. THOMAM, Contra impugnantes Dei cultum et religionem, c. 4 ; cd.
Mandcnnet, IV, 58.

Caput IV

In quo soluuntur obiecliones contra determinationem fac­
tam de Petri primatu super alios Apostolos.

43

44
1 n. 16

n. 21

45

n· 16

Ut autem ordinate satisfiat obiectis, primo ad primo in­
ductas obiectiones, et sic deinceps respondebitur \
Ad auctoritatem ergo ex Matth. XVIII, *
,
[18]

dicitur quod

in verbis dictis Petro soli cap. XVI, [19] et in verbis dictis
omnibus cap. XVIII, [18] perspicienda sunt duo, scilicet ordo et

potestas data. Ordo fuit quod prius Petri soli dic­
tum est: « Quodcumque solveris..., » et deinde omnibus, et ex
hoc ordine insinuat Dominus ordinarium progressum potestatis
solvendi et ligandi, quod scilicet a Petro ad ceteros derivanda est
propter unitatem capitis et corporis Ecclesiae, ut ex auctorita­
tibus S. Thomae allatis ex IV Contra Gentes et IV Sent, apparet
Potestas data fuit, ut dictum est, ad gubernativam
Ecclesiae potestatem pertinens et aequalis modo dicto, et ex
hoc ostendit Dominus quod ipse ex gratuita praeventione dare
voluit Apostolis. Ambo igitur simul considerata ostendunt ma­
gis quod diximus esse verum.
Ad illud loannis ult. XX) [23] ’ i quamvis male probetur
quod correctio iurisdictionalis sit commissa omnibus per illud :
« Quorum remiseritis peccata.., » quoniam haec verba ad cor-

1 Cf. lupra cap. II.

— 32 -

rectionem fori poenitentiae spectant, quia tamen posset proba­
ri per illud Matth. XVIII, [18] : « Quaecumque solveritis...,» ubi

46

47

48
* n. 17

Salvator loquitur de exteriori iurisdictione qua Ecclesiam non
audiens fit ethnicus et publicanus, — respondetur quod in ve­
ritate Salvator illa verba, etiam quoad sensum : « Pasce oves
meas, » soli Petro dixit, ut probatum est.
Et quod si invenitur aliquid simile commissum Apostolis,
puta pastorale officium, ex eodem fundamento dicatur quod
nulli commissae sunt oves Christi indistincte ut comprehendan­
tur omnes, nisi Petro, aliis vero commissae sunt oves determi­
nate, saltem hac determinatione, scilicet aliae ab ipsis Apo­
stolis, saltem Petro. Et propterea alii possunt dici delegati pa­
stores, iuxta illud praefationis 1 : « Quod operis tui vicarios
eisdem contulisti praeesse pastores, » quasi diceret : quod gregi
tuo contulisti Apostolos praeesse pastores ut üicarios operis
tui, i. e. ut missos vice tua ad exsecutionem operis tui. Petrus
autem creatus est pastor ovium absolute et universaliter, dicen­
te Christo ipsi soli : « Pasce oves meas. »
Unde, ut unico verbo dicatur, plus datum est per haec
verba Petro quam per quaecumque alia simul congregata cete­
ris, quia auctoritas regiminis universalis simpliciter hic claudi­
tur, quamvis totum pastorale officium exsecutive concessam sit
omnibus Apostolis.
*
Ad auctoritatem ex II cap. [6.9] ad Gal. *, iam patet quod
« nil doctrinæ aut potestatis accepit » Paulus a Petro non ex
defectu potestatis in Petro, sed ex praeventione gratuita qua a
Domino lesu habuit potestatem et scientiam, ut ipsemet in I cap.
dixerat '. « Dexteras autem societatis » propter unitatem fidei

1 De Apostolis nempe, apud Miuale Romanum.
Gal I, I . « Paulas. Apostolus... per lesum Christum*. >

— 33 -

quam docebant : non solum namque socii, sed fratres in unitate
fidei sumus, iuxta illud Matth. XX111, [8] : « Omnes vos fratres
estis. » Quomodo vero « in faciem restitit » ut par, iam declaratum
est quod de paritate in exsecutione officii defensivi fidei intelligitur.

49

»

μ

Ad illud vero quod in Actibus Apostolorum [vili, 14] Petrus et loannes missi sunt *, facile patet ex theologis, in I
Sent. d. 1 5 1 responsio : quod non oportet mittentem esse ma­
iorem misso ; et nihilominus in proposito missi dicuntur consi­
lio et amore, non auctoritate aliorum.

50

n. 18

Ad auctoritates Anacleti, Cypriani et Hieronymi *, iam

patet quid dicendum ex fundamento iam posito. Unde, vir
docte, quia non vagando, sed ex eadem radice omnia solvun­

tur, testimonium habes quod doctrina haec vera est. Vero enim omnia consonant, et oportet ex quod quid est rei omnes
difficultates proprias solvere, ut Philosophus dicit in IV Phys. 2.51

51
n /9

Ex eadem quoque radice patet de positione aliorum quam recitavimus * circa modum habendi

potestatem a Christo immediate. Patet, inquam, de potestate
ordinis quod nihil refert an Dominus lesus praevenerit Petrum
in faciendo omnes Apostolos episcopos, ut Glossa, in cap.
Porro, LXVI, sentire videtur contra textum ‘, aut 11 eos ordinan­
dos Petro relinquerit, ut praeallegata sonant. Si enim Petro
hoc dimisit, ordinarium progressum potestatis ordinis in statua Ed. R. et C.: an.

1 ha e. g. S. THOMAS, in I Sent., d. 15, q. I, a. i, ad 3 et ad 4.
2 ARISTOTELES, Phys., IV, 4; Bekker, 210 a 8.

3 GRATIANI, scii. ^Decreti c. 2, D. LXVI, quod referi ordinationem lacobi in archiepiscopum Hierosolymitarum a tribus Apostolis factam, ut supra dictum est n. 20.

Ad haec Glossa crdinaria, coi. 453-4, observat : < Ordinatus, id est ad certi loci admi-

nistrationcm electus, vel simpliciter ordinatus. Sed nonne omnes Apostoli erant episco­
pi Î Videtur quod sic etc... »

— 34 —

to cursu non praevenit, et si ipse ordinavit per seipsum, gra­
tuita praeventione, non revocatione statuti ordinis, hoc fecit.
De potestate vero iurisdictionis, iam dictum est quod gratuita
praeventione per seipsum earn omnibus exsequendam dedit,
qui in ordine dandi seu promittendi ordinarium progressum de­
rivationis illius ad alios per Petrum fore statuit, ut allatae
auctoritates docent.
52

53

Ex his omnibus clare liquet quod Petrus solus princeps,
caput et pastor est Apostolorum, et quod ei subditi fuerunt
Apostoli ut oves pastori, et quod ordinaria via ab ipso po­
testatem sortiti erant ordinis et iurisdictionis, licet gratuita prae­
ventione potestatem iurisdictionis exsecutivam aequalem a Do­
mino immediate habuerint ; potestatem autem ordinis episcopa­
lem immediate vel mediate omnes etiem a Domino habuerunt

aequalem.
Et si praedicta perspicaciter intuitus fueris, videbis quod
Petrus licet Apostolus et Papa fuerit simpliciter maior ceteris,
Linus tamen, Cletus aut Clemens [1] non sic se habebat ad
loannem Apostolum et Evangelistam, qui vivebat, sed aliquo

modo ut par, et excedens, et excessus. Erant enim pares in
potestate exsecutiva regiminis Ecclesiae, pro quanto loannes
poterat ex apostolatu exsequi quidquid poterat Papa. Erat
Papa excedens in auctoritate regiminis, sicut de Petru aucto­
ritate dictum est, quia illius erat successor et lesu Chnsti vi­
carius ipse, non loannes. Erat et excessus in dignitate Apostolatus, quia loannes erat Apostolus, Linus autem aut Cle­
mens non. Et quia Apostolis, non Papae condendi libros sa­
crae Scripturae concessum est, dicente illis Domino quod Spi­
ritus Sanctus doceret eos omnia et « omnem veritatem 1 » et

‘ Cf. loan. XVI. 13.

— 35 —

Augustinus, De consensu Evangelistarum : « Lucas et Marcus
scripserunt illo tempore quo ab ipsis in carne manentibus
Apostolis probari meruerunt
» ideo praevaluisset sententia

54

loannis sententiae Clementis Papae in doctrina fidei et mo­
rum, sicut modo praevalet evangelium loannis sententiae cuius­
cumque Papae et totius Ecclesiae.
Nec obstat illud Augustini : « Evangelio non crederem,
Ii

nisi me auctoritas Ecclesiae admoneret ", » quia ipse loannes
et similiter quilibet Apostolus Ecclesia erat, lesu Christi aucto­
ritate, testante hoc ipso loanne, qui de seipso loquens cap.
ult. [xxi, 24] dicit in persona Ecclesiae, quam auctoritate lesu
Christi gerebat: « Et scimus quia verum est testimonium eius. ·»
Ex quo namque constat Apostolorum aliquem scripsisse ad
doctrinam Ecclesiae, Ecclesiae auctoritatem habet.
Ex his autem patet quod duarum extremarum, scii,
dicentis quod omnes Apostoli eodem modo sint instituta a
Christo vicarii sui, et dicentis quod Christus immediate soli
Petro dedit potestatem iurisdictionis, neutra videtur v e r a, quamvis ista secunda non sit reprobenda, sed exponenda.
Media autem via sola vera est quam declaravimus,
scii, quod solus Petrus habuit vicariatum lesu
Christi et solus immediate potestatem iurisdi­
ctionis ordinarie a Christo accepit, ita quod ab
eo alii ordinario iure accepturi erant, et ei sunt subiecti. Hoc
enim modo verificatur secunda opinio. Et cum hoc lesus Chri­
41

stus dominus iuris, praeveniendo delegavit ceteris parem in
exsequendo potestatem, ut dictum est
et hoc veritatis habet

prima opinio. Sequere ergo medium.

1 S. AUGUSTINUS, De consensu Evangelistarum, 1, 2; PL, 34, 1043.

* S. AUGUSTINUS, Contra epistulam Manichaei, V, 6; PL, 42, 176.

Caput V

In quo ponuntur rationes tenentium quod Ecclesia univer­
salis seu Concilium uniüersale habet potestatem supra Papam

simpliciter, ita quod Papa est illi subditus.
56

’ n. 6

Examinata comparatione potestatis Papae ad Apostolos
ratione sui apostolatus, comparanda modo est Papae
potestas Ecclesiae universalis seu Concilii uni­
versalis potestati, nunc quidem absolute, postmodum vero
in eventibus et casibus, ut promisimus *. Et quoniam opposita
iuxta se posita magis elucescunt, afferam primo rationes
primarias in quibus consistit vis, quibus probatur Papam
subesse Ecclesiae seu Concilii universalis iudicio. Et ne contingat saepius Ecclesiam et Concilium iungere,

pro eodem sumantur, quoniam non nisi sicut repraesentans et

repraesentatum distinguuntur.
57

Fundant igitur hi constitutionem dictam : primo in actis
Concilii Constantiensis sub loanne XXIII, anno Domini
1415, ubi in sessione V, habita die 6 aprilis mensis, sic legitur:
« Haec sancta Synodus declarat quod ipsa in Spiritu Sancto
legitime congregata, Concilium generale faciens et Ecclesiam
Catholicam repraesentans, potestatem a Christo immediate ha­
bet: cui quilibet cuiuscumque status vel dignitatis, etiam si
papalis, exsistat, obedire tenetur in his quae pertinent ad fidem
et exstirpationem dicti schismatis, et reformationem dictae Ec­
clesiae in capite et in membris. » Haec ibi *. Et subiungitur
» MSI, XXVII, 590 D.

~ V -

58

aliud decretum in haec verba : « Item declarat quod quicumque
cuiuscumque conditionis, status, dignitatis, etiam si papalis, qui
mandatis, statutis seu ordinationibus, aut praeceptis huius sacrae
Synodi et cuiuscumque alterius Concilii generalis legitime con­
gregati, super praemissis, seu ad ea pertinentibus, factis, vel
faciendis, obedire contumaciter contempserit, nisi resipuerit,
condignae poenitentiae subiiciatur, et debite puniatur, etiam ad
alia iuris subsidia, si opus fuerit, recurrendo. » Haec ibi '. Ex
quibus habentur tria : primo, quod Concilium universale habet
auctoritatem a lesu Christo immediate. Secundo, quod Papa
tenetur ei obedire. Tertio, quod ipsa Synodus habet potestatem
coactivam supra Papam, dum punitioni eum subiicit.
Confirmaturque eadem sententia per Concilium Basileense,
celebratum anno Domini 1431 sub Eugenio IV, ubi resumpta
sunt haec decreta in sessione II et XVIII
Deinde in condemna­
tione errorum loannis Wicleff in eodem Concilio Constantiensi
sessione VIII et postmodum per bullam Martini V, sacro ap­
probante Concilio, firmata ibidem, ubi inter alia sic damnatur
articulus iste, scilicet: « Non est de necessitate salutis credere,
Romanam ecclesiam esse supremam inter alias ecclesias. — Er­
ror, si per Romanam ecclesiam intelligatur universalis Ecclesia,
aut Concilium generale, aut pro quanto negaret primatum
Summi Pontificis super alias ecclesias particulares. » Haec ibi .
Ex qua condemnatione habetur quod Concilium verisimile est
suprema ecclesiarum, et consequenter est superior ecclesia Ro­
mana quae est una ecclesiarum. Et confirmatur hanc esse in­
tentionem Patrum : quia faciunt differentiam inter primatum
Concilii et Summi Pontificis, quoniam de Concilio dicunt sim-

1 MSI, XXVII, 590 E.

« MSI, XXIX, 21 D - 22 A; 91 B-E.
3 MSI, XXVII, 634 A. 1209 A (prop 41); cl. DENZ.-BANNW. 621,

- 38 -

pliciter quod est suprema inter alias ecclesias, de Summo vero
Pontifice dicunt quod habet primatum respectu ecclesiarum
particularium.
59

Fundant quoque hoc idem in Evangelio et doctori·

b u s, ex eo quod « claves regni coelorum, » officium pas­
torale et potestas ligandi atque solvendi Ecclesiae datae sunt
60

61

dupliciter, scii, auctoritative et finaliter.
Et quod auctoritative Ecclesia ipsa haec habeat,
testatur in primis Matth. cap. XVIII, [ 1 8], ubi, postquam Do­
minus dixerat : « Dic Ecclesiae, et si Ecclesiam non audierit,
sit tibi sicut ethnicus et publicanus, » statim subdit : « Arnen
dico vobis, quaecumque ligaveritis super terram erunt ligata
et in coelo, et quaecumque solveritis super terram erunt solu­

ta et in coelo. » Ubi manifeste Ecclesiae hanc contulit pote­
statem universalem : ad hoc enim illa verba subdidit Domi­
nus, ut Hieronymus ibidem dicit cum Hilario \ ne privata
auctoritate reputaretur non audiens Ecclesiam ethnicus et pu­
blicanus, sed divina auctoritate Ecclesiae collata.
Testatur deinde Augustinus super loanne, ut habetur XXIV,
qu. 1, cap. Quodcumque
ubi concluditur quod Petrus, quan­
do claves accepit, Ecclesiam sanctam significavit. Et rursus,
sermone X super loanne, loquens de potestate ligandi et sol­
vendi, dicit : « Hoc Petrus cum omnibus, tamquam personam
gerens ipsius unitatis accepit . » Et iterum in sermone Apo­
stolorum Petri et Pauli : « Petrus totius Ecclesiae gestabat
personam, et propterea audire meruit : « Tibi dabo claves re­
gni coelorum. » Has enim claves non ipse ut unus homo, sed

1 Cit. iuxla S. THOMAM, Catena aurea, 1, in Matth. Evang. c. 18; Vivèa, XI,
col. 215, η. 5.
1

« c. 6, C. XXVI, q. 2. — S. AUGUST, in Ioan, tract. 50, 12; PL, 35, 1763.
3 S. AUGUSTINUS, In Ioan, tract. 118, 4; PL, 35, 1949.

j

- 39 -

unitas accepit Ecclesiae *. » Et in libro De agone christiano:
« Non sine causa inter Apostolos Ecclesiae catholicae perso­
nam sustinet Petrus. Huic enim Ecclesiae claves datae sunt,
cum Petro datae sunt. Et cum ei dicitur, ad omnes dicitur :
62

«Amas me?.. Pasce oves meas'. »
Et confirmatur hoc ratione : quia non minus iuris habet
Ecclesia in clavibus sibi datis a lesu Christo quam in rebus

temporalibus eidem datis a Christifidelibus ; sed dominium re­
rum temporalium principaliter est in Ecclesia, cum etiam Pa­

pa non sit dominus, sed dispensator rerum Ecclesiae, ut S. Tho­
mas dicit in lia Ilae, q. 100, a. I, ad 7 ; ergo Ecclesia prin­
cipalius habet claves quam Papa. Et confirmatur hoc rursus :

63

quia, cum rectum sit iudex sui et obliqui et Ecclesia univer­
salis adeo sit recta ut errare non possit, ut patet ; Papa autem
errare possit etiam in fide, ut patet XL D., cap. Si 'Papa
consequens est quod Ecclesia excellentius et prius habeat cla­
ves quam Papa, immo quod habeat etiam ut iudex Papae.
Quod autem f i n a 111 e r Ecclesiae datae sunt claves,
patet ex 2 ad Cor. XIII, [10]: «Potestatem mihi Dominus de­

dit in aedificationem, et non destructionem. » Et S. Thomas
in tractatu Contra impugnantes religionem expresse tenet quod
potestas iurisdictionis praelatorum est propter bonum subdito­
rum, et propterea nulla iniuria fit praelato inferiori, puta epi­
scopo, quando eximitur ab eo Abbas propter bonum Eccle­
siae Ex quibus sequitur quod Papa est propter Ecclesiam et
non e converso, et consequenter claves Papae datae sunt prop­
ter Ecclesiam finaliter.

1 Id. Sermo 295. II. 2; PL. 38. 1349.
2 Id. De agone christiano, XXX, 2 ; PL, 40, 308.

c. 6, D. XL.
4 S. THOMAS, Contra impugnantes Dei cultum et religionem, c. 4, ed. Man

3

donne!, IV, 57.

— 40 —

Fundant et tertio idem super principiis natura­
liter per se notis. Omne, inquiunt, totum est maius sua
parte; Ecclesia universalis est totum, et Papa pars: ergo Ec­
clesiae universalis maior est Papa. Processus bonus, et maior

est principium per se notum, minor est Apostoli ad Rom.
XII, [5] : « Multi unum corpus sumus... singuli autem alterius
membra », et Hieronymi ad propositum in cap. Legimus, D.
XCI1I, « Si auctoritas quaeritur, orbis maior est Urbe *. »

65

Fundant demum hoc idem super hoc quod Eccle­
sia constituta est a Domino lesu Christo iudex
Papae in casu peccati, ut patet Matth. XVIII, [15. 1 7]:

« Si peccaverit in te frater tuus etc., dic Ecclesiae, et si Ec­
clesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus. » Ex
qua auctoritate, licet loquatur in casu peccati, quia incipit :
« Si peccaverit.. » et propterea non spectet ad praesens ca­
put in quo comparatur Papa Ecclesiae non in casu, sed ab­
solute, volunt tamen elicere etiam quod Ecclesia sit absolute
super Papam, tum quia ordinarius iudex alicuius in puniendo
est etiam ordinarius iudex illius absolute, tum quia iudex et
lex non differunt nisi sicut animatum et inanimatum, ut patet
in V Ethicorum 2. Ad eamdem autem legis auctoritatem cuius
esi unus actus legis, scii, punire, spectant tres reliqui, scii,
imperare, vetare et permittere : ad eiusdem ergo iudicis ordi­
narii auctoritatem spectabunt omnes iudicis actus ad quem
spectat punire, et sic, cum Ecclesia sit iudex ordinarius Pa­
pae in puniendo, sequitur quod erit simpliciter iudex eiusdem
in imperando, vetando et permittendo. Hi enim quattuor actus
sunt legis, ut in Ia Hae, q. 92, a. 2 habes a Divo Thoma.
* c. 24. D. XC1II (cf. HIERONYMUS, Eplsl. 146 ad Eüang'lum,
1194).
1 ARISTOTELES, Elhica Wcom., V, 7 ; Belcker, I 132 a 22.

PL, 22,

- 41 -

66

Et confirmatur hoc sacrorum auctoritate canonum XXV,
qu. 1, Contra statuta, dicit Zosimus Papa : « Contra statuta
Patrum concedere aliquid vel mutare nec huius quidem Sedis
potest auctoritas \ » Et in cap. Prima dicitur : < Prima salus
est rectae fidei regulam custodire et a constitutis Patrum nul­
latenus deviare 12.» Ex quibus habetur et quod Papa non est
supra potestatem Concilii et quod ad primam salutem spectant
statuta Patrum, non Papae. Multa quoque in eadem Causa 3
et quae dicuntur ad hoc, quae brevitatis causa omittuntur.

1 c. 7. C. XXV, q. i.
2 c. 9. C. XXV. q. 1.
3 Nempe Causa XXV, I·

Decreti.

Caput VI
Quis sit sensus quo quaestio de comparatione auctoritatis
Concilii et Papae vertitur in dubium.

67

68

69

70

Ad evidentiam huius comparationis praedeclarandi sunt
termini, quid scilicet η o m i n e E cc 1 e s i a e s e u C o nc i lii
universalis i n t el 1 i g a t u r , ne in vanum tota disputatio sit.
Ecclesia universalis duo significare potest in proposito :

aut totum corpus ecclesiasticum constans ex omnibus membris,
comprehenso etiam capite, id est Papa ; — aut totum residuum
corpus Ecclesiae distinctum contra caput, i. e. Papam. Concilium
quoque universale, aut sumitur cum capite, i. e. Papa, vel per­
sonaliter vel auctoritate eius auctorizatum, aut sine Papa utro­
que modo. Et sic tres comparationes examinandae sunt. Pri­
ma est inter Papam et Ecclesiam seu Concilium sine capite,
i. e. Papa, omnino. Secunda est inter Papam et Ecclesiam seu
Concilium cum capite personaliter. Tertia est inter Papam et
Ecclesiam seu Concilium auctorizatum a Papa.
Et quoniam omnes hae comparationes supponunt Papam
esse caput Ecclesiae universalis, et non solum
singulorum membrorum, ut inimici veritatis glossant,
hoc primo monstratur.

Primo ex auctoritate ipsius Constantiensis Concilii ante
et post electionem Martini V, ut patet m sessione XV eiusdem 1 et in bulla Martini v, ubi damnatur propositio illa
i MSI, XXVII, 754 M.

- 43 -

loannis Hus : « Petrus nee est nec fuit caput Ecclesiae san­
ctae catholicae1. » Et altera, scilicet: «Non est scintilla ap­
parentiae, quod oportet esse unum caput in spiritualibus regens
Ecclesiam, quod semper cum ipsa militante Ecclesia converse­
tur 2. » Hic expresse damnatur quod Petrus non fuit caput

catholicae Ecclesiae : catholicum enim idem est quod univer­
sale. Et similiter damnatur quod non oporteat esse, praeter
Christum qui in coelis est, unum caput quod regat Ecclesiam,
conversans cum ea, quod est Papa, ut latius ostendit Divus
Thomas hanc necessitatem in IV Contra Gentes, c. 76.
71

Hieronymus quoque in lib. De ortu et obitu Sanctorum
in Novo testamento : « Petrus, inquit, in Christi Ecclesia fir­

mamentum est, Cephas corporis Christi principatus et caput
est3. » Si Petrus est caput corporis Christi, ergo totius Eccle­
siae collective, iuxta illud Apostoli ad Rom. XII, [5]: « Multi

unum corpus sumus in Christo. » XXIV, qu. 1, Rogamus vos,
Marcellus [1] Papa expresse dicit quod Petrus est caput to­
tius Ecclesiae
Et in Concilio Lugdunensi Gregorius X, ut
habetur in cap. Ubi periculum, de elect., lib. VI, Papam vi­
carium lesu Christi, Petri successorem, rectorem universalis

Ecclesiae et directorem gregis Domini vocat ’. Ritus quoque
Romanae ecclesiae habet ut, cum Papa se subscribit in ali­
qua universalis negotii bulla, dicit sic : « Ego N., catholicae
72

Ecclesiae episcopus... »
Et quibus patet quod cavillatio dicens quod Papa est
caput membrorum Ecclesiae et non ipsius simul Ecclesiae, er-

1 Prop. 7. Denz.-Bannw., 633.
2 Prop. 27 ; ib., 653.
3 Rectius ISIDORUS HISPALENSIS. De ortu et obitu Matrum, LXV1II. 113

PL 83. 149 A.
< c. 15. C. XXIV, q. 1.
* c. 3, de electione et electi potestate. I, 6, in Vl°.

ronea est. Quo namque pacto debuit aut potuit melius expli­
cari a Sanctis quam per nomina collectiva et apposita quan­

doque nomina universitatis ? Expresserunt Ecclesiam gregem,
corpus Christi, explicando totam, universalem, catholicam. Di­
cant isti quomodo debet dici, et convincantur saltem ex ver­
bis ipsius Constantiensis et Basileensis Concilii, ubi eisdem
verbis significatur Ecclesia collective, cum millies ibi replica­
tur : « Haec sancta Synodus universalem seu catholicam Ec­

clesiam repraesentans.. »
73

74

• n. 70

De prima ergo comparatione, scilicet inter Pa­
pam et Ecclesiam universalem sine capite, aperte
constat quid dicendum sit, scii, quod Papa est super eam,
tum quia est corpus enormiter diminutum, quia est truncum
absque principali membro, ac per hoc non est universalis Ec­
clesia, quae perfectum significat ; tum quia « Dei perfecta
sunt opera », Deut. XXX11, [4], ac per hoc non convenit divinae
providentiae in tam inperfecto corpore supremam auctoritatem
locare, sed magis ipsum a capite dependere.
Et si instetur quod Apostolica Sede vacante invenitur
universalis Ecclesia, et tamen sine capite quod est Papa, res­
pondetur quod non invenitur universalis Ecclesia nisi imperfecta,
ita quod imperfectio ista est conditio diminuens ly universalis
Ecclesia, sicut corpus truncum diminuit a corpore integro ; uni­
versale enim universitatem claudit in se membrorum officialium,
quorum praecipuum est caput. Unde tunc Ecclesia est acephela,
et est absque eius suprema parte et potestate. Et qui hoc
negat, in errorem Ioan. Hus negantem necessitatem capitis
Ecclesiae in terris damnatum et a S. Thoma et a Martino V
cum Concilio Constantlensi, ut dictum est *, incidit. Et si de
Ecclesia universali sic sumpta intelligatur quod habet immediate
potestatem a Christo, et quod ipsa repraesentatur per universale

— 45 -

Concilium, erratur errore intolerabili, ut patet ex allatis aucto­
ritatibus et inferius magis elucescet.

75

76

77

De secund a autem comparatione in altero extremo,
scii, inter Papam ex una parte et Ecclesiam totam,
id est etiam cum Papa, ex altera parte, dicitur quod
Papa cum residuo Ecclesiae non est maioris potes­
tatis iurisdictionis spiritualis quam ipse solus.
Quia potestas sua continet in se omnium reliquorum potestates,
ut earum causa universalis. Nulla enim est potestas iu isdictionis
in Ecclesia quae non sit in Papa, ut patet inductive.
Quin etiam potestas electiva i’psius Papae, in
Papae potestate est. Quod patet, tum ex facto Petri,
qui elegit sibi successorem, ut VIII, qu. 1. cap. Si Petrus di­
cit loannes III \ tum ex eo quod Papa ordinat actum electivae
potestatis, determinando quando et qualiter debet fieri electio,
et, quod prius est, determinando subiectum illius potestatis,
dum constituit quod ad duas partes Cardinalium ad minus
spectet electio.
Probatur et ex cap. Si Papa, D. XL, ubi dicitur quod
universitas fidelium suam salutem post Dominum ex Papae incoluminate animadvertit propensius pendere “. Et D. XIX, cap.
Ita Dominus, Leo Papa dicit: « Huius muneris sacramentum
ita Dominus ad omnium Apostolorum officium pertinere voluit,
ut in beatissimo Petro omnium Apostolorum summo principaliter

collocaret, ut ab ipso, quasi a capite, dona sua velut in corpus
omne diffunderet 3. » Ubi manifeste patet, a Papa omne reli­

quum corpus Ecclesiae velut a capite potestatem sortiri.

1 c. i. c. vili, q. i.
2 c. 6. D. XL.
3 c. 7, D. XIX.

— 46 -

78

Et sic sumendo Ecclesiam universalem, constat
quod habet immediate autoritatem a lesu Christo:
nihil enim mediat inter ipsam et lesum Christum. Sed ex
hoc non habetur quod comparando membra aliqua, puta cor­
pus sine capite, ad Christum, quod habeant immediate potesta­
tem ab ipso, sed sufficit quod totum habeat immediate a lesu
Christo, paries autem inter se ordine quodam; et ita in caput
primo, et per caput in corpus reliquum potestatem diffundit
Salvator noster, iuxta dicta et dicenda. Unde patet quod tota
Ecclesia non habet potestatem supra Papam solum, nec e
converso quod Papa cum Ecclesia reliqua non facit maius in
potestate, sed plures potestates.

79

De tertia autem comparatione quae est media, et
est inter Papam et Concilium auctorizatum a Papa,
ex antedictis facile sumitur quid dicendum est, scilicet quod

non est maioris auctoritatis quam Papa, a quo
solo auctorizari potest, ut patet XVII Dist., per totum ’,
et Extra, de electione, cap. Significasti ", ubi dicitur quod:
« Omnia Concilia per Romanae Ecclesiae auctoritatem et facta
sunt et robur acceperunt. »
80

θ'

His tribus comparationibus secundum veritatem praemissis,
quarta superadditur secundum opinionem; et est
inter Ecclesiam universalem ut quamdam commu­
nitatem, sive Papa, prima pars eius, non caput auctoritatis
in ea, velit in eam convenire sive non, ex una parte, et Papam
ex altera parte.
Et quia comparatio inter diversa est et eiusdem ad seipsum
subiectio non est, sicut nec iustitia proprie loquendo, cum di-

1 Apud Decretum GRATIANI I p.
2 C. 4, X, de electione. I, 6.

— 47 —

cunt hi quod Ecclesia universalis est supra Papam, alterum
duorum intendunt. Aut enim intendunt per Ecclesiam univer­

82

salem congregationem fidelium velut quamdam communitatem,
sive Papa, pars prima illius, velit interesse, sive non; — aut
intendunt ipsam fidelium congregationem auctoritate capitis, scii.
Summi Pontificis factam, ita quod ipsum congregari solum
dependeat a Papa in Ecclesia universali, in Concilio vero duo
dependeant a Papa, scii, congregari et repraesentare universa­
lem Ecclesiam, ita quod in his intendunt quod, seclusa aucto­
ritate Papae ex quo congregata est Ecclesia vel Concilium,
sit comparatio potestatis Ecclesiae vel Concilii ex una parte,
et Papae ex altera. Totus ergo futurus sermo de Ecclesia
seu Concilio ut distinguitur contra Papam, erit de Ecclesia
et Concilio seclusa Papae auctoritate post con­
gregationem legitime factam.
Et contra hos dicentes Ecclesiam habere auctoritatem
supra Papam, ratio est: quia positio ista pervertit ordinem
regiminis Ecclesiae. Oportet namque secundum istos regimen
Ecclesiae esse democraticum seu populare, in quo tota aucto­
ritatis apud nullum residet, sed in tota communitate, sicut in
capitulo accidit, ut S. Thomas in IV Sent., D. 19, q. I,
a. 1, q. 3, ad 3 dicit. Et hoc ipsi volunt, dum Ecclesiam
velut communitatem liberam potestatem supra Papam quasi re­
gem habere [dicunt]3, ut senatus populusque Romanus habebat

super Imperatorem. Et quod hoc ipsi non reputant inconveniens
quantum ad rem, licet vocabula horrere videantur, ideo circa
rem insistendo monstrandum est quod non communitati Eccle­
siae, sed uni soli in illa Christus plenitudinem potestatis eccle­
siasticae dedit.

* om. ed. R et C.

Caput VII
Quod Papa est super potestatem Ecclesiae uniüersalis el
Concilii generalis, ut distinguitur contra Papam.

83

• n. 9.
84

Principium huius veritatis ex Domini nostri lesu
Christi auctoritate sumitur, ubi Ioan. ult. XXI, [17]
soli Petro, ut distincto ab aliis, dicit : « Pasce oves meas »,
ut deductum in primo cap. fuit *, in hoc instituens regi­

men Ecclesiae monarchicum.
Et si ridiculosa illa responsio detur quod Christus dixit
Petro: « Pasce oves meas », non Ecclesiam meam, quasi fece­
rit eum pastorem singularum ovium, non ipsius Ecclesiae, quae
significat totum consurgens ex omnibus ovibus, manifeste exclu­
ditur hoc ex eo quod in oratione dicitur : « Deus, omnium
fidelium pastor et rector, famulum tuum N. quem pastorem Ec­
clesiae tuae praeesse voluisti... 1 » Et in Concilio Lugdunensi,
de electione, lib. VI, Ubi periculum, Papa « rector universa­
lis Ecclesiae » et « gregis dominici director » dicitur “, ubi pa­
tet quod respectu Ecclesiae et gregis, quae collectiones signifi­
cant, et non solum respectu particularium, pastor, rector et
director est Papa. Et quia haec est ultima fuga harum vul­
pecularum vineam Domini demolientium idcirco in omnibus
afferendis vigilandum est ut de ipsa collectione seu communi­
tate concludamus, non praelatam, sed subditam esse Papae.

' Apud Missale romanum. Oratio pro Domino Papa.
2 c. 3. de electione et electi potestate, I, 6, in VIe.
3 Cf. Jer. 12, 10.

— 49 —

Amplius : Ioan. X, [16] Salvator inquit : « Alias oves ha

beo etc. », et subdit : «Et fiet unum ovile et unus pas­
tor.» Certum est quod ovile non significat oves, sed unum
continens oves ; et ex glossa interlinear! in principio illius cap
[χ, I], ubi dicitur : « Qui non intrat per ostium in ovile », ex­
ponente : in ooile, id est in catholicam Ecclesiam ‘, habetur
quod per unum ovile intelligitur Ecclesia una ex ludaeis et
Gentibus. Ex hac auctoritate arguitur sic : Ecclesia ut una ex
ludaeis et Gentilibus, est ovile, et Petrus, cui dictum est :

« Pasce oves meas », est pastor unus istius ovilis ; ergo Eccle­
sia ut una non est super Papam, sed sub eo ut ovile sub
86

pastore.
Et confirmatur hoc : quia Ecclesia seu Concilium distinc­
tum contra Papam, aut est oves, aut pastor. Non oves, quia
ex utrisque ovibus ovile unum constituendum dicit Dominus.
Non pastor, quia, cum Petrus sit unus pastor Ecclesiae, ut
monstratum est, si Ecclesia esset alius pastor, essent duo pas­
tores, contra Dominum dicentem : «Fiet... unus pastorergo
ovile, et cum non sit ovile nullius pastoris, est ovile unum
unius pastoris, qui est dominici gregis rector et director, Pa­

pa scilicet.
Et confirmatur quod de Papa specialiter loquatur: quia
verbo futuri temporis utitur significante futurum fieri : « Fiet,
inquit, ovile unum », utrisque convenientibus, « et unus pastor. »
Et quoniam quod est non fit nec fiet, ipse Dominus, qui de
seipso praemisit pluries ibidem : « Ego sum pastor bonus 1
23 »,

non est postmodum factus pastor unus, sed dum soli Petro postmodum dictum est : « Pasce oves meas », non has vel illas,

1 Glossa inkrlincaris in Joan. X, 1. Apud
2 Joan. X, 16.
3 lb. V. 11, 14.

NICOLAUM Lù RANUM V, 1183.

- 50 —

impletum est : « Fiet unus pastor », loco illius summi pastoris,

qui solus est pastor bonus per essentiam.
88

Amplius: Non minus est Papa episcopus Eccle­
siae catholicae quam quilibet episcopus suae ec­
clesiae. Sed quilibet episcopus est episcopus singularum per­
sonarum et totius collectionis earum in unam communitatem. Er­
go et Papa est episcopus singulorum et universorum chrislianorum in unam catholicam Ecclesiam collectorum. Et confir­

matur hoc : quia, cum Ecclesia sit nomen collectivum et signifi­
cet collectionem fidelium, ut dicitur de cons., Dist. I, cap.
Ecclesia ’, et episcopus dicatur episcopus ecclesiae talis,

89

oportet ut primo sit episcopus ipsius ecclesiae et secundario sin­
gularum personarum. Ac per hoc Papa qui intitulatur : « epi­
scopus Ecclesiae catholicae », et non illorum aut omnium christianorum, primo est episcopus ipsius Ecclesiae catholicae, et
secundario membrorum eius. Et vere sic est, quia primo debet
superintendere bono proprio ipsius unius Ecclesiae catholicae,
et deinde bonis propriis membrorum omnium.
Et si studiose quaeratur quo pacto Papa potest dici epi­
scopus et caput Ecclesiae catholicae, cum Ecclesia catholica
includat ipsum Papam, patet responsio dupliciter. Primo, quia
huc est distributio accommoda, sicut cum dicitur : coelum continet omnia corpora, non quod contineat seipsum, sed quia
continet omnia possibilia contineri ; pariformiter enim dicitur
quod Papa est caput et episcopus Ecclesiae catholicae, non
quod sit caput, episcopus, rector etc. suiipsius, sed quia est
caput omnis possibilis habere caput, rectorem et episcopum.
Secundo dicitur quod, quia secundum Hilarium sermo rei, et
non res sermoni, debet esse subiecta, ea ratione Papa dicitur

1 c. 8. D. 1. de cons.

— 51

caput et episcopus Ecclesiae catholicae, quia in Ecclesia ca­
tholica ipse capitis et episcopi locum tenet.
Amplius: Papa habet supremam potestatem in
Ecclesia Dei: ergo Papa non subest Ecclesiae.
1,70 Antecedens patet ex condemnatione iam dicta * in Concilio
Constantiensi per Martinum V, ubi de Papa loquendo dicitur
habens supremam potestatem in Ecclesia Dei '. Consequentia
probatur : quia supra supremam potestatem in Ecclesia Dei non
potest maior intelligi in eadem Ecclesia Dei, etiamsi fingendi
detur licentia. Immo ex hoc etiam sequitur quod tam Ecclesia
quam Concilium Papae subditur, quia non sunt duae supremae
potestates in Ecclesia Dei : principatuum enim pluralitas, mala
cum sit, ut patet XII Metaph.
a lesu Christo summo bono,
qui vult Ecclesiam suam optime disponi, esse non potest.
91
Et confirmatur hoc auctoritate Innocentii III in Concilio ge­
nerali Extravag., de poe. et re., cap. Cum ex eo, ubi dicitur quod
Romanus Pontifex plenitudinem detinet potestatis “, et in cap.
‘Proposuit, de concessione praebendarum, idem dicit : « Nos se­
cundum plenitudinem potestatis de iure possumus supra ius di­
spensare ‘. » Et Extravag., de elect., in cap. Significasti, Pascha­

90

lis [II] dicit : « Aiunt in Conciliis statutum non inveniri quasi
Romanae ecclesiae legem Concilia ulla praefixerint, cum om­
nia Concilia per Romanae ecclesiae auctoritatem et facta sint
et robur acceperint ’. » Quae omnia pro plenitudine potestatis
Papae super Concilia, et consequenter universalem Ecclesiam,
allata sunt.

1 DENZ.-BANNW., 674.

2 Vel poliu» 1. XI· c. 10; Belcker, 1076 a 4.

3 c. 14, X, de poenitentiis et remissionibus, V, 38.
4 c. 4, X, de concessionibus praebendarum, III, 8
5 c, 4, X, de electione, I. 6.

- 52 -

92

Et confirmatur auctoritate S. Thomae in tractatu Contra

impugnantes religionem, ubi dicit haec verba: « Sancti Patres

in Conciliis congregati nihil statuere possunt nisi auctoritate
Romani Pontificis interveniente, sine qua etiam nec Concilium
congregari potest \ » Haec ille.
93

Amplius : Papa est proximus et immediatus vi­
carius Christi et Apostolorum: ergo nullam habet
in terris potestatem priorem se. Antecedens patet in
saepe dicta condemnatione articulorum a Martino V in Conci­
lio Constantiensi, ubi unus ex reprobatis articulus est iste :

« Ecclesia Romana est synagoga Satanae, nec Papa est pro­
ximus et immediatus vicarius Christi et Apostolorum “ ». Con­
sequentia patet, quia primo et immediato nihil propinquius et
94

immediatus.
Et ex hoc patet primo, quod erroneum est dicere quod

Ecclesia, ut distinguitur contra Papam, habet immediate aucto­
ritatem a Christo supra Papam: sic enim non Papa, sed Ec­
clesia esset proxime et immediate Christi vicaria. Impossibile

est enim esse duo subordinata ambo aeque proxima et imme­

95

diata Christo, ut patet istos fingere.
Et confirmatur auctoritate S. Thomae dicentis in tractatu
Contra errores Graecorum, cap. 66 : « Christi vicarius suo pri­
matu et providentia universalem Ecclesiam, tamquam fidelis mi­
nister, Christo subiectam servat », et oppositum sentire dicit
esse errorem 1*3.

1 S. THOMAS. Contra impugnantes Tki cultum et religionem, c. 4; ed. Mandonnet. IV, 56.
3 Art. 37; DENZ-BANNW.. 617.
3 Vide S. THOMAE Opu»c. omnia, ed. Mandonnet, IU, 322.

- 55 -

96

13

Postremo revideatur, quaeso, definitio facta in Con­
cilio Florentino, quod, quia ex orientali et occidentali simul
Ecclesia conflatum est, ceteris occidentalibus tantum antefertur. Et
ibi, ut in primo cap. verba adduximus *, non solum dicitur

quod Papa est omnium Christianorum pastor et doctor, sed
quod est etiam universalis Ecclesiae pastor, gubernator et rec­
tor, cum plena potestate a Domino lesu Christo institutus in
beato Petro. Dicant isti quomodo potuerit clarius exprimi, quod
non solum omnium membrorum, sed ipsius universalis Ecclesiae
pastor, rector et gubernator est, et quod non mediante Eccle­
sia, sed in Petro, cuius est successor, plenam potestatem pas­
cendi, regendi, gubernandi universalem Ecclesiam a Domino
lesu Christo accepit. Et videant si tantum luminis eis conces­
sum fuerit, quod haereticorum more Scripturas et Sanctorum
dicta oportet eos extorquere, ut eorum protervus error defen­
datur. Forte nulla Scriptura tam clara in fide habetur quam
non possit extorta expositio ad suum trahere propositum, sed
veritas tunc invenitur, cum planus Scripturae sensus iuxta Sanc­
torum consensum quaeritur.

Caput VIII
In quo respondetur obiectionibus sumptis ex auctorilak
Concilii Constantiensis et Basileensis.
97
π· 57

Ut ordinate autem obiectis distincte satisfiat *, inchoandum est a decretis Constantiensis \ Ad quae duae
responsiones dantur.

98

Prima negans illa esse authentica auctoritate
veri Concilii facta, quoniam facta sunt tempore schisma­
tis, quo erant tres Papae in Ecclesia Dei, ab una sola ohe'
dientia, scii. loannis XXIII, absente etiam illo suo Papa. Quod

constat ex eo quod illa promulgata sunt anno Domini

99

I ι

1415

die 6 aprilis in sessione V, et obedientia Gregorii XII coniuncta est illi die 4 mensis iulii eiusdem anni in sessione XIV, el
obedientia Benedicti XIII iungi coepit anno Domini 1416 die
1 3 octobris in sessione XXII “. Unde dicere quod illa obedien­
tia constitueret Concilium generale catholicam Ecclesiam reprae­
sentans nihil aliud est quam renovare antiquum schisma et dam­
nare ut schismaticas duas obedientias, et quod semper fuit et
est dubium, facere certum.
Et si dicatur quod Martinus V approbavit illa decreta
et illam Synodum : decreta quidem in sessione ultima ’, ubi
legitur quod dixit : « Omnia et singula determinata, conclusa

1 Sessionis V scii., ubi de superioritale Concilii supra Papam agitur.
2 Ci. DIC, art. Constance (Concile de), 111, P. 1, col. 1206-1211.
3 Nempe XLV (22 aprilis 1418).

|
I

— 55 —

et decreta in materiis fidei per praesens Concilium conciiialiter,

tenere et inviolabiliter observare volebat, et numquam contraire
quoquomodo, ipsaque sic conciiialiter facta approbat et ratificat,
et non aliter nec alio modo. » Haec ille . Constat autem quod
Concilium esse supra Papam, vel Papam supra illud, materia

100

fidei est : ergo decreta illa in sessione V facta super supenoritatem Concilii supra Papam sunt approbata.
Synodum vero, in bulla condemnationis articulorum loannis
Wicleff, sacro approbante Concilio, ubi interrogatoria ponens
dicit: « Utrum credat, quod condemnationes loannis Wicleff,
loannis Hus et Hieronymi de Praga factae de personis eo­

rum, libris et documentis per sacrum generale Constantiense Concilium, sint rite et iuste factae, et a quolibet catholico
pro talibus tenendae et asserendae ? » Haec ibi
Et cum

ΙθΙ

constet quod contra loannem Wicleff in sessione VIII, contra
loannem Hus in sessione XV et contra Hieronymum de Praga
in sessione XXI sententia lata fuerit, consequens est quod
tunc, ante unionem obedientiarum omnium, Concilium generale
fuerit, si Martinus in tali bulla verum dicit :
Respondendum est quod tractari aliquid in mate­

ria fidei contingit dupliciter, scii, m a t e r i al i te r et for­
ma lit er 3. Tunc tractatur formaliter materia fidei, quando
tractatur ut credenda vel damnanda a fide ; tunc autem trac­
tatur materia fidei materialiter, quando tractatur res quidem
pertinens ad fidem, sed non ut credenda vel non credenda, sed

quacumque alia ratione : extra formale enim infinita contingit
esse. Et quia nisi sermo intelligatur formaliter, perit certitudo,

» MSI, XXVII, 1199.
2 Interrog. n. 7 ; DENZ.-BANNW., 659.
3 De valore decretorum Conslantiensis Concilii, vide DTC, art. supra cil., coi.
1200 et sq.

ideo verba Martini in illa ultima sessione iormaliter sunt intel-

102

ligenda.
in

Concilio siquidem

illo fuerat in materia fidei

trac­

tatum et decisum formaliter, ut patet in sessionibus allegatis
contra illos tres supradictos, et etiam in sessione XIX, et fue­

103
n‘ 100

rant multa alia tractata, sed non ut materia fidei, inter quae
sunt illa sessionis IV et V. In cuius signum nulli fuerunt depu­
tati ibi ad videndum de fide : quin potius deputatio in materia
fidei coepit post haec in sessione VI, ut patet ibi. Nulla etiam
fit ibi mentio de credendo vel non credendo. Martinus autem V
approbavit decreta in materia fidei formaliter tantum, et
non illa alia. Et hoc evidenter etiam patet : quia illa verba
dixit respondens requisitioni oratorum regis Poloniae 12 exigen­
tium quod acta per Concilium contra illos praenominatos hae­
reticos firma essent, ut patet in sessione ultima, et propterea
bulla illa condemnationis subsecuta est ’.
Ad instantiam vero de approbatione Synodi
dicitur
quod per illud et alia interrogatoria ibidem de Concilio Constantiensi posita, totum a nobiliori parte Martinus no­
minavit. Congregatio siquidem Constantiensis, quae inchoavit
in sola obedientia sub loanne XXIII, et iterum post in coniuncta
obedientia sub Gregorio Xll, et in coniunctione obedientiae
Benedicti Xlll consummata est, et post Martinum electum auctorizata facto praesidentiae personalis in Concilium universale,
ab hoc nobiliori et certiori statu tota Concilium universale vo­
catur, et nuncupative in quolibet statu Concilium universale
appellatur, nominibus utendo ut plures.

1 Scii. Ladislai.
2 Ci. DTC, art. cit.> coi. 1222, ct
p. I, p. 567.

HEFELE, Histoire des

Conciles,

t. VII,

- 57 -

104

Fundatur autem haec declaratio super eo quod non est
rationi consentaneum, Martinum voluisse declarare alias obedientias fuisse extra Ecclesiam, sed verba proferre honoris, nomi­
nibus utendo ut plures utuntur, absque veritatis tamen offensa.
Unde in illa bulla bis oppositum declaravit, scii, in articulo :
« Papa habet supremam auctoritatem in Ecclesia Dei », et in
illo: «Petrus fuit caput Ecclesiae catholicae 1 », et ut insi­
nuaretur quod Concilium ab ultima parte appellabat, in prae­
cedenti interrogatorio, praeterito adiunxit praesens, dicens: « quod
Concilium approbavit et approbat, condemnavit et condem­
nat " », quasi praeteritum non suffecerit. Et quia ex isto prio­
re interrogatorio habitum erat quod Concilium Constantiense in
praesenti sub Martino V condemnat illos tres, non oportuit in
ultimo interrogatorio praeterito iungere praesens : iam enim prae­
teritum supponebat pro concilio sub Martino quia iam damna­
verat, et sic etiam verba salvantur verbaliter. Haec est prima
responsio ad principale motivum.

105

Secunda autem est: dato quod decreta illa va­
leant, intelligenda sunt cum grano salis. Quo­
modo autem, dicendum est per singula.

106
n-58

In primis, cum dicitur quod Concilium potestatem a Christo immediate habet
potest dupliciter intelligi. Primo, de
Concilio ut distinguitur contra Papam, et sic falsum
est, ut patet per inductas auctoritates Extravag., de elect., cap. Significasti, ubi dicitur quod robur habent omnia Concilia a
Romanae Sedis auctoritate ‘. Et D. XIX, Ita Dominus, ubi
Leo [1] dicit quod a Petro quasi a quodam capite in corpus

> Cf. DENZ.-BaNNW.. 674, 633.
2 Interrog. n. 6 ; DENZ-BANNW.. 658.
3 c. 4, X, dc electione, I, 6.

— 58 —

omne auctoritas manat *. Et S. Thomas in tractatu Contra
impugnantes religionem dicentis quod : « Sancti Patres in Con­
ciliis congregati nil possunt statuere sine Romani Pontificis
auctoritate interveniente, sine qua nec congregari Concilium po­
test. » Haec ille 2. Et nota quod dicit : « sancti Patres », quia

Patribus non sanctis, sed praesumptuosis nulla lex posita est,
sed praesumptio eorum sibi ipsis est lex.
107
Secundo, potest intelligi de Concilio incluso Pa­
pa. Et in hoc sensu est verum quod habet immediate aucto­
ritatem a lesu Christo. Et quod sic interpretandum sit, ex duo­
bus verbis illius decreti colligitur. Primum est
« legitime con­
gregata » : constat enim quod legitima congregatio Concilii ge­
neralis ad Papam spectat, ut ex nunc allatis textibus patet, et
D. XVII per totum ‘. Secundum est : « Ecclesiam catholicam
repraesentans »: corpus namque ecclesiasticum universum quod
Ecclesia catholica, id est universalis significat, non est ipsum
universum corpus ecclesiasticum, si sine capite sit vel intelligatur, Papam autem ex dictis constat caput esse totius Ecclesiae
catholicae, ac per hoc Concilii ipsam repraesentantis.
108
Et si mundi cordis oculo perspiciatur, apparebit quod
Concilium habet quod repraesentet universalem
Ecclesiam a Papa, qui habet plenissimam curam universalis
Ecclesiae. Quis enim cardinalibus, episcopis, abbatibus et prae­
latis paucis, ut communiter accidere videtur, contulit vota to­
tius populi christiani, nisi Papa ? Oportet enim aut ipsos Chris­
tianos hoc fecisse, aut aliquem supplere potentem eorum vota.
Et cum ipsos non transferre vota sua in eos, experientia tes1 c. 4, X, de electione, I, 6.
2 c. 7, D. XIX, ut supra n. 10.
3 S. THOMAS, Contra impugnantes Dei cultum et religionem, c. 4 ; ed. Mandonnet, IV, 56.
< Decretum GRATIANI P. I.

tetur, quin potius, si requirerentur chnstiani, infiniti inveniren­
tur qui refuterent transferre vota sua in alios et per seipsos in­
teresse malent, aut Concilium non celebrandum dicerent,
relinquitur ergo quod Papa, qui solus est pater, pastor, doctor,

rector et gubernator omnium et singulorum christianorum 1 cum
plenitudine potestatis, vota totius Ecclesiae transfert in Conci­
lium congregando et roborando, ut ei videtur. Propter quod
sine Papa Patres sancti congregati nihil possunt, et dissolvi po­
test Concilium a Papa, auferendo ab eis quod amplius univer­
salem Ecclesiam non repraesentent auctoritative.

109

Nec est verum, si dicatur quod Ecclesia ratum habet
Concilium, non reclamando. Ideo enim non reclamat quia in
vero Concilio Papa supplet, in falso autem, quia contra praesumptuosos praevalere non sperant docti, ignorantes autem ne­
scii silent. Hoc autem non est approbari ab Ecclesia, sed non
molestari ab illa.

110
Deinde cum dicitur, quod ipsi Concilio seu eius decre'n.57 tis etiam Papa «obedire tenetur * », multis distinctionibus iuxta
111

multos terminos opus est.
Distinguendum est enim de Papa dubio vel cer­
to. Sicut enim quod nescitur consecratum, pro non consecrato

habetur et reconsecratur secundum sacros canones, ut patet Extravag., de presbytero non baptizato, cap. Veniens ' et de cons.,
Dist. I, cap. Solemnitates ‘, sic qui nescitur legitime ele­

ctus Papa, tamquam non Papa obedire tenetur, et hoc directe
pertinet ad illa decreta ratione schismatis, quando erant tres
Papae et nullus indubitatus ex sua electione.

1 Comp. verba Concilii Florentini, supra n. 13 citata.
2 c. 3, X, de presbytero non baptizato, HI, 43.
3 c. 17, D. I, de cons.

- 60 —

112

De Papa autem certo et indubitato, distinguendum est.
Quia vel est sermo de his quae a Concilio et de­
cretis eius statuuntur de iure divino, ut ea quae

sunt fidei, vel naturalis iuris, ut ea quae sunt virtutum et vi­
tiorum moralium, et sic Papa tenetur obedire, nec potest con­
tra ea dispensare. Et sic interpretanda sunt decreta illa. Unde
in tribus dicit debitum obedire, scii, in his quae sunt fidei,
reformationis et amotionis schismatis : haec enim, cum spectan­
tibus ad ea, aut ad ius divinum aut ad ius naturale spectant.
113
Vel est sermo de his quae sunt pure iuris posi­
tivi, et sic distinguendum est de obedientia, scilicet quoad
iudicium divinum vel humanum, et dicendum : licet princeps
sit solutus legibus nec Concilia legem ullam coactivam in iudicio humano praefixerint Romanae Sedi, in iudicio tamen di­
vino tenetur Papa obedire, ut S. Thomas expresse habet in
Ia Ilae, q. 96, a. 5, ad 3, et in cap. Confidimus, XXV, q. 1,
Gelasius Papa dicit : « Universalis Ecclesiae constitutum nullam
magis exsequi Sedem prae ceteris oportere quam primam
»
’14

Demum cum subditur de punitione contumaciter contem-

n·57 *,nentium potest dupliciter intelligi. Primo indifferenter, ut
quilibet etiam indubitatus Papa in quocumque peccato contra ius
divinum aut naturale contumax, punitioni humanae subiiciatur.
Et hic sensus est contra sacros canones, ut patet in cap. Si
Papa, D. XL
et D. LXXIX, cap. Electionem 3 et in
cap. Aliorum, XI, q. 3 ‘, nec est acceptandum quod id quod
infinito temporis spatio a tot est Patribus approbatum, unico
verbo destruere voluerint conditores canonum.

> c I, C. XXV. q. I.
’ c. 6, D. XL.

a c. II. D. LXXIX.
<c. II. C. IX. q. 3.

115

Secundo potest intelligi discrete secundum proportio­
nem materiae et perso nae . Et sic, cum praelati communiter

non sint publice puniendi, exemplo Dei qui non punivit publice Aa­
ron de idolatria, ut S. Thomas dicit in IV Sent., D. 46, q. 2,
a. 2, qa. 2, ad 5 ; et Papa non sit puniendus facto, sed verbis

reprehendendus publice, ut ex S. Thoma colligitur in VI Sent.
D. 19, q. 2, a. 2, qa. 2, ad 2 et in Ha Hae, q. 33, a. 4 ‘,
in casu quo publice in periculum Ecclesiae peccat, ut Petrus
reprehensus fuit a Paulo ad Gal. II, [1 1 ], et in casu quo potest de­

poni, etiam facto depositionis puniri possit: consequens est quod
sic discrete et proportionaliter intelligantur verba illius decreti.
116

"

Ex his omnibus clare patet quod nec ex illis decretis
habetur superioritas Concilii aut Ecclesiae su­
per Papam. Unde non oportet aliter respondere ad eamdem ex
Concilio Basileensi in sessione II et XVII *. De quo tamen scien­
dum est quod, licet ab Eugenio IV fuerit approbatum quoad in­
choationem et prosecutionem, et multa pro illo Concilio in
bullis suis dixerit, numquam tamen illius approbavit decreta, quin
potius in Concilio Florentino statim definivit Romanum Pon­

tificem esse caput, pastorem, doctorem et rectorem universalis
’■13 Ecclesiae, ut superius attulimus *.

Refert quoque dominus loannes de Turrecremata, qui fuit
praesens utrique Concilio, in Lib. Il “ De Ecclesia, cap. 100 1
2,
multos defectus qui in Concilio Basilieensi in conflatione
illorum decretorum intervenerunt, scilicet: quod non fuerunt una­
nimiter conclusa, nec cum consensu praesidentium legatorum

. Ed. R. e» C.: III.

1 ad 2um.
2 Apud ROCABERTI, Bibi, maxima ‘Pontificia. XIII. 429.

- 62 —

domini Papae, qui talibus interesse recusarunt, nec exspectatis
oratoribus Angliae et Castellae, quos in via noverant consti­
tutos, nec auditi sunt viri multi sapientes, videntes haec esse
contra doctrinam Sanctorum... Sed promulgata sunt ad furorem
hostium Apostolicae Sedis cum multitudine populi nullius aucto­
ritatis. Unde ex neutro Concilio admittuntur ut valida.
118

Nos tamen ex abundanti iustitia illa glossavimus, et, si
glossas contra intentionem auctorum dixerit aliquis, ex aliis,
actis eorumdem Conciliorum hoc convincens, respondebo: primo
quod ego homo sum et video quae foris sunt quoad ipsa decre­
torum verba, « Deus autem intuetur cor \ » Quoad alia vero
acta eorumdem Conciliorum attestantium aliam fuisse auctorum
intentionem, dicam de Constantiensi quod, sicut erravit usurpans
in una sola obedientia universalem Ecclesiam, ita erravit conse­
quenter in procedentibus ex ea, quoniam tunc illa decreta fecit.
De Basileensi vero notorium est quod erravit, cum contra unum
verum et indubitatum Pontificem Eugenium IV processit usque
ad depositionem inclusive, qui tamen cum successoribus suis
verus Papa est. Dicam secundo quod, si honorem veritatis
recusant, falsa, erronea ac igni obnoxia sunt.
i l Reg., XVI. 7.

Caput IX

In quo solvuntur reliquae obiectiones contra idem factae.

119

58 iq.

120
'n.58

Expeditis auctoritatibus Conciliorum Constantiensis et Basileensis, quae nullius auctoritatis censentur, solvendae consequen­
ter sunt obiectiones quae ex vera ac certa auctoritate procedunt, iuxta ordinem quo inductae sunt *
.
Ad declarationem igitur Martini V in condemnatione articulorum : , scilicet quod error est non credere: « Romanam
ecclesiam esse supremam inter alias ecclesias, si per Ro­
manam ecclesiam intelligitur Ecclesia universalis vel Conci­
lium universale, aut pro quanto negat primatum Summi Pon­
tificis super particulares ecclesias », respondetur quod, quia
comparatio est inter diversa, et haec tria, scii. Ecclesia uni­
versalis, Concilium universale et ecclesia Romana singula sunt
quaedam corpora mystica integra, constantia ex capite et mem­
bris reliquis, et in capite non solum conveniunt, sed identificantur — Papa siquidem caput proprium universalis Ecclesiae
et Concilii et Romanae ecclesiae est; — in membris autem
reliquis distinguuntur, vel sicut repraesentans et repraesentatum,
ut membra reliqua Romanae ecclesiae partes sunt membrorum
reliquorum Concilii et Ecclesiae universalis, ut patet, idcirco
cum fit comparatio inter Ecclesiam seu Concilium universale et
ecclesiam Romanam, non fit comparatio secundum
caput, sed secundum reliqua utriusque membra,
secundum quae recte dicitur quod tam Ecclesia quam Synodus

— 64 —

universalis est superior Ecclesia Romana, ut ex illo articulo
deducitur. Unde admissio illius comparative nihil concludit con­
tra Papae auctoritatem.
121
Posset mihilominus dici quod, quia esse supremam inter
ecclesias, convenit Ecclesiae ratione capitis, et ecclesia Romana
ratione capitis est de essentia Concilii et Ecclesiae universalis, >
et nulla comparatio, etiam cum dictione exclusiva, excludit in­
trinseca, idcirco non est admittenda comparatio Concilii ad
ecclesiam Romanam quoad hoc quod est esse supremam inter
ecclesias, sicut nec quoad caput, quia sicut idem est caput,
ita eadem est superioritas, et negaretur illa illatio : ergo Con­
cilium est suprema inter alias ecclesias, etiam Romanam.
122
Et ad probationem: quia Romana ecclesia est « una ecclesiarum *
», respondetur quod pius requiritur ad comparationem
istam: oportet enim quod sit una et distincta capite
proprio ab Ecclesia quae est Concilium: quod hic
non est.
123
Ex calce vero illius articuli *, scii, quod primatus Papae
est super ecclesias particulares, — cum sit sermo affirmativus
de primatu super particulares et non negativus de
primatu super universalem Ecclesiam, nihil habetur in oppositum.
Quod enim non fuit expressum ibi, est expressum alibi ut adduc­
tum est.

* ibid,

124
• n. 60

125
* »· 27

Ad obiectionem sumptam ex evangelio Matth. XXVIII,
[18]: «Quaecumque solveritis etc. » *, dicitur quod ad litte­
ram haec tria tantum in proposito habentur.
Primum est, quod a Christo immediate Apostolis
data est potestas ligandi et solvendi, quod superius concessimus * conformiter ad cap. In novo, d. χχι \
1 c. 2 D. XXI; cf. lupra n. Iβ, 20.

Secundum est, quod potestas data est universalis
iuxta illa verba : « Quaecumque solveritis.. » Sed tamen non
est adeo universalis ut verba sonant, sed ly quaecumque distribuit
pro subiectis, ita quod sensus est : Quaecumque vobis subiecta
solveritis vel ligaveritis etc... Alioquin oportet dicere quod om­
nino occulta potuissent solvere vel ligare, contra illud Apostoli I ad
Cor. IV, [5]: « Nolite ante tempus iudicare, donec veniat Do­
minus, qui illuminabit abscondita etc. ». Et quia Petrus non
erat eis subiectus, sed praelatus, cum factus fuit pastor Eccle­
siae, ideo sub illa distributiva non concludebatur Papa, utpote
non subiectus.
127
Tertium autem est, quod ex illo contextu insinuatur quod
Ecclesia quaelibet habitura esset potestatem ita
ligandi et solvendi, ut soluta et ligata ab ea essent so­
luta et ligata in coelo, et hoc in sibi subiectis. Unde,
sicut ridiculum est ex hoc quod ecclesia Bononiensis habet
hanc auctoritatem, inferre : ergo potest ligare aut solvere non
subiecta, ita ex hoc quod Ecclesia universalis habet hanc au­
ctoritatem, non potest inferri nisi quod potest in subiecta. Quam­
vis enim multa plura sint subiecta universali Ecclesiae quam
Bononiensi, nihilominus in hoc formali conveniunt, quod nulla
Ecclesia potest nisi in sibi subiecta. Ex hoc autem non ha­
betur quod Papa est ei subiectus, nec etiam habetur, ut su24 perius dictum est *
, quod habeat a Christo immediate potesta­
tem, quia modus habendi, scii, immediate a Christo, ex speciali gratia ad personas suas fuit *. Quod autem alicui gratiose
conceditur, non debet ab aliis trahi in exemplum. A Christo
enim habent omnes Ecclesiae hanc potestatem, sed non im­
126

mediate.

128
Ad auctoritates Augustini dicentes, quod Petrus in per'"6/ sona Ecclesiae et unitatis etc. claves accepit *, dicendum est

- 66 -

129

' n.9, 12,
S

130
n' 6~

quod per haec omnia intelligendum est hoc, scil. quod non I
soli personae Petri, sed officio suo perpetuo
duraturo haec col lata sunt. Et quia officium Petri
est officium capitis quod habet influere in corpus reliquum,
ideo officio capitali data, toti corpori data dicuntur et sunt.
Non potest siquidem expers corpus remanere, si caput officium
suum facit: unde et Leo [I] Papa in D. XIX, cap. Ita Do­
minus, ipsi Domino attribuit quod a Petro in corpus omne
potestas derivaretur .
I
Quia ergo unitas officii communicativi toti Ecclesiae cla­
ves accepit in persona Petri, ideo dicitur quod Petrus perso­
nam Ecclesiae gerebat, et quod unitas, non unus claves acce­
pit, et quod ad omnes dicitur : « Amas me ? Pasce oves meas»,
et similia ; et non propterea dicitur quasi communitas popu­
laris aut senatoria potestatem acceperit. Hic enim sensus con- i
tra Augustinum et lesum Christum est, ut ostensum est ' . Et
* i1
ipse Augustinus in Quaestionibus Novi et Veteris Testamenti
aperit dicens : « Salvator, cum pro se et Petro dari iubet di­
drachma, pro omnibus solvisse videtur, quia, sicut in Salva­
tore erant omnes causae Magisterii, ita et post Salvatorem m
Petro omnes continentur: ipsum enim constituit pastorem eo­
rum ut esset pastor gregis dominici 2*
. » In quibus verbis do­
cet quod in officio capitali Petri omnes subintelliguntur.
Ad primam autem rationem * dicitur quod, licet non minus iuris habeat Ecclesia in potestate jurisdi­
ctionis quam in bonis temporalibus, tamen non eo­
dem, sed alio modo habet. Nam potestatem lunsdictionis
obtinet ut regimen monarchicum, dominium autem temporalium
i c. 7. D. XIX.
« S. AUGUSTINUS,
(apocryph.)

Quaut. ex Notio Tutam,, c. LXXV ; PL 35, 2. 272

- 67 —

ut communitas. Et ratio diversitatis est, quia potestas jurisdic­
tionis est a lesu Christo qui tale statuit regimen, dominium autem
rerum est a donatoribus hominibus transferentibus dominium
quod ipsi habebant in communitatem Ecclesiae, et non in unum

aliquem. Et hoc apparet in ecclesiis particularibus, in quibus
manifeste ecclesiae in episcopo habent potestatem iurisdictionis,
non autem dominium rerum.

131
Ad aliam vero rationem *
, quod Ecclesia non potest er'ω* rare, distinguendum est de errore personali in creden­

do, et in sententialiter a uc t or i t a t i v e definien­
do; et rursus de Ecclesia universali claudendo in
se Papam, et ut distinguitur contra eius auctori­
tatem. Et dicendum est quod errore personali certum est
quod Papa, quia est una singularis persona magis potest in
fide errare quam totum residuum Ecclesiae, sed hoc non spec­

tat ad propositum. Errore autem iudiciali in fide, est e con­
verso, quia magis potest errare communitas Ecclesiae sine auc­
toritate Papae quam Papa.

132

Et ratio est: quia error Papae in definitiva sen­
tentia fidei est error totius Ecclesiae, et vere uni­
versalis Ecclesiae, capitis et membrorum, quia ad ipsum spe­
ctat determinare finaliter de fide quid tenendum et quid re­
pellendum, ut ab omnibus inconcussa fide teneatur, ut S. Tho­
mas in tractatu Contra errores Graecorum, cap. 67, auctorita­
te Cyrilli et Maximi ostendit ', et in Ia Hae, q. 1, art. ult. [10]
probat ratione. Impossibile est autem universalem Ecclesiam er­
rare in fide, ergo impossibile est Papam in iudicio definitivo
auctoritative errare in fide. Secus est in aliis, ut S. Thomas
in quodl. 9 “, art. ult. [16], ostendit.
. ed. R. et C.: VIII.

1 C(. S. THOMAE Opuscula omnia, cd. Mandonnct. III, 32 (ex scriptis apocryphis).

133

Unde argumentum militat ad oppositum, quia Papa in

do acephala nihil invenio, quia nihil auctoritatis sine capite
in eo video, quamvis merita multa. Et non advertere ad hanc

huiusmodi iudicio est rectissimus propter assistendam
Spiritus Sancti in iudicio fidei, propter universale bonum
Ecclesiae, sicut promisit Joannes xvi a, [13]:
docebit vos omnem veritatem », et
te, ut non deficiat fides tua, et
firma fratres tuos 1 ». Iuxta quod
nocentius [1] Papa, cap. Quoties :

distinctionem de fide personali vel in iudicio auctoritative, est
causa quare a multis ignoranter in materia fidei, immo doc-

« Spiritus Sanctus

Petro dixit: « Ego rogavi pro

tores Papae praeferantur. Considerant enim ipsum, non

tu aliquando conversus con­

cium, cum divina assistentia ad fidem in officio, etsi non in

etiam XXIV, q. 1, dicit In­ :
« Quoties ratio fidei venti­

persona.

136
Ad id vero quod additur : quod claves sunt propter
'n.63 Ecclesiam finaliter *, concedo ingenue quod Papa ut

latur, nonnisi ad Petrum, i. e. sui nominis honorem et auctori­

134

tatem habenti recurrendum est ' » .
Et scito quod cum dicitur de errore iudiciali, quod sola
universalis Ecclesia errare in fide non potest, non excluditur
Summus Pontifex, sed includitur, quia auctoritas determinandi
de fide competens universali Ecclesiae principaliter residet

potestatem iurisdictionis habens est propter bonum fidei et pacis
Ecclesiae, ut ex cap. 7 6 ", IV Contra Gentes S. Thomae appa­

ret, et est ignobilior ipsa pace Christi, « quae exsuperat om­
nem sensum \ » Et hoc est quia Papa non est princeps nisi ut

minister et vicarius naturalis principis qui est summum bonum,
ad quod ordinatur bonum commune totius communitatis, ut ex
XII Metaph. habetur 2.

in Romano Pontifice, ut sanctus Thomas in Ila Hae, q. II,
a. 2 11, ad 3 dicit. Immo ipsa auctoritas quae universalis Ec­

* n. 132

135

clesia dicitur, non nisi illa Papae est, ut ex inducta auctoritate
ex q. 1, lia Hae, ubi finalis sententia de fide ad Pa­
pam spectare probatur, patet. Et propterea in allegato quodlibeto S. Thomas iudicio Ecclesiae et Papae ut synonymis
utitur, aperiens expresse quod sententiae Papae per assistentiam
divinae providentiae standum est.
Et propterea oportet esse cautum, ne vocabulis aliter
intellectis fallamur. Certi namque sumus quod nec Papa nec
Ecclesia aut Synodus universalis integra potest in fide errare,
iudicando auctoritative de fide. De Ecclesia autem ac Syno-

i

137
*'■64

Ad doctrinam ex principio illo : omne totum est maius
sua parte *, dicitur quod, concesso illo principio formaliter, scii.

de toto et parte ut sic, quod licet Papa quoad personam et
merita sit pars universalis Ecclesiae, secundum potestatem
tamen iurisdictionis, de qua est sermo, non est pars,
ita quod potestas Ecclesiae universalis non consurgit ex potes­
tate iurisdictionis Papae et aliorum ut totum ex partibus, sed
potestas Papae est tota potestas Ecclesiae uni­
versalis et aliae potestates sunt participationes ipsius in par"■75 tem sollicitudinis datae, lam enim dictum est , quod non plus

. ed. R. et C.: XIV.
b ed. R. ct C·· HI·
ed. R. et C.: LXXVII.

i Luc. XXII, 32.
» c. 12. C. XXIV. q. I.

offi­

1 Cl. Phil. IV. 7.
2 Vel potiui I. XI. c. 10 ; Bekker, 1075 a 10·

- 70 -

potest Papa et Ecclesia quam Papa solus, licet plures potes­
tates sint potestates Papae et Ecclesiae quam Papae solius.
138

Et si ex ratione capitis, quia est membrum et
pars corporis, instare velis, respice ad lesum Christum,
qui caput verum totius Ecclesiae sic est, ut non solum quoad
potestatem, sed nec quoad nobilitatem et sanctitatem sit pars
Ecclesiae. Et vide quod in his mysticis locutionibus non opor­
tet ea quae imperfectionis sunt, ut est esse partem, salvare in
his quae sunt superioris ordinis, quales sunt lesus Christus et
eius vicarius generalis, qui quoad nobilitatem et sanctitatem et
personam pars est Ecclesiae.

139
n. 64

Ad illud vero Hieronymi, quod «orbis est maior Ur-

be : », respondetur quod verum est quoad multa, puta meri­
ta, virtutes, scientiam, et in proposito secundum vigorem con­
suetudinis, non potestatis : i. e. consuetudo orbis praevalet con­
suetudini Urbis. Sed potestas Urbis est supra potes­
tatem orbis. Et quod haec sit intentio Hieronymi, ex con­
textu patet : quia de consuetudine ecclesiarum, qua diaconi sub
presbyteris sedent, loquitur.

140
n. 65

Ad rationem formatam super mandato Domini : « Dic
Ecclesiae 1 », quia adversarii sanctas glossas refugiunt, ut pro
Ecclesia praelatus ut sic intelligatur cum sacris doctonbus ea­
dem sententia, aliter dicitur quod Dominus in illo mandato af­
firmativo plura ordinate mandat. Primo, actum caritatis : « cor­
ripe eum inter te et ipsum ». Secundo, actus iudiciales : « ad­
hibe duos ut in ore duorum vel trium stet omne verbum »,
et : « dic Ecclesiae. “ Inter hos autem duos actus haec est
differentia, quod actus caritatis extendit se ad omne peccatum
in proximum et ad omnem fratrem, ut patet; actus vero
iudiciales non extendunt se ad omne peccatum
in proximum, nec ad omnem fratrem.

μΐ

Et quod non ad omne peccatum in proximum,
ex eo patet quod sunt quaedam peccata contra nos quibus
convincendis non possunt adhiberi testes, ut patet de peccato

coniugis tentantis facto coniugem in lecto ad peccatum contra
naturam, et de secretissimis sermonibus. In his enim, quia non
possunt testes adhiberi, locum non habet praeceptum hoc af­
firmativum : « adhibe tecum duos, ut in ore duorum vel trium
stet omne verbum», nec illud: «dic Ecclesiae», quia intelligitur de peccatis subiectis adhibitioni testium.
142
Quod etiam non ad omnem fratrem, ex eodem
fundamento habetur, quia scilicet si est aliquis frater qui non
est subiectus alicui in terris, de illo non intelligitur praeceptum :
«adhibe tecum », nec: « dic Ecclesiae» ; vanum enim hoc
esset. Et quia Papa est talis frater, ideo praeceptum hoc
non habet locum simpliciter contra Papam. Dico autem
simpliciter, ut praeservem me a casu in quo potest de­
poni.
143

Et quod haec sit vera expositio ad litteram, probatur

ratione et auctoritate. Ratione quidem: quia Salvator in
hoc praecepto duo exprimit uniformiter, scii, personam peccan­
tem : « frater tuus », et peccatum : «peccaverit in te»; utrum­
que enim absque exceptione aliqua indefinite ponit. Et tamen
oportet quoad peccatum limitare ad peccatum capax adhibitio­
nis testium : ergo quoad fratrem limitare etiam oportet ad fra­
trem subiectum communicantem tecum in Patre in terris. Et
hoc potest accipi ex illo verbo: «frater tuus», i. e. pure
frater, id est : qui ita sit tibi frater ut non sit plus quam fra­
ter. Ceteri namque praelati tui non sunt simpliciter plus quam
frater, sed quoad aliquid ; Papa vero simpliciter. Qua ergo
ratione limitatio admittitur peccati, admittenda est et limitatio

peccantis fratris.

-12 -

Auctoritas est S. Thomae in iv Sent., D. 19, q. 2,

144

,

a. 2, qa. 3, ad 2, dicentis quod si praelatus non habet su­

periorem, recurrendum est ad Deum, qui eum emendet et de

medio subtrahat : hoc enim propter solum Papam oportet dici,
quia ceteri praelati habent superiorem. Nec solus est S. Tho­
mas, sed nunc nunc infinitae fere auctoritates afferentur, ostendentes Papam omnino non habere superiorem, ac per hoc non
claudi sub appellatione fratris peccantis quoad actus iudiciales.

145

1

Ex quo patet quam temere quidam dicant, quod super
hoc textu absque omni calumnia plenitudo potestatis gladii spi'
ritualis et exsecutio eius in Ecclesia collecta, ac per hoc in
Concilio universali, super quemlibet Christianum qui est frater
noster, etiam si Papa fuerit, fundatur ; et quod super hoc fun­
datur potestas definiendi, determinandi, statuendi, exercendi,
constituendi leges, etiam supra personam Papae et usum potes­
tatis eius. Haec enim ex dictis et dicendis patet esse erronea,
et dicentes haec nesciunt discernere quod praecepta, quae dan­
tur de actibus iustitiae iudicialis, intelliguntur tam in factis
quam in personis sublectis, et non aliis, et quod ista praecep­
ta non probant subrectionem talis facti vel talis personae ad
Ecclesiam; sed de sublectis illi, quaecumque et quicumque
sint, disponit ’. Ignorantiae ergo est ex hoc textu sublectio­
nem Papae arguere.
146

Et ut convincantur isti, practicetur textus iste sic. Primo
textus non magis loquitur de Ecclesia universali, quam parti­
culari, puta Mediolanensi. Et hoc etiam convincitur ex hoc
quod, peccante in me fratre meo Mediolani, sufficit dicere
ecclesiae illi, et si illam non audierit, erit « sicut ethnicus *
etc... Indistincte ergo de ecclesia loquitur. Tunc ultra cum di* Illa »cil. iustitia. de qua loquimur. — Vide doctrinam S. THOMAE

theologiae. Ha Hac, q. 67, a· I.

Summa

I

-73-

citur : « dic Ecclesiae », aut sumitur Ecclesia communiter pro
collectione fidelium quomodolibet, et hoc non, quia, si non
audiret lotam collectionem Mediolanensium absque praelatis,
non esset « sicut ethnicus et publicanus», ut patet; aut su­
mitur Ecclesia pro collectione fidelium cum praelato, et si sic
sumitur, ergo etiam Ecclesia universalis, cum dicendum sibi est,
non sumitur pro acephala, sed cum capite, qui est Papa. Ex

hoc ipso ergo praecepto Domini intellecto proportionaliter
de Ecclesia universali, Papa comprehendi ostendi­
tur, non sub appellatione fratris peccantis, sed
Ecclesiae i udi cantis, quia Ecclesiae cum capite, et
non acephalae, dicendum mandat peccatum fratris peccan­
tis.
147
Rursus: Papa non est deterioris conditionis
respectu Ecclesiae suae quam quilibet episcopus
respectus ecclesiae suae. Sed episcopus peccans in fra­
trem suum non denuntiatur ecclesiae suae acephalae, sed Ec­
clesiae, id est praelato superiori, et sufficienter impletur mandatum
Domini. Ergo Papa non denuntiatur Ecclesiae catholicae, cu­
ius est episcopus, acephalae, sed superiori, qui est lesus
Christus, clamando ad Deum, qui est paratus cito facere vin­
dictam clamantium ad se, multo magis quam iudex terrestris,
ut ipse testatur Lucae XVIII, [7].
148
Negandum est igitur quod Ecclesia universa­
lis sit iudex ordinarius Papae in puniendo, et
consequenter quod sit simpliciter et absolute illius iudex, et
consequenter quod quemcumque legis actum possit super eum.
An autem in aliquo eventu vel casu sit illius iudex, inferius
examinabitur.
149

Repugnare quoque sacris canonibus quod Ecclesia uni­
versalis sit iudex Papae in puniendo absolute, manifeste patet.
Quia sic de quolibet peccato Papae in proximum posset de-

-U-

nuntiari Papa, iudicari et puniri, si fraternam

admonitionem
non audisset, contra cap. Si Papa, D. xl ’, et cap. multa IX,
q. 3, scii.: Patet, Nemo, Aliorum, Facta, Cuncta \ et omnes
canones Pontificum, scii. Bonifacii [I], Nicolai [I], Innocentii [1]
Symmachi, Anterii et Gelasii. Et licet aliquod horum patiatur
forte glossam quod loquitur de particulari iudice, et non de
universali Ecclesia, multa tamen capitula omne indicium ci­
tra divinum excludunt, ut cap. Palet, ubi sunt de Sede
Apostolica haec verba : « Cuius auctoritate maius non est indi­
cium. » Similiter cap. Aliorum, ubi sunt haec verba: «Alio­
rum causas hominum Deus voluit per homines terminare, sed
Sedis istius praesulem suo sine quaestione reservavit arbitrio »,
ubi etiam Papa
excludit prosequendo obiectiones in con­

150

trarium.
Est et contra Extravagantem Bonifacii VIII Unam Sanc­
tam, ubi definiens inquit : « Si deviat terrena potestas, iudicatur a spirituali : si deviat spiritualis iudicatur minor a supe­
riore ; si vero suprema, a solo Deo et non ab homine potest
iudicari. » Haec ille *. Et est contra multos doctores in theo­
logia quidem, ut refert dom. loannes de Turrecremata in lib. II
de Ecclesia, cap. 93 “ “ : Hugonem de Sancto Victore °, Albertum Magnum, S. Thomam, Alexandrum de Hales ', S. Bo-

• Ed R. et C.·. XC1V.

’ c. 6. D. XL.
1 c. 10. 13. 14. 15. 17. C. IX. q. 3.
3 Symmachus nempe.
4 c. I de maior, et obed. 1,8, in Extravag, Comm. cf DENZ-Bannw, 469.
·■ ROC, XIII, 418.
6 (j· 1141) de Sacramentis. I. Il; H. IV, 59.
• (t 1245) in Sent. 1. Ill (ined.) ; H. IV, 199.

-

-

naventuram ’, Petrum de Tarantasio 2, Ulricum

Ricardum \

Petrum de Palude δ, Hervaeum ", Augustinum de Ancona ',

Alexandrum de Alpidio 8 ; in iure autem canonico : Hostiensem9, loannem AndreamGuidonem Archidiaconum 1J, In­
nocentium [iv] 12 et Alvarum bî.

Ad ultimo autem allata ex sacris canonibus, ex eo quod
151 ·
Papa non potest contra statuta Patrum *, responsionem habeo

Divi Thomae in tractatu Contra

impugnantes

religionem 11,

quod intelligitur quoad ea quae sunt iuris divini vel naturae.

Et hoc etiam habetur in glossa illius et praecedentis capituli
Sunt quidem 15
Ad capitulum

152
• ibid.

Prima salus *
...

eodem modo dicendum

est, advertendo quod Patrum appellatione venit principaliter
Papa, qui est pater Patrum.
> (f 1274) in Sent., 11. IV.; H. IV, 248.

2 (Innocentius V f 1276) in Sent., II. IV.
a ULR1CUS ENGELBERTI DE ARGENTINA (Strasbourg) f 1277, in sua Sum­
ma de Bono ; QE, 1, 356.
4 RlCARDUS BE MEDIAVILLA (Middleton) f 1307-8, in Sent., II. IV; H.
IV, 375.
■’ ('J" 1342) in suo tract. De causa immediata

ecclesiasticae potestatis, seu de

potestate ecclesiastica ; QE, I, 603.
11 HERVAEUS NATALIS (de Nédellec) f 1322, tract. De potestate Papae·, QE.
I, 533.

■ AUGUSTINUS TRIUMPHUS f 1328, in Summa sua De ecclesiastica potesta­
te ! H. IV, 495.
8 ALEXANDER a S. ELPIDIO f 1320 scripsit De Ecclesiastica unitate cf,
DHE, t. Il, coi. 272.
9 HENRICUS DE SECUISA f 1271; H. IV, 289.
’° lOANNES ANDREAS t 1348 ; H, IV, 489 Scripsit Glossam in lib. IV Decre­

talium.
11
«
13
··»

GUIDO DE BaYSIO f 1313; H. IV, 412.
S1NIBALDUS DE FLISCO f 1254; H. IV, 287.
ALVARUS PELAGIUS (Pelayo) f 1352; H. IV, 513.
S. THOMAS, Contra impugnantes Dei cultum ei religionem, c. 4 ; ed. Man-

donnet, IV. 56.
15 lOAN. Glossa in c. 6 et 7, C. XXV, q. I, coi. 1898-1900.

— It) -

153

Quod autem loannes Gerson affert contra Summos Pon­

tifices illud Gratiani, Dist. IV : « Leges instituuntur cum pro­
mulgantur, firmantur autem cum moribus utentium comproban­
tur 1 », quasi examen legum supremum fit, unde firmantur, risu
magis quam expositione dignum est.
154

Relinquitur igitur certum et indubie tenendum quod Pa­
pa est supra universalem Ecclesiam, non solum se­
cundum singulas personas et ecclesias, sed secundum ipsam
Ecclesiae communitatem, solum Deum superiorem
habens.
c. 3, D. IV ; apud 1OAN. GERSON, De potestate ecclesiastica,
4 a ; ed. Ellies du Pin, 11, 232 Λ.

Consideratio

Caput

X

De ηοϋα quadam fictione, qua imaginantur aliqui Con­
cilium esse supra Papam.
155

Hactenus simpliciter est disputatum et conclusum quod

Papa habet potestatem super universali Ecclesia et Concilio
ut caput, pastor, rector et director illius. Deinceps nova quae­
dam imaginatio loannis Gerson, in tractatu De potestate ec­
clesiastica et in tractatu De auferibilitate Sponsi seu Papae ',
tractanda confutandaque est, quoniam periculosa est valde et
sanctae Matri Ecclesiae plurimum nociva. Et ut melius ob­
servare se ab his omnes possint, recitanda est sua imaginatio.
156

Ponit imprimis potestatem ecclesiasticam velut quod­
dam totum intégrale distingui in suas partes inté­
grales: papatum, cardinalatum, patriarchatum, episcopatum
sacerdotiumque, Ecclesiamque integrari ex his ita vult ut, su­
blato non Papa, sed papatu, non sit Ecclesia universalis 12.

Vultque proinde in Ecclesia et Concilio universali,
sive Papa sit sive non, claudi auctoritatem papal em,
quam supremam potestatem ecclesiasticam et plenitudinem po­
testatis ecclesiasticae, formaliter potestative et origi­
naliter reliquas continentem, et in solo Romano
Pontifice formaliter et subiective, esse fatetur a lesu Chisto Petro datam. Fatetur quoque Ecclesiae regimen a le1 lOANNES GERSON, De auferibilitate Papae ab Ecclesia, apud GERSONI
opera, ed. Ellies du Pin, Antwerpiae, 1706; H, col. 209 D — 224 D ; eiusdem auc­
toris, De potestate ecclesiastica el de origine iuris et legum, ibid. II. 225-260.
2 IOAN. GERSON, De potestate ecclesiastica, Considerabo 7a; ibid. 235 B-C.

— 78

su Christo institutum monarchicum, ita quod hoc non
nisi a solo Deo mutabile, et monarcham esse Papam.
157
Cum his quoque distinguit, et bene, potestatem ec­
clesiasticam tripliciter accipi ‘. Primo, secundumseipsam, ut papatum secundum se. Secundo, secundum applica­
tionem ad hanc vel illam personam, ut quod papatus sit in
loanne vel Martino. Tertio, secundum exsecutionem, ut quod
Papa faciat vel non faciat hoc vel illud.
I
158
Et apposita altera distinctione de multiplici modo essendi in aliquo 2, vult quod, licet quaelibet ecclesiastica potestas
sit formaliter et subiective tantum in suppositis formaliter de­
nominatis ab illa, puta papalis in Papa, cardinalitia in Car­
dinali, episcopalis in episcopo, nihilominus quaelibet ec­
clesiastica potestas est in Ecclesia universali
seu Concilio universali eam repraesentante tri­
pliciter
Primo, sicut in fine, quia data est in *aedifica
tionem corporis Christi. Secundo, sicut in regulante ap­
plicationem ipsius ad personam. Tertio, sicut in regu­
lante usum vel exsecutionem potestatis in persona
exsistentis. Et de primo et secundo non esse dicit difficulta­
tem. De tertio autem similiter dicit, si consideretur quod po­
testas papalis data est in aedificationem Ecclesiae.
159
Et probat sic ‘. Papa est peccabitis, et potest hac po­
testate in destructionem Ecclesiae abuti. Similiter sacrum Col­
legium Cardinalium non est in gratia vel fide confirmatum.
Ergo oportet ut aliqua sit relicta inobliquabilis et indeviabilis regula ab optimo legislatore Christo, secundum quam pos­
sit abusus huiusmodi potestatis reprimi, dirigi atque moderari.
1 Loe.
2 Loc.
3 Loc.

cit., Consid. 6a; ibid. 234 B.
cit., Coniid. 6a ; ibid. 234 C.
cit,, Conidi. Ia i ibid. 234 A-B ζ 244 A.

< Ibid. 243 C.

— 79 -

Haec autem est Ecclesia, seu universale Concilium :

ergo in

Ecclesia universali est papatus ut in regulativo exsecutionis
ipsius. Et confirmatur : quia cum medium virtutis non habeatur

nisi prout sapiens iudicabit, et Papa habeat potestatem in aedi­
ficationem prout sapiens iudicabit, finalis resolutio huius iudicii
fiet ad Ecclesiam, seu Concilium, ubi est sapientia indeviabihs.

160

161

162

Et hic, inquit ', fundantur multa: ut quod Papa iudicari
potest et deponi per Concilium, quod Concilio subicitur quoad
usum suae potestatis, et sibi potest dici: cur ita facis?; et
quod in Concilio est etiam potestas papalis quarto modo, scii,
supplendo potest facere quidquid potest Papa, ut decreta et
acta Concilii Constantiensis testantur.
Distinguit praeterea 2 potestatem Papae in eam quae si­

bi a lesu Christo tributa est in Petro tamquam suo vi­
cario et monarchae, tam ordinis quam iurisdictionis in foro
voluntario et invito, et hanc vult esse supernaturalem, et in
eam quae convenit Papae ex iure naturae et positivo.
Naturae quidem : quia dictamen iuris vult ut supremus in ali­
qua politia gaudeat multis privilegiis et honoribus super alios.
Positivo vero multiplici, et in proposito ipsius Ecclesiae, seu
generalium Conciliorum, sicut communitas perfecta suo capiti
dare potest : et hanc vult esse auctoritatem interpretandi dispensandique in statutis Concilii generalis, prout occurrens necessitas
vel evidens utilitas postulat, ubi pro tunc recursus ad gene­
rale Concilium non patet. Propter cuius distinctionis ignoran­
tiam, multam ortam putat ignorantiam in putantibus omnia
posse Papam ex auctoritate sibi a Christo tradita.
Concilium igitur esse supra Papam habereque vim coactivam super illum posseque illi leges imponere circa usum

» Ibid. 243 C. 244 B-C.
2 Loc. cit., Consid. 10a; ibid. 239 D - 240 A.

— 80 -

potestatis, suspendere ab exsecutione, et deponere cum culpa

et sine culpa, infert. Comparare propterea, inquit, Ecclesiam
Papae nihil aliud est quam comparare totum parti integrali et

quaerere quid sit maius ’. Constat enim

quod

Caput XI

Ecclesiae

seu Concilii universalis auctoritas maior est au­
ctoritate Papae in sex 2 : primo, in amplitudine vel

extensione. Secundo, in infallibili directione.

regimen, papa­

le, imperiale, regale, aristocraticum et timocraticum.
163

Confirmat dicta sua ex Apostolorum actibus pluribus:
quia scii, lacobus, non Petrus, definivit in Concilio, Act. XV,
[13], et ibidem non Petri nomine, sed communitatis scribitur
ad Antiochiam : « Apostoli et seniores etc. 1 » ; et miserunt
Petrum et loannem tamquam subditos Ecclesiae, Act. Vlll,
[14] ; et Petrus compulsus est rationem reddere de ingressu ad

164
η· I 40 sq.

centurionem, Act. XI, [2].
Fundat autem super allatis prius
*
ex Matth. XVIII, 117. 18]

auctoritatibus : « Dic Ecclesiae...» et: « Quaecumque ligaveritis
super terram», et Concilio Constantiensi ‘. Et concludit quod

luce clarius ex principiis theologiae conclusa est subiectio Pa­
pae ad Concilium. Et usque adeo progreditur ut pestiferam
prrniciosamque doctrinam appellet ’, ponentem Papam supra
Concilium, aut saltem non imparem illi.
'
*
‘
<
s

Loc.
Loc.
Ad.
Loc.
1

sicut in regulante usum ipsius.

Tertio, in mo­

rum reformatione in capite et in membris. Quarto, in coactiva potestate. Quinto, in causarum fidei difficilium ultima de­
cisione. Sexto, quia copiosior : complectitur enim saltem virtualiter omnem potestatem et omne politicum

Quod secluso Papa in £cclesia non esi papalus suppletive, et

cit., Consid. 7a‘, ibid. 235 C.
di.. Consid. 12a; ibid. 248 D.
XV, 23 ; citetur a GERSON. eodem loco, coi. 245 B.
cit., Consid. 4a · 'bid· 231 A*Dcit.. Constd. 10a; ^d. 240 C.

165

>

Principium veritatis videndae circa recitata a radice su­
mendo, declarabimus primo id super quod tota haec consurgit
fabrica falsum esse, scii, quod, secluso Papa, quo-

regulativo ipsius quantum ad usum et suppletive.
Deinde ostendetur falsum esse quod Papa habeat aliquam po193 v· testatem ab Ecclesia *
, sed omnia potest ex papatus aucto­
ritate. Et deinceps sigillarim omnia examinando determina­
buntur, manifestata prius veritate circa potestatem applicandi
potestates publicas ad personas, an sit in Ecclesia secluso
Papa *. Sic enim modo de Ecclesia ut distinguitur a contra
k 199
Papam loquimur, et sic volumus intelligi, dum de his sermo est.

166

Si papatus igitur est sic in Ecclesia, cum Ecclesia non
habeat ipsum ex seipsa, ut adversarius latetur, oportet quod
datus sit ei a Deo; et cum huiusmodi donata a Deo nescia­
mus nisi per revelationem in sacra Scriptura, vel traditione Apos­
tolorum, vel in sanctis doctoribus aut determinatione apostolica contentam, aut per rationem ex principiis theologicis ef­
ficaciter probantem, si in nullo horum revelatio haec invenitur,
sed oppositum, si theologica ratio non convincit, sed potius
abducit ab hoc, sentiendum est oppositum.

* Ed. R. : distinguntur ; ed. C. : distingitur.

- 82 —

167

• n. i40sq.
164

168
♦ n. 163

Et quidem quod in sacra Scriptura donatio ista
non reperiatur, ex antedictis patet; auctoritates enim sumptae ex Matth. XV11I, [17. 18] * nihil dant nisi supra subiecta

‘

Ecclesiae indefinite a, ut praedeclaratum est *. Unde ex eis non
potest huius vel illius subiectio probari, sed haberi quam po­
testatem in subiecto habeat.
Ex gestis vero ab Apostolis * nihil tale habetur: quia
Act. VIH, [14], licet Petrus et loannes sint missi, non tamen
ut subiecti. Spiritus enim Sanctus missus est a Filio, iuxta illud
Ioan. XV b, [20] : « Quem ego mittam vobis », et tamen non
est subiectus. Male theologus est qui ex missum esse infert:

subiectum esse.
169
Act. vero XI, [2] *, disceptatio eorum qui erant ex circumcisione adversus Petrum nullam supenoritatem, sed ambi­
guam aemulationem Legis Moysi prae se fert. Et quod illa
disceptatio non ab Apostolis, sed conversis ludaeis et prae­
cipue Pharisaeis fuerit, textus ille iunclus cum cap. XV, [5],
ubi illi de haeresi Pbarisaeorum dicebant legalia imponenda
etiam Gentilibus, insinuat. Et rursus reprehensio non factis,
sed verbis, subiectis quandoque licita est adversus praelatos, ut
de Petro et Paulo apparet ad Gal. II, [11]» et superius ex
• n. //5 sancto Thoma ostendimus *. Et item Gregorius, ut habetur 11,
q. 7, cap. Petrus, hoc solvit, quod Petrus noluit uti auctori­
tate sua ’.
170
Act. vero XV, *
,
[13]
non fuit Concilium universale, nec
n. 163 lacobus dedit sententiam, et ideo nihil facit ad propositum.
Quod non fuerit Concilium universale, patet ex hoc quod non
• Ed. R. et C. : indefinitae,
b Ed. R. et C. : XVI.

‘ c. 40. C. II, q. 7; cf. s. GREGORIUS M. Epistularum I. X|, ePi
39) ad Theociistam; PL 77, H90 C.

45 /a|
J

— 83 —

fuerunt ibi nisi tres ex duodecim Apostolis, ut ad Gal. II, [9]

habetur, scii. Petrus, lacobus et loannes. Quod enim narratur
Act. XV tunc fuit, quando Paulus post annos quattuordecim
ascendisse se Hierosolymam ad Gal. II, [1] refert \ Ut Glossa

ordinaria dicit Act. XV ", quod lacobus sententiam non de­
derit, sed iudicium suum dixerit post Petrum loquens 1
23*, ex eo

171

patet quod subditur: « Tunc placuit Apostolis et senioribus
cum omni Ecclesia eligere et mittere etc... scribentes per ma­
nus ipsorum ‘. » Conclusio ergo, in qua stat proculdubio sen­
tentia definitiva, in communi facta est, et non a Petro nec
lacobo.
Et scito quod, quia solutio quaestionis petebatur non a

Petro, sed ab Apostolis et presbyteris praesentibus Hierosoly­
mis, ut patet in eodem XV cap., [6], ideo Petrus simplici apostolatu, non papali auctoritate usus, exhibuit se sicut unum ex
aliis in tali conventu, et communi nomine Apostolorum appel­
latione contentus fuit. Et bene, quia omnia tempus habent,
necdum autem erat /tempus utendi plenitudine potestatis suae,
in statuto praecipue transitorio quale fuit propositum a lacobo
cum dixit: « Ego iudico 5 », i. e.: hoc est iudicium meum
etc.. Advenit postmodum tempus quo Papa manifestavit suae
plenitudinem potestatis, ut patet legenti gesta Patrum et Eccle­
siae. Quamvis et hic Petrus primus inveniatur et in electione
Matthiae et in condemnatione Ananiae et Saphirae et Simonis6;
et ex traditione successiva Apostolorum, Papam potius quam
1 Cf. SUPPL. DlCT. BIBLE, art. Chronologie Biblique. I, 1286, 1295.
2 Glossa ord, in Act. XV nihil refert, quod praedicta confirmet ; unde verba itta

cum sequentibus iungo.
3 Cf. Glossa ord. in Act. XI. v. 23 : « Dicente Petro, narrantibus Barnaba et Pau­
lo, iudicanle lacobo lerosolymorum episcopo, mento placuit sententia, * PL 114, 457.

« Act. XV, 22. 23.
5 Act. XV, 19.
6 Cf. Act. I, 15 sq.; V, 3 sq, ; VIII, 20.

- 84 —

Concilium primatum obtinere animis vocibusque christianorum
inhibitum est usque ad Concilium Constantiense, ad quod usque
tempus sancti doctores absque dubio hoc docuerunt.
Nec Concilium Constantiense aut Basileense oppositum

172

determinare potuit, quia, si Hieronymi solius auctoritas innixa
sacrae Scripturae praevaluit Concilio, ut patet HI, q. 2, cap.
Tria, iuncto cum capitulo: Placuit ‘, quanto magis tanta
lucida nubes testium inductorum innixa sacrae Scripturae aperte,
ut monstratum est et monstrabitur, praevalet congregationi Constantiensi ante Martinum [v] et Basileensi Concilio. Omnia enim
Concilia per Romanae Sedis auctoritatem robur acceperunt et
facta sunt, ut ex cap. Significasti, de elect., allatum est

i73
♦ n. /64

Quod autem nec ratione ex theologicis princi"
piis * habeatur, sed potius oppositum, manifestatur. Tota
enim ratio huius consistit in hoc quod summus provisor et le­
gislator Dominus lesus Christus non reliquit Ecclesiam dilectis­
simam sine sufficienti regula et inobhquabili in remedium oc­
currentium defectuum. Sed Papa est peccabilis, Ecclesia ve­
ro errare non potest. Ergo. Haec enim ratio ad hoc proposi­
tum non solum non procedit ex principiis theologiae, sed in
haeresim adducit damnatam. Pro fundamento enim sumitur quod
Ecclesia non potest errare et Papa potest errare. Aut loquun­
tur de errore personali in gratia gratum facienti, aut de erro­
re iudiciali in definiendo in quacumque re Ecclesiae vel in fide.
174
Si loquuntur de errore personali in gratia,
in haeresim inciditur damnatam, quod potestas eccle­
siastica fundatur super caritate, et tamen hoc modo contra seipsum oportet quod intendat iste homo, quia expresse affert pro

i Cf. potius c. 8-11, c. XXXVI, q. 2.
1 c. 4. X. de electione, I, 6 Cf. supra n. 79. 91. 106.

— 85 —

ratione: quia Papa est peccabitis et sacrum Collegium ei assi­
stens non est confirmatum in fide et gratia. Ex hoc ergo quod,
apud ipsum, Ecclesia est firmata in fide et gratia, et propterea inobliquabilis, oportet dicere quod a Deo a habeat regulativam potestatem usus omnis ecclesiasticae potestatis. Et hoc

quid aliud est dicere, quam sequi haeresim illorum qui, quo­
niam : « ubi sunt vel tres congregati in nomine meo, in medio
eorum » est Dominus ’, ecclesiasticae potestatem in bonis chris..
η~
trams ponunt “ ?
175
Amplius: quis revelavit huic homini quod praelatorum
congregatio in Concilio generali, secluso Papa, sit confirmata
magis in fide et gratia personali quam collegium Cardinalium,

et quare non possunt omnes illi esse in peccato mortali sicut
isti ?
176

Praeterea: quamvis Ecclesiae sit promissa gratia persona­
lis in aliquo supposito semper, iuxta illud Matth. ult. [xxvill, 20] :

«Ecce ego vobiscum omnibus diebus usque ad consummatio­
nem saeculi », quis hoc promisit praelatis istis sic congre­
gatis magis quam collegio Cardinalium cum Papa? Quaecum­
que enim auctoritas afferatur de congregatis, scii : * Ubi duo
vel tres etc. », et: « Si duo ex vobis consenserint », et similia ',
non magis habet locum in illa acephala congregatione quam
in ista non acephala, quae vere est in nomine Domini, saltem
quoad auctoritatem, nec potest dici quod hoc conveniat Con­
cilio dicto ex repraesentata Ecclesia universali, quia gratiae

» Ed. R. et C. : adeo.

1 Matth. XVIII, 20.
2 Vide infra n. 314,

ubi Pauperes de

BaNNW., 486, 488 ; cf. etiam 595, 636 etc.
3 Matth. XVIII, 19. 20.

Lugduno

nominantur. Apud DENZ,-

-— 86 —*

'

personales repraesentati non transeunt in repraesentantem, ut

177

patet inductive.
Si vero loquuntur de errore in i u dicialiter de­

finiendo de re qualibet, constat, et quod P a pa, et quod

* n. 132
178

Concilium simul cum Papa, errare potest, male iudicando
de uno regno, quod iste habet lus eius et non alter, aut quod
ille episcopus sit simoniacus, ut patet in cap. A nobis, de
sentent. excomm. 1 et in Quolib. S. Thomae23
4, ubi supra
*.

17(
'

Si autem de iudicio fidei sit sermo , tunc aut com­
paratur Papa et Concilium secundum proprias naturas
et vires, et sic tam Papa quam Concilium potest errare,
quia omnis homo mendax; aut secundum assistentiam
divinae pro videnti ae, et sic falsum et erroneum est
dicere quod Papa possit errare, quia hoc esset dice­
re quod Ecclesia tota potest errare in fide, quia ad ipsum
pertinet determinare de fide, ut habetur de baptismo et eius
effectu, cap. Maiores ‘, et XXIV, q. 1, cap. A recta, Memor
sum et Quoties \ Et quid determinatum est ab ipso de fide

omnes Christifideles sequi oportet, ut patet ex eo quod hae­
reticus censetur qui damnatae ab Apostolica Sede conclusioni
in fide adhaeret pertinaciter, et ex hoc quod qui aliter docet
et sentit de fide et sacramentis Ecclesiae quam Romana Ec­
clesia, haereticus est, ut patet ex S. Thoma in la llae, q. 1,
art. ult. [10] docente quod ad Summi Pontificis auctoritatem
pertinet finaliter determinare ea quae sunt fidei ut ab omni­
bus inconcussa fide teneantur; et in q. 1 1, a. 2, ad 3, quod
contra Papae auctoritatem in materia fidei « nec Hieronymus,
nec Augustinus, nec aliquis sacrorum doctorum suam sententiam
1
»
3
4

c.
S.
c.
C.

28, X, de sententia excomm., V, 39.
THOMAS, Quodl. 9, a. 19 ; ed. Marietti, V, 201,
3, X. de baptismo et eius effectu. 111, 42.
9, io, 12, C. XXIV, q. 1.

I

— 8? —

defendit'», el ex cap. Si Papa, D. XL, ubi dicitur quod ex

ipso, post Dominum, universorum salus dependet “ ·, et per hoc
infallibile Papae indicium impletur illud loan. ^XIV, 26Y quod
Spiritus Sanctus docturus est nos omnia.
Colligendo igitur rationis solutionem, dicitur quod sem­
per altera praemissarum est erronea. Si enim est ser­
mo de obliquitate a gratia, illa universalis est erronea, scii,
quod obliquum oportet regulari in terra a recto, et est expres­
se dammata etiam a Concilio Constantiensi sub Martino. Si
autem est sermo de obliquitate a iudicio fidei, illa propositio

est erronea, scii, quod Papa potest errare, et reliquum Eccle­
siae non. Confirmatur baec auctoritatibus supra allatis *.

Et baec responsio est ratio sumpta ex parte
causae ma te rial is: ex bac enim babetur quam non magis
communitas quam una persona in officio vicariatus Cbristi posita
quantum ad ea quae sunt fidei, babet quod sit subiectum seu
materia assistendae divinae, cum non sit differentia apud Deum
in multis aut paucis, uno vel pluribus salvare. Immo, ex quo
monarcbicum institutum est regimen, in uno solo constituta est
potestas, ut S. Tbomas in IV Sent., D. 19, q. 1 dicit '.
Ex quo patet quod voluntarie dicitur quod Papa babet
(
potestatem in aedificationem, prout sapiens, i. e. Concilium
(determinabit. In bis enim quae sunt fidei, secundum divinam

I&O

sapientiam in Scripturis revelatam et sibi assistentem, in direc­
tione autem morum, secundum prudentiam monasticam et po­
liticam, quae in principe est, aedificare Ecclesiam debet. Et
ad hoc multum adiuvatur ex Concilio Sanctorum et Patrum,
et propterea cum veneratione a Summis Pontificibus suscipiun-

1 iuxta ‘Decretum GRATIANI, c. 12, D, XXIV, q. I.

2 c. 6, D. XL.

— 88 —

tur; ostendunt siquidem statuta iter Papae, quod sequi secun­
dum Deum debet, quamvis cogere ipsum nequeant, ut ex la
Hae S. Thomae allatum est \ Rationes autem quae concernunt
* cap. XVII

depositionem Papae inferius solventur *
.

iq.

182

Ex parte vero causae formalis: quia papatus
est, ex formali sua ratione, suprema in Ecclesia potes­
tas, ut ex antedictis habetur et ipsemet fatetur ; suprema
autem potestate in Ecclesia repugnat dari in Ecclesia supe­
riorem, quia iam non esset suprema in Ecclesia : sed potestas
in Ecclesia regulativa papatus quoad usum est
superior papatu: ergo in Ecclesia Dei non est talis po­

testas, et consequenter non est in illa papatus sicut in regu­

183

lative usus illius.
Prima propositio assumpta, ut dictum est, patet ex deter­
minatione etiam Concilii Constantiensis snb Martino V. Se­
cunda autem est nota ex terminis. Tertia autem, et probatur,
et est ab eo confessa. Probatur quidem : quia « cum par in
parem non habeat imperium 1
2 », et propterea unus Papa non
potest ligare manus alterius, oportet, si Ecclesia potest ligare
manus Papae constituendo leges coactivas circa usum papatus
et suspendendo ab exsecutione, quod potestas Ecclesiae non sit
par papatui, sed superior papatu. Confessa autem est ab hoc
viro, cum loquens de dispensatione facta a Papa dicit : « Te­
net etc. haec dispensatio, si non contineat errorem apertum,
aut nisi fuerit supenon lege prohibita, quod dicitur propter sta­
tuta fien possibilia circa papalis usum potestatis per generale
Concilium. » Haec ille 3.
1 S. THOMAS, Summa theol. Ia llae q. 96, a. 5
q . rt
. .» c. 20, dc electione et clccti polwlate. I, 6; CIC, ||, 62, c. med. cf. Index
rerum’ < Par m parem..».
3 IOAN. GERSON, De potatote eccleiiaUica, Conwd, lQa etl ρη·
, ο. „
• ea· t-llie» du Ρ>η, II.
242 A.
’

— 09 -

184

Et ut magis pateat eorum fictio, advertendum est quod,

quemadmodum in adunatione omnium sensuum exteriorum in
unum subiectum, non inveniretur aliquis unus iudex praeter sin­
gulas sensuum potestates, nisi sensus superior eis omnibus et
communis omnibus praeiungeretur, et propterea oportet ponere
sensum communem, ut patet in III De anima 1 \ unicum et com­
munem omnium sensibilium iudicem altiorem omnibus, quo uno
unum subiectum habens plures sensuum potestates iudicat ; ita
posito, non concesso, quod in Ecclesia invenirentur omnes po­
testates ecclesiasticae, scii, papatus, cardinalatus etc..., si ex eis
non resultaret, aut quomodolibet eis iungeretur una alia pote­
stas, nihil posset nisi quod secundum singulas potestates papa­
tus, cardinalatus, episcopatus etc... posset. Perinde enim est,
ut dicitur in III De anima ", duabus potentiis iudicare ac si duo
iudices essent.
185
Ex concursu igitur omnium potestatum in Ec­
clesia universali etiam cum Papa, non plus potest
apud sapientes tota Ecclesia cum Papa, quam possint
singulae potestates, ac per hoc, cum papatus non pos­
sit ligare manus Papae, nec tota Ecclesia hoc potest, nisi
fingatur superior quaedam potestas papatu, qua
Ecclesiae communitas utens iudicet de singularum potestatum ac­
tibus ; et si hoc fingitur, contradicitur veritati et sibi ipsi, qui
Ecclesiam ex papatu, cardinalatu etc... componi vult.

186

E x c a u s a demum finali probatur intentum quadrupliciter. Primo, quia incidit in Scyllam, cupiens vitare Chaa. ed. R. et C.: secundo.

1 ARISTOTE! F-S, De anima, ill, 2 ; Bckker, 426 b 20.
2 Ibid. Bekker, 426 b 23 cf. S. THOMAS, Comment, in ill de anima 1, 3 ; Vivès, 20, 105.

— 90 —

rybdim. Si enim propter hunc finem ut quilibet potens errare
habeat superiorem in terris, oportet hanc in Ecclesia supra Pa­
pam potestatem ponere, quis corriget Concilium ip­
sum potens errare? immo quod de facto erravit in
decretis illis Constantiensi et Basileensi. Et in

multis aliis errare potest, propter quod a Concilio ad Papam
conceditur appellatio, ut S. Thomas in quaest. De potentia Dei,

187

'

q. 10, a. 4, ad 13 dicit.
Et de Concilio Basileensi, quod, quamvis legitime con­
gregatum, erraverit notorie, convincitur ex ipsius verbis in se­
cunda sessione, scii. : « Synodus Basileensis decernit et decla­
rat, quod ipsa pro haeresum exstirpatione ac morum generali

reformatione Ecclesiae in capite et in membris, necnon pacem
inter Christianos procuranda, in Spiritu Sancto legitime congre­
gata, per nullum quavis auctoritate, etiamsi papali dignitate
praefulgeat, dissolvi, aut ad alium locum transferri, seu ad
aliud tempus prorogari debuit aut potuit, debet aut potest, de­
bebit aut poterit in futurum, absque eiusdem Synodi Basileen­
sis deliberatione et consensu ». Haec ibi l. Ubi manifestissime
apparet quod, etiam in his quae sunt iuris positivi, qualia fue­
runt tempus et locum Concilii, determinaverunt non habere
potestatem Summum Pontificem, etiam antequam ipsa Synodus
congregata ibi tunc esset, quod tam erroneum est ut argumen­
tatione non egeat.
188
Et hoc unum ideo attuli ut ostendatur, et quod Conci­
lium, rite etiam congregatum auctoritate Romani Pontificis, ipso
absente * aut non consentiente decretis, errare potest et erravit,
et ut ex hoc uno manifeste falso in principio Concilii illius
a. Exi. R. et C. : habente.

i Ci. MSI. XXIX. 22.

- 91 -

decreto, omnium decretorum illius auctoritas quanta sit cognos­
catur. Inquit enim Augustinus quod, vel si minimum menda­
cium in sacra Scriptura admittitur, tota perit \
189
Secundo , quia v erus finis potestatis eccl esiasticae, scii, unitas fidei, caritatis et pacis, qua una est Ec­
clesia et pervenitur ad patriam coelestem, melius causatur
per unum quam per plures convenientes in unum.
190
Tertio, quia nimis derogat dignitati supernaturalis ordinis positio ista: quasi, sicut Deus in na­
turalibus creavit hominem liberum et reliquit eum in manu con­
silii sui, quo fit ut communitas libera regem constituat cum
certis legibus tacitis vel expressis, sic disposuerit Christus in
supernaturali regimine Ecclesiae, dando communitati potestatem
supra principem. Large quippe aliter est : nam supernaturalis
regiminis firmitas non super humano consilio, sed super divina
assistentia supernaturali fundatur, ac per hoc, ad infallibilitatem infallibiliter consequendam, ipsa supernaturalis regiminis
resolutio respuit recursum ad potestatem communitatis.
191
Quarto, quia cum gratia perficiat naturam per modum
eius, et divina sapientia « disponat omnia suaviter ' », opor­
tet quod Dominus lesus Christus disponat regimen
Ecclesiae suae ut vivus, non ut defunctus. Prop­
ter quod non ante mortem, sed post resurrectionem, in aeter­
num non moriturus, Petrum instituit non successorem, sed vi­
carium suum. Commune est autem omnibus principibus viventi­
bus vicarios instituentibus, ut potestatem reipublicae super vi­
carium non dent, sed sibi reservent iudicandum. Dominus igi­
tur lesus Christus communitati Ecclesiae non dedit potestatem
super suo vicario, sed illi suam assistentiam non defuturam ape-

1 S. AUGUSTINUS, Epist. XXVIII ad Hieronymum, 111, 3; PL, 33, 112.
» Sap. VIH, I.

— 92 -

riens Luc. II, [32]: «Ego rogavi pro te ut non deficiat fides

192

tua », ipsi confirmationem aliorum commisit, subdens : « Con­
firma fratres tuos.» Et haec ratio, licet magis ex modo quam
fine regiminis sumatur, ostendit tamen quod, ad consequendum
Ecclesiae finem, ex modo regiminis non convenit in Ecclesia
talem ponere potestatem.
Quia ergo posita potestas ista in Ecclesia supra Papam
regimini Ecclesiae per vicarium sub lesu Christo vivente non
consonat, et supernatural! resolutioni ecclesiastici iudicii derogat
et ad verum Ecclesiae finem inepta est, et intentum finem
correctionis omnium errare potentium non assequitur, rationi
formali papatus repugnat, assistentiae Christi ad Papae iudicium
in his quae sunt fidei obstat, et nulla auctoritate authentica aut
ratione efficaci asseritur totque Sanctorum testimoniis adversatur,
concludendum est quod frustra, ignoranter, temere atque impie
praedicatur, scribitur, defenditur.

Caput XII

Quod, secluso Papa, non est in Ecclesia protestas legislatiüa.

193
/99

Quoniam autem, praeter dictam potestatem, duas alias in
Concilio locat secluso Papa, scii, potestatem applicandi potestates ecclesiasticas ad personas * et potestatem con­

dendi interpretandique auctoritative leges,

de

his aliquantisper dicendum est.
194
Auctoritas Ecclesiae in condendis legibus convenit Eccle­
siae secundum istum ex hoc quod est communitas perfecta.
Unde si quaelibet communitas libera et perfecta potest condere
leges, et ipsius solius auctoritate possunt mutari conditae ab
ea leges, sic in Ecclesia etiam oportet. — Sed ut breviter
error istius pateat, omisso quod Ecclesia absque Papa
non est communitas perfecta, quia sine capite, dicimus
quod, quia Ecclesia universa distincta contra Papam est commu­
nitas subiecta a lesu Christo Papae, ut patet ex auctoritatibus
l3> inductis *, testantibus ipsum esse pastorem, rectorem, episcopum
directoremque omnium christianorum et universalis seu catholicae
Ecclesiae
consequens est quod Ecclesia, etsi possit ordinare
per modum societatis cuiusdam, non tamen potest ali­
quid statuere h a b e n s v i m c oa c ti va m, non solum circa
actus Papae, sed nec circa quemcumque christianum, nisi
ratione auctoritatis praelatorum ipsius, si illi ad
hoc concurrunt; et, si fiant de facto, non valent n isi auctoritate Romani Pontifici implicite vel expli1 Ex Cone. Florentino cf. DENZ.-BANNW. 694.

- 94 -

principaliter, sed finaliter, ita quod ad ipsum spectat finalis de fide

cite roboretur. Unde S. Thomas, ut superius adductum
•n./06 est *
,

determinatio, nec exspectat Concilium, sed Concilii sententia a Pa­

inquit: « Sancti Patres in Conciliis congregati nihil

pa confirmatur, et a Concilio ad Papam appellatur, ut Sanctus
Thomas in allatis locis ex lia 11 a e et quaest. De potentia

possunt statuere, nisi interveniente auctoritate Romani Pontificis
Et, ut praedictum est, recte dixit: «sancti Patres», quia
multi Patres ex sua temeritate possunt statuere, etiam ligando

195

manus Pontifici Summo.
Et confirmatur hoc ex definitione legis posita a sancto
Thoma in Ia Hae, q. 90, ubi in ult. art. [4] ex praedeterminatis concluditur quod lex est: « rationis ordinatio ad bonum
commune ab eo qui curam habet communitatis promulgata. »
Ex hoc enim patet quod lex Ecclesiae nihil aliud est

quam rationis ordinatio ad Ecclesiae commune
bonum a Papa, qui curam habet communitatis ecclesiasticae,
promulgata, ac per hoc communitas Ecclesiae, cui sunpsius cura non est relicta a lesu Christo, sed commissa Papae,
196

non potest leges auctoritative facere.
Et hoc cognoscentes sancti Patres a Papa robur decreto­
rum suorum recognoverunt, ut etiam, exorto hoc errore, post elec­
tum Martinum [v], ipsa requisitio oratorum regis Poloniae quod
approbarentur decisa in materia fidei a Martino testatur, ut
patet in sessione ultima 123. Et Basileenses multum insteterunt
apud Eugenium IV ut decreta Basileensis Concilii approbaret,
et numquam obtinuerunt, ut dominus Joannes de Turrecremata
refert ", et in gestis Basileensis Concilii apparet.

197

Amplius: auctoritas Ecclesiae determinativa de his quae
sunt fidei, principaliter residet in Summo Pontifice, et non solum

1 S. THOMAS, Contra Impugnantes Dei cultum et religionem c. 4, cd. Mandonnet IV, 56.
« XLV nempe (22 aprilia 1418); MSI XXVII, 1202.
3 lOANNES DE TURRECREMATA, Summa de Ecclesia, II, c. 100; Roc. ΧΠ
430. Ibid. Ill, c. 34; ROC. ib„ 521.

r U2, Dei et Contra errores Graecorum docet *
. Ergo a fortiori
6, Is6

ad Papam principaliter et finaliter spectat ce­
tera statuere, et frustra a Concilio ad eum appellaretur,

nisi iustitiam posset supra Concilium ministrare.

198

Amplius : consuetudo Ecclesiae habet et habuit ut Papa,

in omnibus quae non sunt de iure naturae aut
divino, possit non so 1 us dispensare, sed mutare iura:
non ergo ipse a Concilio in interpretando dependet, sed e
converso. Et ex hoc patet quod cap. Frequens, in Concilio
Constantiensi decretum \ nisi Apostolica auctoritate firmatum
sit, non habet certam vim obligativam, quoniam in sessione
XXXIX ante electum Martinum factum est 2.

1 Dc cuius tenore, cf. infra n. 237.

2 Cf. DTC. art. Constance (Concile
est a die 9 oct. 1417, dum Marlinus V
Dc cetero, decretum istud, quia non est
probatione actorum Concilii a Martino V
DTC, ib„ 1223.

de). III, P. I col. 1212-3 (sessio XXXIX
electus est die I Γηον. eiusdem anni). —
« in materiis fidei » non cadit sub ap­
facta, cuius A. supra n. 99 meminit, cf.

Caput XIII

Quod potestas applicatiüa ecclesiasticae potestatis ad per
sonam non est in Ecclesia secluso Papa, nisi in casu.
199

De auctoritate autem applicativa papatus et
aliarum ecclesiasticarum potestatum ad hanc per.
sonam vel illam, sciendum est quod potestas ista regula­
riter et principaliter est in Papa, et non, nisi in casu,
in Concilio seu Ecclesia.

200

Et in Papa quidem esse potestatem hanc quo­
ad applicationem potestatum inferiorum papatu,
patet tum ex gestis Apostolorum, dum singulos episcopos per
loca instituebant, tum Ecclesiae consuetudine, quae quotidie a
Papa faciente suscipit absque conscientiae scrupulo, tum ex
ratione officii sui : ad eumdem namque spectat plena potestas
supremi regiminis et assumptio illorum in partem sollicitudinis,
ut patet Ex. xvill, [21.25], ubi Moyses dux populi ex con­
silio lelhro elegit et « constituit principes populi et millenos
et centuriones et decanos. »

201

Quoad applicationem vero papatus, et ex ges­
tis beati Petri Apostoli, cum instituit Clementem Papam, ut
habetur VIII, q. 1, Si Petrus, ex auctoritate loannis Ill, qui
sedit anno Domini 600 tempore lustini Imperatoris \ et ex
continua observatione liquet : Papa namque instituit ad quos
spectet electio, et mutat et limitat sic actum electionis, ut op­
posito modo sit irritus.
1 c. 1, C. VIII, q. 1.

- 97 -

2Q2

In Ecclesia autem seu Concilio non esse
hanc auctoritatem secluso Papa, ex hoc patet quod

tota Ecclesia non potest auctorita11ve mutare
legem factam a Papa, puta quod electio non spectet ad

Cardinales veros et indubitatos, quod electus a minus quam
duabus partibus Cardinalium sit Papa, et quod electio specta­
ret ad tales et tot praelatos, et non ad hos qui vocantur Car­
dinales, quia eiusdem est destituere cuius auctoritative est cons­
tituere in his quae sunt iuris positivi, quale est quod electio
spectet magis ad presbyteros “ et diaconos talium ecclesiarum
Romae, qui vocantur Cardinales, quam ad canonicos Latera­
nenses et Sancti Petri, magis ad episcopos Ostiensem, Sabinensem, Penestrinum, Tusculanum, Albanensem et Portuensem
quam ad alios episcopos. Hoc enim nec a divino nec a na­
turali iure esse constat. Si enim potestas ipsa applicativa esset
in Ecclesia secluso Papa, posset Ecclesia mutare statuta Pa­
pae circa applicationem huiusmodi.
203
Unde secundum veritatem Concilium, secluso Papa, quia
nihil potest nisi quod per singulas potestates in eo contentas
potest, nec unum quidem et illum minimum potest constituere
episcopum, si illi praelati ad quos spectat illum constituere de­
fuerint ; Papa autem potest et eligere et constituere episcopos
ubique terrarum sua sola auctoritate, quae non sua, sed illius
est « qui graditur in multitudine fortitudinis suae
»
204

In casu autem permissionis, puta, quia Papa
nihil statuit in oppositum, et ambiguitatis, quia nescitur

» Sic ed. C. ; ed. R. : Praebilero».

I I». LXIU. i.

- 98 —

si aliquis est verus Cardinalis et similium eventuum, mortuo vel
incerto Papa, ut tempore magni schismatis inchoati sub Urba­
no VI contigisse videtur, in Ecclesia Dei

esse potes­
Caput XIV

tatem applicativam papatus ad personam, serva­
tis debitis requisitionibus, ne perplexa sit, asserendum est.

n.

194

205
267 iq.

Et tunc perviam devolutionis ad universalem Eccle­
siam potestas haec devenire videtur, tamquam non existentibus
electoribus determinatis a Papa ad repraesentandum illam in
hoc actu pro bono ipsius Ecclesiae. Iam enim ostensum est
quod Ecclesiae cura, non sibimet ipsi, sed Petro a Christo
commissa est *, et propterea determinatio Petri, ad exercen­
dum electionis actum nomine Ecclesiae, praevalet tam determina­
tioni quam actui ipsius Ecclesiae, cuius nomine, non auctoritate fit.
Quid autem de potestate depositiva s e n tiendum sit, inferius tractabitur, Domino concedente *
. Hæc

autem dicta sunt, ut pateat Concilium, secluso Papa, nec regulativam usus papalis potestatis, nec legum conditivam et interpretativam, nec applicativam omnis potestatis ecclesiasticae
ad personam potestatem auctoritative habere, sed omnia men­
dicare a Papa ipsum oportet.
205

• n. 103

Et per haec etiam satis clarum restat quod Concilium
non habet papalem potestatem suppletive. Et si
contra haec asserantur gesta in Concilio Constantiensi, iam dictum est * quod, propter incertitudinem Papae et electorum in

his quae electionis actus exigebat, admitti potest congregatio
illa post unionem trium obedientiarum. Verumtamen perfectum
ac indubitatum Concilium, absque vero et indubitato Papa, et
uno eorum contradicente, esse non potuit, propter quod illius
acta non nisi sub Martino V authentica sunt, sub quo nihil
gestum est a Concilio sicut prius.

In quo solüuntur rationes contra

Papam, quod Eccle­

sia sil totum et auctoritas eius maior in sex.
Quod vero dicitur quod comparare Ecclesiam Papae est
•n. /62 comparare totum parti mtegrali *, de potestatibus ecclesiasticis
loquendo, quia de his est sermo, facillimum est solvere, immo

sophisticum monstrare, nam sophisma est.
208
Nam sicut unitas est pars numeri et senarius numerus est
maior unitate quam dualitate, ita papatus, qui est unica
potestas ecclesiastica, est pars totius numeri potesta­
tis ecclesiasticae. Et hoc modo potestas Ecclesiae est
maior potestate Papae, sicut totum parte, et hoc est dicere
quia sunt plures potestates quam potestas Papae, quod gratis
conceditur. Sed ex hoc non sequitur quod potestas
Ecclesiae sit maior, i. e. plus possit quamPapa,
in quo sensu disputatur. Unde puerile est quod ex distinctio­
ne potestatis ecclesiasticae in papatum, cardinalatum, episco­
patum etc., inferatur quod quaerere an Ecclesia sit maior
Papa, est quaerere an totum sit maius parte integrali.

209

Quod etiam dicitur quod Ecclesiae auctoritas est maior
auctoritate Papae in sex, falsum et erroneum est : quoniam si
sumatur Ecclesia ut distincta contra Papam, nullo modo

est maior Papa, nisi amplitudine seu extensione
numeri, quia Papa est una potestas, illa multae.
210
Ex quo enim ostensum est quod papatus, secluso Papa,
non est in Ecclesia nisi in potentia ministerialiter electiva, quia

— 100 —

scilicet potest Sede vacante Papam eligere per Cardinales, vel

211

* η. /62

212

per seipsam in casu ; et papatus est potestas suprema ad
quam spectat causas fidei determinare, et qui certus est, non
eget amplius certificari, erroneum est dicere quod ultima deci­
sio, non ad Papam, sed Concilium spectat, et tanto magis
erroneum quanto de Concilio dicitur distincto contra Papam.
Et quoniam sola divina assistentia causa est inobliquabilis directionis et iudicii in Ecclesia, et haec adest Papae; et
similiter papatus est potestas omnium aliarum potestatum coactivam vim habens, et omnem potestatem virtualiter continens,
consequens est quod a u c to r i ta ti v e Ecclesia non est
maior Papa, sed e converso in ceteris quinque enumeratis
cap. X *.
Et sic patet quanta caecitate percussus fuerit iste Gerson,
dicens quod luce clarius ex principiis theologiae deducta erat
conclusio ista, quam monstravimus erroneam. Et rursus quam
praesumptuosus fuerit appellando doctrinam sanctorum, annis
mille quadringentis approbatam, pestiferam et perniciosissimam.
Nec excusatur, nisi affectata forte ignorantia, ex declaratione Con­
cilii Consta ntiensis in una tantum obedientia sub loanne XXIII,
Papa dubio, profugo etiam et reclamante, ut dicitur \
1 Cf. DTC. loc. cit., coi. 1205.

Caput XV

Opinio aliorum quod in Ecclesia, secluso Papa, est auc­

toritas congregandi generale Concilium.
213

Et quoniam, inter singulares auctoritates Romani Pontifi­
cis, potestas congregandi generale Concilium computatur, et
hanc aliqui putant aliis convenire posse, idcirco in hac quo­

que Concilium Papae comparandum specialiter est.

Est igitur nonnullorum opinio quod, quamvis regulariter
congregatio Concilii spectet ad Papam, ut in cap. Significasti,
de elect. 1 et D. XVII per totum in Decretis patet ', in casu
tamen aliquo congregari generale Concilium potest,
Papa non consentiente ac etiam invito.
215
Fundant hoc super illo principio, scii. : regulae generales
patiuntur exceptiones, praesertim ubi casus particulares incidunt
variabiles modis infinitis, quod probatur ex epicheia in V Ethic,
et gnômè 11 in VI Ethic. ‘, virtutibus positis ab Aristotele ad
has exceptiones. Ex his namque oportet dicere quod, quan­
do observatio legis dissiparet unitatem quae est finis legis et
obesset reipublicae, non esset in ullo casu servanda ; et propterea, si Papa requisitus nollet necessarium congregare Conci-

214

a Ed. R. et C. : gnomi.

1 c. 4, X, de electione, I» 6.
1 Cf. Decretum GRATIANI, P. 1. D. XVII.
3 ARISTOTELES, Ethic., 1. V, c. 14; Bekker, 1187 a 31 et »q. — Ibid. I. VI,
c. II; Bckker, 1143 a 19 et »q. — Cf. IOAN. GERSON, De auferibtlitate Dapae,
Coniid. lia; cd. Ellie» du Pin, H. 215 B.

102 -

Hum, non est servanda pro tunc lex, quod ad ipsum spectat
congregare, sed ipso invito congregari potest.

216

Explanat autem et dictus loannes Gerson tres in specie
casus, in quibus congregatio generalis Concilii fit legitime sine
Papa \ Primus est, dum desiit esse : quod tripliciter ac­
cidere potest, scilicet vel per mortem naturalem, vel per mor­
tem civilem, ut si cadat in perpetuam maniam, aut si ad eum
captivatum non pateat accessus, vel per mortem canonicam,
puta depositionem. Secundus est, dum sufficienter requisitus Pa­
pa de convocando Concilium renuit contumaciter in perniciem
Ecclesiae, praesertim si tangat ipsum. Tertius est, si Concilium,

postquam a Papa est legitime congregatum, statuat certum
tempus et locum pro celebrando generali Concilio, puta intra
quinquennium, vel de decennio in decennium, etiam ubi Papa
217

renueret.
De auctoritate autem Concilii sine Papa, dicit quod ful­
citur et utitur auctoritate : primo, lesu Christi, indefectibilis ca­

pitis Ecclesiae ; secundo, legum suarum tam divinae quam na­
turalis, quae hanc licentiam vel necessitati, vel manifestae ca­
ritati, vel religiosae pietati concedunt, pro quo facit auctori­
tas Domini, Mc. Ill, * [23], excusantis discipulos a violatione

218

sabbati exemplo David propter necessitatem.
Sunt et alii duo casus positi a Felino in cap. Super lil'
teris, coi. 10, in tit. De rescriptis et ab Alexandrino in XVH
D·, cap. Synodum . Primus est in casu quo Papa potest lea Ed. R. et C. : II.

1 1OAN. GERSON, De polestale ecclesiastica. Consid. 12 a; ib.t 249 A.
2 FELINUS SANDEUS *(ή I503), Commentaria in Decretales, c. 10, X, de re·
scriptis. 1, 3.
3 loANNES ANTONIUS DE S. GEORGIO (Praepositus, rive Praepositus Alexan­
drinus) (f 50)). Commentaria supsr Dscretam. c. I, D. XVII.

gitime deponi, quia, ex quo Concilio contra Papam distincto

inest potestas deponendi Papam, oportet quod possit seipsum
dispersum congregare ut deponat ; alioquin, cum Papa depo­
nendus nollet congregare Concilium, non posset deponi. Secun­

dus est, cum dubia est electio facta de Papa;

alioquin per­

plexa esset Ecclesia, dum nesciret se habere Papam, et non
posset obviare. Et hoc modo consummata est congregatio Con­
cilii Constantiensis, Benedicto Xiii nolente Concilium authenticare quantum sua intererat

‘ Cf. DTC„ loc. cit; coi. 1210.

Caput XVI
Quomodo üerificatur quod Concilium potest aut non po­

test sine Φαρα congregari.

219

Ad evidentiam propositae ambiguitatis scire oportet quod,
aliud est loqui de convocatione et congregatione

personarum ex quibus constitui potest Concilium, et aliud

est loqui de convocatione seu congregatione Conci­
lii. Primum enim significat solummodo congregationem ad es­
se simul quoad locum, tempus, collationem mutuam et huiusmodi. Secundum autem significat congregationem ad auctorita­
tive disponendum de universali Ecclesia.
220

221

Et si de primo fiat quaestio, dicendum e$t quod re­
gulariter spectat ad Papam, sicut ad quemlibet principem
spectat convocatio procerum regni sui; et, si ipso inscio huiusmodi convocatio fit, suspicio generatur coniurationis. Hoc ta­
men non sic spectat ad Papam quin in multis casibus
possit et sine ipso et contra ipsum fierit. Et secundum
hunc sensum verificare potest dictum aliquorum, quod Conci­
lium potest congregari sine Papa et quod Papae potestas con­
gregandi Concilium introducta est de iure positivo, ut in cap.
ult., D. XVII Alexandrinus dixit \ pro quanto ad modum iuris
positivi exceptiones patitur. Et vana est quaestio de potestate
sic congregandi, quando sunt undecumque congregati Patres.

Sed si de secundo modo congregandi fiat quaestio, dis­
tinguendum est quod duplex est Concilium auctoritati* fOANNES ANTONIUS DE S. GEORG1O (Alexandrinus). Comment, in Dtcr.,
c. 6, D. XVII.

- 105 -

I
I

vum: quoddam perfectum simpliciter, quoddam perfectum se­

cundum praesentem statum Ecclesiae. Vocatur Concilium per­
fectum simpliciter quod constat ex capite et membris, quod

potest simpliciter statuere et ordinare universalem statum Ec­
clesiae. Vocatur Concilium perfectum secundum praesen­
tem statum, quod constat ex membris possibilibus inveniri,
Ecclesia in tali statu exsistente, et potest quoad aliquid tantum
de universali Ecclesia se impedire.
222
Et utrumque horum, licet habeat latitudinem, quia Con­
cilium perfectum simpliciter fit : capite praesente per le­
gatos, et capite praesente personaliter, et hoc est per­
lectum in summo, de quo non est dubium quod errare in his
quae sunt fidei non potest. Quando autem fit per legatos, cum
adhuc supersit Papa, ad quem finalis determinatio eorum quae

sunt fidei, et consequenter reliquarum causarum, spectat, et a
■>.197 quo sententia Concilii confirmatur, ut patet, ex dictis *
, — si
erraret in aliquo, ut de Concilio Basileensi patet, habet cor­
rectorem Papam, sicut et illud habuit et habet. Concilium
quoque perfectum secundum praesentem statum Ecclesiae plu­
ribus modis contingit, quia et exsistente uno Papa haeretico
deponendo, et exsistentibus pluribus Pontificibus Summis dubiis,
quale fuit Concilium Constantiense.
223
Licet, inquam, latitudo sit in utroque, quoad congrega­
tionem tamen sic se habent quod Concilium perfec­
tum simpliciter solus Papa potest congregare,
ita quod, nec mortuo, nec haeretico, nec quomodolibet ali­
ter se habente Papa, potest Concilium perfectum simpliciter
absque Papae consensu fieri, et si fiat, de facto nullius aucto­
ritatis est.

224

I

Probatur hoc primo ex dictis, quia scilicet communitas
Ecclesiae sine Papa non habet potestatem papalem, nisi in

— 107 -

— 106 —

♦ π. 210

225

fectum simpliciter includit potestatem papalem

Ecclesiae curam sui ipsius, et ad curam universalis Ecclesiae
spectat Concilii congregatio et celebratio, patet ex eius officio

in actu, ergo Concilium hoc non est

principali.

potentia electiva, ut ostentum est *; Concilium autem per­

perfectum simpliciter.

• η. 178

228

227

esset vicarius vicarii, puta Concilii acephali, in terris,
quod^non solum
Η est erroneum, sed falsum.
T e r t i o, quia cum solus Papa ex cura universalis Eccle­
siae habeat potestatem determinandi de fide, ordinandi symbo­
lum et congregandi Concilium, ut in quaest. praedicta * S.
Thomas probat ex ratione unitatis fidei \ sicut cura universalis Ecclesiae ex iure divino convenit soli
Papae, ita haec spectantia immediate ad ipsam
curam universalis Ecclesiae.
Et confirmatur haec ratio ex doctrina eiusdem S. Thomae
in la Ilae, q. 100, a. 8: quia scilicet ea quae sunt de iure
divino determinata ab ipso Deo non solum in communi ratione
justitiae, sed etiam quantum ad determinationem ad singulares
actus, non sunt dispensabilia a praelatis Ecclesiae, sed a solo
Deo : verbi gratia, quia a Deo prohibita est simplex fornica­
tio, quod est coniungi non suae, non potest fieri ab Ecclesiae
quod coniunctio cum hac non sua sit quandoque licita, sed
solus Deus hoc potest. Sed Deus in solo Petro et successo­
ribus posuit curam universalis Ecclesiae, et non reliquit ipsi

solus

Deus

potest

in

hoc

dispen­

sare.

Secundo, quia si communitas Ecclesiae absque Papa
constituerat Concilium perfectum simpliciter, cum ad tale Con­
cilium spectat ordinare simpliciter universalem Ecclesiam et hoc
sit proprium vicariatusvlesu Christi ut patet, sequiturquod

communitas Ecclesiae esset vicarius Christi, et
sic lesus Christus haberet in terris duos vicarios suos, et Papa
non esset vicarius lesu Christi immediate, sed

226

Ergo

1

Nec habet locum in hoc epicheia aut gnome, quo­
niam expresse in V Ethic, dicitur
quod est directio iustitiae legalis, quod nos ius positivum vocamus: quod, quia ab
homine est non potente praevidere et providere singulis even­
tibus, defectibile est in casu, et tunc gnome in intellectu practico et epicheia in voluntate supplent, non interpretando am­
bigua, sed manifesta spectando et eligendo, ut S. Thomas in
lia Ilae, q. 1 20, a. 1, ad 3 aperit. Non est ergo regula haec ut
morales, grammaticales, civitales aut canonicae, sed divini iu­
ris a quo excepi nequit. Et sic intelligenda sunt quae dicun­
tur in D. XVII, et propterea dixit S. Thomas quod sancti
Patres nihil possunt in Conciliis congregati statuere msi aucto-

214

ritate Romani Pontificis interveniente * ‘.

229

Concilium perfectum secundum praesentem
Ecclesiae statum potest congregari sine Papa et
eo invito, si requisitus non vult ipse illud congregare, sed
non habet potestatem ad ordinandam universa­
lem Ecclesiam, sed ad providendum illi casui
tunc occurrenti. Et licet casus humani variabiles sint infinitis

modis : puta, si contingeret mori omnes electores Papae, si
contingeret tale quid quod electores non possent eligere sine
convocatione Concilii ad reprimendum, discernendum vel pa­
cificandum etc. omissis his et similibus, duos tantum ceri
I

______________

1 Aristoteles, gthica Nicom., V, 14 ·, Bekker, 1137 b 13-4.
2 S. THOMAS, Contra impugnantes Dei cultum et religionem c. 4; ed· Mnndon-

1 S. THOMAS, Summa theologiae, *II

Ilae, q, |, a. 10,

nel, IV, 56.

- 108 —

tos casus, et qui fuerunt quandoque et possunt esse, assero,

230

231

in quibus Concilium tale congregandum est.
Primus est, si Papa propter haeresim est
deponendus: tunc enim, ex quo requisitus renuit, possunt
Cardinales, potest Imperator, possunt praelati congregationem
universalem facere, in qua erit non universalis cura Ecclesiae,
sed tantum depositiva potestas Papae, et electio ad solos Car­
dinales, ad quos de iure spectat, pertinebit. Probabitur hoc
cum de depositione Papae inferius agetur.
Secundus est, quando Papa unus vel plures
incerta electione laborant, ut contingisse videtur in
magno schismate Urbani VI et aliorum. Tunc enim, ne per­
plexa sit Ecclesia, illa membra Ecclesiae quae inveniuntur,
potestatem habent iudicandi verum, si potest sciri, et, si sciri
nequit, providendi quod electores m unum eorum vel alium
conveniant ; et si certi electores nescirentur, cum electio ad
Ecclesiam devoluta sit ex ipso electorum defectu, Concilium
sic imperfectum eliget, ut in Concilio Constantiensi factum vi­

detur in electione Martini V.

332
π· 2/6

In aliis autem recitatis casibus * nulla necessitas apparet talis Concilii. Nam, si non sanae est
mentis perpetuo, et hoc constat, alius eligi a Cardinali­
bus potest, quoniam mortuus est Papa vita rationali, non so­
lum in actu, ut dormiens aut ebrius, aut phreneticus, sed in
potentia naturali. Constat autem quod Papa eligitur in pasto­
rem Ecclesiae secundum vitam rationalem, et propterea « non
est trepidandum timore, ubi non est timor \ » Et si dubium
esset de sanitate recuperanda, expectandum est, sicut in diu­
turnis aegritudinibus.
i P». LU. 6.

— 109 —

i

Posset quoque propter dubios eventus statuto Pontificis

233

obviari huic casui, scii, si ‘ statueretur quod Papa insanus factus

I

tanto tempore exspectetur, et si, post, nullum vestigium sani­
tatis recuperandae appareat, et a collegio medicorum iudicatus incurabilis fuerit, censeatur mortuus, et Apostolicam Se­
dem vacare. Ex quo namque quilibet sub ista lege pontificatum acceptaret et eam non revocaret, tacito consensu renuntia­
re, aut depositionem acceptare se profiteretur adveniente tali

•

casu, et sic, si post electum alium Pontificem sanus fieret,
papatum repetere non posset, a quo semel rite cecidisset.
i

Ex eo autem quod

234

Papa

captus esset et non

pateret accessus ad eum, alter non esset creandus.
« Petrus » namque « servabatur in carcere » nullo patente ac­

cessu, ut patet ex Actibus Apost.
et tamen non est elec­
tus alter, sed oratio facta «sine intermissione ab Ecclesia
ad Deum pro eo » ipsum liberavit. Numquid abbreviata est
manus Domini, aut statuendus est terminus Domino intra quem
debeat liberare Papam, ut fecit Ozias cum illis de Bethulia, et
reprehensi a ludith sunt dicente : < Posuistis vos tempus mi­
serationis Domini et in arbitrium vestrum diem constituistis
ei 2 », ut patet ex ludith vil et VIII.
235

Posset tamen in hoc et in praecedenti casu pontificio
statuto provideri quod a Cardinalibus eligeretur unus, qui vi­
ces Pontificis in omnibus et per omnia, illo fatuo aut isto in­
carcerate durante, obtineret. Et tunc ille electus posset om­
nia facere in utroque foro, sicut modo potest summus Poenitentiarius in foro conscientiae absolvere auctoritate iuris mor­
tuo Pontifice, vel fatuo, vel detento.
■

Sic ed. C. ; ed. R. om. : ii.

1 Act. XII, 5.
» lud. VIII. 13.

— 110

In casu autem quo Papa, haereticus certus et indu­

236

bitatus, renuit requisitus congregare Concilium
et statutum esset Concilii generalis cum omnibus clausulis de­
rogatoriis, ut Constantienses coeperunt et Basileenses apposue­
runt, nescio ad quid congregatio ista fieret, cum nihil posset
facere quod renitens Papa non posset irritare. Pro erronea
ergo habenda est omnis opinio dicens Concilium perfectum, i. e.
habens auctoritatem disponendi et statuendi simpliciter de uni­
versali Ecclesia, posse absque Romani Pontificis auctoritate ce­
lebrari seu congregari, quia derogat singulari privilegio potesta­
tis papalis concesso sibi a Christo immediate, ut patet ex dictis.
237
Dicentibus autem quod, quia Concilium Constantien·ι
·
·
· ·
se in sessione XXXIX et, post, Basileense in sessione XI constituit
cap. Frequens l, ideo, etiam invito Pontifice, de decennio
in decennium potest celebrari Concilium etiam
perfectum propter auctoritatem statuti, respon­
dendum est quod sunt in magno errore, et quod, in veritate,
schismati operam dant tales et tamquam schismatici puniri pos­
sunt, si sic exsequerentur, quoniam rebelles sunt Romano Pon­
tifici qui est supra totum ius positivum, et constat quod de­
terminatio temporis et loci Concilii de iure est positivo. Et si
doctores aliqui inveniuntur sentientes quod, quia tempus in­
terpellat et auctoritas devolvitur ad alios et huiusmodi, aut
sunt sectatores illius erroris quod Concilium est supra Papam,
aut loquuntur stante statuto in robore, ita quod Papa non
tollat, aut interpretetur, aut dispenset, aut prohibeat.
23(S

Quoad negationem vero consensus requisiti
Papae ad congregandum Concilium, quia tantum pon­
deratur, sciendum est quod oportet hic discretione uti. Nam si
i MSI. XXVII. 1159; XXIX, 54. Vide etiam DTC.. a„. Constance (Concile
de), 111, P. I. coi. 1212, et ib . art. Bâle (Concile de), ||, p. | cd )2()

— Ill —

requiritur a vins probis, quos praetenta et perseverans vitae
ac morum integritas commendat et subest causa Concilii, puta
haeresis vel schisma, debet Papa annuere; et numquam cre­
do quod fuerit Papa qui negaverit, sic rebus se habentibus.

Si autem requiritur a viris qui volunt alligare onera alus et
digito suo nolunt movere ea, qui priscorum Conciliorum sta­
tuta non servant, ambitiosis, insatiabilibus, suarum passionum
sectatoribus et huiusmodi pro reformatione Eeclesiae, nonne
responsio Christi convenit : « Hypocrita, eiice primum trabem
de oculo tuo, et tunc perspicies ut educas festucam de oculo
fratris tui 1 ? » Praesertim quod melius potest Papa solus re­
formare Ecclesiam, inchoando sponte a seipso et suis quam
per Concilium : oportet enim primo servare quae scripta sunt
et deinde alia scribere statuta.
239
Sufficiens quoque est causa negandi consen­
sum Concilio probabilis timor usurpandae aucto­
ritatis a Concilio supra Papam, ut Basileenses mox
ostenderunt bis, scii, cum primum inchoatum est Concilium ses­
sione II, et cum iterum redintegratum fuit ab Eugenio [iv],
sessione XVIII “. Finis enim Concilii est pax, quae per istam
usurpationem perturbatur, ut experientia rerum magistra testatur.

240

Ex his igitur patet quod inter extremas opiniones de
congregatione et celebratione Concilii absque Papae consensu,
media via sola vera est, quam declaravimus, scii, quod
Concilium perfectum simpliciter, numquam, perfectum vero Con­
cilium secundum praesentem Ecclesiae statum, quandoque, sine
Papa et contra ipsum congregari et celebrari potest. Et secundum
hanc distinctionem potest diversa, si vis, dicta doctorum salvare.
« Matih. VII. 52.
2 Dc utraquC- sessione cf. DIC, art. Bale (Concile de), loc. cit., col. I ΙΘ et
|2I. Interim Eugcnius IV invitus Concilium agnovit ib. col. 120.

Caput XVII
In quo incipit comparatio potestatis Ecclesiae et Papae
in casu haeresis. Et primo de modo quo Papa propter cri­
men haeresis subiicitur Concilio secundum unam opinionem.
241

* cap.
XXIV
* cap.
XX I'll I

242

243

Post coliatam potestatem Papae cum auctoritate Eccle­
siae et Concilii generalis simpliciter et absolute, et manifesta­
tionem superioritatis Papae supra Ecclesiam universalem et
Concilium universale, consequenter comparanda est auc­
toritas Concilii ad Papam in casibus. Et primo
in casu haeresis, deinde in casu incorrigibilitatis et aliis

casibus *, et demum in eventibus *.
Et quoniam innata est nobis via ex certioribus nobis in
minus certa, supponamus cum doctoribus et communi animi
conceptione ex cap. Si Papa, D. XL
quod Papa propter
crimen haeresis potest deponi a Concilio generali, et inves­
tigemus modum depositionis et potestatem de­
posit i v a m, ut sic nosse possimus, an Papa in aliquo casu
sit subditus Concilio seu Ecclesiae universali.

De modo quo Papa propter crimen haeresis
deponitur, varia est opinio 12. Quidam dicunt
quod hoc fit propter defectum subiecti. Subiectum
namque papatus dicunt esse hominem fidelem, ac per
hoc, sicut deficiente vita corporali per mortem, desinit subiec1 c. 6. D. XL.
2 Cf. IOAN. GERSON, De auferibilitate Paf>ae ab Ecclesia, consid. 16a ; ed.
Ellies du Pin, Π, 219 D — 220 A.

- 113 -

tum papatus, ita deficiente fide in illo homine, qui est Pa­
pa, per haeresim, desinit subiectum papatus.

244

Fundatur haec opinio super hoc quod fides
constituit viatorem in hoc quod est esse membrum Ec­
clesiae Christi. Huic enim adiuncta alia propositione, scii,

quod negatio prioris inducit negationem posterioris in essen­
tialiter ordinatis ordine causae formalis (quae patet inductive :
si enim non est animal, non est homo, et si non est color,
non est albedo, et sic de aliis) subiungunt : sed esse membrum
et esse caput sunt sic essentialiter ordinata quod esse mem­
brum est prius quam esse caput, ut patet, quia caput oportet
esse membrum, sed non e converso ; quod igitur non est mem­
brum non est caput. Et sic homo carens fide, qualis est hae­
reticus, non est membrum Ecclesiae, igitur non est caput eius­
dem. Ac per hoc, cum Papa nihil aliud sit quam caput
Ecclesiae, eo ipso quo fit sine fide, fit non Papa.
245
Et hoc est quod sub aliis verbis ab aliis dicitur, quod
cum Papa fit haereticus, ipso facto iure divino
quo fit distinctio fidelium ab infidelibus, est privatus pa­
pa tu. Et quando per Ecclesiam propterea deponitur, non
iudicatur neque deponitur Papa, sed qui iam iudicatus est, quia
non credit, secundum verbum Domini Ioan. Ill, [ 18], et qui
iam depositus est, dum propria voluntate translatus est extra
corpus Ecclesiae factus infidelis, declaratur iudicatus et depositus.

246

247

Primam autem propositionem radicem buius opinionis, quæ
sola negari in hac ratione potest, fundant super auctoritatibus
plurimis, quibusdam directe ex ratione fidei et Ecclesiae, qui­
busdam ex consequentibus ad esse extra fidem et Ecclesiam
id testantibus.
Ex ratione fidei, quattuor afferuntur auctoritates.
Prima Salvatoris, Matth. XVI, [18]: « Super hanc petram aedi-

|

- 114 —

ficabo Ecclesiam » : sive enim per petram intelligatur Christus,
sive Petrus, sive confessio fidei, in idem redit quoad fidei ra­

|

tionem, ipsa enim semper invenitur fundare Ecclesiam. Secun­
da est Habacuc " II, [4] et Apostoli ad Rom. I, [ I 7], et Hebr.
X, [38] : « Justus ex fide vivit. » Sicut autem vivere viventi­
bus est esse in naturalibus, ita in Ecclesia vivere est esse in
ea ; bene vivere autem est per caritatem. Tertia est Apostoli ad Hebr. XI, [ 1 ] : « Fides est sperandarum substantia re­
rum ». Substantia enim primum locum tenet. Quarta est S. Thomae
in III Sent., D. 13, q. 2, a. 2, qa. 3 b expresse dicentis quod:
« Homines infideles non pertinent ad unionem corporis Ecclesiae,
secundum quod est unum simpliciter ; et ideo respectu horum
Christus non est caput nisi in potentia, secundum quod sunt
unibiles corpori». Ex ratione Ecclesiae, affertur defi­

nitio Ecclesiae, scii, quod est collectio

fidelium,

De cons.,

D. I, cap. Ecclesia ‘.

248

Ex consequentibus vero ad esse extra fidem
et Ecclesiam, multae afferri possunt auctoritates, dicentes
ad statum extra fidem et Ecclesiam consequi : extra commu­
nionem fidelium, sine clavibus, sine potestate, sine honore, si­
ne officio pascendi, oves fieri et esse.
249
Procul a communione fidelium haereticos faciunt:
imprimis Dominus Num. XVI, [26] : « Recedite, inquit, a taber­
naculis impiorum », Dathan scilicet et Abiron, schismaticorum:
constat enim omnes haereticos esse schismaticos. Deinde Paulus ad
Gal. 1, [2] : « Si angelus de coelo evangelizaret vobis praeter
•

ed. R. : Abachuc.; ed. C/. Abacuck.

h ed. R. et c.: q. Il (loco: III) cf. S. Thomas, 1Π Sent. d. 13, q. 2. a. 2
qa. 3, sol. 2 ; ed. Moos. n. 103.

1 c. 8, D. I, de con».

1

- 115 -

id quod evangelizavimus vobis, anathema sit. » Et 2 ad Thess.
Ill, [6] : « Rogamus vos, iratres, in nomine Domini nostri lesu
Christi, ut subtrahatis vos ab omni fratre ambulante inordina­
te, et non secundum doctrinam quam acceperunt » ; et 2
ad Cor. VI, [14]: « Nolite iugum ducere cum infidelibus. Quae
enim participatio iustitiae cum iniquitate ? Aut quae societas
lucis ad tenebras ? Quae autem conventio Christi ad Belial ?
Aut quae pars fidelis cum infideli ? » Demum loannes Evan'
gelista 2 Ioan. 1, [11]: « Si quis venit ad vos et hanc do­

ctrinam non affert, nolite eum recipere in domum ; nec Ave
ei dixeritis. »
250
Amissionem clavium Ambrosius in Pastoralibus, et
habetur de poenitentia, D. i, cap. Verbum *, explicat: «Domi­
nus par ius et solvendi esse voluit et ligandi » ; et subdit :
« Certum est quod Ecclesiae utrumque licet, haeresis utrumque
non habet. »
251
Honoris vero et potestatis p e rd it i on e m Cypria­
nus promulguât, ut habetur vil, q. I, cap. Noüatianus : « Qui
nec unitatem spiritus nec communionem pacis observat, et se
ab Ecclesiae vinculo atque sacerdotum collegio separat, nec
episcopi potestatem potest habere nec honorem » Et XXIV,
q. 1, cap. Didicimus dicit : « Omnes omnino haereticos et schis­
maticos nihil habere potestatis et iuris3». Ad idem est Gelasius ibidem in cap. Achatius 'l ‘. Ad idem est expresse S.
Thomas in lia llae, q. 39, a. 3 volens quod potestas spiritua-

» ed. R. et C. Agalhiu».

1
2
3
«

c. 51, D. 1, de poenitentia.
c. 6, C. VII. q. I.
c. 31. C. XXIV, q. I.

c. 1, C. XXIV, q. I.

s*

- 116 —

lis iurisdictionis non manet m haereticis nec quoad usum nec
quoad substantiam, ita quod si quid fecerint, nihil est actum.
252
Offici um pascendi oves adimit Augustinus in ser­
mone De pastoribus tractans illud Cant, 1, [7] “ : « Pasce hae­
dos tuos », et dicens : « Manenti Petro dicitur : Pasce oves
meas», exeunti haeretico: «Pasce haedos tuos '. » Et hanc
sententiam repetit in epistula ad Vincentium 2.
253
Ex his omnibus clare patet radicalis illa propositio quod
fides facit membrum Ecclesiae. Si enim, secluso iure positivo,
ut loquimur, cum perditione fidei remanerent membra in locis

suis, non esset eis subtracta communio, non honor, non potes­
tas, non officium, ut de se patet. Immo subtractio sola
potestatis sufficit ad propositum, quia Papa sola

potestate iurisdictionis constituitur.

254

Confirmaturque haec positio ex eo quod Pa­
pa haereticus est e x c o mm u n i ca t u s , ut patet ex Glos­
sa in cap. Achatiusb, χχιν, q. 1, dicente : « Hic est casus in
quo Papa Papam ligare potest, in quo Papa in canonem la­
tae sententiae incidit » Nec huic obstat illa regula, quod

par parem solvere vel ligare non potest, quia, si Papa est
haereticus, est minor quolibet catholico, ut habetur
XII, q. 1, cap. Scimus
Hoc idem Hugo dicit in cap. In­
ferior, D. XX! . Est etiam accusandus, adeo ut Glossa

a ed. R.: Canticor. II.
b ed. R. et C.: Agathius.

1 S. Augustinus. Sermo
z S. Augustinus. Epist.
3 lOAN., Glossa in c.
< C. 9. C. XII· q. 1.
5 HUGOCCiO (Hugo),
IV, 194.

46, XV. 37 ; PL 38, 292.
93, IX, 29 ; PL 33. 336.
I. C. XXIV, q. I, coi. 1828.
c u
Summa tn Decretum Gratiani, in c. 4, Γ). XXI * cf.

in cap. Si Papa, D. XL, dicat quod Papa non potest statuere
quod non possit Papa accusari de haeresi *. Est etiam i udi -

1 255

can dus, ut in dicto cap. Si Papa habetur. Quae omnia ar­
guunt haereticum non esse Papam, sed minorem.
Et ad hoc est S. Thomas in IV [Sent.], D. XIX, q. 2, a. 2,
qa. 3, ad I : tractans illud ad Gal. II, [11] quomodo Paulus
resistit in faciem Petro, dicit quod non debent praelati a subdi­

tis coram multitudine corripi, nisi immineret periculum fidei.
Tunc enim praelatus minor fieret, si in infidelitatem laberetur,
et subditus fidelis maior. Constat enim quod non de maioritate et minoritate charitatis loquitur, quia hoc est commune
omni peccato mortali, sed potestatis, qua a praelatus praeest
subdito. Ergo ut prius.
256

Ex his autem infertur quod in utroque modo quo cer­
tus Papa vivens desinit esse Papa, eadem est causa desitionis, scii, propria voluntas illius qui est
Papa. Nam renuntiando propria voluntate, abdicat a se es­
se caput Ecclesiae ; haeresim autem amplectando, propria vo­

luntate aufert a se esse membrum Ecclesiae, et consequenter
esse caput. Et sic ex nullo certo modo desitionis
Papae viventis habetur quod Papa invitus de­
ponitur, propter quod remanere dicunt inconcussum, quod
Papa manens Papa non habet superiorem in terris potestatem.
a Sic ed. C. ; cd. R. : quia.

1 1OAN., Glossa in c. 6, D. XL, col. 260,

t

Caput XVIΠ
De modo quo Papa haereticus subicitur Concilio secun­
dum aliam opinionem.

257

Quamvis autem dicta positio illustrium sit virorum, et
communis videatur esse, non placet tamen omnibus. Contradi­
cunt namque duobus, ponentes duas propositiones. Prima est
quod Papa haereticus non est ipso facto depositus, sed
deponendus. Secunda est, quod Papa haereticus manens
Papa habet superiorem iudicem in terris Concilium uni­
versale.

Primam propositionem, licet multipliciter probent, quat­
tuor tamen solum afferentur, quia in his consistit vis. Primo,
ex facto Marcellini et Glossa D. XXI, cap. Nunc autem, qui
idolâtra non fuit depositus, et fuit sanctus '. Et Glossa affert
Hugonem dicentem: «Quia paratus erat corrigi, non deponi­
tur, ut XXIV q. 3 dicit Apostolus ". »
259
Secundo, ex cap. Audioimus, XXIV, q. 1 ubi dicitur de
episcopo haeretico : « Si autem in corde suo novam haeresim
confinxit ex quo talia praedicare coepit, neminem damnare po­
tuit 1
*3. » Ante igitur quam praedicaret haeresim, damnare po­
tuit, et sic non erat depositus ipso facto.
260
Tertio, quia alii praelati non sunt ipso facto privati, sed
perseveraverunt in praelationibus suis redeuntes ad poenitentiam.

258

1 lOAN., Glossa in c. 7, D. XXI, coi. 127.
» C. XXIV, q. 3. prol., citant: I Cor. V. II.
3 C. 4, C XXIV. q. 1.

£rgo nec Papa, cum non sit deterioris conditionis. Assumptum
patet I, q. 7, Maximum, 11, q. 1 (sic), cap. Quotquot ’.
i

Quarto, quia, ut patet Extravag., de haereticis, Cum ex
261
iniunclo 123, ad eumdem pertinet institutio et destitutio. Sed
institutio Papae perlinet ad electores ; ergo et destitutio. Absque
ergo iudicio electorum non destituitur Papa.

Secundam autem propositionem, quod Papa haereticus ma­
nens Papa habet iudicem in terris universalem Ecclesiam, pro­

bant quoad primam partem sic. Papa
dus et judicandus secundum omnes, ut
pa ‘, et non est ipso facto depositus,
habet iudicem coram quo accusetur et

haereticus est accusan­
habetur D. XL, Si <Paut probatum est. Ergo
a quo iudicetur. Quoad

secundam, ex eo quod Ecclesia universalis seu universale Con­
cilium est supra Papam in hoc casu, ut communiter tenetur.

1 c. 19, C. I, q. 7; C. II, q. I. passim (textus hic est confusus).
1 c. 12, X, Je hnerelicis, V, 7.
3 c» 6, D. XL.

Caput XIX
Examen illius propositionis : ‘Papa haereticus est ipso facto
privatus papatu.

263

Praemissis duobus modis dicendi contrariis quomodo Pa­
pa haereticus desinit esse Papa, examinanda primo occurrit il·
la propositio quae est fundamentum primi modi, an sit vera.
Et breviter facile ostenditur quod est falsa simpliciter, quam'

vis forte, tracta ad aliquem sensum, sit vera.
264

Monstratur igitur quod nec iu re divino nec humano
Papa haereticus est ipso facto privatus tali ratione.
Alii episcopi, si fiunt haeretici, non sunt ipso facto privati iure divino aut humano, ergo nec Papa. Sequela patet : quia
Papa non est deterioris conditionis quam alii episcopi. As­
sumptum probatur sic : episcopus discredens contra fidem so­
lo actu interiori, est vere, proprie et perfecte haereticus, et non
est privatus potestate iurisdictionis ipso facto; ergo perfecte

haereticus episcopus non est privatus ipso facto.
265
In hoc processu sunt duae propositiones. Prima, quod solo
actu interiori constituatur perfecte haereticus.
Et haec est manifesta per se : quia haeresis est peccatum mor­
tale oppositum fidei, quae perfecte consistit in solo actu inte­
riori, cuius effectus est confessio exterior, iuxta illud ad Rom.
X, [10]: «Corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit
ad salutem.»
266
Secunda autem probatur : quia potestas iurisdictionis inest
huic homini qui est episcopus, ex simplici commissione hominis,

- 121

ut S. Thomas expresse elicit in Ha llae, q. 39, a. 5. Ex hoc

enim deducitur intentum sic: episcopus haereticus solo
actu interiori, nullo hominis iudicio subditus ex
hoc est, quia solius Dei est indicare de interioribus puris,
iuxta illud 1 Reg. XVI, [7]: « Homo videt quae foris sunt, Deus
autem intuetur cor ». Et I ad Cor. IV, [5], Apostolus dicit :
« Nolite ante tempus iudicare, donec veniat Dominus, qui illu­
minabit abscondita tenebrarum et manifestabit consilia cordium. »
Propter quod talis haereticus non est excommunicatus ; non
enim potest Ecclesia excommunicare quod non potest iudicare.
Ergo multo minus est privatus iurisdictionis potestate, quae est
ab hominis commissione ; utrumque enim est humani iudicii,
committere scii, et auferre illam. Et dixi : multo minus, quia
plus exigitur ad incurrendam privationem ipso facto quam ad
incurrendam excomunicationem, quoniam incursus censurarum
non requirit declarationem, sicut incursus privationis, apud iuristas.

267

Ad hanc rationem non video responsionem, nisi dica­
tur quod potestas iurisdictionis non est ab homine, quod est
primo contra S. Thomam. Est secundo contra sententiam om­
nium doctorum catholicorum, sententium quod a Petro omnis
iurisdictio in totum residuum Ecclesiae corpus manavit et
manat, iuxta illud Leonis [I] Papae, cap. Ila Dominus,
D. XIX :
« Ita
Dominus huius muneris sacramentum ad
omnium Apostolorum officium pertinere voluit, ut in beatissimo
Petro Apostolorum omnium summo principaliter collocaret,
ut ab ipso, quasi a quodam capite, dona sua velut in corpus
omne diffunderet '. » Ad hoc idem sunt tot auctoritates et ra­
tiones, quot sunt ad ostendendam unitatem capitis et principis

' c. 7, D. XIX.

— 122 I

in Ecclesia militante. Propterea nolo immorari, sed pro cons­
tanti supponere.

268

269

Et si dicatur quod non est par ratio de Papa
et aliis episcopis in hoc casu, quia potestas iurisdictionis
in aliis episcopis est ab homine, in Papa vero est a Deo im­
mediate, et propterea merito accidit ut episcopi, quorum po­
testas est ab homme, non sint ipso facto privati, quia homo
videt quae foris sunt; et Papa, cuius potestas est a solo Deo,
sit ipso facto privatus, quia « Deus intuetur cor » ,
haec opi­
nio facile excluditur, discernendo inter opus Dei et
opus hominis.
Quod enim in papatu sit potestas lurisdictionis, a Deo est immediate, iuxta illud Mtt. XVI, [19] : * Quodcumque ligaveris super terram etc.» Quod autem papatus
ipse habens hanc potestatem sit in hoc homine,
ab homine est, — sola Petri persona excepta, quem Deus
ipse fecit Ioan. ult. [xxi, 17] : « Pasce oves meas », — nam ab

homine eligitur hic homo ut in eo sit papatus. Et quoniam
cum deponitur Papa, non aufertur potestas iurisdictionis a pa­
patu, quod esset auferre opus Dei, quoniam, ut dicitur ad
Rom. XI, [29] : « Sine poenitentia sunt dona Dei » ; sed au­
fertur potestas iurisdictionis ab hoc homine, in quo non fuit
posita a Deo immediate, sed mediante iudicio humano —
ideo eadem ratio est de Papa et aliis episcopis quoad
perditionem potestatis iurisdictionis a Deo, seu
ture divino. In utnsque enim a Deo cum sit mediante iu­
dicio humano, consequens est quod non auferatur a Deo im­
mediate, sed mediante humano iudicio, ac per hoc
non aufertur perid quod humano iudicio secun-

I I Reg. XVI, 7.

dum se non subiacet, scii- occultam in solo corde hae­
resim.

270

Si quis autem haesitaret de illa altera pro­
positione, scii, quod de haeresi interiori Ecclesia
non se potest impedire, propterea quia doctores dicunt

quod haeretici etiam occulti sunt excommunicati et quia in
Clementina, de haereticis, cap. Multorum ’, excommunicantur
Inquisitores, qui odio vel amore omiserint procedere, ubi de
interiori amore et odio Ecclesia iudicat, — facillime certior
fieri potest quod haeretici ut sic, foro ecclesiastico subditi,
quantumcumque occulti, sunt excommunicati, et non haeretici

solo actu interiori.
271
Unde, si quis incidit in haeresim interius, et solus, secum
loquendo verbo exteriori profert submississime illam haeresim, est
excommunicatus, quamvis sit omnino occultus, quia actus exte­
rioris locutionis subiacet humano iudicio secundum se,
quamvis careat testibus. In Clementina autem illa et similibus
non iudicantur actus interiores secundum se in sua puritate
manentes, sed ut sunt causae exteriorum commissio­
num aut omissionum: ad idem namque genus pertinet
commissio et omissio, sicut affirmatio et negatio. Sermo autem
noster est de haeretico interiori puro.
272
Et ex inadvertentia huius distinctionis, scii, de occulto
per se et occulto per accidens, multi in re hac erra­
verunt : nec mirum, quia contingit in his quae sunt per accidens
etiam sapientes falli, ut Aristoteles dixit 12. Actus enim interio­
res puri sunt in genere occultorum per se, quia ex propria
natura habent quod sint iudicio humano ignoti. Actus autem
exteriores sunt de genere occultorum per accidens, quia ex pro1 c. I, de haereticis, V, 3, in Clem.
2 ARISTOTELES, Metaph III, 3; Bekker, 1005 b 13-4.

- 124 -

1

pria natura subsunt cognitioni humanae. Possunt namque sen­
sibus percipi, sed, ex hoc quod fiunt sine teste, occulta sunt
Propter quod numquam, ut dictum est, ab Ecclesia actus interior purus, sed exteriori iunctus iudicatur. Unde, quia praesens ratio convincit intellectum meum,
ideo concludo quod illa propositio: Papa, cum sit
haereticus, ipso facto est iure divino seu humano
depositus, est falsa.
273

Confirmatur autem sic esse ut dicimus, etiam ex ip­
sis contrarium sentientibus, quoniam dicunt quod Papa,
quamvis haereticus, si est paratus corrigi, non
deponitur, ut (Glossa in D. XXI, cap. Nunc autem) ad­

ducit Hugo l. Si enim haereticus est ipso facto depositus iure
divino a papatu, quomodo iterum fit Papa ? Immo quomodo
ex sola non depositione perseverat Papa ? Immo quomodo non
deponitur? Haec enim contradicunt positioni anteriori, scii,
274

quod sit ipso facto iure divino depositus, ut patet.
Nec sufficienter dicitur quod, dum Ecclesia non depo­

nit, reeligit : tum, quia falsum est quod non depositio sit reelectio, ut patet, tum quia electores, ad quos spectat, si pete­
rentur si velint reeligere, dicerent quod non, aut quod vellent
meditari super hoc. Sed non deponunt, quia ius videtur ha­
bere quod, si est paratus corrigi, non deponatur. Unde nihil
ei tribuunt non deponendo, sed sustinent quod habet. Et si
nihil habet, ut positio ista dixit, nihil sustinent decepti. Et si
quis hoc eorum dictum suscipiat ut verum, quod Papa factus
haereticus, paratus postmodum corrigi, non deponitur, sequitur
manifeste quod Papa manifestus haereticus non est ipso facto
depositus. Qui enim paratus corrigi, non deponitur, sequitur
quod non erat prius depositus.
1 |OAN., (jloua in c. 7, D. XXI, co|_ 127.

Caput XX

Rationabilis sententia quod Papa factus haereticus subesi

potestati ministeriali Ecclesiae, et non auctorilatiüae super Papam.
115

Praemissa certitudine trium, scii, quod Papa ex hoc quod
factus est haereticus, non est ipso facto, divino aut humano

iure, depositus, et quod Papa non habet superiorem in terris,
et quod Papa, si a fide deviat, deponendus est, ut in cap.
Si Papa, XL D. \ magna restat ambiguitas, quomodo et
a quo iudicabitur Papa deponendus quod sit de­
positus, cum iudex, in quantum iudex, sit supe­
rior eo qui iudicatur. Unde Apostolus ad Rom. XIV, [4] :
« Tu, inquit, quis es, qui iudicas alienum servum ? Domino suo
stat aut cadit. » Et S. Thomas in lia Ilae, q. 67 determinat
quod iudex non potest nisi subditum iudicare ‘, et in Decretis

D. XXI, cap. Inferior 1 dicitur.
276
Si namque a Concilio universali iudicandus deponendusque est, statim sequitur quod Papa, manens Papa, habet Con­
cilium universale supra se, saltem in casu haeresis. Si autem
nec Concilium, nec Ecclesia est supra ipsum, statim sequitur
quod Papa devius a fide sit iudicandus et deponendus, et ta·
men a nullo est iudicandus et deponendus, quod est ridicu­
lum. Quid ergo dicemus, ut evitemus utrumque extremum ?
Non est quo divertendum sit nisi ad medium, quod difficile

1 c. 6. D. XL.
2 S. THOMAS, Summa Theologiae, II* H*e. q. 67. a. I.
3 C. 4, D. XXI.

- 126 —

• ·
attingitur : in cuius attinctione
consuevit solvere quaestiones.

· ·
consistit virtus, quod mullas

Dicamus igitur quod sunt duae viae extremae et
ambae falsae: altera est, quod Papa factus haereticus est
ipso facto, divino iure, absque humano iudicio, depositus ; al­
tera est quod Papa, manens Papa, habet supra se in terris
superiorem potestatem, a qua potest deponi.
278
Media autem via est adhuc duplex: altera di­
cens quod Papa, licet absolute non habeat superiorem in
terris, ipse tamen in casu haeresis habet superiorem
in terris Ecclesiam universalem. Altera dicens quod
Papa nec simpliciter nec in casu habeat ^superiorem in terris,
sed subest potestati ministeriali universalis Ecclesiae quoad so­

277

lam depositionem.

279

280

Prima via fundatur in virtute coactiva et iudicativa
Ecclesiae super Petrum Papam in casu haeresis : oportet enim
subditum esse qui iudicatur et cogi posse. Et haec est via

communis quantum hactenus vidi.
Contra tamen hanc viam est: quia, cum Papa di­
vino iure sit supra Concilium et Ecclesiam, ut ostensum est,
oportet, si in aliquo casu est illi subditus, ex divino
iure sit facta exceptio ista. Nullum enim aliud infe­
rius ius potest exceptionem hanc facere, ut patet. In divino
autem iure non exprimitur subiectio, sed sepa­
ra t i o , cum casus haeresis excipitur, ut patet in singulis tex­
tibus sacrae Scripturae inductis : Num. xvi, [26] dicitur : « Re­
cedite» ; ad Gal. 1, [8] : «Anathema » id est: separatum sit; 2 ad
Thess. Ill, [6]: « Subtrahatis vos »; 2 ad Cor. VI, [7]: « Nohtea iugum ducere »; 2 loan, n, [1]: «Nolite recipere, nec e
Ave dixeritis»; ad Tit. 111, (10]: «Devita. » Et breviter
nullibi invenio supenontatem et inferiontatem in casu haeresi

— 127 —

ex divino iure, sed separationem. Constat autem quod se­
parare se potest Ecclesia a P apa sola mini s te·
riali potestate qua potest ipsum eligere. Non
igitur ex hoc quod divino iure sancitum est ut haereticus vitetur et procul sit ab Ecclesia, maiori potestate opus est quam
ministerial! : ex quo ipsa sufficit et eam constat esse in Ec­
281

282

clesia.
Et confirmatur hoc : quia non est iuri divino tribuendum
quod nec expressum est in eo, nec ex expressis necessario se­
quitur. Potestas autem supra Papam in casu haeresis proprie
loquendo non habetur in divino iure, nec ex ipso necessario
sequitur: ergo. Probatur minor : quod enim non habeatur, pu­
to patere legenti. Dico autem : puto, quoniam imminens schis­
ma opusculum hoc intra duos menses fieri impulit ex impro"
viso. Quod vero non sequatur, patet ex eo quod, quia non
oportet multiplicare entia sine necessitate, melius est unum
principium quam plura facere. Ex quo igitur potestas ministeria­
lis sufficit, alia opus non est.

Erit ergo media et vera via, quod Papa factus
haereticus et perseverans habet in terris potesta­
tem non superiorem se, sed m i n i s ter ia 1 e m ad sui
deposition em.

Adcuius evidentiam altius ordiendo, tria praemitten"
da sunt: primo, quod in Papa inveniuntur tria, sci­
licet: papatus, persona, quae est Papa, puta Petrus, et
coniunctio utriusque, scii, papatus in Petro, ex qua coniunclione resultat Petrus Papa.
284
Secundo, quod discernendo et applicando proprias cau­
sas suis propriis effectibus invenimus, quod papatus est a Deo
immediate, Petrus a patre suo, etc. coniunctio autem pa­
patus in Petro, post Petrum primum a Christo immediate

283

— 128 —

institutum, non est a Deo, sed ab bo mi ne, ut patet:
quia hoc fit per electionem hominum.
285

|

Concurrit autem duplex consensus humanus ad causandum
hunc effectum, scii, eligentium et electi: oportet enim electo­

res voluntarie eligere et personam electam acceptare electionem,
alioquin nihil fit. Est ergo coniunctio papatus in Petro non a
Deo immediate, sed mediante ministerio humano,
tam ex parte electorum quam ex parte electi. Nec se habet huius·

modi ministerium humanum in causando hanc coniunctionem
ut applicans activum passivo, ut applicans ignem stipulae, vel
applicans virtutem passionis Christi subiecto, ut facit baptizans
et sacramenta ministrans, quoniam nullum est hic applicatum ac­
tivum, sed sola voluntas humana electorum et electi : non fa­

286

287

cile enim esset fingere aliquod aliud activum.
Ex hoc autem quod coniunctio papatus cum Petro est
effectus voluntatis humanae, cum ipsa constituat Petrum Papam,
sequitur quod, licet Papa a solo Deo dependeat in esse et
fieri, Petrus tamen Papa dependet etiam ab homi­
ne in fieri. Fit enim Petrus Papa ab homine, dum, ab homini­

bus electus, ipse homo acceptat, et sic iungitur Petro papatus.
Tertio, quod, quia iam nihil tam naturale est ut una­
quaeque res per quascumque causas fit, per easdem contrario
modo dissolvatur, ut dicitur in cap. Omnis, de regulis iuris \

idcirco Petrus Papa, qui ex consensus suo et electorum
causatus est, ex consensibus eisdem, scii, suo et elec­
torum, ad contrarium dissolvi potest. Et hoc iam de­
terminatum est (acto Coelestini [v]
et Decretali Bonifacii
Vili, in VI, de renuntiatione, cap. 1 ‘.
1 c. 1, X. Je regulis luris, V, 41.
2 qui libere, de omnium concordi consilio, papatui renunciavit, ut habetur in De­
cretali nunc citanda. Cf. DFC. art. Celestin K (Saint), t. Π , p 2., coi. 2063.
3 c. I, Je renunciatione, l, 7» in Vl°.
·■

— 129 —

288

Ex his tribus praemissis habetur primo

absque haesita­

tione certum, quod Petrus Papa, et in fieri et in cor­
rumpi, dependet a potestate humana, non superiore
nec aequali potestati Papae, sed minore; quia nec ad fa­

ciendum de Petro non Papa, Petrum Papam nec ad facien­
dum de Petro Papa Petrum non Papam, exigitur alia facul­
tas quam voluntatis humanae, scii, electi et electorum. Nec sit
curae in proposito utrum bona vel mala conscientia, ex bona
vel mala intentione vel causa moveantur : sat est in proposito
quod facta tenent, ita quod in veritate Petrus sit aut non sit

Papa.
289

Quod etiam ista potestas sit minor potestate Papae, abs­
que alia probatione ex eo liquet quod mortuo Papa, nullo
etiam praesupposito statuto iuris positivi, ista potestas est in
Ecclesia et non se extendit ad ea ad quae se extendit Sum­
mi Pontificis auctoritas : alioquin essent duae supremae potesta­
tes in Ecclesia, et Christus non instituisset ecclesiasticum regi­
men monarchicum. Et cum par in parem non habeat imperium,
non potuissent Pontifices huic potestati exsecutionis modum
imponere, per quos, quot scilicet et quomodo debeat electio
celebrari, cum irritatione actus, si secus factum fuerit. Haec
enim ostendunt potestatem hanc nec minorem, nec parem, sed
inferiorem potestate Papae ; superioris namque virtutis est dis­
ponere de actu inferioris auctoritative, ita quod si secus fiat
nihil valeat, ut in proposito invenitur.

290

Habetur secundo certo certius, quod aliud est posse
supra conjunct ion em Pet r i e t papa t us con s truen dam seu destruendam, et aliud est posse supra
Papam. Ex eo namque quod potestas minor papatu, scii, sim­
plex voluntas electi et electorum potest construere et destrue­
re hanc coniunctionem, et huiusmodi potestas cum sit minor
papatu, non potest supra Papam, manifeste convincitur quod

— 130 —

aliud est posse supra illam conjunctionem et aliud est posse
supra Papam. Unde potestas supra Papam non inve­

nitur nisi in Domino lesu Christo, potestas autem
supra coniuncti onem papatus et Petri invenitur

291

in terris, et merito, quia papatus opus Dei immediate est,
coniunctio autem papatus et Petri opus nostrum.
Nec mireris tu, qui philosophiam profiteris, quod invenia- u
tur potestas supra coniunctionem formae cum materia, quae
non est supra formam, quia coniunctio formae cum materia
formam consequitur. Cessabit admiratio tua, si contemplatus
fueris quod coniunctio formae et materiae utrinque attingi po­
test, scii, ex parte materiae et ex parte formae, et quod po­
tens super coniunctionem formae et materiae ex parte utriusque
seu ex parte formae, potest etiam supra formam, sed potens
super coniunctionem illam ex parte materiae non oportet quod
possit super formam, ut patet in generatione hominis. « Sol

enim et homo generant hominem 1 », qui consistit in coniunctione
corporis et animae intellectivae, aut resultat ex illa coniunctio­
ne, et constat solem et hominem non posse supra animam *in
tellectivam quae venit de foris, sed supra coniunctionem illam
ex parte corporis, quae est materia. Sic enim accidit in pro­
posito : nam papatus et Petrus se habent ut materia et forma,
et solus Dominus lesus Christus potest super con­
iunctionem eorum ex parte papatus, et conse­
quenter utriusque, et propterea solus potest limitare et
ordinare potestatem Papae ; Ecclesia autem potest super
coniunctionem eorum ex parte Petri solum, et propterea
nihil potest super Papam, sed super coniunctionem tantum.
292
Et quoniam amotio Papae, sive per renuntiationem, sive
per depositionem, sive per electionem, non est corruptio papa» luxta ARISTOTELEM. Phy
*.,

U. 2; Bekker, 194 B 13.

— 131 —

tus, nec Petri, sed coniunctionis papatus et Petri, idcirco dili­

gentissime et cautissime oportet pro regula habere ante mentis
oculos cum de amotione Papae tractatur, quod non requi­
ritur potestas superior Papa, sed superior con­
junctione inter Petrum et papatum.

93

Quod ut clarius pateat, scito quod certum est quod tri­
bus modis potest Petrus Papa vivens amoveri
a papatu: primo, per eiectionem a Domino lesu Christo; secundo, per renuntiationem spon­
taneam a seipso ; tertio, per depositionem invitam,
propter incorrigibilem haeresim, ab Ecclesia. In omnibus au­
tem h i s modis non desinit papatus nec Petrus, sed sola
coniunctio utriusque, differenter tamen.

294

Quia in primo modo, scii, per eiectionem
a Domino lesu Christo, coniunctio illa corrumpitur a potestate
superiori non solum respectu coniunctionis, sed respectu papa­
tus: est enim auctoritas Domini supra coniunctionem illam etiam ex parte formae. Et quia, ut dictum est, nulla alia po­
testas est supra Papam, ac per hoc nulla alia potestas potest
coniunctionem illam attingere ex parte formae, consequens est
ut nulla alia potestas possit amovere Papam, ut potestas su­
perior Papa, sed hoc est proprium Salvatoris nostri.
Et hoc modo intelligendum est dictum Anacleti Papae,
D. LXXIX, Eiectionem, dicentis : « Eiectionem Summorum Pon­
tificum sibi Dominus reservavit ’. » Differentia namque inter
Papam et alios Pontifices in hoc consistit quod alii Pontifices
possunt eici tanquam a potestate superiori ipsis potestatibus
Pontificum, Papa autem non, quia in Ecclesia terrestri inveni­
tur potestas supra potestatem iurisdictionalem episcopi, non au-

* c. II. D. LXXIX.

— 132 -

tem supra potestatem Papae. Ex hoc enim habetur quod il­
lorum eiectionem Dominus concessit Papae concedendo potes­

tatem superiorem, Papae vero eiectionem sibi reservavit, nulli
concedendo potestatem superiorem papatu. Unde si Papa loan-

nes episcopum de plenitudine potestatis eiceret, eiectus esset,
nec haberet amplius potestatem iurisdictionis. Nulla autem po
testas in Ecclesia relicta est a Domino, quae possit haec fa­

cere in Petrum Papam.

296

In secundo autem modo, scii, per renuntia­

tionem, et tertio, scii,

per depositionem, con-

iunctio illa corrumpitur, non a potestate supra papatum, sed a potestate supra coniunctionem so­
lam, quia nec voluntas Petri nec voluntas Ecclesiae est su­
pra papatum, et ex ipsis causatur coniunctio illa et cor­

rumpitur, ut patet.

297

Quia ergo certum est Papam haereticus incorrigibilem
factum non esse ipso facto depositum et esse deponendum ab
Ecclesia, et Ecclesiam non habere potestatem supra papatum,
et Ecclesiam habere potestatem supra coniunctionem inter Pe­
trum et papatum utpote opus suum, oportet dicere quod, cum
Petrus Papa factus haereticus incorrigibilis deponitur ab Eccle­
sia, iudicatur et deponitur a potestate supe­
riori non papatu, sed coniunctione inter pa­
patum et Petrum.

Caput XXI

Discussio praedictae
pae haeretici.

testatis ministerialis depositiüae Φα~

Quamvis autem ex certif icatis habeantur in Ec '
clesia respectu coni une tionis inter Petrum et
papatum duo posse, scilicet posse coniunctionem
talem constituere et destruere pari consensu et
posse coniunctionem eamdem, ipso haeretico incorrigibili invito, destruere, non tamen liquet quod haec
duo posse sint unius et eiusdem potestatis, quod
tamen conclusum est in praecedenti capite, per viam divisio­
nis, propter identitatem obiecli, quia utrumque est circa ip­
sam coniunctionem papatus et Petri ; — nec solum obscurum,
sed falsum multipliciter apparet.
Primo ex ipsius potestatis natura: nam quando una
causa totalis ex duabus partialibus constans exigitur ad aliquem ef­
fectum, neutra illorum partialium sine altera sufficit ad talem effec­
tum, ut patet in vinculo matrimonii. Quia enim ad vinculum matri­
monii concurrunt duo consensus, scii, viri et mulieris, et causa tota­
lis eius constat ex utroque consensu, neuter sine altero sufficit ad
causandum vinculum matrimonii inaltero. In proposito autem ad con­
iunctionem Petri et papatus construendam vel destruendam concur­
runt duo consensus, scii, electorum ex una et Petri electi ex alia parte,
tamquam causae partiales ; et uterque simul tamquam causa totalis.
Ergo consensus alter tantum non potest in talem effectum, scii, dic­
tam coniunctionem construendam vel dissolvendam. Et quia po­
testas depositiva Papae inviti propter haeresim incorrigibiliter

- 134 -

includit alterum consensum tantum, sequitur quod et ipsa non
est idem quod illa potentia totalis, et quod si est pars eius,
non potest deponere, quod repugnat potentiae depositivae. Ma­
le ergo dictum est, quod potentia depositiva Pape est illa po­

300

tentia, quae evidenter est in Ecclesia super coniunctione dicta.
Et confirmatur haec ratio. Quia de quo magis videtur inesse
et non inest, ergo nec de quo minus : magis autem videtur
quod solus consensus Petri Papae possit se facere non Papam
quam solus consensus aliorum, quia potest renuntiare, sed hoc

non potest Petrus solus : quia quantumcumque Petrus ipse renun­
tiet, semper est Papa donec renuntiatio sua acceptetur, sicut e
converso, quantumcumque Petrus sit electus, numquam est Papa
quousque electioni de se consentiat. Haec enim ostendunt, quod

causa totalis tam constructiva quam destructiva coniunctionis
Petri et papatus, quae est in Ecclesia minor papatu, non est
Ecclesiae solius aut Petri solius, sed utriusque simul consen­
sus : ac per hoc per hanc non potest invitus Papa deponi
quacumque ex causa, quia implicat contradictionem.
301

302

Secundo apparet falsum ex modo exeundi in ac­
tum talis potestatis: quoniam Papa haereticus iudicandus est iuxta cap. si Papa, D. XL 1 et doctores. Potestas au­
tem ista minor papatu, non potest citare, compellere, et bre­
viter non habet vim coactivam supra Petrum Papam: repugnat
ergo quod sit potestas minor et quod sit iudex, ex ipso modo,
quia scilicet vi coactiva procedere posse debet.

T ertio apparet falsum ex obiecto etiam istius
partialis consensus: quia, cum consensus iste partialis ex
parte Ecclesiae sit in electoribus Papae, qui modo sunt soli
Cardinales ad quos spectat eligere et renuntiationem acceptare,
‘ c. 6, D. XL.

— 135 —

;

ut patet in facto Coelestini V, sequeretur, quod apud eosdem so­

los resideret potestas depositiva Petri Papae facti haeretici,
cuius oppositum communiter tenetur.

i
1

303

Sed horum solutio magis propositum confirmabit : Si nam­
que consensus electi et electorum in hac causanda coniunctione concurrerent, ut consensus viri et mulieris ad causandam

vinculum matrimonii, ratio procederet, quoniam uterque consen­
sus habet se ut partialis causa quasi efficiens vinculum matri­
monii. In proposito autem isti duo consensus diver­
simode concurrunt: nam consensus electorum se
habet ut causa faciens illam coniunctionem , con­
sensus autem e lec t i s e h a b et u t r e d d ens subiectum
capax illius coniunctionis: non enim est capax nisi
christianus voluntarius. Sicut enim esse fidelem non est causa
illius coniunctionis factiva, ita nec esse voluntarium ad illam.
304
Et hoc patet in acquisitione aliarum jurisdictionum : cum
enim alicui imponitur aliqua praelatio, certum est quod quous­
que ipse illam acceptet, non est praelatus : acceptatio tamen
sua non facit in se praelationem, sed subiectum reddit capax
praelationis : et sic actio imponentis sortitur effectum in subieclo capaci, faciens iurisdictionem, quae propter dispositionem
subiecti non poterat intentum facere in eo. Actus enim acti­
vorum fiunt in patiente disposito, ut dicitur in 11 De anima .
305
Consensu igitur electi concurrente ut reddente subiectum
capax coniunctionis cum papatu, restat ut consensus eligentium
*'.285
sit faciens coniunctionem illam. Ostensum est enim *, quod non
est a Deo immediate, sed mediante humano opere quod est
electio in subiecto disposito. Et sic ex hoc relinquitur, quod
potestas faciens vel quasi faciens hanc coniunctionem est in

* ARISTOTELES, De anima, II. 2; Bekker, 414 a 11-12.

— 136 -

electoribus, et non in electo ut sic : nemo enim sibi assumit
honorem, sed qui vocatur a Deo ut Aaron, ut dicitur ad
Hebr. V, [4].

306

Ad confirmationem dicitur, quod, si Papa sola suarenunciatione absque acceptatione Ecclesiae non
potest a se abdicare papatum, hoc magis confirmat
propositum, quod eius consensus non fuit inter causas facientes.
Ratio autem quare acceptatio requiratur est : quia nemo potest
renuntiare iuri alterius, quod habet in se. Nullus enim qui
ex pacto tenetur alicui solvere centum, potest renuntiare huic
vinculo absque voluntate eius cui tenetur, quamvis ab initio
voluntate se obligaverit ; Papa autem acceptando papatum obli­
gat se Ecclesiae ad regimen ipsius, unde iuri Ecclesiae, quod
habet in Petrum Papam, non potest ipse renuntiare invita Ec­
clesia cui tenetur. Et confirmatur : quia papatus non coniungitur sibi ratione sui, sed ratione Ecclesiae, dicente Domino
in creatione Petri primi Papae, non aliud quam : « Pasce oves
meas . » Unde non est verum, quod magis videatur de consensu
solo electi, quod possit dissolvere, quoniam ipse non est
causa efficiens etiam partialis illius coniunctionis, sed dispositio tantum subiecti.

307
• n. 301

Ad secundum in quo pendet tota vis huius rei *, di­
citur quod potestas ista minor Papatu habet vim
coactivam, non super Petrum papam, sed super coni unc­
tio nem papatus et Petri, non simpliciter, sed in casu
ha ere sis; ita quod potestas ista relata ad Papam, est
ministerialis: relata ad coniunctionem Petri, et pa­
patus in fieri vel dissolvi, subiecto exsistente disposito, est
auctoritativa; ita quod sententia definitiva ex hac auctori­
tate procedens super coniunctione talis materiae Petri haeretici
1 loan. XXI, 17

- 137 -

cum papatu dissolvit auctoritative coniunctionem illam. Sicut
enim electio Ecclesiae auctoritative super coniunctionem, non
super Papam, coniungit Petrum dispositum, id est fidelem et
voluntarium cum papatu, ita talis sententia dissolvit : agit enim
in materiam dispositam per haeresim. Exemplum horum habe­
mus in naturalibus, cum homo generatur et corrumpitur ab
agente non potente super animam hominis, sed super coniunc­
tionem animae et corporis ex parte materiae.
308
Et si quaeratur quomodo praecedentia per sen­
tentiam depositivam fient, cum usque ad illam Pe­
trus duret superior, posset dici quod, quia nec Deus, nec
natura deficit in necessariis, quod eadem auctoritas exten­
dit se ad omnia praeambula ; quorum nullum vi­
deo oportere esse coactivum Petri Papae, sed suf­
ficit quod sint intimativa, reprehensiva, et huiusmodi : iudicium
enim hoc non ex confessione sua extorta praeceptis, censuris

aut tormento, sed ex evidenti facto vel verbo haeresis incorrigibiliter expectatur, quod sine eius coactione fit.
Si quis autem diceret, quod non est inconveniens
hanc minorem potestatem indirecte posse cogere
Petrum ad praeambula necessaria ad sententiam
non video quare erraret, cum Petrus papa haereticus incorrigibilis, iam sit in corruptionis via, et Deus, cuius « perfecta sunt
opera 1 », potestatem depositivam in casu haeresis absque neces­
sariis praeambulis non dederit Ecclesiae, qui numquam deficit
in necessariis. Et hoc dico, si aliqua praeambula coactiva ex
necessitate iudicn essent necessaria, quod iuristis discutiendum re­
linquo. Bene tamen advertant, quod non loquor nisi de necessariis ex necessitate huius iudicn, et non loquor de necessariis ex
occasionibus eventuum et aliorum extraneorum a ratione iudicn.

‘ Deui. XXXII, 4.

— 138 —

n.

310

Ad terti urn * dicitur, quod potestas ista depositi-

302

va non est in Cardinalibus: quia in eis non est potes­
tas super coniunctione Petri et papatus nisi limitate, scilicet
tempore quo papatus vacat.

In Ecclesia autem universali est

potestas super coniunctione ista absque limitatione, si secluso
iure positivo loquimur, et ideo Cardinales non possunt depo­
nere Papam haereticum, sed hoc spectat ad universalem Ec­
clesiam. Posset tamen haec potestas committi do­
minis Cardinalibus a iure statuto Pontificis: sicut
commissa est eis potestas eligendi, scilicet per viam determi­

311

nationis, quod ipsi lepraesentarent universalem Ecclesiam, sicut
in eligendo, ita et in deponendo, quando deponendus est.
Manifestum autem exemplo fieri potest quod dictum est :
si quis namque episcopus iturus in regionem longinquam insti­
tuat suum generalem vicarium cum plenissima auctoritate, or­
dinans quod si institutus vicarius moriatur aut publicus blasphemus fiat, canonici possunt illum amovere et alium nomi­
nare in vicarium absque alia confirmatione etc., constat quod

canonici nullam auctoritatem super vicarium haberent, neque
simpliciter, neque in hoc casu, sed super amotione eius in illo
casu, quod est habere potestatem super coniunctione vicariatus
cum persona in casu etc. Eodem enim modo est in proposito, nam
« pastor et episcopus animarum nostrarum 1 », Dominus lesus
Christus, « abiit in regionem longinquam accipere sibi regnum
et reverti '
et instituit Petrum Apostolum in suum genera­
lem Vicanum cum plenissima auctoritatem ante ascensionem
dicens ei: «Pasce oves meas 3 », et cum effectu exhibens
promissam sibi prius potestatem amplissimam: « Tibi dabo cla-

‘ I Petr. II. 25.
» Luc. XIX. 12.
3 Ιοβη. XXI. 17.

>1

— 139 -

ves », et : « Quodcumque ligaveris 1 » etc. Et ordinavit ut
si umquam aliquis Petri successor haereticus fiat, Ecclesia eum
possit amovere, et loco eius alium nominare, D. XL, cap. Si
Papa

J|2

Ex hac igitur concessa potestate patet quod Ecclesia
nihil potest super Papam absolute, nec in
casu haeresis proprie loquendo potest super Papam, sed

super coniunctionem papatus cum Petro, quam
dissolvit amotio. Et sic clare liquet quod potestas Ecclesiae

est supra coniunctione papatus et Petri in fieri et in corrumpi,
subiecto existente disposito ad fieri per fidem et voluntatem,
ad corrumpi vero per haeresim vel voluntatem ; et cum hoc
potestas ista est minor papatus, et ideo non potest limitare
eius potestatem. Et sic patet, quod Papa nullam etiam

in casu haeresis
quod erat intentum.

» Maith. XVI.

’ c. 6, D XL.

19.

habet

supra

se

potestatem:

Caput XXII
In quo respondetur rationibus et auctoritatibus allatis in
cap. XVII ad probandum, quod T^apa haereticus est ipso fac­
to depositus iure divino.

313

Quamvis autem ex determinatis manifesta sit rationabilis
sententia, quod scilicet certus et indubitatus Papa nec simpli­
citer nec in casu haeresis est subditus proprie loquendo Con­
cilio, aut Ecclesia universali, quia est adhuc Papa, sed m ca­
su haeresis connexio papatus cum persona ipsa subdita est de­
terminationi Ecclesiae et Concilii universalis, ita quod potest

deponi, oportet tamen satisfacere rationibus et aucto­
ritatibus tot illustrium virorum tenentium Papam ipso
facto depositum et propterea subditum Concilio.
Et quoniam vis principalis consistit in hoc, quod fides
314
• n. 244 saltem informis exigitur ad membrum lesu Christi *, ideo scien­
dum est quod baptismus, quo primum regeneramur et pertine­
mus ad lesu Christi corpus mysticum quod est Ecclesia, tres,
quantum ad propositum spectat, facit in anima nostra effectus.
Primo, imprimit characterem indelebilem : secundo, fidem : ter­
tio, caritatem. Et de tertio quidem effectu, scilicet caritate,
manifestum est, quod licet constituat membrum vivum Christi,
non tamen exigitur ad habendam iurisdictionis vel ordinis po­
testatem. Oppositum enim spectat ad haeresim pauperum de
Lugduno
1 Cf. DENZ.-BANNW., 426. 430, 434, 444.

— 141

JI5

De secundo autem de quo tota est quaestio, quod non
exigatur ad potestatem ordinis, etiam clarum est : quoniam

haeretici consecrant verum corpus Christi et faciunt veros sa­
cerdotes, si servata forma et intentione Ecclesiae hoc faciant,
et ex hoc ipso inchoat splendor veritatis, quod scii., licet fides
informis constituat membrum Christi secundum quid, ut dixit
in Illa p. S. Thomas, q. 8, a. 3. % ad 2, quia tamen lati­
tudo datur in membris Christi secundum quid, etiam sine fide
informi, ex solo charactere sacramenti fidei constituitur
membrum Christi secundum quid remotius a Christo: hae­
reticus enim nisi membrum secundum quid Christi esset, nec
corpus Christi, nec ministros consecraret, nec sacramentum
confirmationis daret. Haec enim a solis Christi membris non
quibuscumque, sed in magno, sacerdotii scii, vel episcopatus, gra­
du constitutis, facta tenent, etc.
316
Altius quoque contemplando videbimus et quod tanta
est vis characteris baptismalis, ut etiam fides formata eius vi­
ces non suppleat, ut patet ex hoc quod presbyter non baptizatus reordinatur, ut patet Exlravag., de presbytero non baptiza­
to, cap. Si quis presbyter ’. Et quod ipse character cons­
tituit membrum Christi dicente Innocentis [III] eodem ti­
tulo, in cap. Veniens : « Non solum per sacramentum fi­
dei, sed per fidem sacramenti efficitur quis procul dubio
membrum Christi2.» Constat enim quod proprius et in­
separabilis effectus sacramenti fidei, quod constat
esse baptisma, est solus character, ut patet, cum aliquis

« ed. R. : et C. Z art. I·

1 c. I, X, de presbytero non baptizato, III. 43.
* c. 3. X, Ibid. Ill, 43.

- 142 -

'

haereticus baptizatur secundum formam et intentionem Eccle­
siae : nihil enim aliud recipit quam characterem.

Et si altius adhuc mentis oculos elevaverimus, intuebi­
mur, quod habens solum fidei characterem est si- (
mul et fidelis et infidelis, membrum Christi et Eccle­
siae, et extra membra Christi et Ecclesiae diversis respe­
ctibus, et propterea a doctoribus diversa et contraria de eo
dicuntur.
!
318
Habens namque solum characterem fidei quantum est
ex parte sua, infidelis est et extra membra Christi et Ec­
clesiae, quoniam voluntarie discredit ; ex parte autem lesu
Christi, qui characterem fidei semel datum indelebilem con­
servat, est fidelis invitus, et est membrum Christi et Ecclesiae,
velit nolit ipse, utpote non valens abdicare, aut abjicere a se
susceptum semel fidei characterem. Propter quoad a divo Tho­
ma, in lia llae, q. 10, a. 3, ad 3 computatur talis inter fideles,
cum dicitur quod pro adulterio gravius punitur fidelis quam
infidelis propter sacramenta fidei quibus est imbutus, quibus pec­
cando contumeliam facit, et in eiusdem quaestionis art. 5 nu­
meratur inter infideles, dum ponit haeresim speciem infidelitatis.
319
Differt autem habens solum characterem ab ha­
bente etiam fidem inf’ormem quoad of f i c i u m m embri Christi; quia habens characterem et fidem, suscipit in­
fluxum interiorem a lesu Christo capite quoad hunc actum
vitalem, qui est credere, ut S. Thomas dicit in Illa p., q.
8, a. 3, ad 2. Habens autem characterem solum, non sus­
cipit influxum alicuius actus vitalis interius, sed tantum quoad
exteriorem operationem, sicut brachio arido potest quis uti ad
alios percutiendos, vel movendo aliquid extra.
320
Quia ergo character fidei est primum in com­
positione membri Christi, quod patet ex hoc quod

317

143 —

ipse a solo baptismo cum sit solus est inseparabilis ab eo ac

per hoc proprius effectus baptismi quo efficitur primo membra
Christi et Ecclesiae, oportet quod sit ultimum in re­
solutione membri Christi et Ecclesiae, et conse­
quenter, quamdiu character manet, non desinit esse totaliter
membrum Christi. Et quia numquam desinet character, ideo
semper erit intra latitudinem membrorum Christi, etiam cum
abscissum totaliter est per damnationem in inferno 1 ; et per
hoc differt ‘ pure infidelibus damnatis, et magis cruciabitur
iuxta sententiam Apostoli ad Hebr. X, [26-30].
321
Et haec ratio ultra tot allata testimonia ex propria effi­
cacia sufficit, quia secundum veram theologiam divinam et hu­
manam attributum alicui causae ut proprius effectus intelligitur
attribui ei secundum id quod illi causae proprium est, ut patet
in causis naturalibus, moralibus et ecclesiasticis inductive. Peri­
ret enim aliter omnis certitudo moralis. Ex quo ergo attribui­
tur baptismo ut proprius effectus quod faciat membrum Chri­
sti, oportet quod intelligatur attributum ei secundum id quod
huic sacramentali causae, quae est baptismus, est proprium, quo
differt a ceteris. Hoc autem est pro quanto est causativus cha­
racteris fidei : hoc enim solus habet, hoc solum primo et infallibiliter causât, solis essentialibus requisitis ad sacramentum
concurrentibus.
322

Quia ergo Papa factus haereticus, licet amiserit fi­
dem etiam informem, quia tamen retinet sacramentum fi'
dei etiam invitus, quo constituitur primo quis in hoc quod

• cd. R,: differet. Ed. C.: differret·

1 Comp. S. THOMAM, Summa theologiae. Ille, q. 8, a. 3. corp., in fine ; CAIETANUM, Comment, in hunc locum, η. Il, III.

145 -

— 144 —

• η. 242

aq.

323
♦ n. 245

est esse membrum Christi, ideo rationes et auctoritates

vitali, et non pro esse, sicut sumitur cum dicitur vivere viven­

quae fundantur super hoc quod fides saltem informis re­
quiritur ad esse membrum Christi * non sunt efficaces
ad inferendum ipsum non esse membrum Christi ac per
hoc ipso facto iure divino depositum; quamvis ex defectu
fidei informis optime inferatur quod ipse, quantum est ex se,
est extra latitudinem membrorum Christi, ac per hoc a
membris Christi segregandus per depositionem ab offi­
cio capitis, et post, per alias poenas ab Ecclesia puniendus,
et demum curiae saeculari tradendus.

tibus est esse.

Sigillarim ergo respondendo: auctoritas in primis Domini
Joan. Ill, [18]
*
non est ad propositum. Quia loquitur de iudicio
aeternae damnationis, quo « qui non credit iam iudicatus est»,
et ex parte Dei, quia «novit Dominus qui sunt eius», ut
Glossa ex Augustino sumpta exponit 1 ; et ex parte meritorum,
quia habet in se causam aeternae damnationis, ut Chrysostomus
dicit ' ; et ex parte clarae condemnationis m ultimo iudicio abs­
que examine, ut Gregorius explicat 3.

324
n. 247

325
* ibid, 2o

Ad illud vero : « Super hanc petram », i. e. fidem *, dicitur
quod sacramentum fidei quod remanet in heretico non est extra
fidem, sed primus lapis fidei aedificandae in quolibet, et propterea illo solo remanente lapide, super petram fidei remanet
ecclesiastica potestas in via ad ruinam, quoad illud suppositum.
Ad id autem quod : « lustus ex fides vivit * », si de fide
informi admittatur, dicitur quod sumitur vivere pro operatione

326
?

Ad definitionem fidei ·. « Fides

est substantia... >

ac

per hoc primum *, dicitur quod fides habet rationem primi sus­

tentantis inter virtutes pertinentes ad fideles; et ideo dicitur
substantia. Cum quo stat quod ipsius fidei sacramentum prius
sit ipso ordine generationis.
327

Ad auctoritatem allatam ex III Sent. 1 S. Thomae *, di­
iilJ. 4*
citur quod doctrina S. Thomae ibidem est male intellecta, et
est contra istos in proposito.
328
Nam ibidem appellatione infidelium non veniunt nisi hi
qui numquam actu fuerunt de Ecclesia : ut patet ex hoc quod
dicit, scii, respectu horum « Christus non est caput nisi in po­
tentia, secundum scii, quod sunt unibiles corpori. » Constat nam­
que quod respectu baptizatorum haereticorum Christus est ca­
put aliter quam in potentia, quia est actu caput eorum secun­
dum sacramenta fidei : non ergo appellatione infidelium ibi ve­
niunt haeretici.
329
Appellatione quoque fidelium peccatorum 2 ibi veniunt
haeretici, qui per fidei sacramentum in uno numero obiecto,
fidei unionem illam, quam unionem simpliciter auctor nominat,
retinent utcumque velint nolint : et hoc insinuatur ex hoc quod
dicit, quod velut membra arida possunt non in se sed aliis sa­
cramenta ministrando et docendo. Haec enim omnia per haere­
ticos non inquantum tales, sed inquantum aliquid ipsius capitis
participant, Christus facit.

Ad definitionem Ecclesiae * dicitur quod, quia haereticus
ex se ipso est infidelis, ideo simpliciter est infidelis, et extra
1 Cf. S. THOMAS. Catena aurea, in loan. Evang., c. 3 n 6; Vives. XII, 296,

297.

a Ibid, et apud NICOLAUM LYRANUM, V. 1076.
3 Cf. S. Thomas. Ioc. du

1 S. THOMAS. Ill Sent. d. 13, q. 2, a. 2. qa. 3, «ol. 2; ed. Moo», n. 103.

» Ibid. n. 104.

— 146 -

Ecclesiam. Cum hoc tamen stat quod secundum quid sit in
Ecclesia ad tempus, ut abiciendus ; sic enim manet Papa hae­

reticus.
331

Auctoritates omnes Testamenti Novi et Veteris prohiben­

• n. 246,

tes communionem cum haereticis
non probant quod sit depo­
249
situs ipso facto, sed deponendus, ut non communicemus cum
eo ; sic enim sufficienter satisfit praecepto huiusmodi. Si enim
ipso facto vitandus praeciperetur a Deo haereticus, non dixis­
set Apostolus ad Tit. ill cap., [10]: «Haereticum hominem
post primam et secundam correctionem devita. »
332
Amissio clavium apud haereticos * intelligitur quatenus
n' 250 haeretici sunt, et quoad licitum usum.
333
Honoris et potestatis iurisdictionalis perditio ipso facto * inπ· 251 telligitur quantum est ex eorum parte et iuris dispositione in
his qui subsunt iuri humano, et sunt in Ecclesiae foro haere­
tici. Sic enim interpretanda sunt S. Thomae et aliorum in com­
muni loquentium dicta. Tales enim soli sunt excommunicati, et
consequenter privati ipso facto, saltem per suspensionem potes­
tatis iurisdictionis, si est crimen occultum, et declarandi priva­
ti ; Papa autem, ex divini et humani iuris dispositione et haeresis propriae exactione, est privandus humano iudicio, a quo
•n.282sq.
coniunctus est Papatus huic personae, ut dictum est *.
334
Officium quoque pastorale ab haereticis, inquantum haeretici
• n. 252 sunt, Augustinus adimit ipso facto *, quia impossibile est ut hae­
reticus, inquantum haeretici officium exercet, pascat oves Chris­
ti. Possibile tamen est, ut ille qui est haereticus in se ipso, sit
haereticus et oves Christi pascat, officium Petri, non haereti­
ci exercens. Sed quia periculosum hoc est valde, ideo abicien­
dus est ab officio pascendi oves Christi.
335

n.

254

Hud demum quod ex Glossa Decreti affertur *, quod Papa
cadens in haeresim damnatam, incidit in excommunica-

- 147 —

tionem, ialsum, est, nam, cum omnis excommunicatio, quae
est ecclesiastica censura (de hac enim loquimur), sit a iure po­
sitivo, et ius positivum non habeat vim coactivam in foro ec­
clesiastico supra Papam et excommunicatio coactionem impor­
tat in foro ecclesiastico: oportet dicere, quod Papa in nul­
lam incidere censuram potest. Et usque adeo docent
hoc doctores ut dicat S. Thomas, in IV Sent. D. 19, q. 1,

a. 3, [qa 9], ad 3, quod Papa non potest committere ali­
cui quod excommunicat ipsum. Et in eadem sententia sunt
Albertus Magnus et S. Bonaventura, ut dominus loannes de
lurrecremata de istis refert Unde audiendi non sunt illi, qui
omnia haereticorum iura ad Papam haereticum extendunt : dum
Papa enim est, soli depositioni subicitur ; depositus autem subicitur iuri, sicut alii.
336
1255

Ad probationem autem, sc. quod, si Papa fiat haere­
ticus, est minor quolibet catholico, sumptam ex cap.
Audivimus, XXIV, q. 1 ~ et S. Thoma *, dicendum est quod,
cum hoc non possit intelligi de maioritate et minoritate me­
ritorum seu caritatis, quia extra propositum esset, et prae­
latus non solum per infidelitatem, sed quodcumque mortale
crimen sit minor sic omni existente in caritate ; nec de mi­
nore et maiore secundum iurisdictionem de facto perditam a,
quia secundum illud praelatus cadens in haeresim sit minor
secundum quod quilibet catholicus est maior, cum ista sint
corolaria b, — sed quilibet catholicus non est maior secundum
• Sic ed. C.; ed. R. : perdita.
b Sic ed. C.; cd R. : cum ista sint correlaria.

1 IOANNES DE TURRECREMATA, Summa de Ecclesia. II, c. 104 ; ROC., XIII,
436.
2

C. 4, c. XXIV, q. I. — Vide potius c. 9, C. XII, q. 1. ut supra n. 254.

— 148 —

jurisdictionem : non enim ex hoc quod Papa, vel praelatus meus
If * iurisdictio­
fit haereticus, ego unus catholicus qui nihil habebam
nis, iurisdictionem acquiro super eum aut alios, — oportet sane
verba haec intelligere et exponere tanto diligentius, quanto su­
per his verbis S. Thomae magna fabrica erigitur, et dicitur
quod Papa est depositus ipso facto : dicendum est igitur aliter.
337

338

Ad cuius evidentiam scito primo, quod cum maior et
minor sint correlativa, consequens est quod oportet proportionaliter minorem maiori referre, ut et in quo
praelatus sit minor, subditus quilibet catholicus fiat maior.
Scito secundo, quod cum sermo sit intelligendus secun­
dum subiectam materiam, et ibidem sit sermo de correctione
praelatorum a subditis, manifeste fit comparatio inter praela­
tum et subditum, non quoad personas puras, sed conside­

rato praelationis officio.
339
Potest igitur tripliciter dictum hoc verificari : primo, ut
intelligatur de maiore et minore simpliciter, et est sensus
quod praelatus, si labitur in infidelitatem, fit minor simpliciter
et absolute, et quilibet subditus fidelis maior simpliciter et ab­
solute et sine limitatione aliqua loquendo, est in Ecclesia Dei
maior infideli. Cum quo tamen stat quod praelatus, do­
nec deponatur aut declaretur, sit maior secundum
quid, scilicet secundum potestatem iurisdictionis iam prope
mortem.
340
Secundo, et sequitur ex hoc iam dicto: potest intelligi
quod etiam quoad potestatem iurisdictionis praela­
tus infidelis est minor, et subditus fidelis maior, quantum est
ex se : quia infidelis, quantum est ex se, extra membra Chris­
ti est, ac per hoc, quantum ex ipso pendet, inhabilis est ad po

■ Sic ed. C.; ed. R- · habeam.

— 149 -

testatem iurisdictionis spiritualis ; fidelis autem quilibet ex ipsa
spontanea fide dispositus, et habilis ad potestatem spiritualis

iurisdictionis in Ecclesia Christi ; et sic praelatus ob infide­

litatem fit minor secundum potestatem iurisdictionis, quan­
tum est ex se, et catholicus subditus maior.
_
J
w
' L\ i
, V.
■; x Λ. E
341
Tertio, et sequitur ex dicta expositione, potest intelligi
de maiore et minore in officio defendendi fidem: ex eo
namque quod praelatus a fide deviat, et subditus permanet in
fide, minor fit ille in officio exsecutive defendendi fidem, et
subditus fidelis e contra maior fit in officio fidei defendendae.
.254 Et hoc totum simul satisfacit litterae Decreti * et intentioni
l255
S. Thomae * et concordat cum dictis suis alibi.
' 342
Accusandum denique esse et iudicandum Petrum Papam
haereticum nihil aliud concludit, nisi quod iudicem
habet superiorem non Papa, ut isti putant, sed coniunctione papatus et Petri in casu haeresis et
conceditur Concilium esse iudicem in tali casu.
Et per hoc patet solutio allatorum etiam in cap. XV11I, pro
(
quanto contra determinationem praesentem militant. Unum tan­
tum superest declarandum, an scii, sola haeresis sufficiat, an
exigatur et incorrigibilitas seu perseverantia obstinata in haeresi ad hoc ut deponatur Papa ; quod sequens caput declarabit.

f

I

Caput XXm
Quomodo cum

Papa in haeresim

lapso parato corrigi

agendum est.

343

Ad absolvendum demum totam hanc difficultatem de po­
testate Concilii ad depositionem Papae in casu haeresis, scire
convenit quod duae sunt hic extremae opiniones.

344

Altera quod Papa propter crimen haeresis etiam
confessum non potest deponi. Et fundatur haec opi­

nio primo super facto Marcel lini, et responsione episcoporum ,
ut patet in XXI D., cap. Nunc autem ", et sunt verba Ni­
colai [1] Papae. Cum enim idolatriae crimen incurrisset Papa,
congregatum Concilium videns eum compunctum corde dixit:
«Tu te ipsum iudica: prima Sedes non iudicabitur a quocum­
que. » Et sic, non depositus, martyr effectus est postmodum.
Secundo, super Glossa in dicto cap. et in cap. Si Papa 3 et multis
doctoribus. Tertio, super ratione : quia cum haereticus nomen
sit vitii et Papa haereticus sit deponendus, tamdiu deponendus
venit quamdiu haereticus seu a fide devius est ; ac per hoc, si
paenitet eum sui delicti, non est amplius haereticus aut a fide
» ed. R. et C.·. quaesi, prima.

1
eorum
«
3

Marcellini
et Suti ΙΠ scii., Romae eoisc
j
.,
. .
puc·’ ed quo»dam
qut· thdem
aut famam
impugnabant.
c. 7, D. XXI.
lOAN., Glossa in dicto cap., et c. 6, D. xl co| 2(jQ

- Bi devius, et consequenter non subiacet amplius poenae depositio­
nis. Et firmatur haec ratio super dictis Gratiani in Decretis
XXXVI, q. 2 de matrimonio inter raptorem et raptam : ut
patet ibi in cap. Nullus . Quarto, super auctoritate Apo­
stoli ad Titum III [16]: « Haereticum hominem post unam

et secundam correctionem devita. » Si enim devitatio non
sequitur crimen haeresis, sed secundam correctionem, a fortio­
ri nec depositio.

Altera opinio est quod Papa propter crimen hae­
resis potest deponi. Et haec fundatur super hoc quod reus
est et obnoxius poenae criminis quicumque crimen illud admisit,
etiamsi non perseveret in illo, ut patet inductive. Qui enim
semel homicidium commisit, reus est poenae homicidii ; et simile
est de adulterio, simonia, furto, blasphemia, periurio, et sic de
aliis. Sed Papa propter haeresis crimen poenae depositionis reus
est, ut communiter doctores, ex cap. Si Papa, D. XL 2 moti di­
cunt. Non ergo exigitur perseverantia in haeresi, sed sicut, si pro
adulterio deponendus foret, sufficeret ipsum adulterium commi­
sisse, ita, quia pro deviatione a fide deponendus dicitur, suf­
ficit quod haeresim incurrerit.
Et confirmatur quia alii praelati, puta episcopi, ex hoc
solo quod damnatam incurrunt haeresim, in foro Ecclesiae sunt
ipso facto excommunicati, et possunt declarari privati, constito
de crimine. Et confirmatur iterum : quia si Papa paratus cor­
rigi non potest deponi, cum centies in veritate possit relabi et
resurgere, sequeretur quod centies relapsus, paratus tamen cor­
rigi, non possit deponi: quod est fatuum.

1 c. 6, C. XXXVI, q. 2 : « Sed raptor et rapta nomina sunt vitiorum, non per­
sonarum. Vitia autem cum per poenitentiam purgata fuerint, nomina eorum abolentur,
dicit Gratianus. »
J c. 6, D XL.

- 152 -

347

Licet autem haec duae opiniones contrariae videantur, ad
medium tamen expositae, discordes non inveniuntur. Unde me­
dia rationabilisque sententia est, quod Papa hae­
reticus post duas monitiones deponendus est, ipso
Paulo Apostolo hoc definiente ad Titum III, [10]: « Haereticum
homine II post unam et secundam correctionem devita. » Et
rationem quare non amplius sustinendus est, assignans subdit:
« Sciens quia subversus est, qui eiusmodi est »: ubi Glossa
interlinearis in verbo : « subversus » exponit : perditus, et in
verbo : « eiusmodi » exponit : incorrigibilis l. Et est intentio
litterae quod quia iudicium humanum datur secundum id quod
ut in pluribus invenitur, et secundum communem cursum,
qui ab ea, quam ut veram sponte professus est, fide decli­
nat primo, et post unam correctionem secundo, et post se­
cundum correctionem tertio, abiciendus tanquam incorrigi­
bilis censetur. Idcirco Papa haereticus post primam et secun­
dam monitionem delinquens in fide, devitandus est depositione.
Non enim possunt fideles evitare Papam manentem, cum ex
eo post Dominum Jesum omnium salus dependeat, ut dici­

tur XL, D. Si
348

Papa 2.

Quia ergo Apostolus haereticum hominem post duas
correctiones delinquentem in fide, non sustinendum, sed devi­
tandum praecepit, consequens est primo quod, quantumcumque Papa haereticus post duas correctiones relapsus
paratus sit corrigi, non solum potest, sed debet deponi,
- et merito, ne in infinitum protrahetur humanum iudicium, sed
limite aliquo terminetur. Rationabilis autem terminus est statu­
tus trinus error cum trina monitione : prima in professione fi­
dei, et duabus post deviationem subiunctis, ita quod tertius
1 Glossa inlerllnearis in hunc locum. Apud NICOLAUM

1 c» 6, D XLt

LYRANUM VI, 773

- 153 —

error tres monitiones contempsit, sicut haeretici relapsi post
professionem, excommunicationem et adiurationem non amplius

admittuntur ab Ecclesia.
349
Consequens secundo est quod ante correc­
tiones non est deponendus Papa h a e re t i cu s , quod
propter haeresim non est excommunicatus, sed excommunican­
dus depositione. Et propterea in eo ad litteram servandum est
praeceptum Apostoli de duplici correctione, quod in aliis in­
ferioribus propter adiunctam excommunicationem latae senten­
tiae quam tulit Ecclesia contra haereticos, non servatur. Alii
enim quia excommunicat! sunt post, ab Ecclesia statim evitan­
tur ; Papa autem quia excommunicatus non est, sicut nec ex­
communicat! erant homines haeretici tempore Pauli Apostoli,
sed excommunicandi, post duas correctiones devitandus est.
Duplex enim correctio a Paulo concessa non abstulit potesta­
tem humano iure rigorosius procedendi contra haereticos subiectos humano iuri, sicut concedendo ius divinum matrimonium
cum sorore consobrina non ademit potestatem Ecclesiae inhi­
bendi tale coniugium, sed ostendit quod secluso humano iure
servandum est. Propter quod, quia Papa, ut patebit, solo di­
vino iure iudicandus deponendusque venit, quia illi soli subiec­
tus est, ideo in eo solo apostolica regula remansit,
ceteris propter haeresim ab Ecclesia excommunicatis.
350
Nec obstat dictis si dicatur quod haeretici etiam tempo­
re Pauli erant excommunicat! ab ipso, ad Gal. 1, [8]. Cum enim
sententia illa se extendat ad superiores, scii, angelos de coelo,
et constet quod nullus superiorem sub quacumque conditione
excommunicare potest, consequens est quod non fuit excommu­
nicatio, sed denuntiatio quod a Deo anathema fieret qui­
cumque, etiam angelus de coelo, si contra Evangelium Christi
praedicaret. Et hoc est denuntiare separatum esse a Deo et
dignum excommunicatione Ecclesiae quoad homines. Et con

— 154 —

matur ex S. Thoma ibidem dicente quod sententia illa ab ‘
Apostolo * data est auctoritate evangelicae doctrinae promul­

gata Ioan. XII b cap., [48] : « Sermo quem sum locutus, ille
iudicabit eum in novissimo die1. » Constat namque quod ex­
communicandos ab Ecclesia,

non excommunicatos ab eadem,
constituit sermo divinus contradicens sibi.

35]
• n.

344

Ad rationes igitur primae opinionis * unico verbo dicitur,
qUOd Papa post secundam correctionem devius a fide, non
«
admittitur ut paratus corrigi apud humanum iudicium, sed tam­
quam incorrigibilis haereticus censetur, quamquam apud Deum

semper possit corrigi et forte in veritate sit correctus.
352
n·

Ad rationes autem alterius opinionis * dicitur quod, ubi
est speciale ius, non oportet ex communi procedere iure. In
hac autem causa est speciale ius Apostoli, et satis ratione
consonum et stylo Ecclesiae in excommunicandis personis, prae­
sertim in persona tam excellentis dignitatis. De aliis autem episcopis iam reddita est ratio dissimilitudinis, quia scii, non
sunt in illo statu in quo erant tempore Apostoli propter super­
venientem Ecclesiae excommunicationem, qua redditi sunt statim vitandi, et propterea possunt declarari privati ; propter ta­
men dignitatem eorum et fragilitatem humanam unica correc­
tio declarationem, si praecederet, misericordis aequitatis esset.
Faciunt ad praedicta quae scripsit divus Thomas in lia Hae,
q. 1 1, a. 3 et 4 de receptione haereticorum ab Ecclesia.
a ed. R. et C. om. : ab. Restitui ex ed. Lugdun. 1558.
b ed. R. et C.: X.

1 S. THOMAS, Expositio in episl. ad Gal., c. 1, |.

2: ed. Marielti,

1,

530.

Caput XXIV

Opinio quod Papa propter incorrigibilitatem in quocum­
que notorio crimine scandalizante Ecclesiam subicitur Conci­
lii potestati, ita quod potest ab eo deponi.
(

353

' · C. XX/K

Expedita relatione Papae in casu haeresis ad Concilium,
oportet in aliis extra haeresim casibus decernere
si Papa subest potestati depositivae Concilii in alio " casu quam
in casu baeresis. Et nunc quidem vere casus qui peccata
sunt tractandi sunt *. Postmodum de eventuum casibus

mi.
•emu sermo erit *.
354

Est igitur nonnullorum opinio quod Papa ex­
tra casum baeresis deponi a generali Concilio

potest, probaturque boc ex septem capitibus
Primo,
356

ex

ratione criminis: Papa potest depo­

ni pro baeresis crimine: ergo et pro aliquo alio.
Probatur sequela: tum primo, quia aut hoc est singulare
in haeresi ratione gravitatis, et hoc non, quia odium Dei est
gravius peccatum haeresi, ut patet in lia Hae S. Thomae,

a c. ed. R. el C.: aliquo.

' 1OAN. GERSON, De potestate ecclesiastica, Consid. 8a ; cd. Ellies du lin. Il,

236 B. testatur se sex casus enumerasse « in quibus verus Pap® deponi potest ex culpa
sua, etiam ubi non esset rcaliter haereticus ad intra, quamvis nd extra talis ludicarctur > t
quos quidem reperies in tractatu cius De auferlbilitale Papae ad Etclesla, Consid.
10 a et sq. ; ibid., II, 214 C.

- 156 -

q. 34, a. 2 ; aut ratione damni Ecclesiae, et hoc non, quia

plus nocet Ecclesiae Papa omnia beneficia vendens, pravos ex­
tollens, bonos deprimens, tyrannidem exercens, viliorum lux,
blasphemiae, avaritiae etc., notorie plenus, quam si pertinaciter
sentiens quod Spiritus Sanctus non procedat a Filio, recte alias
vivat et hanc haeresim solus teneat. Tum secundo, quia in
sacra Scriptura non invenitur specifice expressum quod Pa­
pa possit deponi magis pro haeresi quam alio crimine : relic­
tum est ergo interpretationi doctorum et canonum. Et sicut
Bonifacius [I] Papa et martyr expressit casum haeresis, D. XL,
Si Papa ’, ita potest casus incorrigibilis, notorii et scandali­
zantis Ecclesiam criminis excipi, ut Glossa ibidem sentit
Tum tertio, quia qui potest in maius, potest in minus, ut di­
citur in cap. Ex parte, Extravag., de decimis 3; sed Concilium
potest iudicare Papam de maiore crimine, puta haeresis: ergo
de minore, scii, simonia notoria etc..

357

Secundo, ex parte abusus potestatis. Constat
namque quod gladius de manu furiosi potest et debet auferri,
invasor et occisor corporum detineri et pertinax in proposito
in custodia poni. Quanto magis saeviens in perditionem ani­
marum Papa, gladio papalis potestatis abutens, illo privandus
est tamquam phereneticus et ebrius, suarum passionum commo­
tione actus. Cogit enim alios malefacere suo exemplo, ut Apostolus testatur ad Gal. II, [14], dicens ad Petrum: «Cogis
gentes iudaizare ’. » Glossa : conversationis exemplo 4. Et con• ed. R. el C. : iudiezare.

1
1
3
4

c. 6, D. XL.
·
IOAN., Glossa in hoc cap., col. 260.
c. 27, X. de decimis, III, 30,
Glossa interi, in Gal. II, 14.

- 157 —

firmatur ; quod, si Papa vellet mulierem opprimere vel occi­
dere, posset et repelli et percuti et occidi, cum moderamine
inculpatae cautelae. A fortiori, si opprimit Ecclesiam, si occi­
dit animas, resistendum primo ; et, si opus est, occidendus de­
positione. Et confirmatur hoc ex ratione finis potestatis ac­
ceptae, quia scii, in aedificationem est, et non in destruc­
tionem.

358

Tertio ex parte obligationis ipsius Papae:
tenetur enim Papa ad purgationem sui, cum infamis est de cri­
mine scandaloso, ut patet de Damaso accusato de adulterio,
teste Hieronymo, De viris illustribus \ et de Syxto [ill] 2,
Leone [iv]
et Symmacho
II, q. 7 ’. Et probatur ratio­
ne : quia tenetur pascere oves suas, et constat quod scandalum
depascit oves. Purgationi autem subiectus, si deficit, iudicandus est ; ergo Papa potest ab Ecclesia de alio crimine quam
de haeresi iudicari. Et confirmatur auctoritate Gregorii [vi]

in cap. Si quis, II, q. 7 dicentis : « Si quis super hoc nos ar­
guere voluerit, vel extra auctoritatem facere nos contenderit,
veniat ad Sedem Apostolicam, ut ibi ante confessionem Beati
Petri mecum iuste disceptet, quatenus unus ibi ex nobis susci­
piat sententiam suam
» Nec hoc, inquit Gerson ‘, ex humi­

litate, sed ex debito Gregorius fecit.

1 Cf. Decretum GRATIANI. C. II. q. 7, par» VI. § 9 ; CIC I. 497. — Accu»atio vero contra Damasum non legitur apud Hieronymum, sed apud ANASTASIUM
BIBL1OTH., *De Ditis Rom. Poni., XXXIX, PL. 128, 73.

» Cf. c. 7. D. XXI ; CIC I, 71. in fine.
3 Cf. c. 41. C. II, q. 7.
4 Cf. Decretum GRATIANI, C. II, q. 7, par» VI, § 10.

* c. 41, C. II, q. 7, ut »upra.
* c. 42, C. II. q. 7.
7 IOAN. GERSON, De auferibililate Papae ab Ecclesia, Con»id. 12a ; ed. Ellie» du Pin, II. 216 B.

359

Q u a i t ο , ex parte Ecclesiae: quia sicut Papa spon­
sus potest dare libellum repudii Ecclesiae suae sponsae, renun­

tiando papatui, ita e converso, cum non debeant quoad boc
impari iure censeri. Et polior adducitur ratio pro ipsa contra
sponsum : vel quia prostituere eam quaerit quantum in se est,
vel tyrannide saeva [tractare] “ laniando eam * vel [plagando] \

bona sua dissipando, vel quia abuti conatur ea in perniciem
filiorum. Et confirmatur hoc : quia ad communitatem totam
spectat principis correctio vel destitutio apud Aristotelem in V
Politicae
si inemendabilis perseveret. Et haec potestas inauferibilis vel inabdicabilis est a communitate libera : quanto ma­

gis hoc habebit Ecclesia ?
360

Quinto, ex parte divinae providentiae. Cum enim
« Dei perfecta sint opera " », et Ecclesia opus ipsius immediate
sit, multo magis quam Synagoga, cui tamen dixit : « Quid ul­
tra tibi debui facere et non feci ? * Isaiae V, [4], oportet Eccle­

siae regimini et corpori perfecte provisum esse. Constat autem
quod perfectum non est corpus, quod non potest putrida a se
membra abicere vel sanare, sed cum totius damno evidenter
emergente oportet sustinere. Et similiter non est perfecte dispo­
situm regimen quod non potest commune bonum et necessanum
conservare, abiciendo manifeste et notorie commune bonum u­
surpantes, diripientes etc... Haec enim omnia Papa notorie
scandalizans simonia, luxuria, blasphemiis, tyrannide, promotione
a om. cd. R. et C. — Restitui iuxta IOAN. GERSON, 7)e auferibilitate T^apae
ab Ecclesia, Consid. 10 a; cd. Ellies du Pin. Il, 214 C.
b ed. R. et C.: placitando. GERSON, loc. cit.: plagando.

1 ARISTOTELES. Polit. I, HI. c. 10; Bckker 1281 b 33. Ci.
Commentum in III Polit. I 9; Vives, 21, 476.
’ Deui. XXX11, 4.

1

S. THOMAS.

indignorum etc. manifeste facit contra bonum caritatis commu­
ne Ecclesiae militantis et triumphantis bonum.
Sexto, ex parte decretorum et gestorum Con­

cilii Constantiensis et Basileensis. In Concilio nam­
que Constantiensi depositus fuit loannes XXIII quem ipsi tene­
bant ut verum Papam et Benedictus Xlll de consensu suae obedientiae ’. In Concilio quoque Basileensi depositus fuit Eugenius IV et creatus Felix [v]
multique olim depositi sunt
Pontifices non propter haeresim, ut Felix [il], Stephanus [vi] ",
Cbristophorus, Benedictus [ix], Gregorius VI, loannes XII. Et
confirmatur locus iste auctoritate multorum doctorum sententium
idem quod Concilia ista, ut patet de Glossa in cap. Si Papa,
D. XL 1 et sequacibus.
Septimo, ex parte naturae iudicii humani, scii,
secundum allegata et probata vel praesumpta iudicantis : quo
fit ut ratione presumptae haeresis Papa non hereticus deponi
possit in multis casibus, scii, dum praesumitur hereticus, propter
contumaciam iuxta cap. Cum contumaciam, de haereticis, lib.
VI0 ' ; vel per mansionem in excommunicatione per annum de­
ficiente purgatione, iuxta cap. Excommunicamus, Extravag., de
haereticis 0 ; vel dum timore mortis actus haereticales exterius
tantum fecit, ut de Marcellino dicitur ‘ ; vel simili timore ver­
ba heraeticalia absque intentione protulit ; vel si per falsos tes­

1 Ci. DIC art. Constance (Concile de), t. IIL P* I» c°l- 1208, 1210.
2 Ci. art. Bâle (Concile de), t. 11. P. I, col. 124.
3 Aut VII ci. DTC art. (JZ/enne VI, l. V. P. L col. 979. Hic CA1ET. sequi­
tur |OAN. DE TURRECREMATA, loc. cit. I. H, c. 103.; ROC. XIII, 435-6.

4 lOAN., Glossa in c. 6, D. XL, col. 260.
5 c. 7, de haereticis V, 2, in VI0.
6 c. 13, c. 2, de haerelicis, V, 7.
7 Ci. IOAN. DE TURRECREMATA. loc. supra citato.

160 —

tes convincitur haereticus relapsus ; vel dum suam excusatio­
nem in causa fidei probare non potuit.

363

Ex his et similibus creditur Papam in casibus plurimis

incorribilibus subesse iudicio Concilii generalis sic ut possit ab
ipso deponi.

Caput XXV

Discussio el determinatio ad quam legem spectet determi­
nare casus in quibus iudicio Concilii subest Papa.

364

Dictae autem opinioni communis sententia doctorum, theo­
logorum et canonistarum antiquarum obviat, tenens quod, si sit
catholicus, Papa non iudicatur a quocumque in­
dicé in terris, iuxta cap. Si Papa, XL D. 1 et caput Ches,
II, q. 7
Et quoniam hinc inde multum disputatur, oportet
primo videre in quo consistit haec difficultas, unde scii, quaes­
tionis veritas pendet, quo ignorato veritas huius latet, et quo
cognito veritas liquet. Nisi enim hoc sciatur continget quidem
aliquem verum assequi, sed nescire se verum assecutum.

365

Sciendum est igitur, quod tota difficultas pendet ex hoc :
an iure divino vel humano Papa in casu crimi­
nis (quodcumque sit illud) relinquitur deponendus po­
testate Ecclesiae seu Concilii? Si enim lex divina
exigitur ad faciendam exceptionem hanc, sc. quod in casu cri­
minis haeresis possit ab Ecclesia deponi, lex quoque divina
exigitur statuens quod propter tale crimen, puta notorium, scan­
dalizans et pertinax, deponi possit. Et si solum ius humanum
sufficit ad statuendum quod Papa in casu haeresis est depo­
nendus, solum quoque ius humanum sat est ad statuendum quod
Papa propter notorium crimen deponatur.

i c. 6. D. XL.
» C. 13. C. II, q. 7.

- 162 j66

- 163 -

Dicentes quod ius divinum exigitur fundant se
supra hoc, quod licet Petrus potestate ministerial! Ecclesiae sit

q

sacramentalium quae non sunt pure humanae. In coniunctione
autem Petri cum Papatu sola humana actio intervenit, coniungens electionis actu utrumque, supponendo materiam formae,
ut patet ex hoc quod, si cessat a papatu ut Coelestinus [v]

iunctus papatui, factus iam Papa, divina lege est supra Eccle­
siam et Concilium : ac per hoc nulla inferiore lege potest subici, nec simpliciter nec m

sola divina

lege. Et

quia

casu, Concilio, aut Ecclesiae, sed
lex divina in solo

didit illum potestati Ecclesiae ministerial!,

vel

casu haeresis sub­

fecit, nihil divini operis in se restat, sicut restat in episcopo
renuntiante et in sacerdote degradato potestas ordinis a Deo

(ut aliis placet)

auctoritativae, ideo in solo hoc casu ludicari deponique potest.

367

data : «sine poenitentia» namque «sunt dona Dei », ut dicitur
ad Rom. XI, [29].
Dixi : secundum se nec bonum nec malum moraliter,
ad differentiam actuum secundum se bonorum : ut credere amareque Deum etc., et secundum se malorum : ut blasphemia
Dei, mendacium et similia ; haec enim naturali divinoque iure
regulantur. Coniunctio autem Petri cum papatu quandoque
bona est, ut patet in tot sanctis Romanis Pontificibus, et
quandoque mala, ut patet in multis eisdem sceleratis quos u-

Quod enim casus haeresis inveniatur excep­

tus in lege divina, patet ex multis inductis textibus sa­
♦ n. 280

crae Scripturae expresse separationem ab haeretico quocumque
indicentibus *. Quod autem solus sit exceptus, patet
ex sententia Salvatoris Matth. XXIII, [2.3]: « Super cathedram

Moysi sederunt Scribae et Pharisaei : omnia ergo quaecumque
dixerint facite; secundum autem opera eorum nolite facere»,
ubi Dominus aperte statuit subditos debere audire praelatos
malae vitae et bonae doctrinae. Constat autem quod doctrina
ad fidem spectat, vita autem et opera ad malos mores alio­
rum criminum. Secundum igitur sententiam Domini audiendi
sunt fideles praelati, quamvis mali. Confirmatur quoque eadem
sententia a Petro Apostolo in prima epistula, 11 cap., [18]:
Obedite praepositis vestris, « non tantum bonis et modestis,
sed etiam dyscolis. »
368

Dicentes autem quod ius divinum non exigi­
tur, sed Deus reliquit hoc in manu consilii humani, sicut et multa
aha, fundant se super hoc, quod opus pure humanum, secundum se
nec bonum nec malum moraliter, subiacet plenariae legi hu­
manae ; coniunctio autem inter Petrum et Papatum est opus
pure humanum quandoque bonum, quandoque malum ergo sub­
iacet plenarie legi humanae, ac per hoc lex humana dispo­
nere potest de illa coniunctione, quod, quando est bona, per­
severet, quando mala, dissolvatur.

Dixi : opus pure humanum, ad differentiam operationum

tinam nescire licuisset.
371
Et confirmatur: quia potestas ministerialis exsistens in Ec­
clesia ad coniunctionem Petri et Papatus regulatur humana le­
ge, ut patet de actu electionis Papae, qui irritus et nullus ab
humana^lege, si non servatur, redditur. Unde sicut Bonifacius
Papa et Martyr promulgavit quod in casu haeresis potest Papa iudicari et deponi *, potest alia lege humana promulgari,
quod pro simonia in beneficio possit deponi, et sic de aliis
maximis excessibus, observata consonantia legis humanae ad
naturalem et divinam. Et etiam sine nova lege, quia in defec­
tu manifesto humanae legis locum habent gnome et epicheia
posset Papa ex notorio excessu scandaloso et incorrigibili de­
poni, sicut pro haeresi.
372

Si quis autem diligentius perspiciat, videbit quod divi­
na lege opus est statuente casus depositionis

— 164 -

Papae, nec ulla lege humana potest, aut potuit
hoc fieri: quod probatur ex ratione humanae legis brevis­
sime et clarissime sic. Omnis lex ecclesiastica potest tolli et
mutari a Papa : ergo nulla lege humana potest contra Papam
invitum procedi. Antecedens constat ex eo quod est dominus
iuris positivi. Consequentia est evidens : quia ex quo potest
tollere legem et non vult subire ipsam, tollet eam, et sic ni­
hil contra eum fiet. Et licet haec ratio sufficiat, quia Papa
divina auctoritate hoc potest, et nulla devolutione, interceptio­

ne, inchoatione, appellatione, suspensione, aut quovis alio ter­
mino potestas sua minuitur aut impeditur in his quae sunt
positivi iuris, attamen ex propriis rationibus potestatis ecclesia­
sticae concurrentis ad propositum, idem ostenditur.

373

Quadruplex a namque potestas hic nominatur. Primo po­

testas papalis, de qua cum par in parem non habeat impe­
374

rium, non oportet sollicitari.
Secundo, potestas Ecclesiae seu Concilii supra Papam
simpliciter et absolute, et haec nihil est, sed chimera. Unde

nullum effectum in mille quingentis annis in Ecclesia Dei ha­
buit : omnia enim iura positiva subiecta sunt et fuerunt semper
Papae, velit nolit Concilium, testante hoc universalis Ecclesiae
per orbem diffusae 11 observantia.
Tertio, potestas auctoritativa Concilii supra Papam in
casu criminis, puta haeresis ; et haec potestas, licet minus ra­
tionabiliter poni videatur, verumtamen attestatur proposito: quia
ponentes eam in solo casu, a divina lege statuto, dicunt eam
posse exire in actum.
376
Quarto, est potestas ministerialis Ecclesiae, quae habet
pro obiecto coniunctionem personae cum papatu. Et haec etiam
• Sic ed. C. — Ed. R.: quatniplex.
b ed. R. el C/. diffuse.

- 165 —

attestatur proposito : quia cum ipsa non

se directe extendat

supra coniunctioncm Petri et papatus in facto esse, sed in fie­
ri :
quia nihil potest supra coniunctum, scii. Petrum Papam utpote superiorem iam nominatum, ac per hoc mimsterialiter cons­
titutum — consequens est, quod ad ipsam non spectat determina­
re dispositiones coniuncti, scii. Petri Papae disponentes ad dis­

solutionem coniunctionis. Nam dispositiones tales adveniunt coniuncto iam facto, ad quod non se extendit potestas ista. Et
propterea, nisi divino aut naturali iure dispositio Petri Papae
ad dissolutionem determinata sit, potestas ista non potest exire
in actum dissolvendi, utpote non habens patiens dispositum,
nec potens per seipsam illud disponere, determinando quae
est dispositio subiciens subiectum, scii. Petrum Papam tali po­
testati.

377

Et ex hac conclusione, scii, quod lex divina exigi­
tur statuens casum depositionis Papae, patet quam
ignoranter procedant quotquot ex vi canonici iuris procedunt
ad ostendendum quod Papa ex crimine notorio, scandaloso et
incorrigibili deponi potest, ut Glossa super cap. Si Papa, D.
XL 1 et super cap. Achaiius, XXIV, q. I 2, nesciens quid di­
cat, erravit cum tota multitudine sequacium. Oportet namque
ex iure divino casus invenire sublectionis Papae ad Concilium,
ex quo iure divino ipse absolute est supra Concilium et uni­
versam Ecclesiae communitatem. Et hic iacet lepus : non est
hac illacque amplius vagandum. Unde ipsamet Glossa verita­
te inducta dicit quod Papa non potest statuere quod non pos­
sit iudicari de haeresi : hoc enim ideo verum est, quia divino,
non humano iure ludicium hoc in casu haeresis statutum est :
nam iuris humani Papa est dominus.
» IOAN., Glossa in c. 6. D. XU coi 260.
2 Id.. Glossa in c. I. C. *XX V· <l· '· co1· ,878·

-*-166 —

378
♦ n. 368

Ratio autem in oppositum allata * non concludit oppo­

situm : quoniam opus humanum indifferens subici humanae le­
gi, potest intelligi dupliciter. Primo quoad modum fiendi : et
II
sic est verum.
Secundo, quoad ipsum fieri secundum suam sub­

stantiam : et sic est falsum, ut patet de abscissione ligni vel
ferri. Praecidi siquidem potest bene et male moraliter, et le­

ge humana determinari potest quando bene et quando male;
sed non spectat ad humanam legem si potest vel non potest
praecidi, sed ad naturalem potentiam praecisoris et dispositio­
nem subiecti caedendi. Unde in proposito humanae legi subi-

citur modus actionis, quo coniunctio Petri et papatus fit, aut
dissolvitur. Sed si potestas ista potest exire in actum, ex altiori pendet principio : nam non potest exire in actum conjun­
ctionis nisi vacante Sede, et tunc in subiectum dispositum,
scii, christianum voluntarium, — depositionis vero nisi disposito

subiecto, aut per recessum a christianitate, aut per recessum
a voluntario, ut patet de Papa haeretico vel renuntiante. Prop­
ter quod non potest lex humana statuere, quod coniunctio pa­
patus et Petri, quando est mala propter alia crimina ab haeresi dissolvatur. Non potest, dico, efficaciter statuere coactive :
quia Papa criminosus posset illam legem tollere, cum par in
parem non habeat imperium.

Caput XXVI
Quoi casus criminum sunl diüina lege statuti, ut possit

Concilium Papam deponere.
379

Quia igitur ad solam divinam legem spectat determina­

re casus depositionis Papae, in ipsa et ex ipsa scrutari
oportet, quot sunt casus depositionis Papae, et ut
probabitur solus casus haeresis esta lege divina, in
quo Papa potest deponi ab Ecclesia, sive auctoritativa, sive
ministerial! potestate non curando in proposito.
380
»■386

n. 397

381

Probatur hoc tripliciter, scii, ratione ex principiis theologicis certis, et auctoritate sacrorum doctorum *, et definitione
sacrae Scripturae *.
Ratio est ista: constat quod, secluso Papa, in Ec­
clesia est potestas electiva Papae, seu applicativa papatus
ad Petrum, quae, quomodocumque vocetur, habet pro obiecto coniunctionem personae et papatus in fieri et in dis­
solvi, ut patet de actu electionis, quo Petrus fit Papa, et
de actu depositionis, quo Petrus Papa haereticus incorrigibilis

deponitur.
382
Constat etiam quod ad hoc quod Petrus fiat Papa efficaciter,
ita quod sit Papa, et consequenter ad hoc quod potestas illa
Ecclesiae exerceat actum constructivum coniunctionis efficaciter
inter Petrum et papatum, aliquae dispositiones requiruntur
Petro de necessitate simpliciter, aliquae ad bene esse. Re­
quisitae de necessitate simpliciter sunt duae, sc. esse vo­
luntarium, et esse chnstianum. Numquam enim aliquis quantumcumque electus est Papa, nisi consentiat, et similiter non

— 168 ——

est Papa, nisi sit membrum Christi. Secunda dispositio exigi-

,

tur de iure divino ; et quia ordo gratiae praesupponit ordinem
naturae, prima dispositio exigitur de iure naturae. Requisitae
autem dispositiones ad bene esse sunt: boni mores, scientia
ecclesiastica, caritas, experientia regiminis, et huiusmodi. Sine
his enim Petrus, si est electus et acceptat, est Papa, quamvis

383

ineptus et malus.
Constat etiam quod, quia facilius est destruere quam con­
struere, duabus simul requisitis necessario conditionibus ad con­
structionem, quaecumque earum deficiat, dissolvi potest coniunc-

tio ista. Namque si Petrus non vult amplius esse Papa, po­
test renuntiatione dissolvi coniunctio ista; et dissolvitur dum
acceptatur renuntiatio, ut patet de Coelestino [v]
Et rursus
si Petrus Papa labetur in haeresim incorrigibiliter, potest de­

poni invitus, ex quo desiit, quantum est ex se, esse membrum

384

Christi, sicut in primo casu desiit esse voluntarius.
e
·
Haec omnia certa sunt ; ex quibus necessario sequitur
ut deficientibus in Petro conditionibus, quae non sunt neces­
sariae simpliciter, sed ad bene esse, non propterea sit dispositus

ut possit dissolvi coniunctio ista, ut possit attingi Petrus a po­
testate depositiva. Nam dispositiones illae, quae non requirun­
tur in subiecto ad hoc quod uniatur efficaciter formae, sed
tam cum eis quam cum suis contrariis uniri potest formae et
constituere compositum, non sunt tales ut earum contrariae
pertineant ad dissolutionem compositi. Quod est dicere, quod
si Petrus sceleratissimus et criminosissimus et scandalosus et
incorrigibilis, christianus tamen et consentiens, fit et est Papa, si
eligatur, oportet quod huiusmodi crimina supervenientia Petro
iam Papae aut perseverantia, etsi reddant ipsum malum Papam,
et non solum malum hominem, ut prius, non tamen reddunt
l Cf. tupra n. 287.

- 169 -

ipsum deponibilem. Ex quo enim ad bene esse Papae requi­
ritur bonitas, et non ad esse Papam, consequens est quod
malitia ad male esse Papae, et non ad non esse Papae spec­
tet : ac per hoc, sicut non spectat bonitas ad esse, quod est
effectus electionis, ita malitia non spectat ad non esse, quod

est effectus depositionis.
385
Ex his patet ratio, et potest formari breviter sic. Sola
contraria conditionibus necessario requisitis ad esse

Papae reddunt Papam deponibilem: sed inter cri­
mina infidelitas contrariatur conditionibus necessario
requisitis ad esse Papae: ergo sola infidelitas in­
ter crimina reddit Papam deponibilem. Prima
propositio patet ex hoc quod depositio est non esse Papae,
et unumquodque in suo esse perseverat, si contrarium non su­
pervenit. Numquam enim homo desineret esse, si non superve­
niret aliquod contrarium illi esse, et simile est in aliis. Secun­

«. 380

386

W

da autem propositio probata est : quia cetera unita contrarian"
tur conditionibus requisitis ad bene esse Papae. Hanc rationem
vellem in statera poni, et non frivolas et apparentes, per accidentia vagantes. Haec de primo .*

Auctoritates sanctorum sunt in primis Anacleti Papae et Martyris : et habetur D. LXXIX, cap. Erec­
tionem. Si namque Papa posset propter crimina deponi sicut
alii episcopi, frustra dixisset quod « eiectionem summorum Pon­
tificum sibi Dominus reservavit
Deinde Bonifacii [i] Papae et Martyris, et habetur D. XL,
cap. Si Papa: * Nisi sit, inquit, a fide devius Papa, redarguere
eius culpas mortalium nullus praesumit 2 », ubi solum infideli-

‘ c. Il, D. LXXIX.

2 C. 6, D. XL.

- 170 -

tatis crimen subicit iudici a quo Papa potest iudicari : quem
constat esse universalem Ecclesiam, seu Concilium gene­
rale. Ab eodem enim excipit, a quo negat redarguendum
fore.
388

389

390

Sanctus quoque Eusebius Papa, et habetur 11, q. VII, in
cap. (Does : « Oves quae suo pastori commissae sunt, eum nec
reprehendere nisi a fide exorbitaverit, nec ullatenus accusare

possunt \ »
Sanctus Anterius Papa et martyr, et habetur IX, q. Ill,
in cap. Facta inquit : « Facta subditorum iudicantur a nobis,
nostra vero iudicantur a Domino “. * Et quod loquatur de
factis peccatorum, patet ex eo quod subdit : « Deteriores sunt
qui vitam moresque bonorum corrumpunt his qui substantiam
aliorum praediaque diripiunt. »
Sanctus Beda, et habetur IX, q. Ill» cap. Episcopo, trac­
tans de iudicio peccatorum ait : « Sola enim Romana ecclesia
sua auctoritate valet iudicare de omnibus ; de ea vero nulli

iudicare permittitur3. »
391
Sanctus Bernardus, Innocentio II scribens, inquit : « Quis
faciet mihi iustitiam de vobis : si haberem iudicem ad quem
vos trahere possem, iam nunc ostenderem vobis — ut parturiens
loquor — quid mihi imminet. Exstat quidem tribunal Christi,
sed absit ut ad illud appellem vos 4. »
392
Thomas in IV Sent., D. 19, q. 2, a. 2, qa. 3, ad 2
dicit : « Quamvis praelati sint corripiendi a subditis, non tamen
est poena infligenda, sed recurrendum est ad superiorem denun­
tiando ; vel si non habet superiorem, ad Deum, ut eum emen­
det, aut de medio tollat. » Et ibidem ad 1 um, exceperat cnmen
‘
«
’
•

C 13, C. II, q. 7.
c. 15, C. IX. q. 3.
c. 9, C. IX, q. 3.
s. BERNARDUS, Ephi. CCXlli, in prine.; PL 182, 378,

- I?l

infidelitatis, cum dicit : « Praelatus minor fieret si in infideli­
tatem laberetur, et subditus fidelis maior. »
393

Et licet bae auctoritates deberent sufficere ad promulga­
tionem divini iuris, quia tot sanctorum sunt, et « Spiritu Sancto
inspirati locuti sunt sancti Dei homines », ut dicitur, 2 Petri
I, [21 ], ad maiorem tamen firmitatem debilium adsunt Symma­

chus Papa in cap. Aliorum, IX, q. 3 dicens: « Aliorum homi­
num causas Deus voluit per homines terminare: sed Sedis is­
tius praesulem suo sine quaestione reservavit arbitrio1».
394
Et quod loquatur de causis peccatoium, patet ex eo quod
subdit, dicens : « Voluit beati Petri Apostoli successores caelo
tantum debere innocentiam et subtilissimi discussoris indagini in­
violatam habere conscientiam. » Et excludens obiectionem sub­
dit : « Nolite aestimare eas animas inquisitionis non habere
formidinem, quas Deus prae ceteris suo reservavit examini etc. »
395
Innocentius III in Sermone consecrationis Papae dicit :
« In tantum mihi fides est necessaria, ut cum de ceteris pec­
catis Deum iudicem habeam, propter solum peccatum quod
in fidem committitur, possem ab Ecclesia iudicari . » Bonifacius quoque VIII, in Extravagant! Unam sanctam, dicit: «Si
deviat suprema potestas, a solo Deo iudicatur 1 », ut supe­
rius allegatum est *. Albertus Magnus, Petrus de Palude, Hervaeus, Ulricus, Augustinus de Ancona et alii quos refert
dom. loannes de Turrecremata in lib. de Ecclesia, hanc viam
secuti sunt, quibus magis credendum est quam canonistis mul­
tis, ad quos non spectat, nisi secundario de iuris divini re-

‘ c. 14, C. IX, q. 3.
2 INNOCENTIUS III, Sermo II, de consecratione Pontificis

maximi; PL 217,

656.

3 DENZ.-BANNW., 469.
4 IOAN. DE TURRECREMATA. Summa de frclesia, II, 93; ROC., XIII, 418-

419. CI. tupra n. 150.

- 172 -

* n.

380

bus tractare, sicut de usura, sacramentis Ecclesiae, haeresibus,
el huiusmodi. Haec de secundo .*

396
* n. 280

Divina Scriptura solum casum haeresis aperte
excipit, dum, ut supra allatum est *
, haereticos separandos ab
Ecclesia instituit, et sanae doctrinae praelatos, malorum autem

* n. 280

morum tolerandos constituit. Hoc enim nihil aliud est quam
dicere : pro solo haeresis crimine deponendum instituimus, quan­
tum est ex divina lege, praelatum, ac per hoc iuri humano
reliquas depositionis causas dimittimus, quoad subditos iuri hu­
mano. De non subditis enim nullus statuit. Et de haeretici
quidem separatione exstant textus Pauli Apostoli et loannis
Evangelistae ïam dicti *. De toleratione vero, immo obedientia et audientia malorum praelatorum fidelium, exstat sententia

Domini Matth. XXIII, [2] : « Super cathedram Moysi etc. », et
Petri Apostoli : « Obedite praepositis dyscolis », qui iam in* n. 367

397

ducti sunt .*

Et nunc adiungitur sententia Domini, Luc. ΧΠ, [42-46],

manifestans iudicium Papae mali in seipsum et in proximum
agendum per ipsum Dominum, dum respondens Petro ait:
« Quis putas est fidelis dispensator et prudens, quem con­
stituit Dominus super familiam suam etc.. » Et subdit de eo­
dem : * Quod si dixerit servus ille in corde suo : moram facit
dominus meus venire, et coeperit percutere servos et ancillas,
et edere et bibere et inebriari, veniet dominus servi illius in
die qua non sperat et hora quam nescit, et dividet eum
partemque illius cum infidelibus ponet. »

398

Ubi notandum est primo, quod ad litteram loquitur de
servo constituto super familiam, id est Ecclesiam, ut Glossa
interlinearis exponit ’ : quod patet ex officio, sc. « ut det
1 Glossa interlinearis in Luc., XII, 42. Apud N1COLAUM LYRANUM V 873

- 173 —

illi in tempore tritici mensuram », et ex praemio: * beatus
ille servus, quoniam super omnia bona sua constituet eum ».
In quo apparet differentia, ut Glossa dicit \ inter subditum et

praelatum benefacientem : quia subdito promittitur quod prae■ cinget se Dominus et transiens ministrabit illi, praelato vero
quod super omnia bona sua est constituendus.
399
Notandum est secundo, quod distinguit manifeste cri­
mina tria: in seipsum, in proximum, et in Deum; ac per hoc
comprehendit omnia. In seipsum, per gulam et ebrietatem,
scriptum est enim : « Propter crapulam multi obierunt : qui
autem abstinens est, adiciet vitam » Eccli. XXXVII, [31 ]. In
proximum, per percussionem suae curae commissorum utriusque sexus. In Deum, per infidelitatem, et non describit dis­
pensatorem criminosum in Deum per infidelitatem, sed in
seipsum et in proximum. Et dicit servum talem confidentem
in mora Domini iudicandum a Domino per mortem, qua di­
videtur a familia, et per damnationem aeternam cum infidelibus.
400
Haec manifesta sunt in littera ; et clare ostenditur quod
diximus, scii, quod quantum est ex lege divina, praelati de
criminibus ceteris a Domino iudicandi statuuntur, de infide­
litate autem Ecclesiae iudicio dimissi intelliguntur. Ac per hoc
si alii praelati non subessent iuri humano quod supra apposuit
suis subditis alias causas criminum iudicandas, ab Ecclesia non
essent indicandi et deponendi nisi pro infidelitate, sicut Papa,
qui, quia soli divino iuri subest in casibus a divino iure tole­
ratis, nulli subicitur. Quia enim sola negatio statuti casus a
iure divino quoad Papam soli divino iuri subiectum sufficit
ad constituendam legem, quod non potest iudicari aut deponi,
mullo magis expressa toleratio casuum in iure divino constituit

1 Glossa ordinaria in eundem locum. V. 44. Ibid.. V, 874. (Inter opera WALAFRIDI STRABI. PL 114. 299 C.)

174 —

ipsum tolerandum, alios autem tolerabiles, si a superveniente
iure positivo, cui subiecti ex divina lege sunt, permittantur.

401

402

4Q3

• n.

367

Unde inter Papam et alios, quoad casum criminis iudicandi et puniendi ab Ecclesia, tantum interest, quod in Pa- 1
pa locus ab auctoritate divini iuris negative efficacissimus est:
quia soli illi iuris subiectus est. In aliis autem nec toleratio,
nec negatio divinae legis efficax est : quia quod superius ius
non statuit, aut tolerat, inferius ius potest et statuere et pu­
nire, ut manifeste patet in contrahendis matrimoniis, et administratione sacramentorum, in quibus multa permissa ex divino
iure prohibita sunt ab Ecclesia in sibi subditis.
Et si absque velamine aliquo obumbrante, sententia Do­
mini perspiciatur, apparebit quod propter praelatum,
qui nullum habet supra se nisi Dominum, utpote
constitutum super reliqua familia Domini absentis, promulga­
ta est haec sententia: quod etiam ex eo habetur quod
constitutus super familia absentis Domini neminem timere des­
cribitur, nisi Domini adventum, in cuius mora confisus, tam­
quam neminem habens supra se, peccare coepit. De praelatis
namque habentibus superiorem potestatem in hac vita non consonat
quod in sola mora Domini confidant : quia habent statim supe­
riorem iudicem, quem timeant ultorem. Nonnihil quoque ad
hoc confert, quod Petro futuro Papae haec Dominus dicit.
Ex his auctoritatibus perspicaciter intellectis habetur,
quod pro reliquis criminibus manifestis non est
Papa deponendus. Docens enim Dominus : « Secundum
opera malorum praelatorum nolite facere * », proculdubio de
notis operibus loquebatur, de quibus dixit : « A fructibus
eorum cognoscetis eos ’. » Ne autem propter adiunctam scan­

1 Matth. VII. 16.

- 175 —

dali rationem deponendum putares, docuit

Math. XVIII, [8],

quod pes, manus vel oculus, non tamen caput, scandalizans
amputaretur, instruens ad litteram, quod si aliquod nobis op­
portunum, ut manus, pes vel oculus scandalizans occurreret,
praescindendum esset. Secus autem de organo habente officium
capitis sentiebat, numquam dicens : Si caput tuum scandali­
zat te, abscinde illud, et proice abs te. Hanc auctoritatem,
qui credit lesum Christum, Dei virtutem et sapientiam, omnia
providentem et cunctis providentem, non spernet, sed reveren­
ter considerabit non casu nominasse Dominum manum, pedem
et oculum, membra summe necessaria, et tacuisse caput; sed
ideo non esse mandatam praecisionem capitis scandalizantis,
quia nec propter scandalum caput simpliciter praecidendum est.
Dico autem: simpliciter, ad differentiam capitis in hac vel illa
ecclesia, quia quantumcumque caput huius vel illius ecclesiae
praecidatur, semper restat caput Ecclesiae in terris, Papa scilicet.
Patet igitur, quod nullum extra infidelitatem crimen notorium
ac scandalizans depositionem Papae inducit. Haec de tertio .

I

à

t

Caput XXVII

In quo respondetur rationibus factis in cap. XXIV ad
probandum, quod Papa ex alio crimine quam haeresis potest

deponi ab Ecclesia.

404

Manifestata sufficienter veritate quod scii, si Papa est
fidelis, nec iudicari nec deponi potest ab Ecclesia pro quo­
cumque alio crimine quantumcumque notorio et scandaloso,
superest allatis in oppositum satisfacere.

405

Ad primum ergo motivum ex parte criminis '
neganda est sequela, quia nec maior, nec par ratio est de hae­
resi et aliis criminibus. Et ratio ïam tacta est, quia scilicet
infidelitas spectat ad non esse, alia autem cri­
mina ad male esse Papae. Cum ergo dicitur: aut hoc

est ratione gravitatis aut nocumenti, dico quod divisio non
est sufficiens, quia datur tertium, sc. quod est ratione sta­
tus. Infidelitas enim mutat statum hominis: quia facit,
quantum est ex parte hominis, de christiano non christianum. Odium autem Dei, licet sit gravius peccatum, ac per
hoc laciat hominem peiorem quam infidelitas faciat, non ta­
men facit de christiano non christianum.
406
Nec obstat quod haereticus restat christianus invitus ex
charactere, quia quod non voluntarie habetur, non est ab ho­
mine in quantum homo, ut in principio lae Hae S. Thomae
dicitur . Propter quod fides, informis saltem, et character non

1 S. THOMAS, Summa Theologiae, la Hae q. 1, a.

- 177 -

sunt duo constituentia distinctos status humanos ecclesiasticos,

sed unum et eumdem statum christianitatis constituunt
complete, concurrente utroque: altero ut humano, sc. fide,
quae non est, si non est voluntaria, et altero ut hominis,
scii, charactere, qui et sine voluntate acquiritur, ut patet in
pueris, et invite conservatur, ut patet in haereticis. Propter
quod sublata fide mutatur status christianitatis, in
quantum erat humanus, quod est mutari ipsum eo modo
quo per hominem mutari potest. Mutatio autem status chris­
tianitatis extra christianos hominem ponit ex propria natura ;
et propterea crimen haeresis non ratione maioris gravi­
tatis, sed mutationis status deponendum constituit
Papam, alia autem crimina non.

407

Et licet haec responsio sufficiat etiam ad alterum mem­
brum de nocumento : sciendum tamen est quod aliud est lo­
qui de nocumento per se annexo peccato, et aliud de no­
cumento annexo per accidens, quia sc. est in isto homine
sic disposito. Si enim loquimur de nocumento per se, ma­

ius nocumentum est annexum haeresi Papae, quam cuicumque
alteri crimini : quia haeresi quantum est ex se adhaeret
doctrina haeretica, quae in capite quantum ex se est induce­
ret haeresim in Ecclesiam universalem : quo maius nocumen­
tum inferri nequit. Si vero loquimur in isto qui non docet
haeresim et bene gubernat et dispensat, hoc est per acci­
dens: et ideo despiciendum.
408
Ad aliam probationem * scii, quod non invenitur in Scrip''k'■
tura sacra expressum, quod magis sit pro haeresi Papa depo­
nendus quam pro alio crimine, iam patet responsio, quod non
invenitur quod magis pro hoc quam pro alio, sed invenitur
in sacra Scriptura quod pro sola haeresi est devitandus et de’ i. 280
clinandus, ut patet ex textibus inductis *. Unde non est verum
quod sit hoc refictum interpretationi doctorum et canonum,

176 —

nisi sicut explanantibus, quo modo

relicti

doctoribus et canonibus

etiam articuli

fidei

sunt

sacris. Sed sicut articulos fidei

declarare, non mutare possunt doctores et canones, ita legem
hanc divinam declarare, non mutare, addendo aut subtrahendo
possunt.
Φ

409
Q

Ad tertiam probationem * dicitur, quod illa maxima: qui

potest in maius potest in minus, si philosophice discutienda est,
invenitur falsa, tam de actu quam de obiecto, quam de ef­
fectu. Intellectus enim qui potest in actum maiorem, scii, intelligere, non potest in actum minorem, puta odorare. Simili­
ter visus qui potest in obiectum maius, puta lucidum, non po­
test in obiectum minus, puta sonum. Virtus quoque generati­
ve hominis potest in effectum maiorem scii, hominem: homo
enim generat hominem, et tamen non potest in effectum mino­
rem, puta leonem. Si autem politice discutienda est, ut In­
nocentius m in dicto cap. Æx parte, D. Ill, inducit sub aliis ver­

410

411

bis : scii, cui concessum est maius, minus quoque concessum
esse videtur ’, dicitur quod intelligenda est ceteris paribus. Mo­
do autem cetera non sunt paria, quia in crimine haeresis, quod
est maius crimen, subiectum mutavit christianitatis statum; in
aliis vero criminibus minoribus subiectum permanet in eodem
christianitatis statu. Et haec est vera responsio ex parte cri­
minis maioris et minoris.
Ex parte autem maioris vel minoris effectus iudicii, nega­
tur minor : quia maius esset iudicare Papam in statu christiani­
tatis de adulterio, quam iudicare ipsum a christianitate ruentem
de haeresi : quia m primo attingitur superior status gradus quam
in secundo, ut patet.

Ad secundam rationem, ex parte sc. actus *, dici­
tur quod fallacia consistit in hoc, quod aliud est auferre <da1 c. 27, X, de decimis, 111, 30 Cf. n. 356.

- 179 -

dium, resistere, impedire, et huiusmodi : et aliud est facere ipsamet auctoritative. Auferre namque gladium de manu fu­

riosi, resistere tyranno, impedire oppressorem et huiusmodi, cui­
libet licet et debitum est ut actus virtutis. Sed facere ista auc­
toritative, soli superiori licitum est. Unde licet cuilibet liceat

vim in se et in proximum vi repellere cum moderamine incul­

patae tutelae, non tamen cuilibet licet punire eum qui vim in­
fert. Et similiter quamvis quilibet licite possit Papam invaso­
rem se defendendo occidere, nulli tamen licet Papam propter
homicidium punire poena mortis. Unde huiusmodi argumenta et
similia non concludunt auctoritatem iudicis ad puniendum, sed
cuiuslibet privati debitum ad resistendum, impediendum defendendumque, nisi quis adeo desipiat, ut dicat quemlibet esse iudi'
cem cuiuslibet.
412
Resistendum est ergo etiam in faciem Papae publice di­
lanianti Ecclesiam: verbi gratia, quia non vult dare beneficia
ecclesiastica nisi pro pecunia, aut commutatione officii, et cum

omni reverentia et obedientia neganda est possessio talium be­
neficiorum his qui emerunt, et alleganda est causa simoniae etiam
cum Papa commissae. Et sine dubio principes saeculi et clerus
gladium de manu furiosi sic cum modestia tollerent. Multae
quoque sunt viae, quibus absque rebellione principes mundi et
praelati Ecclesiae, si vellent uti, resistentiam, impedimentumque
abusus potestatis afferrent. Sed quando principes et praelati
non curant nisi quasi somniando, cur conqueruntur quod non
potest deponi ? Cur opponunt quod potestas data est « in aedi­
ficationem, et non in destructionem 1 *? Abusui namque potestatis
qui destruit obviam eant congruis remediis, non obediendo in
malis, non adulando, non tacendo, arguendo, advocando Illus­
tres ad increpandum, exemplo Pauli et praecepto eiusdem :
» 2 Cor.. XIII. 10.

— IfiO —

« Dicite Archippo : Vide ministerium quod accepisti in Domino
ut illud impleas», ad Col. ult. [1V, 17] etc. Et parum aut nihil
* n.

416

413
n- 358

abuteretur potestate. In responsione tamen ad quintum * habebis
ultimam satisfactionem huius argumenti.
Ad tertiam rationem, ex parte ipsius *
,
Papae
dicitur quod etiam est fallacia: nam aliud est purgatio
ad removendum scandalum, et aliud est purgatio ip­
sa coram iudice. Ad primam tenetur Papadeiure divino, ad secundam non. Unde Damasus non coram
quadraginta episcopis se purgavit, ut patet II, q. 7, Nos si incom­
petenter . Et Gregorius [l] ipse testatur, quod ex humilita­
te exhibuit se ad iudicium, ut patet II, q. 7, cap. Petrus', ubi
ipse Gregorius dicit : « Petrus potestatem regendi acceperat *. et
tamen idem Apostolorum primus querimoniae contra eum a fi­
delibus factae, cur ad Gentes intrasset, non ex potestate offi­
cii qua posset dicere : Oves pastorem suum non accusent, nec
reprehendant, sed ex auctoritate divinae virtutis, qua Gentiles
acceperant Spiritum Sanctum, respondit. » Ubi apparet quod
ipse imitatus est Petrum Apostolum, non utendo potestate sua,
et quod potuisset illa uti.

414
3j)

Ad quartam, ex parte Ecclesiae ut *
,
sponsae
breviter dicitur: primo, quod Papa non potest invitam

Ecclesiam deserere, quia non potest iuri Eccle­
siae renuntiare. Praelatus enim est propter Ecclesiam et
non e converso, ut super epistulam ad Col. in fine Divus
Thomas dicit 3. Secundo, quod non est par ratio ex utraque
parte : quia Ecclesia est subdita Papae et non e converso ;
nec etiam in lege Moysi uxor poterat dare libellum repudii
* c. 41, C. II, q. 7.
» C. 40. C. II. q. 7.
3 S. THOMAS. Expositio in cptst. ad Coto»., c. 4. led. unica ; ed. Marielti jj |45

- 181 -

viro. Nec est periculum de ipsius dilaniatione : quia scriptum est : « Portae inferi non praevalebunt adversus eam . »
415
Εχ parte vero Ecclesiae ut communitatis li­
berae, breviter dicitur, quod licet sit libera libertate
gratiae, est subdita tamen secundum Jurisdictio­
nem Papae. Unde ipsa Ecclesia non abdicavit a se potestatem
supra principem : sed lesus Christus dominus Ecclesiae non
subiecit eam ipsius communitati Ecclesiae, sed suo Vicario, et
propterea nihil potest supra suum principem· Non sic est de
aliis communitatibus, de quibus affertur Aristoteles
416
1.360

117

Ad quintam, ex parte divinae providentiae
et operationis immediate et perfecti operis *,
dicitur quod Deus perfecte Ecclesiae corpus fecit, disposuit,
ac ordinavit, ita ut ordinatissimum optime exstet et nihil op­
portunum desit illi. Et cum dicitur : ergo est relictum Ecclesiae
remedium contra Papam fidelem criminosum etc., conceden­
dum est ; sed cum infertur : ergo Ecclesia potest illum incorrigibilem deponere, membrum illud abscindere et huiusmodi,
respondetur quod est sophisma consequentis a superiore ad
suum inferius affirmative : a provisione et remedio in commu­
ni ad hanc provisionem, seu hoc remedium, ac si non esset
alia provisio et aliud remedium. Dicendum est enim, quod
lesus Christus altioris ordinis remedium reliquit in
Ecclesia ad repellendum sui proprii vicarii incorrigibile scandalosumque regimen.
Ad cuius evidentiam sciendum est, quod sicut in natu­
ralibus divina sapientia inferiora per media, et media per su­
premas causas secundas gubernat, ita in supernaturalibus, inter
quae est ordo gratiae, fidei et Ecclesiae super illam fundatae,

‘ Matth. XVI. 18.
2 Cf. supra n. 359.

- 182 —

)

inferiora per media, et media per supremas causas secundas
supernaturales gubernat. Rursus, cum causae effectibus proportionales sint, ut superioribus effectibus superiores causae respon­

'
i

deant, et inter causas secundas providentia humana Ec­
clesiae auctoritate fulta inferioris ordinis causa
sit quam oratio, quae in supremo ordine secundarum cau­
sarum locata est a Deo - quod ex eo palet, quod tota crea­
tura corporea et incorporea subiecta est illi -, et provisio supra
Papam fidelem sit inter supremos effectus in Ecclesia, conse­
quens est, quod sapientissime Deus disposuit remedium
in Ecclesia supra fidelem Papam, non providentiam hu­
manam, cui subiecit reliquum Ecclesiae, sed orationem.
Nec est minus efficax causa secunda oratio Ecclesiae pro se
petens necessaria ad salutem perseveranter, quam providentia
humana : cum constet quod cuiuslibet particularis personae ora­
tio pia perseverans, petens necessaria ad salutem pro se, est
causa efficacissima et infallibilis, ut diffuse habes in 111 Con­
418

tra Gentes a B. Thoma, cap. 95 et 96.
Unde si necessarium est ad salutem Eccle­

siae quod Papa talis auferatur, sine dubio ora­
tio sic conditionata auferet illum de medio. Et si
non est necessarium quod auferatur, quid causamur bonum Do­
minum, qui negat quod volumus et tribuet quod mallemus ?
Si est necessaria eius ablatio, non potest non auferri ab eo
rogato, qui prom sit quod nihil deesset timentibus eum \ Si non
est necessaria divino iudicio, et tamen iudicio humano utilis et
necessaria creditur, cur praeponis te Deo, volens illum depone­
re ? «Tu quis es, qui iudicas alienum servum? Domine suo
stat, aut cadit » lesu Christi vicarius. Non dico hoc ego,
‘ Cf. P». XXXIII, 10.
2 Rom. XIV, 4.

- 183

sed Dominus, qui Luc. XVIII, [7] docet quod Deus multo ma­
gis quam homo « faciet cito vindictam electorum suorum cla­
mantium ad se. » Constat enim Ecclesiam electos claudere et
vindictam hanc, quia ipsi soli Domino reservata est, ab ipso

prae ceteris faciendam. « Non dormitat neque dormit custodiens
Israel 1 », qui naviculae fluctuanti quarta vigilia noctis ex ora­
tione surgens subvenit ", qui a Sennacherib exercitu Ezechiam
liberavit
Assueri cor mutavit ‘, Nabuchodonosor praedica­
torem suum fecit ’, Anastasium Π oratione Ecclesiae percussitc,

Leonem etiam Papam, seu Liberium apud alios, Hilarii oratio­
ni subiecit
qui etiam omnia temporalia bona superadicienda promisit ', qui demum dedit nobis Filium, et omnia dona­
vit cum illo °.
419
Sed heu ! impletum quasi est illud : « Putasne, Filius homi­
nes veniens inveniet fidem in terra 10 ? » Nam promissio istius tam
excelsae et tam efficacis causae secundae pro nihilo habetur.
Oportet, inquiunt, providentia nostra puniri Papam, non divi­
nae providentiae soli et orationibus relinqui. Quare hoc dicunt,
nisi quia providentiam humanam praeferunt orationum efficaciae ?
Quare hoc dicunt, nisi quia animalis homo non percipit quae
Dei sunt 11. Quare hoc dicunt, nisi quia didicerunt confidere

1 Ps. CXX, 4.
2 Maith. XV. 24.
3 4 Reg. XIX, 35.

1 Esth. VIII, I.
5 Dan· ln· "·

• Ci. DHE. ....

,

1474

“'wu De h,c, pt.Ked„,ib»

■ Cf. DTC, art. Libère, t. IX. ' -I. col 04
ictanus iuxta 1OAN. DE TURRECREMATA. Summa de Led
439.

« Maith. VI, 33.
» Cf. Rom. VIII. 32.
Luc. XVIII. 8.
>» Ci. I Cor. Il, 14.

C..
ROC. χι||>

— Ι·84 —

in homme, et non in Domino, et ponere carnem brachium
suum ? Quo fit, ut si incorrigibilis existimetur quandoque
Papa, in propriis vitiis manentes subditi quotidie murmurent de
malo regimine, nullum orationis remedium adhiberi procurantes,

nisi forte ut somniantes absque fide, et facto suo adimpleant
Scripturas, quod scii, propter peccata populi regnat hypocrita 2,

officio sanctus, animo diabolus et detur ac conservetur Rex in
furore Domini Iram enim et clementiam Dei in manibus ora­

tionum nostrarum esse Spiritus Sanctus

420

in psalmo testatur :

« Benedictus Deus, qui non amovit orationem meam et mise­
ricordiam suam a me ‘ , Glossa : quia non est amota ora­
tio, securus esto, quia non auferetur misericordia
Verum ita stolidi sumus, ut nolimus orare ut debemus, et
tamen velimus orationis fructum ; nolimus seminare, et velimus

metere. Ut christiani non nominemur, aut Christi provisionem
amplectamur: et sic phreneticum, furiosum, tyrannum dilaniatorem,
dilapidatorem corruptoremque Ecclesiae, cum contingeret ta­
lem praeesse, superabimus. Sed qui nosmet non superamus nos­
tris orationibus, quia eas non ut decet agimus, quomodo con­
queri possumus, quod aliorum malorum vitam non superamus
orationibus, quae non solum tectum non transeunt, sed nec
orantium capita propria penetrant ? Et, quod peius est, olim con­
querebatur Deus : « Populus hic labiis me honorat, cor autem
eorum longe est a me ”. » Tempore revelatae gratiae nec la­
biis honoratur, quoniam nihil dicitur minus intelligibiliter quam

» 1er. XVII, 5.
» lob. XXXIV, 30.

O». XU1, II.
« Ps. LXV, 19.

3

*

5 cf. Gloua ordinaria (quam libere citat Caietanu») in hunc locum, apud WALAFRIDEM STRABUM. PL 113, 939.
b Matth. XV, 8.

— 185 -

divinum officium, nihil tam celeriter persolvitur quam Missa.
Tempus divini officii et Missae onerosum est valde, ioci au­
tem et negotia ac commoda saecularia distincte dicuntur et
repetuntur, et absque temporis mensura delectant.
♦21
Unde concluditur quod, aut abscissio Papae fidelis et
incorrigibilis post humana remedia est in veritate necessaria ad
salutem Ecclesiae, et oratio fit sine intermissione ab Ecclesia :
et sic habetur certa et multo celsior ac efficacior provisio,
quam si auctoritas deponendi humanae esset providentiae de­
legata. Aut non est necessaria, vel non fit oratio, ut debet :
et tunc nullus est querelae locus, si in non necessariis abest
provisio exterminativa : quoniam nec humana providentia extra
veram necessitatem deberet illa uti auctoritate, si eam habe­
ret, vel si nos ipsi concesso remedio efficaci nolumus uti.
Quamvis etiam non sit abbreviata manus Domini, ut non
possit salvare citra omnimodam necessitatem, nec aggravatae
sint aures eius, ut non exaudiat citra necessitatem sed iniqui­
tates nostrae sunt, quae dividunt inter nos et Deum nostrum,
et multas malas actiones in rectoribus nostris procurant : ut
Hieronymus in cap. Audacter, VIII, q. I 2 et Gregorius [l],
Vil, q. 1 ‘ ex merito dicunt.
422
Et si contra haec instetur, quia oratio commune
est remedium omnibus occurrentibus malis, in hac
autem re proprium quaeritur remedium, sicut in ce­
teris rebus, ultra communem causam, propria assignanda est : respondetur quod supremae causae, quamvis sint causae
communes respectu inferiorum, sunt tamen propriae respectu su­
periorum effectuum ; et propterea oratio, quia est inter supremas

1 I». LIX, I.
» c. 18, C. VIII, q. I.
» c. 49, C. VU. q. I ; cf. Decr. GRAT. C. VIH, P. IX,

— i 86

causas secundas supernaturales

-

respectu

inferiorum est causa

communis; respectu autem summorum effectuum,
qualis est exterminatio Papae fidelis, utpote effectus
reservatus Deo, est causa propria et remedium proprium,
ultra quod sunt multa alia humana adminicula, quae scripsit

* n.

360

dominus Ioan, de Turrecremata in Lib. n de Ecclesia c. 106.
Cum his tantum omnibus memento, quod pessimus Papa fide­
lis toleratus a Deo non potest totum corpus Ecclesiae inficere,
aut in perniciem ducere et huiusmodi, ut argumenta autumant
in similitudinibus corporum et huiusmodi *. Nam Deus non potest
seipsum negare, de quo scriptum est : « Fidelis Deus, qui non
permittit vos tentari supra id quod potestis, sed faciet cum
tentatione proventum

423
* n. 36/
* n. iit

»

Ad sextam, quantum ad gesta Concilii Constantiensis *, iam dictum est quod Concilium perfec­
tum secundum praesentem statum Ecclesiae potest deponere incertum Papam ”’. Nullus enim fuit
illo tempore certus Papa. Quantum ad gesta Concilii
Basil e en sis respondet universalis Ecclesia, quae Eugenium [iv]

a Concilio depositum adoravit et adorat ut Papam, olim in
persona sua, et post in successore Nicolao V quem ipse eodem

424
n· 361

anno creaverat Cardinalem, et sic deinceps, et haec responsio
facti testatur quantum delirent, qui Papam Concilio submit­
tunt.
Ad priscorum temporum *
gesta
dicitur quod,
licet multi legantur depositi Pontifices Summi, aut non erant
indubitati Pontifices Summi, aut de facto non legitime depositi
sunt, ut in cap. 103, 11 Lib. de Ecclesia, dom. loannes de
Turrecremata manifestat diffuse
1 1 Cor. X. 13.
i ROC.. XIII. 435-436.

— 187 —

425
Ad auctoritatem Glossae et plurium canonistarum
426
Canonistarum
autem
auctoritas
in
hac,
quia
principa
­
ίΜ. sequentium illam *
, dicitur quod Glossa est contra textum,
liter textus
est theologa,
parva haeresim,
est, nec et maior
supermota,
qua
quia
excipit solam
ipsa, ratione
levi ratione
se fundant
: noncrimen
sicex est
deiudicii
auctoritate
sanctorum
qui:
427 extendit
Adadseptimam,
parte
,
humani
*
dicitur quod
omne
notorium
scandalizans
incorrigibile
« Spiritu
inspirati
3 »12. creduntur.
Rursus
secun
" 262 conditiones
iudicii
humani
sunt
duplices:
quaedam
ex ­
quia
scii. «Sancto
contumacia
est locuti
haeresis
» Constat enim
quod
lato
dum ipsosmet
canonistas
in
materia sicut
fidei
standum
naturali
iure vel
divino
determinatae,
quaedam
a iure
po
­
vocabulo
contumacia
haeresis
dicitur,
etmagis
simoma,
nec
est antiquorum
quam
modernorum
auctoritati,
licet,
in his­
inter est
quas
haechaeresi,
est differentia:
quia
illae
quod
(sitivo.
aequiparanda
verae
quae mutat
statum
christianita
quae
iuris
sunt,positivo
quanto iuniores,
tantoloquitur
perspicaciores.
Cum
igi­
sunt
iure
non sobrie
possunt
in invitum
tis. Etex
quamvis
Glossa,
quia
dicens : Papam
« Credo
tur haec sit materia fidei quia immediatum opus Dei non ra­
etc. 2 », mereatur veniam, assertores tamen illius documenti su­
tione1 1OAN.,
naturali,
sedin c.sola
divina
revelatione
scibile in quaestione
Glossa,
6,
D.
XL,
col.
260.
per illam se fundantes, quia contra antiquam fidei doctrinam
Ibid. : « Certe est
credo ut
quodsanctorum
»i notorium estauctoritas
crimen ei etc.
».
est, 2 consequens
sacrae
Scripturae
tam leviter moventur, nescio excusare.
3 I Petri
I, 21. Conciliis et theologorum universitatibus ac cainnixa
omnibus
nonistis posterioribus, immo quasi modernis praeponenda sit.

— 168 —

exerceri, quia non subest positivo iuri, illae vero quaesunt
a naturali vel divino iure, habent etiam locum in Papa. Ex

iure autem divino statuta est forma iudicii huma­
ni circa ha er e t i c u m , u t p o st p r i m a m e t secundam
monitionem evitetur: ac per hoc, ut dictum est, potest
contingere ut Papa fidelis nunc, sed bis relapsus

deponi possit et debeat. Ex iure etiam naturae est, ut
homo videat quae foris sunt 1 : ac per hoc propter actus ma­
nifeste haereticales et verba manifeste serio haeretica cognita
etc., sic facta et dicta ut, humano iudicio, corde consentiente
facta sint et dicta, iudicetur quis haereticus. Ex ipso quoque
divino iure est, ut in ore duorum vel trium stet omne verbum,

ut patet Matth. XV11I,
se creditur, si est sani
testibus convictus quis
reticus iudicabitur : et

[16]. Et ex iure naturae unicuique contra
capitis, etc. Unde ex non suspectis etc.
de damnata et nota etc. haeresi, hae­
similiter, si sua sponte se confitetur hae­

reticum, quamvis coram Deo mentiatur, iudicabitur haereticus.

428
φ
oz
n* '

Ex iure autem positivo contumax et perseverans per annum,
et si quis alius est eiusmodi, praesumitur haereticus.
Unde primi duo casus non habent etiam lol

-

9

·

cum in Papa, qui non potest excommunicari,
nec iuri positivo subicitur: sed servanda est lex ab

Apostolo Paulo in sacra Scriptura tradita. Similiter si timore
mortis certo vel probabili, secundum humanum iudicium absque
interiore consensu gesta vel verba haereticalia habuit, non de­
ponitur Papa. Unde Petrus Apostolus, qui solo verbo negavit
Christum, quia fides eius non defecit, sed caritas, teste lesu
Christo dicente: « Ego rogavi pro te, ut non deficiat fides
tua 2 », conversus a peccato negationis cum periurio quo per» I Reg. XVI. 7.
> Luc. ΧΧΠ, 32.

'

— IR9 —

de­
ponendus. Et hoc imitati Patres, Marcellinum, qui etiam solo

didit caritatem, confirmaturus instituitur fratres suos non

exteriori actu peccasse videtur, deponendum non censuerunt,
D. XXI, Nunc autem l.
429
Ex casibus autem in quibus propter conditiones humani

iudicii iure divino vel naturali

determinatas, Papa in corde

fidelis, coram Ecclesia vero infidelis, deponitur, non consti­
tuitur alius casus quam casus infidelitatis. Nam
nihil refert esse et apparere sufficienter quod ita sit secundum
humanum iudicium coram Ecclesia, quae non vid-l nisi quae
foris sunt; nec verius iudicium ab Ecclesia exigit Deus, qui
naturam hominis iusque divinum condidit. Unde ex his nulla
alia subiectio Papae ad Concilium habetur, sed illa sola quae

dicta est, sc. in casu haeresis proprie sumptae. Et sic, si sit
catholicus, Papam non iudicat ullus.

1 c. 7, D. XXI.

Caput XXV1I1

i

in e°entu aliquo Paoo
S,ae· ita quod possii deponi ?

430

SUisil

Ut promissa perficiantur, sunerest d;
9Uo eventu sine culn» P P
dlscutere an
siae.seu Concilio
■ apae,subsit Papa E

e-

P°ni. Invenio siquidem notato'séx ’ ca
S,a «ne culpa quidem Papae sed
potest Papam.
P ’
d

431

Primus est cum
Probaretur quod Papa θ'™‘ Unl]ersa,i Ecclesia testibus com.

obllt' et Concilium determi
fit, decernendo quod pro l
n°VUS * Papa;' test
deponere.

432

433

“ qU‘buS
°n s,ne cau«a, deponere

a Saracenis iam
p°V! Papae electionem, et sic
·
etiam si
iste

nUn ‘Psum captivum sine ope reditus

Secundus est Cum
Ptna dementiam, esiet inutih^ c

corporalem,

’ um sanae mentis esset /
oncibum per eum congregaTertius est, quando C
a,terum Papam creandum.
cam electionem petri · plnaIes °™es statim post canoni^SSent Pub,i<
*re
electionem·
sum acceptare, alium eliget’

Csse non possunt.

*Orirentur’
quod non
UnC.^Ccies,a cum non teneatur

S1C lsturn deponet, quia duo

Apud Ioan.
Ellie· du Pm Ht 222 Gerson. /je au^''billlalc ,p
D ~~ 223 B.
Π. 236 e.
Ct id· De
° “Γ ab Alesia, Conrid. 19·; ed.

Co„.id, 8. ; iW.

— 191 -

434

Quartus est, quando

Cardinales etiam viventes non pos­

sunt facere fidem de electione sua canonica in unum: ut vi­
detur accidisse in schismate magno ab Urbano VI usque ad
Martino V. Tunc Ecclesia deponit nolentes renuntiare, ut in
Concilio Constantiensi factum est.
Quintus est, quando propter communem errorem aut
435
aestimationem subditorum aut ipsorum malitiam generalem,
praesumitur quod numquam præstabunt obedientiam tali qui fuit
rite electus in Papam, alteri tamen noviter eligendo parati sunt
obedire: ut si forte Graeci vellent ad unitatem Ecclesiae redire,
dummodo tolleretur Papa iam existens, et novus rite canonice
crearetur. Et confirmatur hoc ex auctoritate iuristarum dicen­
tium religiosum professum posse uxorem ducere pro salute
magnae Gentis, aut conversione ad fidem.
436
Sextus est, quando Papa verus iuramento vel voto seipsum ad cessionem obligasset, sed differret adimplere in scan­
dalum populorum putantium ex tali facto Papae quod nec ipsi
votis aut juramentis propriis obligantur : ut loanni XXIII con­
tigisse videtur in principio Concilii Constantiensis.

437
Ί 372,
377

438
431

Sed ex nullo eventu Co n cil i um posse depone­
re Papam, quamvis ex hoc haberi possit, quod supra dictum
est *, — scii, quod eventus locum habent in his quae humani
iuris determinationi subsunt, non in his, quae solius divini sunt
iuris qualis est auctoritas immediate a Christo tradita, quae ad
depositionem fidelis Pontificis exigitur, — examinando tamen sin­
gulos, idem apparebit inconcussum permanere.
In primo itaque eventu de Papa captivo
,
*
duo
tanguntur. Primum retrogrado ordine est, quod nulla exsistente
spe reditus et nullo patente accessu potest per Concilium
deponi. Quod primitivae Ecclesiae gestis non consonat : quia
Petro servato in carcere, et sine humana spe reditus ac

192 —

accessus ad eum, quia inter tot milites « vinctus catenis >,
post tot custodias erat, non depositio tractabatur, sed « oratio
fiebat sine intermissione ab Ecclesia ad Deum pro eo 1 »,
439

440

et sic per Ecclesiae orationem liberatus est.
Secundum, quod constito per testes de morte, licet non
ita fuerit, potest eligi alter. Et hoc non aliter verum est quam
quod constito per testes quod maritus Marthae mortuus est,
licite ipsa Martha nubit alteri filiosque generat, et tamen ad­
veniente primo marito, quod revera non erat mortuus, ad pri­
mum maritum qui solus est vere maritus redire eam oportet,
alioquin adultera esset. Sic namque esset in casu hoc, redde­
retur quippe Papae vivo Sponsa sua, etiam non venienti, quia
ubique praesens est, et ex humano errore electus Papa cessaret.

In secundo eventu de dementia perpetua
,
*

dicitur

• n. 432

quod Papa non potest deponi : sed si constat de dementia per­
petua, cum sit mortuus vita rationali, secundum quam homo est
subiectum papatus sine Concilio Generali possunt Cardinales
procedere ad alterius electionem, utpote Sede vacante in ve­
ritate non minus quam cum Sedes vacat per renuntiationem.

441

In tertio eventu de morte omnium Cardinalium *
dicitur quod cum Ecclesia videat solum quae foris sunt ', si
electio Papae non constat Ecclesiae sufficienter, tunc nullus est
Papa certus Ecclesiae, et propterea Ecclesia non deponit Pa­
pam in foro suo, licet deponat Papam in foro conscientiae. Hoc
autem non solum posse, sed debere ecclesiam facere, ex eo
patet, quod ille posset eam decipere dicendo se electum, et
tamen non esset. Unde eventus iste et quartus de defectu
probationis * nihil aliud inferunt nisi quod Papa incertus

* n. 433

* n. 434

‘ Act. XII, 5. 6.
» I Reg. XVI. 7.

— 193 -

Ecclesiae potest deponi ; quod gratis conceditur. Sed non esquaestio de hoc, sed de Papa certo
*,

pana enim apud Eccle­

siam sunt non esse et non apparere.
442

In quinto eventu rebellionis communis *
, dici-

tur quod non sunt facienda mala ut eveniant bona, nec pe­
ricula humanis subveniendum est usurpatione divinae auctorita­
tis, nec debent mali ex iniquitate reportare commodum cum
iniuria innocentis, non potest Papa deponi. Si enim boni fa­
ciant quod in se est, et orationi vacent sine intermissione,
omnem sollicitudinem suam in eum proicientes, cui est cura
de Ecclesia, impossibile est ut desit divinum adiutorium.

Scriptum est enim : « Timete Dominum omnes sancti eius, quo­
niam nihil deest timentibus eum E »
443

444

In sexto eventu dilatae cessionis post votum
et iuramentum breviter dicitur, quod licet ipse teneatur
ex voto et iuramento cedere, Ecclesia tamen non potest ipsum
ad hoc cogere invitum, quia potestatem coactivam super fide­
lem Papam non habet. Et bene hic cave: non valet argu­
mentum: Papa tenetur ad hoc, ergo potest ad illud per Ec­
clesiam cogi. Patet namque quod tenetur ad sollicite vigilandum,
ad non fornicandum, et infinita alia, et tamen non potest cogi
ab Ecclesia, ut in canone, Si Papa, D. XL patet ". Quibus autem
scandalum praebetur de suo periurio et voto facto, et aliis
huiusmodi, praeveniens Dominus dixit : « Super cathedram
Moysi sederunt scribae et Pharisaei : quae dicunt facite, secun­
dum vero opera eorum nolite facere . »
Et sic patet quod Papa ordinaria potestate a lesu Chri­
sto tanta donatus est, cum ipsius est institutus Vicarius ut ei
1 P». XXXIII, 9.
2 c. 6, D. XL.
3 Matth. XXIII, 2.

— 194 -

Apostoli, Ecclesiae, singula membra et communitas subiecta sit
ipse vero soli ipsi lesu Christo subiectus vivat, sic ut in nullo
eventu nulloque casu nisi haeresis proprie sumptae iudicari aut deponi possit, nisi ab ipso Domino lesu Christo.

445

so

Pro cuius fide, Ecclesia et Apostolica Sede, haec Ip­
donante, scripsi Romae die XII octobris anno salutis

MCCCCCXI, aetatis vero meae XLIII. Rogoque lectores om­
nes, ut soli veritati intenti, passiones, sectas, paternasque tra­
ditiones, casus, voluntarias glossas omnemque nebulam a men­
tis acie abiciant et sic censores se exhiheant rectos. Ad Dei
et gloriosae Virginis Mariae et Apostolorum Petri et Pauli
laudem et honorem. Amen“.

.

i k" “ ce cd· R' egltur: Iuliu*11 Ponl· Max· Edlc,° vetui‘; «e φ* ■» Wu

rUm .lmpnrnat' nevc permittat. Si quis contra hinc ad XV annos
. anathema «t, noxamqUC Iacobo Mazochio Bibliopolae pendat.
universali» R
um· ’“bsequitur. Tractatus de auctoritate Papae: Ecclesiae et Condii
Florae A
*ydere imPr«sus, per Marcellum Silber al’s Franck in campo
Florae Anno salut.s MCCCCCXI. Die XIX Mensis Novembris.

TABULA CAPITULORUM TRACTATUS 1

Cap.

i

:

Quod Papa habet supremam potesta­
p. 15

Cap. in :

tem in Ecclesia Dei.
Opiniones aliorum de comparatione po­
testatis Petri primi Papae et Apostolorum.
Rationabilis sententia quod Petro sub-

23

Cap. iv:

iecti erunt ceteri Apostoli.
Solvuntur obiectiones contra determina­

Cap. π :

Cap.

v:

Cap. vi :

Cap. vu :

Cap. viii :

Cap.

ix

Cap. x :

:

tionem factam de Petri primatu super
alios Apostolos.
Ponuntur rationes tenentium quod Ec­
clesia universalis seu Concilium univer­
sale habet potestatem supra Papam sim­
pliciter, ita quod Papa sit illi subiectus.
Quis sit sensus quo quaestio de com­
paratione Concilii et Papae vertitur in­
dubium ?
Quod Papa est supra potestatem et
Ecclesiae et Concilii universalis ut dis­

19

31

36

42

tinguitur contra Papam.
Respondetur rationibus sumptis ex auc­
toritate Concilii Constantiensis et Basi-

48

leensis.
Solvuntur reliquae obiectiones contra
auctoritatem Papae supra Concilium factae.
De nova quadam fictione, qua imagi­
nantur aliqui Concilium esse supra Papam.

54
63
77

1 Haec tabula in ed. R. immediate po»t Prologum inseritur. — numero» paginarum
apposuimus.

- 196 —

Cap. xi:

Cap.

:

xii

Cap. xiii :

Cap.

xiv

Cap.

xv

:

:

Cap. xvi :

Cap.

xvii

;

Cap. xviii ;
Cap. xix ;

Cap.

xx

:

Cap. xxi :

Quod secluso Papa non est in Eccle
sia Papatus suppletive, et si
sicut in regulante usum illius.
Quod secluso Papa non est in Ecclesia
potestas legislativa.
Quod secluso Papa non est in Ecclesia

81
93

potestas applicativa ecclesiasticae potes­
tatis ad personam, nisi in casu.
96
Solvuntur rationes contra Papam ex eo
quod Ecclesia est totum, et auctoritas
illius maior in sex.
99
Opinio aliorum quod secluso Papa, in
Ecclesia est auctoritas congregandi Con­
cilium.
101
Quomodo verificatur quod generale
Concilium potest aut non potest sine
Papa congregari ?
104
Incipit comparatio potestatis Ecclesiae
et Papae in casu haeresis, et primo de
modo quo Papa propter crimen haeresis
subicitur Concilio secundum unam opi­
nionem.
112
De modo quo Papa haereticus subici­
tur Concilio secundum aliam opinionem.
118
Examen illius propositionis : Papa hae­
reticus est ipso facto privatus Papatu.
120
Rationabilis sententia quod Papa fac­
tus
haereticus
subest
ministerial
i
potesta. · T”·
.. i_.vciesiae, et non
auctoritativae super
Papam.
125
Discussio praedictae potestatis
ministerialis depositivae P
aPae haeretici.
133

- 197 -

Cap. xxi i :

Respondetur rationibus et auctoritatibus
allatis in cap. XVII ad probandum quod

Papa haereticus est ipso facto depositus

Cap. xxiii :

Cap.

xxiv:

Cap. xxv :

Cap xxvi

Cap.

xxvi i

iure divino.
Quomodo cum Papa in haeresim lapso
parato corrigi agendum est.

140
150

Opinio quod Papa propter incorrigibilitatem in quocumque notorio crimine
scandalizantem Ecclesiam subicitur Con­
cilii potestati ita quod potest ab eo
deponi.
Discussio et determinatio ad quam le­
gem spectet determinare casus in quibus

155

Papa subest iudicio Concilii.
: Quot casus sunt divina lege statuti, ut
possit Concilium Papam deponere ?
: Respondetur obiectionibus factis in cap.
XXIV ad probandum quod Papa ex alio
crimine quam haeresis potest deponi ab

161

Ecclesia.
Cap. xxviii : An in eventu aliquo Papa sine culpa
sua subsit Ecclesiae, ita quod possit
deponi ?

167

176

190

APOLOGIA

FRATRIS DE VIO CAIETANI

<5KLagistri Qeneralis Ordinis Praedicatorum
DE COMPARATA AUCTORITATE PAPAE
ET CONCILII
ûJ

RDD. Nicolaum de Flisco S. R. Ecclesiae Card, henemeritum.

APOLOGIA

FRATRIS THOMÆ DE VIO

CAIETANI MAGISTRI

GENERALIS ORDINIS PRAEDICATORUM DE COMPARATA AUCTO­

RITATE PAPAE ET CONCILII AD RDD. NICOLAUM DE FLISCO S. R.

ECCLESIAE

CARDIN.

BENEMERITUM "

Prologus in quo ratio, intentio, ordoque operis est.

Caritas lesu Christi suae sanctaeque Ecclesiae, reverende
in Christo Pater, protector et domine, cogit me virum peri­
culosum enervatorem ecclesiasticae potestatis \ falsarium, adulato­
rem atque blasphemum ad haec quidem exemplum illius sequi,
«qui cum malediceretur non maledicebat3», adobiectaautem

a Titulus edit. V : Opuscula et quollbela reverendissimi patris Magistri
hornae
de Vio Caictani sacrae théologie clarissimi professoris : el totius ordinis praedicatorum
generalis magistri -86 if., e quibus ff. 20 bis 2. (et non 30, ut ibi legitur) et seq.
usque ad f. 31 v. Apologiam continent.

1 Secundum lac. Almain haec dicuntur, qui sic opus suum inscripsit : Libellus
de auctoritate Ecclesiae seu sacrorum Conciliorum eam repraesentantium, editus a Magiitro lACOBO ALMAIN, Senonensis Dioecesis, Doctore Theologo, contra Thomam de
Vio Dominicanum, qui his diebus suis scriptis nisus est omnem Ecclesiae Christi sponsae
potestatem enervare. Sequitur titulus genuinus : j4ucloritas Ecclesiae seu Conciliorum,
ad authoritatem Papae comparata. Cf. edit. Ellies du Pin apud GERSON!! opera omnia.
Il coi. 976-1012. Numeri marginales, a sinistris positi, ad opusAntwerpiae, 17
culum praevium Caiet. remittunt ; a dextris autem, ad hunc libellum Almaini iuxta
praefatam editionem.
2 Cf. eod. loco coi. 976 C, 981 AB. 992 C, 993 D. 1010 C etc. ubi talia da
Caiet. profert Aim.
3 I Petr. II, 23.

— 202 —

contra doctrinam in

Opusculo

de comparatione

auctoritatis Papae et Concilii per me edito, tuaeque
reverendissimae dominationi dicato, contentam pro veritate resspondere. Et licet plura obiecta sint, quae a viris dictis, pro

quibus solis opus illud scripsisse me ibi sum contestatus ‘, fa­
cile solverentur, quia tamen sapientibus et minus sapientibus
debitores sumus, qui parati esse debemus « omni poscenti nos

rationem reddere de ea quae in nobis est fide 2 » : ideo respon­

siones iuxta obiectorum amplitudinem extendendae sunt. Visus
est autem conveniens ordo, si obiectiones iuxta ordinem

capitulorum illius libelli afferantur atque solvantur;
erunt siquidem haec velut commentaria illius.
447

Rogo
formalis et
sententiam
ingenii, res

igitur imprimis omnes, ut meminerint sermonis4
subiectae materiae, meditenturque diutius antequam
proferant, ne multiplicatis argumentis pro gloria
tanta de qua agitur in disputationem dialecticam

aut etiam sophisticam deducatur. Et quoniam communia singu­
lis, et radices ramis praeponi debent, ideo et latius et altius
secundum vires repetenda sunt rei huius fundamenta.
448
Sciendum itaque est, quod cum iura positiva ab eccle­
siastica sint condita potestate, et in quaestione versetur ipsius
auctoritatis ecclesiasticae subiectum, non ex iure positivo, sed
naturali vel divino aut utroque veritas pendet
ut ex causa, a positivo autem iure ut a teste. Et
secundum luminis mihi concessi facultatem duo sola sunt funda­
menta, alterum iuris naturalis, alterum iuris divini : in quibus
universa moles doctrinae extollentis communitatem Ecclesiae
a od. V.: sermones

1 Cf. supra Prol. n. 3.
2 Cf. I Petr. Ill, 15.

_ _

— 203 -

supra Papam in potestate, sic quod Papa
1H1 subditus,
sustinetur; quae si evulsa fuerint, ruent omnia. Primo igitur haec
tractanda sunt sex capitulis: deinde sigillatim singulis iuxta
propositum ordinem respondendum.

Caput I
In quo fundamentum iuris naturae examinatur.

449

Ex naturali igitur iure stabilitur auctoritas communitatis

Ecclesiae supra Papam in boc, quod de iure naturae est quod
communitas perfecta et libera est ad quam spectat providere

sibi de principe, et tueri se contra eum quando in destructio·
nem utitur potestate, et cogere, punire ac amovere illum
quando demeretur. Huic enim principio si adiungatur quod
Ecclesia universalis est communitas perfecta et libera, et quod
ordo gratiae institutus a lesu Christo non tollit, sed perficit
naturam \ manifeste concluditur quod ad Ecclesiam universa­

lem spectat providere sibi de Papa, et tueri se contra eum,
et punire ac etiam deponere illum, et universaliter esse supra illum.
450

* n.

416

Haec ratio quamvis in cap. XXVIl soluta sit ex eo
quod Dominus lesus Ecclesiam non reliquit in hoc liberam
:*
altius tamen natura regiminis, cum sit multiplex ex ipso na­
turae fonte — nam quoddam naturaliter in uno, qui est naturale
caput communicationis illius, residet, ut patet in regimine domus,
cuius auctoritas naturaliter in patrefamilias est ; quoddam vero
naturaliter in ipsa communitate multitudinis manet, ut patet in
regimine civitatis, secluso omni superaddito dominio, — eccle­
siasticum regimen cum domesticum et civile
complectatur iuxta illud Apostoli ad Ephes. 11 a, [19]:
• ed. V: IV.

‘ Cf. S. THOMAS, Summa theologiae lia Hae, q. 12, a 2

— 205 —

I

«Estis cives sanctorum ct domestici Dei », ac per hoc
altius quid sit, non ex divinae potentiae immensitate,

nec ex divinae sapientiae, iustitiae aut bonitatis decentia, quo­
niam nec est « impossibile apud Deum omne verbum 1 », nec
dedecere Deum potest quidquid vult, qualis naturae sit, sed

ex ipsa natura facti contemplandum est. Sicut
enim domesticum regimen et politicum ex ipsis definimus,

451

ita oportet ecclesiastici regiminis naturam ex seipso specu­
lari.
Et quoniam naturalis propagatio regiminis, sicut et alia­
rum rerum, ortae rei naturam ostendit, libet intueri quod Ec­
clesia non a singularibus aut a communitate, sed a capite
homogeneo lesu Christo initium sumpsit originis,
perfectionis et potestatis, propter quod Ecclesiae suae
dixit Ioan. XV, [16]: « Non vos me elegistis, sed ego elegi
vos.» Natura igitur ecclesiastici regiminis ab ip­

sa sua nativitate est, non ut in communitate sit, nec ut a
communitate sit, nec ut a communitate ad unum, vel plures derive­
tur, quemadmodum accidit in regimine civili humano, sed ut
in uno certo principe suapte natura sit.
452
Et cum princeps iste unus atque idem Dominus « lesus
heri, hodie et saecula ' » vivat et regnet, secundum naturalis
iuris consequentiam oportet ut ad ipsum principem, non ad
communitatem Ecclesiae spectet in sua absentia ordi­
nare de vicario, non communitatis Ecclesiae, quae utpote
serva nata, principandi iure caret, sed ipsius principis naturalis
domini communitatis Ecclesiae ’. Et hoc ipsum Salvator nos-

a ed. V. : Ecclesia.

1 Luc. I, 37.
? Hebr. XIII. 8.

- 206 -

ter per semetipsum exsequi dignatus est, dum Pefrum Apostolum
solum instituit suum Vicarium post resurrectionem, antequam

caelos ascenderet, ut patet Ioan. ult. 1 Relinquitur igitur quod
sicut princeps Ecclesiae non a communitate Ecclesiae naturaliter
auctoritatem habet, ita illius v i c a r i u s no n ab Ecclesiae
communitate, sed a lesu
naturaliter habet.

453

454

455
* n. 449

Christo

auctoritatem

Patet ergo primo, quod Ecclesiae communitas, se­
cundum propriam naturam considerata, non est talis naturae
ut ad ipsam spectet providere sibi de principe:
ac per hoc nec ad ipsam spectat suapte natura punire, depo­

nere, et alia huiusmodi contra principem suum ; quia serva, ut
dictum est, nata est.
Patet secundo, quod Ecclesiae communitas secundum pro­
priam naturam sumpta non est talis naturae, ut ad ip­
sam spectet instituere aut desti tuer e vica rium sui
principis, qui vocatur Papa. Et si Ecclesiae communitas po­
testatem aliquam habet in disponendo de vicario principis, quae­
cumque sit illa, non habet illam ex sua natura, sed aliunde.
Ex hic autem facile patet evulsum esse fundamentum iu'
ris naturalis pro potestate Ecclesiae supra Papam *, quoniam fal­

sum assumit dicendo Ecclesiam esse communitatem liberam
quoad ius principandi, licet sit summe libera libertate gratiae.
Quin potius ex ipso naturae iure, supposita Ecclesiae natura
quam Deus illi statuit, oppositum sequi monstratum est. Unde
ordo gratiae non tollit in Ecclesia naturae ordinem, qui ibi na­
tus est esse. Non enim in Ecclesia natus est esse ordo talis,
ut eius sit ius principatus et a gratiae ordine tollatur * : sed
a Ed. v.: tollitur
1 loan. XXI. 17.

‘

— 207 -

in Ecclesia ex sua natura natus est ordo talis ut ius principa­

tus sit non in se, sed in domino suo naturali. Et hunc natu­
rae ordinem in Ecclesia consequens est quod gratia non tollat,

sed perficiat, et lesu Christi sapientia « disponens omnia sua­
viter » complectatur ‘.
456

Facillime quoque patet ex hac radice provenire quod om­
nia quae inducuntur convenire alicui corpori mystico ad ius
principatus spectantia, non spectant ad communitatem Ecclesiae

ex sua natura. Dico autem ad ius principatus spectantia, prop­
ter ea quae ad privatas personas spectant: ut vim vi repellere
cum moderamine inculpatae tutelae, et auferre gladium de ma­
nu furiosi, et si quid eiusmodi est: haec siquidem discernendo
non fallemur. Signum autem infallibile servitutis Ecclesiae com­
munitatis quoad ius principatus est, quod non potest sibiipsi
regimen retinere, nec duobus aut tribus committere; haec enim
posse communitatem liberam manifestum est. Potest enim et
per seipsam regere, potest et triumviratum instituere et alia
huiusmodi, etiam supra regem quem eligunt, quod Ecclesiam
non posse manifeste liquet : alioquin posset aut in pluribus si­
mul locare potestatem iurisdictionis Papae, aut officium aliquod
supra Papam quoad iurisdictionem et regimen Ecclesiae institue­
re in uno, vel pluribus suppositis, sic et a talibus nominandis,
quod loco ipsius communitatis Ecclesiae Ecclesiam et Papam
57

regeret.
Quia igitur naturale ius fundatum supra ipsam Ecclesiae
naturam non instituit Ecclesiam supra lesu Christi Vicarium,
perscrutandum est, an aliunde, ex iure scilicet divino, Eccle­
siae communitas hoc habeat ius.

i Sap. VIII. I.

Caput II
In quo fundamentum iuris divini examinatur, et pro * qua
Ecclesia sumitur, cum dicitur: «Dic Ecclesiae».

458

* supra n.

57,58

Et licet hoc a multis affirmetur, et in Constantiensi at-

«L i
que Basileensi Conciliis definitum sit, quod ab ipso principe cc
lesu Christo Ecclesiae communitas habet immediate potestatem
supra Papam ipsius principis vicarium *
, nullibi tamen in sa-

era Scriptura, in qua ius divinum promulgatur, hoc haberi as­
seritur, nisi Matth. XVI11, [15] ubi Dominus ait: «Si pecca­

verit in te frater tuus etc. », et subdit : « Dic ecclesiae : et si
ecclesiam non audierit sit tibi sicut ethnicus et publicanus. A-

• n.

72

459

men dico vobis, quaecumque solveritis super terram, erunt so­
luta et in coelo ; et quaecumque ligaveritis super terram, erunt
ligata et in coelo \ » In his enim verbis patet quod Ecclesiae,
non alicui eius membro — Ecclesia enim non aliquod membrum, sed collectionem eorum significat * — datum est ut
audiat, excommunicet, liget et solvat omnem fratrem, et
quaecumque super terram. Pluraliter quippe subiunctum est:
« quaecumque solveritis », ad ostendendum Ecclesiae auctori­
tatem.
Ex hoc textu apparet primo quod Ecclesia habet imme­
diate auctoritatem a Domino lesu Christo. Per seipsum quip­
pe hoc dixit Ecclesiae, non minus quam Petro cum dixit :
• Om. ed, V.

> Matth. XVIII, 17. 18.

— 209 —

< Pasce oves meas 1 » et: « Quidquid solveris super terram 2 »,

Apparet secundo, quod cum vicarius principis huius sit
frater cuiusque fidelis iuxta illud Matth. XX1I1, [8] : « Omnes
vos fratres estis », quod si peccaverit in me, potest denuntia­
ri Ecclesiae, et procedi secundum subsequenda. Apparet ter­
tio, quia eiusdem potestatis est esse ordinarium iudicem vicarii
principis et aliorum singulorum membrorum Ecclesiae, et ordi­
nare de illis, quod ex hoc eodem textu Ecclesiae commu­
nitas instituta est simpliciter superior ad ordinandum de vica­
rio Domini et aliis Ecclesiae membris.
etc.

160
Haec ratio quamvis in cap. IX illius libelli multipliciter
k/^-7 tractata ac soluta sit *,
altius tamen et latius si fieri a me
potest repetenda est ', quia hinc omnia pendent.

46I

;

462

Et quoniam principia cognoscimus ex terminis, examinemusprimo quomodo oportet hic sumi «ecclesiam»,
cum dicitur : « Dic ecclesiae : et si ecclesiam non audierit
etc. » Oportet namque sermonem hanc verificari de ecclesia, aut
universaliter, id est de omni ecclesia, aut singulariter de Ec­
clesia universali, seu de Ecclesia simpliciter, aut de aliqua de­
terminata ecclesia, aut de ecclesia indistincte non determinando
hanc vel illam. Cum enim sermo sit de ecclesia in actu au­
diendi et indicandi, alius modus esse non potest quo de eccle­
sia hoc verificetur. Oportet enim aut omnibus aut alicui eccle­
siae aut toti universali Ecclesiae competere iudicium hoc a Do­
mino traditum.
Et quidem quod non singulariter de sola uni­
versali Ecclesia sermo sit, ex hoc convincitur quod

Ioan, XXI, 17.
2 Maith. XVI, 19.
3 Hic repetit ac evolvit argumentum supra adumbratum, n. 146.
i

— 210 —

praeceptum hoc Domini de denuntiatione peccantis proximi in

me, non me obligat ad recurrendum ad universalem Ecclesiam,
Non enim oportet ut, peccante in me fratre meo et post ad­
hibitos testes incorrigibiliter pernicioso, dicam Concilio univer­
salis Ecclesiae, ut patet. Et tamen si sermo iste esset de so­
la universali Ecclesia, praeceptum Domini ad hoc obligaret,
quia obligat ad dicendum Ecclesiae universali iuxta hunc sen­

463

sum. Esset enim sensus : « Si peccaverit in te frater tuus, etc.
dic Ecclesiae » universali.
Amplius. Si in hoc textu data est potestas Ecclesiae universali, cum non sit ei data maior intensive potestas quam Petro
— utrique enim eadem potestas data est, dum utrique dicitur:
« Quodcumque ligaveris vel solveris super terram etc. », quo­
modo Ecclesiae communitas maiorem sibi quam Petro potesta­
tem iurisdictionis usurpat ? Quomodo rursus Christus, aeterna
Sapientia, duas aequales intensive potestates in Ecclesia, abs­
que tertia supra ambas, instituit ? Mutuo enim se impedient,
cum par in parem non habeat imperium l. Quomodo perple­

xas reliquit oves, vel liberas ut aut obediant cui volunt, aut
neutri, aut utrique praecipienti contraria simul ? Non igitur est
sermo praesentis textus de sola Ecclesia universali.
Et per idem patet, quod non est sermo de eccle­
464
sia simpliciter, ut distinguitur contra ecclesiam
talem, ut puta Mediolanensem, Bononiensem, etc. Hoc enim
nihil aliud est dicere quam quod est sermo de Ecclesia uni­
versali, quod exclusum est. Et quia non est maior ratio de
una ecclesia quam de alia, ideo patet quod non est sermo de
aliqua ecclesia determinate ; nec de omni collective aut distri­
butive, propter praedictam rationem : quia non teneor denun­
tiare omnibus ecclesiis peccantem in me fratrem.
1 Cf. Index rerum : «Par in parem etca>„>

— 211 —

i

Sed sermo est de ecclesia indistincte, seu
indefinite, ita quod ecclesiae datum est iudicium fratris

peccantis, non determinando hanc vel illam. Et quoniam ac­
tiones sunt singularium, et actor sequitur forum rei, determina­
tur in qualibet ecclesia a fratre peccante : « ad ecclesiam »,
scilicet fratris peccantis. Ita quod sensus litteralis illius textus
est : si peccaverit in te frater tuus, dic ecclesiae illius : et si
illam non audierit, etc. Et hoc proculdubio obligat praecep­
tum absque ullo inconvenienti, et communi animi conceptio­
ne ac consuetudine Ecclesiae roboratur : disponit namque
sic intellecta doctrina Domini omnia suaviter x. Nec falla­

ris male intelligendo ecclesiam peccantis fratris : quoniam ec­
clesia illius est non sola sua propria, sed quaecumque alia ju­

risdictionem habens super illam, ut patet.

1 Cf. Sap. VIII, 1.

Caput III
In

quo discutitur quid significet ecclesia

cum

dicitur :

« Dic ecclesiae. »

466

De hoc rursus vocabulo « ecclesiae » videndum est quid
significet in hoc textu, cum dicitur : « Dic ecclesiae. » Et ne

in multitudine expositionum vagi extimemur, proprie sumi
admittatur ecclesiam pro convocatione, seu collectione
fidelium \ Aiunt autem isti quod ecclesia hoc in loco si­
gnificat communitatem fidelium non in seipsis, sed in praelatis

eorum, sive Papa intersit, sive non.
467

• n.

465

Sed quod hic non sit sensus litteralis, ex eo patet quod
in una et eadem significatione oportet intelligere in hoc tex­
tu ecclesiae nomen, respectu cuiuscumque peccantis ecclesia
sit. Cum enim, ut ex dictis patet *, indistincte dictum sit:
« Dic ecclesiae » peccantis fratris (quam ille tenetur audire),

et non magis de universali quam particulari aut
e contra, oportet univoce significare ecclesiam cum
applicatur ad universalem et cum applicatur ad
particularem, ut patet. Constat autem quod cum denun­
tiandus est frater ecclesiae Mediolanensis suae ecclesiae, non
praecipitur a Domino quod dicat ecclesiae illius, id est com­
munitati, sive episcopus intersit, sive non. Ergo cum praeci­
pitur dicendum ecclesiae indistincte, non intelligitur communi­
tas, sive caput velit esse, sive non.
» luxta S. ΤΗΟΜΑΜ, Summa theologiae, Hia, q. 8, a. 4, ad 2.

- 213 -

Unde sciendum est, quod licet, ex vi vocabuli : « Dic
ecclesiae» significet: dic convocationi, proculdubio fidelium,
ex contextu tamen litterae, quia subditur : « Arnen dico vobis,
quaecumque solveritis super terram etc. », sumitur quod non
de quacumque convocatione fidelium, sed de auctoritativa intelligitur; alioquin convocatio fidelium
Mediolanensium sine eius praelato haberet a Domino potesta­
tem iudicandi etc. Perinde ergo est : « Dic ecclesiae
et :
dic a u c t o ri t a t i v a e convocationi.
469
Constat autem inductive in singulis ecclesiis quod aucto­
ritativa convocatio non est ubi praelatus illius convocationis
deest : igitur nec auctoritativa convocatio omnium fidelium est,
ubi omnium fidelium pastor et rector \ qui est Papa, deest
omnino, scii, tam per se quam per alium. Et est sermo de
auctoritativa convocatione, seu ecclesia, simpliciter et ab­
solute, et non secundum quid, seu respectu huius: puta
Papae haeretici deponendi, vel electionis futurae, etc. Inquiri­
mus siquidem nunc superioritatem simpliciter et absolute.
470

471

Explanatur autem amplius quod dicimus, scii, quod in
nomine ecclesiae in hoc textu clauditur illius ec­
clesiae praelatus. Quia si non includitur praelatus illius,
oportet alterum duorum dicere, aut quod communitas fidelium
in ecclesia aliqua particulari habeat, etiam invito episcopo, a
Domino iurisdictionis potestatem excommunicandi etc., aut quod
non de communitate sit dictum: «Dic ecclesiae», et simili­
ter quod non est ei dictum : « Quaecumque solveritis super

terram etc.. »
Sequela patet : quia ecclesiae data est auctoritas, et si nomi­
ne ecclesiae intelligitur communitas, ipsa communitas velit nolit

1 kixta Concilium Florentinum, supra n. 13, et Lugdunense, n. 84.

- 214 -

episcopi auctoritatem habet : et si non habet, reliquitur quod ipsa
non significatur ecclesiae nomine hoc in loco. Primum autem ho­
rum affirmari non potest : secundum igitur est verum. In cuius
signum, sacrorum doctorum ei consonat Glossa : « Dic eccle­
siae », id est « praelato », ut capiti convocationis l. luxta

hunc etenim sensum etiam ipse qui est Papa dicere potest
crimen alterius ecclesiae, id est auctoritativae convocationi,
ut Nicolaus Papa [l], X/, qu. 3, cap. Praecipue Lothario
regi comminando scribitJ. Nec obstat quod ipsemet sit illius
caput : quia hoc est per accidens, scii, quod denuntians et
praelatus convocationis coïncidant in unam et eamdem personam.
Et si bene contextus evangelii notetur, vult Dominus
auctoritativam convocationem adhiberi, in qua, ex pluralitate
convocatorum, Concilii vigor, ex auctoritate autem praelati,
auctoritas iudicii inveniretur. Propter quod etiam convertit ser­
monem ab ecclesia ad praelatos. Cum enim prius de ecclesia
dixisset : « Dic ecclesiae », et : « Si illam non audierit etc. »,
j

non subdidit : Arnen dico vobis, quidquid solverit ecclesia super terram, sed subdidit: «Arnen dico vobis, quidquid solve-

;

I

ntis», insinuans per hoc communi quidem convocationis
Concilio correctionem tractandam, praelatorum

autem auctoritate solvendum ligandumque, iuxta
conclusa, per ecclesiam esse. Pluraliter autem dixit: «sol­
ventis », vel propter pluralitatem convocatorum ad tractandum
et concludendum, vel propter pluralitatem capitum in pluribus
ecclesiis, de quibus indistincte dixerat: «Dic ecclesiae».
' NICOLAUS DE Lyra, Glossa in Matlh. XV11I, 17, ad verbum: * Dic eccle«ae » ; V, 309.
2 c. 3, C. Xl, q. 3.

i

Caput IV

XVIll

In quo discutitur an Dominus per ilia uerba Maith.
dederit immediate potestatem Ecclesiae, et quantum ei

dederit.
473

Quamvis autem ex ecclesiae in hoc textu suppositio­
ne et significatione manifestum sit, quod ad Ecclesiam univer­
salem non restringitur praesens littera, sed quod indistincte de
ecclesia est sermo, adhuc tamen obscurum remanet et propterea declarandum, an Dominus immediate dederit po­

testatem iurisdictionis Ecclesiae indistincte,
quantam auctoritatem eidem dederit.
•174

et

Est autem ratio obscuritatis in primo : quia si dominus
dedit immediate potestatem iurisdictionis ecclesiae fratris pec­

cantis in me, cum quaelibet ecclesia sit talis, sequitur quod
quaelibet ecclesia habeat immediate potestatem iurisdictionis a
Domino : quod non bene sonat. Si autem non dedit omni ec­
clesiae fratris peccantis in me, cum non sit maior ratio de una
quam de reliqua, nulli dedit in hoc textu : quod non admittitur.
75
Ratio autem obscuritatis in secundo est : quia aequalem
potestatem continent verba dicta in hoc textu ecclesiae, et ver­
ba dicta Petro, scilicet : « Quaecumque ligaveritis super ter­
ram, erunt ligata et in coelo, et quaecumque solveritis super
terram, erunt soluta et in coelo ’. » Non consonat autem aequa­
les esse in Ecclesia Dei potestates iurisdictionis non habentes

» Matth. XVIII. 18. cl. ib. XVI, 19.

~· 216 —

in eadem aliquam tertiam supra se : principatuum enim plura-

litas mala est .
476

Principium autem huius claritatis sumendum puto a des­
tructione sensus opinati, ut vel sic veritas elucescat. Dicendum
est ergo primo, quod ipsum Dominum dare immediate

potestatem illam: «Quaecumque solveritis» communi­
tati universalis Ecclesiae repugnat ordini inter
• n 463,

475

Papam et Ecclesiam: quia, ut dictum est *, ponit duas
aequales intensive potestates iurisdictionis in Ecclesia, non ha­
bentes tertiam supra se in eadem Ecclesia, a Domino imme­
diate ordinatasa : scii, communitatis Ecclesiae universalis, et
Papae. Patet sequela ex textu Matth. XVI, [19] et Matth. XVIII,
[18] ubi, ut dictum est, eadem verba utrique dicta legun­

tur.
477

Et licet hoc sit secundum se inconveniens, maius tamen
ostenditur, si attendamus quomodo Christus, aeterna Sapien­
tia, principatuum pluralitatem in Ecclesia instituit, quomodo

mutuo sese impedirent b duae potestates, quomodo

perplexae

essent oves Christi vel liberae, contraria praecipientibus, ut
aut obedirent alteri ad libitum, aut neutri, aut utrique ad con­
traria : quod est impossibile. Et quod amplius est, si haec

etiam poneretur data immediate potestas universali Ecclesiae,
unde sibi potestatem supra Papam habentem aequalem po­
testatem communitas Ecclesiae vindicaret c, cum par in pa­
rem non habeat imperium. Cum enim potestas intensive aequa
sit qua ratione Ecclesia supra Papam, quia membrum eius, iua ed. jy.: ordinarias,
b ed. V,: impedient,
c ed. V.: vendicaret.

1 Ut dicit Aristoteles, citatus supra n. 90.

— 217 -

risdictionem haberet, quia dictum est : « Si peccaverit etc., dic
ecclesiae », eadem ratione, quia Ecclesia est ovile Papae,
quia dictum est: « Fiet unum ovile, et unus pastor 1 », Papa

supra Ecclesiae communitatem iurisdictionem haberet, aut neu­
ter super altero.

478

Dicendum est secundo, quod ipsum dare immediate

potestatem illam : « Quaecumque solveritis etc. » communitati
cuiuscumque ecclesiae r e p u g n a t consuetudini Ecclesiae,
et est semper sermo de communitate ecclesiae, ut adversarii intelligunt, scii, sive praelatus adsit, sive non omnino. Patet hoc
ex communi Ecclesiae consuetudine, qua talis communitas,
invito suo episcopo et Papa, non potest absolvere et ligare :
quae tamen posset si a Domino immediate haberet potestatem
communitas cuiusque ecclesiae.
Dicendum est tertio, quod ipsum dare immediate illam
potestatem : « Quaecumque solveritis super terram, erit etc. »
in sua amplitudine, ut sonat cuicumque ecclesiae auctorizatae
proprio capite, nisi cuius proprium caput est Papa, repugnat
ecclesiarum ordini essentiali et earum profes­
sioni.
480
Ordini quidem: quia si ex hoc loco summa auctori­
tas cuicumque ecclesiae auctorizatae proprio capite, ut Domi­
nus loquitur, indistincte data asseritur a Domino immediate,
oportet dicere duo: Primo, quod quaelibet ecclesia imme­
diate habet auctoritatem a Domino ; secundo, quod quaelibet
ecclesia habet aequalem i n t e n si v e a Domino potestatem ju­
risdictionis, quamvis extensive una excedat alteram, et univer­
salis Ecclesia omnes. Et convincitur sequela utriusque: quia

479

1 loan. X, 16.

— 218 —

ecclesiae indistincte,

immediate et inaequaliter datum est, ut

patet in littera et ex dictis, et non magis uni quam alteri, ut
patet ibidem.
481

Et ex hoc sequitur ulterius utraque pars contradictionis:
scilicet, quod una ecclesia est superior simpliciter, et non est
superior simpliciter altera. Nam ex eo quod quaelibet ecclesia
habet a Domino in suos potestatem, sequitur quod ecclesia
una, puta universalis, est superior simpliciter qualibet ecclesia
particulari utpote eius membro, ac per hoc potest disponere,

et ordinare de illa, et ordinare aliquid de illius potestate, ir­
ritando si secus factum fuerit. Ex eo vero quod quaelibet ec­

clesia habet a Domino immediate potestatem aequalem intensive,
sequitur quod Ecclesia universalis non potest aliquid subtrahe­
re potestati iurisdictionis ecclesiae particularis: potestas enim
data alicui a principe non potest ab inferiore auferri. Et con­
sequenter sequitur quod Ecclesia universalis non est simpliciter
superior secundum potestatem iurisdictionis respectu ecclesiae
particularis: superioris enim potestatis iurisdictionis simpliciter

482

est posse irritare inferioris actum, si hoc faciat.
Reliqua inconvenientia quae sequuntur ex aequalitate in'
tensiva potestatis iurisdictionis in qualibet ecclesia, ut puta quod
subditus non tenetur magis universali quam particulari obedire,
quod par in parem habet imperium, quod quidquid ab una
fit, a reliqua potest impediri, et reliqua, viris mediocriter doc­
tis relinquo deducenda.

483

Professioni autem ecclesiarum hoc repugnat:
quia Papa reservante vel prohibente etc., ecclesiae reliquae
potestatem iurisdictionis in reservatis, prohibitis etc. se non
habere confitentur : quod non vere dicerent si illam potestatem
a Domino immediate accepissent. Et est sermo semper in
huiusmodi de : dare, ordinario iure, potestatem.

_______ _

- 219 -

^4

Ex quibus omninus collige — cum haec potestas tam ampla
soli Petri ecclesiae conveniat ', et haec verba non soli Petri
ecclesiae dicta sint — quod per haec verba aut nulla ordinaria
potestas iurisdictionis data est, aut non tam ampla ut est illa
data Petro. Et vere sic est. Verba siquidem Domini ma­

nifeste continent potestatem iurisdictionis in Ec­
clesia, nec hoc vertendum est in dubium, sed non con­
tinent quod per ipsa data sit a Domino talis potestas, ut
discurrendo per singula, et ratione manifestatur.

Discurrendo quidem per singula: nam per illud

485

verbum: « Dic ecclesiae », nulla datur potestas, sed praecipitur
denuntiatio : perinde “ enim est : « Dic ecclesiae » ac : dic
iudici, ubi patet non dari iurisdictionem, sed praecipi denun­
tiationem. Per illud vero: « Si ecclesiam non audierit, sit tibi
sicut ethnicus et publicanus», cum perinde sit ac: si iudicem
non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus, manifeste
patet nullam dari potestatem, sed in casu pertinaciae evitatio­
nem illius a Domino indici. Per illud demum : « Arnen dico
vobis, quaecumque solveritis etc. », nullam etiam dari tunc potes­
tatem ex eo patet, quod nec Petro ex eisdem verbis, scii.:
« Quidquid solveris etc. », ulla data est tunc potestas, sed
post resurrectionem Domini, cum dictum ei est : « Pasce
oves meas ". »

486

Ratione autem: Nam potestas iurisdictionis contenta
in his Domini verbis, aut est data tunc ecclesiae cui Domi­
nus loquitur, aut non est data tunc : inter haec enim, cum

a ed. V : proinde.

* Scii, ecclesiae Romanae,
l Ioan. XXL 17.

■

'Î Î I

— 220 —

contradictorie opponantur, non datur medium. Si non, habetur
intentum. Si est data tunc ecclesiae, ergo cuilibet collationi seu
convocationi fidelium cui ecclesiae nomen vere convenit, data
est a Domino immediate potestas illa iurisdictionis : hoc autem
spectat ad haeresim Pauperum de Lugduno, dicentium quod ubi
sunt fideles congregati in nomine Domini, ibi est potestas, eo quod
potestas sequitur sanctitatem personae 1 : solum enim differt ab
ea secundum unum et multa. Sequela autem patet: quia Do­
minus indistincte de ecclesia loquens, ad quamcumque eccle­
siam peccantis fratris praeceptum sententiamque extendit. Cons­

487

tat autem collectionem, seu convocationem fidelium sine prae­
lato aliquo inter eos ecclesiae nomen vere habere.
Et confirmatur quod de tabum collectione oporteat istos
concedere ecclesiam ibi dici : quia quod est, non fit, et ha­
benti non datur quod habet. Si ergo ecclesia per haec fit 1
habens potestatem, ipsa non habet illam, ergo illa collectio
in sermone est, quae non habet auctoritatem, sed hinc accipit.

n. 480

488

Et cum non sit maior ratio de una quam de alia: sequitur
idem quod prius, scii, quod quaelibet fidelium collectio a Do­
mino hinc habuerit auctoritatem iurisdictionis. Si dicat, quod
ecclesiae nomine intelligitur hic collectio fidelium auctorata,
tunc currit ratio prius dicta de ordine essentiali ecclesiarum
*.
Et obstat ipsum dare : quia habenti non datur, et quod est
potestatem habens, non fit potestatem habens.
Quia igitur ex praedictis patet, quod auctoritas iurisdic­
tionis in verbis Domini continetur, et non est per haec verba data,

• ed. V.: iit.

i Cf. supra n. 314.

— 221

dicendum est quod, per haec verba Dominus ultra praeceptum de
correctione fraterna, denuntiatione il 1 jusque ordine, efficaciam
ecclesiasticae potestatis iurisdictionis ad litte­
ram expressit per illa verba: « Si ecclesiam non audierit,
etc.», et: «Quaecumque solveritis super terram etc. »: ostendit
enim tantae efficaciae Ecclesiae esse sententiam ut indubie a nobis
servanda, et in caelo rata sit. Et hoc solum per illa verba
Dominus fecit : potestatem enim Ecclesiae alias supponebat.
Et potest admitti, quod promisit illam per illa
489
verba: « Quaecumque solveritis », sed ad utrumque horum, scii,
quod potestas supposita est et promissa, sat est, si quandoque
data est ; et similiter quoad modum, si mediate, vel immediate
data est. Petro siquidem, ac per hoc eius ecclesiae, immediate
potestatem dedit post resurrectionem dicens: «Pasce oves meas * »,

1185

reliquis vero ecclesiis, mediante Petro, secundum cur­
sum ordinarium : quamvis dispensative mediantibus aliis

490

Apostolis \ quibus potest concedi hoc esse promissum.
Est ergo sensus litteralis verborum Domini, quod tanta
esset futura ecclesiae cuiusque auctorizatae potes­
tas in sibi subditis ut sic, ut sententia
ram hominibus et in coelo esset valida .Et hc sensus

est amplectendus, utpote cui omnia consonant, et se
et sensus verborum, et auctoritates sanctorum, et consuetu o
Ecclesiae, et evitatio omnium inconvenientium; quae omnia
1·
L·
» in libello illo prosequenda omitto.
propter ïam dicta hic et in Iibei
... n · ·
Satis enim patere puto haec,
9
.
mPj;anti
sufficiat exhibitio quam media
P

bus alus Apostolis per viam

&

fecit.
clarificatur quid per hanc

1 Cf. »upra
Auctor significet.

nn. 32-34, 55» u^’

« di»pen»ationem »

Caput V
Quomodo Ecclesia habeat potestatem

iurisdictionis, quae

in üerbis Domini continetur, an scilicet ratione suae tolalitalis
an ratione partis.
491

Quia autem constat ecclesiam, de qua Dominus loqui­
tur, habere potestatem iurisdictionis, quantumcumque per illa
verba non sit ei data et variis modis intelligi hoc potest, op­
portunum videtur discutere modum quo potestas iu­
risdictionis est in Ecclesia.

Sciendum igitur est, quod dupliciter potest intel­
ligi ecclesia ad litteram, cui peccatum fratris peccantis
dicendum mandat Dominus, h a be r e potestatem iurisdic­
tionis in foro exteriore (de quo est sermo), iuxta duos
modos, quibus de Ecclesia, quae quoddam totum significat, ali­
quid verificatur. Primo ratione partis: secundo, ratione
ipsius tot alitatis seu totius. Sicut de homine, qui etiam
quoddam totum est, dicimus quod videt, quod audit etc., et
verificalur ratione partis : quia videt per oculum, audit per au­
rem etc., et rursus dicimus de eodem, quod perfectissimum est
animalium, quod est animal politicum, et huiusmodi : et verificatur ratione ipsius totius, ut patet.
493
Et quidem quod de Ecclesia ratione partis, puta ca­
pitis, verificatur quod habet potestatem iurisdictionis solvendi
et ligandi in foro exteriore, d u b i u m non est: et sic so­
lum, ut probabitur amplius, ad litteram verificari po-

492

- 223 -

test sermo Evangelii, quod Ecclesia habeat po­

testatem. Quod autem de Ecclesia ratione ipsius to­

tius hoc verificetur, multipliciter imaginari potest.

Primo accipiendo Ecclesiam quasi

totum homogè­

ne um, id est similis naturae per totum, prout Ecclesia
est collectio fidelium 1 : omnes enim fideles, inquantum fideles,

unius sunt naturae. Et sic esset sensus, quod Ecclesia, idest
collectio fidelium, habet potestatem iurisdictionis, etc. Et si
in hoc sensu intelligatur :

« Dic ecclesiae », sequ tur quod,

cum in fide non sit differentia sexus et status, quod ecclesia
laicorum et foeminarum haberet iurisdictionem in foro exteriore. Et tenet sequela, tum quia omnes fideles sunt eiusdem
naturae, tum quia si contingat in aliqua ecclesia mori cleri­
cos omnes, remanet ibi vere ecclesia in hoc sensu, id est collectio
II illa habe­
fidelium : et consequenter secundum istam phantasiam

ret potestatem excommunicandi. Immo si bene consideretur, su­
mendo Ecclesiam ut totum homogeneum, quoniam fides sola
est eius natura, accidit illi toti quod aliqua eius pars sit
status clericalis, quia in illo toto ut sic potestas ponitur.
495

Secundo ergo potest intelligi, sumendo Ecclesiam ut
totum heterogeneum, id est dissimilis naturae, prout ecclesia constat ex omnibus membris officialibus, puta episcopo,
sacerdote, diacono, vel aliis quomodolibet assignandis membris :
hoc enim totum est quasi corpus constans ex oculis, manibus,
etc. Et sic esset sensus : « Dic ecclesiae », idest convocationi integrae membrorum Ecclesiae. Et si in hoc sensu intelli­
gatur, quod ipsum totum, ratione suae totalitatis, habet potes­
tatem iurisdictionis, obstant tria.

1 Ut lupra n. 466.

- 224 —

496

Primo, quod aequalis potestas intensive poneretur in qua­

libet ecclesia : quoniam una tantum potestas a Domino nomi­
nata est, et non magis de una quam de alia ecclesia, ut pa­
tet in littera, et ex antedictis.

497

Secundo, quod esset maior intensive potestas in Ecclesia
quam illa: « Quodcumque ligaveris etc.1.» Et tenet sequela:
quia potestas totius Ecclesiae, ratione suae totalitatis, ponitur
superior, etiam respectu papatus. Falsitas autem consequentis
patet etiam ex verbis Domini eadem verba replicantis, quae

Petro dixerat, scii. :
etc. 2.»

498

« Quaecumque

solveritis

super terram

Tertio, quod non esset data a Christo immediate, Matth.
XV1I1, [ 18] quod tamen est totum fundamentum istorum. Et te­
net sequela : quia tunc non erat institutum sacramentum ordi­
nis, quod constat esse institutum simul cum Eucharistiae sacra­
mento pridie quam Dominus pateretur. Non igitur dedit Do­
minus tunc Ecclesiae, id est communitati sacerdotum, diacono­

rum et episcoporum, qui integrant generale Concilium, potes­
tatem iurisdictionis, quia non erant sacerdotes, nec diaconi,
nec episcopi, nec clerici : non enti autem nil datur. Et si di­
catur quod Dominus tunc non dedit, sed promisit se datu­
rum in illis verbis; «Quaecumque ligaveritis etc. », habeo
intentum
quod nullibi in sacra Scriptura habetur quod Do­
minus per semetipsum immediate ecclesiae communitati potes­
tatem iurisdictionis dedit. Et si instetur: quia, quod pro­
misit, servavit — patet responsio, quod non promisit per
semetipsum immediate se daturum, ut patet in littera, et ideo
non oportet quod hoc observaverit : satis namque fecisset pro1 C(. Mat th. XVI, 19, ubi haec de Petro scu Papa praedicantur,
’ Matth. XVIII. 18. ubi eadem verba ad Apottolo. referuntur, manente luperiori·
late Petri.
3 Cf. tupra n. 476-483.

— 225 —

I

missioni suae, sicut in veritate de facto verificavit illa verba
sua mediante Petro in universis ecclesiis l.
$9

Quia igitur de Ecclesiae communitate quomodolibet su­
matur, non veriiicantur ratione suae totalitatis verba Domini
Matth. XVIH, [18], in quibus totum fit fundamentum ex auctori­
tate Scripturae, et tota adversariorum opinio stat in hoc quod
communitas Ecclesiae, ratione suae totalitatis, habet potestatem
immediate a Domino, consequens est ut verba Domini verificentur de Ecclesia ratione partis, puta capitis, ut praedictum
est *. Et propterea communis animi conceptio fidelium est:

« Dic ecclesiae », id est : praelato ecclesiastico, ratione cuius
Ecclesia ipsam potestatem habet.

1 Cf. supra cap. IV in fine.

Caput VI
%

Quomodo potest, condescendendo multorum sensui, intelligi quod Ecclesia ratione suae totalitatis habere potest et ha­
bet quandoque potestatem aliquam iurisdictionis.
500

501

Observandum quoque est ne fallamur videntes quando­
que auctoritatem iurisdictionis ecclesiasticae in Ecclesia ratione
suae totalitatis ; et propterea falsa iudicemus praedicta. Non
enim docuimus aut docemus non convenire Ecclesiae
potestatem quandoque ratione suae totalitatis \ sed sic non
esse datam ei a Domino Jesu Christo immediate per

illa verba Matth. XVIII, [18].
Non nego enim quod episcopi orientales convenientes pos­
sint simul quasi unum corpus et unam auctoritatem ex suis
conficere, se etiam singulos subiciendo illi : et sic illa pote­

stas, in toto illo corpore ratione suae totalitatis exsistens, sta­
tuet supra illas ecclesias actusque iurisdictionis exercebit. Sed
tamen nihil poterit illa potestas nisi quod ex
potestatibus singulis et illarum subiectis consurgere po­
test. Propter quod si esset aliquid reservatum Romano Pon­
tifici, non posset potestas illa absolvere ab illo. Et similiter
omnes universi orbis praelati, mortuo Summo Pontifice vel si­
ne illo, si convenirent communicando in unum corpus, et una­
nimes in constituendo constituerent in tota Synodo illa potestatem
unam super omnes ecclesias, his tamen exceptis quae Summi
Pontificis sunt propria. Simili quoque modo, cum Papa, cum re1 Recurretur «d verba »upra potita nn. 484, 493.

— 227 —

h'quis praelatis orbis Concilium celebrando simul, cum eis con­

stituit, absolvit, damnat, etc. communicando cum aliis, quasi
unus ex eis facere videtur.
502

In his enim omnibus, et similibus non est aliqua po­
testas immediate data a Domino lesu Christo

ipsi communitati primo, nec est aliqua extranea potes­
tas a potestatibus partialibus, sed velut potestas totalis
consurgens ex partialibus.
Quemadmodum enim in naturalibus invenitur differre forma

dupliciter, scii, ut una forma separata ab alia, ut forma solis
a formis mixtorum, et ut forma totius a forma partis, ut hu­
manitas ab anima hominis : ita potestas Papae differt ab aliis
primo modo, et potestas Synodi differt ab his ex quibus ac­
cumulatur, secundo modo.
503
Et est ista potestas in tota Synodo per viam com­
munionis seu accumulationis in communi a singulis par­
tibus liberalius vel minus liberaliter, prout partibus et praeci­
pue principi videtur, qui num quam totam suam aucto­
ritatem accumulare in communi 1 intelligitur, sed
quantum ad illa tractanda expedit. In cuius signum non in­
telligitur se subicere Synodi potestati coactive, quantumcumque statutis Synodi consentiat communibus Ecclesiae personis.
504

Et ex hoc patet quod, si tota Ecclesia, secluso
Papa, aliquem praeficeret curae Ecclesiae, ille
esset subditus Papae, nec posset a casu papali absolve­
re : quod non esset, si Ecclesia haberet universalem et ple­
nam potestatem immediate a Christo ratione suae totalitatis,
secluso Papa. Et similiter Papa potest, quantum est ex

1 I. e. communicare Concilio. Clare ibi Caietanus docet potestatem iurisdictionis
universalem Concilio inesse ex commissione Papae, nec absolutam esse.

— 228 -

potestatis auctoritate, tollere statuta Concilii genera­
lis, etiam de consensu et auctoritate sua facta : quod non

esset si Ecclesia integra ratione suae totalitatis haberet potes­
tatem universalem et plenam a Domino lesu Christo.

505
c/. cap. II
■ n.

448

Ex omnibus autem dictis evulsam iam esse radicem ex
iure divino opinatam * potestatis Ecclesiae supra Papam li­
quido apparet. Et sic cum utriusque iuris, naturalis scii, et divini, fundamentum ademptum sit *
, ad singula obiecta descen­

dendum est.

[Caput Vil] B

506

Dixi in capitulo ill illius libelli Dominum ordinasse sic
Ecclesiae regimen, ut Petrum Summum Pontificem instituent,
a quo via ordinaria in reliquum Ecclesiae potestas derivaret ;
et quod ipse Dominus via praeventionis gratuitae Apostolis
aliis potestatem dedit .*

507

Obicitur contra : in Ecclesia fuit potestas electiva Pa­
pae antequam Petrus fuerit Papa : ergo cum maiore apparen­
tia dicetur, Christum cum fecit Petrum Summum Pontificem
praevenisse Ecclesiam, et id, ex gratia, Petro contulisse quod
Ecclesia potuisset ordinare ex Christi institutione, quam quod
praevenerit Petrum, dando Apostolis potestatem. Antecedens
probatur : quia potestas electiva est in Ecclesia a Christo
Matth. XVIII, [18] etc.

508

Respondeo quod assumptum est falsum : nam, cum elec­
tio Papae sit vicarii principis electio, et ordinarie electio vi­
carii uniuscuiusque principis vivi et praesentis spectet ad ipsum
principem, consequens est ut cum Dominus usque in diem as­
censionis ut princeps praesens fuerit in Ecclesia, ad ipsum
ordinarie spectabat tunc electio sui Vicarii .*
Nec umquam invenitur quod in Matth. XVIII cap. nec alibi Do­
minus dederit Ecclesiae ius eligendi suum Vicarium ipso prae­
sente. Unde Dominus non praeveniendo, sed instituen­
do et exsequendo quod promiserat Matth. XVI,

<1■ lupra

191

a Om„ ed. V.. ct sic deinceps numeratio cap. necnon paragr. deficit : quam le­
vibus indiciis restituere nisus sum. Cf. in fine hujus libri : Tabula comparativa Capi­
tulorum utnusque opusculi Caietani cum libello lac. Almrini

Alm. VU,
993 CD

— 230 —

[19] : «Tibi dabo claves regni caelorum etc.», et loan. X, [16]

«Fiet unum ovile, et unus pastor»,
* n. 484

Petrum Papam et

papatum simul instituit. Rursus, ut per antedicta patet
Matth. XVIII potestas electiva Papae non est data Eccle­

siae. Quomodo autem et unde potestas electiva Papae sit in

Ecclesia, inferius in cap. χπι dicetur.
509

Et adverte hic quod praeventio, quam ego dixi, super
ipsius Ecclesiae et sanctorum determinatione fundatur. Quod
enim a Petro ordinarie potestas in reliquum Ecclesiae corpus
derivanda sit, Leo [l] in cap. Ita Dominus, D. χιχ mani­
festat \ Quod etiam Dominus ipsum ordinaria via instituit, ex
hoc quod non ipsum solum, sed in ipso omnes suc­
cessores suos instituit, habetur : hoc enim statuentis, non

praevenientis est ; sicut per oppositum, quia reliquos Aposto­
los in propriis tantum personis, et non in succes­
soribus suis legatos universales fecit, ad praeventionem gratuitam spectat. Haec enim Ecclesia fatetur Petri solius

successorem universali potestate cognoscens.

510

Et per hoc etiam patet non fuisse in Ecclesia, ante ins­
titutum Petrum Papam, potestatem electivam Papae. Nam
tantam potestatem habet nunc quantam tunc, cum
Papa non posset illam auferre, et Dominus, qui instituendo
dederat, eam statim non diminuerit praeveniendo secundum il­
los in institutione Petri. Quemadmodum igitur poterat tunc
quemlibet alium episcopum in Papam eligere, ita mortuo Pe­
tro qui ex gratia factus fuerat a principe, potest alium episco­
pum quam Romanum, Papam instituere. Et sic Romanus Pon­
tifex recognoscere debet se praelatum ceteris ab Ecclesia, hoc
illi concedente, non auferendo saltem : cuius tamen oppositum

' c. 7, D. XIX.

— 231 -

docet Pelagius [il] in cap. Quam ois, D. XXI : « Sancta Romana
ecclesia catholica et apostolica, nullis Synodicis constitutis ce­
teris ecclesiis praelata est, sed evangelica voce Domini et Sal­
vatoris primatum obtinuit ‘. »

' 511

Amplius. Si Dominus immediate dedit hanc potestatem

electivam Papae universali Ecclesiae, qua praesumptione cle­
rus Romanus et populus eius etc. usurpaverunt sibi hanc po­
testatem electivam Papae tanto tempore antequam institutum
aut approbatum fuerit per generale Concilium de electoribus ?
Qua conscientia tot sancti viri electionem toti Ecclesiae a Chris­
to commissam irrequisitis aliis a paucissimis tractaverunt, fece­
runt, acceptaverunt, exercuerunt ? Sed de his latior erit ser;.?,A7// mo :: : haec autem dicta sunt ad ostendendam falsitatem as­
sumpti in hoc obiectione.

[§ 2]
512
• n. 53

Dixi in capit. IV eiusdem, quod praevaluisset sententia
loannis etc. *. Sed obiectio contradictionis proprie in capit. IX
tractabitur.
• c. 3, D. XXI.

Alm. X,
1002 A.

[Caput
513
n- 69

514

515

516

VIII]

Dixi in cap. VI eiusdem, Papam esse caput Ecclesiae

universalis, et non solum singulorum membrorum, ut inimici veritatis glossant .*

Obicitur contra hoc dupliciter. Primo,

quia falsum est

Papam esse caput Ecclesiae universalis collective sumptae, tum '
quoniam Ecclesia non est Petri, sed Christi, iuxta illud Malth.
XVI, [18]: « Super hanc petram aedificabo ecclesiam meam »,
non tuam ; tum quia Papa est minister Ecclesiae, non dominus,
Ecclesia autem est cui ministratur, ac per hoc maior, iuxta
dictum Salvatoris : « Maior est qui recumbit, quam qui mi­
nistrat 1 » ; tum quia omnes auctoritates dicentes Papam esse
caput ecclesiae, intelliguntur de Ecclesia pro singulis ecclesiis
particularibus, respectu quorum est caput ministeriale, et non
pro tota Ecclesia collective.
Secundo, quia licet concedatur Petrum esse caput minis­
teriale etiam totius Ecclesiae universalis, non tamen oportet
omnem proprietatem capitis in eo salvari, et specialiter superioritatem in auctoritate respectu totius residui. Et hoc prae­
cipue, quia tota Ecclesia non dicitur corpus Petri, sed coipus
Christi, ut patet ad Rom. XII, [5]. Et confirmatur hoc, quia
rex dicitur caput regni, non tantum propterea est regno con­
gregato superior, sed qualibet eius parte.
Respondeo,
primam: quod
‘ Luc. XXII, 27

et ad primi quidem probationem
Ecclesiam non esse Petri, sed Christi, non

— 233 —

arguit Petrum non esse caput eius,

illius ex se, sed

sed Petrum non esse caput

loco Christi, ut patet.

517 Ad secundam vero probationem: quod Petrum es­
se ministrum Ecclesiae ut cui ministrat, non est esse inferiorem potestate, sed exercitio : unde ipse Dominus de seipso dicit

)

quod venit ministrare \ et Papa vocat se « Servum servorum
Dei», et sic est in veritate. Ecclesiam autem esse maiorem
Papa, ut finis est maior eo quod est ad finem, verificatur
quod est esse melius: in his enim quae non mole magna sunt
idem est maius quod melius 2. Secundum Augustinum papatus
siquidem est propter Ecclesiam, et non e contrario 3. Unde ex
hoc quod Papa non est dominus, sed minister, et Ecclesia
maior bonitate, et nobilitate, nihil habetur contra potestatem
capitis, contra quam tenditur.

I
j

518

Ad glossam demum communem' dicitur quod
licet multae auctoritates possent sic glossati, non omnes tamen

'r. 72 sunt illius capaces, ut in libro ostensum est *.

519

Ad secundum autem dicitur *, quod Ecclesiam non
esse corpus Petri, sed Christi, verum est, quia Christus
non solum caput mysticum eius, sed mysticum
suppositum ipsius est: ut patet ad Eph. I, [22.23],
ubi de Christo duo dicuntur : quod est caput Ecclesiae, et
quod Ecclesia est corpus eius. Et I ad Corinth. XII, [12]
expresse dicitur: «Sicut enim unum corpus est, et multa mem­
bra habet, omnia autem membra corporis cum sint multa,

1 Matth. XX. 28.
2 Iuxta Aristotelem. Phys., V, 2; Bckker 226 b. 1-2; cf. S. Thomas
Comment, in V ‘Phys., I. 4; Vive» 18, 389.
3 Cf. supra nn. 128, 129.
4 Ci. supra n. 514, lft obi. in fine.

— 235 -

- 234 —

unum tamen corpus sunt: ita et Christus. » Ex hoc autem
quod Ecclesia est corpus Christi et non Petri, non sequitur

quod Petrus non sit caput loco Christi, sed quod Petrus non

sit ille qui operatur per membra huius corporis, sed Christus,

qui per Petrum et ceteros operatur. Et similiter non sequitur,
quod illud caput loco Christi non sit superius auctoritate

l§ 3]
Dixi in eodem cap. VI quod non est maioris auctorita­

523

tis Concilium auctoratum a Papa, quam ipse Papa

79

524

residuo corporis, ut manifeste liquet.

520

Ad confirmationem dicitur dupliciter: primo, quod nullus

dicit, quod ex esse qualitercunque caput alicuius multitudinis,
sequatur potestas iurisdictionis supra illa multitudine, cum mul­

tipliciter aliquid possit dici caput alterius metaphorice: Papa
* η.

116

* n. 69-72
521

autem est sic caput, quod est « pastor, episcopus et rector
totius Ecclesiae *» , et non solum singularum, ut auctoritatibus

et ratione ibi probatum est .*
•
·
Dicitur secundo, quod sicut rex est caput regni, ita
superior eo, et propterea rex qui dependet a regno collective,
non est caput illius, et ideo non est superior eo, sed singulis
partibus, rex autem qui etiam a

regno collective

non dependet, ut est * Rex regum 1 », est caput
etiam totius congregati, et superior eo. Unde ar­
guere ab esse caput in rege dependente a regno, ad esse
caput in Papa, non est rectum, eo quod Papa dependet a
regno Ecclesiae, nec vices Ecclesiae gerit, sicut rex talis vices

regni, sed solius lesu Christi Vicarius est.

Obicitur contra: primo, ex Glossa in cap. Legimus, XCIII D.:
« Statuta Concilii generalis praeiudicant statutis Papae, si

contradicant l. »
Secundo,
quia
constitutio
Chalcedonensis
Concilii
praevaluit
525
reclamationi Leonis [ή de Constantinopolitana Sede, ut patet
in cap. Antiqua, de privilegiis \ et XX11 D., Renovantes 3.
526

Tertio, quia consuetudo generalis Ecclesiae pontificale sta­

tutum abrogat.
527

Respondeo : et de Glossa primo dico, quod ipsemet
non assertive dicit illam sententiam, sed argumen­
tum ad illam dicit, ut patet etiam ex seipsa in cap.

Nemo,

.

* n. 76

Dixi in eodem capitulo vi quod potestas electiva ipsius
Papae, in Papae potestate est Sed quia in capitulo Xin, latius
tractatur, ibidem obiecta solventur.
1 Apoc. X1X. 16.

C. IX

ad quam se remittit 1.
Secundo : dicitur, quod v er ifica tur de statuto Con­
528
'«.525
cilii supervenientis statuto Papae : quoniam, quemad­
modum ipsemet Papa ius condendo priori contrarium illud tollit,
ut patet in capitulo Licet, in Vl°
ita etiam Concilii auctorati a
Papa constitutio Papae constitutionem priorem contrariam tollit.
De
vigore
autem
Concilii
circa
Sedem
Constantinopolita529
nam, dicitur quod non concludit superioritatem Con­
cilii supra Papam, sed tolerantiam Papae 6. Vi-

[§ 2]

522

Alm, VII,
993 A.

Aim. Ι,ι.Ι
998 D
1005 D

ed. V. : q. IX.

I IOAN., Glossa in c. 24. D. XCIII. coi. 599. in init.

1 c. 23, X, de privilegiis, V, 33.

3 c. 6, D. XXII.
4 1OAN., Glossa in c. 13, C. IX, q- 3, coi. 1159.
5 c. 1, de constitutionibus, I, 2, in VI .
G Cf. DTC, art. Léon 1 (Saini). ». 1Χ· Ρ· I. col 261-267.

- 236 -

demus enim continue praelatos credere multitudini magnatum

* η.

quamvis, si potestate uti vellet, compescere possent. Quamvis
de reclamatione Leonis [1] nihil in capitulis illis habeatur, im­
mo ibi humilis est locutio dicentium : « Petimus etc...1 »
530
De vi autem consuetudinis universalis * dicitur quod à
526
hoc concluderet Ecclesiam supra Papam, concluderet etiam
Ecclesiam supra seipsam Ecclesiam, quoniam etiam statutum
universalis Ecclesiae, generalis consuetudo ab­
rogat. Unde abrogatio istiusmodi non fit potestative, sed e xs e cut i ve ex parte Ecclesiae, et negative ex parte prin­
cipis, quia scilicet non cogit.

531
* η. 82

532

533

Dixi in eodem VI cap. ! quod si Ecclesia, hoc est com­
munitas Ecclesiae, secluso Papa, haberet potestatem supra Pa­
pam, quod Ecclesiae regimen esset aristocraticum
seu popu­
lare, in quo tota auctoritas apud nullum residet, sed in tota
communitate.
Obicitur contra sequelam : quia non dicitur regimen
ga e, in quo sit unicus toto residuo superior, quia tunc non
esset m civilibus aliquod regimen regale, sed quia est unicus,
q
tius populi vices gerit, quolibet particulari superior.

nc^eo 9u°d sequela est optima, formaliter intellectis terminis : quia, si in
tota
communitate
sola
est
auctoritas,
ergo ut sic constituit
regimen populare, quamvis inquantum
•ristocratium

‘ CL c. 6, D. XXII; CIC
i. 76.

996 i

— 237 -

aliquem unum praeficit, constituat aliam speciem regiminis. Rur­
sus sequela est optima de supremo regimine Ecclesiae de quo
est quaestio : quoniam, si in tota communitate et sola
est universal is Ecclesiae potestas, summum re­
gimen summumque tribunal eiusdem, ad quod om­
nia resolvenda sunt, esset populare, ut patet, quidquid
esset de regimine medio per unum.
Unde, si m regno aliquo populus est supra regem, ma­
nifeste sequitur, et quod communitas populi ut sic regimen est
populare, et quod summum tribunal est populare, quamvis
exerceat per aliam regiminis speciem, puta per regalem, supra
alios jurisdictionem suam communiter. Nihil igitur obstant obiecta dictis : quoniam cum regimine regali medio, stat supremum
H
populare, de quo est quaestio et formalis sermo.

— 239 —

terialiter, ergo non habet Papa ex se in pascendo plus
quam in actibus juridicis : potest siquidem et actus iuridicos
omnes, ut minister Ecclesiae communitatis
apud istos : et sic
II

[Caput IX]

535
♦ η.

83,84

536
537

Dixi in cap. septimo * probando quod Papa esset su­

pra communitatem totius reliquae Ecclesiae ex illa auctoritate:
« Pasce oves meas ' », et quod Papa est pastor universalis
Ecclesiae et non solum singularum ovium.

Obicitur respondendo dupliciter : primo, per interemp­
tionem, negando scilicet hoc.
Secundo, per limitationem, quod Papa est pastor totius
Ecclesiae quantum ad administrationem pabuli spiritualis verbi
Dei et sacramentorum. Haec enim non exercentur per commu­
nitatem, sicut actus juridici.

Respondeo : et negatio quidem irrationabilis inferius in
hoc eodem cap. in tertiae rationis discussione ratione mons• n. 549 trabitur:: : nunc auctoritate inducta ostenditur. Cum Dominus
dicit : «Pasce oves meas», illimitate admittitur: ergo non
est limitandum ad singulas et non omnes, ut negatio ista limi­
tat : nam singulae et omnes suae oves sunt.
539
Secunda autem responsio * aut nihil dicit, aut seipsam
' n- 537 interimit. Nam dupliciter potest intelligi concessum : quod Pa­
pa est pastor totius Ecclesiae quantum ad ministrandum verbum
Dei et sacramenta primo auctoritative, secundo minislerialiter
respectu totius Ecclesiae. Si auc to r i ta ti v e, ergo ipse vere
superior tota Ecclesiae communitate est, nam auctoritati ve
pascere verbo Dei et sacramentis, est actus su­
perioris absolute respectu illius, qui sic pascitur, ut patet
inductive: et sic responsio interimit seipsam. Si autem minis538

responsio nihil dicit.
Est ergo Papa vere pastor auctoritative uni­
540
versalis Ecclesia et singularum personarum eius
in iudicio et iustitia et verbo Dei, etc. vice illius qui pascit
omnes « in innocentia cordis sui

541
85

542

Dixi in eodem VII cap. * ex illa auctoritate : « Fiet
unum ovile et unus pastor 2 », quod Papa est pastor illius
ovilis, et non e converso.
Obicitur quod Christus dixit Petro : « Pasce oves meas »,

non tuas ! : et quod Christus dedit potestatem ovili supra pa555 store.

npta

543

Respondeo

Petrum esse pastorem

ovium,

non

ii··
.
suarum, sedi m··
Christi, concludit
ipsum esse pastorem
non
ex se, neque loco Ecclesiae communitatis, ut obicientes di­
cunt, quoniam oves nec sunt Petri, nec sunt communitatis Ec­
clesiae, -sed loco Jesu Christi, cuius solius sunt oves pro­
priae. Unde ex hoc nihil aliud habetur nisi quod Petrus praeest ovili non suo, sed Christi, non ex se, sed loco Christi.
544
Quod autem additur : Christum dedisse auctoritatem ovili
supra pastorem, voluntarie dicitur, et ipsis verbis Domini
dissonat et repugnat. Dissonat quidem, quia ovile illius pasto­
ris Ecclesiam constituit : regulare est autem ut pastor praesit

1 P.. c. 2.
1 loan. XXL 17.

quod

2 Ioan, X, 16.

>ilm996 D.

— 240 —

ovili, et non e contra. Repugnat autem, ut ibidem deductum
est : quia non fieret unus pastor iuxta verbum Domini, sed
duo, scilicet Petrus et ipsum ovile. Et quia de Petro, vo­
ce Domini constat dicentis: «Pasce oves meas», et quod
unus tantum sit, eiusdem auctoritate Domini patet: con­
sequens est ut alter pastor fictus sit contra Domini sententiam.

[§ 3]
545
88

est

Dixi in eodem VII capitulo : quod non minus Papa
episcopus Ecclesiae catholicae quam quilibet episcopus

suae ecclesiae, ex hac propositione inferendo superioritatem eius super Ecclesiam catholicam et non solum super singula

membra, sicut est in aliis episcopis respectu suarum ecclesiarum.
546

547

548

Obicitur contra similitudinem, tum quia
ticularis gerit vices universalis Ecclesiae, quae
communitatem, tum quia ecclesia particularis
episcopus, habet superiorem in terris,'qui praeficit

episcopus parest supra suam
cui praeficitur
illum episcopum.

Respondeo, et primo: quod ratio non fundatur
super stimilitudine, sed super proprietate huius
sententiae: Papa est episcopus Ecclesiae catho­
licae ; quamvis declaretur ex simili, immo eadem ratione in
aliis episcopis : Ambrosius est episcopus ecclesiae Mediolanen­
sis etc. Unde, cum ex ista propositione formaliter intellecta :
Papa est episcopus Ecclesiae catholicae, sequatur ipsum esse
episcopum communitatis Ecclesiae, satis habetur intentum.

Obiecla autem afferun tdissimilitudinem in non causa ut
causa : nam in eo quod est esse episcopum catholicae, vel
talis ecclesiae, potest considerari quid importet esse episcopum,
et potest considerari a quo fiat episcopus. Et obiecta qui­

9!

- 241

dem procedunt considerando a quo fiat vel fieri

debet epi­

scopus, ratio autem procedit considerando quid est esse epi­
scopum. Constat autem, quod ad iudicandum de naturis re­
rum, causa formalis et quod quid est concludit efficaciter,
undecumque fiant effective : sive enim homo fiat a Deo ut
Adam, sive ab alio homine, ut nos, unius naturae sumus. Et
similiter sive episcopus sit a Papa sive ab universali Ecclesia,
sive habeat superiorem sive non, unius naturae est in quan­
tum episcopus, quamvis alterius naturae sit in quantum subdi­
tus. Unde ut unico verbo dicatur, ratio de episcopo ut
sic loquitur, obiectiones autem de episcopo in
quantum subditus alteri et alterius et ab al­
tero.
Propter quod cum [Papa] a sit vere episcopus Eccle­
siae catholicae, sequitur, ut ibidem dixi
,
*
quod est primo
episcopus ipsius Ecclesiae catholicae et secun­
dario singularium. Ium quia non minus est ipse catho­
licae Ecclesiae episcopus quam Ambrosius episcopus ecclesiae
Mediolanensis : esset enim longe minus, si non esset episco­
pus totius, sed singulorum membrorum tantum. Tum quia ac­
tus proprius episcopi, qui est superintendere, primo fertur su­
per bono ipsius catholicae Ecclesiae, et secundario super bo­
no singulorum, ut patet ex hoc quod Papa ad hoc tenetur
sub peccato mortali ex hoc quod est Papa ; constat autem
potestates per actus proprios cognosci.

Nec ad hoc video responsionem, nisi diceretur quod Pa­
pa habet hunc actum, in quantum gerit vices universalis Eccle-

siac, cui primo convenit iste ectus et ex eius commissione
convenit Papae. Sed haec responsio potest dupliciter intelligi.

«

Oin. cd. V·

- 242 -

Primo, quod Papa habeat hunc actum dependenter ab Eccle­

sia, sicut rex creatus a regno, et in hoc sensu falsa est : quia
sic Papa esset vicarius Ecclesiae, et non immediate ipsius Je-

su Christi, quod demonstratum est esse falsum, et amplius
monstrabitur. Secundo potest intelligi, quod Papa habet actum
ex suo officio, supplendo id quod Ecclesiae conveniret, si
non esset subdita. Et in hoc sensu est vera responsio : sed

nihil obstat rationi, ut patet.

[§ 4]
551
n· 90

Dixi in eodem VII cap. * quod Papa habet supremam
potestatem in Ecclesia Dei, et ex hoc deduxi ipsum esse su­

pra universalem Ecclesiam.

552

553

Obicitur glossando

primo quod

potestas Papae dicitur

suprema respectu potestatum particularium, non autem respectu
potestatis communitatis totius Ecclesiae.
Dicitur ‘ secundo, quod ex hoc quod ponitur suprema
potestas in Papa et suprema potestas in Ecclesia, non sequi­
tur quod sint duae supremae potestates in Ecclesia Dei, quia
potestas Papae est propter Ecclesiam, juxta illud: « Posuit vos
Deus regere Ecclesiam l. » Ubi autem unum propter alterum,
ibi unum tantum, ut patet in Topicis 2.554

554
Respondeo : et glossa quidem allata * repellitur ex man 552 gna differentia inter s ecu nd um quid et simp lici ter. De
Papa asseritur simpliciter quod habet supremam potes• cd. V.: Dico.

1 Act. XX. 28.
> ARISTOTELES. Topic.. Ill, 2; Bckkec. 117 . |8 et

»q.

/fo

— 243 —

tatem in Ecclesia Dei, ut patet in textu allegato ibi 1 ; glossa

autem ponit Papam habere potestatem supremam secundu II
quid, quia in respectu ad aliquas, et non ad omnes potesta­
tes in Ecclesia Dei. Repellitur quoque ex litterali expositione
illius superlativi « supremam » : potest enim exponi negative
et positive, id est non habens superiorem, et omni alia supe­
rior et utroque modo repugnat glossae illi.
Quod autem obicitur sequelae *, nihil est : quoniam si
555
' 1553 communitas Ecclesiae est tantae potestatis quod Papa subest
ei, oportet quod obiectum proprium potestatis Ecclesiae et ob­
jectum proprium potestatis Papae se habeant secundum supra
et sub proportionaliter, sicut ipsae potestates. Et hoc etiam
est manifestum ex eo quod commune bonum Ecclesiae totius
est proprium obiectum potestatis Ecclesiae communitatis ; bo­
num autem singulorum est proprium obiectum potestatis Papae
consequenter loquendo, quia potestas sua propria secundum il­
los est primo respectu singulorum, et respectu boni communis
totius Papa non intromittit se, nisi ut utens potestate Eccle­
siae ut instrumentum illius. Essent ergo verissime duae
potestates supremae, et subordinatae simul: quod
est ridiculum.
556
Ad id vero quod dicitur * : potestas Papae est propter
ltld' Ecclesiam, dicitur quod secundum veritatem est verum, et ni­
hil iuvat. Sed secundum hypothesim eorum non esset propter
Ecclesiam eodem modo formaliter sumptam, propter quam es­
set potestas illa Ecclesiae, quia ista propter Ecclesiam col­
lective, illa vero propter Ecclesiam distributive. Unde
cum regula ex unitate obiecti non obstet, et potestas non sit
propter potestatem, sed sub potestate non video quomodo obs­

tet regula topica.
I DENZ.-BANNW.. 674. Ci. »upra n. 90.

— 244 —

[§ 5]
557
93

Dixi in eodem VII cap. ! quod Papa est proximus et
immediatus vicarius Christi : ergo nullam habet in terris potes­
tatem priorem se ; et inde intuli Ecclesiam non habere imme­
diate ordinariam auctoritatem a Christo, et Papam non me­

diante Ecclesia habere auctoritatem, etc.

558

Obicitur glossando, quod Papa dicitur immediatus vi- >
carius Christi, quia potestas vicariatus sui est immediate insti- 9

tuta a Christo et Ecclesiae collata, et non propterea quod
habeat a Christo non mediante Ecclesia, ita quod Papa est
immediatus vicarius Christi, sicut apud Apostolum reges sunt
ministri Dei in vindictam malefactorum ', qui tamen mediante
populo fiunt.

559

560

Respondeo : et glossa quidem repellitur ex differentia
inter medium in instituendo principatum, et medium in princi­
pando : differunt enim haec sicut coelum et terra. Et esse
immediatum vel mediatum vicarium non attendi­
tur secundum institutionem solam, sed secun­
dum ipsum principari.
Declaro singula brevitatis causa in exemplis : Christus
instituit absque medio potestatem episcopalem et sacerdotalem,
instituit mediante Ecclesia potestatem ordinum minorum et
subdiaconatus secundum aliquos : in istis est medium in insti­
tuendo, in illis non. Papa instituit legatum, qui committit
vices suas alteri : legatus principatur sub Papa absque medio ;
vicarius autem legati cum medio in principando: dependet
enim principari hujus a principatu legati et non sola electio
» CL Rom. XIII. 4.

I

- 245 -

,!e I
' i

I

ipsius. Ex his autem liquet quale medium negatur, cum
absolute dicitur aliquis immediatus vicarius ali­
cuius principis, quod scilicet negatur medium in
principando, ut patet inductive.
561 Unde cum Papa absolute, et absque limitatione aliqua
asseratur proximus et immediatus Christi vicarius, negatur
medius principatus inter " Christum et Papam
inferior Christo et superior Papa, cuius vices gerit Papa. Si
enim medius principatus talis est, ut isti concedunt ponentes
Ecclesiae totius communitatem esse talem principatum, licet Papa
posset dici vicarius Christi, non tamen potest vere dici sim­
pliciter et absolute immediatus vicarius Christi, sed
immediate vicarius Ecclesiae et mediate ipsius Christi. I m mediatio autem institutionis potestatis Papae a Chris­
to non facit ipsum Papam Christi vicarium im­
mediatum nisi secundum quid, scii, secundum po­
testatis suae institutionem : sic enim quilibet episcopus potest
dici immediatus vicarius Christi, quia cuiuslibet potestas immediate est instituta a Christo. Constat autem quod aliud inten­
dit determinatio Ecclesiae et sancti Patres cum assentitur
Papam immediatum esse vicarium Christi. Unde ratio stat in
suo robore.

562
f' ». 555
I c· fin.

563

Ad id vero quod additur de simili in regibus *, dicitur
quod non dicuntur proximi et immediati ministri Dei, sed vices
multitudinis gerendo Dei ministri procul dubio sunt. Longe
autem aliter est de Papa, qui non gerit vices multitudinis, sed
Jesu Christi.
Et scito, quod inter regem creatum a populo ut Saul,
ut stando in naturali iure fit et regem datum a Deo, ut
David, et Papam factum a Christo, ut Petrus, et Papam
electum ab Ecclesia, ut reliqui, tanta est in repraesentando

- 246 -

populum differentia, quod

rex,

tam creatus a populo quam

datus a Deo, populum et eius potestatem repraesentat. Licet
namque in fieri differant inter se, quia alter a populo, alter a
Deo praeficitur, in natura tamen officii et potestatis non distin­

guuntur. Nam quemadmodum organum naturale, puta manus,
si sit a Deo miraculose, perinde est ac si esset a natura, ita
organum politicum, puta rex, cum est a Deo, perinde est ac
si esset a populo, et propterea eius potestatem utroque modo
factus repraesentat et exercet, illiusque vices gerere dicitur et
non Dei immediate. Papa autem sive a Christo imme­
diate sive ministerio Ecclesiae mediate factus,
eiusdem etiam est naturae et potestatis: et non
repraesentat potestatem populi ecclesiastici, nec ipsum,
sed Dominum Jesum Christum immediate, et illius
solius vices gerit immediate.
564
Et ratio diversitatis in rege et Papa est, quia potestas
regia naturali iure est in populo primo, et ex populo deriva­
tur ad regem; potestas autem papalis supra naturam
est, et divino iure in persona unica, non in commu­
nitate primo est ’, statuente Christo Joan. X, [16] formam
supremi ecclesiastici regiminis in unica persona, cum dixit:
« Alias oves habeo, et illas oportet me adducere : et fiet unum
ovile, et unus pastor », et determinante eodem talem formam
ad personam Petri in sua perpetua successione Ioan. ult. cum
dixit illi: « Pasce oves meas 2. » Unde Papa solius Christi
Vicarius est, et non Ecclesiae et propterea definitum est per
Ecclesiam, quod Papa in Beato Petro officium suum universale
supra
n, 96 suscepit, ut patet ex allegato in libello * etc...

1 Cf. tupra nn. 450, 451.
> loan. XXI, 17.

- 247 -

[§ 6]
Dixi in eodem VII capitulo conclusionem hanc: Papae
565
potestas est supra Ecclesiam universalem et Concilium generale
ut distinguitur contra Papam.
566

Obicitur

primo

auctoritate

Augustini

in

epistula

ad

Glorium, Eleusium ", Feliceum b, Grammaticum, etc., quae
inter epistolas est 162 \ ubi loquens de depositione Caeciliani

Aim.

VII,

989 C -

990 A

Carthaginensis episcopi dicit : « Ecce putemus illos episcopos
qui Romae iudicarunt, non bonos iudices fuisse; restabat
adhuc plenarium Ecclesiae universae c Concilium ubi etiam cum
ipsis iudicibus causa posset agitari ; ut si male iudicasse convicti
essent, eorum sententiae solverentur etc. », et inter episcopos
Romae Judicantes comprehendit Melchiadem Papam, ut patet

ex epistula illa ". Ex quibus verbis manifeste sequitur quod a
Papa et Concilio simul particulari potest appellari ad Conci­
lium universale, et sententia eiusdem solvi.
567

Secundo, auctoritate VIII Synodi 3, can. XXI, cuius pars
habetur xxn D., in can. Diffinimus, ubi dicitur: « Uni­
versalis Synodus cum convenienti reverentia quamlibet quaes­
tionem de Romana Sede exortam audire tenetur et in ea
proficere, non tamen audacter sententiam in Romanum Ponti­
ficem dicere 4.» Ex quo patet quod licet omnem quaestionem
• ed. V. : Eleutium.
b ib.: Felicem.
c ib.: universale.

• nunc ephi. 43. VII. 19. Cf. S. AUGUSTINI Opera. PL 33. 169.

3 Ibid., 16.
3 Cone. Conitantinopolitan: VI.
< c. 7. D. ΧΧΠ.

Aim. ib.,
990 A

I

- 249 -

•— 248 —

de Romana Sede definire habeat Synodus, id tamen cum

est propter

reverentia propter illius eminentiam facere debet.

ergo in Ecclesia est primo

advertimus quod nobis iudicandi forma competere non posset,
nam si integra esset hodie Synodus, recte de his quae vestro­
rum scriptorum comprehendit series decerneremus. Vestrum est
igitur qui hoc recepistis iudicium, sententiam ferre; vicem
enim Synodi recepistis, quos ad examinandum Synodus elegit ».
Et infra: «Vos enim, ut scripsimus, totius Synodi vice l’ decernitis;

nos quasi ex Synodi auctoritate iudicare non convenit. » Ex

deputatos per Concilium, in ea causa in qua

finem communitati Ecclesiae etc. Et sicut quandoque praevenit
populum dando principem, ut Moysen, ita praevenit Ecclesiam

,

dando Petrum.
Et confirmatur tertio : quia aliter politia ecclesiastica non
)73
esset ita bene ordinata sicut civilis ; nam ista potest providere
sibi, principe potestate abutente in destructionem; Ecclesia

deputati

Quarto, auctoritate canonis in cap. Si duo, Dist. LXXIX",
ubi dicitur quod si duo contendunt de papatu, Concilium est

4k c i
99/ D·

autem non posset, si non esset superior Papa.
Et confirmatur quarto: quia ipse Papa esset miserabilior
574
ceteris si a malo compesci non posset.
Et confirmatur quinto: quia Papa est Ecclesiae filius ac
per boc subditus. Antecedens patet ex Ambrosio in libro De

Quinto, ratione: Papa et reliqui praelati quidquid iudicant etc. faciunt ut ministri Ecclesiae, non solum finaliter, id

spicit matrem suam. »
4k ‘
99/4-1

6

Sexto, etiam ratione: si Papa habet potestatem super
totum residuum Ecclesiae collective, ergo potest aliquem actum
iuridictionis in illud totum etiam invitum exercere, sed hoc est

a ed. V. ; tribuerunt,
b ed. V.: vice Dei.

ed. V.: Indulgentiarum.

1 nunc cphtul, 66, I; PL- 16, 1223 A; ib., 2; Pl

i c. 8. D. LXX1X.

ib

1223 B

I

Symbolo 1 « Non babebit ibi Deum patrem, qui noluit habere
Ecclesiam matrem. » Sequela patet Prov. X, [1]: «Stultus de­

992 J

judex : ergo habet superioritatem in utrumque ; nullus enim
est alterius iudex ordinarius, quin sit iurisdictione superior.
570

auctoritas. Antecedens probatur :

Et confirmatur iterum : quia sicut Deus condens bumanum
genus dedit potestatem regiminis civilis ad finem naturalem
non uni, sed communitati etc., ita regenerans idem ad finem
supernatural em, dedit potestatem spiritualis regiminis ad illum

172

sunt.

569

Ecclesiae :

autem est manifesta.
Et confirmatur, quia suffragia, quibus privatur excommunicatus, et indulgentiae “ non sunt praelatorum, sed Ecclesiae.

quibus manifeste patet primo quod Papa dicit se non posse
de illa causa cognoscere: de qua posset si Synodus adhuc esset
integra, id est, nihil commisisset. Secundo, quod Papa confi­
tetur non solum Concilium esse eo iudicando superius, sed

etiam

sed elective auctoritate

quia agere dicuntur secundum intentionem Ecclesiae. Sequela

Tertio, auctoritate Damasi Papae, quae ponitur inter epi- 4
stulas Ambrosii, epistula 72 l, ubi Damasus dicit respondendo:

« Cum hujusmodi fuerit Concilii Capuensis iudicium ut fini­
timi Bonoso atque eius accusatoribus iudices tribuerentur ’...,

Ecclesiam,

' Inter opera S AUGUSTINI. De Symbolo ad Catechumenos. 13; PL 40,

Alm. ib.,

993 A B

- 25Û —

— 25 i —

I

falsum: quia non potest illud totum excommunicare aut interdicere, nec ad aliquid ipso renitente obligare, ut patet per

'

illud Augustini : « Leges instituuntur cum promulgantur, firman­
tur cum moribus utentium comprobantur », Dist. IV, cap.
In istis \

577

Septimo : quia potestas ecclesiastica prius tempore est in xEcclesia quam in aliquo Summo Pontifice: quia illa fuit ins- 1,:
titula et Ecclesiae collata Math. XV11I, [ 18], ista autem loan,
ult. [xxi, 17]

Petro data

est. Et ideo si Christus Petrum

Papam non instituisset, potuisset hoc Ecclesia facere, committen­
do ei suam potestatem, nec potuisset illam ab eo auferre nisi ex
causa rationali, sicut populus potest respectu regis.

578

Respondeo : ex auctoritate illa Augustini ‘ non sequitur

* n. 566

Concilium esse supra Papam, sed dupliciter argumentum ex

579

illa deficit.
Primo, quia aequivocat de Concilio : nam quaestio nostra
est de Concilio distincto contra Papam, seu secluso Papa,
quod est Concilium acephalum. Augustinus autem loquitur
de universali Concilio cum Papa, ut patet ex hoc
quod ponit praesentiam iudicum, id est episcoporum qui iudicaverant. Constat autem quod non licet arguere a Concilio ad

580

Concilium acephalum.
Secundo deficit quia ex hoc quod restabat refugium
Concilii universalis, infertur superioritas : est enim hic sophisma
consequentis. Potest enim recursus iste haberi propter multas
causas, scii, exclusionem suspicionis, pleniorem discussionem,
maiorem sapientiam, personalem tractatum, et quidquid eiusmodi est, ut patet ex continua consuetudine appellantium ad
eumdem iudicem, puta Papam, plenius informandum et causam
i c. 3, D. IV.

per alios tractaturum iudices etc. Et hoc ‘ consonat litterali
sensui Augustini: ubi propter praesentiam omnium praelatorum

potuisset causa ita discuti, ut etiam iudices qui primo in par­
tibus, et qui secundo Romae iudicarunt, personaliter praesentes
rationes iudicii conferre potuissent, et universali omnium iudicio
decerni, et etiam dissolvi prius male iudicatum. Ad nihil enim
horum exigitur maior auctoritas intensive quam Papae, sed
sua sufficit cum maiori discussione, sapientia, etc. ut quotidie
videmus. Est etiam cum his omnibus in Concilio universali
maior auctoritas extensive, et maior solemnitas iudicii: quae
omnia sententiam eius omni exceptione maiorem reddere vi­

dentur.

)B|
Ad secundum ex auctoritate VIII Synodi *, dicitur quod
567 male exponuntur verba Synodi, dicendo quod Synodus negat
H ipsum.
modum iudicandi Papam, scii, audacter, et non iudicium
Et quod haec expositio sit mala, probatur : quia ly « audac­
ter » aut importat vitium audaciae aut importat auctoritatem.
Si primum, cum illud sit vitandum respectu cuius cumque et non
solum respectu Papae, ridicula esset decisio Synodi quod ipsa
non debet vitiose, vel ex passione iudicare Papam etc. Si se­
cundum, haberetur contrarium expositionis allatae. Unde litte­

ralis sensus est quod dicere sententiam in Romanum
Pontificem est audaciae vitium; illa siquidem nega­
tio praeposita non modum solum, sed totum negat.
582
Dicendo igitur : « non tamen audacter dicere sententiam
in Romanum Pontificem» significat quod non nisi audac­
ter dicere potest sententiam in Romanum Ponti­
ficem sicut cum dicimus quod de manifestis licet nobis iu­
dicare, de cordis autem occultis non licet nobis temere defini­
re non intendimus negare modum definiendi tantum, puta tea ed. V : haec.

■

.· ?

I

— 252 —

mere, sed intendimus determinare quod ipsa definitio de oc­
cultis cordis est temeraria. Determinat ergo ly « audacter » na­
turam iudicii in Papam, sicut ly « temere » in exemplo dato

naturam iudicii in cor. Et propterea ex hac auctoritate habe­

583

tur oppositum eius quod arguentes intendunt.
In cuius signum Synodus dicit sibi competere audientiam

et progressum in quaestione de Papa cum reverentia, et
de sententia subdidit illam negativam, quam non subiunxisset
si etiam sententia cum reverentia sibi competeret : ipsa quippe
distinctio expositionis confutatae defectum ostendit. Cum autem
legeris haec, memento quod sermones morales de iis sunt quae
regulariter accidunt. In casu quippe haeresis pertina­
cis in Papa Synodi iudicium depositivum Papae absque au­
dacia esset.

584
ri,

568

Ad tertium ex auctoritate Damasi
dicitur quod neu­
trum deJuctorum ex illa auctoritate sequitur. Nam in illis ver­
bis non negat potentiam, sed formam iudicandi sibi
competere posse. Et hujus negationis causam reddit non
impotentiam aut subiectionem suam, sed indecentiam,
ut patet in illis verbis. Hoc autem familiare est principibus.
Quin etiam si dixisset non posse iudicare, verum dixisset et a
consuetudine principum non recessisset, qui ea se negant posse
facere, quae indecenter facerent, si exaudirent. Constat autem
quod indecens est determinationes Concilii etiam provincialis
solvere, quanto magis Concilii generalis, quorum decreta etiam
Papam in foro conscientiae ligant non minus quam propria.
Unde et secundum sacros canones ad Romanum Pontificem
praecipue spectat servare statuta Patrum. Et si notaveris eamdem auctoritatem, contra arguentes facit, pro quanto insinuat
excellentiam suam tantam, quod eum quasi ex Synodi aucto­
ritate iudicare non convenit.

- 253 -

585

Ad quartum ex auctoritate canonis *, dicitur quod gra-

I· 569
concessum est quod Papa incertus subditur Concilio. *Duo
•
bus enim contendentibus incertis iudicat Ecclesia : sed si al­
ter esset certus et indubitatus, Ecclesia non iudi­
caret, sed adiuvaret, certum obediendo, condemnando Anti-

papam, etc.
586
Ad quintum ex

ratione *
, quia praelati sunt ministri
·λί/ Ecclesiae, dicitur quod praelati dicuntur ministri Chris­
ti et Ecclesiae. Christi quidem et effective, quia
ab illo habent suam potestatem effective, et suppositaliter,
mystice tamen, quia omnes praelati sunt velut membra Christi
iuxta illud Augustini super Joan.: « Si praepositi Ecclesiae pas­
tores sunt, quomodo unus pastor est nisi quia sunt illi omnes
unius membra pastoris 1 ? »
Ecclesiae autem integrae, id est cum capite suo,
quod Christus est, ministri etiam dupliciter dici possunt, scii,
effective ratione partis, scii, capitis a quo habent praelati
auctoritatem, et intégralitér, quia sunt membra Ecclesiae
reliquae a capite, non ut suppositi, sed ut corporis mystici par­
tes intégrales. Et haec dicimus loquendo de praelatis Eccle­
siae absolute, non de isto ordinato et instituto ab illo ; sic
enim esset quaestio de illo alio et sic de aliis.
588
Ex quibus patet quod praelati Ecclesiae proprie loquen­
do non sunt ministri Ecclesiae effective nisi ratio­
ne capitis, scii. Christi, et consequenter non sunt ministri
Ecclesiae ut dominae, nisi ratione capitis ; propter quod Pau­
lus dixit : « Si quid ego donavi in persona Christi 2 », et rur­
sus : « Sic nos existimet homo ut ministros Christi 3. » Ex hoc

‘ S AUGUSTINUS In Ioan, tract. 46, 5; PL 35, 1730.
î 2 Cor. Il, 10.
s I Cor. VI, I.

— 254 -

autem quod ministri Ecclesiae dicuntur agere secundum inten­
tionem Ecclesiae, non plus habetur quam dictum est : quia scii,
agunt secundum intentionem Ecclesiae in capite et in corpore
ab ipso capite diffusam. Quamvis hoc possit etiam intelligi :
secundum intentionem Ecclesiae, idest secundum intentionem ec­
clesiastico officio debitam : hac enim intentione confici et con­

ferri dicuntur sacramenta, etc.
589
♦ n. 57/

Ad primam confirmationem quia suffragia sunt non praelatorum, sed Ecclesiae *, dicitur quod falsum est suffragia

non esse praelatorum ut dispensatorum, quamvis
sint Ecclesiae integrae ut proprietariae: sed hoc nihil aliud
concludit nisi praelatos ab Ecclesia integra ratione capitis po­
testatem habere. Unde omnia deficiunt ob aequivocationem ad

propositum ab Ecclesia integra ad

Ecclesiam ut distinctam

contra caput.
* n.

59Q

Ad secundam confirmationem de similitudine conditionis

572

et regenerationis generis humani *, dicitur quod apertissime
constat falsum assumi, et dissimiliter Deum instituisse. Nam in
ordine ad finem naturalem potestatem communitati indidit, et

591

non uni; in ordine autem ad finem super naturalem,
potestatem dedit uni, et η o n c om m un i t a t i : praefecit
enim Jesum Christum, secundum quod homo est, in principem
et caput omnis Ecclesiae, ut patet, et hoc non praeveniendo
sicut in civilibus, sed instituendo, ut patet \
Et scito quod argumentum deficit ex eo, quod non at­
tendit ordinem primanum regenerationis humanae, sicut atten­
dit primanum ordinem conditionis humanae: sed declina­
vit ad ordinem secundarium Ecclesiae, qui est in
tempore absentiae principis, «qui abiit in regionem
1 Cf. iupra nn. 450, 451.

- 255 —

longinquam accipere sibi regnum et reverti \ » Quae decli•
· ·
·
·
natio manifeste defectiva est : quia primano m uno, pnmanum
in altero reddendum proportionaliter est. Hic autem secunda­
rius ordo in Ecclesia, naturam si sequitur principalis, absque

omni contradictione optimus videtur. Sic autem potestas in uno
principis vicario, non in communitate, locanda est,
et locata ab ipso principe in Petro. Unde patet
quod non praevenit princeps Ecclesia: II sed suapte natura or
clinem regiminis spiritualis prosecutus, in Petro et eius sue
cessoribus vicariatum suum locavit.
Ad tertiam confirmationem * iam patet quod optime
provisum est politiae spirituali in suo naturali principe,
qui peccare non potest; in ordinatione autem vicarii illius
optime quoque provisum est, dum suavis dispositio servata est.
Supernaturale namque regimen, quale est papatus,
I
suapte natura supernaturalem defensionem et re­
medium sibi vindicat, quale Dominus Jesus Christus
sibi auctoritative reservando eiectionem et Ecclesiae reliquae
ministerio orationum instituit. Hoc enim suave et efficax est
remedium, ut in loco suo inferius amplius monstrabitur.
. 593
Unde falsum est Dominum Jesum Christum minus bene
ordinasse politiam Ecclesiae, etiam sub suo vicario quam politiam
civilem in humanis, quoniam utrobique non idem, sed
proportionale remedium contra malum principem
datum est, ita quod Ecclesia potest se et contra illum tueri et
deponere votis et operibus Ecclesiae proportionalis, scii, orationi­
bus, jejuniis, eleemosynis ; haec enim efficaciora sunt ceteris causis
secundis, quia superiores sunt reliquis, et propriae universali
saluti Ecclesiae, sed « non omnes capiunt verbum istud

592

1 Luc. XIX. 12.
2 Matth. XIX. II.

— 256 -

n.

594

Ad quartam confirmationem * dicitur quod immediate sus-

514

Ceptus sub Cura Christi viventis et specialiter de ipso curam
habentis, non est miserabilior cunctis, nisi ratione servitutis
universalis et periculi maximi et huiusmodi : talis autem est
Papa, qui non potest coactiva poena puniri, sed
tenetur ex amore libere operari. Felicitatis enim
quaedam inchoatio est, non miseriae, esse in statu in quo
« non sicut servus sub lege, sed sicut liber in gratia consti­
tutus 1* » homo adhuc mortalis est positus, ut in papatu con­
tingit.

595
* n. 575

Ad quintam * dicitur quod Papa, inquantum singularis persona, est filius Ecclesiae, quia regeneratus,

nutritus et instructus ab Ecclesia sicut ceteri: inquantum
autem Papa, est filius Ecclesiae integrae, hoc est cum suo
capite, et pater, non filius, reliquae Ecclesiae. Sed in his
et similibus adverte tu, cui haec et similia obiciuntur, ne aequivocatio de Ecclesiae vocabulo te fallat, ut ea quae dicuntur
de Ecclesia integra, sive cum capite sive cum vices capitis
habente, ad Ecclesiae communitatem secluso capite applicata
suscipias: haec enim te decipient.

596
* π· 576

Ad sextum argumentum principale * dicitur cum Apostolo quod : « Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt * ;

et rursus: Omnia possum, « sed non omnia aedificant3. »
Conceditur igitur quod Papa potest, quantum ex potestatis
suae auctoritate est, actum iurisdictionis etiam in
invitam Eclesiam reliquam exercere, sed non
expediret, si non aedificaret. Nec valet argumentum:

1 ex Regula S. Augustini, inter S. AUGUSTINI Opera. Ephi. 21 I. 16; PL 33,965,
1 I Cor. VI, 12.
'
3 lb. X, 23.

- 257 —

non potest illam excommunicare,

ergo non potest aliquem

actum jurisdictionis in invitam exercere, ut patet.
597

!

Ad probationem autem ex auctoritate Augustini * dicitur

quod potius probat oppositum. Si leges instituuntur cum pro­
mulgantur, Papa promulgando legem in totam Ecclesiam in stituit absque Ecclesiae consensu: potest igitur ipse

solus instituere legem in illam. Firmitas autem ex
consensu utentium, non ex parte auctoritatis, sed exsecutionis
se tenet. Quod convincitur ex eo quod statutum universalis
Concilii integri etiam consensu utentium firmatur, ita quod
non ligat quando est a dissensu utentium infirmatum, et tamen
nullus dubitat universale Concilium integrum firmitatem auc,
toritatis legibus suis dare. Provenit autem haec legum infir­
mitas ex dissensu utentium etiam ab ipsis legislatoribus negati­
ve, pro quanto tolerando dissimulant, et implicite revocant
quod fecerunt. Et merito: quia lex, ut dicitur Dist. IV,
cap. Erit ', debet esse patriae, loco temporique conveniens.
598
Ad septimum * dicitur quod falsum assumitur: nam po*a. 577
testas ecclesiastica primo fuit in primo Summo Pontifice Do­
mino Jesu Christo, qui « Pontifex assistens futurorum bonorum,
1
aeternam redemptionem invenit » Falsum quoque monstratum
est esse quod Dominus per illa verba quae habentur Matth.
XVIII, [ I 8] potestatem ecclesiasticam dederit Ecclesiae, quamvis
i
promiserit ei super suos subditos : ut superius diffuse discussum
’t.575
est1
*3. Aequivocatio demum incidit iam *
,
dicta
ab Ecclesia
ad Ecclesiam secluso capite declinando. Reliqua autem quae
arguendo afferuntur, scii, quod Ecclesia potuisset instituere Pe•b.5/0
trum Papam, quam falsa sint, ex supradictis *
:
patet
quia si

1 c. 2. D. IV.
» Hebr. IX. II. 12.
3 Cf. »upra cap. II-V. notanter nn. 488-9.

— 25Θ -

potuit Ecclesia umquam instituere papatum in uno et eius
successore ut Christus fecit, posset quoque instituere illum in
triumviratu, vel aliquo huiusmodi : quia eiusdem est instituere
et instituta mutare pro loco et tempore.

[Caput X]

599
93.
116

Dixi in VIII cap. * quod Concilium Constantiense pro
illo tempore primo quo fecit illa decreta de potestate Synodi
non erat verum Concilium universalis Ecclesiae, et quod Basileense erravit illud sequendo.

Obicitur dupliciter : primo, quod blasphemavi.
Secundo,
quia
Concilium
Constantiense
sub
obedientia
Joan601
nis ΧΧΠ1 erat verum Concilium universale, quia succedebat
Concilio Pisano, in quo fuerat unio Ecclesiae deposito
utroque Papa, scii. Gregorio XII et Benedicto XIII et electus
Alexander v, cui successit Joannes XXIII qui congregavit illud
Constantiense Concilium \

602

I
/

Respondeo, et primo quoad Constantiense Concilium. Si

ego blasphemo, quare Gregorius XII, qui expresse recusavit in
actu unionis Ecclesiae recognoscere Concilium illud pro tunc
ut Concilium illud, non blasphemus, sed vir pacis et Ecclesiae
amator habitus est, ut patet in gestis eiusdem Concilii sessione
XIV. Quare obedientia Benedicti XIII inter foedera unionis, et
in actu unionis Ecclesiae recusationem talis pro tunc Concilii
volens et faciens, non blasphema, sed catholicae unitatis stu­
diosa est habita, ut patet in sessione XX et XXII. Quare Sigismundus Imperator, qui praesedit illi Concilio ut satisfieret
recusationi illius Concilii non blasphemus, sed defensor Ecclesiae habetur? Quare demum ipsummet tunc Constantiense
1 Cf. DTC, art. Pise (Concile de), t. XII, P. II, Col. 2129; ib. art. Constance
(Concile de), t. Ill, P. L col. 1200-L

Aim. vn,

992 C

260 —

Concilium cum negavit facto seipsum esse Concilium non se> '

mel, sed bis, primo in acceptando praesidendam Imperatoris
et auctorizari se in Concilium a Gregorio XII, secundo in I
acceptando se convocari ab obedientia Benedicti XI11 et convo· |
care illam, non blasphemavit1 ? Et si potius scandalum permitti ?
debet a qualibet singulari persona quam veritas deseratur, quo· ,
modo Concilium universale a Spiritu Sancto rectum, potius
veritatem deseruit seipsum facto negans, quam scandalum per­
mittere voluit iam natum ?
|

603

Ex his autem recte consideratis patet quod Concilium

illud non reputavit seipsum certum et indubitatum Concilium
illo tempore et propterea huiusmodi negationes admittebat,
dans operam ut unum certum et indubitatum Concilium fieret
cum indubitato capite, ut tandem fuit. In quo igitur ego eno,
si dubia et incerta pro dubiis incertisque habui? Nihil enim

dixi aliud in sententia. Nam dubia et incerta pro vera aucto­
ritate refutari constat, veritatisque auctoritatem eis tribuere
nefas est.
Ad secundam obiectionem de successione ad Concilium

* n.

601

605

606

Pisanum *
, dicitur quod nec illud Concilium constat fuisse
certum et indubitatum, ut ceteris omissis patet ex duobus.
Primo, quia assertio ista renovaret antiquum schisma:
quid enim aliud est dicere, Concilium illud Pisanum cum
Alexandro v certum et indubitatum, quam certe et indubie
damnare Gregorium XII et Benedictum ΧΠΙ cum suis obedientiis?
Hoc autem est redire ad illud schisma.
Secundo, quia ipsum Constantiense Concilium sub obe­
dientia Joannis xxin, hcet crediderit se esse universale Con­

* Cf. loc. dt.col. 1200-1202 ; 1209-1210. etc. 1OAN. DE
TURRECREMATA
Summa de Ecclesia, II, 99; ROC. X|||, 427.

- 261 —

cilium succedens Pisano, non tamen hoc pro certo et indub itato tenere se contestatum est facto suo, ut patet ex dictis.
(ff]
Accedit ad haec quod sine Papa definivit, et propterea

si fuisset etiam tota reliqua Ecclesia repraesentative, potuisset
errare, nec fuisset Concilium generale perfectum simpliciter ;
ut patet in libello *.
$8
Quoad Concilium vero Basileense, universalis Ecclesiae
responsionem replico, quae Eugenium [iv] adoravit, Concilium
Florentiae universale ex Orientali etiam ecclesia celebravit in
materia fidei, etc. \ Si ego blasphemavi, quis excusat Ecclesiam
a blasphemia ?

1 Ci. DTC. art. Bâle (Concile de), t. II, P, 1, col. 123- 128.

— 263 —

Haec ille *. Constat enim quod Petro ut distincto ab aliis,
et pro se et successoribus datus est papatus per illa verba :

[Caput
609

n.

61,

«Pasce oves meas», ]oan. ult. XXI,
nus idem judicat de hoc actu et de
Ratione igitur officii capitalis
Ecclesia diffusi Augustinus dicebat

XI]

Dixi in capitulo ix glossando verba Augustini: Petrus

claves accepit, Ecclesiam significavit et similia

clesiae gerebat.

quod in hoc

sensu dicta sunt, quia officio capitis perpetuo in Petro et suc­

l§ 2]

cessoribus data haec sunt, et propterea in persona Ecclesiae
dicitur Petrus suscepisse haec.

610

Dixi in eodem capitulo * quod Papa non potest errare
errore iudiciali in fide, quamvis possit errare personaliter, quia
ad ipsum spectat finalis determinatio de fide, ut Decretum

613

Obicitur quod non sit iste sensus intentus ab Augustino
quia sequeretur claves datas esse Ecclesiae finaliter, et non

primo, et S. Thomas post dicit, et probat ratione et auctoritate

formaliter: cuius oppositum vult ibi Augustinus.

Cyrilli et Maximi.
#

bl 1

Respondeo quod sequela non tenet :

«

immo sequitur ex

illo sensu claves esse datas Ecclesiae formaliter: tum quia
quod 'datur capiti formaliter, vere etiam datur corpori, cuius

est illud caput formaliter: tum quia
formaliter, quamvis corpori mediante
esse toti formaliter ; sic autem est in
argumentum praeter hoc fallitur

datum capiti et corpon
capite, constat datum
proposito, ut patet. Sed

in aequivoco de Ec­

clesia ab integra Ecclesia in terris, capite scii, et corpore,

de qua loquitur Augustinus ad Ecclesiam pro corpore tan­
tum, ut quoddam unum integrum, cujus Papa sit vicanus:
612

[17]. Et Augusti­
acceptione clavium.
et perpetui in
quod personam Ec­

quod est fictitium.
Firmatur autem sensus a me assignatus ex eo quod ex­
posui Augustinum ex ipsomet Augustino ; inquit enim in libro
De agone christiano : « Non sine causa inter Apostolos Ec­
clesiae catholicae^ personam sustinet Petrus: huic enim Ec­
clesiae clavae datae sunt, cum Petro datae sunt, et cum ei
dicitur, ad omnes dicitur: « Amas me? Pasce oves meas.»

M

I

Obicitur primo, quia duo Summi Pontifices determinaverunt contraria in his quae fidem tangunt; ergo alter eorum
erravit errore iudiciali in fide. Assumptum patet de joanne
XXII et Nicolao ill ", quorum unus determinavit iudicialiter

Christum et Apostolos nihil habuisse in communi nec in pari
ticulari, alter oppositum, ut est videre in eorum ExtravaganI
libus 2.
615
Secundo, quia Innocentius III et Coelestinus [ill] deter­

minaverunt contraria super illa propositione : « Uno coniugum
ad haeresim transeunte, alter qui remanet in fide, potest ad

i

* cd. V.: IV

i

1 ut »upra n. 61.
» DE.NZ.-BANNW. 494. cum nola.

Æm. X,

1001 B1002 D

— 264 —

secunda vota transire » :
üortiis

616

- 265 -

ut patet in cap.

Quanto,

de di.

619

620

* "· 53

si

adhuc supervixisset.
Sexto, quia frustra fuissent congregata quattuor Concilia
Tertio, quia aliqui statuerunt contra Evangelium: ut pj
generalia principalia contra quattuor haeresiarchas, puta Ni­
Pelagius [π], qui constituit ut subdiaconi Siciliae a suis uxo­
caenum, Constantmopohtanum [l], Ephesinum et Chalcedonense.
ribus abstinerent quas in minoribus duxerant, aut ab officio
Et tenet consequentia: quia suffecisset solius Papae decisio.
cessarent : quam constitutionem quia erat impia et contra EImmo apud adversarium tantae est potestatis solus Papa in

definiendo, sicut aggregatum ex ipso et residuo.
Septimo, ex Occam l. Quia Innocentius 111 ut habetur,
sicut enim potuit iudicialiter statuere contra Evangelium, ita £ ’
Extravag., qui filii sint legitimi, in capitulo Per venerabilem di­
et definire.
Quarto, quia sequeretur quod Summus Pontifex non
cit: « Cum Deuteronomium secunda lex interpretetur, ex vi vo­
posset fieri haereticus circa propositiones nondum determinatas,
cabuli comprobatur, ut quod ibi decernitur in novo Testamento
debeat observari 2. » Quae verba si universaliter secundum
ut erat articulus de processione Spiritus Sancti a Filio. Et

litteralem sensum intelligantur, haeresim sapiunt quia caerimo­
nialia ibidem 3 in cap. Xlll et XIV non sunt servanda. Si
vero mystice intelligantur, nihil speciale de Deuteronomio di­

tenet consequentia: quia non posset esse pertinax contra sui
618

dicta, sicut apud Petrum

et Glossa ibidem \

vangelium, retractavit Beatus Gregorius I, eius successor, ut pa­
tet in Dist. XXXI, cap. Ante triennium, in textu et Glossa 2;

517

ultima decisio fidei luxta hic

ipsius determinationem.
Sequeretur etiam quod determinatio

etiam solius Sum­

mi Pontificis ligaret suum successorem.
Sequeretur etiam quod Papa vere haereticus male iudicari posset : quia decideret obiecta contra eum esse intelli-

genda in aliquo sensu suae assertioni consono.
Quinto, arguitur ad hominem: quia ego contradico
mihimet in hoc eodem libello, nam in fine quarti capituli

dictum est *, quod sententia loannis Evangelistae praevaluisset
sententiae Clementis [l] Papae in doctrina fidei, et nunc di­

citur quod Papa non potest errare in iudicio fidei : haec enim
contradicunt, quia non praevaluisset sententia loannis, sed tan­
tum fuisset standum sententiae Clementis Papae quantum sen­
tentiae loannis, immo et plus : quia apud Clementem fuisset
* c. 7, X, de diüortils, IV, 19 ; BERN. DE BOT., Glossa in hunc locum, IL
col. 1557, ad verbum: < Praedecessor >. Cf. Decretum Coelestini HI., c. I, de con­
versione infidelium. III, 33 ; CIC, II, 588.
* c. I, D. XXXI; lOAN., Glossa, ibid. col. 195,

η

cunt: quia omnia mystice servanda sunt, ut legitur Dist. VI,

cap.
623

His ita “ 4.

Octavo, ex eodem quia nonnulli Summi Pontifices inve­
niuntur definivisse se in temporalibus habere supremam potes­

624

tatem, ceteri vero oppositum.
Nono, quia non est verisimile quod homini potenti in iis
quae [sunt]1' fidei errare, commiserit Deus ultimam fidei de­

cisionem.
a ed. V : itaque,

b Om. cd. V.

' GUILL. DE OCKAM. Super potestate Summi Pontificii odo quaestionum de­
cisions. q. I, c. 9; ed. Trechsel (Lugduni, 1496) f. 12.

» c. 13, X. qui filii sint legitimi. IV, 17.
3 scii, in Deuteronomio.
4 seu potius apud GRATIANUM, in c.
CIC, I. II c. med.

3, D. VI : « His ita respondetur » ;

— 266 —

625
* n· 6/4

Respondeo: et ad primum * quidem dicitur quod falsum assumitur, scilicet quod unus Papa, scilicet Nicolaus [ni], determi­
navit iudicialiter Christum et Apostolos nihil habuisse in com­
muni. Nam manifeste Nicolaus, ut patet in Vl°, de üerborum signi­
ficatione, Exiit qui seminat,

dicit : « Egit namque Christus et

docuit perfectionis opera : egit etiam et infirma, sicut interdum

in fuga patet et loculis, sed utrumque perfecte perfectus ex­
sistens, ut perfectis et imperfectis se viam salutis ostenderet. *
Haec ille \ Ubi manifeste patet, quod Nicolaus asserit Chris­
tum habuisse aliquid ; valet enim sequela : Nicolaus asserit
Christum habuisse aliquid, ut imperfectis se viam salutis osten­
deret : ergo asserit Christum habuisse aliquid. loannes ergo XXII
qui determinavit haereticum esse tenere quod Christus et Apo­
stoli nihil habuerunt in communi, quia contradicit sacrae Scri­
pturae, veritatem fidei determinavit, cuius contrarium non de­
terminaverat Nicolaus.
Ad secundum * dicitur quod neuter illorum Pontificum

526
* n. 6/5

definitive determinavit. Nam de Coelestino in capitulo Quanto,
de dioortiis, Innocentius III dicit : « Licet quidam praedeces­

noster sensisse aliter videatur », et de seipso subiungit,
respondendo oppositum : « Non credimus quod in hoc casu is
qui relinquitur, vivente altero, possit ad secundas nuptias con­
volare. » Ubi verba ipsa, videlicet : « videtur aliter sensisse »,
et « non credimus », ostendunt quod non definiendo in ma­
teria fidei locuti sunt.

sor

627
6,6

Ad tertium * dicitur quod Pelagius [11], si statuit illud,
nihil contra, sed supra Evangelium statuit. Quod manifeste

patet ex hoc quod statutum illud suos observatores, aut in bo­
num supererogationis locabat, si continerent, aut in nullo
‘ c. 3, de oerborum signijicatione, V. 12, in VI".

— 267 —

malo, si non continentes se suspendebant ab officio, ut qui­

dam subdiaconus fecit.
Est autem hic advertendum, quantum crescat infamia per
628
diversa ora paulatim : nam Sanctus Gregorius de hoc statuto
loquens dicit, et quod diaconus auctoritate tamen Papae hanc
prohibitionem fecit, ut patet XXVII, q. 2, cap. Mullorum \ et
quod sibi durum ac incompetens videtur, ut patet in capitulo
Ante triennium, Dist. XXXI ‘. Glossa vero ibidem 3 auget, di­
cens quod Pelagius hoc fecit, et quod illa constitutio fuit ini­
qua ; arguens autem amplius auget, dicens quod Romanus Pon­
tifex statuit contra Evangelium.
629
'n. 617

Ad quartum

dicitur negando primam sequelam, scii,

quod Papa non possit esse in non decisis haereti­
cus. Nam si ille qui est Papa tenuisset pertinaciter Spiri­
tum Sanctum non procedere a Filio, etiam si ab Ecclesia sic
determinaretur, fuisset haereticus. Per accidens autem est
quod ab ipso vel alio determinatio E cc lesi a e f i e-

ret, standum est enim in formalibus et per se, et non
declinandum ad ea quae sunt per accidens in quacumque
1

630
‘n. 618

scientia.
# M
Et hoc patet responsio ad secundam sequelam . Nam

determinatio unius Papae in materia fidei ligat per se omnes
personas Ecclesiae, quarum sunt actus credendi,

sona propria et successoris Ii
I

631

1 ‘n. 6/9

determinationem semel factam
dicitur
quod
cum
id
Ad tertiam autem sequelam
.
, ·
, . ,r panae pro haeresi non esset decisum adquod imputaretur FP«
huc per Ecclesiam, et *P se
‘ c. 20, c. XXVII, q. 2.
2 c. I, D. XXXI. Ut supra n. 616.
3 IOAN., Gloua, in hunc locum, col. 195-6.

— 268 —

defenderet esse consonum sacrae Scripturae et fidei Ecclesiae,
non esset haereticus formaliter, etiam si mate­
rialiter erraret in his quae sunt fidei. Et propterea
non sequitur, quod Papa male posset iudicari de haeresi in casu
quo iudicandus est, scii, de haeresi formaliter: in his enim
non habet locum interpretatio ad istum vel illum sensum.
632
x·

Ad quintum * dicitur quod nulla est contradictio in dic-

tis meis allatis. Nam bene simul stat tam loannem
quam Clementem non posse errare, tamen alterum
esse supra alterum: possunt enim esse duo omnino
recta subordinata, ut patet apud omnes de Ecclesia univer­
sali praesenti et de sacra Scriptura. Dicendo autem : Sen­
tentia loannis praevaluisset sententiae Clementis Papae, nihil
aliud dixi, nisi quod Clementis sententia subordinata erat sen­
633

634

tentiae loannis.
Ad id vero quod adiungitur, quod sequeretur oppositum
huius, negatur sequela. Nam cum dicitur quod ad Papam
spectat finalis determinatio de fide, intelligitur in ordine et
gradu suo, scii, sub sacra Scriptura, cuius auctor est Spiri­
tus Sanctus. Et quia loannes Evangelista in doctri­
na fidei locum sacrae Scripturae tenebat, sicut

Evangelium suum hodie tenet, ideo non sequitur
quod magis Clementis quam loannis esset standum sententiae,
sed e converso.
Et ex hoc patet responsio ad simile allatum arguendo
de Clemente et Petro, quod scii, non est eadem de utroque
ratio: quia Petrus non ratione papatus, sed aposto­
lat u s, locum etiam sacrae Scripturae tenebat, sicut nunc
tenent epistulae eius, et hunc sensum expresse aperui in libel­
li illius loco allegato dicens : Praevaluisset sententia loannis
sententiae Clementis Papae in doctrina fidei, sicut modo prae-

valet Evangelium loannis sententiae cuiuscumque Papae et to­
•».53

tius Ecclesiae *.

Ad sextum * negatur sequela, quod scii, frustra fuissent
635
Concilia illa principalia in materia fidei congregata. Concilia
<». 62/
enim non propter potestatem intensivam, sed ex­

tensivam et propter discussionem et collationem
cum multitudine universali sapientum in fide, et propter
indubitabiles et acceptatos ab omnibus iudices

636

omni exceptione maiores, congregantur in materia fidei.
Probatio autem sequelae procedit ac si propter haben­
dam solam auctoritatem intensivam Concilium congregandum es­
set : quod falsum est. Nam licet Papa solus tantae intensivae sit auctoritatis quantae ipse cum residuo,

non tamen tantae extensivae, non tamen tantae sa
pientiae, non tamen tantae acceptationis indubitatae ab omni

bus, ut patet de ipsis oppositum sentientibus, non tamen tantae
solemnitatis, quae animos humanos communiter multum afficit,
non demum tantae bonitatis et gratiae coram Deo, quae ap
multitudinem hominum multum valet ad persuaden um q
Spiritu Sancto regitur et errare non potest. Oportet enim ea
quae totam Ecclesiam tangunt in singulis sic fieri, u
Ρ
bilia facillime omnibus sint : et ad hoc multum valent um-

637
' ' η. 622

I

versalia Concilia a probis praecipue prae atis
Ad septimum * dicitur quod, quia duae sunt Leges di­

vinae, scii. Vetus et Nova, et Nova est secunda ordine ge­
nerationis, ideo vocabulum illud, scii. : « secunda Lex », Novae
Legi convenire ex vi vocabuli dicitur, et argumentum ex con­
venientia vocabuli sumpsit Innocentius [lit]. Et hoc expressit,

ne intelligeretur quod absolute concluderet, sed quantum est
ex vi vocabuli Et hoc diminuit argumentum, non auget, ut
νΛ VI YUvflt/Ui
*
1
•
in voce una latent multa·
patet, quoniam m voce

— 270 —

638

Unde ex hac convenientia quamdam persuasionem inten­

debat, qua mandata in Deuteronomio,

non ad litteram, sed

proportionaliter secundum convenientiam ad tempus gratiae ser­

vanda erant, quando, ubi etc. expediret. Unde ipse manda­

tum unum iudiciale ex Deuteronomio assumens et tractans non

ad litteram, sed iuxta convenientiam ad sacerdotium Petri exposuit. Nec obstat quod omnia Veteris Testamenti hoc modo
servari possunt ; conceditur enim quod nihil speciale de
«

Deuteronomio intendebat,

nisi persuasionem ex

convenientia nominis.
639
* n. 623

Ad octavum * dicitur quod, quia potestas Papae direc-

te est respectu spiritualium ad supremum simpli­
citer finem humani generis, ideo suae potestati duo
conveniunt: primo, quod non est directe respectu tem­
poralium; secundo, quod est respectu temporalium in or­
dine ad spiritualia. Hoc enim habet ex eo quod ad
supremum finem omnia ordinari debent, etiam temporalia, ab
eo proculdubio cuius interest ad unum illum finem om­
nes dirigere, ut est Christi Vicarius. Primum autem ex natura

640

641

suae potestatis consequitur.
Ex his autem sequitur quod utrumque vere potest deter­
minari de Papa : et quod habet supremam potestatem in tem­
poralibus et quod non habet supremam potestatem in tempo­
ralibus: quoniam utrumque verum est ad sanum intellectum.
Affirmatio namque est vera in ordine ad spiritua­
lia; negatio vero est vera directe seu secundum
seipsa temporalia: unde nihil ex utraque decisione erro­
ris accidit.
Adverte tamen quod, quia aliud est determinare de fide
formaliter et aliud de eo quod est fidei materialiter.
Nam primum importat determinare quid credendum vel non

— 271

I

i6U

credendum est: secundum autem determinare de quaestionibus,
quae in rebus creditis accidunt, et constat quod cum deter­
minatur quaestio aliqua secundo modo, non determinari di­
citur de fide, sed de tali vel tali materia: ideo
cum dicitur quod Papa non potest errare in iudicio fidei,
non accipio dictum esse nisi de iudicio fidei forma­
li ter, quando scilicet determinatur quid credendum vel
non credendum. Contra quod nulla harum obiectionum procedebat, nisi prima apparenter
ne tamen fugere videar, sigillatim solutae sunt omnes.

I 642
Ad nonum * dicitur quod non verisimile, sed verum et
1624 humanae divinaeque rationi et auctoritati consentaneum est, ut
homini potenti errare secundum seipsum, non autem ut
directo a Spi ri tu S an cto , Deus ultimam fidei decisionem sub
sacra Scriptura commiserit. Cum enim non sit differentia apud
Deum in uno et in multis salvare, et omnes in Concilio prae­
sentes, secundum se et proprias vires considerati, possint errare,
male determinando de fide ob ignorantiam vel aliquem alium
defectum, ac per hoc ad assistendam Spiritus Sancti recurratur,
magis attestatur assistentiae Spiritus Sancti et eius virtuti salus
fidei per unum quam per totum Concilium: hoc enim huma­
nae sapientiae opus esse videtur propter omnium Patrum con­
cursum, illud autem solius Dei opus est et apparet. Unitas
quoque fidei unitatem quoque iudicis qui praeest * toti Ec­
clesiae exposcit: ut in lia Hae, q. 1, art. ult. 1 Divus Tho­

mas affert.
1 Scii. art. 10; cf. supra η. 132, 134, 178 ctc.

— 272 —

643

Dixi in eodem cap. * rationem quare Papa non potest

• cap. ix

errare in iudicio fidei, quia hic error esset error universalis

η. 132

Ecclesiae, quia tenetur sequi definitionem Papae in fide, af­

ferens ad haec auctoritatem Sancti Thomae, et post Decretalis in

cap. Maiores ', et lesu Christi: « Ego rogavi pro te, Petre2.»
644

Obicitur negando quod Ecclesia de necessitate tenetur credere sententiae definitivae Papae in materia fidei; et

dicendo quod sicut Papae praecipienti contra Evangelium
non est obediendum, ita nec sententiae erroneae in fide. De
645

646

auctoritate S. Thomae, non est cura.
Ad capitulum Maiores, dicitur dupliciter: primo, quod
non pro ultima et necessario credenda determinatione habenda,
sed regulariter ad Papam est recurrendum, quia regulariter
non est Ecclesia congregata. Secundo, et in idem redit, quod
referendae sunt Summo Pontifici causae fidei ut convocet
Concilium, quia ad ipsum spectat congregare illud.
Ad verbum Domini: « Ego rogavi pro te, Petre2»·
dicitur quod non pro sola persona Petri aut successoribus ora­

vit Christus, ne deficeret fides eius, sed pro universali Eccle­
sia per Petrum repraesentata.
647

Respondeo : negationem illam consuetudo Ecclesiae auc­
toritatesque Sanctorum confutant, et ignis experientia
comprobaret, si quis non teneret quod a sola
Romana ecclesia determinaretur haereticum es­
se, ut patet Extravag., de haereticis, Ad abolendam in textu et
1 c. 3, X, de baptismo et eius effectu, III, 42
» Luc. XXII, 32.

— 273 -

i

Glossa
Et haec responsio manifestat ad quid fateantur
ipsimet se declinare oportere, defendendo sublectionem Papae

I
reliquo corpori Ecclesiae vel Concilii.
i 648
Quod autem additur : quod sententiae erroneae sicut nec
praecepto diabolico adhaerendum esset, verissimum est, sed
■
nihil obstat. Quoniam ex his nihil aliud quam conditionalis
I
veritas habetur, scii, si determinaret erronee, si
praeciperet

contra Evangelium, non audiretur. Hoc enim non solum de
Papa, sed de angelis sanctis verissimum est, iuxta illud : « Si
angelus de caelo evangelizet aliud, etc. anathema sit *2. »
Ex his enim non sequitur quod antecedens aut consequens
possit esse verum, ut patet.
649
Quod auctoritas Sancti Thomae parvifiat *, nonnihil est;
quoniam Ecclesia non parvifacit. Sed esto quod Sanctus Thomas
parvifiat, Cyrillus et Maximus ibidem allegati etiam parvifient 3.
Hieronymus quoque dicens ad Damasum 4, ut habetur XXIV ',
qu. 1, cap. Haec esi fides 5 : « Si haec nostra confessio apostolatus tui ludicio comprobatur, quicumque me culpare vo­
luerit, se imperitum, vel malevolum, vel etiam non catholicum,
non me haereticum comprobabit », manifesteque in his verbis
contestans quod ex approbata fidei confessione a Papa aliquis
obstans non catholicus fit, parvipendendus erit.

/
I

50
Ad expositionem vero dictam de cap. Maiores *, dicitur
3 quod litterae contradicit. Nam textus causam quare ad Petri
Sedem sit recurrendum, assignat veritatem Petri in confitendo
.

ed. V : XIV.

’ c. 9. X. de haereticis, V, 7 ; BERN. DE BOT., Glossa, in hunc locum. II, 1672
2 Gal. I. 8.
3 Ut supra η. 132.
4 Rectius PFI.AGIUS Innocentio I P. Apud S. AUGUSTINI Opera, t. 10; PL

45, 1718.
5 c. 14, C. XXIV, q. I.

— 274 -

fidem et indefectibilitatem

eius m eadem proptei orationem

Christi. Ex hac enim causa manifeste sequitur quod ideo ad

Papam referendas esse maiores causas dicitur, quia ipse cons­
titutus est indefectibilis iudex in fide. Et quia eum qui cer­
tus est, amplius certificari non oportet, sequitur quod senten­
tia Papae in fide est finalis determinatio et necessario creden­
da secundum illam Decretalem, et sic utraque expositio ruit.
651
* η.

646

652

Quod autem de oratione Christi pro Petro dicitur *, po­
test bene et male intelligi. Male quidem, si intelligatur quod
Christus pro Ecclesia sive cum Papa sive sine Papa orasse
se dixerit, cum expresse Christus dixit haec verba Petro
ut distincto ab aliis, ut patet ex contextu. Inquit enim Luc.
XXII, [32] : « Simon, ecce Satan expetivit vos, ut cribraret sicut
triticum : ego autem rogavi pro te, ut non deficiat fides tua :
et tu aliquando conversus confirma fratres tuos. » Ubi ma­
nifeste patet, quod distinguit tentationis actum ab oratione
quoad hoc quod communiter expetiti erant, et tamen ipse sin­
gulariter pro Petro rogaverat, dicens : Expetivit vos, ego
autem pro te rogavi. Apparet quoque idem ex eo quod Pe­
tro commisit ut confirmaret alios, tamquam diceret: Ego tui,
tu autem aliorum curam habeas.
Bene autem, si intelligatur Dominum orasse pro Petro et
aliis, diversimode tamen. Pro Petro quidem immediate, pro
aliis autem mediante Petro; pro Petro in seipso Petro, pro
aliis autem in Petro ipsorum capite. Et in hoc sensu magis
confirmatur intentum nostrum, ut patet. Et ut unico verbo
dicam, si haec auctoritas de Petro et successoribus verificatur,
ut dictum cap. Maiores affert, satis habetur intentum quod
Petn Sedes non potest errare in fide propter Christi oratio­
nem. Et cum hoc non sit verum de errore personali, sequi­
tur quod verificatur de errore iudiciali.
&

— 275 —

[§ 4]
1653

I

Dixi in eodem IX cap. * exponendo illud Hieronymi
:
II

IJ9

«Si auctoritas quaeritur, orbis maior est Urbe», qucd ve­
II
rum est quoad multa : puta merita, virtutem, scientiam,
et in
proposito vigorem consuetudinis, etc.

654

Obicitur : Tu glossas de maioritate meritorum, et Hieronymus non dicit: si merita quaerantur, sed: «Si auctoritas

quaeritur », et sic de maioritate potestatis, non meritorum lo­
quitur.

655
Respondeo : satis diminute glossa mea adducitur, nam, ut
'iW. patet in libello *, ego dixi quod dictum Hieronymi verum erat
quoad multa : puta meritum, scientiam, etc. et quod in pro­
posito et ad litteram Hieronymus loquitur de vigore consue­
tudinis ; et obiectio in solis meritis se ponit. Propter quod
etiam addo quod merita ad auctoritatem consuetu­
dinis plurimum valent: quoniam consuetudo non virorum
malorum, sed virorum sanctorum, maximae est in Ecclesia Dei
auctoritatis, et proponitur imitanda.
656
Et propterea, stando etiam in meritis, Hieronymi textus
optime intelligitur : ut « quia orbis maior est Urbe » in auc­
toritate consuetudinis propter maiora merita orbis quam
Urbis, ideo consuetudo orbis, qua diaconi subesse, non praeesse consueverunt, imitanda est. Et sic dicendo, si auctoritas
quaereretur ratione materiae de qua erat sermo, scii, de loco
diaconorum, maioritatem meritorum, non potestatis, in causam
auctoritatis afferebat. Facile tamen contendentibus in verbis

Abn-

VH·

"2 A

— 276 —

- 277 -

dici potest, quod orbis auctoritas maior est extensive,
non intensive auctoritate Urbis, et similiter potestas.
[§ 5]
149

657
* η.

149,
150

658
659

150

Dixi in eodem cap. IX : multas auctoritates ex lib. De­

auctoritate, quam bene sonet, advertat qui notat in quanta
veneratione Decretales Summorum Pontificum in Ecclesia sunt.
Et tanto plus quanto multorum sanctorum Pontificum auctori­
tates refutandae sic essent, ut patet de Bonifacio [1], Anterio,
Eusebio, et aliorum sanctorum in libello allatorum *. Taceo
de tot doctoribus in theologia et in iure illustribus ibi allatis '.

cretorum quod Papa non babet superiorem in terris.

Obicitur duabus glossis: prima est, quod intelligitur hoc

in criminibus non scandalosis Ecclesiae.
Secunda est, quod intelligitur hoc regulariter, quia regu­
lariter ad superiorem Summi Pontificis, Concilium scilicet, re­

Xki

99! i

cursus haberi non potest.

660

Respondeo quod prima glossa est voluntaria et falsa.
Voluntaria quidem, quia Ecclesiae canonum, aut Sanctorum
auctoritate non roboratur ; falsa autem, quia fit exceptio de

solo crimine fidei : constat enim quod ab universali cum una
exceptione facta non nisi falso alia exceptio fit. Cum ergo
solum infidelitatis crimen exceptum ab univer­
sali sit, restat ut alia crimina omnia inclusa sint.

661
• n. 659

Secunda autem glossa * manifeste falsa convincitur ex
eo quod etiam de crimine haeresis Papa diceretur non habe­
re superiorem,
gatum.

662

quoniam regulariter Concilium non est congre­

Tertia autem glossa, quod auctoritates istae sunt Summo­
rum Pontificum qui ut in pluribus « fimbrias suas nimis ex­
tendentes 1 », sibimet tribuerunt quod Ecclesiae est proprium;
quia non procedit de theologiae aut sacrorum canonum
etc.
II
1 Cf. Matth. XXIU, 5 ; iuxta ÀLM. loc. cit., c. VIII, coi, 998 A.

Xk Wf
99Π'

[Caput XII]
663

Dixi in cap. Xi : quod Ecclesiae Dei, secluso Papa,

' n. /65-7

non est data potestas papalis, aut superior papali in evangelio Matth. XVIII, [18] et quod in Ecclesia huiusmodi non

I
|

I

est talis potestas.
664

Obicitur quod Dominus ibidem dixit : « Si ecclesiam a
non audierit etc. » : per hoc enim Ecclesiae iurisdictionem 5:/

ostendit m effectu, scilicet in poena excommunicationis, et sub­
didit in plurali numero : « Quaecumque solveritis etc. » : per
hoc enim ostendit quod pluribus in Ecclesiae nomine conten­

665

666

tis dabat illam potestatem.
Affertur etiam ad hoc usus primitivae Ecclesiae, quan­
do Act. XV, [28] definitum est ab Ecclesia : « Visum est
Spiritui Sancto et nobis, nihil amplius oneris vobis impone­

re etc. »
Affertur tertio auctoritas Gregorii [1] quae ponitur in ca­
pitulo * Sicut sancti \ ubi Gregorius fatetur se quattuor Con­
cilia illa, scilicet Nicoenum, Constantinopolitanum, Ephesinum
et Chalcedonense tenere sicut Evangelium, et subdit causam :
quia « dum universali sunt constituta consensu, se et non illa
destruit quisquis praesumit absolvere quos ligant, aut ligare
quos absolvunt. » Ecce quod non dicit : quod Summi Pontifi­
cis, sed : universali consensu, nec : quos Pontifex ligat, sed :
quos illa ligant.
a cd. V. : capituli.

> c. 2. D. XV.

- 279 -

Quarto : ad hoc est capitulum Decreüit, LXXXVHI ' Dist. \

ubi dicitur, « Decrevit sancta Synodus... » et non dicit : Decrevit
Summus Pontifex.
$
Quinto : capitulum Nimis, de iureiurando ", ubi b auctoritate

sacri Concilii, non propria, Summus Pontifex praecipit.
669
Sexto : Ecclesia potest elargiri indulgentias, ergo habet
claves iurisdictionis. Probatur antecedens : quia dantur indul­
gentiae de thesauro Ecclesiae et non Papae : ergo a fortiori
Ecclesia potest dispensare.
670
Septimo, Ecclesia potest condere canones latae sententiae,
depositionis, excommunicationis : ergo. Antecedens patet de
concilio Carthaginensi in cap. Placuit, VIII, qu. I (sic) 3 et
habetur Extravag., de clericis non residentibus, in cap.
671

Respondeo : et ut his et similibus respondendi via de­
tur, quattuor puncta prae oculis semper habenda in hac ma­
teria et in huiusmodi auctoritatibus assigno.
'72
Primum est aliud est Ecclesiam seu Synodum habere
i
potestatem plenariam ratione partis, puta capitis, si­
cut homo videt, audit, etc. et aliud est Ecclesiam seu Synodum
habere eamdem ratione suae to ta litat is. Et propterea
cavendum est ne a primo in secundum oratio declinet. Secun1
dum est: aliud est Ecclesiam seu Synodum habere potes­
tatem plenariam, et aliud est eam habere immediate
a Domino lesu Christo. Et propterea cavendum est ne
1

. cd. V : LXXX
b orn. ed. V.

1
2
3
4

c. I. D. LXXXVIII.
c. 30, X, de iureiurando, II. 24,
Legendum puto : c. 9, c. XI. Φ 3 (ex Cone. Carthaginensi, an. 419. can. 29).
c. 2, X. de cleric, non resid. HI. 4.

- 280 -

a primo in secundum oratio

declinet. Tertium est: aliud est

Ecclesiam, seu Synodum habere plenariam potestatem

et aliud est eamdem habere potestatem talem, sive

'

1

coactivam, respectu talis, sive vicarii principis sui : poten­
tia enim activa cum dicatur non absolute, sed respectu pas-

|

si vae, ut patet V et IX Metaphysicae ’, plenaria potestas plenis-

sime est, quando

respectu

i

sublectorum omnia potest :

cavendum est propterea ne a primo in secundum oratio declinet.
Quartum est, aliud est Ecclesiam seu Synodum habere potes­
tatem plenariam, et aliud est Ecclesiam, seu Synodum acephalam seu truncam habere eamdem. Et propterea cavendum est ne a primo in secundum oratio declinet.
673

Ex his siquidem quattuor sapienter dispensatis, universa
quaestionis istius argumenta facile elucescent, sic ut nullum
forte obscurum relinquatur. Ad singula tamen descendendo res­

pondetur.
674

n. 664
n.489iq.

Et ad verba Domini, Matth. XVIII, [18] * dicitur, ut iam
probatum est :, quod Dominus non dat ibi Ecclesiae auctorjtatem, secJ significat eam habituram potestatem,
non explicando ibi quomodo habitura sit et an secundum se
totam primo, an ratione partis : hoc enim non negamus, sed

docemus.
675
Verba quoque illa in numero plurali non cogunt ad auc­
toritatem Ecclesiae ratione suae totalitatis, immo absque deter­
minatione ad hunc vel illum modum potestatis Ecclesiae, seu
ratione totius vel partis, oportere intelligi, ex hoc convincitur
*n49l sq. quod utroque modo verificari possunt, ut patet ex dictis *
:
constat enim evidenter quod commune duobus abstrahit ab utro·
que. Potest igitur ille numerus pluralis referri ad pluralitatem

1 ARISTOTELES. Mttaphy,.. 1. V, c. 12 ; Bekker. 1019 a 15 : ibid.. I. IX,
c. I · Bckkcr, 1046 a 11-15.
"

|

— 281 -

ecclesiarum futuram et ad pluralitatem convenientium in Eccle­
sia, ad conferendum, discutiendum, probandum etc., et ad plu­
ralitatem accumulantium suas auctoritates in communi : propter
quod ex illa littera nihil habetur obstans dictis.
676

Ad secundum ex primitiva Ecclesia *, dicitur quod gra­

». 665

tis conceditur Ecclesiam statuisse, sed an potestate partium, puta
trium Apostolorum ’, an communitatis per accumulationem in
communi “, an aliquo alio modo, puta a Christo immediate,
ut isti falso putant, nihil ibi exprimitur. Et propterea ex ista
auctoritate et ceteris subiunctis et similibus, nec habetur ista
affirmativa, scii.: Ecclesia seu Synodus habet immediate a Chris­
to potestatem, nec habetur ista negativa: Synodus non
habet potestatem a Domino mediante Papa.
Et de a ff irmativa quidem ex eo constat : quia, cum
677
multipliciter possit verificari ly Synodum habere potestatem, ut
patet ex dictis, et ex his nihil aliud habeatur nisi quod Sy­
nodus habet potestatem, oportet hoc sic communiter intelligi
ut a singulis huiusmodi sensibus determinate abstrahat. De ne­
gativa autem ex eadem radice constat, quia scii. Synodum
habere potestatem, non oportet quod intelligatur determinate
ad illum modum quo excludatur habere potestatem a Domino
mediante Papa, ut contingit quando per accumulationem Eccle­
sia habet potestatem, quia ommes partiales potestates sunt a
Petro 3, et communicatio potestatis suae cum aliis ab eodem
est, qui solus a Domino, utpote eius vicanus immediate potes­
tatem habet, et ratione eius solius Synodus integra
potest vere dici, quod habet immediate potes­
tatem a Christo Domino.
1 Scii. Petri, lacobi et loannii, ut habetur supra n. 170.
2 Cf, n. 503, cum nota.
3 Cf. n. 137.

- 28'2 -

678
n. 666

Ad auctoritatem Gregorii [l] dicitur quod causa reddita a

Gregorio

manifeste favet intento nostro: quoniam non reddit

pro causa auctoritatem immediate datam a Christo, sed univer­
salem consensum, ac per hoc etiam Summi ipsius

* n. 203

Pontificis, qui caput est, et propterea seipsum negaret Papa
illa negans, ut ibi dicitur. Ex hac quoque Gregorii ratione
habetur quod diximus, quod auctoritas Synodi includit caput:
alioquin non faceret universali consensu quae facit. Et innuitur
quod potestatem habet a suis partibus :, ad quarum negationem
deducitur negans illam. Et rursus ex hac auctoritate nihil
aliud habetur, nisi quod Synodus habet potestatem definien­
di, etc.

679

Et per hoc patet responsio ad quartum

* n. 667

680
* n. 668

Ad quintum vero * dicitur quod, cum Synodus integra
habeat potestatem universalem quocumque id modo contingat,

et auctoritas, quae est ipsius Papae absolute, et ut propria
sit ipsius Synodi pro tunc et ut communicata, quemadmodum
quilibet alius posset vere dicere auctoritate sacri Concilii, sta­
tuto etc., ita ipse Papa, cum non sit deterioris conditionis aliis.
Neque enim per hoc, quod affirmat se Synodi auctoritate fa­
cere, negat sua se auctoritate facere ; immo potius affirmat hoc,
quia auctoritas Synodi de necessitate claudit in se auctoritatem
capitis. Neque rursus per hoc quod affirmat Synodi auctoritate
se facere, affirmat se aliena auctoritate facere. Licet enim
Synodus sit aliud a Papa, sicut ecclesia alicuius episcopi dif­
fert ab episcopo, non tamen oportet quod potestas ecclesiae
sit aliud a potestate episcopi, sed una et eadem potest esse
utriusque diversimode, episcopi ut propria, ecclesiae ut commu
*
nicata. Et per hoc etiam patet, quod per hoc quod affirmat
se sacri Concilii auctoritate facere, non propterea affirmat se
minorem in auctoritate.

— 283 -

681

Et quamvis haec satisfaciant, verumtamen condescendendo
multorum sensui, scito quod dupliciter Papa potest dici minor

Synodo secundum potestatem, scii, extensive et quasi in­
tensive secundum quid. Extensive quidem, quia Synodus

integratur ex tot potestatibus tantae multitudinis ; intensive vero

secundum quid, hoc est secundum illam partem potestatis, quam
communicat Papa Concilio, quasi pro portione sua. Papa enim
praesens Synodo non intelligitur, ut praedictum est, totam suam po­
testatem totaliter Synodo communicare, sed tantum suae potestatis
quantum ad decernendum etc... oportet, et sic ex eo potes­
tatis Papae et reliquis potestatum aliorum fit una
potestas quasi intensive major quam id potestatis
papalis solum esset. Et haec major potestas intelligitur esse
in tota Synodo tamquam in subiecto.
682
Dixi autem quasi intensive, quia potestas illa papalis,
eo quod communicatur ut limitata, sic ut cum aliis potestatibus
possit velut quaedam singularis potestas accumulari, intelligitur
et superari a tota, pro quanto tota potest universale statutum
condere, definire etc., quod illa ut sic non potest per seipsam
solam. Sed quoniam tota potestas Synodi non plus potest quam
ex singulis huiusmodi potestatibus habeat
ideo non simplici­
ter, sed quasi intensive majorem appellavi.
683
Et ne putes me hanc portionem papalem fingere, contem­
plare potestatem legatorum Papae in Synodo, quando per le­
gatum Papa Synodum celebrat, et videbis clare quod, quia
Papa tunc non erigit legatum illum in Papam, sed potestatem
committit quantum oportet pro Synodo haberi, ex sola prae­
sentia Papae in Synodo non habetur quod plus suae potestatis
Synodo impartiatur quam oporteat, quamvis major dignitas
et infallibilis assistentia Spiritus Sancti in Syno1 ÇL tupra n. 203.

— 284 -

do quoad ea quae sunt fidei, praesentiam

684

Papae per

seipsum consequatur.
Unde quamvis non cogamur, possumus tamen dicere quod
Papa tamquam minor extensive et secundum quid

intensive Synodo, auctoritate sacri Concilii dicitur facere
quod tamen de plenitudine suae potestatis posset et facere et
tollere, et quoniam verba praedicta, scii, facere auctoritate
Synodi vel Concilii, in Papa habent speciem minorationis, ideo

a sacris canonibus non sunt extensa, sed more similium locu­

tionum sunt piae interpretationi relicta, et quasi correcta dum
Papa in Concilio dicit : « Statuimus sacro approbante Conci­
lio » : approbare enim commune est potestati, sapientiae, con­
sensui, nec superioritatem nec aequalitatem potestatis in appro­
bantibus exigit, ut patet.

685

n.

669

Ad sextum
dicitur quod, licet Ecclesia integra possit
dare indu]gentias etc., et eius sit thesaurus meritorum, unde

fiunt indulgentiae, ut propter cuius utilitatem est, non tamen
eius sunt ut dominae: quoniam ipsa est serva Domini
lesu, et quidquid acquirit servus, acquirit domino suo ; et ipsi
dictum est : « Cum feceritis quaecumque mandavero vobis,
dicite:. Quod debuimus fecimus, servi inutiles sumus1. » Unde
non magis ad Ecclesiam, sed ad Vicarium Domini spectat
dispensatio thesauri in utilitatem Ecclesiae pro qua est.
686
Ad ultimum
iam patet quod gratis concedimus S y • n. 6 70 nodum quae vere Synodus est, scii, integram, potesta­
tem habere deponendi, ex communicandi, etc. De
hoc enim non est quaestio, sed de modo habendi, ut patet ex
dictis *. Et haec sufficiant ad similia.
» Luc.

XVII, 10.

[§ 2]
Dixi eodem XI cap. * quod ex hoc quod Apostoli miserunt
( 687
k US Petrum et loannem ad Samaritanos, non potest inferri eos sub­
ditos esse Apostolis, quia ex missum esse non sequitur subdi­
tum esse, ut patet de Spiritu Sancto.

Obicitur : ista consequentia est optima : Spiritus Sanctus

68g

mittitur a Filio, ergo est ab eo, vel eo inferior ; et sic opor­
tet fateri, quod Petrus est ab Ecclesia, ex quo non est inferior.

689

Respondeo, quod consequentia illa, quae vocatur opti­
ma, non est vere optima, cum non sit bona nisi gratia mate­
riae, quoniam Spiritus Sanctus mittitur a seipso, ut patet in
I Sent., dist. 16 \ et tamen non est a seipsum nec inferior
seipso. Et similiter Filius mittitur a seipso, immo etiam Filius
mittitur a Spiritu Sancto, qui est a Filio, ut patet in eodem
libro, dist. 15. Et quia consequentia non est bona de forma,
ideo non infert : ergo Petrus est inferior Ecclesia, vel est ab
Ecclesia.

[§ 3]
690
·. /72

Dixi in eodem cap. XI * quod ex XXXVI, qu. 2, cap. Piacuit, iuncto cap. Tria ‘, habetur quod Hieronymi auctoritas in­
nixa sacrae Scripturae praevaluit Concilio.
‘ PETRUS Lowe ARDUS, Liber Sententiarum, I, d. 16, in init.
2 c. 8-11, C. XXXVI q. 2, ubi primo HIERONYMUS, cx auctoritate ·. Scrip­
turae, docet raptam raptori nubere posse, patre eius annuente, dum Concilium Meldense (845) contrarium asserere videtur. GRATIANUS, Commentum super c. II, casum
solvit dicendo : « Haec auctoritas (Concilii scii.) non praeiudicat auctoritati leronimi,
maxime cum illa testimonio divinae legis nitatur. Legitime igitur post peractam poeniten­
tiam raptor poterit sibi copulare quam rapuit, nisi pater puellae illam raptori detrahere

voluerit. »

Aim. Vlh
992 C

— 267 — 266 —

691

692

693

696

Obicitur quod Hieronymus, et dictum Concilii intelliguntur pro diversis temporibus ; et quod verba Gratiani ibidem
inter paleas computanda sunt.

Ah. K i
100] t'
. IW4;l

Respondeo quod, licet certum sit quod Hieronymus ab­
solute, et non secundum hoc vel illud Concilium futurum, lo­
quatur, et quod Concilium generale posset prohibere quod
non est absolute prohibitum, verba tamen Concilii, non tam­
quam constituentia, sed declarantia ius sumpta, Hieronymi auc­
toritati non praeiudicant, et hoc intendit Gratianus, et non
quod non posset statuere. Verumtamen quidquid de hoc sit,
satis habeo intentum meum ibidem, dum ex illo loco habetur
sive auctoritate Gratiani, sive quacumque alia, quod Hieronimi auctoritas praevaluit Concilio: et ita hodie iuxta
Hieronymi, non iuxta Concilii auctoritatem servat Ecclesia.
Quod autem computentur verba Gratiani inter paleas ab
arguentibus nihil obstat, quia oportet quod ab aliis, et non ab

ritate : quod lacta sunt, et quod robur acceperunt; et primum,

ut patet, refertur ad ipsum congregari, secundum au­
tem, nisi superfluat, ad auctoritatem congregati. Et con­
vincitur hanc esse absque omni ambiguitate intentionem litterae
illius, quia reddit rationem quare Conciliorum legibus Apostolica Sedes non subest. Si enim dependerent Concilia tantum
in congregari a Papa, ex quo leges faciunt postquam congre­
gata sunt, nihil valeret ratio assignata ad intentum inferendum.
Patet namque manifeste quod ex hoc quod * Concilia regula­

runt legem, si congregata non pendent ab ipso.
[§ 5]

697
188

[§ 4]

695

Romani Pontificis congregantur, sed ex quo congregatum est,
sive auctoritate Romani Pontificis, sive alias, habet immediate
auctoritatem a Christo.

Dixi in eodem XI cap. * quod Concilium universale legitime
congregatum errare potest definiendo, Papa absente, aut non
consentiente, et quasi dixi quod potest errare eodem modo in

his quae sunt fidei.

Dixi in eodem capitulo XI ex auctoritate Decretalis de
electione, in cap. Significasti \ quod Concilia a Papa auctori­
tatem habent.

Obicitur dicendo : quod illud est intelligendum de Concilio quantum ad suum congregari, quia regulariter auctoritate

quod expositio ista repugnat

riter non congregantur nisi per Papam, non sequitur : ergo non
praefigunt legem Papae ; quia stat quod congregata praefixe­

ipsis solis, inter paleas computentur.

694

textui. Nam
ibi duo dicuntur habere Concilia a Romanae ecclesiae aucto­
Respondeo,

698

m
998 A
Aim.

Obicitur, quia ad Concilium generale spectat determinatio eorum quae sunt fidei, et ipsi promittitur quod * docebit vos Spiritus Sanctus omnem veritatem » In cuius signum
Act. XV, [28] ponitur Spiritus Sanctus praesidens Concilio Apo­
stolorum, cum dicitur : « Visum est Spiritui Sancto et nobis »,
et non dixerunt : Visum est Petro et nobis.

« Om. cd. V.

1 loan. XVI, 13.

c. 4, X, de electione et electi potestate, I, 6.

Alm. X,
1003 B C

— 289 -

— 288 —

699

Hoc satis innuere videtur Augustinus : « Evangelio non

700

crederem nisi me auctoritas Ecclesiae admoneret \ »
Et in sexta 4 Synodo, ut patet Dist. XVI, cap. Placuit

Respondeo : haec obiecta dupliciter deficiunt, et primus
defectus communis est omnibus, secundus autem quibusdam
obiectionibus.
Defectus omnium obiectionum est, quia a Concilio decli­

dicitur : « Placuit huic sanctae Synodo, ut a modo confirmata
et rata sint canonum Apost. LXXXV l’ capitula 2. »
701

nat ad Concilium, secluso Papa. Et eius proprio privilegio
Concilium quippe generale sine Papae consensu non definit

Hoc quoque deduci potest exilio: « Ecce ego vobiscum

constat quod non universali consensu definitio illa facta est,
cum Papa supremum in Ecclesia Dei teneat locum, officium
et regimen etiam universale. Quod autem universali consensu
definitum non est, proculdubio a Concilio, ut Ecclesiam uni­
versalem repraesentat, definitum non est. Dico igitur quod

sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi ' »: hoc
enim successoribus Apostolorum dicitur. Concilium enim gene­

702

rale repraesentat Concilium Apostolorum et seniorum.
Hoc idem patet ex eo quod quilibet fatetur se credere

in unam sanctam Ecclesiam catholicam : ex hoc enim sequitur
quod ad eam ultima decisio eorum quae sunt fidei spectat.
Cum enim Papa fatetur se credere in unam sanctam Ecclesiam,

703

non dicit se credere in semetipsum.
Praeterea, Ecclesia universalis non potest errare in fide:
et Concilium gaudet eodem privilegio quo Ecclesia repraesen­
tata, sicut eadem potestate. Immo, cum Ecclesia ut dispersa

nullum actum iurisdictionis exercere possit, nec aliquid senten­
tialiter definire, infallibilitas in definiendo ei competere debet,
704

ut congregatae in Concilio.
Et si dicatur quod Papa repraesentat Ecclesiam sicut
Concilium, diceretur quod Papa repraesentat Ecclesiam remote,
Concilium autem propinquissime : quia in eo est aliquis de
qualibet Ecclesia saltem sufficienter vocatus, et privilegium Ec­
clesiae transit in Concilium immediate eam repraesentans, non
autem in Summum Pontificem.

propositio dicens: quod C o n c il i um generale non potest
errare in iudicio fidei est vera si II liciter et ab­
solute de Concilio iudicante in fide cum Papa,
et non est vera de ac e ph alo. Et haec responsio sufficit
ad omnia obiecta quantum ad intentam conclusionem : sed quan­

Æm. i.1,

1004 C

tum ad vim ipsarum obiectionum, in speciali dicitur.
7Q7
Et ad primam quidem, quod ad Concilium generale
i* 1698 spectet ultima decisio fidei
,
*
dicitur quod hoc verificatur de
Concilio ratione capitis, sicut de homine quod videt ratione oculi. Et quod hoc sit verum, patet de Concilio Ari­
minensi et Ephesino 11, quorum primum erravit in fide cum
Ario, secundum autem etiam erravit in fide cum Eutychete1.
708

1
« cd. V.: tertia.
b ed. V.: LXXX11I.

1 S. AUGUSTINUS, Contra epistulam Manichaei, V
» c. 4, D. XVI.
3 Matth. XXV111, 20.

6

PL 42

176

Et quod amplius est notandum, istud secundum fuit etiam
auctoritate apostolica congregatum, et in neutro consen­
si erroneae definitioni Romanus Pontifex. Et de
Ephesino quidem 11 clare patet ex multis epistulis Leonis [1] et
gestis Chalcedonensis Synodi 2. De Ariminensi vero patet ex
‘ CL DTC, art. Arianisme, t. I, P. 11, coi. 1827-8 ·, ib., art. Eutyches, t. V,
P. Il, coi. 1587.
’ Cf. loc. ult. cil.» coi. 1588.

— 290 —

Ruiino in Ecclesiastica historia, et in Historia tripartita, lib. V,
* ibid.

cap. 39 '. Ex eltectu igitur manifestum est quod verbum Domini:
« Spiritus Sanctus docebit vos omnem veritatem », non dictum
est Concilio dissentienti a Papa, quamvis legitime
congregato. Haec recte examinent omnes, qui hac de re de­

cernunt, ut caveant, et a sensatis non recedat iudicium.
709
* ibid.

Ad secundum * dicitur quod, etiam si Concilium illud
Apostolorum etc. fuisset Concilium generale, nihil aliud ha­

beretur, nisi Concilio integro cum Petro praesente et primo,
Spiritus Sanctus praesideret : quod gratis conceditur. Sed quare
ibi in communi definitum sit, et quod non fuerit generale

♦ n.

170

710

Concilium illud,

in libello illo diximus *.

Ad tertium * patet etiam quod Augustinus dixit: «Nisi

auctoritas me admoneret Ecclesiae »: et non dixit: Ecclesiae

n'

acephalae.
711

n.

700

Ad *
quartum
fateor me non videre quid probet,
njs· contra afferentes, quia canones Apostolorum, quamvis a
Synodo confirmati, evanuerunt 2: hoc enim facit ad celsitudinem
potestatis Synodi quam illi intendunt.

712
♦ n. 701

713
• n. 702

Ad quintum * dicitur quod ad litteram loquitur de
Ecclesia universali quae numquam deficiet, haec enim
est quae succedit Apostolis et aliis quibus Dominus
loquebatur. Ab Ecclesia autem vel etiam Concilio eam re­
praesentante ad Concilium acephalum, non valet argumentum.

Ad sextum * dicitur quod antecedens assumptum ex articu­
lo fidei de una sancta Ecclesia potest dupliciter legi, scii.

‘ RUFINUS, Historia ecclesiastica. lib. I (ecu X), c. 21. 22; PL. 21, 494-5.
CASSIODORUS. Historia tripartita, lib. V, c. 39 ; PL, 69, 1018
2 Cf. DTC. art. Canons des Apôtres, t. H, p. 2, col. 1610.

— 291

cum praepositione «in» dicendo: Credo in unam sanc-

I

tam Ecclesiam, et sine illa propositione, quod melius indicat
Divus Thomas, dicendo: Credo in unam sanctam Ecclesiam

catholicam
.μ
Et si quidem dicatur: Credo in unam etc., sumitur
Ecclesia pro Ecclesia integra, corpore scilicet et capite, quod
est Christus Dominus, ratione cuius in Ecclesiam dicimur
I
credere — et tunc optime valet consequentia : ergo ad hujus­
modi Ecclesiam pertinet ultima decisio fidei, et quod Pa­
pa non dicitur credere in semetipsum.
Sumi quoque potest pro
Ecclesia in terris, ut iungitur Spiritui Sancto, ratione cuius
dicimur credere in Ecclesiam, ut D. Thomae placet ‘. Et
1
sic etiam patet, quod optime valet consequentia, quod ad Ec­
clesiam catholicam iunctam Spiritui Sancto ut sic spectat ul­
tima decisio fidei et quod Papa non dicitur propterea credere
in seipsum, sed in Spiritum Sanctum, ut est Ecclesiae rector,
sed non valet ulterior consequentia: ergo Ecclesiae acephalae.
715
Si autem legatur sine praepositione, tunc dicitur ut
supra, quod creditur una sancta catholica Ecclesia, sed non
I
valet : ergo Ecclesia acephala. Et conceditur quod ad unam
sanctam ecclesiam catholicam spectat ultima decisio fidei, si­
cut et potestas iurisdictionis, quae convenit ei ratione partis.
.
Nec Papa credendo Ecclesiam dicitur credere seipsum, sed
dicitur credere officium suum et aliorum; in cuius siI
gnum a fide deviaret, si non crederet officium suum.
I 716

l'«.703

Ad septimum
*

dicitur primo, quod Concilium etiam

integrum non admitto gaudere de necessitate privilegio perso-

1 S.

THOMAS. Expolitio super Symbolum

Mandonnet, IV, 378.
2 Eod. loc.

Apost., «d

hunc

articul., ed.

— 292 —

nali Ecclesiae, quale est esse semper in Ecclesia fidem forma
tam, quoniam de Ecclesia hoc constat, de Concilio autem nul­
libi invenisse me fateor authentica 1 auctoritate firmatum, quam­
vis rationabile sit de facto ita esse, quod scii, in aliqua

717

persona Concilii sit fides formata.
Dicitur secundo, quod non posse errare in fide iudicialiter
est privilegium Ecclesiae ratione capitis ad quod spectat iu­
dicium. Et ideo non est privilegium Ecclesiae acephalae nec
Ecclesiae, id est collectionis fidelium, ad quam non spectat
potestas iurisdictionis, quam tamen Ecclesiam pro collectione
fidelium omnium tamen Concilium

718

repraesentat, et cui pro­

misit Dominus quod secum esset.
Et ex hoc patet quantum deficit argumentum illud, nam
procedit ac si Ecclesiae ratione communitatis conveniat privi­
legium illud, non posse errare iudicialiter, cum constet quod

sicut iurisdictio convenit ecclesiae ratione capi­
tum, ita actus iurisdictionis. Et quia actus iste,
scii, iudicialiter definire de fide, concernit universa­
lem Ecclesiam, ideo convenit Ecclesiae ratione
capitis, cui commissa est cura universalis Ecclesiae ; sicut
alii actus ratione aliorum capitum proportionaliter.
719
Dicitur ergo tertio formaliter quod Concilium integrum
gaudet eodem privilegio officii, non personae quo
gaudet Ecclesia et eodem modo, seu ratione partis, puta
capitis: et similiter gaudet eadem potestate, et eodem modo,
sed ex hoc magis habetur intentum et concedo gratis, quod
infallibilitas in definiendo de fide convenit Concilio integro
ratione capitis, et non ab Ecclesia: cui etiam hoc non
convenit nisi ratione capitis, sed a Domino Jesu,
cuius caput vices gerit.
11 cd. V. : auclhentka.

— 293 -

Quod autem dicitur de repraesentatione immediata et
W
remota * duo importat scii, repraesentationem Ecclesiae
per Papam et Concilium, et modum repraesentandi.
j2|
Et quoad repraesentationem dicitur quod inter Pa­
pam et Concilium tanta est in hoc differentia, quod Con­
720

cilium repraesentat universalem Ecclesiam in­
tegram, hoc est corpus cum capite, proportionalit er,
sic quod caput Concilii repraesentat Christum caput Eccle­
siae et corpus Concdii corpus Ecclesiae. Et hic est verus et
indubitatus sensus quo Concilium universalem Ecclesiam re­
praesentare dicitur et a Domino immediate potestatem habe­
re. Ecclesiam autem in terris positam Concilium integrum
quoad potestatem repraesentare dicitur, pro quanto omnis Ec­
clesiae potestas in eo invenitur per seipsam, vel in sua vi­
caria; quoad vota vero, quia intelligitur in ipsum consentire
omnium personarum Ecclesiae vota, ut patet ex auctoritate
678
Gregorii supra inducta *. Papa autem universalem Ecclesiam
integram, et in terris Ecclesiae potestatem et vota difformiter
repraesentare invenitur, nam caput, Dominum scii. Jesum Chris­
tum, participative, papatum in seipso formaliter, reli­
quae Ecclesiae potestatem et vota eminenter repraesentat.
722
De differentia autem obiciendo tacta, totum oppositum
est : quia dum ratione praelaturae Concilium Ecclesiam reprae­
sentare dicitur, et solus Papam immediate a Christo praelatus
est, reliquum autem Ecclesiae corpus a Domino mediante Petro
munus hoc habet, oportet dicere quod Papa immediatius re­
praesentat Ecclesiam quam Concilium, quia Papa mediante
solo Christo, Concilium autem mediante Christo et Papa.

[Cap. XIII]

723
Dixi in cap. xili ,* quod potestas applicativa Papatus
* n. /99 ac| personam regulariter et principaliter est in Papa, et non

* n. 76

nisi in casu in Concilio, seu Ecclesia, et in cap. VI * idem
sub aliis verbis, scii, quod potestas electiva Papae in Papae
potestate est. Et attuli ad hoc utrobique duo argumenta: pri­
mum ex facto Petri, VHI qu. I. cap. Si Pelrus 12*; secundum
ex eo quod Papa determinat de actu electionis, ita quod con-

trario modo factus sit irritus.

724

Obicitur contra, quattuor : scil. contra hoc, quod talis

*n.726sq.
* n. 732-3

potestas est in Papa, et contra hoc: in casu tantum est in 9"·'
pcc]esia> seu Concilio *, et contra utrumque argumentum *. '

725

Primo ergo arguitur contra primum ex Occam *. Si po­
testas electiva Papae esset in potestate Papae, sequeretur quod
Papa posset relinquere Ecclesiam absque potestate electiva,
quod est impossibile : ergo. Et tenet sequela ponendo quod
mortuis vel privatis electoribus Papa non ordinaret electores.
Et si dicatur quod in tali casu devolvitur ad Ecclesiam,
contra, quia tunc sequeretur quod Ecclesia esset superior Pa­
pa, quod tu negas. Et tenet sequela : quia numquam potestas
aliqua ex negligentia alicuius devolvitur ad alterum, nisi sit
simpliciter et absolute superior: potestas enim papalis non de­
volvitur ad episcopum ex negligentia Papae non providentis
alicui beneficio, sed e converso.
«Ÿ’

726

1 c. 1, C. VIII, q. I. Cf. supra nn. 201, 202.
2 GUILL. DE OCKAM, Dialogus, P. III, tr. 2, I. 3, c. 5 ; < Tertio probatur.·. >;
cd. Trccluel (Lugduni. 1494). fi. CCLXII-1II
JS

— 295 -

Praeterea, si Ecclesia in illo casu habet potestatem elec­
727
tivam, quaeritur a quo habet immediate, cum a seipso non
habeat. Si dicatur a Christo, difficile erit reperire in sacris
Litteris fundamentum, in quo possit stabiliri quod in illo casu
habeat et non regulariter.
Secundo principaliter arguitur ex Ar.nachano
Non est
728
verisimile quod Dominus voluntati unius hominis commisisset
potestatem electivam Summi Pontificis: quia posset evenire
quod una progenies diceret : « Haereditate possideamus Sanc­
tuarium Dei 2», dum quilibet in fine vitae suum consangui­
neum subrogaret
Tertio, quia sequeretur quod etiam potestas destitutiva
729
Papae, in casu haeresis quo deponi potest, esset in Papa; et
sic par in parem haberet imperium Et rursus quod Papa
posset constituere, quod Papa haereticus a duobus vel tribus
deponi posset. Et tenet sequela : quia per easdem causas ha­
bent generari et destrui potestates istae.
Quarto, si in Papa esset potestas electiva Papae, vel
730
ergo est in eo potestas illa, sic quod per semetipsum potest
successorem e’igere vel solum quia aliquibus potest illam po­
testatem communicare. Hoc secundum nihil habet apparentiae.
Ex primo autem, si concedatur, sequitur hoc inconveniens,
quod esset in potestate duorum facere quod alternatis vicibus
quilibet per annum in ordine suo esset Summus Pontifex mo­
re Annae et Caiphae. Et patet consequentia, quia unus Papa
pro sua voluntate potest eligere alterum in Papam, et in fine
anni ille alter reehget eumdem et sic deinceps.
— — —--- ■
<
1 RlCHARDUS Μ ΓΖ RALPH, episc. Armacanus, Summa in quaestionibus Armenorum, I. VII. c. 19; ed. Ichan Petii (Parisii·, 1512) f. L, verso, ubi haec le­
guntur : < Nequaquam voluntati unius hominis ordinationem summi pontificatus sive
principatus commitler-.t, cum unius cantas refrigescere tantum posset de facili, quod
loco sui carnrm et «anguinem subrogaret, et forsitan unum pseudo prophetam. »
2 Ps. LXXXIh n·

— 297 -

- 296 —

Quinto, Christus non contulit Papae aliquam potestatem

731

sit in Papa formaliter ; sed dixi quod buiusmodi potestas
est in Papa regulariter et principaliter.

'

perniciosam Ecclesiae : sed ut habet Glossa in cap. Si Petrus \ '
hoc est perniciosum quod aliquis eligeret sibi successorem : er- I 736
go Christus non contulit illam potestatem.

* η.

723

potestate superioris quae non sunt in illo et eius potestate for­

’

Contra rationem ex facto Petri allatam *, dicitur primo
quod Petrus non instituit Clementem, sed instituendum ordinavit. Dicitur secundo quod hoc fecit instinctu Spiritus Sancti,

732

Constat namque apud viros doctos quod multa sunt in

maliter, et quae etiam non potest per seipsum immediate fa­
cere. Sunt enim in intelligentiis, quas angelos dicimus, formae
|

inferiorum et eorum potestates, non tamen formaliter nec sic
i

quo etiam praevidit mortem. Dicitur tertio quod Papa, in ca-

quod possint earum actus per seipsas exercere ; sunt in cor­
porum caelestium potestate formae elementorum et eorum po­
testates, non tamen formaliter nec sic quod eorum opera pos­

(

su necessitatis quo electores non possent congregari et pro occurrenti periculo opus sit pastore, potest Papa moriens insti­

733
*ibid. c.fin.

sint per seipsa exercere. Stat igitur quod buiusmodi electiva
potestas sit in Papa regulariter et principaliter, et non sit in

tuere successorem.
Contra rationem autem, ex hoc quod Papa statuit circa actum electionis, etiam electores determinando *, etc. dicitur

i
|

quod Papa non dedit potestatem electivam Cardinalibus, sed

i

Ecclesia universalis in sexta Synodo ' in cap. /n nomine
Domini, ubi Nicolaus [11] Papa non propria auctoritate, sed
sanctorum Patrum statuit 3. Et propterea ubi Cardinales po-

|

eo formaliter, nec possit per seipsum buiusmodi potestatis ac­
tum exercere.
737
Sumantur ergo verba mea in hoc sensu,

electiva est in potestate Papae virtualitér, seu eminen­
ter, et hoc quoad modum essendi; et quod [est] * in

I

potestate Papae regulariter, id est ordinario iure, ad

testate sibi tradita abuterentur manifeste, universitas fidelium

differentiam Ecclesiae viduae, in qua est buiusmodi potestas
in casu; et principaliter ad differentiam eiusdem Eccle­

posset eos privare potestate electiva Papae et aliis eam com­

mittere.

♦ η.

738

Respondeo: et primo declaro sensum verborum meorum
in libello illo ; secundo *, quid in hac materia mihi videtur ;

♦ η.

744

tertio *, satisfacere curabo obiectis.

735

Quoad primum, numquam dixi quod Papa potest sibi
eligere successorem, nec quod potestas electiva Papae sit in
formahter, nec quod potestas applicati va papatus ad personam

734

1 lOAN.. Glossa in c. I, C. VIII, q. |, co|. |120, in fine.
2 tcil. in Conalio Romano, anno 1059
I, D. XX1I1.

quod potestas

siae, in qua est secundario, pro quanto in casu potest non solum eligere, sed facere electores et ordinare de modo elec­

I

tionis. Haec de primo.
738
•«J34

Quoad secundum * : quia eius est potentia cuius est actus,
ut dicitur in De somno et vigilia l, et electionis Papae actus

simpliciter et absolute non est Papae, ideo potestas elec­
tiva Papae non convenit formaliter Papae.
Probatur minor. Electio Papae est actus factivus, quan­
739
tum ex se est, tunc Papae : ergo repugnat ei quod praesupft om

‘ ARISTOTELES, De somno et vigilia, cap. I ; Bekker, 454 a. 8.

- 298 -

ponat pro tunc Papam. Et tenet consequentia : quia quod iit,
non est: si enim esset, iam non fieret. Tunc ultra: ergo elec­

tor Papae non est Papa, et tenet sequela, quia elector praesupponitur secundum naturam electionis, et est simul tempore
cum electione. Tunc ultra : ergo actus electionis Papae non

est Papae et tenet sequela : quia electio Papae est actus
electoris Papae. Ex hoc igitur patet quod potestas electiva
Papae, cuius actus simpliciter et absoluteest elec­
tio factiva ex natura sua
74Q

tunc Papae, non est in

potestate Papae formaliter.
Et confirmatur auctoritate consuetudinis ecclesiasticae, qua

fit ut electiones pastorum non fiant nisi vacationis tempore,
necnon divinae Sapientiae « suaviter omnia disponentis », quae
dixit : « Sufficit diei malitia sua : crastinus enim dies sollicitus
erit sibi ipsi2. ’ In subiecto igitur opportuni temporis,
quo potestas electiva eligere debet, locata est formali­

ter et non in Papa, qui solum praeveniendo sollicitudinem
741

crastini diei eligere posset, ut patet.
Subiectum autem huiusmodi electivae potestatis formaliter

iuxta Peripateticam et Apostolicam simul auctoritatem, qua
invisibilia ex visibilibus cognoscenda a nobis sunt ', ex ipsius electionis actus exercitatione investigandum est.
Apparet autem absque omni ambiguitate, quod electio Pa­
pae ad Romanam ecclesiam spectat computando intra Roma­
nam ecclesiam episcopos Cardinales qui velut suffraganei Ro­
mani archiepiscopi introducti videntur. Et propterea ces­
sante omni humano statuto certisque exsistentibus ec­
clesiae Romanae membris, in eadem regulariter est

» Sap. VIII, 1.
2 Matth. VI, 34.
3 ARISTOTELES, Metaph. 1, I ; Belckcr, 980

a 28. S. PAULUS, ad Rom., I. 20.

- 299 -

potestas electiva Papae, non minus quam in ceteris
ecclesiis potestas electiva suorum episcoporum.
/42
Ex e0 enim quod Christus Dommus Romanam ecclesiam
elegit in Petri ecclesiam, dum ipsi ne ex Roma, sicut ex An­
tiochia, papatum transferret, inhibuit dicens: «Venio Romam
iterum crucifigi » , ecclesiae Romanae potestatem electivam Pa­
pae non positive, sed negative, hoc est oppositum non
ordinando, concessisse dicitur. In casu autem incertorum elec­
torum, Ecclesiae universali eamdem potestatem eadem ra­
tione, quia scii, est episcopus universalis Ecclesiae, et eo­
dem modo, scii, negative, dedisse intelligitur.
743
Ex statuto autem humano, apostolica auctoritate
contractum per viam determinationis positivae est subiec­
tum potestatis electivae ad Cardinales Romanae
ecclesiae solos. Papa enim ex eminentia potestatis, curae ac
regiminis universalis, potest de electiva potestate decernere,
ipsamque sic dirigere et ordinare, ut contrario modo faciendo
irrita sit in suo opere et subiecto, ut patet in gestis ipsorum
Pontificum et observatione Ecclesiae. Haec de secundo.

(

744
734
', j2j

I

I 745
' 726

«.204

Quoad tertium *, respondendo obiectis pro quanto militant adversus haec, dicitur ad primum ", quod impossibile est
Ecclesiam relinqui absque Papa et potestate electiva Papae;
quoniam decedente Papa absque ullo decreto de hoc, negati­
ve relinquit potestatem electivam ecclesiae Roma­
nae: sicut Linus successor Petri immediatus, electus creditur ’.
Responsio quoque data *, quod per viam devo1 u t i ο n i s potestas applicative papatus ad personam esset in
Ecclesia universali m casu, pro quanto ex meo libello assumitur *, non intelligitur de devolutione propter

1 Iuxta Glossam lOAN.. «uper c. I. C. VIII, q. |, co|t | 120-21-

— 300 -

n egli g e n 11 am , contra quam obicitur, sed communiter,

et propterea non sic arctatur devolutionis vocabulum, quin si­
ve devolutionis sive successionis sive suppletionis sive cuius­
cumque

alterius modi in hac sententia viam includat. Unde

non super negligentia electorum, sed super defectu ordi* ibid,

nariorum electorum fundavi

et in tali, non in alio

casu, ibi dicta intelligo. Exsistentibus siquidem certis electori­
bus, qui hodie sunt Cardinales, non succedit Romana eccle­
sia universalis ; defunctis autem omnibus Cardinalibus, Roma­
na ecclesia, a qua Linus est electus ante humana iura nobis

nota, immediate succedit. Quia tamen pars clauditur in toto,
et in Ecclesia universali clauditur ecclesia Romana, si Con­
cilium generale cum pace Romanae ecclesiae eligeret in tali

746

casu Papam, verus Papa esset ille qui electus sic esset.
A q110 autem ecclesia Romana, aut Ecclesia universalis
haberet in casu potestatem

* n.

727

electivam papae, et non regulan-

ter
facile patet. Nam constat quod haberet a Christo
et eius vicario negative: quia scii, neuter ordinavit op­
positum, ct Christus Dominus statuit Petrum in successoribus
perpetuum. Stante siquidem hoc secundo,

cum successio car­

nalis in Novo Testamento consilio castitatis, maxime conve­
nienti perfectissimo statui qualis Papae est, dissonet ; volunta­
ria quoque quasi adoptio vel institutio successoris suavi Eccle­
siae dispositioni adversetur, via electionis perpetuandus
relinquitur " successor Petri, proculdubio ab eccle­
sia sua, quae, quia est et Romana et universalis, nisi ipse
Papa determinet qui Romanam et universalem Ecclesiam reprae­
sentent in eligendo, determinationi ipsius Petri et Domini,
qua facto, morte scit Petri in episcopatu Romano, determinatum
est quod ecclesia Romana repraesentet Ecclesiam universalem
a rd. V. : reliquintur.

— 301

in electiva potestate, — ut patet si secludamus omne ius posi­
tivum per intellectum, et aspiciamus ad Ecclesiae antiquae
consuetudinem, — standum est. Unde non oportet sollicitari
de auctore potestatis electivae in casu, et non regulariter in

Ecclesia.
Ad secundum "" dicitur quod non est contra sensum
747
• , 116 declaratum. Argumentum tamen non est ostensivum, nec du­
cens ad inconveniens ex natura potestatis, sed ex abusu, ex
quo, si liceret arguere, nescio quae potestas universalis recte

committi posset uni homini.
748
«.729

Ad tertium * dicitur quod, quia quaelibet potestas Eccle­

siae est inferior potestate Papae cui reliquae subiacent potes­
tates, nullum inconveniens video concedere, quod in Papae
potestate eminenter continetur potestas etiam depositiva Papae haeretici, et quod posset constituere
quod a collegio Cardinalium posset deponi in casu quo de­
ponendus est. Nec sequitur quod par in parem habeat impe
rium, quia non supra Papam, sed supra coniunctionem papa
tus cum persona exerceret imperium, in statu in quo cornu

tio illa est in corrumpi ex divino iure.
' 749
*' *. 730

750
'".73/

Ad quartum * dicitur quod, proprie loquendo, neutro
modo est potestas electiva in Papa, sed qu.a potest determinare electores et modum eligend■. Unde non oportet ad inconveniens deductum respondere : quod tamen ex

potestatis sequeretur.
Ad quintum * dicitur quod non potestas, sed abusus po­
testatis, si data esset a Christo, esset pemtc.osus.
Ad obiecta vero contra rationem ex facto Petri * dicitur

I

751
'".732

1 .
i o videtur contra textum dicentem: tradente
quod prima glossa viaeiui

— 302 —

sibi Petro ', et non dicit : ordinante quod sibi traderetur. Se* ib- 2Q

eunda vero glossa * acceptari potest, quamvis non sit authentica ‘ :

praesertim quia mortem non instinctu Spiritus Sancti, sed Do­
mini voce agnovit, dicentis: « Venio Romam iterum cm* ib. 3°

752

cifigi

»

Tertia autem glossa *

si acceptatur, eminentiae potes­

tatis Papae favet, ut patet: sed quomodo tunc fuerit talis
necessitas, deberet aperiri.
Videtur tamen mihi quod vel iuxta secundam glossam in­
stinctu Spiritus Sancti Petrus hoc fecerit vel de eminentia
potestatis propter quod dissolutum 1234 a Spiritu Sancto dici­

tur factum Petri, — non semper erunt Petrus et Clemens ; —

vel potius quod tamquam incertum factum, auctoritatem
firmam non faciat. Dico autem incertum, quia Ecclesia Linum
et Cletum reputans Summos Pontifices, computatis annis quibus
quilibet eorum rexit ecclesiam Romanam ante Clementem, tes­

tari videtur quod verba illa loannis Papae Ill
tamquam
narrativa crediti facti accipienda sint, et non ut auctorizantia
factum quod narratur : propter quod auctoritate illa utimur ut
valeat quantum valere potest. Accedit ad hoc versus in Glossa

ibidem de Clemente dicens : « Disputat hoc mundus, quartus
fueritve secundus 5. »
753
* n- 733

Ad obiecta demum contra rationem ex hoc quod Papa

statuit de electoribus Papae *, dicitur quod

manifeste constat

a ed. V : aucthentica.

1 c. I, C. Vlll, q. 1 ; Ut supra n. 732.

2 Cf. Martyrium Petri (apocr.), cit. a PUECH, Hist, de la littérature grecque chré­
tienne, I, 413; et OR1GENES, Comment, in euang. loan. XX, 12; PG 14, 600 B.
3 i. e rescissum, seu abrogatum.

4 dicentis, quod Petrus Linum et Cletum adiutores sibi
successorem.
lOAN, Glossa in c. I, C. Vlll, q. |, Col. 1121.

adseivit, sed Clementem

— 303 —

ex illo capitulo

In nomine Domini

', quod propria auctorita­

te Papa illud statuit in Synodo, ut patet ex illis verbis : «Ve­
nerabilis Pontifex decernens auctoritate apostolica inquit...» Mi­

rum est autem quod arguentes non adverterint grammaticam
constructionem in sequentibus, ubi dicitur : « Quapropter in­
structi praedecessorum nostrorum aliorumque sanctorum Patrum

auctoritate, decernimus ut obeunte etc... », et dixerint propter
liaec verba, quod Papa non propria, sed sanctorum Patrum
auctoritate statuit, cum ly « auctoritate » determinet ly « instruc­
ti >, et non ly « decernimus ». Unde solidum stat quod Papa

auctoritate propria statutum illud fecit.
/54
Quamvis etiam omnia statuta de electione Papae, quod
Summus Pontifex etiam in Synodo fecit, propna auctoritate
fecerit et sancti Patres in Synodo congregati nihil possint sine
auctoritate Romani Pontificis statuere, haec quoque ex aucto­
ritate Papae fieri comprobantur, dum statutum Gregoni X cum
Concilio Lugdunensi quod habetur m Vi", de electione, Ubi pe­
riculum
disponens de electione Papae, renovatum pro Hadria­
num [V] et Joannem XXI n, ac deinde reassumptum per Coelestinum V et Bonifacium VIII, robur auctoritatis habet, ut Glos­
sa in eodem cap. dicit *124. Clementinam quoque /Ve Romani de

electione Papae, a Papa 5, non a Concilio generali factam esse
Palet, in Clementinis de electione c. Multa quoque circa elec-

n. ed V. · XXIX.

1 C. I, D. XXIII, Ut »upra n. 733.

2 Ibid. §2.
= c. 3.
ctcclhn.

1 Ioan.

andr..

d

, , . Vie
,/«« P»'»"’'4· '■ 6· "
·

gIooj.

W··

·c0-

5 scii, a Clemente V P·
a
« c. 2. de electione et electi potestate. I. 3, in Clem.

— 304 -■

tionem Papae statuta
Et novissime Julius II,

in Dist. LXXIX patet a Gratiano referri.1
qui vivit et

regnat, statutum novum

dit de electione Papae, absque Concilio generali

gare huiusmodi potestatem in

Papa est

Unde

edi-

ne.

[Caput XIV]

negare sensum.

Dixi in cap. XX» XXI et ΧΧΠ quod in Ecclesia Dei est po­
1 Decretum GRATIANI, Pars I., D. LXXIX, per totum.

testas auctoritativa super coniunctionem Petri et Papatus, non

2 Constitutum hoc: De fratrum nostrorum, quo JULIUS II electionem Rom. Pon­
tificis a simo.iiaca fraude vindicabat, anno 1510, mense octobris. promulgatum est ; d.
RAYNALDI, jlnnales ecclesiastici, anno 1506, η. I; ed. Lucae, XI, coi. 476-7.

autem super Papam.

756

I
I

Obicitur contra tripliciter. Primo, quia contradantur dic-

tis in libello illo. Secundo, quia contradantur haec duo inter
se. Tertio, quia falsum est quod potestas depositiva Papae,

Iquae est in Ecclesia, non sit auctoritativa supra Papam.
757
Primum ostenditur sic: in cap. VI et XIII dictum est * quod

76-/99 pOtestaS applicativa ecclesiasticae potestatis ad hanc vel illam per­

sonam est in solo Papa ; nunc dicitur quod potestas auctori­
tativa super coniunctionem est in Ecclesia : ergo contradictio.
758
Secundum autem ostenditur exemplo quo utor * retorquen291 do in me. Habere enim potestatem super hominem, non est
habere potestatem super animam, nec super corpus, sed super
separationem animae a corpore, cum nihil aliud faciat occidens

I 759

760

hominem. Quid ergo aliud est habere potestatem auctoritativam
super Papam, quam posse papatum ab ipso auctoritative separare.
Tertium autem, quod scii. Ecclesia auctoritative super Pa­

pam ipsum deponit, probatur tripliciter. Primo, quia aliter Pa­
pa haereticus citatus non tenebitur comparare, nec erit contu'
max non comparons : iudicabunt ergo inauditum, aut non ob­
ligatum respondere.
Secundo : omnis actus punitivus * personae ratione proprii
peccati est ab habente jurisdictionem super eum qui punitur.

. cd. V. : puniliu».

Aim. XI,
I006BD

— 306 —

761

Tertio arguitur ad hominem, meipsum scilicet: Ecclesia
potest excommunicare Papam haereticum antequam deponat:
ergo habet auctoritatem iurisdictionis super Papam. Patet se­

* η.

266

quela, et antecedens ex te est : quia tu dicis ! hanc consequen­
tiam esse bonam: non est excommunicatus ipso facto, ergo
non est depositus, et ista erit bona: non potest excommuni­
care, ergo non potest deponere, et ista : potest deponere, ergo
potest excommunicare.

762
* n. 757
♦ n. 200,
202

Respondeo : et ad primum * dicitur quod nulla est in
dictis meis contrarietas: quoniam superius * de aucto­
ritate eminentiae erat sermo, ubi Ecclesiae potestas Pa­
pae potestati comparabatur. Unde dictum est ibi, quod Papa
est moderator et director potestatis Ecclesiae, et non e con•
·
·
verso: hoc enim ad eminentiam et non eminentiam potestatis
spectat. Hic autem sermo est de auctoritate efficaciae:

dum dicimus quod potestas Ecclesiae auctontativae potest su­
per coniunctionem etc., hoc enim nihil aliud sonat, nisi quod
talis potestas tamquam superior coniunctione illa potest efficere

illam: agens enim ut sic praestat, eo quod fit ut sic. Cum
hoc namque patet bene stare, quod potestas applicativa po­
testatis ecclesiasticae secundum

eminentiam est in so­

lo Papa.
763
* π· 758

Ad secundum * vero dicitur quod haec duo, scii, potestas
est super coniunctionem et non super Papam, in nullo repu­

gnant inter se, quia diversa sunt. Et Papa significat
aliquid maius coniunctione, quoniam signifi­
cat formam papatus, sicut dominus formam dominii.
Propter quod retorsio exempli de homine nihil valet. Nam
non convenit Papae significatum aequiparare significato hominis

— 307 —

et simile de utroque ferre iudicium, quia homo significat for-

maliler compositum ex anima et corpore, Papa vero signi­
ficat formaliter purum papatum, quamvis in con­
creto, ut patet. Sed hoc totu Π Petrus Papa se habet ut

ly homo, et conceditur quod potestas illa potest su­
per Petrum Papam ratione subiecti, ut m libello di­
citur *, non autem super Papam, quia non potest ex par­
te formae. Unde patet nullam esse repugnantiam, et quod
aliud est posse super Papam et aliud super Petrum
Papam, sicut aliud est posse super compositum, et aliud super
formam.
764
Ad primum autem contra tertium hoc, scii, quod potestas
'759 Ecclesiae non est supra Papam *, respondetur, quod Petrus
Papa haereticus tenetur ad omnia quae sunt ne­
cessaria ad iudicium depositionis ipsius, ut in
' n. 309 libello cap. XXI expresse dictum est *, unde mirandum vi­
detur de obiectionibus. Dico igitur quod Petrus Papa haere­
ticus ratione subiecti sic dispositi subditur potestati
depositivae Ecclesiae, et in omnibus necessario praeambulis et
consequentibus. Nec ex hoc sequitur, quod potestas Ecclesiae
sit supra Papam, sed supra Petrum Papam sic dispositum
-60 in hoc tantum. Et per hoc patet solutio primi et secundi *.
•i. 29/
in fine

765
n /6/

Ad tertium vero dicitur * quod, ut patet in cap. XIX
libelli unde impositum est mihi quod dicam illam consequen­
tiam bonam, numquam ego dixi hoc, numquam somniavi co­
nexionem inter excommunicationem et depositionem : immo op­
positum expresse sensi. Ego enim ex illa communi radice:
id quod infligitur a iudicio humano, non incurritur ipso facto
ex solo peccato interiore pure, intuli duo, scilicet negatio•
9
·
»
e
nem excommunicationis, et negat i ο n e m p riv a 11 o n i s, et dixi quod, si ex hac radice sequitur non esse excom-

— 308 —

* n. 266

municatum, multo magis sequitur non esse pnvatum:
quia ibi non requiritur declaratio apud iuristas sicut hic *.

Argumentum autem procedit contra dicentem illationem for­

malem a negatione excommunicationis ad
tionis : et ideo non est ad propositum.

negationem deposi­

[Caput XV]

769

j ' n. 385

[§ 2]

Dixi in cap. XXVI * rationem quare Papa pro infideli­
tate sola potest deponi : quia sola infidelitas inter crimina contrariatur ad esse Papae.

766
n· 310

767

Dixi in cap. XXI * quod Papa posset committere potestatem depositivam Papae haeretici collegio Cardinalium.

Obicitur quod non possum sic

dicendo sustinere quin

770
Aim.

I

/007 λ i

771
Respondeo quod facillime patet ex hoc non sequi pa­
rem in parem habere imperium : quia potestas depositiva non

est supra Papam, sed supra coni unctionem Petri cum
papa tu: quae coniunctio non est par Papae. Quare autem

opponitur

ad esse Papae.

772

non sit auferibilis ab Ecclesia a Papa, in promptu causa est:
quia divino i ure illi convenit contra Papam haereticum, ut

patet ex dictis in libello *.

racter baptismalis.
Secundo, quia haec ratio aeque fortiter probaret, quod

pro haeresi deponi non posset : quia haeresis non

huiusmodi potestas depositiva Papae, quamquam minor papatu,

* n. 372

rationem. Primo, quia

falsum est quod fides requiratur ad esse Papae, cum Papa,
si fiat haereticus, adhuc sit Papa apud me: sufficit enim cha­

par in parem habeat imperium.

768

Obicitur dupliciter contra hanc

! ’ n. 382,
i
383

I · n. 406

773

Respondeo quod ratio mea non est intellecta ut est.
Studiose namque non posui inter conditiones requisitas ad

esse Papae fidem, sed christianitatem, ut excluderem
hanc obiectionem. Nec assumpsi quod infidelitas sola inter vi ·
tia contrariatur fidei, sed christianitati, seu conditioni requi­
sitae ad esse Papae, ut patet in libello *.
Constat enim
christianitatis statui, qui membrum Christi constituit, solam in·
fidelitatem inter vitia opponi, et quod christianitas requiritur
necessaria ad esse Papae et in libello eodem, cap. XXVII *, clare
manifestavi differentiam inter christianitatem et fidem
et quod christianitas est status quidam ecclesias­
ticus ex charactere et fide constitutus.
Sed ut melius vis rationis perspiciatur ex conclusione
intenta et directa oppositione infidelitatis, considerandum est
quod non est intenta aut deducta conclusio ex illa ratione,
quod Papa habet non esse propter infidelitatem, sed quod

Aim. XII,
1008 AB

— 310 —

est dispositus propinquissime ad non esse, quod

significat conclusio dicens

quod est deponendus. Et propterea

non oportet quod infidelitas sic opponatur christianitati, quod
auferat totaliter esse christianum; si enim hoc tolleret,
non deponendum, sed depositum Papam inferret. Sed sat

est quod opponatur christianitati sic, quod constituat chris­
tianum hominem, quantum est ex parte hominis,
in non esse christianitatis. Per hoc siquidem non esse chris­
tianitatis in Petro Papa, constituitur Petrus Papa in esse
d e p ο n i b i l i, quia per tale non esse est dispositus sic ut de* n.

385

774

poni possit, ut patet ex dictis in libello
Et manifestatur ex officio Papae: cum enim Papae of­
ficium sit pascere doctrina et opere, cum habet fidem
formatam, velut sanus vivit in papatu ; cum autem h a bet fidem informem ob perditam caritatem, non pascit
amplius exemplo, sed doctrina tantum, ac per hoc velut ae­
ger in papatu est; si demum etiam fidem omnino ami­
serit, iam nec doctrina pascere potens est, et quasi mor­

tuus sicut in extremis vitae constitutus, ad omne opus inva­
lidus, dispositus est ut morte depositionis auferatur a vita
papali.
775
Unde patet responsio ad primum : quia non obstat
n. 770
rationi qUOd infidelitas stat cum esse Papae, ut patet ex dic­
tis. Et potes eamdem sententiam unico verbo dicere, quod
fides est necessaria ad esse Papae simpliciter, quamvis
non sit necessaria ad esse Papae sic, scilicet quasi mortui:
immo ex hoc quod constituit Papam in esse Papae simplici•

·

ter, et eius oppositum constituit in esse Papae quasi mortui,
manifeste sequitur, quod constituit Papam in esse deponibili.
776
Et per hoc patet solutio secundi * : haeresis enim non stat
n· 771
cum esse christianum simpliciter, nec cum esse Papam sim­
pliciter, quamvis non auferat totaliter utriusque esse, sed, quia

- 311 -

constituit non esse christianum quantum est ex parte ho­
minis, ideo constituit di sposi tum ad non esse Papae,
quoniam esse Papam simpliciter supponit esse christianum
simpliciter. Sed argumentum in hoc fallitur : quia accepit haec
rationem ac si inferret non esse Papae sic, quod esset depositus, cuius tamen contrarium patet in littera *. Manet ergo
ratio illa non inventa adhuc minus habens, quamvis in statera
posita, ut desiderare me dixi.
-

l§ 2]
777
L i 372.
U96

: 778

779

780

Dixi in eodem XXVI cap. iuncto XXV * quod ex sacra
Scriptura solus casus haeresis excipitur ab impunibilitate Pa­
pae respectu Ecclesiae.

Obicitur, quia in sacra Scriptura invenitur etiam alias
criminosum esse separandum, ut patet primae ad Corinthios
V,’ [ I 1 ] : « Si is qui frater nominatur inter vos, est fornicator,
aut avarus, aut idolis serviens, aut maledicus, aut ebriosus,
aut rapax, cum huiusmodi nec cibum sumere. » Et Do­
minus, Matth. XVIII, [ 1 7] innuit hominem pro quolibet mortali,
cui annexa est contumacia, esse excommunicandum. Et si
glossati fuerunt hi textus de subditis in terra, similiter glossabuntur textus allegati per te de haeretico.
Et ad dicta Salvatoris et Petri ', conceditur quod, quamdiu bene docent et remanent praelati, sunt audiendi.

Respondeo quod, cum sacra Scripura tota sit ab uno
auctore, qui est Spiritus Sanctus, et velut una integra doctri-

λ

ed. V. : VI.

Alm. ibid.
1008 B C

- 312 -

na legis divinae, non est glossis, sed textui attribuendum, cum

ex coniunctione diversorum

locorum

Scripturae sensus unius

colligitur : sic autem est in proposito. Cum enim propter hae­

resim maxime et propter alia etiam crimina sint divino iure
vitiosi multi separandi ab Ecclesia, et exceptio fiat de solis
praelatis ab ipso divino iure in criminibus aliis ab infidelitate,
manifeste colligitur absque nostris glossis, quod reliqui pro
multis criminibus, p ra eia tus autem pro sola infidelita­
te divino iure separandus ordinatur. Scriptura igi­
tur loquens de haeretico communis est praelatis et subditis,
quia nulla fit exceptio in ea de praelato ; loquens autem de
aliis criminibus, praelatum simpliciter non com­
prehendit, quia excipit eum.

781
n'

Ad responsionem vero datam exceptioni Domini et *
,
Petri
quando exceptus est praelatus Matth. XXIII, [2] : « Super cathe­
dram Moysi» et I Pet. II, [ 1 8]: « Obedite praepositis dyscolis»,
dicitur quod responsio illa, scilicet : quamdiu bene docent
et sunt praelati, potest bene et male intelligi. Bene

quidem, si sit sensus: quod quamdiu per se bene docent et
sunt praelati. Et sic nihil obstat proposito, quoniam fides Chris­
ti est qua fit doctrina, et quae sustinet praelatum in esse
simpliciter, ac per hoc quamdiu habent fidem, habent
* n. 367

782

unde per se recte doceant, et sint praelati quantum est ex iure divino, ut patet in libello
Male autem, si sit sensus quod non dicitur prae­
latus tolerandus, sed si toleretur, audiendus, quoniam
cum in maiore includatur minus, et plus sit malos praelatos
audire cum effectu et obedire eisdem quam tolerare, ut patet,
consequens est quod mandatum Domini et Petri de obedientia praelati malae vitae et bonae doctrinae, claudat in se
mandatum de toleratione ab eisdem, quibus obedientiam in­

— 313 -

didit l. Et sic auctoritas iuris divini allata efficax ad propo­

situm restat, supra firmam petram fundata.

l§ 31

!

783
Dixi in eodem XXVI cap
conclusive, quod in solo casu
|.·^ haeresis Papa subicitur Ecclesiae, ita quod possit deponi.
784

785
I

786

787

i

Obicitur : primo, quia in epistula Clementis ad lacobum 23 ex ore Petri Apostoli ordinatur quod Clemens Papa
deponatur propter negligentiam : Ecclesia siquidem non spernit
illam epistulam, quod sufficit.
Secundo : quia cum Ecclesia in casu haeresis sit iudex
Papae, et talem potestatem non habeat nisi Matth. XVIII, [18],
et ibi non commemoretur magis peccatum haeresis, quam quodcumque aliud cum contumacia, sequitur quod non solum in
casu haeresis Ecclesia sit iudex Papae.
Tertio : quia si vicarius regis absentis tyrannice regeret,
communitas posset illum deponere : ergo Ecclesia potest depo­
nere Vicarium Christi Domini, si tyrannice regat.
Respondeo quod epistula illa eadem facilitate reicitur,
qua recipitur: immo maiore reicitur, ut patet ex opposito de­
creto, XI Dist., Si Papa ‘, ubi manifeste propter negligentiam
Papa non iudicandus dicitur, quamvis perniciosam. Unde non

sufficit illius auctoritas.

788
’·765

Auctoritas autem Domini secundo loco allata * potestatem Ecclesiae supra subditos sibi, ut sic, manifestat. Et propterea cum Papa ex aliis locis sacrae Scripturae
1 Non est crgo condilionale mandatum, ut isti insinuant (si toleretur, praelatus au­
diendus est), sed absolutum, claudens in se cl tolerantiam cl obedientiam.
2 CLEMENTINA, £pist. Clementis ad lacobum. c. V, PL 2, 39 B ; c. VI, ib. 40, A.
3 c, 6, D. XL.

Alm. ibid
1008 C,
1009 A

ib.f

1010 A

!009 D

- 315 -

- 314 -

non sitsubditus Ecclesiae nisi incasu haeresis,

de capite isto negatum accipimus quod praescindatur. Falsum

consequens est ut ex illa sententia Domini non habeat Eccle­

quoque est quod sine isto capite sit vita, cum ipsum loco
Domini salvificet Ecclesiam, ut in cap. Si Papa, D. XL dici­
tur \ Nec inficit hoc caput, sed recte docet : quamvis abu­
sus potestatis capitalis in isto inficiat, quantum est ex se, Ec­

sia potestatem super eum, quia est Papa, nisi in casu hae­
resis: quod enim ibi non est expressum, sufficit alibi inve­
niri declaratum.

789
* n. 7Æ6

Ad tertium

dicitur quod similitudo illa deficit duplici­

ter. Primo, quia communitas libera habet potestatem deponen­
di principem, regem scilicet, si tyrannice regat : et ideo non

clesiam, non hoc caput, sed abusus illius in cul­
pa est; et non est praescindendum caput, sed illius abusui
congruis remediis obviandum.

est mirum, si potest deponere etiam vicarium illius. Ecclesia

790

autem serva est Principis sui lesu Christi.
Secundo, quia rex purus homo absens supponitur, et
solum per vicarium gubernare ; Rex autem noster sic absens

est corpore, ut per seipsum audiat querelas contra Vicarium
suum ab Ecclesia et membris singulis : et propterea non est ab
Ecclesia eius vicarius deponendus, sed recurrendum est
ad Principem audientem

et optimum, ut deponat.

[§ 4]
791
* n. 403

Dixi in eodem XXVI. cap * quod propter scandalum non est
praescindendum caput iuxta Domini sententiam, Matth. XVIII, [8].

792

Obicitur quod, licet non sit auferendum caput totaliter, /Ilm. W
loio
sic quod numquam sit futurum aliquod caput, tamen auferen­
dum est istud caput sine quo in corpore remanet vita, immo
quod corpus inficit quantum est ex se.

793

Respondeo quod ex verbis Domini, negative tamen,
ut in libello dictum est *, sumitur quod nec totaliter, nec
hoc caput praescindendum est : quoniam expresse dicitur : « Si
manus tua, oculus tuus, pes tuus... » Pronomen siquidem adiunctum ostendit quod de membro hoc loquitur, et consequenter

♦ Ibid.

1 c. 6. D. XL.

[Caput XVI]

794
• η.

Dixi in cap. XXVll " quod Deus optime providit Eccle­

416422

siae, disponens quod orationis remedio contra Papam malum

uteretur, non autem depositionis potestate.

795

Obicitur, tripliciter. Primo, quia minus bene instituta /»|
esset politia ecclesiastica quam civilis. Et tenet sequela: quia ' 1
civilis potest principem tyrannice regentem pertinaciter depone­

796

re, ecclesiastica autem non posset.
Secundo, quia Deus ademisset communitati Ecclesiae po­
testatem sibi naturaliter convenientem, et necessariam ad pa-

cificam conversationem, qualis est potestas depositiva principis

in casu tyrannidis. Et tenet sequela : quia talis potestas natu­
797

raliter convenit communitati perfectae et liberae.
Tertio, quia cum Deus opportunius remedium quam ora­
tionem Ecclesiae potuerit instituere, scilicet potestatem deposi­

ti vam, dicere non aliud remedium quam orationis reliquisse est
dicere politiam ecclesiasticam non bene institutam, et effectam
servam strictissima

servitute.

Respondeo quod Deus longe melius et eminentius
instituit ecclesiasticam rem publicam quam ci­
vilem, quoniam illam instituit cum proximo et homogenco
capite vivo in perpetuum sine potentia errandi, praesente spiritualiter votis omnium et singulorum ubique : haec enim est in­
stitutio reipublicae christianac simpliciter.
799
De institutione autem ad tempus, scii, corporalis ab­
sentiae Principis nostri, dicitur etiam quod optima est,

79B

- 317 —

quando consonat primariae institutioni. Et quoniam res publica
christiana secundum suam primariam institutionem serva nata
est, et tota potestas est in suo principe naturali, ideo optime
consona institutio ad tempus est, ut non communitati,
sed vicario principis potestas plena committatur,
ut praedictum est
,
*
et quod res publica, quamdiu Vicarius
principis sub principe est simpliciter, quod fit
per esse christianum, simpliciter recognoscat Princi­
pem vivum et recurrat ad eum audientem et paratum
exaudire.
X)
Et scito quod contingit homines in hac re falli quasi a
negatione modi ad negationem rei. Cum enim
deponere Papam contingat multis modis, scilicet per providen­
tiam humanam, et per orationem Ecclesiae perseverantem, et
neutro modo opus sit nisi in casu verae necessitatis, ex hoc
quod Ecclesiae non est concessum quod possit deponere per
viam providentiae humane, non sequitur : Ecclesiae non est
concessum, quod possit deponere Papam : quoniam alia via,
scilicet orationis perseverantis, infallibiliter potest : quae enim
per amicos possumus, per nos aliqualiter posse testatur Philo­
sophus ', quanto magis quae per patrem possumus.

801
'h

I

Ad primum * ergo negatur sequela: et ad probationem
dicitur, quod utraque politia, scilicet tam civilis quam
ecclesiastica, potest deponere tyrannice regentem
ipsam, sed diversimode; quia civilis perfecta et libera
potestative et per providentiam humanam, ecclesiastica
autem per potestatem sui Patris, per orationis
perseverantiam, quando vere oportet. Et hic
modus quidem excellentior, et non potens errare, sicut primus,
est melior, et propterea non minus bene, sed melius provisum
» ARISTOTELES, EMc. Ill, 5; Bekker, 1112 b 27-8.

— 318 —

est ecclesiasticae reipublicae de

modo abiciendi a se malum

ministrum quam civili.

802
' n- -796

Ad secundum * negatur etiam sequela : quia communitas
christiana nata est serva, ac per hoc naturali iure sibi non
competit potestas super principem suum : et consequenter nec

supra principis vicarium, nisi a principe sibi concedatur. Unde
licet verum sit quod ecclesiastica communitas distincta contra
principem non habeat supra principem et eius vicarium tyrannizantem auctoritativam potestatem, non tamen adempta
est sibi a Christo, aut quocumque alio modo, sed ex natura

sua: quia serva nata est, contraxit hanc negationem.
803

* n. 797

Ad tertium * autem dicitur, quod non fuis set ορροτtunius remedium providentia humana, quam ora­
tio Ecclesiae perseverans. Tum quia providentia hu­

mana falli potest, cogitationes siquidem mortalium timidae
et incertae providentiae nostrae 1 ; oratio autem Ecclesiae
perseverans falli non potest. Deponeremus forte, quando non
oportet, non praevidentes futura, nec occulta scrutantes. Ora­
tio autem Ecclesiae perseverans non deponet quando non

oportet : quia bonus Dominus negat quod volumus ut tribuat
quod malemus. Tum quia facilior, minus impedibilis et efficacior causa est oratio Ecclesiae perseverans pro se in ne­
cessariis ad salutem Ecclesiae, quam tota omnium hominum
providentia ; haec enim difficile consonat, potentia impediri
potest et omnia subiecta non habet ; descripta autem oratio
facile consonat, non potest potentia aliqua humana impediri,
et omnia sub Deo subiecta habet.
804
Mirum est autem de subiunctis, scilicet quod dicere Deum
solum orationis remedium reliquisse etc... : solum enim hoc reλ Sap. IX, 14,

- 319 -

medium tamquam supremum et efficax simpliciter relictum di­
cimus, exsistentibus multis aliis remediis, per viam admonitionis,

§05

806

n. 360

etc. Mirum autem dico, quia cum naturaliter ex eisdem tuea­
mur ex quibus sumus et conservamur, et christiana res­
publica ex oratione sit adaucta, et in uno ovili
constituta, dicente Patre ad Christum : « Postula a me et
dabo tibi Gentes haereditatem tuam 1 » et ex oratione
conservetur, dicente Christo ad Petrum : « Ego rogavi
pro te, ut non deficiat fides tua2», naturali quoque ordine
oratione defendenda est, contra tyrannice regentem.
Mirum dico, nisi quis putet orationem Ecclesiae perseve­
rantem pro se in vera sui necessitate posse deficere, quod prope
infidelitatem esse, si infidelitas non est, parvulo meo iudicio
videtur: divinae siquidem providentiae, quam in specie de Ec­
clesia sua habet, derogare videtur. Si enim natura non deficit
in necessariis, quomodo Deus qui dedit semetipsum Ecclesiae,
deficit illi in necessariis, servatis ex parte Ecclesiae servandis,
ut patet ex descriptis conditionibus orationis.
Mirum demum dico, quoniam si efficax hoc orationis Ec­
clesiae etc. remedium indubie creditur, cur insufficienter pro­
visum Ecclesiae dicitur de remedio opportuno ? Et per hunc
modum excludendi Papam tyrannum ab Ecclesia satisfit omni­
bus quae obiciuntur de corpore respectu membri contagiosi,
et similibus:
*
ad omnia siquidem sat est oratio perseverans Ec­

clesiae.

807

Pr° cuius zelo hanc respondendi curam suscepi : arbitra­
tus quibusdam licet non omnibus frivolis obiectis respondisse,

1 P.. 11. 8.
2 Luc. XXII» 32.

— 320 —

vituperandum non esse hac vice. Rogo igitur lectores ut ae­
quos se praebeant interpretes aut censores: nihil enim hic aut
alibi mihi, sed rationi, vel auctoritati allatae tribui volo : et
hoc etiam ubique, et semper sub sacrosanctae Romanae eccles ae correctione. Romae die 26 Novembris, 1512, ad laudem
et gloriam Domini nostri lesu Christi. Amen.
FINIS
* Coloph.: impressa Venetis per Gcorgium Arriuabenum anno reconciliatae nativitalis 1514 die X ocio bris.

TABULA COMPARATIVA CAPITULORUM
ulriusque opusculi

CA1ETANI

necnon libelli

1

Auct. Pap.

Cone. Apolog. eiusdem

C. XXV11
C. IX

C. 1
c. 1I-VI

C. III
C. IV
C. VI
id.
id.
id.
C. VII
id.
id.
id.
id.
id.
C. VIII
C. IX
id·
id.
id.
id.
C. XI
id.
id.
id.
C, XIII
C. XX-XX1I
c. XXI
c. xxvi
id.
id.
id.
C. XXVII

C. VII
id.
C. VIII
id.
id.
id.
C. IX
id.
id.
id.
id.
id.
C. X
C. XI
id.
id.
id.
id.
C. XII
id.
id.
id.
C. XIII
C. XIV
id.
C. XV
id.
id.
id.
c. XVI

1 luxta nostram editionem.

§
§
§
§
§

2
I
2
3
4

§
§
§
§
§

2
3
4
5
6

§
§
§
§
§
§
§
§

2
3
4
5
I
2
3
4

§ I
§ 2
§ I
§2
§ 3
§ 4

C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.
C.

C.

IAC.

ALMAIN 2

Auct. Eccl. seu Concil.
MI c. 977C-98IA
VI c. 987 CD ; 988D
VII c. 993CD
X c. 1002A
VIII c. 995C-996C
IX c. 998D-1000D
VII c. 993A
VIII c. 996C
VII c. 995D; 996B
id. c. 996D
id. c. 997A
id. c. 997AB
id. c. 997CD
id. c. 989-992A; 993A-D
VII c. 992C
Vil c. 990D-991A
X c. I001B-1002D
id. c. 1OO2D-1OO3A
VII c. 992A
VIII c. 998AC
VI c. 987C-988B
X c. 1003D-I004B
VIII c. 998A
X c. 1003 BC; I004C
IX c. 999A-1000D
XI c. 1006BD
id. c. 1007 A
XII c. 1008AB
id. c. 1008BC
id. c. 1008C-9A;1009D-10A
id. c. 1010A
XII c. 1009AB

2 luxta editionem Ellies du Pin, cf. Sigla.

INDICES

INDEX BIBLICUS 1

Ex.
200

XV111, 21. 25

LXXX11, II
C, 2
cxx, 4

Lev.
22

249,280

Eccli.
Cant.

234

Esth.

• >

803

360
421
203

1er.
84
419

XII, 10
4(9 , xvii, 5

Ps.

II, 8
XXXII, 9
Lll, 6
LXV, 19

191, 455, 465, 740

v, 4
! LIX, I
LXIH, I

418

XXXIV, 30

Sap.

Is.

lud.

lob.

252

i. 7

Reg.
I, xvi, 7 118,266.268,427,441 vin, I
4, xix, 35
418 ' ix, 14

vin, I

399

I xxxvii, 31

Dent.
622
XIII passim ; XIV it.
73, 309, 360
XXXII, 4

575

X, i

Num.

vin, 13

418

Prov.

xviii, 28

xvi, 26

728
540

Hab.
804 ! II, 4
442 '

232
419

III, 99

247
Dan.
418

1 Numen vulgares ad paragraphes Opusculi lectorem remittunt ; italici vero ad paragra­
phes Apologia? eiusdem op.

— 326 —

Os.
XIII, 11

1 XXV1I1, 30

16. 24, 76, 176,
701, 712

419

Matth.

Marc.

III, 14
III, 23

27
217

V, 14. 16
16
vi, 33
418
Luc.
VI, 34
740
vu, 5
238 I, 37
450
vu. 16
403 VI, 13
27
X, I
27 IX, 1, 2
24
XV. 8
420 ! xii, 42-6
397, 400, 402
XV, 24
418 XVII, 10
685
xvi, 18
8, 247,324, 414, 5/4 XVIII, 7
147, 418
xvi, 19
8, 9, 16, 21, 44, 269, 1 xviii, 8
419
311, 459, 476, 497, ! XIX, 12
311,59/
508 1 xxii, 20
20
xviii, 8
403. 791-793 j xxii, 27
514
xviii, 15
65, 140, 143. 458 I1 XXII, 29
26
xviii, 16
403, 427 XXII, 32
133, 191, 428, 643.
xviii, 17
60, 65, 140, 143, 146,
646, 65/, 652, 804
164, 167, 458, 778 |
Ioan.
xviii, 18
16, 21, 44, 45, 60,
124. 126, 164, 167, | in, 18
245, 323
458, 475, 476, 497 - x, 1
85
500, 507, 508, 577, | x, 11
87
598, 663, 664, 674, ! x, 14
87
675, 785 1 x, 16
29, 85, 86, 477, 508,
xviii, 19
176
54/, 564
174, 176 { xii, 48
xviii, 20
350
XIX, II
593 xiii, 16
17
XX, 28
5/7 xiv, 26
133, 178
XXIII, 2, 3
367, 396, 403, XV, 16
451
443. 78/ j xv, 26
168
XXIII, 5
662 i xvi. 13
53, 133, 698,708
XXIII, 8
48, 459 1 XX. 21
27
24 1 xx, 22
XXVIII, 18
20

— 327 —

XX, 23
XXl, 15
XXI, 17

16, 20, 45

xiii, 4
xiv, 4

8, 9, 10, 16, 29, 38,
40, 45, 46, 83, 85,
87, 269, 306, 311,

II, 14
IV, 1
IV, 5

vin, 14
vin, 20
XI, 2
xii, 5
xii, 6
XIII, 2, 3
xv,
XV,
xv, 13
xv, 19
xv, 22
xv, 23
xv, 28
XX, 28

I. 17
I, 20
vin, 23
vin, 32
X, 10
Xi, 29
XII, 5

54

171
171
17, 49, 163, 168
171
163, 169 II, 10
234, 438 v, 20
438 vi, 14
20 XIII, 10
169
171
163, 170
171
170 II
163, 170 II
665, 698 II.
553 ! II,
14
II,
Roni.
247, 325
74!

418
265
269, 369
64, 71, 5/5

419
588

126, 267
258, 778
596

vi, 12
x, 13
x, 23
XI, 24.
xii, 12
xii, 28

Act.
1, 15

275, 418

I Cor.

452, 459, 486, 489,
535, 538, 542, 544,
564, 577, 612

XXI, 21
XXI, 24

558

422
596

20
5/9
40

Il Cor.
588

37
249, 280
63, 412

Gal.
27, 48
249, 280. 350, 648
170
17, 48
17, 48, 170
17, 40, 115, 169, 255
357

Eph.
I, 22. 23
n, 19
vi, 20

5/9
450

37

Phil.
IV,

136

328 -

Col.
IV, 17

1 Petr.
412

2 Thess.
ΙΠ, 6

249, 280

II,
II,
II,
in,

18
23
25
15

36?, 396, 78/
446

311
446

Tit.
III, 10

280, 331, 344, 347
I, 21

Hebr.
v, 4
IX, 11. 12
X, 26-30
X, 38
XI, 1
xiii, 8

2 Petr.

305
595
320
247, 326
247, 326
452

393, 426

2 loan.
n, 1

249, 280

Apoc.
xix, 16
xxi, 14

52/
26

INDEX LITTERARIUS

Ambrosius S.

In loannis Euangelium

Epistulae,

tr. 46, c. 5
586
tr. 50, c. 12 61. 128, 609-612
tr. 118, c. 4
61, 128

., c. 2....

568, 584

Anastasius bibi.
De vitis Rom. Pont., XXXIX

Retractationes
358

291
50
2

517

m. 2

304
184

De anima n,
De somno et vigilia
Metaph.
m,

12
IX,
XI, 10
Ethica Nicom. m,

1

738
741

vi,
III, 10

65
215, 228
215, 228
359, 415

Augustinus S.
Contra epistulam Manichaei
1. v, C. 6
54, 699, 7/0
De agone chrisliano
c. 30, 2
61, 6/2
De consensu euangelistarum

1. i, c. 2

25
Sermones

252, 334
61. 128

46, XV, 37
295, n,
Epistulae

III,
43, VII, 19
IX.
211, XVI

188
566, 578-580

252, 334

594
De symbolo ad catechumenos
272
575
672 I c. 13
672 Quaesi, ex Vel. et Novo Test. (Apoc.)
129
90, 136, 475 c. 75
800
Bernardus S.

14
Politica

in Ps. 44
553

IV,

28

Enarrationes in Psalmos

Aristoteles
Topicorum m,
Physica
n,

1. 1, c. 24

53

391

Epist. 213

Bernardus de Botone
Glossa super Decretales
in de divortiis 1. VI lit. 19 c. 7 6/5
in de haereticis 1. V tit. 7 c. 9 647

Caietanus

(Thomas de Vio)

Comment, in Summam Theol.

in III, q. 8, a 3, n. 2, 3
Cassidoms
Historia tripartita I. V c. 39

320
708

- 330 -

Clementina
Epist. Clementis ad lacobum
c. 5 ; c. 6
784, 787

Corpus luris

D. lxxix, c. 8
569 Je5
D- lxxix, c. 11 1 14, 295i 3%
D. lxxxviii, c. I
667
D. XCIIl.
C. 24
64, |39

Decretum Gratiani

c. 2
c. 3
c. 3
c. 2
c. 4
per tot.

D. xvii, c. 6
D. xix, c. 7

153, 576
622
666, 678
700

»49,
262,
311.
356,
387,
D.
D.
D.
D.

LXVI,
LXV11I,
LXXV,
LXXIX,

c. 2
c. 6
c. 5
passim

77, 114,
178.242,
275, 301,
345, 347,
364, 377,
443,757,
793

20, 51
25
20
754

c.
C.
c.
c.
C.
C.
C.
C.
c.
C.
c·
C.
c·
c·

ix,
IX,
IX,
XI,
xii,
XXIV,
xxiv,
xxiv,
XXIV,
xxiv,
xxiv,
XXIV,
xxiv,
XXIV,

q.
q.
q.
q.

3,
3,
3,
3,

u•

567, 581-583
733, 753
616, 628

7, c. 33
7, c. 40
7, c. 41
7, c. 42
1, c. 6
1, c. 49
1. c. 1
1, c. 18,
cK

79, 107,
214, 228
220
10,21,77,106,
128, 267, 509
18, 20, 125
12, 5/0
254
344, 358, 428
525, 529

q·
q.
q.
q.
q.
q.
q.
q.
&

D. xxi, c. 2
D. xxi, c. 3
D. xxi, c. 4
D. xxi, c. 7
D. xxii, c. 6
D. xxii, c. 7
D. xxiii, c. 1
D. xxxi, c. 1
D. XL, c. 6

597

C. 11.
C. II,
C. ii.
C. ii,
C. II.
C. n,
C. vu,
C. vu,
C. vin,
C. vin
C. ix,
C. ix,
C. ix,
C. ix,
C. ix,

o

iv,
iv,
vi,
XV,
xvi,
xvii,

I.

q. 7, c. 19
q- 1, passim
•

D.
D.
D.
D.
D.
D.

c. 1.

•

PARS

PARS II.

c.
c.
c.
c.

10
II
13
14

q. 3, C. 15
q. 3, c. 17
q. 3, C. 3
q. 3, C. 9
q. 1, c. 9
q. 1, C. 1
q. I, c. 4
q. 1, c. 6
q. 1, c. 9
q. 1, c. 10
q. I, c. 12
q. 1, c. 14
q. 1, c. 15
q. I, c. 18

260
260
364, 388
18
169, 413
358, 413
358
251
421
76,201,723
421
390
149
114
149
149, 393,
394
149, 389
149
471
670

254, 336
251, 377
259, 336
61
178
178
133, 178
649

71
18

— 331 -

xxiv, q. h c· 31
251
xxiv, q- 3, prol.
258
xxv,
q. 1, c. 1
113
XXV,
q. 1, C. 7
66, 151
XXV,
q. 1, C. 9
66, 152
xxvi,
q. 2. c. 6
344
xxvii, q. 1, c. 24
260
XXVII, q. 2, c. 20
62<9
I de. poenil., c. 51
250
XXXVI, q. 2, c. 6
344
XXXVI, q. 2, c. 8-11
172
PARS III.
D. I, c. 8, de cons.
87, 247
D. I, c. 17, de cons.
111
C.
C.
C.
C.
c,
C.
C.
C.
D.
C.
C.

II. DECRETALES

de elect, et electi pot. 1. I, t. 6, c. 4
79,91, 106, 172, 214, 694, 696
ibid., 1. I, t. 6 c. 17,
10
ibid., I. I. t. 6 C. 20,
183
de iureiurando, 1. II, t. 24, c. 30 668
de cler. non resid., 1. III, t. 4, c. 2 670
de cone, praeb., 1. Ill, t. 8 c. 4 91
de decimis, 1. Ill, t. 30, c. 27 356, 409
de conv. infid., 1. Ill, t. 33, c. 1 615
de bapt. et eius eff., III, t. 42,
c. 3 178, 643, 645, 650, 652
de presb. non bapt., 1. III, t. 43,

c. 1
316
ibid., 1. ni, t. 43, c. 3
III, 316
qui filii sunt legit., 1. IV, t. 17,
c. 13
622
de divortiis, 1. IV, t. 19, c. 7 615
de haereticis, 1. V, t. 7, c. 12 261
ibid., 1. V, t. 7, c. 13
362
de privilegiis, 1. V, t.33, c, 13 525

de poenil. el remiss., 1. V, L 38,

c. 14

9|
de sent, excomm., 1. V, t. 39, c. 28 177
de reg. iuris, 1. V, t. 41, c. I 287

III. LIBER SEXTUS DECRETALIUM
de constitutione 1.1, t. 2, c. 1 528
de elect, et electi pot. 1. I, t. 6

12, 71, 84, 754
de renuntiatione i. I, t. 7, c. I 287
de haereticis 1. V, t, 2. c. 7 362
de verb, signif. 1. V, t. 12, c. 3 625
c. 3

IV. CLEMENTINAE
de elect, et electi pot., 1. I, t. 3,

c. 2

754

de haereticis, 1. V, t. 3, c. 2 270, 271

V. EXTRAVAGANTES COMMUNES
de maior, et obed., 1. I, t. 8 c. I

150, 395

Felinus Sandeus
Commentaria in Decretales
in de rescriptis 1. I, tit. 3, c. 20 218

Fitz Ralph Richardus
(Armacanus)
Summa in Quaest. armenorum
1. VII, c. 19
728

Gersonius Ioan.
De auferibilitale Papae ab Ecclesia

Cons. 10a sq.
Ila
12a

354, 359
215
358

— 332 —

16a
19a
De potestate ecclesiastica

Cons. 4a
6a
7a
8a
10a
11a
12a

243 ' 1. XI, ep. 45 (al. 39)
430
Hieronymus S.

154, 164
157, 158
156, 162
354, 430
161, 164, 183
158, 159, 160, 215
162, 163, 216

Glossa interlinearis
in Lev. XVIII, 28
Luc. XII, 42
Ioan. X, 1
Act. xiii, 3
I Cor. XII, 28
Gal. I,
1
»
11, 14
Tit. III, 10

Glossa ordinaria
in Ps. LXV, 20
Luc. xii, 42
Act. xv, 23
Gal. i,
I
Gal. I.
11
Gratianus
IV,
c. 3
Vi,
C. 3
n,
q. 7,
IX,
q. 3,
XXXVI, q. 2,
Gregorius

22
398
85
20
24
28
357
347
419
398
170
28
18

Huguccio (Hugo)
Summa in Decretum Gratiani

in c. 4,

D. XXI

254

Glossa in lib. VI Decretalium
in de elect, et electi pol. 1. I,
t. 6, C. 3
754

loannes Antonius de S. Georgio (Alexandrinus)
Commentaria super Decretum

in D. XVII, c. I
in D. XVII, c. 6

218
220

loannes Chrysostomus S.
Homiliae LXXXVIII in loannem
Hom. 88, c. I
10, 38

loannes Teutonicas
Glossa super Decretum Gratiani

153
622

p. VI,
358
c. 9
390
C. II
690
Magnus S.

Epistularum elenchus

1. V, ep· 20

Epist. 146, q. I
64
Ps. Hieronymus ad Damasum
(s. Pelagius)
649

loannes Andreas

Commentum in Decretum

D.
D.
C.
C.
C.

169

10

in D. XXI,
C. 7 258, 273, 344
in D. XXXI. c. I
6/6, 628
in D. XL,
c. 6 254· 344.356
361, 377, 425
51
in D. LXVI, c. n2
γ
in D. xcni, c. 24
524, 527
inC. vin, q. L c. I731.745, 75ζ
in C. IX, q. 3, c. 13
62/
inC. xxiv, q. 1. c. 1
254,377

333 -

Theophylactus

151
151

inC. XXV, q. I, c. 6
inC. XXV, q. 1, c. 7

Enarratio in Evangelium loannis

in Ioann, c. 21, v. 17

Innocentius III
Sermones
De consecr. Pont. Max. S. Il

Thomas Aquinas S.
Commentum in IV ll. Sent.

395

I

Isodorus Hisp. S.
De ortu et obitu Patrum

!

LXV1II. 113

71

Leo Magnus S.
Epist. 10, c. 1
Missale Romanum

10 !

Oratio pro Dom. Papa
Praef. de Apostolis

Nicolaus Ly canus
Glossa in Matth. XVIII. 17

84
40, 46
I
471

Ockam (Guill. de)
I

Dia logus

P. in, tr. 2, 1. 3. C. 5
725
Quaesi. Vlll super Pot. Sum. Pont.
qu. 1, c. 9
622

Origenes
751

Petrus Lombardus
689

Rufinus
Historia ecclesiastica

i. I. c. 21, 22

49

LIB. Ill
d. 13, q. 2, a. 2, qft3, s.2 247,327-9
LIB. IV
d. 15, q. 1, a. 1,
ad 3, 449
d. 19, q.I, a. l,q“3ad 3 82, 180
d. 19, q. I, a. 3, q“ 3, ad 3 335
d. 19, q. 2, a. 2, q8 2, ad 2 115
d. 19, q. 2, a. 2, q“ 3, ad I
255
336, 341
d. 19, q. 2. a. 2, q“ 3, ad 1 392
d. 19, q. 2, a. 2, qa 3, ad 2 144,392
d. 24, q. 3, a. 2, q8 3, ad J 21, 44
d. 46, q. 2, a. 2, qa 2, ad 5 115
Tract, contra impugn. Dei cultum
et religionem,

C. 4

42, 63, 92. 106,
151, 194, 228

1. III, C. 95, 96
1. IV, C. 76

417
11, 12. 21. 44
70, 74, 136

Tractatus contra errores Graecorum

Sententiarum libri IP

1. I. d. 16

LIB. I
d. 15, q. 1, a. I, ad 3, 4

Summa contra Gentiles

Comment, in loannem

tr. XX, c. 12

10

c. 65-68
c. 66
c.67

13
95
132,197

Quaestiones quodlibelales
708

q· 9, a. 16

132, 134, 177

- 334 —

Quaestiones disputatae

de pot. q. 10, a. 10, ad 13 186, 197
Commentaria in ll. Aristoteles

in Phys. 1. V lec. 4
in De Anima 1. Ill lec. 3

5/7
184

Commentaria in epistulas D. Pauli

in
in
in
in
in
in

1 Cor.
Gai.
Gai.
Gal.
Gal.
Coi.

c.
c.
c.
c.
c.
c.

12, 1. 3
1 1. 1
1 1. 2
2 1. 2
2 1. 3
2 1. 3

26
28, 40
350
17, 22
40
414

Catena aurea

in Matth., c. 18, n. 5
in loan., c. 3, n. 6

60

q.
q.
q.
q.
q.
qq.
q.
q.
q.
q·
q.
q.

10,
10,
H,
11,
H,
12,
33,
34,
39,
39,
67,
100,
. 120,

a.
a.
a.
a.
a.
a.
a.
a.
a.
a.
a.
a.
a.

3, ad 3
5
2, ad 3
3
4
2
4, ad 2
2
3
5
1
1, ad 7
1, ad 3
Illa

323

Expos, super symb. Ap.

in: « Credo in unam... Eccl. > 714

318
318
134, 178
352
352
449
22,41, 115
356
251, 333
266
275
62
228

a. 3 c.
a. 3, ad 2

q. θ,
q. 8,

320
315, 319

Summa Theologiae

Turrecremata (Joannes de)

I llae

q.
q·
q·
q·
q.

1,
90,
92,
96,
100,

a.
a.
a.
a.
a.

406
195
65
113, 181
227

1
4
2
5, ad 3
8

Ha Hae
q· 1.

a- io

132, 134, 178,
197. 226, 642

Summa de Ecclesia

1. II,
—
—
-—
1. m.

c.
c.
c.
c.
c.
c.

93
100
103
104
106
34

150, 395
117, 196
361.362,424
335
418, 422
196

i

INDEX ONOMAST1CUS

Albertus Magnus S. 150. 335, 395
Alexander V. P., 601, 605
Alexander a S. Elpidio, 150
Alexander Halensis, 150
Almain lac 446, 506, 69/
Alvarus Pelagius, 150
Ambrosius S 31, 250, 575
Anacletus P. 18. 20, 50. 295,
386
Anterius P., 149, 389. 662
Ariminense Concilium, 708
Arius, 707
Augustinus S 5/7,576,597,649
Augustinus Triumphus, 150, 395

Carthaginense Concilium 670
Chalcedonense Cone., 525, 62/,
677, 708

Christophorus P., 361
Clemens I P. (S.), 52, 201, 620,
632-4, 73i, 752

Cletus P., (S.). 53, 752
Coelestinus ill P., 6/5, 626
Coelestinus V P, (S.), 287, 302,
369, 383, 754
Constantiense Cone., 13, 72, 90,
93, 97, 103, 104, 118. 119.
164, 171, 172, 183, 186, 206,
212, 218, 223, 231, 236, 361,
423,
436,
599, 603, 606,
Barnabas S. Ap., 20. 170
7, 102
—
:
sess.
IV,
Basileense Cone·, 72,
118,
7,57,72,98,99,102
—
:
sess.V,
119, 172, 186, 187. 196, 222,
101
—
:
sess.
VI,
236, 361, 423, 599, 608
— : sess. VIII, 58, 100, 102
— : sess. II, 58, 116, 187,239
— : sess. XIV, 98, 602
— : sess. XI, 237
— : sess. XV, 13, 70. 100, 102
— : sess. XVIII, 58, 116, 239
— : sess. XIX, 102
Beda Ven. S., 590
— : sess. XX, 602
Benedictus IX, 361
— : sess. XXI, 100, 102
Benedictus XIII, 98, 103,218, 361,
— : sess. XXII, 98, 602
60/, 602,605
— : sess. XXXIX, 198. 237
Bonaventura S., 150, 335
— : sess. XLV, 99.101,102,196
Bonifacius i P., 149, 356,387,662 Constantinopolitanum Cone. I, 62!,
Bonifacius VIII P., 150, 396, 754
666
Caecilianus ep., 566
Caietanus 1,5, 7 n., 18 n., 418 n.,
420 n., 446, 504, 506, 633
Canones Apost. LXXXV, 700, 7//

Constantinopolitanum Cone. III, 700,
7//

Constantinopolitanum Cone. IV, 567,
58 /-583

- 336 -

Cyprianus S., 18, 50, 251
Cyrillus Hier. S., 132, 6/3, 649
Damasus P. (S.),

358, 413, 568,

584, 649

Ellies du Pin. 156
Ephesinum Cone. I, 621, 666
»
» 11, 707
Eugenius IV P., 13, 25, 58, 116,
118, 196, 239, 361, 423, 608
Eusebius S. P., 388, 662
Eutychès, 707
Felix II, P. 361
Felix V, antip., 361
Flisco (Nicolaus de), 1, 2, 3, 446
Florentinum Concilium, 13, 25, 96,
108, 116, 194, 469, 608

Gelasius I P.(S.), 12n., 113,149,251
Gersonius loan., 446
Gratianus, 691-693, 754
Gregorius 1 P. (S.), 323,358,413,
421,422,6/6, 628, 666, 678,
721

Gregorius IV P.,
Gregorius VI P.,
Gregorius X P.,
Gregorius XII P.,

358
361
71,754
98, 103, 601,

602, 605

Guido de Baysio, 150
Hadrianus V P., 754
Hervaeus Natalis, I 50, 396
Hieronymus S., 18, 50, 60, 64, 71,
139, 172, 358, 422, 649, 653,
656, 690-2

Hieronymus de Praga, 100
Hierosolymitanum Cone., 163,170,
665, 676, 709

Hilaiius S., 60, 89
Hosliensis, 150
Hugo a Sancto Victore, 150
Huguccio (Hugo), 258, 273
Hus loan., 13, 70, 74, 100, 102
lacobus (minor) S. Ap., 20, 51,
163, 170, 171, 676
Innocentius I P.,
113, 149, 649
Innocentius II P., 391
Innocentius III P., 91, 316, 409,
6/5, 622, 626, 763
Innocentius IV P., 150
Innocentius V Ρ.(Β·), cf. Petrus de
Tarantasio,
Joannes S. Ap. 17 , 20 , 29, 49,
53, 163, 168, 170, 397, 512,
620, 632-4, 676, 687
loannes III P., 76, 101, 752

loannnes XII P., 361
loannes XXI P., 754
loannes XXII P., 614, 625
loannes XXIII P., 57,98,103,212.
361, 436, 601, 606
loannes Andreas, 150
loannes Chrysostomus S., 323
Iulius n P., 445, 754
lustinus
lmp.,
201
•
·
Ladislaus, rex Pol., 102
Lateranense Concilium IV, 91
Leo Magnus P. (S.), 10,21,77,106,
128, 267, 509, 525, 529, 708
Leo iv P., 358
Linus P. (S ), 53,745, 744, 752
Lotharius rex, 47 /
Lucas S. Ev., 53
Lugdunense Concilium, 12, 84. 469,
754

- 337 -

I

Pauperes de Lugduno, 174, 314,

Marcellinus P. (S·), 258, 344, 362,
486
428
Pelagius 11 P., 12, 510, 616, 627
Marcellus 1 P. (S.), 71
Pelagius, 649
Marcus S. Ev., 53
Petrus S., prine. Ap., passim
Martinus V P. 13, 58,70,74,90, Petrus de Palude, 150, 395
93, 99, 100, 101, 102, 103, 104, Petrus de Tarantasio (Innocentius
120, 172, 183, 196, 198, 206,
v), 150, 396
231, 434
Pisanum Concilium, 601, 604- 606
Maximus Confessor S., 132, 613,
Richardus de Mediavilla, 150
649
Melchiades P., (S.),
566
Romanum Concilium VI, 733
Meldense Concilium, 69/
Sigismondus Imp., 602
Nicaenum Concilium I., 621,666 Sixtus in P., 344, 358
Nicolaus 1 P„ 149, 344, 471
Stephanus VI (al. Vil) P., 361
Nicolaus II P., 733
Symmachus P., 149, 358, 393
Nicolaus in P., 614, 625
Thomas Aquinas S., 150, 333
Nicolaus V P. 423
643, 649

Oratores regis Poloniae,

102, 396

Paschalis II P., 91
Paulus S. Ap., 17, 18, 20, 22,
28, 48, 115, 169, 170, 255,
397, 428, 445

Uricus de Argentina, 150, 395
Urbano VI, 204, 231, 434
AVicleff Ioan., 13, 58, 100, 102
Tiosimus P. 66

INDEX ANALYTICUS
Actus, actio, actor: eius est potentia, cuius est actus, 738, 741 ;
actus activorum fiunt in patiente disposito, 304 ; superioris virtutis est
disponere de actu inferioris auctoritative, 289 ; — actiones sunt singu­
larium, 465 ; — actor sequitur forum rei, 465 ;
« Ad idem genus pertinet commissio, et omissio, sicut affirmatio et ne­
gatio », 271.
Aequivocatio : de Ecclesia integra et de communitate Ecclesiae, secluso
capite, 595 ; de Concilio integro et de Concilio secluso Papa, 706.
Amotio Papae: non est corruptio papatus, sed coniunctionis papatus et
personae, 292 ; ad eam non requiritur potestas superior Papa, sed su­
perior coniunctione inter personam et papatum, 292-312; — tribus
modis fieri potest, 293 ; — solus Christus potest amovere Papam ut
potestas superior Papa, 294.
Analogia : lex analogiae, 138 ; de analogia inter Ecclesiam et societatem
naturalem simpliciter loquendo, 450, 590; quoad media defensionis
contra principem indignum, 593.
Appellatio ad Papam: 186, 197.
Approbatio: « Statuimus, sacro approbante Concilio », 684.
Apostoli, apostolatus : dignitas et potestas apostolatus, 23 sq. ; — Apo­
stoli quantum ad apostolatus auctoritatem fuerunt simpliciter aequales,
27; similiter quantum ad potestatem ordinis episcopalem, 52; —
Apostolatus est immediate a Christo, 27 ; — Apostoli subditi erant
Petro, 29 ; acceperunt immediate a Christo ex speciali gratia potesta­
tem quam regulariter a Petro erant accepturi, 33, 34, 51, 55, 489',
sunt quinque differentiae inter potestatem Petri et potestatem aliorum
Apostolorum, 35-42;— Apostoli pares erant Petro in potestate exsecutiva, 41. 55; legatione universali fungebantur, 46, 509, sed sibi
propria atque incommunicabili, 509 ; — Apost. acceperunt immediate a
Christo potestatem ligandi atque solvendi, 125, equidem universalem,
in suis dumtaxat subiectis, 126, 127; habuerunt immediate a Christo
potestatem ordinis, 33 ; erant episcopi sive ab ipso Christo sive a Pe·
tro ordinati 39, 51; singulos episcopos per loca instituebant, 200;

- 339 -

— praedicti fuerunt charismate inspirationis, 53, ita quod Petrus, seu
loannes in doctrina fidei locum S. Scripturae tenebant, 633-634.
Articuli fidei: 408, 713.
Auctoritas S. Thomae: 644 649.

Baptismus: facit membrum Christi, 321 ; alii effectus, 314; propriissimus et
infallibilis effectus eius est character, 321.
Canones, canonistae: 7,114,149, 266,367,395,408,425,426,435,662,684.
Capitulum « Frequens » : 198, 237.
Cardinales: sunt assessores Papae fallibiles, 174-176; electores Papae,
202, 302, 745, a iure statuto Pontificis, 310, 743, eventualiter
possunt Papam etiam deponere nomine Ecclesiae, 310, 768.
Caritas : non exigitur ad habendam iurisdictionis, vel ordinis potestatem,
174, 314.
Causa: 287, 299, 321.
Censurae: 266; — omnis excommunicatio est censura, 335.
Character: effectus inseparabilis baptismi, 314, 316, 320; indelebilis,
318, 320; quem nihil supplere potest, 316; —constituit membrum
Christi secundum quid, 315, 319-320; — habens solum characterem
est simul fidelis et infidelis diversis respectibus, 317 ; in quo differt
habens characterem ab habente fidem et charitatem, 319.
Christianitas : differt a fide, 406 ; est status quidam ecclesiasticus ex fide
et charactere constitutus, 772 ; infidelitas opponitur christianitati, 405,
773 ; — defectus christianitatis reddit Papam deponibilem, 773-775.
Claves, cf. potestas (clavium).
Communitas Ecclesiae: non est talis naturae ut ad ipsam spectet pro­
videre sibi de principe, 453, seu instituere aut destituere vicarium
principis, 454', — Papam non ab Ecclesiae communitate, sed a lesu
Christo auctoritatem naturaliter habet, 452. — Communitas Ecclesiae
non habet immediate a Deo potestatem, 476-482', 497. — Habet
dominium temporalium, 130.
Concessio : quod alicui gratiose conceditur, non debet ab aliis trahi in
exemplum, 127; — cui concessum est magis, minus quoque conces­
sum esse videtur, 409.

— 340 —

Concilium Universale: promiscue sumitur pro Ecclesia, 56; quomodo

ad Papam comparatur, 68, 81; ad Ecclesiam, 56, 176, specialiter
quoad privilegia personalia et infallibilitatem, 716-719: — auctori·
zatur a Papa, 79, qui decreta eius confirmat, 197, 222, et a quo
dissolvi potest, 108.
2. habet auctoritatem a Papa, 178, 694-696, equidem universalem,
502, 682, non tamen aequiparantem illi Papae, 681, 683 ; habet
a Papa, quod repraesentet universam Ecclesiam 108, 72/; incluso
Papa, immediate habet auctoritatem a lesu Christo, 107, 617; —
Auctoritas Synodi includit Papam, 678, 680 ; proinde constitutio Con­
cilii a Papa auctorizati Papae constitutionem priorem contrariam
tollit, 528, sed Synodus nihil potest sine auctoritate Romani Ponti­
ficis statuere, 754.
3. secluso Papa, nihil potest nisi qucd per singulas potestates in eo con­
tentas potest, 203, 678, 682 ; vicarius Concilii, si est, cedat Papae
504 ; Concilium non habet potestatem papalem suppletive 202, 206;
aliquando electio Papae ei devolvitur, 204.
4. Ad Concilium spectat ultima decisio fidei ratione capitis, 707; cum
Papa errare non potest, potest autem sine Papa, 705-712, et de facto
erravit in decretis Constantiensi et Basileensi, 186, 187; a Concilio
ad Papam conceditur appellatio, 186, 197 ; praesentia Papae ma­
iorem dignitatem necnon infallibilitatem Concilio confert, 683.
5. Concilium perfectum dicitur : vel simpliciter, vel secundum prae­
sentem Ecclesiae statum, 221 ; Concilium perfectum simpliciter non
potest absque Papae consensu fieri, 223, 607 ; repraesentat Eccle­
siam integram, 721 ; — perfectum autem secundo modo potest sine Papa
congregari, 229, sed eius potestas limitatur, puta ad depositionem Pa­
pae incerti, 231, 423; — Concilium potest absque temeritate depo­
nere Papam haereticum pertinacem, 583, 686.
6. pandit recursus ad Concilium diversas ob causas, 580. Con­
cilium eminet auctoritate extensiva necnon solemnitate, 580; qua­
propter rationes non desunt id convocandi, 635'636.
Coniunctio: materiae et formae, 291 ; coniunctio papatus et personae fit
mediante humano ministerio, 285, 305 ; est opus nostrum, opus hu­
manum, 290, 3t)8 - 371 ; eiusdem potentiae est ac destructio, 298; —
aliud est posse super coniunctionem Petri et Papae et aliud posse su­
per 1 apam, 290, 763, 768; consensus electorum et electi diversimode

— 341 -

concurrunt ad coniunctionem, 303 ; coniunctio subditur legi humanae
quoad modum actionis, 378; dissolvitur duobus modis, 383.
Consensus universalis: 267, 666, 678, 721.
Constantiense Concilium: historia, 103; admitti potest post unionem
trium obedientiarum, 98, 206; approbatum fuit a Martino V, 100: at­
tamen decreta sess. V non sunt ab eo approbata 102, aut intelligenda
sunt cum grano salis, 105 ; — deputatio fidei ibi incoepit in sess. VI, 102.
Consuetudo: universalis, per opp. ad Romanam, 139, 653, 655; quan­
tam vim habet consuetudo in Ecclesia, 530; specialiter consuetudo
virorum sanctorum, maximae in Ecclesia est auctoritatis, 655 ; arguitur
ex consuetudine seu ex praescriptione, 200, 374, 647, 746.
Contumacia : lato vocabulo contumacia haeresis dicitur, 425.
Corpus mysticum: 314, 519.
Correctio : praeceptum Apostoli de duplici correctione servandum est
ad litteram in casu Papae, 347-350.
Denuntiatio : 350.

Depositio cf. potestas depositiva : — opus est lege divina statuente
casus depositionis Papae, 280, 372, 377; fit a potestate quae potest
non super Papam, sed super coniunctionem papatus et personae,
296; multis modis fieri potest, 800.
Devolutio : electionis Papae ad Ecclesiam universalem, 204,726, 745
Deus : non est differentia apud Deum in multis aut paucis, uno vel plu­
ribus salvare, 180.
Deuteronomium : mandata eius non ad litteram hodie sunt servanda, 638.
Diaconi : 139, 202, 628, 656.
Dictio: nulla comparatio, etiam cum dictione exclusiva, excludit intnnseca,
121.
Dispositiones: ad esse Papam sunt, ut Papa sit christianus voluntarius,
303, 307; ut acceptet electionem de se factam, 306; — it. ad fieri et cor­
rumpi, 312, 378; ad esse, et bene esse, 382, 773-775.
Doctores :* 59, 135, 150, 166, 171, 178,237, 267, 335, 361,345,364,
408, 662.
Dominium temporalium : pertinet ad communitatem Ecclesiae, 130.

— 342 -

Ecclesia : instituta fuit a Christo, 12; auctoritas eius immediate est a
Deo, 7 ; iungitur Spiritui Sancto, qui est rector eius, 714 ; de ordine

ecclesiastico primario et secundario, i. e. praesente et absente Chri­
sto, 59!.
2. triplici modo ad Papam comparatur, 68 ; de vero sensu comparationis
inter Ecclesiam, seu Concilium et Papam, 81 ; sine capite Ecclesia
non habet potestatem immediate a Christo, nec repraesentatur per
universale Concilium, 74; nec est communitas perfecta, sed subdita,
194, 204; — cum Papa autem, immediate habet auctoritatem a Chris­
to, 78; indefectibilis est in gratia, 174, 1 76, et infallibilis in definitio­
nibus fidei, 131, 134, 135,714.
3. Communitas Ecclesiae non habet immediate a Deo potestatem, 476·
482, 497 ; proinde Ecclesia habet potestatem ratione partis, puta ca­
pitis, 492, 498, non autem ratione totius seu communitatis, 493497; aut, si ratione totius, est ei a Domino potestas promissa, non
autem immediate data, 498, 500. Ratione enim totahtatis, non plus
potest Ecclesia quam possunt singulae potestates in ea contentae,
500, 50/.

4. obtinet potestatem jurisdictionis ut regimen monarchicum, dominium
autem temporalium ut communitas, 130; — non est maior Papa auctoritative, sed tantum amplitudine seu extensione numeri, 209, 580;
non potuit umquam instituere papatum, 5/0,598 ; potest super conjunc­
tionem papatus et personae ex parte personae solum, et nihil potest
supra Papam, 291, 297, 312, 374, 762-765 ; — non plus potest Pa­
pa et Ecclesia quam Papa solus, 75, 137, licet plures sint potestates
Papae et Ecclesiae quam Papae solius, 137 ; in solo casu haeresis
Papa subicitur Ecclesiae ita quod possit deponi, 403, 783, 787-790,
793; in aliis autem casibus Papa deponi potest orationis Ecclesiae
416-422; 798-806.
5. non potest regulare usum potestatis Papae nec eum supplere, 165, 180,
182, 186, 206 ; non est iudex Papae, 1 48, 149, nisi pro infidelitatis crimi­
ne, 660 ; auctoritative leges ferre aut interpretari non potest absque
Papae sanctione, 193-195; sed nec applicare potestates ecclesiasticas
ad personas potest, 199; aliquando lus eligendi Papam ei devolvitur,
204, 745. Ecclesia non iudicat de internis, 266, 270, 272, 582.
6. quomodo comparatur ad societatem civilem, 450, 590, 592-593,
789-790; specialiter quod depositionem principis, 801. '

— 343 -

Ecclesia particularis : quomodo ad episcopum comparatur, 680; habet
potestatem ligandi atque solvendi, 127, in episcopo dumtaxat, 130;
habet dominium temporalium, 130.
Electio Papae : spectat ad cardinales, 202, 302, 745 ; condiciones eius
quales sunt, 285, 299 ; consensus electi praesertim requiritur, 300 ;
irritari potest propter vitium formae, 371.
Epicheia : 215, 228, 371.
Episcopus, episcopatus : de episcopatu in se considerato et respectu maio­
ris potestatis, 548 ; est una eademque potestas Ecclesiae et episco­
pi, sed diversimode, 680 ; episcopus quilibet potest dici vicarius
immediatus Christi secundum quid, 561 ; episcopi sunt a Papa nomi­
nati, 203, et possunt ab eo amoveri, 295 ; in haeresim incidentes,
sunt ipso facto excommunicati et possunt declarari privati, constito de crimine, 346, 352 ; deponi possunt propter alia crimi­
na, 386.
Exceptio : ab universali cum una exceptione facta, non nisi falso alia
exceptio fit, 660.
Excommunicatio : 266, 349, 352.
Exegesis : Matth. XVIII, 8 ; 403, 791-793.
— Matth. XVIII, 17. 18: 143-146; 458-505. Limitatur textus ad quae­
dam peccata et ad certas personas, 143-145; falsa interpretatio 458459; agitur de Ecclesia indistincte. 465, tam universali quam parti­
culari, 467 ; de convocatione auctoritativa fidelium, 468, incluso Pa­
pa, 469; - verbis: «quaecumque....» potestas non immediate datur
476-477, 482, sed tantum promittitur, 489 ; quanta sit eius efficacia,
simul insinuatur, 488, 490.
— Matth, XXVI, 28 : 70/, 712.
— Luc. XXII, 32 : 651-652.
— Ioan. XVI, 13: 698, 708.
Fides: non exigitur ad potestatem ordinis, 315; fides informis facit mem­
brum Christi secundum quid, 315; ex speciali privilegio fides for­
mata semper durabit in Ecclesia, 7/6.

— 344 —

finômè: 215, 228, 371.

Gratia: hierarchia non fundatur super gratiam, 174, 314 ; Ecclesiae pro­

missa est gratia personalis in aliquo supposito semper, 176, sed in
quo, utrum in hoc coetu an in illo, non liquet, ib.
Haeresis, haereticus : haeresis est peccatum mortale oppositum fidei
265 ; haereticus censetur qui conclusioni ab Apostolica Sede dammatae pertinaciter adhaeret, vel de fide et sacramentis Ecclesiae adi­
ter docet ac Romana ecclesia, 178; discredens contra fidem solo
actu interiore est vere, proprie et perfecte haereticus, 264, 265.
2. haeretici ut sic, etiam occulti, sunt excommunicat! et consequenter pri­
vati, saltem per suspensionem potestatis iurisdictionis, 270, 333,346;
simpliciter et quantum est ex se, sunt extra Ecclesiam, 340, quamvis
ad tempus ibidem maneant, 330 ; sed relapsi et excommunicat! non
amplius admittuntur ab Ecclesia, 348.
3. sola haeresis reddit Papam deponibilem, 385, 400, 405, non ratione
gravitatis, sed ratione status, 405, 406; contradicit nempe ad sta­
tum christianitatis, qui necessario requiritur ad esse Papae, 772-776;
quomodo ad alia crimina comparatur, 409; solus casus haeresis excipitur
ab impunibilitate Papae respectu Ecclesiae, 377, 387, 780-781 ; Pa·
pa potest esse in non decisis haereticus, 629, saltem materialiter, 631.
lesus Christus: est caput Ecclesiae, 138, 451, 590, 798, simul ac
subsistentia eius mystica, 519 ; est caput actu, etiam baptizatorum

haereticorum, 328: provisor ac legislator Ecclesiae, 173; instituit imme­
diate potestatem sacerdotalem et episcopalem, 560 ’, mediante au­
tem Ecclesia (saltem secundum aliquos), potestatem ordinum mino­
rum et subdiaconatus, ib. ; characterem indelebilem conservat, 318;
— disposuit regimen Ecclesiae ut vivus, non ut defunctus, 191,
452, 508; instituit Petrum vicarium suum cum plenissima auctori­
tate, 311; faciendo Petrum Papam non praevenit Ecclesiam, 508·
511, 591 ; Ecclesiam non ipsi communitati, sed suo vicario subie·
cit, 444, 799.
2. habet potestatem supra Papam, 290, ut sibi propriam, 295; solus
potest super coniunctionem papatus et personae ex parte papatus,
291 ; potest ordinare et limitare potestatem Papae, ib.; eiectionem eius
sibi reservavit, 293, 295.

345 -

Indifferens : opus humanum indifferens subicitur legi humanae duplici­
ter, 378.
Indulgentiae : sicut et suffragia, sunt praelatorum ut dispensatorum, Ec­
clesiae autem ut proprietariae, 589; ad Papam specialiter spectat
dispensatio thesauri ad utilitatem Ecclesiae, 685.
Infallibilitas: cf. Ecclesia, Pontifex Romanus. Quomodo ad impeccabilitatem seu ad sanctitatem comparatur, 636.
Infidelitas : cf. haeresis.
Inspiratio : 53, 393, 426, 633, 634.
Institutio : eiusdem est instituere et instituta mutare pro loco et tempore
598; distinguitur institutio reipublicae christianae simpliciter et ad
tempus, 798-799.
Iudicium : condiciones iudicii humani, 362, 427.
Ecclesia non iudicat de internis, 270, 272, 382; Ecclesia non
potest excommunicare quod non potest iudicare, 266.
Jurisdictio : inest homini ex simplici commissione alterius, 266, 267 ; in
Papa vero singulariter est a Deo immediate, 268; aufertur ab eo, me­
diante iudicio humano, 269; comparatur potestas Papae et episcopo­
rum respectu iurisdictionis, 295.
luristae: 266, 309, 364.
Ius : praesens quaestio ad utrumque ius, naturale aut divinum et posi­
tivum spectat, sed differenter, 448: examinatur fundamentum iuris na­
turae 449-457 ; similiter fundamentum iuris divini, 458-505 ; de qui­
busdam regulis iuris, 202, 281, 306, 352; — ea quae sunt iuris
divini sunt indispensabilia a praelatis Ecclesiae, 227 ; ius divinum et
naturale obligat etiam Papam, 112; ius positivum universalis Eccle­
siae servare debet Papa, 113.
Justitia: 145.
Lex: definitio, 195 ; actus legis, 65; de Lege utriusque Testamenti, 637,

638; lex divina statuit casus depositionis Papae haeretici, 280, 372,
377, 437.
Consensus subditorum de more requiritur ut aliqua dispositio Pa­
pae aut Concilii vim legis habeat, 597 ; Papa tamen potest ipse
solus legem instituere, 597, aut tollere, 372, 504.

— 346 —

Magisterium: comparatur ad actus iurisdictionis, 718.

Malitia : non sufficit ad depositionem Papae, 384.
Membrum Christi : character constituit membrum Christi secundum quid,
315 ; idem praedicatur de fide informi, 315 ; fideles peccatores com­
parantur membris aridis, 319 ; fidelis damnatus numquam desinit to­
taliter esse membrum Christi, propter characterem qui manet, 320.
Nominatio : dignitariorum ecclesiasticorum regulariter et principaliter est
in Papa, 199.

Occultum : dividitur in per se et per accidens, 272 ; quomodo pec­

catum occultum ad forum Ecclesiae pertinet, 270, 271.
Odium Dei : 356, 405.
Oratio : depositio Papae contingit multis modis, puta per orationem per­
severantem Ecclesiae, 800 ; haec superior est in ordine causarum
atque efficacior providentia humana, 417, 803 ; correspondet ergo

illi summo effectui qui est depositio Papae scandalosi, 422 ; solum
est remedium, sed mira efficacitate dotatum, 418, 421, 804’6‘, at­
tamen virtus eius quandoque accidentaliter deficit, 419-420.
Ordo (sacramentum) ; institutus est a Christo immediate, 560, in ultima
cena, 498.
Ordo supernaturalis : Ecclesia ad eum pertinet, 417.
Papatus: quomodo ad dignitatem apostolatus comparatur, 53; it. ad Pa­
pam, 283 sq ; est a Deo immediate, quasi opus suum, 284, 290 ;
omnem potestatem virtualiter continet, 21 I ; secluso Papa, non est in
Ecclesia nisi in potentia ministerialiter electiva, 210 ; subiectum huius
capax est christianus voluntarius, 303 ; incrementum, 171.
« Par in parem non habet imperium », 183, 254, 289, 373, 378, 463,
477, 481, 748, 766, 767.

Paulus : aliis praefulsit in dignitate apostolatus, 28.
Petrus: vicarius non Ecclesiae, sed lesu Christi, 12, 55, 5/6, 519,
543, a quo fuit specialiter ac immediate electus, 269, 284, 59/,
ac prae ceteris, )6-40, potestate universalem Ecclesiam pascen­
di, 29, 30, 52, post resurrectionem, 485, 489 dotatus ; cuius,

- 347 -

Ecclesiae sc., est caput non ex se, sed loco Christi,5/6, 5/9, ita
ut ab eo derivetur omnis ordinaria potestas, 31, 34, 44;
debuit enim Petrus habere perpetuos successores, 746', in
ipso Christus ipse instituit omnes suos successores, 509 ; proinde dicitur
in persona Petri Ecclesiam claves accepisse, 61, 128, 129.
reprehensus fuit a Paulo, 115; Hierosolymis simplici apostolatu, non
papali auctoritate usus est, 171 ; de sacerdotio eius, 638 ; - elegit suc­
cessorem suum, 76, 723, instituit Clementem Papam, 201, 752; prae­
monitus de sua morte, 75/, decedens reliquit potestatem electivam
ecclesiae Romanae, 744.
Pontifex Romanus: I· est lesu Christi Vicarius : 12, 53, 93, 136, 191,
508, 516, 519, 521, 550, 557, 564, 591, 677, 799; proxime
et immediate, 561-562·, habet potentiam immediate a Deo, 7; est
successor Petri, 53, 96, 564 ; quomodo ad Petrum Papam im­
mediate factum a Domino comparatur, 563.
2. est pater Ecclesiae simul ac filius, 595; est universalis Eccle­
siae pastor, gubernator et rector, 13, 84, 96, 108, 116, 155, 194,
469, 520, 535 ; potestatis Ecclesiae moderator et director, 762 ;
caput Ecclesiae, 678, 793, quoad potentiam, sed non necessario quoad
nobilitatem, sanctitatem et personam, 138 ; status papalis est perfectis­
simus, 746 ; - est caput Ecclesiae universalis, et non solum singulorum
membrorum, 69, 84, 154, 521,535, 540 ; habet supremam potes­
tatem in Ecclesia, 8, 13, 90, 706-, it. plenitudinem potestatis. 91,
108, 225, 311, 444, 799; non tamen subito ea usus est, 171; est
episcopus Ecclesiae catholicae, 88-89, 147, 264 , 545, 547, 549,
742 ; potestas eius est propter Ecclesiam finaliter, 136, 556 ; de­
bet sub gravi curare de bono totius Ecclesiae, 225, 549.
3. potestas papalis supernatural est, et divino iure in persona unica
primo est, 564 ; differt a potestate regali, 562-564 ; versatur circa
spiritualia, et non circa temporalia nisi in ordine ad spiritualia, 639640 ; Papa per se solum potest leges facere, 597, potest actum iuris­
dictionis etiam in invitam Ecclesiam exercere. 596 ; gubernat Eccle­
siam secundum prudentiam suam, 181 ; subicitur iuri divino et na­
turali, nec potest in ea dispensare, 1 12 ; subditur statutis Concilii quoad
vim directivam tantum, 1 13, 181.584, 662 ; absolute potest ea tollere,
372 504·, de his quae non sunt de iure naturae aut divino potest
non solum dispensare, sed mutare iura, 198; decisio unius Papae

— 348 -

alterum ligat, 630; causae maiores ad eum sunt referendae, 650;
nominat ad omnes dignitates ecclesiasticas, 200 ; potest constituere
episcopos ubique terrarum, 203 ; etiam potestas electiva ipsius Papae
in sui potestate est, 76, 289, saltem eminenter, 735-737 ; et similiter
potestas depositiva Papae haeretici, 748; disponit de electione sui suc­
cessoris, 201, 749, 754.
4. ad ipsum spectat finaliter determinare de fide, 132-134, 178, 197,
211, ad normam S. Scripturae, 63 3, 642 ; est infallibilis, 222, 650,
sed non impeccabilis, 174; potest errare privatim incredendo, 131,
non autem in sententialiter de fide auctoritative definiendo, 132, 135,
178, atque formaliter, 64/ ; in definiendo de qualibet alia re errare
potest, 177 ; — infallibilis est propter orationem Christi, 652, et assistentiam Spiritus Sancti, 133, 135, 178, 190, 192, 642; eadem infallibilitate pollet atque Ecclesia, 134, 135, 178 ; infallibilitas personalis
Rom. Pont, est maxime conveniens, 642.
5. Quomodo comparatur ad Ecclesiam seu ad Concilium, 68-82 ; quo­
modo Papa et Concilium ad Ecclesiam comparantur, 720-72/ ; Papa
non habet ullum superiorem in terris, 144, 154; Papa est super Eccle­
siam seu Concilium divino iure, 83-97, 280, iuxta traditionem ca­
tholicam universaliter aceplam usque ad Concilium Constantiense,
171, 374; Papa est super Ecclesiam acephalam, 73; cum residuo
Ecclesiae non est maioris potestatis quam ipse solus, 75, 137 ; potestas
Papae est tota potestas Ecclesiae universalis et aliae potestates non sunt
nisi participationes eius, 137, 677; Papa communicat potestatem suam
Concilio, sed non totam, 503, 680-682 ; aliquo sensu potest dici minor
Concilio secundum potestatem, scii, extensive et quasi intensive secun­
dum quid, 68/. —Papa dubius subicitur Concilio, 111, 423. Solius
Papae est congregare Concilium perfectum simpliciter, 187, 223;
confirmare actus eius, 92, 222, aut emendare, 222 ; a Concilio ad
eum appellare licet, 186, 197.
6. Si sit catholicus, Papa non iudicatur a quocumque iudice in terris, 364;
sola infidelitas reddit eum deponibilem, 385, 772-776; cum enim
sit dominus iuris positivi, 372, nec in nullam possit incidere censu­
ram, 335, non potest deponi nisi casus excipiatur a divino iure, 366,
377 : atqui solus casus haeresis excipitur, 396. — Papa haereticus
non est ipso facto depositus, 272, 275, sed deponendus, 275, potes­
tate mimstenali Ecclesiae, 280, 282, quae potest non super Papa-

- 349 -

tum, sed super coniunctionem inter papalum et personam, 269, 312,
336, 342; duae monitiones, debent praecedere depositionem, 347;
post depositionem. Papa est per alias poenas ab Ecclesia puniendus
ac curiae saeculari tradendus, 322.
7. pro reliquis criminibus non est Papa deponendus, 403, 404, sed
publice reprehendendus, 115. Papa indignus debet sese emen­
dare, 413; eici potest a lesu Christo, z.03, 295, oratione assidua
Ecclesiae intercedente, 416-422, 800'806.
8. acceptando papatum, Papa se obligat Ecclesiae ad regimen ipsius, 306;
potest huic renuntiare, 287, 293, 296, sed manet Papa donec re­
nuntiatio eius acceptetur, 300, 306, 312; non ergo potest Papa
invitam Ecclesiam deserere, 414.
Potestas : applicatiüa ecclesiasticae potestatis ad personas, seu electiva, re­
gulariter et principaliter est in Papa, in casu autem in Concilio seu
Ecclesia, 199, 204 ; potestas applicative papatus ad personam eodem
modo est in Papa, sed eminenter tantum et non formaliter, 735-743
item secundum eminentiam, non secundum auctoritatem efficaciae, 762;
est potestas ministerialis, ab humana lege regulata, 371, habet pro
obiecto coniunctionem personae cum papatu in fieri et in dissolvi,
290, 312, et non se extendit ad dispositionem coniuncti, 376; non
potest exire in actum nisi vacante Sede, et tunc m subiectum dis­
positum, 378, 384 ; pertinet ad Cardinales, e iure statuto Pontificis,
302, 310.
2. depositiüa : est minor papatu, 289, 290, et non potest limitare potes­
tatem Papae, 312; si ad Papam comparatur, potestas ista est minis­
terialis, si autem ad coniunctionem papatus cum Papa, iam est auctoritaliva, 307 ; se extendit ad praeambula depositionis, 308, immo
indirecte potest cogere Papam ad praeambula necessaria ad senten­
tiam, 309, 764', pertinet ad universam Ecclesiam et non ad Cardi­
nales nisi ex commissione, 310.
3 iudiciaria (iurisdictionis, clavium), non soli Petro, sed officio suo per­
petuo collata est, 61, 128, propter bonum fidei et pacis Ecclesiae, 136;
— immediate a Christo fuit Apostolis data, 125, universalis, sed
non ad occulta per se, se extendens, 126; — convenit Ecclesiae
ratione partis, puta capitis, 493-499, aut secundum communicatio­
nem partium in toto, 502 ; derivatur a Petro, 722, aut dispensative
ab aliis Apostolis, 489, 490.

— 350 —
Praelati : sunt ministri Christi et Ecclesiae 586-588 ; praelatus est prop­

ter Ecclesiam et non e converso, 414; Ecclesia nihil potest statuere
nisi auctoritate praelatorum ipsius, 194; hi non possunt dispensare in his
quae sunt de iure divino, 227. — Acceptatio subiectum reddit capax
praelationis, 304 ; mali praelati sunt tolerandi, 367, 396; pro solo crimi­
ne haeresis sunt divina lege deponendi, 396 ; insuper lex ecclesiastica
casus depositionis statuit, 400, 401.
Presbyteri: 139, 202.
Providentia; 360, 416-8, 421, 794, 798-800, 803.

Prudentia: dividitur in monasticam et politicam, 180.
Regimen : diversae sunt species regiminis, 450 : regimen ecclesiasticum
cuius naturae sit, non est a priori determinatum, 450-452 ; est monarchicum, 9, 11, 12, 32, 82, 130, 180, 289, 533 ; optime fuit pro­
visum ecclesiasticae politiae, 592-593, maxime quoad depositionem
Papae attinet, 416-422, 798 806.
Renuntiatio ; 299, 293, 296, 440; cessare facit coniunctionem papatus et per­
sonae, 383; Papa manet Papa donec renuntiatio eius acceptetur, 300,306.
Revelatio: fontes, 166; invenitur in S. Scriptura, 181.
Romana ecclesia : Christus elegit eam in Petri ecclesiam propriam saltem
negative, 744, unde et eodem modo concessit ei potestatem electivam
Papae, 244, 746, 748; abstractione facta a suo capite, inferior est Ec­
clesia vel synodo universali, 120; ratione autem capitis est de essen­
tia Concilii et Ecclesiae universalis, 121 ; potestas Urbis est supra
potestatem orbis, 139, saltem intensive, 656.
2. convocat et confirmat Concilia, 91, 106 ; debet exsequi decreta Con­
cilii 113; fides eius est norma veritatis in Ecclesia, 178, 647.
Sacra Scriptura : Spiritus Sanctus est auctor 633, 780 ; auctoritas in
genere, 7, 426, cum Concilii auctoritate comparata, 690-692', norma
interpretationis, 96. 172, 780; haeretici ea abuntuntur, 96.
Scandalum: 403, 791-793.
Separatio: pro excommunicatione, 249, 280.
Simonia : 345, 371, 425.
Synodus: cf. Concilium.

— 351 —

Theologia: quoad istud propositum, 7, 426; auctoritas
fidem et ad articulos fidei comparata, 166, 408.
Traditio apostolica: 166, 171, 172 ; ecclesiastica, 192,

eius,

662,

647, 740.

\ inculum matrimonii : 299, 303, 435, 439.
Votum: 443.

ad

INDEX GENERALIS

Prooemium.................................................................................. p.

3

Sigla.............................................................................................. »

7

Synopsis op. de comparatione auctoritatis Papae et Concilii

9

»

1 I

AUCTORITAS PAPAE ET CONCILII SEU ECCLESIAE COMPARATA

»

Tabula capitulorum huius tractatus .

» 195

APOLOGIA DE COMPARATA AUCTORITATE PAPAE ET CONCILII

»

1 99

Tabula comparatioa capitulorum ulriusque tractatus Caietani
necnon libelli lacobi Almain......................................» 321

Indices

.

................................................................................. » 323

Index biblicus.................................. ,

.

.

.

.

» 325

Index litterarius................................................................> 329

Index onomasticus.......................................................... » 335
Index analyticus................................................................ » 338
Index generalis..................................................................

errata
p.

4

loco : 29

lege : 26

P- 24

§ 26

loco : 12,

fege: xii

P· 34

§ 53

— : Petru,

P· 48

§ 84 n.

— : Petri

— : 1er. 12,

P· 87

§ 180 n.

— : XII
— : lv S., d. 19
— : § 206

p. 98

IV Sent. 19,
§ 205 (bis),

P- HI § 238 n.

Matth. vu, 52, — ; Matth. vi,

P· 147 § 335

(Qa. 9),

P· 171 § 395

in lib. de Ecclesia, — : in lib. de Ecclesia *

P· 184 § 419 n.

Ps. lxv,

5

(Qa. 3.)
19,

— ; Ps. lxv, 20.