Hoc opus in Germania, Austria, Helvetia per omnia instituta
libraria postulari potest. — Interris externis per: Benziger Brothers
in New-York. — Burns & Oates in London. — Gill & Sohn in Du­
blin. — B. Herder in St. Louis. — P. Lethielleux in Paris. — Miihlbauer & Behrle in Chicago. — Fr. Pustet & Comp, in New-York. —
Spithover in Rom. — Libreria nacional y extranjera Madrid. —
A. Vandenbrook in BrUssel.

—

SUMMA APOLOGETICA
DE ECCLESIA CATHOLICA
AD MENTEM

S. THOMAE AQUINATIS
AUCTORE

FR. MAG. J. V. DE GROOT ORD. PRAED..
AI) UNIVERSITATEM AMSTELODAM ENSEM PROFESSORE

2»l.<»

EDITIO TERTIA AB AUCTORE EMENDATA ET AUCTA.

CUM APPROBATIONE REV. EPISCOPI RATISBONENSIS
ET LICENTIA ORDINIS.

RATISBONAE 1906.
INSTITUTUM LIBRARIUM PRIDEM G. J. MANZ

Imprimatur.
Ratisbonae, die 4. Aprilis 1906.
Dr. F. X. Leitner,
Vic. Gen.
Th. Braun.

Opus, cui titulus: Summa Apologetica, in tertia hac editione
eximie auctum, propter eruditionis copiam, expeditam docendi me­
thodum, tersam nostroque tempori, quoties in rem est, clare adfulgentem doctrinam, studiosae iuventuti summopere commendandum
censemus.

In Collegio Huissensi IV. Kal. Maias. MCMVI.
P. Fr. Th. Van Hoogstraten, S. Theol. Mag.
P. Fr. Th. van den Acker, S. Theol. Mag.

Imprimi permittimus
Unissen, die 29. Aprilis 1906.

*. Lud. Theissling,
Fi
Prior Prov.

Rme Pater
Suniino

Pontifici

Leoni

XIII.

tradidi

scriptum

tuum ,,De veritate Ecclesiae Catholicae Summa Apoloffeticau

quod Sanctitas Sua

benigne excepit.

Etsi

ob gravissima supremi Sui muneris officia, non Sibi
ita tempus est, ut per Seipsnm et cognoscere librum
«
et probare possit, tamen quum de operibus ingenii

tui magnas docti et eruditi homines laudes habeant.

qui modo librum, quem supra memoravi, enixius celebrarunt,

Summus Pontifex hanc

non amittere occa-

sioneni dignatus est tibi gratulandi et hortandi. bono
semper et magno animo sis ad tuendam, Divo Thoma

Doctore, Fidem Catholicam, tam saeve hisce miserrimis
temporibus oppugnatam.

Caelestium

autem

munerum

auspicem,

laborum

tuorum tamquam levamen, benevolentiaeque Suae ar­

gumentum tibi Summus Pontifex Apostolicam Benedictio­
nem peramanter impertire dignatus est.

Romae, die Xa Dbris 1890.

Fr. Thomas Ma. Card. Zigliara.

Admodum Rendo. Patri Vincentio de Groot Ο. P.

Ad Lectorem
[Cynis hujus operis, veritatem ecclesiae demonstrare:
V- explicare locos theologicos: ad theologiam dogmaticam
proludere. Haud satis scio an Summam apologeticam apte
inscripserim. Intelligo tractatum systematicum, schola­
sticis accomodatum, nec nimis incompletum. Auxilia
nobis in opere conficiendo fuerunt tum solida praecepta
veterum tum recent iorum eruditissima opera: historiae
adjumenta quaesivimus, quae jure magni habentur, prae­
sertim in hoc genere disciplinarum: dux ac magister fuit
S. Thomas Aquinas, Angelicus Doctor.
Non ignari sumus, .quavis aetate praestantis ingenii
viros operam dedisse maxime, ut ecclesiam Christi de­
fenderent: neque temporibus nostris apologias deesse.
plenas eruditionis et doctrinae. Verum lacessita undi­
que ecclesia calumniis plurimorum, plures nunc decet
et variis modis pro veritate dimicare; pro veritate, quo­
niam ecclesia catholica est columna et firmamentum veri­
tatis. I. Tim. III. 15.
Et vero solida ecclesiae catholicae notitia plurimas
habet utilitates easque praestantissimas. Distractis enim

VIII

Ad Lectorem.

multorum animis in varios errores, divelli nequeunt ab
unitate veritatis, qui adhaerescunt ecclesiae; viri catholici, altius intrantes in ecclesiae naturam, oflicia sua
pernoscent, jura potestatis sacrae verebuntur; atque etiam
contendent et laborabunt, ut Christiana sentiendi aqendique ratio in vita privata, in omnibus reipublicae par­
tibus, restituatur. Cf. Leon. XIII. encycl. Sapientiae
Christianae.
Avemus igitur hoc opere apologetico ad communem
utilitatem aliquid conferre; sacrorum alumnos adjuvare,
ut aliquando doceant et alios, Deo interius invitante,
ecclesiae attendere, quasi lucernae lucenti in caliginoso
loco hujus saeculi. Π. Petr. I. 19.
Huic autem apologeticae primo iterumque editae
cum viri, tide doctrinaque praestantes, operam et judi­
cium contulerint, ego consiliis eorum in redigenda hac
tertia editione lubens usus sum et gratus, ut opus,
quoad poteram, tini redderem aptius et opportunum.
Ipse Christus, qui est Veritas et. Pastor aeternus,
gratia sua nos adducat ad regionem ubertatis indeficientis, ubi pascit Israel in aeternum veritatis pabulo.
ug. Confess. IX. 10.
Tu, bone Lector, vale.
A ni s tel oda mi, die 5. Maji, 1906.

Fr. J. V. de Groot,

ord. praed.

INDEX
p«r
Epist. Cardinalis Zigliara
................................................V—VI
Ad Lectorem
.........................................................................VII

Quaestio I.
De defensione fidei catholicae.
I. Articulus.
II. Articulus.

Quid sit apologetica....................................... 1
De ea parte apologeticae. cpiae diciturdemon­
stratio catholica............................................... 5
III. Articulus. De neo-apologetica..................................... 10
IV. Articulus De continuo progressu apologeticae . .
.
V. Articulus. De processu hujus Summae Apologeticae per
decem locos theologicos..............................32
VI. Articulus. De argumentatione et methodo hujus Summae
Apologeticae...................................................... 35

22

Quaestio Ii.
De institutione ecclesiae.
I. Articulus. Quaenam sit vocabuli ecclesiae significatio
. 39
II. Articulus. Utrum Christus immediate ecclesiam instituerit 45
III. Articulus. Utrum hominum sanctificatio sit finis eccle­
siae proximus.............................................................. 53
IV. Articulus. Quando ecclesia instituta sit
.... 61

Index.

Quaestio III.

png-

De constitutione ecclesiae.
I. Articulus. Quaenam generatim sit doctrina catholica de
constitutione ecclesiae
.
.
63
II. Articulus. Utrum Christi ecclesia sit coetus essentialiter
etiam visibilis........................
66
III, Articulus. Ex quibus fidelibus ecclesia proprie et vere
confletur..............................
IV. Articulus. Utrum S. Scriptura doceat ecclesiam a Christo
hierarchice constitutam esse ....
86
V. Articulus. Utrum constitutio ecclesiae hierarohioa vete­
rum etiam testimonio comprobetur
97
VI. Articulus. Utrum ecclesiam hierarchice constitui conve­
niens sit.......................................................
104
VII. Articulus. Utrum episcopi sint ex Christi institutione
presbyteris superiores...............................
109
VIII. Articulus. Utrum forma regiminis ecclesiastici sit nionarchica..............................................................
122

Quaestio IV.
De ecclesia, societate perfecta et libera
I. Articulus. Utrum ecclesia sit societas perfecta
II. Articulus. Utrum ecclesia sit societas ubique legalis .
III. Articulus. Utrum ecclesia sit societas necessaria .

130
139
142

Quaestio V.
De notis ecclesiae.
II
III.
IV
V.

Articulus.
Articulus.
Articulus.
Articulus.
Articulus.

De indole et numero notarum
Utrum ecclesia Christi una sit
Utrum ecclesia Christi sancta sit .
Utrum ecclesia Christi sit catholica
Utrum Christi ecclesia sit apostolica

146
153
163
172
1*3

Quaestio VI.
De ecclesia, cui unitatis nota competit.
Articulus. Utrum unitatis nota in protestantisme reperiatur......................................................

189

Index.
II. Articulus. Utrum unitatis nota ecclesiis schismaticis
competat.......................................................
III, Articulus. Utrum unitatis nota ecclesiae Romanae com­
petat ...............................................................
IV. Articulus. De via vera procurandi Christianitatis uni­
tatem ...............................................................

XI
p»k.

195
201

213

Quaestio VII.
De ecclesia, cui sanctitatis, catholicitatis et apostolicitatis
notae competant.
I. Articulus. Utrum sanctitas, catholicitas et apostolicitas
ecclesiis protestanticis competant .
.
. 218
II. Articulus. Utrum sanctitas, catholicitas et apostolicitas
Photianismo competant..................................... 231
III. Articulus.
Utrum ecclesia Romana sancta sit.
.
243
IV. Articulus.
Utrum ecclesia Romana sit catholica .
. 259
V. Articulus.
Utrum ecclesia Romana sit apostolica .
. 264
I

Quaestio VIII.
De dotibus seu de indefectibilitate et infallibilitate
ecclesiae.
I.
II.
III.
IV.

Articulus.
Articulus.
Articulus.
Articulus.

Utrum ecclesia sit indefectibilis
.
.
. 269
Utrum ecclesia in statum meliorem mutanda sit 278
Utrum ecclesia sit infallibilis .... 282
Utrum ecclesia docens sit infallibilitatis activae
subjectum............................................................. 296

Quaestio IX.
De objecto infallibilitatis ecclesiae.
Utrum infallibilitatis objectum sint omnia im­
mediate revelata................................................
II. Articulus. Utrum infallibilitatis objectum sint conclu­
siones theologicae........................................
III. Articulus. Utrum infallibilitatis objectum sint facta dog­
matica ................................
...
I. Articulus.

301
309
315

Index.

XII

IV. Articulus. Utrum infallibilitatis objectum sint res disci­
plinae ..............................................................
V. Articulus. Utrum infallibilitatis objectum sit canonizatio
sanctorum.......................................................
VI. Articulus. Utrum infallibilitatis objectum sit approbatio
ordinum religiosorum................................

Pag·

329
334

340

Quaestio X.
De magisterio ecclesiae.
I. Articulus. Utrum Christus magisterium instituerit
II. Articulus. Utrum ecclesiae doctrina sit proxima regula
fidei..............................................
III. Articulus. Utrum ecclesia sit judex controversiarum
IV. Articulus. Utrum numerus credendorum per ecclesiae
magisterium augeri possit
V. Articulus. De censuris, quibus propositiones fidei adver­
sae ab ecclesia damnantur
.
.
.
.
VI. Articulus. Qua fide veritates ab ecclesia propositae credi
debeant.................................... ..........
.
.

343
352
364
372

379
383

Quaestio XI.
De potestate ecclesiae.

1 Articulus. Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem
legisiativam..............................
389
II. Articulus. Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem
judiciariam..............................
396
111 Articulus. Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem
coactivam.............................
401
IV. Articulus. Utrum potestas ecclesiae coactiva ad poenas
etiam temporales extendatur .
.
.
. 406

Quaestio XII.
De relationibus inter ecclesiam et statum.
I. Articulus. Quaenam sint de relationibus inter ecclesiam
et statum svstemata................
414
9

Index.

XIII
par

II. Articulus.

De principiis, quibus quaestio de relationibus
inter ecclesiam et statum solvenda est .
. 120
III. Articulus Utrum ecclesia subordinetur statui
.
. 421
IV. Articulus. Utrum ecclesia a statu statusque ab ecclesia
sejungendus sit..................................................... 433
V. Articulus. Utrum ecclesia habeat potestatem indirectam
in temporalia.......................... 444

Quaestio XIII.
De conciliis.
I. Articulus. Quid sit concilium et quotuplex .
.
. 454
II. Articulus. Cujus auctoritate concilium oecumenicum ce­
lebrandum sit
.
.
.... 458
III. Articulus. Utrum concilium oecumenicum sit infallibile
465
IV. Articulus. Utrum concilium oecumenicum sit supra
Papam..................................................................... 475
V. Articulus. Utrum concilia oecumenica sint necessaria . 487

Quaestio XIV.
De primatu S. Petri.
I. Articulus. Utrum S. Scripturae testimoniis probetur,
S. Petrum jurisdictionis primatum divinitus
accepisse.....................................492
II. Articulus. Utrum primatus S. Petri ex traditione cer­
tus sit........................................... 512
III. Articulus. Utrum S. Petrus primatum a Christo solus
acceperit............................................................. 522
IV. Articulus. Utrum beatus Petrus ex ordinatione divina
perpetuos habeat in primatu successores
. 525
i

Quaestio XV.
De primatu Romani Pontificis.
I. Articulus. Utrum beatus Petrus Romam venerit .
.
II. Articulus. Utrum beatus Petrus suam cathedram Romae
collocaverit.................................... 538

529

XIV

Index.
P «ff-

III. Articulus. Utrum beatus Petrus Roinae mortuus sit . 542
IV. Articulus. Utrum Romanus Pontifex sit beati Petri in
eodem primatu successor...................................... 555
λ’. Articulus. Quonam jure primatus episcopatui Romano
annexus sit..................................... 572

Quaestio XVI.
De vi et ratione primatus Romani Pontificis.
I. Articulus. Utrum Romanus Pontifex potestatem suam
a Deo immediate accipiat
.... 579
II. Articulus. Utrum Romanus Pontifex habeat totam ple­
nitudinem potestatis supremae
.
.
. 583
III. Articulus. Utrum potestas Romani Pontificis in omnes
et singulas ecclesias sit ordinaria et immediata 596
IV. Articulus. Utrum jurisdictionis potestas mediante Ponti­
fice Maximo an immediate a Deo in episco­
pos derivetur..................................................... 600
V. Articulus. Utrum RomanusPontifex ex cathedra loquens
sit infallibilis. Ex S. Scriptura
.
.
. 603
VI. Articulus. Utrum eadem infallibilitas ex traditione mon­
stretur .......................................... 613
VII. Articulus. De valore Syllabi............................................. 634
VIII. Articulus. De auctoritate congregationum Romanarum
in doctrina fidei et morum
.... 640

Quaestio XVII.
De S. Scriptura.
I. Articulus. Quid S. Scripturae nomine intelligatur .
. 646
II. Articulus. De conceptu et natura inspirationis S. Scri­
pturarum
............................................................651
III. Articulus. Utrum S. Scriptura divinitus inspirata sit . 662
IV. Articulus. Utrum omnes Libri canonis Tridentini inspi­
rati sint............................................................670
V. Articulus. Utrum omnes res et sententiae Sanctarum
Scripturarum divinitus inspiratae sint .
. 684
VI. Articulus. Utrum concilium Tridentinurn versionem vul­
gatam merito authenticam declaraverit
. 698

Index.

XV
P*f-

Quaestio XVIII.
De S. Scripturarum interpretatione.
I. Articulus. De sensibus S. Scripturae..................................... 716
II. Articulus. Utrum ecclesiae sit judicare de vero sensu et
interpretatione S. Scripturae .... 722
III. Articulus. De interpretatione privata
.... 733
IV. Articulus. De lectione S. Scripturae..................................... 742

Quaestio XIX.
De Traditione.
I. Articulus. Utrum traditiones divinae exsistant. Ex
S. Scriptura............................................................. 718
II. Articulus. Utrum exsistentia traditionum divinarum ve­
terum testimoniis comprobetur
.
.
. 757
III. Articulus. Utrum traditiones divinae infallibiliter ad nos
usque pervenire potuerint
.... 764
IV. Articulus. De regulis discernendi traditiones .
.
.771
V. Articulus. De traditione et evolutione doctrinae Chri­
stianae
............................................................. 774

Quaestio XX.
De sanctis Patribus.
I. Articulus. Utrum consensus omnium patrum de doctrina
fidei theologo certum praestet argumentum
783
II. Articulus. De auctoritate patrum, si singillatim specten­
tur. in doctrina fidei.............................................. 794
III. Articulus. Regulae de usu sanctorum patrum
.
797

Quaestio XXI.
De auctoritate theologorum.
I. Articulus. Utrum concors omnium theologorum senten­
tia in rebus fidei et morum certum praebeat
argumentum............................. 803
II. Articulus. De auctoritate S. Thomae Aquinatis .
.

813

Index.

Quaestio XXII.

Ρ«ίΤ.

De ratione naturali.
I. Articulus. De viribus rationis naturalis ....
II. Articulus. De habitu rationis naturalis ad fidem .
III. Articulus. Utrum possit ratio fidei credibilitatem certis
argumentis probare........................................
IV. Articulus. Utrum theologia rationibus philosophicis uti
possit..............................................................
....
V. Articulus. De philosophia S. Thomae

820
823
834

847
853

Quaestio XXIII.
De philosophorum auctoritate.
I. Articulus. De philosophorum auctoritate in theologia . 860
II. Articulus. De auctoritate Aristotelis..................................... 865

Quaestio XXIV.
De historiae humanae auctoritate.
I. Articulus. De humana historia generatim
.
.
.
II. Articulus. Utrum historia humana theologis utilis esse
possit............................................ 878
III. Articulus. Utrum archaeologia Christiana theologis argu­
menta praebeat ...
...

872

883

Figurae. De Figura 1............................................................... 888
De Figuris I—V. cum textu totius carminis
Aberciani graeco et latine reddito, .
. J
I ΟΌΟ—
De Figura VI............................................................891
De Figura VII.
......
515

Quaestio I.
De defensione fidei catholicae.
uoniam ^unaquaeque res optime disponitur, quum
ad suum finem convenienter ordinatur" (S. Thom.
C. Gent. lib. I. c. I.), ante omnia opus est hujus
operis indolem ac finem declarare. Quare in­
quirendum esse videtur:
Primo. Quid sit apologetica.
Secundo. De ea parte apologeticac, quae dicitur demon­
stratio catholica.
Tertio. De. neo-apologetica.
Quarto. De continuo progressu apologeticac.
Quinto. De processu hujus Apologeticac per decem locos
theologicos.
Sexto. De argumentatione et methodo hujus Apologeticac.
Articulus 1.

Quid sit apologetica.
I. Apologeticae definitio. Apologiam (άπολο/ία) de­
fensionem interpretamur, sicut S. Athanasius scripsit Apologiam de fuga sua et card. Newman Apologiam pro cita sua.
S. Petrus fidelibus scribit: Dominum autem Christum sanctificate in cordibus vestris, parati semper ad satisfactionem (nqoç
απολογίαν) omni poscenti vos rationem de. ea, quae in vobis est
Do Groot, Summa apologet.

Ed. tertia.

f

I

|
'

9

Quaestio I, Art. I.

spe. I. Petr. III. 15. S. Justinus suam defensionem Apo­
logiam pro Christianis vocat. Hinc defensiones fidei et tra­
ctatus scientific!, quorum objectum est defendenda fides Apologiae dicuntur. Cf. S. Thoni. Opusc. Declar. quor undam
artic. contra Graecos, Armen os et Saracenos.
Vox Apologias aut sensu quodam latiori de ea quoque
fidei defensione dicitur, quae est de fidei veritatibus in par­
ticulari, aut sensu minus late sumpto de fidei fundamentis
generalibus. In primo genere habetur liber IV. Summae
de veritate catholicae fidei contra gentiles, ubi Angelicus sin­
gulos fidei articulos, recurrendo ad rationem naturalem,
contra paganorum opiniones defendit, qua quidem defen­
sione, ostensis fidei convenientiis vanisque conjecturis obloquentium, Apologiam nobilissimam nobis reliquit. Aqui­
nas latiorem illam fidei defensionem describere videtur his
verbis II. II, 9, 1 ad 2: „est scientia circa credenda per
quam homo non solum scit quid credi debeat, sed etiam
scit fidem manifestare et alios ad credendum inducere et
contradictores revincere. “
Hoc autem loco Apologiam strictius intelligimus atque
scientiam fundamentorum fidei apologeticum nominamus, quae
definiri potest: Scientia fundamentorum verae religionis. *)
II. Explicatur definitio. Apologetica dicitur 1°
scientia, id est, cognitio certa et evidens per demonstratio­
nem acquisita, cum recta ratio fidei fundamenta demonstret,
ut docet Cone. Vat. Const. Dei Filius, cap. IV. 2° Dicitur
scientia fundamentorum, id est, earum veritatum et facto­
rum, quibus probatur talem religionem cum omnibus, quae
ad eam pertinent, veritatibus et institutis prudenti cuique
esse amplectendam. Hujusmodi fundamenta sunt: Deum
esse: necessitas moralis revelationis, ut veritates religionis
naturalis in praesenti generis humani conditione ab omni­
bus expedite, firma certitudine et nullo admixto errore cog­
nosci possint; factum revelationis veritatum etiam super') Jules Didiot, Logique surnaturelle subjective, p. 528, Apologcticam definit: ^Science des arguments et de la méthode propres
à la défense de la religion/

Quaestio I, Art. I

naturalium, miraculis signisque divinis manifestatum, etc.
3° Postremo: verae religionis. Vera autem religio est verus
cultus veri Dei, scilicet ille cultus, quem ipse Deus praecipit.
ill. Apologeticae divisio. Religio catholica, quam­
vis unica sit et indivisa totamque religionem veram in se
contineat, sub triplici tamen respectu religionis naturalis,
Christianae et catholicae spectari potest. Hinc apologeticae
divisio habet explicatus haud difficiles. Namque completae
Apologiae tres sunt partes.
1° Demonstratio religionis naturalis hac ratione institui­
tur, ut cultus veri Dei. quantum nobis absque revelationis
luce potest innotescere, philosophice et scientifice cognosca­
tur. Et quoniam credere oportet accedentem ad Deum guia
est (Hebr. XI, 6), demonstratio existentiae Dei adversus
atheos, pantheos et alios incredulos huic parti apologeticae
praetexitur. Similiter spiritualitas animi ejusque immor­
talitas et aliae veritates, quas vocamus praeambula fidei,
tampiam fundamenta religionis adversus materialistas ar­
gumentis propriis firmandae sunt. Cf. S. Thom I, 2, 2
ad 1; II. Π, 2, 10 ad 2.
2° Demonstratio Christian i eo spectat, ut factum divinae
revelationis, in Christo consummatae, evidenter credibile
esse ostendatur. Neque ab hac apologeticae parte abhorrent
controversiae, quae hac aetate de concordia S. Scripturarum
et scientiarum physicarum agitantur. Auctores nonnulli
secundam et primam partem conjunctim demonstrationem
Ch rist ia nam vocant.
3° Demonstratio catholica — inquirit, cui coetui seu eccle­
siae depositum revelationis commissum sit, ut coetus ille in
concreto cum omnibus veritatibus, quas edocet, cum charis­
matibus suis et juribus omnibus uti divinum opus cognoscatur.
Patet singulas partes memoratas in plures tractatus
apologeticos distribui posse, ad unam alteramve quaestio­
nem limitatos, puta ad quaestionem de Petri privilegio;
atque etiam restrictos ad unum respectum cujusdam dispu­
tationis, ut si (piis ecclesiam ratione morum atque culturae
defendit, id quod praestitit Weiss in opere, quod inscripsit
Apologie des Christentums com Standpunkte der Sitft and Nuitur.
1*

4

I
J

!
||
i 1

I

||
i
' !
I fi

I
I

! (
I 1
‘ 1
I
I:
I
IJ 1
i

Quaestio I, Art. I.

IV. Utrum apologetica sit scientia distincta.
Aliquis dixerit, apologeticain aut ad philosophiam pertinere
aut ad theologiam aut ad utramque. Verum ab utraque
secernitur. Nam,
1° Apologetica seu scientia fundamentorum verae religionis complectitur a) praeambula fidei, b) motiva credibilitatis. Atqui objectum philosophiae a dicto apologeticae
objecto satis differt. Ergo philosophia et apologetica esse
videntur diversae scientiae. Et certe motiva credibilitatis et
disputationes de facto revelationis supernaturalis a philo­
sophis attingi non consueverunt. In praeambulis autem
fidei materies philosophica valde restringitur. Omittuntur
enim in apologetica quaestiones philosophicae perquam
multae, velut quaestio de sensuum veracitate; siquidem
supponitur auditor, cui aut nulla unquam de quaestionibus
illis dubitatio injecta est, aut omnis dubitatio, si ulla fuerit,
philosophiae studio sublata. De Deo autem, de anima aliis­
que id genus veritatibus apologetica tantum agit, quantum
ad defendendam veram religionem opus est et in ordine ad
hunc finem. Fatemur tamen apologeticam in nonnullis
esse philosophiae contiguam.
2° Theologia principio et objecto ab apologetica differt.
Ergo apologetica et theologia non sunt una eademque
scientia. Prob. antec. Theologiae proprie dictae principium
est fides divina, objectum proprium sunt mysteria in speciali,
quae suapte natura intellectum creatum excedunt. (Cf. Cone.
Vat. Const. Dei Filius, cap. IV.) Atqui principium, quo in
apologetica cognoscitur, humanum rationis lumen est; objectum autem sunt praeambula fidei et ipsae veritates fidei
sub ratione communi credibilis.
Quaeres, utrum apologetica praeter sincerum veritatis
amorem nullam scientiam in studiosis supponat.
llesp. 1° Videtur apologetica aliquas saltem notiones
philosophicas in studiosis supponere sive disciplina sive
proprio ingenio acquisitas. Apologeticae igitur viam sternat r philosophia, a qua nimirum magna ex parte pendet
ceterarum scientiarum recta iatio“. Leo XIII., Enc. Aeterni
Putris. 2° Deinde apologetica nonnullarum rerum tracta-

Quaestio I, Art. II.

Ο

tionem uberiorem supponit in aliis scientiis, velut in critica,
historia et in physicis disciplinis, quibus ipsa saepius tanquam auxiliaribus utitur.
V. Apologeticae nomina. Haec scientia 1° generatini vocatur apologetica, sive veritatem religionis verae
credentibus ostendat, ut confirmentur, sive non credentibus,
ut convertantur: 2° irenica dicitur a voce
(pax) vel
henotica a voce Ινόιης (unitas), in quantum disciplinae illius
scopus est, dissidentes quoscunque, gratia divina operante,
in pacem et unitatem verae religionis adducere: 3° polemica, quatenus confutatio falsarum opinionum probationem
fundamentorum verae religionis comitatur; 4° theologia ge­
neralis, quia per motiva credibilitatis ostenditur, generalia
fidei principia esse admittenda; 5° theologia fundamentalis,
cum haec scientia sit de fontibus, ex quibus singulorum
dogmatum argumenta hauriri possint: quo fit, ut theolo­
gicae scientiae fundamenta quaedam agat; 6° propaedeutica,
utpote praevia institutio ad theologiam. Bellarmini Contro­
versiae eruditissimam Apologiam continent.1)
Nobis propaedeutica et apologetica nomina magis con­
venientia videntur. Hoc autem assumimus, quia non tan­
tum ad theologiam introducere, verum etiam defendere
ecclesiam ab adversariis conati sumus.2)

Articulus II.

De ea parte apologeticae, quae dicitur demonstratio
catholica.
I. Apologetica de veritate ecclesiae catholicae.
Apologetica est scientia fundamentorum cerae religionis. Cf.
') Duilhé do Saint-Projet hanc divisionem tradit: „Apdlogie:
defense do la foi contre les incrédules: elle offre un caractère pure­
ment scientifique rationnel. Polémiqué: défense de, la foi contre les
hérétiques; son caractère est surtout thvologique, elle s’appuie sur
des arguments d'autorité. Controverse: discussions entre catholiques
sur des matières libres." L'apoloyét. chrct.
’) Cf. M. Glossner, Beyriff und Aufgabe der Apologetik, in Jdhrbuch fur Philos, und spekul. Theol. IV, S. 424.

6

Quaestio I, Art. II.

p. 2. Ex quo, quantum huic scientiae in demonstranda
ecclesiae catholicae veritate tribuendum sit, mox elucet.
Quaeritur enim de fundamentis veri cultus veri Dei, seu
verae religionis, quam totam in ecclesia catholica consti­
tutam esse affirmamus. Animadvertendum est autem, in
ecclesia catholica considerari posse aut ipsas fidei veritates,
ab ecclesia propositas, aut auctoritatem ecclesiae, hasce
proponentis; fidei veritates in speciali demonstrari non pos­
sunt, possunt sub ratione communi credibilis, siquidem rite
probari potest certisque argumentis ostendi catholicae eccle­
siae in docendo et dirigendo Dei cul'u divinitus instituta
auctoritas. Cf. Const. Vatic. De fide, can. Ill, IV; Leo­
nem XIII., Encvcl. Aeterni Patris; S. Thom. II. II. 1, 4.
Quin etiam aliqua hujus auctoritatis evidentia vide­
tur fidei assensui esse, tanquam conditio, ut ajunt, sine
(pia non, et eo sensu necessaria, juxta hoc Angelici: „Non
enim crederet (fidelis) nisi videret ea esse credenda." II. II.
1, 4. Itaque oportet, ea, quibus auctoritas ecclesiae catho­
licae innititur, fundamenta demonstrare; at haec demon­
stratio ad apologeticani spectat.
II. De genere argumentandi quod huic apologeticae parti est consentaneum. Quoniam apologetica
est scientia, scientia autem cognitio certa et evidens, in
demonstratione catholica sequenda est ea ratio argumen­
tandi, ex quo gignatur cognitio certa et evidens credibilitatis ecclesiae catholicae. Jam vero evidens ecclesiae ca­
tholicae credibilitas fundatur in manifestis divinae legationis
signis, quae in eadem ecclesia conspiciuntur et praesertim
in facto publico coetus a Christo ad opus suum continuandum
in terris constituti et ecclesiae catholicae cum eo coetu identi­
tatis irrecusabilis.
Hinc duplex argumentandi ratio: primum enim argu­
mentorum genus ex vita illa supernatural! desumitur, quam
ecclesia saeculis omnibus manifestavit atque hac etiam
nostra aetate manifestat splendide; alterum praebent docu­
menta historica, quibus ostenditur, qualem Christus coetum
suum constituerit, talem in ecclesia catholica prorsus inte­
grum perdurare Haec est methodus philosophico-historica,

Quaestio 1, Art. Π.

7

quain secuti, facile demonstramus, ecclesiam esse opus
di tinum, sive vitam ejus contemplamur intrinsecam sive
publicum factum spectamus ejus originis a Christo Domino.
Et sane tam ex operatione divina ecclesiae quam ex institu­
tione ejus divina, utique historice probata, opus divinum et
divina legatio prodeunt.
Quod Patres Vaticani his verbis significasse videntur:
„Deus per Filium suum unigenitum Ecclesiam instituit,
suaeque institutionis manifestis notis instruxit, ut ea tam­
quam custos et magistra verbi revelati ab omnibus posset
agnosci. Ad solam enim catholicam Ecclesiam ea pertinent
omnia, quae ad evidentem fidei Christianae credibilitatem
tam multa et tam mira divinitus sunt disposita Quin
etiam Ecclesia per se ipsa, ob suam nempe admirabilem
propagationem, eximiam sanctitatem et inexhaustam in om­
nibus bonis fecunditatem, ob catholicam unitatem invictamque stabilitatem, magnum quoddam et perpetuum est mo­
ti vum credibilitatis et divinae suae legationis testimonium
irrefragabile·" Constitutio Dei Filius, cap. III.
Dices. Principium, quo in apologetica cognoscitur, hu­
manum rationis lumen est. At institutio et constitutio eccle­
siae probari solent ex S. Scripturis et Traditione, quas
qui allegat, fidem appellat. Argumentatio igitur, quae dictis
testimoniis procedit, ad theologiam pertinet, non ad apologeticam.
Jiesp. Dist. min.: fidem appellat, qui S. Libros et Tra­
ditionem allegat ut fontes fidei divinos, conc.; ut libros
historicos tantum, nego Quemadmodum in illa apologeticae
parte, quae demonstratio Christiana dicitur, tum vaticinia
V. T. allegantur tum ex X. T. testimonia de Christi dictis
factisque plurima, nimirum ut via historica Servatoris divina
missio demonstretur, sic et in demonstratione catholica
historicis argumentis probatur illius legatio ecclesiae, in qua
divina Christi missio continuatur.
Replicabis. S. Augustinus ait: rApostoli Christum prae­
sentem videbant, sed toto orbe terrarum diffusam Eccle­
siam non videbant; videbant caput, et de corpore crede­
bant. Habemus vices nostras, habemus gratiam dispensa-

Quaestio I, Art. II.

tionis et distributionis nostrae: ad credendum certissimis
documentis, tempora nobis in una tide sunt distributa.
Illi videbant caput, et credebant de corpore: nos videmus corpus,
credamus de capite.li Serm. CCXLII.
Resp. S. Augustinus haec non dixit exclusive, sed quid
in diversis temporibus praevaleret, ostendit. Prolecto lucem
ecclesiae splendentem viderunt et apostoli, quandoquidem
charismata quaevis illorum aetate effulserunt in ecclesia;
deinde et nobis Christum quasi praesentem exhibent cer­
tissima documenta historica; denique dubitari non potest,
Hipponensem, dimicantem pro catholicae ecclesiae auctori­
tate et credibilitate adversus acatholicos, plus semel ratio­
cinatum ex iis esse, quae Christus de sua constituit ecclesia.
III. De limitibus demonstrationis catholicae.
Disputatio de limitibus, quibus apologetica circumscribenda
sit, generatim ex indole tam hujus ipsius scientiae quam
eorum, quibus proponitur, sumenda est. Haec demonstra­
tionis catholicae est indoles, ut probet, religionem veram,
quam Jesus Christus ipsemet instituit, ecclesiae catholicae
tuendam propagandamque esse demandatam. Cf. Leon.XIII.
encycl. Immortale Dei. Quare finem et apicem apologeticae totius oportet esse credibilitatem evidentem ecclesiae
docentis, custodientis, dirigentis religionem a Christo tra­
ditam. Quidquid ergo via philosophico-historica ad hanc
stabiliendam credibilitatem colligitur, id omne demonstratio
catholica tanquam proprium et suum poterit pertractare.
- Quoniam vero pars illa apologeticae excolitur non pro
acatholicis duntaxat, ut ad fidem disponantur, sed pro fide­
libus etiam et praesertim pro clericis, ut possint mente
catholica scientiis, maxime theologiae dogmaticae dare
operam, idcirco quidam censuere demonstrationem catho­
licam haud artioribus finibus concludere quam propaedeuticam et theologiam generalem, quin etiam, ne eadem aut
valde connexa bis tractare cogamur, atque ut introductio ad
sacram theologiam completa sit, non absurde in hoc disci­
plinarum genere probantur et exponuntur loci theologici,
id est, aperiuntur fontes, ex quibus suas theologi rationes
hauriunt et argumenta. —

Quaestio I, Art. Π.

9

Noster apologeticae conceptus si cuipiam videatur la­
tior, dubitari tamen non potest, quin opu< sit, in demon­
stratione catholica quam firmissime probare, catholicam
ecclesiam ejusque constitutiva omnia ab ipso Christo prodiisse; coacti scilicet testimoniis certissimis, Christum habere
catholicae ecclesiae Auctorem, credibilitatem ecclesiae illius
negare non possumus.1)
Attamen divinam Christi missionem probare hujus loci
non est, sed ad eos remittimus, qui religionis Christianae
veritatem probandam suscipiunt, dictamque Jesu Christi
missionem argumentis permultis validisque demonstrant.
IV. Demonstratio catholica summi momenti est.
Demonstratio catholica est scientia fundamentorum, quibus
auctoritas ecclesiae catholicae innititur. Perspicuum est ejus­
modi demonstrationem momentum afferre ad efficaciam
apologeticae.
10 Quia hoc unice apologetis propositum est veram
religionem in concreto ostendere; quam quidem divinitus in
ecclesia catholica constitutam esse monstrabimus. 2° Com­
monstrata ecclesiae veritate, iter certum ad controversias
de singulis dogmatibus dirimendas aperitur; firma namque
quibusvis hominibus fidei regula erit ecclesia illa, cujus
testimonium Dei loquentis instrumentum organumque esse
constiterit. 3° Perspecta ecclesiae auctoritate malis pluri­
mis liberabitur domestica quoque atque civilis societas.
Quare
Leo XIII. de malis humanae societatis scribens:
V
„ Horum autem — inquit — malorum causam in eo prae­
cipue sitam esse Nobis persuasum est, quod despecta ac
rejecta sit sancta illa et augustissima Ecclesiae auctoritas,
quae Dei nomine humano generi praeest, et legitimae
cujusque auctoritatis vindex est et praesidium? Encycl.
Inscrutabili Dei, 21. Aprilis 1878.
Et sane divina luce lucet ecclesia. Quo fit, ut ipsa
vehit i signum levatum in nationes,2) et ad se invitet, qui
') Of. Card. Zigliara, Propaedeutica, p. X . M. Glossner in Jahrbuch fiir Philos und spekul. Theol., B. IV, S. 399—429; A. Schill-Witz.
Theologische Pnmipienlehre (2. Aufl., 1903), S. 1—33.
’) Is. XI, 12.

10

Quaestio I, Art. III.

nondum crediderunt, et filios suos certiores faciat, firmis­
simo niti fundamento fidem, quam profitentur. Cone. Vat·
Const. Dei Filius, III; cf. Leon. XIII. encycJ. Aeterni Patris
et Imm. Dei.
Articulus 111.

De neo-apologetica.
I. Quid sit neo-apologetica. Vetera novis augere
quemadmodum universae vitae sçientificae ita sane apologeticae lex est. Mirum esset, si recentiores apologetae nul­
los composuissent libros, quos propter materiarum aug­
mentum et selectionem temporibus adaptatam novos seu
modernos non habueris. Verum alio modo haec vox neoapologeticae speciatim usurpari coepta est de iis philosophis
et theologis, qui totius apologeticae regenerationem ex­
spectant ab illa methodo, quae vocatur methodus immanen­
dae. Cujus scholae duces sunt Maurice Blondel, Ch. Denis et
L. Laberthonnière;1) praecursores forsitan fuerunt J. Kuhn,
quondam professor Tubingensis, qui de rationum philosophico-historicarum insufficientia plura contra traditionalem apo­
logeticam scriptis suis dogmaticis intexuit, atque W. Hillen,
qui neglectis argumentis ex signis et vaticiniis veritatem
religionis Christianae et catholicae ecclesiae ex earum ad') M. Blondel, L’action (1893): Lettre sur les exigences de la pen­
sée contemporaine en matière d’apologétique, in Annales de philosophie
chrétienne, 1896; Principe élémentaire d'une logique, de la vie morale,
J900; Histoire et Dogme, in La Quinzaine, 1904, Janv -Février. — Oh. De­
nis, Esquisse d’une. Apologie philosophique du Christianisme dans les limi­
tes de la nature et de la Hévélation, 1898; La croyance considérée comme
principe de connaissanci et de certitude, in Annales de. philos, chrétienne,
1900, Nov ; Γη carême apologétique, 1902, opus prohibitum per Decre­
tum ex S Congreg. Indicis 4. Dec 1903. — L. Laberthonnière, Essais
de philosophie religieuse. 2. édit. 1903; Le réalisme chrétien et l’idéalisme
grec, 1904 — Mono, Le Problème apologétique. — Auctores isti alii
aliter procedunt; v. g Blondel, ut philosophus, ab homine orditur;
Laberthonnière, ut theologus, ab ordine supernatural!. Nostrum
est communem eorum tendentiam in apologetica describere. — Cf.
inter alios extra Galliam A. Ehrhard, Das religiose Lében in der
/.atholischen Kirche 1901.

Quaestio I, Art. III.

11

aplat ione ad humanam naturam probandam esse perhibuit.
*)
Neo-apologetae quoque statutum habent philosophico-historicis argumentis, quorum tamen valorem in se non negant,-)
ea motiva credibilitatis seu credulitatis, ut termino moderno
(croyance) utar, substituere, (piae statui psychologico (men­
talité) coaevorum vere respondeant. Cultores autem hujus
instaurationis apologeticae quid doceant et velint, speramus
fore ut ex nonnullis capitibus intelligatur.
10 Statuunt mentes modernas subjectivismo imbutas
esse. Homines enim autonomiam desiderant, hoc est, in se
') J. Kuhn, Dogmatik (1859); Philosophie und Théologie 1860. —
W. Hillen, Apologetik des Christentums vo»> Standpunkt des Opfers (1863).
— Cf. sub respectu mere philosophico Maine de Biran (1766—1824),
cujus systema nonnulli descripserunt tanquam La psychologie
l’effort — H. Schell, Religion und Offenbarung (1901), S XXI de Voluntarismo in apologetica ait: „Euokens Ringen nach oinem geistigen Lebensinhalt, nach geistiger Wesensbildung ist ihr wohl am
niichsten verwandt."
’) Tta Denis, Esquisse d’une Apologie philosophique, p. 101 scribit :
„Nous prions le lecteur de peser toutes nos expressions. 11 s’agit
ici d'une apologétique scientifique, dépassant l’ordre ordinaire des
intelligences et des besoins moraux de la majorité des individus.
Le fait historique de l'existence de Jésus-Christ opérant des mira­
cles, posant une doctrine incomparable, se ressuscitant lui-même,
est très amplement suffisant pour convaincre un homme de bonne
foi, chez qui il n'y a aucune exigence rationaliste. Or, ce sont pré­
cisément ces exigences dont doit tenir compte l’apologie.“ Rursus
1 c p. 237: „Nou8 reconnaissons et professons que cette justification
de l’objet en lui·même n’est pas nécessaire pour les hommes qui
admettent préalablement l'autorité infaillibile de Γ Eglise ou la véra­
cité de Dieu révélateur. Les motifs de crédibilité extrinsèques suffi­
sent donc pour la plupart des esprits, et les motifs do crédibilité
intrinsèques no sont exigés que par une catégorie d'esprits. C’est
pour elle que nous écrivons ce chapitre, en souhaitant de tout notre
coeur que ces esprits ne deviennent pas de plus en plus nombreux?
Blondel, La Quinzaine, 1904, 16 Janv. p. 151, Histoire et Dogme,
dicit: „11 devrait être superflu de noter que je nie nullement la
réalité ou la force probante des signes et des miracles: je critique
seulement l'usage incomplet qu’en font certains apologistes. Veuillent
ceux-ci ne point identifier leur façon d'interpréter et d’utiliser une
preuve avec cette preuve elle-même, et cela au moment où je
m’efforce d’en préparer, d’en assurer toute la valeur “

Quaestio I, Art. ΙΙΓ.

exordium cognoscendae veritatis religiosae et ethicae reperire cupiunt, horrentque omnes, qui ab extrinseco et
per viam auctoritatis dogmata ac praecepta morum in
animos introducere conantur. 2° Coaevi aegre audiunt,
mundum rerumque naturam esse aliquid fixi, sed omnia
considerant tanquam indefinitis evolutionibus apta; nihil
ita limitatum esse volunt, ut ordo supernaturalis a naturali
separatus admitteretur Itaque cum iis, qui juxta haec
postulata judicant, prius intrandum est in subjectum hu­
manum, diligenter considerando est, ad quam evolutionem
intimae profundissimaeque vires humanae natae sint; quod
nihil aliud est, ut moderne loquar, quam ex ipsa vitali­
tate, quam etiam ego vocant, principia credulitatis eruere.
3° Quod ut rite fiat, intellectualismus relinquendus est, quem
philosophia Aristotelica in apologeticam traditionalem et
classicam transfudit: intellectualismi scilicet vitium est
maximum, quod hujusmodi argumenta rationesque pro­
ponat, quae non ex totius hominis natura, sed ex facultate
tantum cogitandi eruantur. Mentes modernae talem dia­
lecticam abstractum aut non intelligent aut intelligere nolunt.
4° Quare voluntarismus psychologicus eligendus est, qui sic
vocatur, quod ad omnes facultates animae rolitivas sese
dirigat, et quod in ipsa anima perscrutetur inclinationes,
impulsus ad assentiendum vero, conditiones certitudinis.
Hinc philosophiae immanentiae nomen, quoniam haec in
ipsa natura quasdam investigat manentes et latentes ad
supernaturale exigentias, quarum conscientiam apologeta
practicus excitare in hominibus et corroborare studeat.
5° Neo-apologetica, sic intellecta, majorem habet firmitatem. Etenim apologetica, quae olim factis historicis et externis primario nitebatur, quotiescunque critica textus ali­
quos Scripturarum vel certitudinem nonnullorum factorum
supernaturalium obscuraret, exigentiis obsequii rationalis
plus minusve deesse videbatur; sed neo-apologetica immota
stat in firmissimo ipsius naturae humanae firmamento. ’)
') Blondel, 1. c. p. 152 scribit: BTrois pièces rapportées seront
ainsi mises bout à bout: le miraculeux sera fourni par la perception

|
J

j
I

1

i
1

Quaestio T, Art. III.

13

Praeterea hominum illorum indoli, quam sub No. 2 descri­
psimus, optime sese adoptat; desiderio quidem evolutionis,
ostendens, quantopere vita Christiana faveat progressui
virium optimarum; horrori limitationis naturae per supernaturalia, in quantum non primario facta historica supernaturalia profert, sed ante omnia in intima hominis vita,
seu in ego, vias ad supernaturalem vitam parare conatur.
Quibus ita positis, neo-apologetica videtur esse scien­
tia seu methodus persuadendi hominibus veram religionem,
primario per rationes sumptas ex intimis humanae naturae
exigentiis viribusque voluntariis adaptatas.
II. Explicatur methodus neo-apologeticae. Neoapologetica videtur a duobus principiis procedere. 1" Ad­
mittit certitudinem a duplici conditionum genere, nempe
ab intellectualibus et a moralibus conditionibus, dependere.
2° Supponendum esse statuit, omnem veritatem et omnem
legem esse aliquo modo homini autonomam seu autochthonem, quibus verbis intelligunt, omnem veritatem et
legem esse quasi oriundam ab homine atque pariter exi­
gentiis altioris vitae ejusdemque expansioni utcunque re­
spondere. Ilie si quis roget, utrum natura humana realitatem ipsam supernaturalis ordinis postulet, hoc est illud
supernaturale, quod historice apparet, videlicet Christianam
religionem in concreto et catholicam ecclesiam; respon­
dent, non postulare. Methodus enim immanentiae, de qua
des sens; le divin sera dégagé par le travail rationel: le surnaturel
sera défini par les données de la révélation authentiquées par le
miraculeux divin. Mais ces éléments restent extérieurs les uns aux
artres et ne sont reliés pour nous (pie par un raisonnement, édifice
tout intellectuel qui se fonde uniquement sur une constatation em­
pirique: d’où l'on voit combien la moindre atteinte à la théorie de
la perception et du raisonnement qu’il requiert comme base, en
menace la fragilité. Je ne dis pas que ces théories soient fausses,
ni que ces trois éléments n'existent pas, ni (pie le fil tendu entre
eux par la thèse que j’analyse ne soi pas continu: je dis que ces
éléments sont reliés encore par autre chose, et que ce fil, suffisant
pour soutenir encore certains esprits, n'est pas une contexture assez
forte pour rattacher au surnaturel tel qu’il est tous les esprits tels
qu'ils sont, même légitimement, aujourd’hui.®

14

Quaestio I, Art. III.

jam mentionem fecimus, nihil admittit, nisi postulatum ad
supematurale indeterminatum; insuper naturam intelligit,
ut jam est, in statu igitur actuali et postquam supernaturale ipsi oblatum fuit.
Cardo quaestionis est, ubi sit punctum insertionis super­
naturalis ordinis in naturam nostram. Haec insertio in
actione seu vita humana fiat. Nam aliud quid in nobis est
quam ipsi nos, idque infinito nobis superius. Hoc autem
superius in nobis sunt exigentiae illae ad supernaturale,
(pias homines, utpote qui ad activitatem propriam natura
sua determinentur, in se, quales jam sunt, nimirum in co­
gitando, volendo, agendo reperiunt.l)
·) Denis, Esquisse d’une Apologie philos. p. 90—91, hanc doctrinam
his verbis, post Blondel, illustrat: .Notre faiblesse, — dit-il (Blondel)
que nous sentons plus vivement dans l’adversité, dans la crainte,
dans la tentation, appelle la force; nous nous sentons contingents,
dépourvus do force susceptible de nous assurer l’être indéfectible,
et nous appelons l’être nécessaire, l'être bon, l’être pur, nous le
prions dans notre détresse; la plénitude de la vie elle-même frappée
par l’évidence de la décroissance continue, inévitable, appelle l’infinie
perfection. Toute cette dialectique n’a pas sa base dans l’intelle­
ctualisme, car la raison, dans l’ordre des aspirations transcendantes,
est statique et limitative, elle ne peut impérer rien qui la dépasse.
Ici, au contraire, la méthode d’immanence appliquée à la volonté,
et de la volonté à l’acte religieux s’affirmant sous les formes de la
crainte, de la prière, de l'adoration, du tourment de l’infini, donne
présent à notre conscience un Autre que nous-mêmes, un autre qui
nous aide, nous appuie, nous pacifie et surtout nous attire par la
réalité vivante de sa perfection désirable.
Nous portons donc en nous des exigences, conséquences de
cet appétit du divin. Appelez les comme vous voudrez, vous ne
pourrez leur refuser le caractère d’être postulées comme la condi­
tion immanente de tout surnaturel, et, par expérience philosophique,
le surnaturel ne pourra pas se passer de cette condition naturelle.
C’est une induction qui enchaîne toute notre destinée. Cette de­
stinée demande le surcroît d’une surnature (pii remplisse intégrale­
ment notre aptitude non à produire ni à déterminer cette surnature,
mais à la recevoir, à l’aimer comme une fin au delà de laquelle
rienne reste plus désirable.
C’est par là que la métaphysique rentre dans l’apologétique.u
Laberthonnière, Essais, p. 170f „N’est-ce pas Dieu qui agit en
nous tous par cette inquiétude, par c’et inassouvissement, par ce

Quaestio I, Art III.

15

Hic vero conceptus de insertione, synthesi seu con­
junctione naturae et supernaturalis ab utriusque identifica­
tions vere distingui debet.
Sub idea directrice memoratae insertionis neo-apologetiea via sua psychologica procedendum esse arbitratur.
Psychologica via, quam philosophicae opponit, in eo con­
sistit, quod non methodum rationalem speculativam seu
ratiocinantem, sed dynamismum moralem adhibendum esse
autumant. Quid est dynamismus ille moralis? Abires volun­
tarias conjunctim complectitur; intellectum non excludit,
sed coopérante intellectu, voluntati tamen in consequenda
veritate et realitate religiosa primatus tribuitur. Unde
summa spes adipiscendi religiosum verum in credulitate
(croyance) collocatur, quae non est vis mere logica, sed id
quod voluntatis simul et allectus et rationis activitatem
movet.1) Credulitas, ab intimo homine saliens, vehiculum
quoddam esse poterit veritatum religiosarum maxime objectivarum. Sub quonam respectu? In quantum conditiones
humanae ad recipiendum (de réceptivité) supernaturale
ponuntur. Profecto veritates objectivae supernaturales, quas
Deus revelat, ex credulitate illa prodire non possunt; sed
ipsa credulitas conditio humana est, ut homo doctrinam
fidei, si adsit, tanquam veram amplectatur.
III. Quomodo neo - apologetica ad demonstra­
tionem catholicam procedat. Duo vidimus: 1° homo
in sua vita et actione seu in se, ut vivit et agit, exi­
gentias illas detegit, unde quaedam naturae cum super­
besoin d'infini qui nous empêche partout de trouver le repos, et
qui nous donne toujours du mouvement pour aller plus loin et plus
haut? Si ce n'était Dieu, que serait ce donc en effet?
*
) Denis, Esquisse (l’une Apologie philos, p. 172: ,11 nous semble
que l’on peut dire (pie la croyance est homogène au sentiment,
à 1 amour, aux facultés affectives, à faction, à la volonté et à la
liberté; on ne peut en dire autant de la raison raisonnante.
*
Cf. 1. o.
p. 75—78. — Ibid p. 169: »On admet bien que la sensation, la per­
ception, le sentiment, l’intuition sont des moyens de connaître don­
nant la certitude de l’objet: pourqoui la croyance ne mériterait-elle
pas cette note?- — Croyance posset etiam reddi per fidem; creduli­
tatem eligimus, ut a fide, proprie dicta, distinguatur.

16

Quaestio I, Art. III.

naturali synthesis fiat; 2° synthesis illa seu conjunctio, de
*
qua supra, non inducitur nexu logico, sed praecise quoniam
cum dictis indigentiis cohaeret, quae non ad ordinem logicum,
sed ad totam vim vitalem et praecipue ad vires volun­
tarias pertinent, omnino perficiatur neceçse est sub im­
pulsu vivifico voluntatis, tendentis ad bonum. Quibus po­
sitis, neo-apologetica religionem divinitus revelatam homi­
nibus ah extrinseco proponi non negat, sed docet, hominem
ex intimo corde, hoc est, ex iis, quae in se suaque natura
et activitatibus comperit, obviam ire religioni revelatae et
ecclesiae illi, quae religionem divinitus revelatam prae­
dicat et edocet. Ob eamque rem affirmant, apologetis eo
tendendum
esse, ut · animis modernis persuadeatur, ecclee
·
Siam catholicam, qualiter est atque vivit, tam generatim
quam in singulis vitae suae partibus, indigentiis naturae
nostrae respondere;') addunt ea, quae divinitus ecclesiae
donata esse credimus, cum iis, quae intimae naturae hu­
manae ejusdemque inclinationibus immanent, ita coincidere, ut non ad deprimendas excelsioris vitae perfectiones
spectent sed ad eas maxime perficiendas. -’) Insuper apo') Laberthonnière, Essais, p. 173 de Revelatione dicit: „elle n’est
plus une étrangère, parce que du dedans on va vers elle; elle nous
apparaît comme comblant un vide, comme répondant à un besoin
de notre nature. En la recevant, on a en soi un principe organi­
sateur qui y correspond et par lequel on peut s’en emparer et la
faire sienne."
’) Denis, Esquisse d’une Apologie philos, p. 295—296: „Aux par­
tisans du moralisme absolu, nous présentons une hétéronomie qui
ne déprime ni ne tue notre autonomie; elle lui donne, au contraire,
ce dont elle a besoin pour se dépasser elle-même, sans se dénaturer.
La seule religion de l'avenir est celle.qui, se suffisant à elle-même, nous
complète en ce qui nous manquera toujours par désir d’action et par
aspiration vers la perfection . . . Nous disons à tous: le Dogme chrétien
enseigné par V Eglise catholique et la pleine connaissance de nous-mêmes
ne diffèrent pas subjectivement, mais diff èrent objectivement. Tout notre
travail vise à faire converger l’objet donné extérieurement par Dieu
avec l’intériorité et la réceptivité immanentes." — Idem 1. c. p. 390:
„Nous avons à coeur de montrer que nous ne nous sommes pas
isolé de l’Église. — N’avons-nous pas montré que, parmi les attri­
buts du surnaturel, il faut placer la nécessité d’une société auto­
nome, continue et infaillibile?"

Quaestio I, Art. Ill

17

logetis enitendum et contendendum est, ut explicite et
ordine cogitent vitam illam, quam sancti et sanctae Dei
vixerunt; atque universim, quantum id fieri potest, ad ho­
minum conscientiam adducatur interior vita, qua per lon­
gum saeculorum cursum vixit et qua semper vivit ecclesia:
hac enim via et ratione cordibus manifestum erit, quan­
tum egeat alienus ab ea vita animus, quantum locuplete­
tur particeps; sic excitabitur credulitas (croyance), quasi
per experientiam religiosam, ad adhaerendum ecclesiae.')
Qui ad religionem Christi atque ecclesiam accedunt, iis
necesse est in ecclesia veritatem vitalem invenire, quae
ipsa pro nobis est. Hoc est unum necessarium. Accedat
ratio philosophica, accedant testimonia historica: sed se­
cundario. Hisce primum locum in apologetica assignare,
extrinsecismus habetur et historicism us, eorumque philoso­
phorum methodus, qui ingeniorum cursum nesciunt. Pro­
blema religiosum non criticum aut historicum est, sed vitale.2) Suspirat anima nostra ad veritatem Christi; eam autem
’) Blondel, Histoire et Dogme; — Laberthonnière, Le réalisme
chrétien et l'idéalisme grec.
’) Tantum autem abest, ut historia praetereatur, ut Laber­
thonnière, Le. réalisme chrétien et l'idéalisme grec, p. 170 — 171 dixerit:
„Le témoignage actuel de l’Eglise est donc un moment d’un tout
vivant et mouvant qui grandit et s’aflirme à travers les siècles.
Et en conséquence, lorsque après avoir avec son concours accueilli
la vérité du Christ, nous entreprenons, toujours avec son con­
cours, d’intégrer en nous cette meme vérité, c’est dans sa totalité
vivante, dans ses origines et dans son développement, qu’il faut
le considérer. Et à vrai dire sa totalité s’étend à tous les temps
et à tous les lieux. Dans l’Eglise il est, aveo la plénitude du don,
témoignage explicite et formel; mais quand on est éclairé par
lui on le retrouve au dehors, à l’état de témoignage implicite,
qui s’ébauche à travers toutes les manifestations de la vie. A ce
titre il relève de l’histoire entière et l’histoire entière relève de lui.
11 n’est pas seulement une tradition: il est la Tradition qui vient
se canaliser et se concentrer dans l’Eglise pour de là rejaillir sur
tout le reste: car le propre de la vérité du Christ c’est, en nous
rattachant à ce qui fut, de rayonner à la fois en nous et dans le
passé pour rayonner dans l’avenir." - Hino de historia: „ C’est la
vie mémo de l’humanité qu’il faut lui (à l’histoire) donner pour
objet, la vie de l’humanité vue par l’intérieur, dans ses aspirations.
Do Groot, Somnia apologet. Ed. tertia.
2

18

Quaestio I, Art. Ill,

nobis affert eaque nos imbuit ecclesia. Sic intimus homo
ex suis indigentiis assurgit ad amplectendum Christum et
ecclesiam. Ecce methodus immanentiae.
IV. Critica neo-apologeticae. Respicientes finem
hujus operis, de iis directe non agimus, quae ad gratiam
fidei; ad fidem in se, ut est donum supernaturale; ad pro­
cessum psychologicum fidei, in quantum virtutis theolo­
gicae, proprie spectare videntur: de quibus tractat theo­
logia dogmatica.
Neque nobis disserendum esse putamus, de radicibus
philosophicis, quibus systema neo-apologeticum natum sit.
Primo, quia systematis auctores defensionem apologeticam
ab autonomia, de qua jam diximus, procedere contendunt,
independenter a quavis doctrina philosophica; secundo, quia
longum esset, ex sparsis sententiis, quae terminis saepenumero novis et quandoque fortioribus expressae sunt, con­
ditionem philosophicam auctorum demonstrare.
Jam ut de neo-apologetica ipsa loquar, plura doctrinae
illius capita cum principiis S. Thomae Aquinatis congruere
videntur. Hujusmodi principia sunt. 10 Homo appetit na­
turaliter se esse completum in bonitate. De verit. XXII, 7.
- 2° Solus Deus voluntatem hominis implere potest.
II. II, 2, 8. — 3° Revelatio veritatum religiosarum natu­
ralium est homini moraliter necessaria: revelatio autem
veritatum supernaturalium non tantum, supposita naturae
humanae elevatione ad ordinem super naturalem, est vere
necessaria; verum etiam in Christi vita et morte redemptrice,
in auctoritate ecclesiae, in mysteriis, sacramentis, institutis,
exemplis, quae religio catholica hominibus offert, convenien­
tiae latent, quae indigentiis humanae naturae in ejus statu
ses croyances et ses espérances, dans ses négations et ses détresses,
dans ses élans et ses chutes, dans les doctrines philosophiques et
religieuses qu’elle a élaborées, dans cette immense inquiétude enfin
qui, en se renouvelant toujours, est toujours la même et no lui
permet de trouver le repos nulle part. Et il y aurait lieu de mon­
trer que le Christ est présent à toute cette diversité, inconnu, connu
ou méconnu, désiré, accepté ou repoussé, mais toujours principe et
centre du mouvement/

Quaestio I, Art. ΠΙ.

19

praesenti profundissime respondent.1) — 4° In cognitione
lidei principalitatem habet voluntas. C. Gent. Ill, 40.2) —
5° Fides quamvis habitus ejus infusus sit, quantum ad
determinationem tamen et actum ejus ab ipso Angelico
dicitur esse ex quatuor, quae in nobis sunt.3)
Juxta haec principia analysis psychologica et exposi­
tio convenientiarum religionis catholicae cum tota vita et
actione humana haud dubie pars magna et nobilis erit recentioris apologeticae.
Sed tamen nonnulla sunt in neo-apologeticorum syste­
mate, quae difficultatem moveant. Etenim 1° conceptum
scientiae apologeticae nimis coarctare videntur. Nam eni­
tuntur et contendunt, ut apologetarum studium non ad
rationem, sed ad credulitatem (croyance) dirigatur. Credu­
litas autem complectitur etiam vires appetitivas, quarum
dynamismus in variis individuis, temporibus, quin etiam
in uno eodemque individuo tam varius et inconstans esse
potest, ut scientiae universalitas et necessitas hujusmodi
personalitatibus et contingentiis valde ligaretur. Quare
legem apologeticae verius indicavit Vaticanum Concilium.
indicans, quomodo „recta ratio fidei fundamenta demon­
*.
stret/
Constit. dogmat. Dei Filius, cap. IV.
2° Magnum esset incommodum, apologeticam pro­
pugnare, in qua rationes convenientiae, analogiae et non con­
tradictionis tanti fierent. ut praestantissimorum doctorum
argumentatio, quae ex cera causa!itate evolvatur, in obli­
vionem adduceretur, quasi nimis abstracta, modernis per­
arida et satis obsoleta. Etenim judicium scientificum
') Cf. I, 1. 4; II. II, 2, 4; C. Gent. I, 3 et I; De verit. XIV, 10;
rursus S theol. III et Supplementum in quaestionibus de Incar­
natione, Passione; Sacramentis; C. Gent. IV, 54-55. Etc.
’) Item C. Gent. HI, 40: ^Apostolus dicit quod quamdiu per fidem
ambulamus, peregrinantur a Domino, II Cor. V, G; fit tamen per fidem
Deus praesens affectui, cum voluntarie credens Deo assentiat, secun­
dum quod dicitur: Habitare Christum per fidem in cordibus nostris,
Ephes. Ill, 17. — De verit. XIV, 1, ubi etiam iu responsione ad 6
expresse: „cognitio non est causa assensus fidei."
·') In Sent. Ill, dist. XXIII, 3, art. 2, sol. 2 ad 2, ubi hoc ex­
plicatur.
9*

20

Quaestio I, Art·. Ill

de credibilitate et de obligatione credendi in cognitione certa
facti revelationis Christianae divinaeque institutionis eccle­
siae nititur. Jani hoc factum illis, quas experientia reli­
giosa vel psychologica analysis exhibeat, harmoniis et
convenientiis tam certo non probatur: effectus requiruntur,
qui cum Deo, ut causa et revelationis auctore necessario
connectuntur. Istos autem effectus, utcunque variantur, ad
prophetias et miracula reduci constat Apologeticae, si
sub adspectu universalitatis et scientiae illam consideras,
hoc fundamentum est primum, necessarium, immobile.
Audiatur Concilium Vaticanum, Constit. doginat. Dei
Ditius, cap. Ill: „Ut nihilominus fidei nostrae obsequium
rationi consentaneum esset, voluit Deus cum internis Spi­
ritus Sancti auxiliis externa jungi revelationis suae argu­
menta, facta scilicet divina, atque imprimis miracula et,
prophetias, quae cum Dei omnipotentiam et infinitam scien­
tiam luculenter commonstrent, divinae revelationis signa
sunt certissima et omnium intelligentiae accommodata.
r— Deinde inter Canones III, 3: „Si quis dixerit, revela­
tionem divinam externis signis credibilem fieri non posse,
ideoque sola interna cujusque experientia aut inspiratione
privata homines ad iidem moveri; a. s.“
Cfr. supra, p. 7
mentem Patrum Vaticanorum, explicantium, quare ecclesia
ipsa „magnum sit et perpetuum motivum credibilitatis“.
3° Ab altera parte apparet, apologeticam in praxi et
in arte regendarum animarum respicere individuos sive
aliquod genus individuorum, puta talis nationis aut aetatis.
Hinc character ille personalis considerationis apologeticae,
quem Newman, sagaciter commendavit, ut cor cordi loquere­
tur, et quem cum psychologia Thomistica tum conversio­
num historia postulat. Itaque comperta mentalitate, ut ajunt,
seu statu mentis et cordis, cui hic et nunc rationes experien­
tiae vitalis magis conveniant, haec sane apologeticae pars
quam perfectissime evolvenda est, ut omnes ad credibilitatem revelationis Christianae cognoscendam ad eamque
cum amore agnoscendam facilius disponantur. Nihil autem
exclusive. Anima moderna nomen commune est; revera
est multiplex. Sunt, qui rationes credibilitatis contueantur

Quaestio I, Art. IV.

21

sub impulsu suae vitalitatis, ad bonum ideale tendentis;
alii instigante conscientia atque sensu de ratione Deo red­
denda; alii moti amore veritatis et desiderio immutabilis
sapientiae. Lucrandi sunt increduli; lucrandi etiam qui
Christianam religionem profitentur extra veram Christi
ecclesiam; confirmandi, qui terras diversas incolunt catho­
lici. Igitur variis modis bene fiat, sed exigentia tempo­
raria praxeos ne faciat, ut perenne apologeticae scientiae
fundamentum praetereatur.Q
4° Unum addendum esse videtur. Ubicunque coae­
vorum intelligentia eo deformata est aut cultura philoso­
phiae Christianae tam sequestrata a vitae progressu, ut
quaedam impotentia relativa et tristissima sterilitas sequa­
tur, illi de apologetica bene merebuntur, qui per philo­
sophiam Aquinatis, factis datisque novis locupletatam, ex
praeceptis Leonis XIII. et Pii X., coaevorum animis corro­
borandis operam dederint. Quorsum enim immanentiae prin­
cipium evadet, si juxta destructionem Kantianam rationis
theoreticae concipiatur aut juxta philosophiam, quam
vocant, pragmaticam, in qua sola audiatur ratio practica?
Rejicietur theologia dogmatica; dogmata catholica nullum
nisi moralem sensum et practicum habebunt. Verum de
hoc postea, ubi de evolutione dogmatum tractabitur.
') Etiam H. Schell antinomiam inter intcllectualismutn et roluntarismum negat. Professor apologeticae in Würzburg, Religion und
Offenbarung, S. XXIII—XXIV. de apologetica actionis ait: „Die wertvollen und krüftigen Inspirationen dieser voluntaristischen Apologetik fordern selbst die Verschmelzung mit der altscholastischen
Philosophie des Intellektualismus. Was nützten alie Postulate und
Aktionen ohne das Zutrauen zur Vernunft und zum Kausalgesetz,
ohne die Zuversicht, dass der richtige Vernunftgebrauoh und die
richtige Anwendung dos Kausalgesetzes zur Wahrheit fiihre. . . .
Darum halten wir an der intellektualistischen Grundlage der alten
Apologetik fest und verehren in ihrem Prinzip des Intellektualis­
mus die philosophia perennis. Aber weil die Vernunft Wahrheitskraft ist, darum kann sie und soli sie auch ali den Idealen und
Forderungen gerecht werden, welche der naturwissenschaftlich und
geschichtlich gereifte Geist, der praktisch lebendige und ernst voluntaristische Sinu der religiosen Lebensauffassung geltend macht.“

Quaestio I, Art. IV.

Praeterea errant, qui adversarios novos nova tantum
de thesauris suis proferre contendunt. Si recentiores primae
notae legantur, Harnack, A. Sabatier, alii, reperitur anti­
quarum objectionum 'maxima copia, textus Scripturarum et
Patrum quorum sane exceptionibus aliter quam juxta me­
thodum immanentiae occurrendum est.1)

Articulus IV.

De continuo progressu apologeticae.
I. De necessitate progressus continui apolo­
geticae. Apologeticam haud secus ac ceteras scientias
progressus acquirere posse, vix opus est commemorare.
Nam si ecclesia vere vivit in mundo, vitae hujus mani­
festationes semper novas novum scientiae apologeticae
objectum praebere manifestum est. Et quoniam status
intellectualis et voluntarius hominum a generatione in
generationem nova problemata religiosa creare non cessat,
ipsa apologetica per adaptationem suarum probationum ad
tantam animarum temporumque diversitatem plurimum
poterit proficere. Atque etiam necessarium huic scientiae
est progredi, si validam religionis defensionem amplificare
relit. Etenim scientia, non adaequata mentibus discentium,
in vetustatem et inferiorem conditionem delabitur. Pro­
gressum autem vere continuum intelligo, qui non solum
cuique aetati respondeat verum etiam cum antiqua sapientia
cohaereat. Quod de apologetica certo valet; siquidem
quae jamdiu patres et doctores suis argumentis explicuere,
ea magnam partem ad primaria revelationis Christianae
l) Cf praeter plures articulos in Annales de philosophie chrétienne,
lievue Thomiste, La Quinzaine et aliis foliis periodicis; Le Bachelet,
De Γ Apologétique traditionnelle et de 1'Apologétique moderne’, Bainvel,
T _

·

a

>>__ Λ

.

.7 _ Z*

·

fit___

___ JL·

terea Schanz, t'ber neue Versuche der Apologetik (1897).

Quaestio I, Art. IV.

23

fundamenta pertinent; haec vetera novis augere doctorum
officium est.1)
II. De falso progressu apologeticae. Rectum est,
quod principio concordat. I, 16, 1. Procedit autem scientia
apologeticae ab eo, quod ea quae subsunt fidei, possunt
et debent esse visa ab eo, qui credit, sed non nisi sub
ratione communi credibilis. Jam haec motivorum notitia
nec credibilia in se evidentia reddere, neque fidem supernaturalem gignere potest: nullum unquam majorem valo­
rem habet quam conditio sine qua non.
Unde a vero recesserunt 1° illi, qui rationis humanae
hac in re finem esse dixerunt evidentiam mysteriorum,
non sub ratione communi credibilis, sed in se. — 2° Illi
quoque in opinionem inanem delapsi sunt, qui incrementa
habuere, cum ad ecclesiae veritatem defendendam metho­
do, communi ecclesiae sensui prorsus adversa, uterentur:
cujusmodi est ista ratio practica, quam G. Hermes in sua
Introductione philosophica propugnat quasi unicum medium
ut a dubio theoretico ad veritatem religionis Christianae objectivam probandam deveniamus. Similiter spreto veterum
tramite erravit Lamennais,2) cum ad consensum generis hu­
mani confugeret. 3° Neque tractatus apologetici, si com‘) Recte Lacordaire; Considérations sur le système philosophique
de M. De la Mennais, chap. Ill: „On s’étonne quelquefois qu’il n’existe
aucune défense complète du Christianisme; c’est que, d’une part, le
temps, qui ne s’arrête jamais, en multiplie sans cesse les preuves,
et que, d'autre part, les objections que le raisonnement lui suscite,
variables à l’infini, sont méprisées au bout de cinquante ans par
l'esprit humain. Il
a donc nécessairement dans la défense du
Christianisme une partie qui demeure incomplète, et une partie qui
devient inutile; mais c’est en quoi précisément sa vérité paraît da­
vantage. Car la partie devenue inutile prouve la vanité de la
raison, qui, après un petit nombre d’années, ne comprend plus les
objections qu’elle a faites ni les réponses qu’on lui a données, et
la partie demeurée incomplète montre la vigueur logique d’une re­
ligion dont l’évidence croît avec le temps." - Idem sentit Newman,
Apologia, V.
’) Cf Lacordaire, Considérations sur le système philosophique de
M. De la Men nais.

24

Quaestio I, Art. IV.

/>/cti censeri debeant, incrementis adversum modernos ita
adaugendi sunt, ut supernaturalia ecclesiae signa, sicut
testimonia prophetarum, vix attingantur. Haec enim facta
supernaturalia, diligenter exposita, vel ipsos, qui praeter
naturam legumque physicarum necessitatem nihil esse con­
tenderint, movent per logicam, ut ajunt, factorum. Idem
de primatu Romani Pontificis dixerim atque de ceteris id
genus veritatibus, cardinibus apologeticae. Haec omnia
nunquam exolescunt. 4° Item erroneum esset principium,
omnem et solum progressum collocare aut in ratiocinatione
abstracta rigidoque modo demonstrandi mere didactico,
aut contra in congerendis factis cum amoenitate orationis.
Libri manuales et summae immediate scholis, vitae me­
diate utilitates praebent; vitae immediate minime suffi­
ciunt. Quare cardinalis Wiseman incredulorum triumphos
saeculi XVIII hinc magna ex parte repetendos esse docuit,
quod apologetica Christiana saepius multarum rerum actua­
lium cognitione et elegantia orationis careret.1)
III. De conceptu veri progressus apologeticae.
Verus apologeticae progressus tribus rebus contineri videtur.
1° In omnibus ecclesiae doctrina et definitiones sequen­
dae sunt. Materies enim, (piam etiam apologetica suo
modo tangit, ut doctrina de Deo, de revelatione, de ipsa
ecclesia, de Summo Pontifice, de analogia rationis et fidei,
decretis opportunis ecclesiae quoad nos, magis magisque
explicata est Hinc apologetica progressus acquirit. Si­
quidem per dictas definitiones a) obtinentur plura fixa et
certa et b) major unitas inter fidei defensores. Atque ex
hac firmitate doctrinae et unitate docentium incrementa
scientiae capiuntur. Apologetica igitur progrediatur mode­
ratrice catholica ecclesia, quae „inter errores contrarios
media lento passu incedit". S. Thom. C. Graec. et Sarac.
cap. IX. Haec est stella rectrix, qua protestantes carent.
2° In argumentatione fas est vetera, si quae defectiva
sint, corrigere; nova invenire; illustrare omnia. Exempli
') Wiseman, Lectures on science and revealed religion, p. 461. —
Cf. Bonomelli, ll se.colo die nasce.

Quaestio I, Art. IV.

gratia quaedam argumenta ex veterum testimoniis emen­
data sunt, eliminatis per criticam aliquibus textibus adul­
terinis.
Nec nova argumenta huic disciplinae deesse
possunt. Etenim scientiae physicae ad probandam Creatoris
sapientiam plurimum contulerunt; populorum historia ad
stabiliendam necessitatem moralem revelationis veritatum
naturalium; historia comparativa religionum ad confirman­
dam revelationis primaevae existentiam. Deinde ipsa
ecclesia, donata supernatural] vitae principio, pluribus
semper virtutis supernaturalis signis decoratur. Argumenta
demum tam nova quam vetera illustranda sunt per acumen
ingenii humani, in veritatem penetrantis: ex aliarum scien­
tiarum inventis, imo ex ipsis adversariorum objectis, quae
saepe cogunt, ut rationes explanentur.
3° Methodus perficiatur. Methodus enim est quaedam
rerum ordinatio ad debitum finem et modo, qui sit proportionatus fini. Cf. S. Thom. I. II. 102. a. 1. Atqui debitus
finis et modus /ini proportion alus postulant, ut in rebus com­
ponendis ac dirigendis temporum etiam habeatur ratio. —
Haec tria efficiunt, ut in apologetica conservetur fides, scien­
tia progrediatur.
III. Regulae progressuum ulteriorum apologe­
ticae. Non minus ad disciplinas apologeticas quam ad
theologiam pertinent ea, quae Leo XIII. monet in epist. ad
cardinales Pecci et Zigliara, 21. Nov. 1880, et alias.
1° Sapientia veterum studiose colatur. Cf. Encycl.
Aeterni Patris de colenda S. Thomae philosophia, 4. Aug.
1879.
2° Diligentissime perspiciatur, qui sunt ingeniorum
cursus quotidiani, quid in singulis disciplinis hominum in­
dustria inveniat atque efficiat novi.
3° Animum advertant, quibus potissimum veritatibus
bellum inferatur, idque ipsum quo consilio, quibus artibus.
4° Ex quo consequitur nosse et tenere opus esse, quae
scientissime meditata apud varias gentes certis temporibus
in lucem proferri solent.
5° Fidei catholicae defensio, in qua laborare maxime
sacerdotum debet industria, et quae est tantopere his tem-

26

Quaestio I, Art. IV.

poribus necessaria, doctrinam desiderat non vulgarem neque
mediocrem, sed exquisitam et variam, quae non modo
sacras, sed etiam philosophicas disciplinas complectatur, et
physicarum sit atque historicorum tractatione locuples.
Eripiendus est enim error hominum multiplex, singula. Chri­
stianae sapientiae fundamenta convellentium. Encycl. Etsi
nos, 15. Febr. 1882.
6° Alumna sacrorum juventus non modo sit ab inve­
stigatione naturae instructior, sed etiam iis artibus apprime
erudita, quae cum sacrarum Litterarum vel interpretatione
vel auctoritate cognationem habeant. Encycl. Etsi nos et
Providentissimus Deus, 18. Nov. 1893, de studiis Scripturae
sacrae. De erroribus, hac aetate refellendis, cf. Duilhé de
Saint-Projet, Apol. scientif. de la foi cliret. Introduction
générale; et Braig, idem opus in germanicum sermonem
translatum, Ein fill· rung.
7° Pro sacris Ecclesiae juribus, pro catholicis doctrinis
non litigiosa disputatio sit, sed moderata et temperans,
quae potius rationum pondere, quam stilo nimis vehementi
et aspero victorem certaminis scriptorem efficiat. Encycl.
Cum multa, 8. Dec. 1882. — Cujus modestiae exemplum a
Benedicto XIV. laudatur doctor Angelicus, quod visus sit
„omnes officiose, ac perhumaniter demereri
.
*
Sollicita,
§ 24: 9. Jul. 1753.
IV. Conspectus progressus apologeticae. Apolo­
getica, etsi non nisi sensim ut disciplina propria et systematice exculta est, reipsa tamen cum religionis Christianae
initiis sumpsit exordium. Semen apologeticae Petri sen­
tentia: Έτοιμοι àû προς απολογίαν, parati semper ad satisfa­
ctionem. I. Petr. 111. 15.; cf. S. Chrysost. De sacerdotio, IV. 3.
S. Petrus die Pentecostes oratione ad turbam habita Chri­
stum esse Messiam ex miraculis et vaticiniis ostendit.
Act. II, 14 — 39. S. Paulus stans in medio Areopagi reli­
gionis veritatem viris Atheniensibus probat. Act. XVII.
22-31.
a) Apostolorum vestigiis ingressi sunt doctores, qui
religionem Christianam contra gentiles imperii Romani de­
fenderunt, hoc est a saeculo I. usque ad imperii Romani

Quaestio I, Art. IV.

27

occasum (496). Quorum Apologiae duo praestant, videlicet:
partem negativam, quae est paganismi destructio, et partem
positivam, qua religionis Christianae veritas demonstratur.
Capita demonstrationis illius sunt exsistentia unius Dei ;
origo divina Christianae religionis, conspicuae vaticiniis
impletis, miraculis, sanctitate doctrinae, innovatione morum,
reportatis de tyrannide et ignorantia victoriis, immortali
vi, utilitate sociali, consensu etiam in doctrinis non paucis
celeberrimi cuj usque philosophi. Inter plurimos viros, qui
hac aetate pro vera religione dimicarunt, eminent S. Ju­
stinus (f 167), Apologia I. pro Christianis ad Antoninum
Pium; Clemens Alexandrinus (γ 215?), Cohortatio ad gentes;
Origenes (γ 254), Contra Celsum; Tertullianus (t 240?).
Apologeticum; Lactantius (t 330?), Institutionum divinarum
libri VII; S. Cyrillus Alexandrinus (t 444), De sincera re­
ligione Christianorum adversus libros athei Juliani; S. Augu­
stinus (f 430), De civitate Dei libri XXII, opus dogmaticoapologeticum, atque Christianae religionis, inter eversionem
deorum falsorum triumphantis, monumentum perenne. San­
ctus praesul de suo opere haec refert: „Interea Roma Go­
thorum irruptione, agentium sub rege Alarico, atque im­
petu magnae cladis eversa est: cujus eversionem deorum
falsorum multorumque cultores (pagani) in Christianam re­
ligionem referre conantes subito acerbius et amarius Deum
verum blasphemare coeperunt. I nde ego exardescens
zelo domus Dei, adversus eorum blasphemias vel errores
libros de civitate Dei scribere institui. — Ilis ergo decem
libris duae istae vanae opiniones Christianae religioni adver­
sariae refelluntur. Sed ne quisquam nos aliena tantum
redarguisse, non autem nostra asseruisse reprehenderet, id
agit pars altera operis hujus, quae libris duodecim conti­
netur." Detract, lib. II, 43. — Per idem tempus doctores
veritatem religionis fortiter propugnarunt adversus Ju­
daeos, haereticos et schismaticos, quo factum est ut adversus
novos adversarios nonnullae partes defensionis Christianae
magis evolverentur, v. g. legis et vaticiniorum adimpletio
in Christo et apostolicitatis nota nonnisi ecclesiae Romanocatholica tribuenda.

28

Quaestio I, Art. IV.

Per varias mutationes regressi vas et progressivas apo­
logetica media aetate tandem progressus permansuros fecit.
Sapientia mystica-ascetica per analysin et expositionem
expérimentaient internae vitae catholicae, quantum id fieri
possit, conspicuam fecit vitae supernaturalis excellentiam
et suavitatem jugi, quod fidelibus a Christo imponitur.
Errores autem sectatorum Mahumetis et eorum cum pseudoaristotelismo contexta philosophia doctoribus scholasticis
occasio fuit elucidandi praeambula fidei; perscrutandi con­
venientias inter fidem et rationem, inter naturam et gra­
tiam: tunc ea, quae patres et doctores primaevi hoc in
genere varia jam docuerant, ordine collata atque in systema
redacta sunt.
Eluxit inter apologias illius aetatis Swnma contra Gen­
tiles, quam scripsit Aquinas, ut iis praesertim in manibus
_
·
esset, qui in seminario apologetico S. Raymundi Hebraeo­
rum et Saracenorum salutem meditabantur. Q Nimirum
vigebat in Hispania Aristotelismus arabicus, doctrinam de
Deo Creatore et de anima humana corrumpens; vigebant
sectae Mahumetanae et Judaicae, superstitione sordidae.
Quibus omnibus cum doctrinam Christianam generati m
stultam haberent, Aquinas adhibito naturalis rationis lumine,
praeambula fidei exponit, praecipua fidei mysteria, quoad
potest, declarat. — Sanctus doctor in principio libri I. de
fide et ratione disserit; cap. VI. summam tradit motivorum
credibilitatis pro religione Christi contra Mahumetis sectam ;
deinceps usque ad librum IV. veritates, quas dicunt prae­
ambula fidei, demonstrat hac praefixa regula: „veritatem
aliquam investigantes ostendemus, qui errores per eam
excludantur, et quomodo demonstrativa veritas fidei Chri­
stianae religionis concordet/ Lib. I, 4. Dein magis dogma­
tice libro IV. de S. Trinitate, de Incarnatione, de Sacra­
mentis, de vita aeterna tractat.
b) Exsurgente Protestantisme periculum certaminis apologeticam redintegravit. Instauratio illa, quae Renaissance

’) Cf. Boll. t. 1. η. 412.

Quaestio I, Art. IV.

29

dicitur, mentes nonnullas catholicas ad defensionem fidei
renovatam direxerat. Ita scientiam apologeticam in plures
partes amplificatam conspicimus. Longe major eruditio
historica, ut in Bellarmini (f 1621) Disputationibus. —
Melchior Canus (f 1560) per tractatum apprime doctum
et limatum De locis theologicis viam paravit, ut theologi
per aliquam disciplinam specialem ad fidem tuendam insti­
tuerentur. Voluit enim Canus docere theologos, quam
vim unusquisque locorum theologicorum contineat, quem
usum habeat, tum in scholastica pugna, tum in sacrarum
Litterarum expositione: quibusnam argumentis proprie ad­
versum haereticos, quibus peculiariter adversum et Judaeos
et Saracenos, quibus tandem adversum Paganos transi­
genda Theologo disputatio sit, si quando sit cum his pro
fide catholica decertandum. Canus, De locis theol. 1,1. —
Sociam etiam potentissimam apologetica nacta est in hoc
Apologiarum genere, quod nunquam non plurimum utili­
tatis habet, in expositione sincera et clara fidei, cujus
egregii magistri fuerunt S. Franciscus Salesius, S. Canisius
et Bossuet. — Integritas orationis, qua plures apologetae
praestabant, alius profectus merito habetur. Suo quidem
pondere solidum argumentum stat, sed eloquii nitor mul­
tos saepe ad legendum allicit: Ludovicus Vives (t 154',
Melchior Canus, Bossuet (1704) et Fénelon veritatem et
pulchritudinem digne conjunxerunt.
c) Saeculo XVIII desinente falsorum opinionum curri­
culum a spreto Romano Pontifice ad deismum et atheismum pertingebat. Immortalem veritatem religiosam asper­
nari viri scientifici esse ferebatur. Initio defensio catholica
non par erat aggressoribus, praesertim tumultuante Gallia.
Currente tamen saeculo XIX fundamenta veritatis catho­
licae quoquoversus firmari coepta sunt. Apologetica varie
corroborata est hodieque robur acquirit. Cujus evolutionis
haec summa momenta esse videntur.
Primo consolidatum est illud fundamentum, quod Patres
Vaticani (1870) his verbis indicarunt : Ecclesia per se ipsa
magnum quoddam et perpetuum est mot irum credibilitatis.
Nam latius ostensum est, quantopere inter sectarum multi-

30

Quaestio I, Art. IV.

tudinem, ambages scientiarum et negationes criticorum veluti
signum levatum in nationes doctis et indoctis alluceat ecclesia.
Hanc lucem ecclesiae semper indicarunt sapientes catholici,
v. g. Irenaeus, Adversus haereses; Origines, cum Contra
Celsum, Praef. n. 3 commendaret την f»- ιοΐς πράγμασιν απο­
λογίαν; S. Augustinus, De utilitate credendi, etc.; S. Thomas
Aq., Contra Gentiles IV, 55; Savonarola, Triumphus Crucis;
sed saeculo XIX. hoc magnum motivum credibilitatis copio­
sius expositum est atque methodum quasi novam induxit.
Cujus quidem instaurationis Lacordaire et Dechamps prae­
cipui praecones fuere. Ille cum anno 1835 in basilica parisina conciones institueret; hic praecipue in opere, quod
Demonstratio fidei inscribitur. ‘) Haec auteni nova methodus
in eo consistit, quod apologeta prius ipsam ecclesiam vivam
considerat, ex qua, manifestatrice actionis divinae et reve­
lationis teste, omnes reliquae partes scientiae apologeticae,
tam philosophicae quam historicae-criticae firmiori luce
collustrentur. In hoc genere multa de vita ecclesiae do­
ctrinali, morali, mystica, sociali praeclare scripta sunt:
nomino J. A. Mohler, Symbolik, Balmès, Le protestantisme
comparé au catholicisme (1842—1844); Guéranger, L'année
liturgique (1841—1878); Weiss, Apologie des Christentums.
Secundo. Scientiarum et experimentorum augmenta,
quae hac nostra aetate multis partibus varia magnaque
conspiciuntur, causa fuerunt majoris amplitudinis et maje­
statis scientiae apologeticae. Critica
*
sincera .effecit, ut
ab una parte veritas catholica et opiniones mere humanae,
quamvis traditionales et universales, catholicorum ; ab alia
parte solida scientiarum inventa et fugacia immaturitatis
decreta prudentissime distinguerentur. Unde factum est, ut
saburra multa levaretur apologetica. Oleum et operam non
') Cf. Lacordaire, Conférences, t I, p. 201 et seqq.: Dechamps,
La demonstration de la foi ou Entretiens sur la démonstration catholique
de la révélation chrétienne (Oeuvres complètes, t. 1). Hoc opus anno
1856 edilurn est, sed auctor ibidem memorat, suam ideam jam ex­
pressam esse 1843 in Conférences précitées pendant VAvent 1843, quin
etiam expositam scriptis 1837 in solitudine (Wittem). Vide H. Saintrain, Vie du Card. Dechamps, p. 12-20; 84 —90.

7
1

Quaestio I, Art. V

31

perdimus in defendendo, quod defendendum minime erat.
Documenta nonnulla rejicienda fuerunt; sed alia plura splen­
dide confirmata sunt et novis aucta optimis. Philosopho­
rum systemata, scientiarum naturalium data novissima, hi­
storiae religionum, internae voces et cordis suspiria popu­
lorum comparari potuerunt cum doctrinis, quas docet, cum
vita, quam vivit tam interne quam ut institutum externum
ecclesia. Sparsa ubique terrarum et per longam saeculorum
seriem veritatum fragmenta suam unitatem et perfectionem
nancisci ostenduntur in una illa veritate, quam ecclesia Christo
jubente toti mundo praedicat. Hujus progressus Wiseman,
etsi conclusiones non omnino maturae erant, firma principia
docuit in Science and revealed religion. Post eum apologeticani
eadem mente ampliarunt inter alios Duilhé de Saint-Projet,
Apologie scientifique de la foi chrétienne;^ Broglie, Problèmes et
conclusions de l'histoire des religions et Les conditions modernes
de Γaccord entre la foi et la raison (Ed. nova 1904); card.
Gonzalez, La Biblia g la Ciencia (1891); Lagrange, Etudes
sur les religions sémitiques (1904); Semeria, Domma, Gerarehia et culto nella Chiesa primitiva (1905).
Tertio. Quoniam opinio publica modernis mediis inter
nos formatur et saepe depravatur, similia media adhibenda
sunt, ut defendatur et augeatur ubique veritas. Jam hisce
mediis annumerandi sunt folia periodica; deinde studia
inonographica et alia id genus. Haec ipsa adjumenta scien­
tiam apologeticani tum in re tum quantum ad modum
auxerunt: in re, quia plurima particularia mox et ad
vestigia quotidiani scientiarum cursus examinari poterant
atque conclusiones universaliores sensim praeparari; quan­
tum ad modum, quia notitia fundamentorum verae reli­
gionis, cujusmodi notitiam corroborari omnium interest, rigi­
diorem quidem formam in scholis induens habitu populari
simul et scientilico coram apparebat. Illustre exemplum
fuit Wiseman, cum sua Studia (Essays) componeret. Hac
via victrix saepe processit catholica veritas, de qua non
unus, mutatis mutandis, Augustini Confessiones VI, 3 ite') Cf. Editionem hujus operis auctam a Sonderons (1903).

Quaestio I, Art. V.

eût: „Gaudens erubui, non me tot annos adversus catho­
licam Fidem, sed contra carnalium cogitationum figmenta
latrasse. Eo quippe temerarius et impius fueram, quod
ea, quae debebam quaerendo discere, accusando di­
xeram/ ’)
Cf. Freppel, Les apologistes chrétiens au 11° siècle; Wer­
ner, Geschichte (1er apologetischen and polemischen Literatur
der christlichen Théologie; Hurter, Nomenclator litterarius reeentioris theologiae catholicae; Langhorst, Zur Ent wick! ungsgeschichte der Apologetik, in Stimmen aus Maria-Laach, 1880,
1881; P. Schanz, I'her nene Versuche der Apologetik (1897);
Al. v. Schmid, Apologetik (1900); J. Martin, L’ Apologétique
traditionnelle (1905); Jaugey, Dictionnaire apologétique.

Articulus \\

De processu hujus Apologiae per decem locos theo­
logicos.
De definitione et indole locorum theologi­
corum. Loci (roTroi) sunt argumentorum sedes. Loci ab
Aristotele dicuntur „ei, qui communiter de rebus, quae ad
inores et ad naturam et ad scientiam civilem multaque
alia specie ab invicem differentia spectant, argumenta con­
tinent/ Rhetor. lib. I, 2. Jam vero loci theologici sunt
sedes argumentorum theologicorum seu fontes, e:r quibus
theologi omnes suas argumentationes hauriunt. Quamobrem
haec tria teneamus. 10 Loci theologici non sunt schemata
') Pro vita et praxi Gardeil, Rev. Thom. 1905, Juillet-Août, p. 288
recte distinguit sed non sejungit, ubi de Pascal ejusque apologetica
haec affirmat: „Ce n’est pas de l'apologétique scientifique qu’il fait,
mais de l'apologétique réelle, concrète, individuelle, de l’apologé­
tique convertissante, et non pas seulement instruisante. Dès lors,
il s'efforce de mettre en action tous les ressorts moraux, tous les
ressorts divins (car il insinue la prière), qui peuvent coopérer sub­
jectivement à l’effet de la présentation des preuves c’est-à-dire de
la crédibilité objective. Mais il ne supprime pas celle-ci?

33

Quaestio I, Art. V.

vacua, sed reapse promptuaria argumentorum; 26 omnis
argumentatio ad omnem disputationem sive ad confir­
mandum, sive ad refellendum ex iis invenitur; 3° cum
theologia in auctoritate divina fundari debeat, in hoc
genere disciplinae auctoritas locum habet principem, quam­
vis in reliquis disciplinis, ut ex Topicis Stagyritae apparet,
ratio primum locum obtineat. Cf. Can. De locis theol
lib. I, 3.
II. Locorum theologicorum elenchus et divisio.
Melchior Canus, locorum magister, decem locos enumerat,
qui sunt 10 S. Scripturae auctoritas; 2° auctoritas traditio­
num Christi et apostolorum; 3° auctoritas ecclesiae catho­
licae; 4° auctoritas conciliorum oecumenicorum; 5° aucto­
ritas Romani Pontificis; 6° auctoritas sanctorum patrum:
7° auctoritas theologorum; 8° ratio naturalis; 9° auctoritas
philosophorum; 10° auctoritas humanae historiae. Ange­
licus I, 1,8 tres tantum locos numerat, auctoritatem S. Scri­
pturae, sanctorum doctorum, et philosophorum ; tribus autem
illis decem nostros comprehendi, satis patet. Cf. Sylvium
in hunc locum, quaer. III.
Dividuntur loci theologici 1° in locos proprios seu
stricte theologicos et in communes, qui late sic dicuntur;
2° in locos primarios, secundarios, et subsidiarios.
10 Loci proprii in auctoritate Dei revelantis nituntur.
Quae quidem auctoritas per S. Scripturas, traditionem
divinam, ecclesiam catholicam dispersam, ecclesiam in
conciliis oecumenicis congregatam, Romanum Pontificem,
communem patrum consensum, denique per sententiam
communem theologorum manifestatur. Loci communes illi
sunt, quibus reliquae etiam disciplinae utuntur. Ex natu­
rali rationis lumine procedunt, videlicet ex ratione naturali,
ex auctoritate philosophorum et humana historia. Loci
communes a nonnullis extranei appellantur.
2° Locos primarios dicimus, qui er se argumenta prae­
bent necessaria. Sunt autem quinque priores. Secundarii
appellantur, qui non ex se necessario probant, sed quatenus
illud, quod in loco aliquo primario continetur, certo mani­
festant. Hujusmodi sunt sextus et septimus ex numeratis.
Do Groot, Summa apologot. Ed. tertia.

Q

34

Quaestio I, Art. V.

Quare patrum auctoritas et theologorum per se sunt loci
non necessarii, ex quibus non nisi probabiliter (S. Thom. I.
q. I. art. 8.) arguitur: sed cognito consensionem eorum esse
unanimem, necessario probant, utpote cum divinam tradi­
tionem aut communem ecclesiae doctrinam manifestent.
Subsidiarii loci habentur tres illi posteriores; namque prin­
cipem locum apud theologos divina auctoritas habet. „Ratio
deinde — ait Canus — vehit pedissequa sequitur. “
III. De processu hujus operis per decem locos
theologicos. Scopus hujus operis est, 1° ecclesiae ca­
tholicae veritatem demonstrare; 2° docere, unde theologi
possint idonea argumenta depromere, et disserere, quam
vim et usum unusquisque locorum habeat. Cf. Can. De loc.
fheol. lib. I. c. 1. Nec vero incongruum videtur, apologiam
systematicam ecclesiae cum antiqua locorum tractatione
in novum aliquem ordinem conjungere; quin imo com­
moda, nisi fallor, ex ea conjunctione emanant, tantummodo
ut locorum dispositionem mutemus. Nam materies locorum
omnes fere exhibet rationes praecipuas, sub quibus eccle­
siae veritas et auctoritas tam in se quam ex adversariorum
opinionibus communiter considerari possunt. Etenim loci
ecclesiae, conciliorum oecumenicorum et Romani Pontificis
ecclesiae veritatem et auctoritatem immediate et directe
attingunt; loci S. Scripturarum et traditionis divinae eccle­
siam in veritate et auctoritate fontium propriorum suae
doctrinae; ceteri loci in variis subsidiis generalibus, quibus
ecclesia pro defendendis doctrinis suis in particulari usque­
quaque utitur. Itaque in unitatem systematicam conjun­
guntur, (piae intrinsecus nexu causali proximo cohaerent;
conclusiones de locis ex radicibus suis procrescunt, et, ut
mea fert opinio, non coguntur bis in idem laborare clerici
studiosi, pro quibus hujusmodi tractatus immediatius et
principalius instituere solemus.
Jam locus ecclesiae in hoc opere primus erit; idque
tribus ex causis maxime. Primo (piia tractatus de veritate
ecclesiae catholicae connexa est cum loco illo, qui vocatur
ecclesiae auctoritas, Secundo S. Scripturae et divinae traditiones hominibus ab ecclesia tradendae sunt, juxta hoc

Quaestio I, Art. VI.

35

Augustini: „Ego vero Evangelic non crederem, nisi me
catholicae ecclesiae commoveret auctoritas4 (Contra ep.
fundam, cap V. G.). Tertio constat quaestiones illas, quae
de S. Scripturis, ut sunt libri inspirati et de traditione
divina haberi consueverunt, valde illustrari posse definitio­
nibus non paucis, quas ecclesia de quaestionibus hujus­
modi fidelibus proposuit. Oh eamque rem, quamvis loci
S. Scripturae et traditionis divinae per se atque dignitate
sua primi sint, ordine tamen apologetico prius in locum
ecclesiae ingredimur necnon in locos conciliorum oecum en ieorum et Romani Pontificis, qui cum tractatu de veritate
ecclesiae catholicae cohaerere censentur. Fatemur rationes
non deesse, cur prius de Romano Pontifice quam de con­
ciliis tractatus instituatur. Nostrum tamen ordinem ser­
vavimus, quoniam in ordine cognoscendi qui extra ecclesiam
sunt, facilius ad agnoscendam auctoritatem conciliorum
cum Papa quam Papae sine concilio pervenire videntur.
Posthac de
Scriptura, de traditione agemus; deinceps
de auctoritate sanctorum patrum et de theologis; postremo
rationem naturalem, philosophorum auctoritatem et humanam
historiam tractabimus.
De locis consulantur Canus, De locis theologicis; Gravina (t 1643), Catholicae praescriptiones, in quo opere tra­
ctatur de traditionibus, de verbo Dei scripto, de patrum
auctoritate, de ecclesia, de ecclesiae divino magisterio, de
conciliis oecumenicis et de judice infallibili Romano Pon­
tifice; V. L. Gotti (γ 1742), Theologia scholastico-dogmatica,
cujus operis t. I. locos theologicos complectitur; Berthier,
Tract, de loc. theolog. Augustae Taurinorum 1888, et alii.
Articulus VI.

De argumentatione et methodo hujus Apologiae.
I. De argumentis ex S. Scriptura et sanctis pa­
tribus. 1° Sanctae Scripturae tum ut libri inspirati tum
ut libri historici spectari possunt. In disciplinis theologicis
catholici viri sacrorum Librorum testimoniis tanquam sen­
tentiis auctorum inspiratorum utuntur. At apologetica, ne
3*

36

Quaestio J. .Art VI

circulo vitioso circumagatur, sacros Libros, donec infallibi­
lem ecclesiae auctoritatem probaverit, aut ut libros histo­
ricos affert, qui fidem habent, si qua fides est in rebus
humanis; aut ut inspiratos illos quidem, sed in iis duntaxat
ratiociniis, quae ad hominem, ut ajunt, et adversus eos
proferuntur, qui S. Scripturas divinitus inspiratas esse pro­
fitentur. De veritate autem historica S. Scripturarum in
aliis apologeticae partibus disseritur, quas demonstratio catho­
lica, i. e. hujus operis materies supponit. Audiemus igitur
evangelistas et inter alios auctores sacros saepissime Christi
praeconem Paulum; audiemus autem ut testes historicos.
Veteris porro Testamenti sententias, quas diu ante Chri­
stum ortumque ecclesiae scriptas esse constat, non omit­
tendas esse putavimus, ut hoc etiam credibilitatem augeret
ecclesiae, quod prophetae testimonium de ea perhibuerunt.
2° Sanctos patres adducimus ut testes antiquitatis. Kos
autem patres potissimum citamus, qui primis ecclesiae tem­
poribus scripserunt. Hoc enim perspicuum videtur, ut
quisque testis vetustissimus est, ita optimum adversus eos,
qui ecclesiam in principio quidem immaculatam fuisse con­
tendunt, sed sequioribus saeculis foedatam erroribus. Nobi­
lissimum autem et valde affectuosum prae ceteris de eccle­
sia testem habemus beatum Augustinum Hipponensem
episcopum.l)
II. De adhibendis ecclesiae definitionibus. De­
finitiones ecclesiae duplicem usum habent. 1° In demon­
stranda ecclesiastici magisterii auctoritate seu in tribus
locis prioribus plurimum studii in eo ponendum est, ut
ecclesia ejusque auctoritas falis a nobis exhibeatur, qualem
esse fides ipsa catholica profitetur. Definitiones igitur
ecclesiae magis ad determinandas quam ad probandas
theses afferuntur. Sunt phari. 2° Probata autem infalli­
bili ecclesiae auctoritate definitiones ecclesiasticae tam
demonstrandis thesibus quam determinandis aptissimae sunt.
Ceterum definitionibus illis saepenumero non nisi ut anti') Cf. Th. Specht, Die Lehre von der Kirche nach dem If. 4 «7"stinus (1892)
*,
Wolfegruber, Augustinus (1898).

Quaestio I. Art. Vi.

37

quitatis testimoniis utimur. Atque haec quidem indicari
opus esse duximus, ne praetergressi prorsus apologeticae
fines, in theologiam supernaturalem incurrisse videremur.
III. Cum argumentis ex auctoritate copuletur
lucidior factorum ac veritatum i ntelligentia. Quo­
niam in hoc opere responderi oportet inquirentibus, an
ecclesia catholica divinitus instituta sit, auctoritatibus opus
est.
Quaedam enim disputatio ordinatur ad removendam
dubitationem an ita sit; et in tali disputatione theologica
maxime utendum est auctoritatibus, quas recipiunt illi cum
quibus disputatur/ S. Thom. Quodl. IV. a. 18. Sed et
rerum inteUiyentia, quoad fieri potest, procuretur. Huc
pertinet, quod S. Thom. /. e. dixit: rQuaedam vero dispu­
tatio est magistralis in scholis non ad removendum erro­
rem, sed ad instruendum auditores ut inducantur ad intel­
lectum veritatis quam intendit: et tunc oportet rationibus
inniti investigantibus veritatis radicem, et facientibus scire
quomodo sit verum quod dicitur: alioquin si nudis aucto­
ritatibus magister quaestionem determinet, certificabitur
quidem auditor quod ita est, sed nihil scientiae vel intel­
lectus acquiret, sed vacuus abscedet
"*
Si quis in hoc libro quaerat argumentorum tractationem,
quae ad movendum pertineat, opus nostrum, quantum ad
modum, ipsi non placebit, utpote cum scopus didacticus
sit; at tamen in spem adducimur, ex ipsis rebus, diligenter
perpensis et ante oculos cordis positis, aliquid etiam ad
voluntatem et totam interiorem activitatem esse redun­
daturum.
IV. De principiis ac methodo doctorum schola­
sticorum et in primis doctoris Angelici. S. S. Leo XIII.
nobis auctor sit, ut in apologeticis etiam disputationibus
scholasticos doctores eorumque omnium principem, S. Thomam Aquinatem, duces habeamus. Summus Pontifex:
..plurimi — inquit — ex iis hominibus qui abalienato a
fide animo, instituta catholica oderunt, solam sibi esse
magistram ac ducem rationem profitentur. Ad hos autem
sanandos, et in gratiam cum fide catholica restituendos,
praeter supernaturale Dei auxilium nihil esse opportunius

38

Quaestio II, Art. I.

arbitramur, quam solidam Patrum et scholasticorum doctri­
nam, qui firmissima fidei fundamenta, divinam illius originem,
certam veritatem, argumenta quibus suadetur, beneficia in hu­
manum genus collatu, perfectamque cum ratione concordiam
tanta evidentia et vi commonstrant, quanta flectendis men­
tibus vel maxime invitis et repugnantibus abunde sufficiat/
Encycl. Aet. Patris. Et quoniam rinter scholasticos doctores, omnium princeps et magister, longe eminet Thomas
Aquinas" (1. c.), idcirco tanti magistri non solum doctrinam,
pro viribus, secuti sumus, verum verba quoque plus semel
retulimus, quibus Angelicus auream sapientiam suam ex­
plicavit. — De methodo Thomistica Wolfianae praeferenda
cf. Zigliara, Summa philos., Logicae p. I. lib. III. 5.
Kleutgen certum habet, de ecclesia „pauca apud
S. Doctorem eaque sparsa" legi.1) Non nego, si „pauca“
non nimis absolute intellexeris. Tractatus completus et
systematicus desideratur, sed tam de ordine visibili quam
de vita interna ecclesiae Thomas plura docuit praestantia
principia, quae tanquam optima semina tempore suo fru­
ctum reddiderunt.2)
V. Utrum argumentatio nostra dogmatica sit
an apologetica. Textus S. Scripturarum, patrum testi­
monia, ecclesiae definitiones eandem, qua utitur dogmati­
cus theologus, argumentationum materiam praestare viden­
tur. Sed haec omnia extruendis aediliciis apologeticis
alia ratione inservire memoravimus. Si Christum fateris
divinitus missum, ubi gravius credibilitatis motivurn quam
ordinationis Christi viva illa veraque imago, quam exprimit
ecclesia? Si Christum nondum agnoscis divinitus missum,
aliud vix phenomenon reperies, quod rem in se suprahumanam clarius exprimit, quam societas illa spiritualis,
in Scripturis delineata, veterum ab initio testimoniis cele­
brata, vivens inter nos semper eadem. Ecce apologetarum

Quaestio II, Art. I.

39

argumentatio historica. Quae sane saepius cum illis con­
currit rationibus, quas ex ipsa natura vitaque ecclesiae
haustas in pluribus thesibus includere vel tanquam con­
venientias iis annectere studuimus. Cf. supra p. 6—10.

Quaestio II.
De institutione ecclesiae.
Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus
in prophetis: novissime, diebus istis locutus est nobis in filio.
Hebr. I. 1. Filius Dei in terris religionem suam instituit:
quod alias probatum esse in hoc opere supponitur. Hoc
loco inquirendum est, utrum Christi religio ecclesiae natu­
ram induat.
Incipiendum esse videtur ab institutione sub adspectu
generali; quod intellectus processui consentaneum puto, et
indicatum ab Angelico, qui In Sent. IV, dist. 17, q. 3,
art. 1, sol. 5 ait: ,.ministri Ecclesiae instituuntur in Eccle­
sia divinitus fundata; et ideo institutio Ecclesiae praesupponitur ad operationem ministrorum, sicut opus creatio­
nis praesupponitur ad opus naturae/ — Jam quaeritur:
Primo. Quaenam sit vocabuli ecclesiae significatio.
Secundo. Utrum Christus immediate ecclesiam instituerit.
Tertio. Utrum hominum sanctificatio sit finis ecclesiae
proximus.
Quarto. Quando ecclesia instituta sit.
Articulus 1.

') Kleutgen, Instit. theolog. I, p. V.
’) Cf. M Grabmann, Die Lehre. dw heiiigen Thomas von Aquin
von der Kirche als Gotteswerk (1903}; E. Commer, Die Κί,-che in ihrem
H'esen und Leben (1901).

Quaenam sit vocabuli ecclesiae significatio.
I. Significatio vocabuli ecclesiae. Ecclesia, vox
graeca, ab
unde Ιχχληαία seu evocatio, deducitur.
Significatione latissima collectum vocatione hominum coe-

40

Quaestio II, Art. I

Mun designat, sive bonum, ut in S. Scriptura saepius, sive
malum, prout habetur Ps. XXV. 5.: Odivi ecclesiam malig­
nantium. Si minus late sumitur, coetum religiosum signi­
ficat, sive partialem (Act. MIL I.; Cor. 1. 2.), sive univer­
salem, uti Matth. XVI. 18.: super hanc petram aedificabo
ecclesiam meam. Metaphorice ad locum restringitur, quo
fideles ad Deum colendum conveniunt.
In antiquissimo Symbolo, quod Symbolum Apostolorum
vocare solemus,1) Christiani profitebuntur αγίαν Ιχχλησίαν.
Ad quem Symboli articulum Aquinas In Symb. Apost. anno­
tat: ^Ecclesia sancta idem est quod congregatio fidelium:
et quilibet Christianus est sicut membrum ipsius Ecclesiae,
de qua dicitur Eccli. ult. 31: ,, Appropriate ad me indocti,
et congregate vos in domum disciplinae.
*
Specialiter ea vox ad significandos fideles usurpatur,
qui in confitenda Christi religione sociantur, secundum tri­
plicem statum, hoc est: 1° militantes in terra; 2° patientes
in purgatorio; 3° triumphantes in caelo. Ipsa ecclesia mili­
tans, quoniam ad eos quoque extenditur, qui Deum per
Christum venturum coluerunt, tres status habuit: primum
in Adami familia eorumque posteris, quatenus in revelatione
primaeva permanserunt; secundum in iis, qui legem scri­
ptam a Moyse acceperunt; tertium in iis, (pii Christi incar­
nati religionem amplexi sunt; ad quem statum significandum
vox ecclesiae in praesentia usurpatur, secundum hoc Catech.
Romani: ^Militans Ecclesia est coetus omnium fidelium, qui
adhuc in terris vivunt; quae ideo militans vocatur, quod
illi cum immensissimis hostibus, mundo, carne, Satana per­
petuum sit bellum/ Pars 1. cap. λ'. 5. Cf. S. Thomam, 111.
8, art. 3. et 4.
’) Vide S. Baumer, Dos apostolische (Haubensbekenntnis (1893);
E. Vacandard, Études de. critique et d’histoire religieuse (1905), p. 3 —68
Auctor de origine Symboli haec concludit: „S’il existait sûrement
dans la seconde moitié du lie siècle, il n'est pas aussi certain qu'il
ait déjà été en vigueur dans la première/ — Documenta plurima
apud F. Kattenbusch, bas Apostolische Symbol (1900) — Cf. C. Blume,
Das apostolische Glaubensbekenntnis (1893) et Fr. Chamard, Rev. des
quest, hïslor t. LXIX, 337—409 et t. LXX, p 247 —253; J. Tixeront,
Hist, des dogmes (1905), t I, p. 156-163.

Quaestio IT, Art. I

41

Visa sunt in ipso vocabulo ecclesiae, quod ecclesiae
Christianae proprium esse consuevit, benignitatis divinae
mysteria; „ex hac — ait Catech. Romanus — vocatione,
<liiis nobis finis propositus esse debeat, nimirum aeternarum
rerum cognitio et possessio, is optime perspiciet, qui ani­
madverterit, cur olim fidelis populus sub lege positus
,,synagoga
*
id est congregatio diceretur. Nam ut docet
sanctus Augustinus,1) hoc ei nomen impositum est, quia
pecudum more, quibus magis congregari convenit, terrena
et caduca tantum bona spectaret. Quare merito Christianus
populus non synagoga sed ecclesia dicitur, quia terrenis
et mortalibus rebus contemptis caelestes et aeternas tan­
tummodo consectatur.
*
Pars I. 10, 3.
II. De idea ecclesiae secundum acatholicos. Hoc
loco 10 de haereticis ante Lutherum: 2° de Luthero et
novatoribus saeculi XVI.; 3° de protest antibus incredulis;
4° de reactione protestantica.
10 Donatistae et Pelagiani, Cathari et Valdenses asse­
verant ecclesiam esse congregationem justorum seu hominum
peccati prorsus immunium: Wicleflitae etHussitae ecclesiam
congregationem praedestinatorum esse contenderunt. At quae­
ritur, quomodo coetus, qui exclusive tam ex membris quam
ex praepositis justis aut praedestinatis constet, ut institu­
tum aliquod seu societas ab aliis coetibus secernatur. Et
profecto conceptus ille ecclesiae hujusmodi est, ut ipse
coetus et in primis coetus istius regimen a mortalium con­
spectu omnino removeatur. Ita ad individualismum addu­
cimur.
2° Lutherus, cujus doctrina hac in re inter protestan­
tes plurimum potuit, pro ecclesia universali substituit par­
ticulares ecclesias (Gemeinde); quin etiam, si principia
protestantium penitius considerentur, non nisi indiridualismus a novatoribus admittitur. Etenim eorum principia
') In Psalm LXXVII. et LXXXI. — Item W. Lock, protestons
Oxoniensis, <S7. Paul the ifaster-builder (1897), p. 40—42 ex differentiis
inter ύννηχογή et
unitatem commendat ^implied in the
essential conception of the Church.“ — Cf. Loobe, De origine vocis
Kirche.

42

Quaestio II, Art. I

sunt: u) fides sola; h) clara et sufficiens scriptura; c) ob
eamque rem oportet quisquis „judc.r liberrimus sit omnium
a. Deo solo doetus“ (Luther, De instituendis ecclesiae ministris);
d) novae legis sacramenta ex opere operato non conferunt gra­
tiam e) nulla datur hierarchia jure divino. Quibus positis
nullo negotio intelligitur ecclesiam esse massam ecclesiasti­
cam, quae organismo nullo nullisque institutis objectivis
adunetur. In ea massa latet ecclesia vera et perfecta, quae
non nisi per accidens appareat; ex eadem massa, cum
fideles sese in communitates (Gemeinde) conjungunt, ecclesia
imperfecta visibiliter exoritur.
3° Moderni excogitaverunt a) ecclesiam idealem ; b) eccle­
siam ethicam: c) ecclesiam pant heist icam; d) ecclesiam
aestheticam.
a) Ecclesia idea lis reapse ut coetus non exsistit, sed
inanis est idea seu exemplum quoddam sublimissimum, quod
nuspiam vere exprimi potest, b) Ecclesiae ethicae proprium
est, quod sola doctrina moralis, dogmate carens, ad essen­
tiam ejus pertinet; ea vero, (piae ad mores immediate et
unice non pertineant, transitoria habentur, c) Pantheisticus
ecclesiae conceptus eousque procedit, ut ecclesia formula
tantum temporaria habeatur evolutionis illius necessariae,
quam rerum natura, immanente Deo, subit, d) Strauss
ecclesiam esse significat scholam aestheticam inferiorem, quae
humano generi jam emancipato relinquenda est, quippe
cui hac nostra aetate et in vita status politici et in poe­
tarum ac musicorum coetu magnificentissima quaeque sup­
petant. Der alte und der noue Claube, p. 293.
4° Reactione quadam «) Neolutherani duce Kliefoth
·) „Gratiam — ait Billuart — produci ex opere operato est
eam a Deo conferri intuitu operis, non ut procedit laudabiliter ab
operante, sed ut est a Christo institutum, seu est eam produci vi
et efficacia operis externi per virtutem sibi supernaturaliter com­
municatam ultra meritum ministrantis et recipientis, non tamen
sine dispositionibus ex parte subjecti recipientis requisitis, non quae
habeant vim effectivam effectus, aut operi externo seu sacramento
vim conferant, sed quae se habent per modum removentis obicem
gratiae et conditionis sine qua sacramentum effectum suum non
nroduceret.* De sacram, in communi, diss. Ill art, 1.

Quaestio II, Art. I.

43

et Pusevitae duce Pusey magis minus ve aperte docent,
ecclesiam vinculo objective conjungi, hoc est, in ea reperiri officia muneraque propria et potestatem in fideles.
b) Alii ad notionem ecclesiae fanaticae delapsi sunt. Etenim
cum regnwn Dei, quod a prophetis annuntiatum est, juxta
conceptum ecclesiae protestanticum nusquam appareret,
nonnulli in chiliasmum passivum incidentes Christi reditum
opperiendum esse affirmarunt; alii, chiliasmum activum amplexi.
Sion ab hominibus, quos spiritus Dei impellit, aedificari di­
xerunt. Hinc idea ecclesiae socialis-politicae orta est, qua
asseritur finem Christi proximum fuisse nationalem, id est,
hoc fuisse Christi propositum, ut populum et regnum sensu
strictiori fundaret, non ut aedificaret ecclesiam: hic autem
populus constituendus est, antequam Christus regnum suum
fundaturus redeat.
III. Definitio ecclesiae secundum catholicos.
S. Thomas ait: ecclesia secundum statum viae est congregatio
fidelium. III. 8. art. 4. ad 2.; cf. In Sent. IV. dist. 20.
q. 1, a. 4.; Contra Gentiles, lib. IV. 78. Definitio minus
incompleta magisque explicita, quam alii aliis verbis sed
re ipsa unam proponunt, haec est: coetus fidelium baptizatorum ejusdem fidei professione eorundemque sacramentorum
participatione sub Christi in ferris vicario, Pontifice Romano,
adunatorum. Explicatur definitio.
Congregatio fidelium idem sonat atque societas fidelium.
Est autem societas ..adunatio hominum ad unum aliquid
communiter agendum “. S. Thom. Contra impugnantes,
cap. III. Porro societatis illius seu civitatis membra non
solum paritate quadam affectus et amicitiae vinculo, sed
vinclo juris divino et objectivis institutis professionis, sacra­
mentorum et regiminis adunantur. De hoc vinclo societatis
ecclesiasticae S. Thomas scripsit: „In qualibet autem civi­
tate ad hoc ut sit una, quatuor debent esse communia;
scilicet unus gubernator, una 1er, eadem insignia, et idem
finis. Haec autem quatuor dicit Apostolus esse in Eccle­
sia. “ Sanctus doctor singula exponit. Et 1° quidem dici­
tur unus gubernator; quia ecclesia habet ducem unum,
scilicet Christum, cujus vicem gerunt in terris Romanus

Quaestio Π. Art. II.

Pontifex et praelati; prout alias ab Angelico explicatur,
v. g. IL II. 78. art. 12. 2° Una lex; haec autem est lex
fidei. Ena est fides; idest, idem jubemini credere, et eodem
modo operari; quia unum et idem est quod creditur a
cunctis fidelibus: unde universalis seu catholica dicitur:
unde I Corinth. I. 10: Tdipsum dicatis (idest sentiatis)
omnes, et non sint in vobis schismata. 3° Eadem insignia;
scilicet sacramenta Christi gratiae divinae fontes et instru­
menta. 4° Idem finis, qui est Deus (In Ephes IV, lect. II.),
ad cujus visionem beatificam homines per vitam fidei et
caritatis supernaturalem praeparantur. Exprimitur efgo defi­
nitione proposita tam vita mystica ecclesiae (piam organisatio ejus atque forma hierarchica. Duo haec unum sunt:
ea (piae visibiliter apparent ut institutum unitatis socialis,
divinitus ordinatum, et intima vita mystica, fidei mysteriis
nutrita, sacramentis intus renovata et adaucta, vita, in­
quam, motionis supernaturalis et unionis cum Deo per gra­
tiam Christi Redemptoris omnium. Neque duo haec nexu
mere externo conjungi existimes; nam quod hic in terris
tanquam coetum conspicis, hoc suam vitam idcirco vivit,
ut vitam internam, in se a Christo profluentem, manifestet
ac cum mundo universo communicet.
Postea, (piae paucis hic adumbravimus, evolvenda sunt,
intraque apologeticae limites disputationibus nostris pro­
banda. Ex dictis autem satis apparet, conceptum eccle­
siae, prout ea societatis naturam induit, secundum doctrinam
catholicam a notione protestantium admodum differre. Duas
rationes affero. Primo, protestantismus principium efficiens
ecclesiae petit ab individuo, catholici sentiunt illud insti­
tutis object i vis Christi contineri; secundo, protestantes unio­
nem tantum idealem et internam ad ecclesiam essentia­
liter pertinere asserunt, nos vinclum etiam sociale et ex­
ternum ab ecclesiae Conditore institutum esse credimus.
IV. Ecclesiae figurae aliquot, parabolae, nomina. 1° Ecclesiae in V. T. figurae fuisse censentur
paradisus, Eva,1) arca Noe, gens Judaica, templum IHerosoly*) Cf. S. Aug. De civ. Dai, lib. XXII. 17.

Quaestio II, Art. Il

45

mitanum, et apud Danielem cap. II. lapis, cpii praecisus de
monte sine manibus factus est mons magnus et implevit uni­
versam terram.
2° Parabolae, quibus ecclesia in Evangelio depingitur,
his versibus exprimuntur:
Ecclesiam Christi parabola quina figurat:
Arx, convivium, retia, pascua, ager.

Non abs re erit et navem nominare, de qua videsis
S. Hippolyt., De Christo et Antichristo, cap. LIX. Cf.
S. Thom. Cuten. aur. In Luc. V. n. 1.
3° Ecclesiae nomina sunt domus Dei, I. Tim III.; civitas,
Matth. V.; regnum, Matth. XIII., Luc. XIII., Joan. XVIII.;
ovile, Joan. X.; corpus Christi, Ephes IV.; sponsa Christi,
S. Method. Convivium, orat VIÎI. 5.; virgo et muter, Clem.
Alexandr. Strom. IV. 26.; VII. 5., lilium, „quia sicut lilium
inter spinas eminet, ita super omnes conventus ecclesia
Dei refulget
*
(S. Ambr. In ps. CXVIll. v. 33.); columba,
de qua legimus: una est columba mea, Cant. VI. (S Aug.
De bapt. lib. IV. 3); columba Dei atque regina, S. Pacian.
Ep. 1; Jerusalem, sicut scriptum est: Vidi civitatem sanctum
Jerusalem descendentem de caelo a Deo, Apoc. XXI. 2. —
Cf. S. Thom. Ju Ephes. II. lect. λΓΙ. Cf. Catech. Rom.
p. I. art. 9.
Articulus II.

Utrum Christus immediate eccleciam instituerit.
I. Status quaestionis. Si vocabulum ecclesiae in
sensum vagum accipiamus, nihil intelligentes nisi multitu­
dinem individuorum, inter quos est qualiscunque cujusvis
ideae Christianae communitas, nemo est omnium, qui eccle­
siam a Christo institutam esse dubitet. At hoc quaeritur,
utrum ecclesia sit instituta, (piae conceptui catholico, quem
supra art. 1. indicavimus, vere respondeat, id est, utrum
Servator suos omnes in unum veri nominis societatem coadu­
naverit. lloe etiam probandum est, quod adversarii nobis
non concedunt, videlicet ecclesiam et omnia essentialia

46

Quaestio II, Art. II

ejus causam efficientem principalem et immediatam habere
nullam praeter Christum. Etenim de causa ecclesiae mate­
riali, quae sunt ipsi fideles, disceptandum esse non videtur,
Haec igitur est quaestio, utrum ex primis discipulis ab ipso
Christo immediate instituta sit ecclesia tanquam unam corpus
sociale seu unum corpus morale, quod verius persona mo­
ralis appellatur, cui corpori, sic statuente Domino, omnes,
qui saeculis subsequentibus in ipsum credituri essent, incor­
porari tenerentur.« Immediate autem eo dicimus, quod ecclesia a Christo instituta est aliis non mediantibus personis.
II. Adversariorum sententia. Lutherus et alii nova­
tores saeculi XVI., quo facilius auctoritatem ecclesiae
catholicae evacuarent, adulterarunt ipsam ideam ecclesiae.
Institutum sociale negligent.es, principium fidei solius unice
inculcarunt. Christus per fidem solam fidelium multitudinem,
non societatem fidelium seu veri nominis ecclesiam efficit.
Ecclesia seu fidelium societas ab ipsis fidelibus efficitur, in
quantum plures sese in communiones (Gemeinde) seu eccle­
sias et ecclesiolas conjungunt. Itaque 1° societas seu
ecclesia non ab ipso Christo immediate sed a fidelibus in­
stituitur; 2° fideles communitates tantum, non tinum omnium
fidelium coetum, efficiunt. Calvinus consequentias hujus­
modi doctrinae retardare conatus est. Ideam ecclesiae
socialem urget his verbis: „tantum potest ecclesiae parti­
cipatio, ut nos in Dei societate contineat;" quin etiam
decernit, discessionem ab ecclesia, Dei et Christi abnegationern esse.“ Instil, lib. IV. cap. I. η. 3. et 10. In aliis
autem locis Calvinus veram Christi ecclesiam in eo consi­
stere docet, quod aggregentur sancti in societatem Christi
et quod illi ultro citroque sua communicent. Cf. 1. c. n. 3.
At notio vera ecclesiae postulat, 10 ut fideles, non soli
sancti, aggregentur; 2° non solum in societatem Christi,
verum etiam in societatem inter se; 3° neque ultro citro­
que sed per vinclum sociale a Christo institutum. Mul­
torum protestantium modernorum errores circa ecclesiae
originem huc redeunt, ut ecclesiam processu mere humano
aut evolutione quasi pantheistica factam autument. J. Drum­
mond, Harnack, Sabatier, alii conceptum ecclesiae a mente

Quaestio II, Art. IL

Christi ejusque praedicatione nimis distare contendunt.
Salvador expresse negat ullam religionem, a synagoga
distinctam, Christo tribui posse ut auctori.
Nobis probandum est, ecclesiam, sumptam eo sensu,
quem exposuimus, reipsa a Christo prodiisse.

Thesis: Christus ecclesiam immediate instituit.
Argumenta.

Arg. 1. S. Thomas ait: „ille instituit aliquid, qui dat
ei robur et virtutem." III. q. 64. art. 2. Christus autem
ecclesiae ea dedit, quibus habet robur et virtutem veri
nominis societatis, scilicet a) unam fidem fixam et determi­
natam; b) quaedam instituta sacra: c) regimen legitimum.
Ergo Christus societatem fidelium instituit. Prob. min.
a) In una fide f.ra et determinata. Etenim Servator
omnibus suam doctrinam injunxit. Jam vero Christi do­
ctrina haud dubie est fides fixa et determinata. Ergo. Et
sane Christus ait: Euntes ergo, docete· omnes gentes . . . do­
centes eos serrare omnia quaecunque mandari vobis. Item:
Praedicate evangelium omni creaturae . . . qui vero non credi­
derit, condemnabitur. Cf. Matth. XXV III. 19. 20.; Mare.
\λ I. 15. IO.; Matth V. 18. 19. Rursus S. Paulus: licet
nos, aut angelus de caelo evangelizet vobis praeterquam evangelizavimus vobis, anathema sit. Gal. I. 8. Item: Unus Do­
minus, una fides. Ephes. IV. 5.
b) In aliquibus institutis sacris. Hoc loco designanda
sunt, quae magis sunt pervia. 1° Adunantur omnes in uno
baptismate. Legitur enim: qui crediderit et baptizatus fuerit,
salvus erit, Marc. XVI. 16.; Mattb. XXVIII. 19.: atque
respondens Nicodemo Jesus ait: nisi quis renatus fuerit e.r
aqua et Spiritu sancto, non potest introire in regnum Dei.
• loan III. 5.; et S. Paulus ait: una fides, unum baptisma.
Ephes. IV. 5.
.
·
2" Certa Eucharistiae celebratio a Servatore praescri­
bitur. Jesus in coenaculo ait: hoc facite in meam comme­
morationem, Luc. XX11. 19. Item S. Paulus: Ego enim —
inquit - accepi a Domino, quod et tradidi vobis; quoniam

Â

48

Quaestio II, Art II

Dominus Jesus . · . dixit . . . hoc facite in meam commemo­
rationem . . . Probet autem seipsum homo: et sic de pane itio edat,
et de calice bibat. Qui enim manducat et bibit indigne, indicium
sibi manducat et bibit: non dijudicans corpus Domini. I. Cor.
XI. 23—30. Non opus est tamen, ut in praesentia dicamus,
quid S. Eucharistia contineatur. Instituta alia, puta poeni­
tentiae et unctionis sacramenta, quoniam haec ab heterodoxis plurimis omnino rejiciuntur, silentio praeterii.
c) Sub legitimo regimine. Evidens est potestatem prae­
dicandi et remittendi peccata, regendi pascendique munus,
non omnibus promiscue collatum esse, sed certis personis,
— (pii soli ministerium a Christo adepti sunt. Sic aliquibus
personis iisque determinatis dictum est: Sicut misit me Pater,
et ego mitto vos, Joan. XX. 21.; xlmen dico vobis, quaecunque
alligaveritis super terram, erunt ligata et in caelo: et quae­
cunque solveritis super terram, erunt soluta et in caelo,
Matth XVIII. 18. Cf. Matth. XVI. 10.; Mare. XVI. 15.:
Luc. XXII. 19. 32.; Joan. XXI. 15.; I. Cor. IV. 1. etc.
Totum hoc argumentum secundum confirmatur ex facto
publico, quod Clemens Romanus, Hermas^ Ignatius, Antio­
chenus, Polycarpus et veteres omnes, etiam gentiles, ut
Plinius et Celsus, nobis tradiderunt, videlicet ex facto ex­
sistentis ecclesiae universalis, (piae fuit ab initio una et
unica ecclesia Dei vivi, I. Tim. III. 15.
Arg. 11. Christi verba apud Matth. XVI, 18: aedificabo ecclesiam meam, manifesto designant unam omnium
fidelium societatem. Jam haec Domini sententia maxime
authentica haberi debet, non tantum ab iis qui S. Seripturas verbum Dei esse credunt, sed tanquam testimonium
historicum ab omnibus. Ergo Christus ecclesiam immediate
instituit. Proh. min. a. Ex omnium codicum et antiquissi­
morum fontium perfectissimo consensu, b. Ex eo quod
unica vel saltem praecipua dubitandi ratio pro incredulis
est quod Christi mens ac praedicatio fuerit ab ecclesiae
conceptu prorsus aliena; quae quidem ratio corruit tum
quia gratuita, tum quia argumento nostro primo monstra­
vimus ecclesiae conceptum menti ac praedicationi Serva­
toris maxime congruere, c. Ex eo quod secus causa pro-

Quaestio II. Art. II.

49

portionata nulla habetur tam ingentis effectus, qualis est
ecclesia. Harnack enim, cum nomen ecclesiae (qâhâl), prius­
quam Paulus {Gal. 1, 22) ταΐς Ικκ/.ησίαις scriberet, usurpatum
videret, nihil ad explicandam nominis originem invenit,
quam maximam Christianorum Palaestinensium in seligen­
da hac voce dexteritatem.’)
Confirmatur ex aliis S. Scripturae testimoniis, quibus
apparet, omnes Christi fideles et omnes ecclesias particu­
lares in unam societatem fuisse congregatas. S. Pauli ver­
bum est: ecclesia Dei vivi, I Tim. Ill, 15; persecutus sinu
ecclesiam Dei, I Cor. XV, 9; cf I Cor. XII, 28. — S. Lucas
scribit: ecclesia quidem per totam Judaeam, et Galilaeam, et
Samariam, habebat pacem. Act. IX, 31. Haec ecclesia una
Christo unitur ut corpus capiti: Christus caput supra omnem
ecclesiam, quae est corpus ejus; — ipse Salvator corporis ejus.
Ephes. I, 22-23. Cf. V,'23-33; Coloss. I, 24. — Fideles
ex Judaeis et Gentilibus facti sunt unum per Christum:
Ipse . . . fecit utraque unum. — Porro haec una et unica
fidelium congregatio regno, domui, civitati, ovili comparatur.
Act. I, 3; I Tim III, 15; Apoc. Ill, 12; Joan. X, 16.
Arg. HI. Ex convenientiis, a) Gratia non tollit natu­
ram sed eam perficit, ut docet Angelicus I. 1, art. 7.: Super
Boet. De. Trinitate, quaest. II. art. 3. Atqui homo natura
sua ad societatem inclinatur. Ergo homini ad· ordinem
supernaturalem instaurato, societas quoque supernaturalis
et ecclesia videtur conveniens.
b) „Sicut caeteris rebus — ait Angelicus — ita etiam
homini Deus providet secundum ejus conditionem? C. Gent.
lib. ΙλΓ. 64. At haec est hominum conditio, ut in societate
degentes plurima bona facilius obtineant, mala plurima
eflicacius repellant
Hominibus igitur religionem Christi
exercentibus conveniens est, ut Christi religio societatis
naturam induat. Et certe bonum verae doctrinae ac vitae
Christianae in societate certius obtinetur, a qua proponitur
Ausbreitung des Chrisientuins in den
S 292. Selectio nominis ecclesiae
praesertim quod hoo modo coetus
et a synagoga secernerentur.
tertia
4

‘) Harnack, Die Mission and
ersten drei Jahrhunderton (1902),
vocatur „ein meisterliafter Griff",
Christiani voce quoque a Judaeis
Do Groot, Summa apologet. Ed.

50

Quaestio II. Art. II.

veritas, actus diriguntur; contra malos autem in bonorum
consensu vim esse maximam, ipsi mali conspirantes osten­
dunt.
c) Perfectio socialis, si figuris et umbris concessa est, a
veritate abjudicari nequit. Jam religio .Judaica, quae erat
umbra futurae, societas quaedam fuit. Ergo ex analogia
religionis Judaicae conveniens esse videtur, ut religio
Christiana, in qua figurarum veritas est, obtinuerit formam
societatis.
Objectiones.

Obj. I. Christus homines recte vivere docuit. Atqui
recte vivendo idealiter tantum ac ethice adunamur, non in
veri nominis societatem seu ecclesiam. Ergo Christus
nullam ecclesiam concretam, sed idealeni instituit.
Resp. Dist. maj.: Christus docuit recte vivere et in
ecclesia, conc.; extra ecclesiam, nego. Dist. min.: non adu­
namur in ecclesiam concretam, recte vivendo secundum
praecepta Christi, nego; ad arbitratum hominis, concedo.
Probatum est et amplius probabitur Christum praecipere,
ut homines ecclesiae incorporentur. Jam vero integer
vitae non censetur, qui huic ordinationi resistit. Huc facit
illud Augustini: „Dicant ergo pagani. Bene vivimus. Si
per ostium non intrant, quid eis prodest, unde gloriantur . . .
Videamus illos, si forte ipsi intrant per ostium in ovile,
gui ipsius Christi nomine gloriantur. Innumerabiles enim
sunt, qui se Videntes non solum jactant, sed a Christo
illuminatos videri volunt. Sunt autem haeretici. Forte ipsi
per januam intraverunt? Absit." in Joan, tract. XLV.
Instabis. Humanitatis religio ecclesias quascunque trans­
cendit. Christus autem religionem humanitatis instituit;
scriptum est enim: Religio munda et immaculata apud Deum
et Patrem haec est: Visitare pupillos et viduas in tribulatione
iorum, et immaculatum se custodire ab hoc saeculo. Jac. I. 27.
Ergo Christi religio ecclesias quascunque transcendit.
Resp. Dist. maj.: Humanitatis religio ecclesias quas­
cunque transcendit, juxta conceptum religionis naturalisticum, conc.; juxta Christi praecepta, nego. Ita pariter dis-

Quaestio Π, Art. II.

51

tincta minori, ad probationem minoris dist.: S. Jacobus haec
docuit, inclusis aliis Christi praeceptis, conc., iisdem exclu­
sis, nego. Christi praecepta circa ecclesiam manifesta sunt.
Ergo qui hujusmodi praecepta placitis hominum et doctri­
nis a priori positis evacuat, immaculatum se non custodit ab
hoc saeculo.
Obj. 11. Homines, dum in colendo Christo sese con­
jungunt, ecclesiam elliciunt. Ecclesia igitur, cum ab ho­
minibus liat, a Christo instituta non est.
Resp. Dist. Ecclesia ob conjunctionem memoratam
opus est hominum materialiter, cone.; effective, nego. Et
nego conclusionem. Christus suos in societatem adunavit,
largiens illis omnia, (piae ad socialem unionem et ecclesiam
requiruntur, unitatem doctrinae, communia instituta, re­
gimen. Fideles tanquam materia et membra nova corpori
illi et societati adjunguntur, (piam non faciunt, sed insti­
tutam reperiunt.
Instabis. S. Irenaeus ait: „ubi Spiritus Dei, ibi eccle­
sia/1 Ergo ecclesia ob statum hominis internum, non ob
vinclum sociale dicitur.
Resp. Dist. sensum sententiae S. Irenaei: „ubi Spiritus
Dei, illic ecclesia", supposita ecclesiae exsistentia, conc.; ea
non supposita, nego. Et nego conclusionem. Integra Ire­
naei sententia est: „Vbi enim ecclesia, ibi et Spiritus Dei,
et ubi Spiritus Dei, illic ecclesia et omnis gratia.“ Adc.
huer. III. 24. Quibus verbis unio sublimissima S. Spiritus
cum ecclesia significatur. Haec autem unio exoritur a
Christo, (pii ecclesiae, a se institutae, S. Spiritum promisit.
Tantum autem abest, ut S. Irenaeus conjunctionem fide­
lium mere idealem admiserit, ut instituta objectiva, quibus
unitas socialis seu ecclesia concreta efficiatur, sacramenta
et hierarchiam divinam, docere semper perseveraverit Pro­
fecto multiplicatis hominibus, Spiritus Dei repletis, massa
quidem ecclesiastica praesto est, nullus tamen organismus
aut forma socialis. At Christus ea omnia dedit ecclesiae,
quibus robur et virtus veri nominis societatis innituntur.
Obj. 111. Vocem ecclesiae bis tantum apud Mattheum
legimus, nempe XVI. 18: aedificabo ecclesiam meam, et ibi4*

52

Quaestio II. Art. III.

dem XVIII, 17: dic ecclesiae, alias autem in Evangeliis nun­
quam. itaque incertum est, utrum ipse Christus ea voce
usus sit, ex qua probetur ecclesiae institutio.
Resp. Dist. antec. : Ecclesia alias in Evangeliis non legi­
tur, quantum ad vocem, conc.; quantum ad rem, nego. Et
nego consequens. Nihil sequitur, etiamsi Dominus vocabuIum aramaicum, quod, quamvis praecise idem ac ecclesia
non esset, coetum tamen aut societatem fidelium significaret,
locis memoratis adhibuerit. Rem ipsam ostendimus, scilicet
ab ipso Christo data ordinataque fuisse quaecunque ad
veram fidelium societatem sive unionem socialem efficien­
dam pertinent. Fac igitur, vocem ecclesiae secundum terminologiam paulo posteriorem ab evangelista esse positam,
vis tamen rationum nostrarum integra persisteret.
Instabis. Saltem regnum Dei in S. Scripturis de eccle­
sia non dicitur, sed sensu aut messianico aut ethico aut
eschatologico.
Resp. Dist.: Regnum Dei triplici hoc sensu dicitur ex­
clusive, nego; inclusa relatione ad ecclesiam, conc. Profite­
mur cum veteribus, Dominum de regno expressis verbis
aut in parabolis loquentem, suum adventum messianicum
praedicasse, accepta tamen missione Messiae sublimiori
ratione quam vulgo gens Judaica. Item regnum illud
Messiae haud dubie fuit regnum ethicum; nec tamen se­
quitur, ut Ritschl, Wendt et Harnack omnem alium sen­
sum recte excluserint. Si sensum eschatologicum con­
siderare malis, latius tamen quam J. Weiss et JiilicherLoisy, equidem nihilum contra dico; sed existimo regnum
Dei praedicatum esse non tantum, ut spem magnam, sed
etiam ut aliquid jam in concreto praesens ettanquam vinclum
inter promissa messianica et consummationem finalem operis
Christi. Commemoramus Matth. XII, 28: pervenit in vos
regnum Dei; Luc. XVII, 21: Ecce regnum Dei intra vos est;
Matth. XIII, 24—53, ubi regnum caelorum, in parabolis ziza­
niorum, grani sinapis, fermenti, etc. secundum actionem
suam in hoc mundo et cursum suum terrestrem clare
apparet. Cf. Marc. IV, 26—33 et Luc. XIII, 19—21 simi­
lia de regno Dei. Accedit quod Salvator 1. c. S. Matthaei

Quaetrtio II, Art. III.

53

parabolam edisserens ait: Ager autem est mundus; — Messis
cero consummatio saeculi est. -- Quibus datis et inspecto
contextu Act. I, 1—9 affirmandum videtur, ecclesiam, quae
hic in terris degit, non praetermissam esse, cum Jesus post
resurrectionem per dies quadraginta appareret apostolis.
loquens de regno Dei.

Articulus III.

Utrum hominum sanctificatio sit finis ecclesiae
proximus.
I. De fine ecclesiae. Finis dicitur cujus gratia ali­
quid [it. Finis ecclesiae ultimus est adeptio salutis aeternae:
«piare Angelicus: ..esse ecclesiam — inquit — gloriosam,
non habentem maculam neque rugam, est ultimus finis, ad
quem perducimur per passionem Christi.“ III. 8. art. 3.
ad 2. Finis proximus est hominum sanctificatio in hac cita.
Finis primarius sunt bona supernaturalia; finis secundarius
plurima bona temporalia, quin imo Dei opus, quod est
ecclesia ,,in ipso etiam rerum mortalium genere tot ac
tantas ultro parit utilitates, ut plures majoresve non posset,
si in primis et maxime esset ad tuendam hujus vitae, quae
in terris agitur, prosperitatem institutum44. Encycl. Immor­
tale Dei. Nobis agendum de fine ecclesiae proximo, qui est
hominum sanctificatio in hac vita. Ne tamen illa vox
sanctificationis controversiam pariat, quid ea maxime signi­
ficetur, paucis exponam.
II. Quid in thesi ,,hominum sanctificatio" signi­
ficet. Sanctificationis, si sensu latiori accipiatur, objectum
dici poterunt etiam illa bona, quae absque fidei gratia et
caritate patrantur. In thesi sanctificationem sensu strictiori
intelligimus eamque mundationem a peccatis atque confirma­
tionem in bono, quam Christi gratia ad ordinem supernato ra­
ient efficit. Jam vero sanctificationem illam munusque
sanctificandi, quod a Christo ecclesiae concreditum esse
affirmamus, ad omnes actus vitae humanae extendi necesse
est. Porro actuum humanorum, qui ad Deum colendum
pertinent, tria enumerantur genera. Primo enim et prin­
cipaliter ad cultum praedictum pertinent actus mentis or-

dinati in Deuni; secundo actus corporis qui ad bos exci­
tandos vel designandos Hunt, ut prostrationes, sacrificia et
alii hujusmodi; tertio ad eundem cultum pertinent omnes
actus alii in proximum ordinati propter Deum. S. Thom.
In Boet. De Trin.f q. III. art. 2.
Finis igitur operantis ecclesiae est, tueri, propagare,
exercere veram Jesu Christi religionem, ideoque primario
gignere et nutrire in homine vitam fidei et caritatis, quibus
potissimum Deo conjungimur; secundario quoque movere
ad actus religionis exteriores, in quantum exteriora cum
interioribus connectuntur. S. Thom I. II. 101. a. 2. —
Illudere vero ecclesiae, quasi homines satis sanctificatos
esse censeret, quando sunt exteriorum actionum ecclesiae
participes, stulta est ac injusta criminatio.
III. Explicatur, quonam sensu sanctificationem
ecclesiae tribuamus. Contra nonnullorum opiniones tria
et mente notanda sunt hic et posthaec retinenda. 10 Deus
solus totius sanctificationis auctor principalis, ecclesia Christi
instrumentum est. Scriptum est enim: Justificati gratis per
gratiam ipsius. Rom. III. 24. Atque patres Tridentini: „Si
quis dixerit, sine praeveniente Spiritus sancti inspiratione
atque ejus adjutorio hominem credere, sperare, diligere aut
poenitere posse, sicut oportet, ut ei justificationis gratia
conferatur: anathema sit.“ Sess. IV. can. III. 2° Homines
secundum viam ordinariam divinae Providentiae non nisi
in ecclesiae communione sanctificantur; possunt tamen
extraordinaria via, qui invincibili ecclesiae ignorantia la­
borant, gratiae operante virtute salvari; quin imo haeretici
illi, qui bona fide errant, ad ecclesiam pertinere censentur.
3° Sanctificandi munus, quod ecclesiae commissum est, non
magis quam actio sanctificans Christi, causae principalis,
liberam hominum cooperationem excludit.
IV. Adversariorum sententia. Protestantes, cum
operationem Christi in homines ab instrumentis, quibus causa
principalis Christus utitur, prorsus separarent, naturali quo­
dam itinere eo pervenerunt, ut fideles ab ecclesiae influxu
abstraherent. Posita doctrina fidei solius ac clare et suf­
ficientis Scripturae, ministerium ecclesiae visum est inane.

Quaestio II, Art ill.

Hine inodernismus, qui ecclesiae instituta et regimen rfor­
marum inanium" in numero esse contendit. Longe aliter
catholici, quibus ecclesia adamanda tanquam mater est. cui
debent vitam animae.
Thesis: Hominum sanctificatio est finis ecclesiae proximus.
Argumenta.

Ari’·. 1. Christi religio sanctificationis animarum causa
instituta est. Jam vero Christus religionem suam in ecclesia V
condidit, ut ex art. praeced. palam est. Finis igitur eccle­
siae est sanctificatio animarum.
J
Arg. II. Ex S. Scriptura. Christus eo missus est, ut
homines sanctificentur. Atqui ecclesia est instrumentum,
quo Christus, tanquam causa principalis, missionem suam
continuat. Quod vere probatur a) ex sancta missione aposto­
lorum et eorum, qui ipsis succederent. Christus enim dixit
discipulis: Sicut misit me Pater, et ego mitto vos. Joan.
XX. 21. Rursus: ego elegi vos, et posui cos, ut eatis, et
fructum afferatis, et fructus rester maneat. Joan. XV. 16.
b) Ex potestate et officiis sanctificis, quae ipsis a Christo de­
legantur: qualia sunt ollicia praedicandi, baptizandi, remit­
tendi peccata, ligandi ac solvendi. Joan. XX. 23.; Luc.
X. 16.; Matth. XVI11. 17. c) Ex divino adjutorio ad mis­
sionem illam sanctificam complendam. Promittuntur enim
ecclesiae et permansio Christi perpetua, Matth. XXVIII. 20.:
et S. Spiritus, Joan. XIV. 16.; et divina charismata, ad
solam ecclesiam pertinentia, quae in S. Scripturis vocatur
corpus Christi et plenitudo ejus. Ephes. I. 23.; II. 21.; Ιλλ
11-14.; 1. Cor. XII. 12—27.
Arg. HI. Ex patribus, a) Veteres omnes docent opor­
tere homines in ecclesia et per eam sanctificari. Ergo
sanctificatio est linis ecclesiae proprius. Prob, antec.
S. Ignatius Antioch, ait: „ quotquot poenitentia ducti redie­
rint ad unitatem ecclesiae, et hi Dei erunt, ut secundum
Jesum Chrislimi-vivant. Ne erretis, fratres mei. Si quis
schisma facientem sectatur, regni divini haereditatem non
consequitur^ Ad ddiiladelph cap. III. S. Irenaeus: „In

Quaestio II, Art. III.

ecclesia enim posuit Deus apostolos, prophetas, doctores et
universam reliquam operationem Spiritus; cujus non sunt
participes omnes, qui non currunt ad ecclesiam.“ Adv.
/taer. lib. III. S Cyprianus: „Illius (ecclesiae) foetu nasci­
mur, illius lacte enutrimur, Spiritu ejus animamur.“ De
eccl. unit. cap. V., cf. S. Methodium, Conv. Orat. VIII. 6.
Iterum: „Habere non potest Deum patrem, qui ecclesiam
non habet matrem." 0. c. cap. VI. Lactantius in Diu.
inst. lib. IV., 30. de catholica ecclesia: „Hic est fons veri­
tatis." S. Augustinus: „Ecclesia catholica sola est corpus
Christi . . . Qui ergo vult habere Spiritum sanctum, caveat
foris ab ecclesia manere." Ep. 185. n. 50.
b) Archaeologia sanctificum ecclesiae munus inscriptionibus expressum docet. Incisus epistylio portae aedis
S. Laurentii versus Damasianus: „Cunctis porta patet, quis
(quibus) porrigit ubera mater." In carmine Xysti III.
(f 440) apud Lateranum supra fontem Baptisterii:
Virgineo foetu genetrix ecclesia natos,
Quos spiranto Deo concipit, omnes parit.
C/. Do Rossi. Inter. Christ. vol. IL p. I· p 88
*4

ot 424.

Corollarium I. Cum ecclesiae finis spiritualis sit et
supernatural, sequitur ecclesiam esse societatem spiritualem
et supernaturalem.
Corollarium H. Quoniam nemo nisi sanctificatus per­
venire potest ad vitam beatam, sanctificatio autem non
nisi in vera Christi religione reperitur, vera Christi religio
non nisi in vera Christi ecclesia, consequens est, ecclesiam
esse societatem necessariam. Cf. quaest. IV.
Corollarium [II. Ecclesiae societas adamanda. „Est
enim Ecclesia civitas sancta Dei viventis, Deo ipso nata,
eodemque auctore constituta: quae peregrinatur quidem in
terris, sed vocans homines et erudiens atque deducens ad
sempiternam in caelis felicitatem. Adamanda igitur patria
est, unde vitae mortalis usuram accepimus: sed necesse
est caritate Ecclesiam praestare, cui vitam animae debemus
perpetuo mansuram: quia bona animi corporis bonis rectum
est anteponere, multoque, quam erga homines, sunt erga

Quaestio II, Art. III.

57

Deum officia sanctiora/ — Leon. XIII. encycl. Sapientiae
christianae.
Objectiones.

Obj. ί. Homines prius sanctificari quam ecclesiae in­
corporari oportet. Ergo sanctificatio, quoniam praecedit,
proprius ecclesiae finis esse non videtur.
Resp. Dist. antecedens: Homines prius sanctificantur
quam ecclesiae incorporantur, improprie, concedo; proprie,
nego. Sanctificatio proprie dicitur gratiae infusio, mundatio
a peccatis et confirmatio in bono; sanctificatio improprie
dicuntur dispositiones aliquot, quibus homo ad fidem et
justificationem praeparatur; quae quidem dispositiones tem­
pore ecclesiae communionem ordinario praecedunt. At per
baptismum homines pariter in filios Dei adoptantur et uni­
tatis ecclesiasticae fiunt participes. Cf. S. Thom. III. 39,
art. 8. ad 3.; 67, art. 2.
Instabis. Homines sancti non habentur, quod ecclesiae
membra sint, sed quod sint sancti, ideo inter ecclesiae
membra annumerantur.
Jïesp. Haec ratiocinatio tota claudicat. Homines sci­
licet nec sola communione ecclesiastica sanctificantur, neque
quod sancti sint, idcirco ecclesiae incorporantur; sed ho­
mines per ecclesiam, coopérante libero arbitrio, sanctificandi
sunt.
Urgebis. Ecclesiae conceptus, quo pessimus quisque
ecclesiae incorporatus censetur, dummodo cultui externo et
ecclesiae praesulibus adhaereat, crassus est et omnino ma­
terialis. Crassus autem ille ecclesiae conceptus ab iis ad­
mittitur, qui homines per ecclesiam sanctificari contendunt.
Resp. Dist. maj.: conceptus ille crassus est, si quis
ob solam communionem externam censeatur esse ecclesiae
membrum interne, cone.; mere externe, nego. Et sic dis­
tincta minori, nego conclusionem. Cf. infra q. Ill, art. 1. de
membris ecclesiae.
Obj. II. Fideles per vitam religiosam Christo uniri
gestiunt. Jam vero si hominum sanctificatio sit scopus
ecclesiae, nulla jam unio immediata cum Christo habetur.

Quaestio II, Art. Ill

Hesp. Dist. maj.: et haec unio per ecclesiam excluditur,
nego; efficitur, subdist.: instrumentante!', cone.; principaliter,
nego. Item distinguo minorem: non habetur unio immediata
secundum quid, conc.; simpliciter, nego. Christus in ordine
supernatural! ecclesia tanquam conditione et instrumento,
sibi subordinate, ad homines sanctificandos utitur, quem­
admodum in ordine naturali causae secundae a Deo ad­
hibentur, quibus aliquam divinae activitatis suae partici­
pationem largitus est. Simpliciter tamen unionem imme­
diatam cum Christo non rejicimus; namque membra sumus
unius corporis, cujus Christus caput est, atque fides, spes
et caritas Deum sicut proprium objectum respiciunt. In
primis autem caritas homines Deo conjungit ; „est enim
amatum quodammodo in amante, et etiam amans per
allectum trahitur ad unionem amati, propter quod dicitur
I. Joan. IV. 16.: Qui manet in caritate, in Deo manet, et
Deus in eo.'1 S. Thom. I. II. G6. art. 6.
Distabis. Religio Christiana in affectu erga Deum con­
sistit. Atqui homini sic affecto nulla ecclesia opus est.
Resp. Dist. maj.: Christiana religio in eo affectu con­
sistit ex parte, concedo; tota, nego. Et dist. minorem: nulla
ecclesia affectui opus est, ut forma affectus, concedo; ut
causa quaedam affectus, nego. Vera religio in eo consistit,
ut Deo juxta legem divinam serviamus. Porro probatum
est religionem Christianam a Christo Deo in formam eccle­
siae institutam fuisse. Ergo ecclesiam habeat matrem, qui
vult Deum habere patrem. Re quidem vera affectus erga
Deum formaliter in anima tantum residet, at ecclesia sub
Christo est causa instrumentalis, quae hujusmodi allectus
gignat et nutriat.
Urgebis. Vita ecclesiastica consistit in formis inanibus,
quae ad hominem vere sanctificandum nihil conferunt.
Resp. Dist. antec.: Vita ecclesiastica est forma inanis
in ecclesiis falsis, concedo; in ecclesia Christi, nego. Voca­
bulo formae aequivoce utuntur. Sunt profecto plures in
ecclesiis falsis formae vita carentes. Verum ecclesiae Christi
forma vira est: continet enim praedicationem veritatum
nobilissimarum, sacramenta salutifera, multitudinem gra-

Quaestio II, Art. 111.

59

tiarum vivificarum eaque bona, quae Christus ecclesiae
suae plurima pollicitus est.
Dices. Mediatoris praeter Christum nullius indigemus.
Ergo inutilis est ecclesia.
Resp. Dist. antec.: praeter Christum nullius indigemus
mediatoris merentis et salvantis, concedo; nullius medii appli­
cantis, nego.
Obj. III. Legitur Act. X. 34. 35 : non est personarum
acceptor Deus, sed in omni gente qui timet eum, et operatur
justitiam, acceptus est illi. Ex quo patet nulli ecclesiae
santificationem concreditam esse.
Desp. Dist. antec.: non est personarum acceptor Deus
eo sensu quod ex omni gente suos vocat ad ecclesiam,
conc. ; eo sensu quod ecclesiam quamcunque excludit, nego.
Responsio ex contextu manifesta est. Agitur enim de Cor­
nelio centurione. Hic autem, quia acceptus erat Deo, ad
ecclesiam vocatus est, ut „majorem copiam gratiae et vir­
tutum “ consequeretur. Cf. S. Thom. III. 69, art. 4. Quamobrem Cornelius jubetur Petrum arcessere, dicente an­
gelo: Mitte ergo in Joppen, et accersi Simonem, qui cognomi­
natur Petrus. L. c. v. 32.
Instabis. Solus Deus causal gratiam. Itaque sanctificatio,
cum sit effectus gratiae, ab ecclesia minime pendet.
Rep. Dist. antec.: solus Deus causât gratiam princi­
paliter, conc.; instrumentaliter, nego. Ecclesia instrumentum
est, <pio Christus ordinario in sanctificandis hominibus utitur.
Hinc ecclesiae operatio a Christo sejungi non potest. Quod
Leo XIII. his verbis commemorat: „Unigenitus Dei filius
societatem in terris constituit, quae Ecclesia dicitur, cui
excelsum divinumque munus in omnes saeculorum aetates
continuandum transmisit, quod ipse a Patre acceperat.
Sicut misit me Pater, et ego mitto vos. Joan. XX. 21. Ecce
ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem
saeculi. Matth. XXVIII 20. Igitur sicut Jesus Christus in
terras venit, ut homines vitam habeat et abundantius habeant
(Joan. X. 10.), eodem modo Ecclesia propositum habet,
tamquam finem, salutem animarum sempiternam·" Encvcl.
Immortale Dei.

6'0

I

Quaestio II. Art. IV.

Urgébis. Si ecclesia propositum habet tanquam finem
sanctificationem hominum, sanctificatione carent quicunque
extra eam versantur. At hoc absurdum est.
Resp. Dist. maj.: res ita se haberet, si sanctificatio
esset finis ecclesiae proprius secundum Providentiae legem
exclusi vam, concedo; secundum ordinariam tantum, nego.
Catholici profitentur fieri posse, ut Deus via extraordinaria
illis sanctificationis media suppeditet, qui invincibiliter et
materialiter tantum extra ecclesiam versantur.
Replicabis. A ratione divinae Providentiae abhorret,
ut a) haeretici, b) infideles sanctificationis mediis omnino
careant. Jani ex thesi sequitur, omnes memoratos hujus­
modi mediis carere. Ergo hominum sanctificatio non est
finis ecclesiae proximus.
Resp. Transmissa majori, nego min. et conclusionem
a) Haereticos illos, qui bona fide errant, a sanctificatione
et spe beati tudinis aeternae non excludi, communis do­
ctorum sententia est. Ita S. Augustinus: „haereticus est —■
inquit —, ut mea fert opinio, qui alicujus temporalis com­
modi et maximae gloriae, principatusque sui gratia, falsas
ac novas opiniones vel gignit vel sequitur: ille autem
qui hujusmodi hominibus credit, homo est imaginatione
quadam veritatis ac pietatis illusus/ De utilitate credendi,
cap. I.
b) De infidelibus haec duo docet ecclesia. 1 0 Pius IX.
ait: rpro certo habendum est, qui verae religionis igno­
rantia laborant, si ea sit invincibilis, nulla ipsos hujusce
rei culpa obstringi ante oculos Domini,“ Alloc. 9. Dec. 1854;
2° „si nos fecerimus quod in nobis est, ut scilicet ductum
naturalis rationis sequamur, Deus non deficiet nobis ab eo
quod nobis est necessarium; quodsi infidelis ab hominum
societate remotus vitam ageret, si „taliter nutritus, ductum
naturalis rationis sequeretur in appetitu boni et fuga mali,
certissime est tenendum, quod ei Deus vel per internam
inspirationem revelaret ea quae sunt ad credendum necessaria, vel aliquem fidei praedicatorem ad eum dirigeret,
sicut misit Petrum ad Cornelium/ S. Thom. Quaest. disp.
De Veritate, XIV. art. 11. ad 2. et ad 1. — Quaenam

i

i

I

Quaestio II, Art. IV.

61

autem necessitate medii explicite credenda sint, videre
licet apud theologos dogmaticos et morales.1)
Dices. Nihil earum rerum affirmari potest de parvulis,
qui, rationis usum non adepti nec sacro fonte abluti, vita
excedunt.
Kesp. Parvuli illi ad sanctificationem non perveniunt
defectu causarum secundarum. Deus autem, qui defectioneillas fieri permittit, nullam parvulis injuriam facit, si gratia
gaudiisque supernaturalibus eos carere contingit; provisor
enim universalis omnes defectiones impedire non tenetur,
sed ob fines altiores aliquas permittere potest. Deinde
10 poenam sensus peccato originali soli non deberi docent
S. Thomas, Quaest. disp. De malo, V. art. 2. et S. Bonaventura, Breoiloquium p. III. cap. V. 2° Quod ad poenam
damni attinet, Angelicus de parvulis ait: „ animae puerorum
in peccato originali decedentium cognoscunt quidem beatitudinem in generali secundum communem rationem, non
autem in speciali; et ideo de ejus amissione non dolent.“
L. c. art. 3. ad 1.
Articulus IV.

Quando ecclesia instituta sit.
Ecclesiam accipere possumus tum in eo statu, qui
ante Christum fuit, tum in eo statu, quem Christus in
terris cum apostolis conversatus instituit. De utroque sum­
mas in pauca conferam.
I. De initio ecclesiae prout etiam ante Christi
nativitatem exstitit. Hac de re triplex est sententia
1° Prima sententia eorum est, qui ecclesiam in Adamo
primum fuisse arbitrantur. Haec autem sententia plurimis,
quod ecclesia seu congregatio in uno consistere nequeat,
non probatur. 2° Alii asserunt, ecclesiam non ab Adam
incepisse, sed ab Abel, praesertim quod Abel primus sacri­
ficio et fidei signo etiam exteriori Deum coluisse legatur.
') Cf Gopfert, Moraltheoloyie, 4 Aufl. (1903), B I, S. 306 313;
A. Seitz, Die lleilsnoticendigkeit der Kircite, 1903.

62

Quaestio III, Art. I.

Ita Turrecremata, Summa de eccl. lib. I. 27, 28; item Tournely et alii. 3° Tertia sententia hujusmodi: ecclesia pro­
duci incepit in Adamo, sed non nisi formata Eva proprie
ortum habuit; atque adeo in utroque, saltem post lapsum,
fuit ecclesia. Ita Suarez, De fide, disp. IX. sect. II. et
alii non pauci. Dicitur „saltem post lapsum"; sunt enim,
(pii ecclesiam Christi Mediatoris ante lapsum fuisse non
censeant eo quod gratia, quam Adam et Eva in creatione
acceperunt, ex meritis Christi futuris non fuerit - S. Tho­
mas III. 8. a. 3.: „corpus ecclesiae — inquit — consti­
tuitur ex hominibus, qui fuerunt a principio mundi usque
ad finem ipsius.“ Alibi docet: „Ecclesia incepit a tempore
Abel" (7>/ symb. art. 9.); quod tamen protoparentibus ex­
clusis dictum esse non videtur, sed quod Abel innocentia
sua ac cruenta morte fuit testis ecclesiae primitivae cele­
berrimus
II. Quando Christus ecclesiam suam in terris
instituerit. Ecclesia Christiana non uno temporis puncto
sed paulatim a Christo instituta est. Ab exordio enim
praedicationis suae Servator coepit ecclesiae jacere funda­
mentum eamque postremo die Pentecostes definitive for­
mavit. 10 Dominus, cum venisset in partes Caesareae
Philippi, ecclesiam sese aedificaturum declaravit, inquiens:
super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. Matth. XVI. 18.
2° Deinde tradenda fidei doctrina, sacramentis instituendis,
largiendo potestatem hierachicam prodeuntem ecclesiam
magis magisque ornavit. 3° De latere Christi, in cruce
dormientis, fluxit sanguis et aqua, quo fluore ecclesia con­
secrata est; quin imo „per sacramenta, quae de latere
Christi pendentis in cruce fluxerunt, dicitur esse fabricata
ecclesia.11 S. Thom. III. 64. art. 2. ad 3. 4° Post resur­
rectionem Christus Petro, ter interrogato, iinaliter commisit
ecclesiam, cum diceret: Pasce oves meas. Joan. XXL 17.
5° Tandem expleto Christi mandato, ut discipuli manerent
Hierosolymis, quoadusque induerentur virtute ex alto (Luc.
XXIV. 49.), repleti sunt omnes Spiritu sancto. Act. II. 4.
Tunc ecclesia complemento quodam extremo definitive for­
mata, eoque ipso Pentecostes die promulgata est.

Quaestio III, Art. I.

63

Quaestio III.
De constitutione ecclesiae.
_
«
Ecclesiam a Christo institutam esse apparet. Ad con­
stitutionem ecclesiae venimus. Non a priori rerumque hu­
manarum libertate quaestio illa definienda est. sed diligen­
ter investigare, quid divinus ecclesiae Conditor de opere
suo statuerit, id summe refert. Quaerimus igitur:
Primo. Quaenam generatim sit doctrina catholica de
constitutione ecclesiae.
Secundo. Utrum Christi ecclesia sit coetus essentialiter
etiam visibilis.
Tertio. Er quibus fidelibus ecclesia proprie confletur.
Quarto. Utrum S. Scriptura doceat ecclesiam a Christo
hierarchice constitutam esse.
Quinto. Utrum constitutio ecclesiae hierarchica ceterum
quoque testimoniis comprobetur.
Sexto. Utrum ecclesiam hierarchice constitui sit conveniens.
Septimo. Utrum episcopi sint er institutione diri na pres­
byteris superiores.
Octavo: l from forma regiminis ecclesiastici sit monarchica.
Articulus I.

Quaenam generatim sit doctrina catholica de consti­
tutione ecclesiae.
I. Opiniones praejudicatae, quibus jam inveteratis
multorum mentes obscurantur, ante omnia nos movent ut
breviter exponamus, quaenam vere sit illa doctrina, quam
defensuri sumus. Aeatholici solent in dijudicando conceptu
constitutionis ecclesiae in duobus errare, 1° quod putant
elementum ecclesiae mysticum, ethicum, internum aut
nesciri aut negligi a catholicis; 2° quod ipsi aeatholici

Quaestio III, Art. I.

elementum ecclesiae externum divinitus institutum, eaque
de causa essentiale esse negant: hunc errorem articulo se­
quenti refutare conabor, ille ut corruat, optimum est recen­
sere partes quasi substantiales, ex quibus conjunctis tota
exsurgit ecclesia. Hanc enim partium conjunctionem voca­
mus constitutionem ecclesiae.
II. Ecclesia ex parte interna et ex parte externa
tanquam ex anima et corpore constituitur. Quemad­
modum ex anima et corpore fit unum, ita ex parte eccle­
siae interna et ex externa parte constituitur una militans
ecclesia. Ad corpus pertinent externa fidei professio, sacra­
mentorum administratio, visibile regimen; animam intelligimus fidem, spem, caritatem, interna dona S. Spiritus, omnem
denique virtutem supernaturalem ac gratiam, qua ecclesia
vivit habetque motum ab intrinseco. 1 ° Ex anima et cor­
pore constituitur corpus vivum ecclesiae, quae secundum
Scripturas est corpus Christi mysticum. Ephes. I. 23.; IV. 12.;
V. 30.; Coloss. I 24.; I. Cor. XII. 27. 2° Fideles esse soli­
tarii et a se invicem sejuncti nequeunt, sed omnes toti.
quod est unum corpus, inseri et incorporari necesse est ;
alioqui essent membra dispersa, mortua, non unum corpus
multi (I. Cor. X. 17.), in unum corpus baptizati (I. Cor. XII. 13.).
3° Pars interna et anima per se dignior est; neque tamen
pars externa sua caret dignitate. „Dicendum — ait An­
gelicus —, quod decor ecclesiae principaliter in interioribus
consistit; sed etiam exteriores actus ad eundem decorem
pertinent, in quantum ab interiori progrediuntur, et in
quantum interiorem decorem conservant." In Sent. IV.
15, q. 3, art. 1.
III. De influxu animae in corpus ecclesiae. l°Sicut
forma dat. esse et anima homini esse humanum, ita pars
constituens interior totum esse ecclesiae ipsamque partem
exteriorem seu corpus intime penetrat. Etenim exterior
fidei professio animatur per internam gratiam fidei: regimen
per potestatem supernaturalem, hierarchiaeconcessam; sacra­
mentorum administratio per virtutem illam salutiferam, quae
a divinitate Christi per ejus humanitatem in ipsa sacra­
menta derivatur. Cf. S. Thom. III. 62. a. 5. 2" Sicut

*“---

Quaestio III, Art. I.

65

anima, quae est pars hominis nobilissima, corpus non ex­
cludit, sed influxum ab ipso experitur, ita ecclesiae par?
interior exteriori colligatur, in quantum externa professio
et ministerium ab ipso Christo ad interiorem ecclesiae vitam
ordinata sunt. 3° Proinde ecclesia est simpliciter societas
supernaturalis. Nam sicut anima et corpus uniuntur in uno
esse tum personali tum essentiali compositi, quod est homo,
— vide S. Thom. De verit. XXVI. 30. —, ita ex parte
*
substantiali interiori et exteriori, seu ex anima et corpore
ecclesiae una persona moralis exsistit, quae simpliciter est
supernaturalis, sicut homo dicitur ens rationale simpliciter.
IV. De influxu divino in totam constitutionem
ecclesiae. Gratia virtusque supernaturalis, qua totum com­
positum seu anima et corpus ecclesiae etiam in esse corporis
socialis constituitur et servatur, est divina operatio Christi
et S. Spiritus. Hinc 1° Christus dicitur ecclesiae caput,
2° S. Spiritus cor ecclesiae.
1° Christus caput ecclesiae. Haec doctrina digne exponitur
ab Angelico, III, 8 et Quaest. disp. De veritate XXVIII, 4,
ubi concluditur: „Christus totus secundum utramque natu­
ram simul est caput totius Ecclesiae
.
*
Cum autem S. Pau­
lus de influxu Christi, capitis, in ecclesiam ageret, haec
nervose scripsit: crescamus in illo per omnia qui est caput
Christus: ex quo totum corpus compactum et connexum per
omnem juncturam subministrationis, secundum operationem in
mensuram uniuscujusque membri, augmentum corporis facit in
aedificationem sui in caritate. Eph. IV. 16. Audiamus An­
gelicum illa verba exponentem : „omnia — inquit — quae
sunt a capite corporali, scilicet compactio, nervorum ligatio,
et ad opus motio, fluunt a capite nostro Christo in corpus
ecclesiae. Et primo compactio per fidem. Secundo Huit
a Christo capite in corpus ecclesiae suae mysticum con­
nexio et colligatio: quia oportet adunata aliquo nexu vel
vinculo necti, vel colligari, id est per fidem et caritatem,
quae connectunt et conjungunt membra corporis mystici
ad mutuam subministrationem. Tertio a capite Christo in
membris ut augmententur spiritualiter, influitur virtus actualiter operandi. Non solum a capite nostro Christo est memDo Groot, Summa apologet· Ed. tertia.
5

66

Quaestio III, Art. II.

brorum ecclesiae compactio per fidem, nec sola connexio,
vel colligatio per mutuam administrationem caritatis; sed
certe ab ipso est actualis membrorum operatio, sive ad
opus motio, secundum mensuram et competentiam cujuslibet membri: quia non solum per fidem corpus mysticum
compaginatur, nec solum per caritatis subministrationem connectentem augetur corpus, sed per actualem compositionem,
ab unoquoque membro egredi entem secundum mensuram
gratiae sibi datae et actualem motionem ad operationem,
quam Deus facit in nobis
*.
In Ephes. IV. lect. V.
2° S. Spiritus cor ecclesiae. Doctor angelicus, pro­
funde de ecclesia cogitans, inter alia haec de relatione
S. Spiritus ad Christi ecclesiam docuit: „Unaquaeque res
illud videtur esse quod in ea est potissimum, ut Philosophus
dicit, in IX Ethic. Id autem quod est potissimum in lege
novi testamenti, et in quo tota virtus ejus consistit, est
gratia Spiritus Sancti, quae datur per fidem Christi. Et
ideo principaliter lex nova est ipsa gratia Spiritus Sancti,
quae datur Christi fidelibus.
*
I. II, 106, 1. Hic autem
nobilis conceptus per totam hanc quaestionem CVI, et
duas sequentes, quae de Lege euangelica tractant, digne
evolvitur. Obversabatur enim Aquinati antiqua physiologorum opinio, quam In V Metaph. lect. 1 sic exprimit:
^Secundum autem Philosophi sententiam prima pars est
cor, quia a corde omnes virtutes animae per corpus diffun­
*
duntur.
Unde ipse primus docuit: „Cor habet quandam
influentiam occultam. Et ideo cordi comparatur Spiritus
Sanctus, qui invisibiliter Ecclesiam vivificat et unit.
*
Articulus II.

Utrum Christi ecclesia sit coetus essentialiter etiam
visibilis.
I. Connexio hujus articuli cum praecedentibus.
Qui recte judicare de visibili ecclesia desiderat, eum do­
ctrinae expositae de fine et de constitutione ecclesiae non
oblivisci necesse est. Vitae enim internae tantum abest,
ut visibilitatis doctrina quidquam adimat, ut Aquinate teste

Quaestio III. Art. Il

67

externa data si nt „ etiam ad expressiorem signifie(itionem
gratiae Christi, per quam humanum genus sanctificatur. “
III, 60, 5 ad 3. Manet igitur haec dilucida sententia:
„Lex nova, quae est lex libertatis ... est contenta prae­
ceptis moralibus naturalis legis, et articulis fidei, et sacra­
mentis gratiae: unde et dicitur lex fidei, et lex gratiae,
propter determinationem articulorum, et efficaciam sacra­
mentorum. u S. Thom. Quodl. IV, 13. Una res quaeritur:
utrum ecclesia, ordinante Christo, necessario foras emineat,
hoc est, utrum essentialiter sit etiam visibilis.
II. Adversariorum de ecclesiae visibilitate sen­
tentia. Adversa nobis doctrina his quatuor continetur, in
se connexis. 1° Dupler fingitur ecclesia, visibilis et invisi­
bilis. 2° Invisibilis ecclesia est ecclesia promissionum, cui
indefectibilitas aliaque charismata promissa sunt. 3° Haec
invisibilis ecclesia est tota ecclesiae essentia, visibilitas autem
non est nisi accidens. 4° Itaque non oportet, ecclesiam esse
semper visibilem. |Unde Calvinus in Instit. Praefatione haec:
^permittamus Deo, ut quandoque ipse solus noverit qui sui
sint; interdum etiam eeclesiae suae exteriorem notitiam ab
hominum aspectu auferat/ M. Antonius de Dominis prae­
sumptivam tantum ecclesiam spectabilem esse contendit.
Derepubl. Christ. lib. VIL, 10. Luther autem apertius: «Quis
ecclesiam nobis monstrabit, cum sit occulta in spiritu, et
solum credatur/ De abrog. Missa priv. Recentiores eccle­
siam idealem suam, quod nullus coetus ideam real iter ex­
primere possit, visibilem fieri posse negant.
III. Radix errorum contra visibilitatem ecclesiae.
Error expositus cum aliis doctrinis erroneis cohaerescit. Et
primo quidem, ut Donatistae saeculo IV. ecclesiam intelle­
xerant coetum justorum, ita Wiclefi’ et Huss eam dixerunt
congregationem praedestinatorum. Atque ex eo accidit, ut
etiam protestantes non pauci totam ecclesiae constitutionem
in aliqua re invisibili, videlicet in justitia et praedestinatione
constare putaverint. Deinde sectarii, fucata specie justifi­
cantis fidei atque communionis cum Christo immediatae,
visibilia ecclesiae elementa, hierarehiam et sacramenta, si
non prorsus rejecerunt, at certe laeserunt quam maxime.
5*

68

Quaestio III, Art. II.

Denique cum catholici novatoribus objicerent, ante Lutherum, cum praeter Romanam ecclesia nulla esset, aut eccle­
siam veram diutissime latuisse, aut Romanam, quae specta­
batur, veram fuisse; desertores ecclesiae Romanae, dilenimate pressi, suam ecclesiam invisibilem protulerunt.')
IV. Sententia catholica de visibilitate ecclesiae.
Visibilitas definitur: ea militantis ecclesiae constitutio, gua cum
judicii certitudine in concreto discerni potest ut vera Christi
ecclesia Est igitur una ecclesia eaque simpliciter visibilis,
quanquam invisibilis secundum quid, hoc est, si interna sola
consideres absque respectu ad exteriora: quemadmodum et
homo dicitur simpliciter visibilis, licet non conspieiatur se­
cundum animam, si eam solam cogites absque respectu ad
corpus, in quo vitam suam spiritualem manifestat. Ad
eam visibilitatem efficiendam nec singularium actus religiosi
externi, neque ecclesiae partiales visibiles sufficiunt; sed
ecclesia creditur essentialiter, formaliter, semper visibilis ut
una ecclesia universalis et regnum Christi. Quamobrem sicut
regna terrestria, v. g. Belgium et Anglia veluti digito
ostenduntur, ita monstramus ecclesiam, non materialiter
tantum, quatenus homines, qui ecclesiae sunt membra,
conspiciuntur, sed formaliter, seu praecise ut coetus est ac
societas fidelium eademque vera. Postremo risibilis eccle­
sia non est origine seu institutione ecclesiastica aut apostolica, sed divina.

Thesis: Ecclesia divinitus constituta est ut societas essentialiter risibilis.
Argumenta.

Scriptura, a) In V. T. Isaias cecinit:
Et erit in novissimis diebus praeparatus mons domus Domini
’) Jurieu, Calvinista, ait: „Ce qui a porté quelques docteurs
reformés à se jeter dans l'embarras où ils se sont engagés en niant
que la visibilité de l’Eglise fût perpétuelle, c’est qu’ils ont cru qu’en
avouant que l’Eglise est toujours visible, ils auraient eu peine à ré­
pondre à la question que l’Eglise romaine nous fait si souvent: Où
était votre Eglise il y a cent cinquante ans?“ Apud Bossuet, Hist,
des Variations, liv. XV.

»

Quaestio Π I, Art, 11.

69

in vertice montium, et elevabitur super colies, et 'fluent ad eum
omnes (jentes. Cap. II.; cf. Mich. cap. IV. Porro mons domus
Domini est Christi ecclesia, ut docent S. Aug. In Joan.
tract. I. 13.; S. Optatus Milev. De schismate Donat, lib. III.;
S. Basilius, In Is. n. 66.; S. Joan. Chrys. In Is. II.; S. Cyrillus Alex. In Is. lib. II. 2.; S. Thom. In Is. II. Cf.
S. Hier. In Is. LX. Jam vero omnes gentes ad ecclesiam
confluere nequeunt, nisi semper appareat.
Isaias cap. LX.
haec vaticinatur: ambulabunt gentes in lumine tuo, et reges in
splendore ortus tui. At gentes in lumine Christi ambulare
non videntur, si Deus ecclesiae suae seu regni Christi ex­
teriorem notitiam ab hominum adspectu auferat.
b) In N. T. Christus docet semper fore ecclesiae mem­
bra visibilia, quae adunantur per auctoritatem visibilem et
per sacramenta, quae sunt invisibilis gratiae visibilia signa.
His autem continetur illa visibilitas, quam asserimus. Et
certe membra visibilia sunt triticum’ illud et zizania, quae
utraque Dominus vult crescere usque ad messem, id est, usque
ad consummationem saeculi: visibilis est ille grex, cui pa­
stores attendere debent; in (pio Spiritus sanctus ipsos posuit
regere Ecclesiam Dei, quam acquisivit sanguine suo. Matth.
XIII. 30.; Act. XX. 28.; I. Petr. V. 2. -- Auctoritas visi­
bilis duplici Christi lege perspicua est: dic ecclesiae, Matth.
XV11I. 17., necnon: euntes ergo docete, Matth, XXVIII. 19.,
ubi Salvator significat hoc mandatum observandum «usque
ad consummationem saeculi". — Signa visibilia gratiae sunt
baptismus, Eucharistia, etc.
Confirmatur hoc argumentum ex verbis Christi ad
apostolos: Eos estis lux mundi. Non potest civitas abscondi
supra montem posita. Matth. V. 14. Nec S. Paulus invisi­
bilem intellexit ecclesiam, cum pastores erudiret, «quomodo
oporteat in domo Dei conversari, quae est ecclesia Dei
vivi.“ I. Tim. III. 15.
Arg. II. Ex traditione, a) Veteres absolutam docent
necessitatem adhaerendi ecclesiae visibili et devitandi schis­
mata. Ergo ecclesiam essentialiter visibilem esse credide­
runt. Conseg. patet; absoluta enim necessitas adhaerendi
coetui quandoque occulto admitti nequit. Prob. antec.

70

Quaestio III, Art. II

S. Ignatius Antioch, in ep. ad Philad. III. 3. illa: „Si quis
schisma facientem sectatur, regni divini haereditatem non
assequitur." S. Cyprianus: Habere jam non potest Deum
patrem, qui ecclesiam non habet ut matrem/ De unit,
eccl. S. Augustinus: „Amemus Dominum Deum nostrum,
amemus ecclesiam ejus: illum sicut Patrem, istam sicut
matrem.4 Enarr. in ps. LXXXVIII. 14.
b) Veteres ecclesiam semper et ex natura sua maxime
spectabilem expressis verbis asseverant. S. Irenaeus eccle­
siam extollit, „apud quam una et eadem salutis via in
mundo ostenditur." Adv. haer. V. 20. Origenes: „ecclesia
plena est fulgore ab Oriente ad Occidentem." Hom. XXX.
in Matth. S’. Athanasius: ,,Thronum Christi intellige eccle­
siam: in illa quippe requiescit Erit igitur, inquit, ecclesia
Christi fulgens et illuminans orbem, manensque in aeternum
sicut sol et luna “ In ps. LXXXVIII. S. Augustinus: ,.Fa­
cile tibi est attendere et videre civitatem super montem
constitutam, de qua Dominus ait in Evangelio, quod ab­
scondi non possit. Ipsa est enim Ecclesia Catholica . . .
Hanc ignorare nulli licet; ideo, secundum verbum Domini
nostri Jesu Christi, abscondi non potest." Ep. 52.
Arg. III. Ex fine et indole ecclesiae. Ecclesiae finis est,
ut divina Christi missio per eam continuetur, juxta illud:
Sicut misit me pater et ego mitto vos. Joan. XX. 21. Atqui
Christus, ut homines doceret, visibiliter apparuit. Ergo
visibilitatem hujusmodi continuari oportet in corpore Christi
mystico, quod est ecclesia.
Atque hoc etiam animadvertendum est, quod Deus
hominibus providet secundum eorum conditionem, quae
talis est, ut per visibilia ad invisibilia et spiritualia ducamur.
Ergo ecclesia, pro hominibus instituta, ut in ea et per eam
sanctificentur, elemento visibili carere non potest. Cf.
S. Thom. C. Gent. lib. IV. 56.
Adde indolem ecclesiae socialem, qua domatur indivi­
dualism! superbia, atque fideles plurimas utilitates ex influxu
mutuo membrorum adipiscuntur, Jam vero socialis vita
hominum, ablata visibilitate, ne cogitari quidem potest,
Quare ipse Calvinus: «quia nunc de visibili ecclesia disse-

»

Quaestio IΠ, Art. II.

71

rere propositum est, discamus vel matris elogio quam utilis
sit nobis ejus cognitio, imo necessaria: quando non alius
est in vitam ingressus nisi nos ipsa concipiat in utero, nisi
pareat, nisi nos alat suis uberibus, denique sub custodia et
gubernatione sua nos tueatur, donec exuti carne mortali,
similes erimus angelis.α Instit. lib. IV. I.1)
Objectiones.

Obj. I. Christus ait: Simile est regnum caelorum thesauro
abscondito in agro. Matth. XIII. 44. Porro regnum caelo­
rum est ecclesia. Ergo.
Resp. Dist. majorem: Comparatione thesauri absconditi
ecclesiae pretium commendatur, cone.; visibilitas excluditur,
nego. S. Matthaeus cap. XIII. parabolas seminantis bonum
semen, grani sinapis, fermenti etc. commemorat, quibus
ecclesia designatur. Hinc verbum absconditus juxta regulas
hermeneuticas non premendum est, sed ex thesauro abscon­
dito rei inventae pretium laetitiaque inventoris discantur.
Instabis. Servator, interrogatus a Pharisaeis: Quando
venit regnum Dei? respondens eis dixit: Son venit regnum
Dei cum observatione: neque dicent: Ecce hic aut ecce illic:
Ecce enim, regnum Dei intra vos est. Luc. XVII. 20 21.
Ergo.
Resp. Dist. antecedentis primam partem: regnum Dei
non venit cum observatione rumoris et splendoris mundani,
cone.: non venit visibile, nego. Item dist. secundani partem:
') Gladstone in doctrina de ecclesiae visibilitate serio pondera­
bat „the necessity of that doctrine to counterbalance the tendency
to indefinite subdivision and ultimate infidelity which springs from
the notion of a limitless private judgment." Ep. ad Rio, 1838, apud
W. Ward, The life (nul Times of Card. Wiseman (1897), vol I, p. 275.
— Alius protestans Ph. Napier Waggett ecclesiae visibilitatem
egregie commendat apud J. E. Hand, Ideals of science and faith
(1904), p. 269—303, ubi sic concluditur: „When she appears not
simply as the shrine of on idea which might have remained without
a shrine, but as life with the form which belongs to life, it is
possible for her to be contemplated by men who are for the time
not of her, and to bring the truth nearer to them."

72

Quaestio III. Art. II.

regnum Dei intra vos est, hoc est, prope vos atque in cor­
dibus vestris, cone.; non videtur, nego.
Ut Judaei minime ita nec Christus loco proposito
controversias de ecclesiae visibilitate movet; sed quoniam
temporale Messiae regnum ipsorum animis obversabatur,
idcirco corriguntur ab Eo, quem Zacharias annuntiavit,
inquiens: Dicite filiae Sion, ecce Ilex tuus venit tibi mansuetus.
Cf. Matth. XXL 5. Deinde vox ίιτος (ήρα») et locum in
quo et personas, in quarum medio res quaedam reperitur,
significat. Christus igitur dixisse videtur: „Messias in me­
dio vestri adest, atque gratia sua jam discipulos sibi ac­
quirit/ Ita Luc. XI. 20. legitur: si in digito Dei ejicio
daemonia: profecto pervenit in vos regnum Dei. S. Thomas
sic exponit: „Ecce regnum Dei intra vos est; idest, in vestris
affectibus et in potestate vestra id capere: potest enim
quilibet homo justificatus per fidem Christi et virtutibus
ornatus regnum obtinere caelorum/ Cat. aur. in 1 c ex
S. Cyrillo.
Urgebis. Christus Samaritanae dicit: Venit hora, et nunc
est, quando veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veri­
tate. Nam et Pater tales quaerit, qui adorent eum. Spiritus
est Deus: et eos qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet
adorare. Joan. IV. 23. 24. Ergo Christi ecclesia non est
visibilis.
llesp. Dist. sensum textus: hoc in spiritu et veritate
significat cultum magis spiritualem, conc.; ecclesiam invisi­
bilem, nego. Seu vocem adorare (ττροσχυιηΊ·) de sacrificiis
tantum intelligas seu de cultu universo mentionem fieri
existimes, nihil de visibilitate agitur. Ratio enim formalis,
sub qua novus cultus et vetus opponuntur, non haec est:
..vetus religio visibilis erat, mea invisibilis erit;“ sed tam
Samaritanis, in monte Garizim adorantibus, (piam Judaeis,
Deum colentibus in templo Hierosolymitano, Christi religio
opponitur, quae veteri praeeminet. Primo, quia vetus erat
In justitiis carnis, Hebr. IX. 10., nova in spiritu; secundo,
quia vetus in umbra erat, nam umbram habet lex futurorum,
Hebr. X. 1., nova in veritate, sicut scriptum est: Gratia et
veritas per Jesum Christum facta est, Joan. 1. 17. Quod cum

Quaestio III, Art. Ili.

73

ita sit, dicitur: in spiritu et veritate, „quia per Christum ho­
mines plenius ad spiritualem Dei cultum sunt introducti/
S. Thom. I. II. 101, 2. ad 4.
Dices. Quod est spirituale non videtur. Ecclesia autem
spiritualis est. Minor patet. Legitur enim in S. Scriptura:
Regnum meum non est de hoc mundo, Joan. XVIII. 36.; et
alibi: ipsi tamguam lapides vivi superaedificamini domus spiri­
tualis. I. Petr. II. 5.
Resp. Dist. maj.: Quod spirituale est, non videtur in
se, conc.; per aliud, nego. Et dist. min.: ecclesia est spiri­
tualis in forma visibili, conc.; absque ea forma, nego. Ad
probationem minoris l,m dist.: Christus docet suum regnum
non esse temporale, conc.; non esse visibile, nego. Videli­
cet Servator Pilato respondet, quem Pharisaei premebant
de regno temporali, a Jesu, ut ajebant, petito. Ad pro­
bationem 2“m dist.: a S. Petro spirituale opponitur carnali.
conc.; visibili, nego.
Supra diligenter consideravimus, quanam ratione ele­
mentum invisibile invisibili in unica Christi ecclesia con­
jungatur. Illud vero etiam prae oculis habeamus, ipsam
causam principalem ecclesiae, Christum, maxime spiritualem
eundemque visibilem fuisse. Ex quo facto certissimo sic
ratiocinatur S. Thomas. „Prima autem et universalis causa
humanae salutis est Verbum incarnatum . . . Congruum
igitur fuit ut remedia quibus universalis causae virtus per­
tingit ad homines illius causae similitudinem haberent, ut
scilicet in eis virtus divina invisibiliter operaretur sub visi­
bilibus signis.“ Contra Gent. lib. IV. 56.
Instabis. Quod creditur non videtur. At ecclesia est
objectum fidei, cum profiteamur: „credo sanctam ecclesiam/
Resp. Dist. maj.: Quod creditur non videtur sub eo
respectu, quo creditur, conc ; sub alio respectu, nego. Et
dist. min.: ecclesia est objectum fidei, sub respectu suae
supernaturalis veritatis, conc.; sub respectu motivorum suae
credibilitatis, subdist.: objectum fidei commune, conc.; ob­
jectum fidei proprium, nego. Ecclesia certe creditur; quin
etiam ecclesiae visibilitas creditur. At vero res una plures
habet respectus. Ita visibilia ecclesiae, vehit i hierarchia,

'4

Quaestio III, Art. Ili.

sacramentorum administratio materialiter videntur etiam
per sensus; formaliter, hoc est, ut pertinentia ad ecclesiam
veram, per motiva credibilitatis; postremo per fidem admit­
tenda sunt, in quantum vita gratiae supernaturalis visibilia
penetrat. Motiva autem credibilitatis objectum fidei com­
mune esse eo dixi, quod fieri potest, ut motiva nonnulla,
quae per studium videntur, credantur a simplicibus. Cf. S.
Bonav. Comm. in III Sent., dist. XXIV. art. 2, q. 1.
Obj. II. Ex iis, qui palam Christi signum ferunt, non
pauci fortasse increduli sunt. Ergo ecclesia, cum nulla
ejus pars certo cognoscatur, visibilis dici non poterit. Prob.
antec. Scriptum est: nescit homo, utrum amore an odio dignus
sit. Eccl. XI. 1. Ergo solus Dominus novit, qui sui sint.
Resp. Dist. antec.: per eam hypocrisin delitescunt me­
rita singularium, cone.; latet ipsa ecclesia, nego. Et sic
patet responsum ad probationem antecedentis. Christi nempe
ecclesia non apparet ex fide uniuscujusque singulatim, sed
ut coetus et institutum bene ordinatum, in quo fideles col­
lective unius fidei legem et auctoritatem regiminis sequun­
tur. Ejusmodi institutum, divinis notis consignatum, per se
ipsum est divinae suae legationis testimonium irrefragabile.
Articulus III.

Ex quibus fidelibus ecclesia proprie et vere confletur.
I. Principia. Ante omnia statuendum est, quid certo
requiratur, ut homo ecclesiae membrum liat. Quinque hujus
rei principia recolamus.
1° Cum ecclesia sit corpus Christi mysticum (Eph. I. 23.)
et Christus caput corporis Ecclesiae (Col. I. 18.), sequitur
quantum quisque ecclesiae membrum est, tantam cujusque
unionem esse cum Christo.
2° Homines Christo uniuntur actu aut in potentia; atque
adeo ^infideles, etsi actu non sint de Ecclesia, sunt tamen
de Ecclesia in potentia. Quae quidem potentia in duobus
fundatur: primo quidem et principaliter in virtute Christi,
quae est sufficiens ad salutem totius humani generis; secun­
dario in arbitrii libertate/ S. Thom. III. 8, art. 3, ad 1.

Quaestio ΙΙΓ, Art. HI.

—· 9*
iO

3° Homines actu Christo uniuntur interne et externe.
Interne per fidem et caritatem; externe per professionem
fidei publicam, communionem sacramentorum et obodientiam auctoritati legitimae.
4° Unio interna aut perfecta est aut imperfecta. Perfecta,
quando fides per caritatem operatur; imperfecta, quando
fidei caritas deest, „nam fides, nisi ad eam spes accedat
et caritas, neque unit perfecte cum Christo, neque corporis
ejus vivum membrum efficit/ Cone. Trid. sess. VI. cap. VII.
Unio tamen quaedam est; fides enim humanae salutis est
initium, fundamentum et radix omnis justificationis. .Per­
cipiunt tales (qui peccatis mortalibus subduntur) — Ange­
licus ait — a Christo quemdam actum vitae, qui est cre­
dere; sicut si membrum mortificatum moveatur aliqualiter
ab homine/ L·. c.
5° Externa participatio hominum cum ecclesia conside­
rari potest, a) prout externa participatio in membris singulis
fide viva aut saltem informi vivificatur; b) prout membra
vinculo externo vitae socialis conjunguntur. Sub primo
respectu nemo, qui fide, quamvis occulte, careat, ecclesiae
membrum dici poterit; sub altero respectu illi, qui baptis­
mate, exteriori fidei professione et reliquis vinculis exte­
rioribus ecclesiae uniuntur, hac sola unione quodammodo
ecclesiae membra esse videntur, quamdiu ecclesia eos non
excludit. Ratio est, quia forma externa socialis ecclesiae
per hujusmodi membra, quamvis mortua, continuatur et
quia haec eadem membra per motum illum exteriorem,
quem corpus vivum ab anima ecclesiae accipit conmovetur.
II. Conclusiones de membris ecclesiae. 1° Qui
fidem et caritatem habentes fidem suam in ecclesiae com­
munione profitentur, sunt ecclesiae membra perfecte et
complete. 2° lidem, si caritatem perdiderint, sunt membra
complete sed imperfecte. 3° Pueri, in secta haereticali
nati, baptizati autem valide, esse censentur, usque dum
rationis usum adepti fuerint, ecclesiae membra complete,
quod ab iis, interius per fidei habitum ecclesiae unitis at­
que per baptismatis januam in ecclesiam ingressis exterius,
nullus actus contrarius ponatur. 4° Haeretici et schismatici,

Quaestio III, Art. III.

si boua fide errent, sunt ecclesiae membra incomplete;
perfecte, si cum fide caritatem servaverint, imperfecte, si
fidem solam. Nani ejusmodi haeretici et schismatici, eccle­
siae, cui explicite obedirent, si instruerentur, adhaerent
implicite. Quare S. Augustinus: ,,Qui sententiam — in­
quit — suam quamvis falsam et perversam nulla pertinaci
animositate defendunt, praesertim quam a seductis paren­
tibus acceperunt, quaerunt autem cauta sollicitudine veri­
tatem, corrigi parati quum invenerint, nequaquam sunt
inter haereticos deputandi/ Ep. 43. 5° Excommunicati
insontes, etiamsi externa communione quandoque priventur,
interiori tamen communione esse ecclesiae membra non
desinunt. Quandoque eos externa communione privari, docet
Angelicus inquiens: rsi sit talis error ex parte sententiae,
qui sententiam nullam, esse faciat, non habet effect um,
(plia non est excommunicatio. Si autem talis error non
annullet sententiam, habet effectum suum, et debet excommunicatus humiliter obedire, et erit illi ad m crit ion."
Suppi, quaest. XXL 4. 6° Catechumeni, etsi fide imperfecte,
fide cum caritate perfecte ad ecclesiae animam pertinere
videntur, corporis tamen ecclesiae non re et proprie sed
proxime tantum et in voto membra sunt. Etenim privan­
tur baptismate, per quod veluti per januam in ecclesiam
ingredimur. Cf Conc. Trid. sess. XIV. de Poen. cap. II.
7° Haeretici formales et publici nec interne nec externe sunt
membra ecclesiae; carentibus enim caritate, fide et externae
communionis vinculo relinquitur nihil, quod membra capiti
membrisque reliquis conjungat. Subditi tamen ecclesiae esse
non desinunt; etenim rquia character baptismalis, — ait
S. Thomas — quo (piis populo Dei annumeratur, est in­
delebilis, ideo semper remanet baptizatus aliquo modo de
Ecclesia et sic Ecclesia de ipso judicare potest/ Suppi.
quaest. XXII. 6. ad 1. 8° Schismatici formales nec interne
nec externe ecclesiae membra sunt; non externe, ut patet;
non interne, cum unitati interiori, quam fides inter sinceros
et bene affectos per se efficit, obicem suae dispositionis
contrariae, contumaciae scilicet ac malae fidei ponant.
III. De haereticis occultis et exeo ni ni u n i c a t i s

Quaestio III, Art. III.

<7

reis. 1" Id in dubium adducitur, num haeretici occulti el
interni ecclesiae membra haberi possint. Jam vero ejusmodi
haereticos interne membra ecclesiae non esse constat: cari­
tate enim et fide, hoc est, vita interna supernatural! carent.
Ergo quaeritur, utrum externe? Billuart ait: ^probabilius . . .
arbitramur (haereticos occultos et internos) non esse de
Ecclesia, nec vera ejus membra; sicut si lupus pelle ovina
tectus reperiretur inter oves, esset in ovili, sed non esset
de ovili, ut vera ejus pars/ De regulis fidei, diss III. art. 2.
§. 4. Cajetanus, De author, papae et concilii, cap. XXII.:
Canus, De locis th eoi. lib. IV. 6. ad 12.; Bellarminus, De conlr.
III. 3.; Joannes a S. Thoma, De anet. Summi Pontificis,
disp. II. art. 3 n. 5. affirmant haereticos ejusmodi esse
membra seu partes ecclesiae. Ita J. a S. Thoma: „haere­
tici occulti — inquit — quamdiu ab Ecclesia non con­
demnantur, et praescinduntur, sunt partes Ecclesiae, et
cum ipsa communicant in exteriori communicatione, licet
non in spiritu interno/ L·. c. At Billuart: ^controversia
— inquit — videtur esse inter theologos magis de modo
dicendi quam de re/ L. c. Et sane nonnulli respexisse
videntur vitam ecclesiae internam; qua cum haeretici oc­
culti priventur, eos ecclesiae membra non habuerunt; alii
considerantes vincula societatis externa et commotionem
externam mortuorum membrorum cum corpore vivo, haere­
ticos occultos quodammodo ecclesiae membra esse dixerunt.
Cf. supra principia, n. 5. Canus hoc exponens, ait: „vide­
mus, cum membrum aliquod sensu et vita carens arescit
in corpore, quoniam reliquis omnino partibus continuatur,
motum quemdam externum ab spiritu participare: quam­
quam spiritus illi nihil interius vitaleque communicat. Quem
profecto modum spiritus Christi in corpore Ecclesiae tenet
ac servat. Quasdam enim partes ita animat et vivas facit,
ut nihil illis deesse vitalium motionum videatur: in quas­
dam sic influit, ut non vitam eis quidem, sed interiorem
quandam spirationem quasi vitalem conferat: aliis autem
externam vim suam facultatemque dimittat, ut quamvis
mortua prorsus et arida membra sint, quia non sunt tamen
a corpore excisa, a spiritu cum corpore moveantur/ L c.

78

Quaestio Ili, Art. III.

2° Excommunicati rei et obstinati animi, modo ecclesia
eos puniverit excommunicatione plena et perfecta eaque
verborum forma, qua penitus vitandi efficiantur, multorum
judicio ecclesiae membra esse non censentur. In Catechi&no
Romano, p. I. cap. IX. illis, qui ^ecclesiae militantis finibus
non contineantur4, praeter infideles, haereticos et schisma­
ticos excommunicati annumerantur, „quod ecclesiae judicio
ab ea exclusi ad illius communionem non pertineant, donec
resipiscant.4 Et quamvis fide non priventur, sententia ta­
men ecclesiae, quae habet penitus praecidendi potestatem,
a consortio fidelium eliminantur.’) Cfr. S. Thom. Suppi.
quaest. XXI. 1. Excommunicati vero, quos ab ecclesia
praecisos delicti poeniteat, affectu saltem et in voto eccle­
siae membra habentur. Demum ex intentione et indole
excommunicationis excommunicati non mortaliter, sed me­
dicinaliter exclusi sunt. Cf. S. Aug. C. Parmeniani ep.
lib. III.
IV. Adversarii. Joannes Huss (γ 1415), Bohemus,
omnibus et solis praedestinatis locum in ecclesia concessit;
docuit praedestinatum semper manere membrum ecclesiae,
quod nunquam excidat a gratia praedestinationis, licet a
gratia adventitia aliquando excidat. Qui error a concilio
Constantiensi damnatus est. Donatistae, Waldenses, pro­
testantes nonnulli, Quesnell, Parisiensis, qui a. 1719 Amstelodami vita functus est, solos justos ecclesiae membra
esse contenderunt. Error damnatus est a patribus Tridentinis, sess. VI. can. XXVIII; a Clemente XI. constit. Uni­
genitus, prop. 72 et seqq.; a Pio VI. const. Auctorem fidei,
prop. 15. etc.
’

Thesis: A. Non omnes semper neque soli praedestinati
ecclesiae membra sunt.
B. Ecclesia ex justis et peccatoribus constat.
„ Vinculum ergo quo peccator ligatus est apud Deum, in
culpae remissione dissolvitur; illud autem quo ligatus est apud
Ecclesiam, cum sententia remittitur, relaxatur/ Innoc. III. Epist.

Qunestio Hi, Art. III.

79

Argumenta.

A

10 Non omnes praedestinati semper ecclesiae membra sunt.
Arg. 1. In S. Scriptura legitur: Eratis in tempore alie­
nati a conversatione Israel, et hospites testamentorum ; ergo
jam non estis hospites et advenae, sed estis cives sanctorum, et do­
mestici Dei, Ephes. II. 12. et 19.; et alibi: Qui alicpiando non
populus Dei, nunc autem populus Dei, I. Petr. II. 10.; atque
iterum: Eratis aliquando tenebrae, nunc autem lu.r in Domino:
ut filii lucis ambulate. Ephes. V. 8. Haec autem claris­
sime ostendunt, ex praedestinatis plurimos aliquando eccle­
siae membra non fuisse.
Arg. II. S. Thomas ait: ^membrum non judicatur
secundum id quod de eo fieri potest, sed secundum id quod
est.“ In Sent. III. dist. 13, q. 2, 2, 2. Jam vero in prae­
destinatis quo tempore fide nondum imbuti sunt, vinculum
quidem unionis cum ecclesia erit, sed non est. Et certe
nequaquam est, cur Sauhis ante conversionem, Tureae,
pagani, qui postea conversi salvabuntur, ecclesiae membra
dicantur.
2° Non soli praedestinati.
Arg. 1. Christus ecclesiam similem esse docet nuptiis
a rege paratis, in quas intravit etiam ille, qui missus est
in tenebras exteriores; areae, in qua cum tritico paleae ad­
sunt, quae repurgato tritico igni comburuntur; sagenae, in
qua et pisces mali reperiuntur ejiciendi; etc. At haec pro­
bant, eos, qui prius in ecclesia erant, postea damnari, pro­
ut patet ex verbis mitti in tenebras, comburi, ejici. Ergo,
quoniam ex praedestinatis damnatur nemo, ecclesia ex solis
praedestinatis coalescere falso dicitur.
Arg. II. Pleni sunt Libri sacri et apostolorum inprimis epistolae adhortationibus et obsecrationibus, ne fideles
pravis moribus et peccatis aeternae gloriae coronam amit­
tant. Atqui fideles illi ab apostolis, qui eos hortantur,
haud dubie ecclesiae membra habentur. Sed nullum eccle­
siae membrum, si praedestinati soli membra sint, in peri-

80

Quaestio III, Art. III.

culo amittendae coronae versatur.
stinati sunt membra ecclesiae.

Ergo non soli praede­

Ecclesia ex justis et peccatoribus constat.
Arg. I. Ex verbis et institutis Christi, a) Christus
ecclesiam suam assimila vit sagenae, in qua pisces boni et
mali includuntur; areae, ubi paleae frumento admiscentur:
decem virginibus, ex quibus quinque fatuae erant; convivio
nuptiali, in quod intravit vir sine veste nuptiali, namque
„per nuptias — ait S. Thomas — praesens ecclesia . .
designatur . . . Intrat ... ad nuptias, sed sine veste nuqui in Ecclesia fidem habet, sed caritatem non
habet, Matth. XIII. 47.; XXV 1.; XXII. 1. et in hunc
locum S. Thom, in Catena aurea.
Christus suos orare docuit: Dimitte nobis debita nostra,
Matth. VI. 12., quod debita in ecclesiae membris admittit.
Qui graviter peccant non nisi postquam ecclesiam audire
contumaces recusaverint, ab ecclesia ejiciendi sunt: si autem
ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus.
Matth. XVIII. 17. Potestas, ut fratrum peccantium delicta
remitteret, a Christo ecclesiae collata est. Joan. XX. 22.
Arg. II. Ex Apostolorum dictis et factis, a) S. Paulus
ait: In magna autem domo non solum sunt vasa aurea et ar­
gentea, sed et lignea et fictilia; et quaedam quidem in honorem,
quaedam autem in contumeliam, II. Tim. II. 20 ; item: Omnis
Pontifex ex hominibus assumptus pro hominibus constituitur
in iis quae sunt ad Deum, ut offerat dona, et sacrificia pro
peccatis, Hebr. V. 1.; atque iterum S. Jacobus: Infirmatur
quis in vobis? inducat presbyteros Ecclesiae ... et si in pec­
catis sit remittentur ei, Jac. V. 14, 15. Ergo in ecclesia vasa
in contumeliam, sacrificia pro peccatis et homines, qui in pec­
catis sint, hoc est, etiam peccatores esse videntur.
Legentibus epistolas, quas S. Paulus ad Corinthios,
Galatas et alios misit, dubium non erit, quin carnales etiam
et peccatores in ecclesia viderit apostolus. Namque inter
ros — inquit — multi infirmi et imbecilles, et dormiunt multi,

81

Quaestio III, Art. Ill

I. Cor. XI. 30.; et alibi: Fratres, et si praeoccupatus fuerit
homo in aliquo delicto, vos, qui spirituales estis, hujusmodi
instruite in spiritu lenitatis, considerans te ipsum, ne et tu
tenteris, Gal. VI. 1.; rursus: Peccantes coram omnibus arque:
ut et ceteri timorem habeant, I. Tim. V. 20.; denique: Probet
autem seipsum homo: et sic de pane illo edat, et de calice
bibat, I. Cor. XI. 28. Item S. Joannes plures Asiae eccle­
sias graviter reprehendit, Apoc. II 4. Atqui haec omnia
de illis dicuntur, qui peccatores simul et fratres seu mem­
bra ecclesiae erant. Ergo peccatores ab ecclesia non ex­
cluduntur.
Arg. Ill. Ex patribus. a) S. Cyprianus ait: «zizania
in Ecclesia esse cernimus/ Ep. 51. S. Ambrosius: «Eccle­
siae tuae species est in illa (Matth. IX.), quae accessit retro
et tetigit fimbriam vestimenti tui, dicens intra se: Quia si
tetigero vestimentum ejus, salva ero. Haec ergo Ecclesia
confitetur vulnera sua, haec curari cupit/ De poen I. 6.
S. Hieronymus: „Ut in illa (arca) omnium animalium genera,
ita et in hac universarum et gentium et morum homines
sunt: ut ibi pardus et haedi, lupus et agni, ita et hic justi
et peccatores/ Contra Luciferian. n. 22. S. Augustinus:
^Ecclesia hujus temporis areae comparatur, habens mixta
grana cum paleis, habens permixtos bonis malos: habitura
post judicium sine ullis malis omnes bonos/ Serm. CCXXIII.
n. 2. Idem : rSicut lilium in medio spinarum, ita proxima
mea in medio filiarum. Numquid dixit, in medio alienarum?
Non, sed in medio filiarum. Sunt ergo filiae malae, et
inter illas est lilium in medio spinarum. In ps. XLVIII.
n. 8.
b) Ne longus sim, meminisse sufficiat 1° ecclesiam a
principio membris suis peccatorum remissionem praedicasse;
id quod ex Montanismi historia manifestum est: 2° Donat istas, qui justos solos in ecclesia esse contendebant, rejectos
esse universalis ecclesiae judicio; 3° ecclesiam visibilem,
veterum omnium testimonio comprobatam (cf. supra), et
ecclesiam, ex justis solis conflatam, conciliari non posse.
Do Grooi» Summa apologet.

Ed. tertia.

β

Quaestio IIT. Art. III.

Objectiones.

Obj. I. Legitur I. Joan. II. 19.: Kc nobis prodierunt, sed
non erant er nobis, nani si fuissent er nobis, permansissent
utique nobiscum. Ergo qui praedestinati non sunt et prod­
ierunt, membra ecclesiae nunquam fuisse videntur.
Resp. Dist. antecedens: hoc non erant er nobis dictum
est secundum praedestinationem, conc.; secundum fidem,
nego. Scilicet non pauci ad tempus credunt, et in tempore
tentationis recedunt. Luc. VIII. 13. Cf.
Joan. LXI. n. 2.
Aliter: non erant er nobis, ut viri fortes, cone.; simpliciter, nego. Sunt enim, qui spiritu Christi non plane
imbuti, tentaiionibus non fortiter resistant; sicut scriptum
est de iis, qui virorum Judae fortitudine carebant: ipsi
autem non erant
er semine virorum illorum per quos salus
facta est in Israel, I. Mach. V. 62.
Urgebis. In arca non fuerunt nisi salvandi ab aquis.
Et arca habetur figura ecclesiae. Ergo in ecclesia non sunt
nisi praedestinati.
Resp Dist. minorem: arca habetur figura ecclesiae,
quod non salvantur, qui sunt extra, cone.; quod omnes
salvantur, qui sunt intra, nego. Nec vero in hoc solum
similitudo sita est, sed etiam in aggregatione bonorum et
malorum: animalia enim munda et immunda simul fuerunt
in arca. Cf. S. Hier. Dial. adv. Lucif. n. 22.
Obj. II. Ecclesia est sancta et tota pulchra. Jam
ecclesia, cujus membra plurima injusti sunt, eas laudes
non meretur.
Resp. Dist. majorem: ecclesia est sancta in doctrina
sua et sacramentis, concedo; in omnibus membris, subdistinguo\ finaliter in patria, concedo; in statu viae, nego. Ad rem
S. Thomas: „esse — inquit — Ecclesiam gloriosam, non
habentem maculam neque rugam, est ultimus finis ad quem
perducimur per passionem Christi. Unde hoc erit in statu
patriae, non autem in statu viae: in quo si dixerimus quo­
niam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, ut dicitur I. Joan.

83

Quaestio III, Art III.

I. 8.“ HI., 8, art. 3. ad 2. Hoc certe sensu ecclesia dicitur
tota pulchra, Cant. IV. 7.; Sion, per quam non transibit . . .
pollutus, Is. XXXV. 8.; sancta et immaculata, Ephes. V. 27.
Cf. S. Aug. Retract, lib. H. 18.
Instabis. S. Hieronymus ait: „Qui ergo peccator est
et aliqua sorde maculatus, de Ecclesia Christi non potest
appellari, nec Christo subjectus dici/ In Ep. aci Ephes.
S. Augustinus et alii patres similia docent. Ergo soli justi
membra ecclesiae sunt.
Resp. Dist. antecedens: peccatores ecclesiae membra
appellari non possunt, sub aliquo respectu, concedo·, abso­
lute, nego. Qui imperfecta et indigna membra sunt, rigi­
dius interdum membra non esse dicuntur. Ita quaedam
veterum dicta intelligi necesse est. Et certe habemus
Hieronymum et alios patres aperte nobis assentientes, prout
argumenta monstrant. Quin constat, S. Augustinum annis
duodecim (400 — 412) Donatistarum errorem de justis solis
impugnasse. Denique idem sanctus ita distinguit: „utrum­
que verum est, et ex nobis et non ex nobis: secundum aliud
ex nobis, secundum aliud non ex nobis; secundum com­
munionem sacramentorum ex nobis, secundum suorum pro­
prietatem criminum non ex nobis/ Tract in Joan. LXI. n. 2.
Obj. HI. S. Thomas docet malos non esse ecclesiae
„proprie, nisi sicut membrum mortuum, scilicet aequivoce
.
*
1)
In Sent. III. 13, q. 2, art. 2. q. 2. ad 2. et ad 6. Ergo
mali ecclesiae membra dici non debent.
Resp. Dist. antec.: S. Thomas haec affirmat intelligens
membrum sensu strictiori, conc.; sensu generaliori, nego.
S. Thomas loco citato quadruplicem unionem membrorum
ad invicem in corpore mystico, desumpta comparatione a
corpore naturali, exponit. Porro „fideles peccatores
*
eccle­
siae uniri negat, ^secundum quod (membra) vivificantur
per gratiam et caritatem
,
*
et ^secundum quod in eis est
Spiritus sanctus, qui est ultima perfectio et principalis
') Cf. circa hanc vocem aequivoce, quae Thomae adversariis
offensam habuit·, Grabmann, Die. Lehrc des hl Thomas von der Kirchs,
S. 10S etc. et Deni ile, Chartularium I, 559.

6*

84

Quaestio III, Art III.

totius corporis mystici". At affirmat „fideles peccatores
*
pertinere „aliquo modo ad unitatem Ecclesiae inquantum
continuantur ei per fidem, quae est unitas materialis".
Item in Summa theologica de fidelibus, qui sunt in peccatis
mortalibus, dicit: ^Percipiunt tamen tales, a Christo quem­
dam actum vitae, qui est credere, sicut si membrum mortificatum moveatur aliqualiter ab homine." III. 8, 3. ad 2.
Instabis. S. Thomas ait: „quia unitas corporis ex mem­
bris consistit, ideo quidam dicunt, quod (fideles peccatores)
non pertinent ad unitatem corporis Ecclesiae, quamvis per­
tineant ad unitatem Ecclesiae.
*
In Sent. III. 1. c.; quam
sententiam sanctus doctor approbare videtur. Atqui non
sunt membra ecclesiae, „qui non pertinent ad unitatem
corporis Ecclesiae
*.
Ergo soli justi ecclesiae membra sunt.
Jlesp. Admissa auctoritate dist. sensum: fideles pecca­
tores non pertinent ad unitatem corporis ecclesiae, quod
habet actum vitae perfectae, conc.; quod habet actum
vitae imperfectae, nego. Responsum palam erit ex doctrina
S. Thomae de fide formata et informi. De fide formata:
„Cum enim credere — inquit — sit actus intellectus assentientis vero et imperio voluntatis, ad hoc quod iste actus
sit perfectus, duo requiruntur: (piorum unum est ut infallibiliter intellectus tendat in suum objectum, quod est verum;
aliud autem est ut voluntas infallibiliter ordinetur ad ultimum
finem, propter quem assentit vero. Et utrumque invenitur
. in actu fidei formatae.
*
Deinde de fide informi: „etsi ha­
beat perfectionem debitam actus fidei informis ex parte
intellectus, non tamen habet perfectionem debitam ex parte
■voluntatis“ II. II. 4. art. 5. Ideo fideles peccatores non
pertinent ad unitatem corporis ecclesiae, quatenus corpus
Christi mysticum habet vitam perfectam ex parte intellectus
per fidem et voluntatis per caritatem.
Urgebis. Christo capiti membra diaboli conjungere ne­
fas est. At fideles peccatores sunt membra diaboli.
Resp. Dist. maj.: si conjunctio illa fiat sub eodem
respectu, cone; sub diverso respectu, nego. Idem dist. mi­
norem: peccatores sunt membra diaboli secundum sua de­
licta, conc.; secundum suam fidem, nego. Fides informis

Quaestio III, Art. III.

85

dicitur non ratione suae speciei, sed propter defectum
cujusdam exterioris formae, hoc est, caritatis. Ideo .fides
informis — ait Angelicus
, etsi non sit perfecta simpli­
citer perfectione virtutis, est tamen perfecta quadam per­
fectione quae sufficit ad fidei rationem/ Proinde cum
sancto doctore dicendum est, fidem informem esse donum.
Dei (II. II. 6. art. 2.); — ob illud autem donum Dei pec­
catores membra Christi dicuntur.
Dices. Pius IX. in bulla Ineffabilis Dei decernit, eos
qui secus ac de Conceptione immaculata B. Μ. V. definitum
est, ^praesumpserint corde sentire . . . naufragium circa
fidem passos esse et ab unitate Ecclesiae defecisse/ Ergo
saltem haeretici occulti, qui secus ac ab ecclesia docentur,
corde sentiunt, ecclesiae membra nequaquam haberi possunt.
Resp. Dist. antec.: qui corde ita sentierint, ii defecerunt
ab unitate Ecclesiae interna, conc.; externa, nego. S. Tho­
mas ait: „Fides autem informis est communis omnibus
membris Ecclesiae", H. II. 4. art. 5. ad 4.; atque omnes
doctores affirmant eum, qui fidem cum caritate amiserit,
ad ecclesiam internam minime pertinere. At verba prolata
Pii IX. non eo spectare videntur, ut gravissimorum docto­
rum sententia excludatur, qua asseritur haereticos occultos
membra haberi ecclesiae, quatenus eadem esterna quoque
societas est. Huc, servata tamen proportione, fortasse facit
haec de peccatoribus, qui fidem habent, S. Thomae sen­
tentia: „sicut operationes quae sunt ad alterum possunt
aliquo modo fieri per membra arida, ut percutere, vel aliud
hujusmodi, non tamen operationes quae sunt animae in
membris; ita nec mali recipiunt spiritualis vitae operationes
a Spiritu sancto; sed tamen Spiritus sanctus per eos ope­
ratur spiritualem vitam in aliis, secundum quod aliis sa­
cramenta ministrant, vel alios docent." In Sent. Ill 13.
q. 2, art. 2. q. 2.

Quaestio III, Art. IV.

Articulus IV.

Utrum S. Scriptura doceat ecclesiam a Christo hierarchice constitutam esse.
I. Notio hierarchiae. Hierarchia (uoà άρχη), idem
sonans ac sacer principatus, definiri potest: coetus hominum,
qui potestate ad sacrorum ministerium et gubernandam eccle­
siam jure divino a ceteris fidelibus distincti sunt. Itaque in
ecclesia nonnulli praesunt, ceteri, sic jubente Christo, pa­
rent. Potestas autem principatus sacri duplex est, videlicet
1 ° potestas ordinis ad sacramenta conficienda et dispensanda;
2° potestas jurisdiction is ad gubernandum populum Christia­
num. Universitas eorum, qui praesunt, et quorum organica
dispositio ex diversis ordinibus constat, clerus (κλήρος) vo­
catur, id est sors, sive quod de sorte Domini sunt, sive
quia Dominus ést sors seu pars clericorum. Cf. S. Hieron.
ep. 52. ad Nepotian., secundum ea, quae Num. XVIII. 20.
Deut. XVIII. 2. de Levi et Levitis traduntur. Qui ad hierarchiam non pertinent, illi laid {λαϊκοί) vocantur, a voce
graeca λαός, quemadmodum fideles a S. Petro dicuntur λαός
9tov populus Dei. I. Petr. II. 10.; cf. S. Clem. Rom. in ep. I.
ad Cor. XL.: ô λαϊκός αν&ρωπος. Clerus jure divino distin­
guitur a laicis. Proinde haec quatuor tenenda sunt. 1° Prin­
cipatus sacer a Christo institutus est, ut, ministrorum de­
mortuorum in locum aliis subrogatis, usque ad mundi finem
perstaret. 2° Cleri potestas non ita est in coetu distincto,
ut prius omnibus ecclesiae membris communis sit, qui tamen,
ne confusio oriatur, aliquibus potestatem exercendam com­
mittant. 3° Potestas hierarchica nec a populo, nec a sae­
culari potestate et magistratu, nec a privatis, quacunque
vi vocationis internae compulsis, obtineri potest; sed suc­
cessione legitima atque ritu, quem Christus determinavit,
ad principatum sacrum adscenditur. 4° Ecclesia non est
societas pariteista, sed jure divino inaequalis. Cf. Cone.
Trid. sess. XXIII. cap.
Cone. Vat. Const. Pastor
aeternus.

Quaestio III, Art IV.

87

II. Habitudo hierarchiae ad Summum Sacer­
dotem, Christum. Christus eo quod maneat in aeternum,
sempiternum habet sacerdotium. Hebr. \ II. 24. Ad Eum
solum pertinet potestas excellentiae, id est, meritum et virtus
passionis Christi in sacramentis operatur; sacramenta in
nomine Christi sanctificantur; Christus solus potuit sacra­
menta instituere; Ipse sacramentorum effectum sine exteriori
Sacramento conferre potuit. S. Thom. III. 64. art. 3.
Si causam justificationis inquiris, Deus solus est causa
justificationis principalis. Verum „passio Christi, quae com­
petit ei secundum humanam naturam, causa est nostrae
justificationis et meritorie et effective, non quidem per mo­
dum principalis agentis, sive per auctoritatem, sed per mo­
dum instrumenti, in quantum humanitas est instrumentum
divinitatis ejus. Sed tamen quia est instrumentum con­
junctum divinitati in persona, habet quamdam principali­
tatem et causalitatem respectu instrumentorum extrinsecorum. qui sunt ministri ecclesiae ... Et ideo sicut
Christus, in quantum Deus, habet, potestatem auctoritatis in
sacramentis, ita in quantum homo habet potestatem mini­
sterii principalis, sive potestatem excellentiae.“ S. Thom.
Ill, 64, 3.
Quibus positis habitudo hierarchiae ad Christum lique­
bit. Nimirum hierarchiae competit 1° influxus in membra
ecclesiae quantum ad gubernationem exteriorem; 2° operatio
ad interiorem effectum sacramenti per modum ministri. Jam
vero „eadem ratio est ministri et instrumenti: utriusque
enim actio exterius exhibetur, sed sortitur effectum interio­
rem ex virtute principalis agentis. quod est Deus.
**
III. 64,
art. 1.; <8, art. 6. Interior ergo influxus gratiae non est
ab aliquo nisi a solo Christo, cujus humanitas ex eo quod
est Divinitati conjuncta, habet virtutem justificandi. Cf.
S Thom. C. Gent. lib. IV. 76—77.
Christus igitur est in omnibus ipse //rimatum tenens,
Col. I. 18.; hierachiam autem existimamus ut ministros
Christi et dispensatores mysteriorum Dei. I. Cor. IV. 1.
III. Doctrina protestai! tica. Saeculo XVI. novato­
ribus hoc in visceribus haesit, infensare hierarchiam.

88

Quaestio III, Art. IV.

Lutheri decretum: Prorsus ejusdem juris sumus omnes. De
instit. min. eccl. 111. Id norma fuit. Pars tamen refor­
matorum, ecclesia excelsior (High Church), Puseyitae et
ritualistae, ordinatione tamen valida legitimaque successione
carentes, umbram aliquam ac speciem hierarchiae catholi­
cae revocarunt. Sed generatim nullum sacerdotium proprie
dictum a protestantibus admittitur, sed unum est omnium
sacerdotium, nimirum quo se quisque Deo offerat; in eccle­
siae primordiis nihil erat nisi constitutio communalis, quae­
vis communitas se ipsa regebat. Ita Geffken ait: „negat
Protestantismus Germanicus . . . certam quandam et ex­
ternam Ecclesiae constitutionem esse originis divinae
*
*)
Scholam theologico modernam universam doctrinae catho­
licae de hierarchia prorsus adversari, nihil necesse est
copiosius exponere: testes sunt Hatch, Weizsâcker, Sohm,
Holtzmann, Harnack, Pressensé, A. Sabatier, alii.2) Verum
in praxi sectae, ne dilaberentur, ministros esse voluerunt.
Hinc officium verbi et sacramenti, creatum ab ecclesia, non
divinitus institutum. Scilicet cum omnes fideles, potestate
quidem pares sint, sed omnes simul munere praedicandi
et ministrandi fungi nequeant, ecclesia ipsa officium memo­
ratum instituit, quo ministri a ceteris Christianis differunt,
sicut senator a civibus suis officio regendae civitatis.
Sunt, qui censeant, ecclesiam habere mandatum de
constituendis ministris, imo mandatum divinum', vel etiam,
ut Dr. llort, The Christian Ecclesia (1898) docuisse videtur,
corpus Christi mysticum seu ecclesiam prodiisse tanquam
organismum, non fixum illuni quidem in essentia sua divi­
nitus constitutum, sed qui societatis vivae atque crescen­
tis necessitatibus, S. Spiritu tamen dirigente, sese adaptare
') Geffken, Staat und Kirche (1875), S. 209 apud Hainmerstein,
De ecclesia et statu, p. 37.
’) Argumenta recentiorum continuatos textuum abusus osten­
dunt Ita Sabatier, Les religions d’autorite et la religion de V Esprit
(3. éd. 1904), p 444 prolatis sententiis Matth XX, 25—27; XXIII.
8—12; I Cor. ΠΙ, 21—23 ait: „11 est évident que l’Eglise catholique,
par sa hiérarchie cléricale, par sa distinction des clercs et des laï­
ques, par le rôle de médiateurs et de directeurs donné à ses prêtres,
viole l’esprit et la lettre de ces paroles."

7

Quaestio III, Art. IV.

89

debeat. Haec, ajunt, evolutionis ordinatae lex est criticesque recentioris Biblicae fructus praestantissimus. At hu­
jusmodi doctrinae omnes, quoniam non solani exsecutionem
pro temporibus et locis, sed ipsam organisationem essen­
tialem hierarchiae a Christo ad ecclesiam transferunt, a
doctrina catholica valde declinant. 1° Quia non continet
institutionem hierarchiae immediatam a Christo; 2° quia sem­
per supponitur, potestatem non concessam coetui distincto,
sed ecclesiae; 3° quia non exprimitur, utrum ministris com­
petat veri nominis potestas, an merum officium; 4° quia
non apparet, utrum ministri ad invisibilem illam ecclesiam,
quam novatores a visibili separarunt, aliquid valeant.
Reservata quaestione de gradibus hierarchiae, contra
dictos errores prius generatim probanda est

Thesis: Ex S. Scriptura constat ecclesiam a Christo hierarchice constitutam esse.
Argumenta.

Arg. I. Ex Evangeliis. Christus hierarchiam instituit,
si a) personas determinatas a ceteris potestate distinxit, et
b) hunc coetum, potestate distinctum, usque in mundi
finem permanere constituit. Christus autem utrumque egit.
Prob. min.
a) Christus dixit: Sicut misit me Pater, et ego mitto ros,
Joan. XX. 21.; Qui vos audit, me audit, Luc. X. 16.; Datu
est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Euntes ergo docete,
Matth. XXVIII. 18. 19.; Accipite Spiritum Sanctum: quorum
remiseritis, peccata remittuntur cis, Joan. XX. 22. 23.; et ad
S. Petrum: Pasce oves meas, XXI. 17; tibi dabo claves regni
caelorum, Matth. XVI. 19. Quivis autem intelligit, his verbis
potestatem concedi. Fateamur etiam necesse est, personas
determinari. Quod quidem 1° ex ipsa rei natura liquet,
cum tanta potestas omnibus indiscriminatim concessa con­
fusionem pareret; 2° ex littera textus: „mitto ros; tibi
dabo, etc.“; 3° ex contextu, nam illi potestatem adepti
leguntur, quos Dominus prae ceteris ad munera tam ex­
celsa obeunda vocavit, elegit, Marc. VI. 7.; Luc. VI. 13.

90

Quaestio III, Art. IV.

Ergo apostoli pollebant potestate, non sponte sibi a fidelibus
concessa, sed a Christo tradita.
b) Coetus ille permanet. 1° Salvator enim pollicetur,
se cum principatum sacrum consecutis futurum esse usque
ad consummationem saeculi, Matth. XXVIII. 20.; iisque pro­
misso Paraclito dixit: „ut maneat vobiscum in aeternum."
Joan. XIV 16. Jam vero Dominum non latebat, apostolos
munere suo non functuros usque ad mundi finem. Ergo
Christus potestatem ita conferens apostolorum quoque suc­
cessores seu hierarehiam respexit. 2° Christus dixit: ,,docete
omnes gentes," Matth. XXVIII. 19. At haec missio ad omnes
gentes per apostolos personaliter spectatos adimpleri non
potuit. Ergo Christus apostolorum in potestate successores
esse docet seu hierarehiam.
Arg. II. Ex aliis N. T. Libris. Ex iis libris apparet
a) coetus potestate spirituali a ceteris distinctus; b) isque
institutus jure divino et c) stabiliter. Jam haec est ea, de
qua loquimur, hierarchia. Quod sic probatur.
a) Coetus potestate spirituali a ceteris distinctus. Apostolos potestate summa functos esse, tum ex arg. I. tum ex
Cor. II. 9.; X. 6. aliisque locis admodum manifestum
est. ^orro potestatem spiritualem in aliis etiam fuisse,
1° ex Actibus, 2° ex epistolis beati Pauli, 3° ex dictis Petri,
Jacobi et Joannis probatur.
1° Ex Actibus reperimus, constitutos esse a Paulo et
Barnaba per singulas ecclesias presbyteros. Similiter grex
et pastores seu subditi et rectores perquam expresse a Paulo
monstrantur, ubi majores natu (πρίσβυτέρους) ecclesiae his
verbis affatur: ,,Attendite vobis, et universo gregi, in quo
vos Spiritus sanctus posuit episcopos, regere Ecclesiam Dei.“
Act. XIV. 22. XX. 28. Nec apostolum inusitate locutum
putes, quod in Gr. noipatrur legas. Idem enim est in casu
ac regere. Etenim qui regunt, illi in utroque Testamento,
ab Hesiodo et Homero pastores esse seu pascere translative
dicuntur. Ita apud Matth. II, 6 ex Michea VI: „ex te
enim exiet dux, qui regat (πωμανιΐ) populum meum Israel/
2° Er epistolis S. Pauli invenimus, Timotheum ecclesiae
Ephesinae praefuisse, Titum Cretensibus. Apostolus episco-

Quaestio III, Art. IV.

91

pum vocat dispensatorem Dei, Tit. I. 7., quemadmodum de
seipso testatur: „Sic nos existimet homo ut . . . dispensa­
tores mysteriorum Dei," I. Cor. IV. 1. Tenetur episcopus
praeesse (I. Tim. III. 5.) ecclesiae Dei; ministerium implere,
II. Tim. IV. 3—5.; arguere cum omni imperio, Tit II. 15,
„Qui bene praesunt presbyteri, duplici honore *digni haben­
tur, I. Tim. V. 17.; praepositi „rationem pro animabus . . .
reddituri sunt. Hebr. XIII. 17. Praecipitur autem fidelibus:
*
„Obedite praepositis {ηγουμίνοις) *vestris.
Hebr. 1. c. Item
Paulus ad Corinthios scribens Titi mentionem infert. ..reminiscentis — inquit — omnium vestrum obedientiam, quomodo
cum timore et tremore excepistis illum.* II. Cor. VII. 15.
3° Ex dictis Petri, Jacobi et Joannis idem evincitur.
Petrus enim senioribus seu presbyteris dixit: ..Pascite (πωfiaiarf) qui in vobis est gregem Dei . . forma facta gregis
ex animo; et cum apparuerit princeps pastorum (φαίίρω^ήτος
τον άρχιττοίμενος) percipietis immarcessibilem gloriae coro­
*
nam.
I. Petr. V 2- 4. S. Jacobus fidelibus praecipit:
Infirmatur quis in vobis? inducat presbyteros Ecclesiae, et orent
super eum, ungentes eum oleo in nomine Domini. Jac. V. 14.
S. Joannes de angelis seu praepositis septem ecclesiarum
haec commemorat: vidi septem candelabra aurea: et in medio
septem candelabrorum aureorum similem filio hominis . . . et
habebat in dextera sua stellas septem . . . Et posuit dexteram
suam super me, dicens: . . . septem stellae, Angeli sunt septem
Ecclesiarum: et candelabra septem, septem Ecclesiae sunt. Apoc. I.
13—20. Ergo fuerunt pastores et grex, praepositi et sub­
diti, potestas juridica et obedientia.
b) Coetus, de quo diximus, est jure divino constitutus.
Etenim 1° potestas spiritualis a Deo datur; 2° hujus potes­
tatis praeter apostolos participes a Deo instituti dicuntur;
3° sacrificium, a Deo translatum, sacerdotium a Deo trans­
latum et institutum postulat.
1° Potestas spiritualis a Deo datur, ut Paulus docet:
^secundum potestatem quam Dominus dedit mihi.u II. Cor.
XIII. 10. Similiter cum Simon Magus oblata pecunia ro­
garet Apostolos: Date et mihi hanc potestatem, ut cuicumque
imposuero manus, accipiat Spiritum sanctum, S. Petrus ipsum

92

Quaestio III, Art IV.

redarguit, quod ^donum Dei11 existimasset „pecunia possi­
deri4. Act. VIII. 18—20. Jani vero apostoli potestatem
illam aliis impertiti sunt; quae quidem communio potestatis
in Timotheo, Tito, Apolline et senioribus a Paulo Miletum
accersitis conspicitur. Quare S. Paulus: ..Quid igitur est
Apollo? quid vero Paulus? Ministri ejus cui credidistis/
I. Cor. III. 4, 5. Dictis congruit, quod S. Petrus seniores
(πρτσβυτίρους) ipse consenior (σιηπρτσβυττρος) alloquitur; atque
S. Joannes presbyteri seu senioris sibi titulum adscivit,
II. et III. Joan. v. I. Denique de Juda scriptum est: „et
episcopatum ejus accipiat *alter' (Act. I. 20.), quibus verbis
quaedam episcopatus et apostolatus Heri videtur assimulatio.
2° Apostolorum successores a Deo instituti dicuntur.
S. Paulus: „Nec quisquam sumit sibi honorem, sed qui
vocatur a Deo, tanquam Aaron.“ Hebr. V. 4. Et alias de
praepositis ecclesiarum: „vos Spiritus sanctus posuit episco­
pos regere Ecclesiam Dei/ Act. XX. 28. Idem confir­
matur ex verbis apostolicis ad Timotheum: admoneo te ut
resuscites gratiam Dei, quae est in te per impositionem manuum
mearum. II. Tim. I, fi. Haec gratia Dei (το χάρισμα τον
,l}tov) et haec impositio manuum sui generis erat. Ad munus
enim regendi pertinebat, ut patet ex I. Tim. IV, 11—15;
ex tota indole utriusque epistolae ad Timotheum; ex ana­
logia cum iis, quae Act. VI et XIII de ordinatione mini­
strorum ecclesiae narrantur; ex regula denique, quam
S. Paulus I Tim. V, 22 discipulo suo praescribit: Manus
cito nemini imposueris. Quae quidem verba collatam Timo­
theo potestatem ostendunt.
Generatim constat, charismaticis seu charismate quodam
donatis nullis potestatem tributam, nisi iis qui speciale
charisma Dei et specialem impositionem manuum acceperant,
ut assumerentur inter eos, qui veram regendi missionem
habebant, ex hac lege: pastores ab apostolis; apostoli
a Christo: Christus a Deo. Quamobrem hierarchiae divinam
agnoscimus originem.1)
') Cf. Michiels, L’origine d< VEpiscopat, p. 89—105; Bruders, Die
Verfassung (1er Kirchc bis 175 n. Chr., S. 62—104; 356—358.

Quaestio III, Art. IV.

93

3° Sacrificio cultuque divino divinitus translato 'acerdotiuin pariter a Deo transferri necesse est. Atqui sacri­
ficium a V. T. ad N. T. translatum est. Ergo et sacer­
dotium. Minorem probat publicus cultus divinus (λιιτουργούντων âf αυτών τώ Κυρίφ\ cui Paulus et Barnabas Antiochiae
operati sunt, Act. XIII. 2.; altare {θυσιαστήριον) et mensa
Domini,1) cujus S. Paulus et S. Joannes mentionem faciunt.
Hebr. XIII. 10.; I. Cor. X. 20. 21.; Apoc. VI. 6. etc Illuc
etiam pertinet Malachiae vaticinium: Ab ortu enim solis
usque ad occasum, magnum est nomen meum in Gentibus: et
in omni loco sacrificatur nomini meo oblatio munda. Malach.
I. 11. Cf. Luc. XXII. 19. 20. Ex quibus omnibus apparet
potestas a Deo data aliquibus in ceteros.
c) Goetiis ejusdem perennitas patet 1° ex dictis sub b),
quae successores apostolorum, potestate distinctos, osten­
dunt. 2° S. Paulus Tito praecipit, ut per civitates presbyteros
constituat, Tit. I. δ.; Timotheum admonens, ait: Manus
cito nemini imposueris, I. Tim. V. 22.; alibi episcoporum con­
stituendorum normam praefinit, I. Tim. III.: quae decla­
rant eam Pauli mentem fuisse, ut hierarchia perduraret.
3° S. Paulus ait: Et ipse dedit quosdam quidem Apostolos . . .
alios autem pastores et doctores ad consummationem sanctorum
n opus ministerii, in aedificationem corporis Christi. Ad
Ephes. IV. 11. Atqui corpus Christi mysticum seu ecclesia
usque ad consummationem saeculi aedificabitur. Ergo
Christus „in Ecclesia sua Pastores et Doctores usque ad
consummationem saeculi esse voluit
*
4. Cone. Vat. Const.
East or aeternus.
') Mensa (τράπιϊα) a Paulo I. Cor. X. altare (ρυ6ιαΰτή(Ηΐ>ν) intelligitur. Cf I. Cor. X. 18—21.; Ezechiel XLI. 22.; Malach. I. 7. 12.;
Cone. Trid. sess. XX cap. I. — Cf. Renz, Opfercharakter der Eucha­
ristie. der crsten drei Jahrhunderte 1892) ; W Berning, Die Einsetzung
(1er //. Eucharistie (1901); A. Struckmann, Die Gcgenicart Christi in
der H. Eucharistie nach den schriftlichen Quellen der Dorniziinischen Zeit
(1905); A Scheiwiler, Die Elements der Eucharistie in den ersten drei
Jahrhunderten (1903); Dic Eucharistic in den ausserkirchlichen Krcisen
(1901.)

94

Quaestio III, Art. IV.
Objectiones.

Obj. I. Cogitantibus apostolis, quis eorum major esset,
.Jesus respondit: qui minor est inter vos omnes, hic major est.
Luc. IX. 46—49. Ergo Christus principatum in ecclesia
rejecit.
Resp. Dist. antec.: Christus principatum damnat, nego;
humilitatem principatui commendat, concedo. Salvator voluit,
ut quilibet merito, non officio se inferiorem reputet. Quod
duo palam faciunt. Scilicet apprehendit puerum, et statuit
illum secus se; haud dubie, ut typus simplicitatis, non anarchiae exemplar, in puero conspiceretur. Deinde Luc. XXII.
25—27. dominatui superbo mite et humile potestatis exer­
citium, non anarchia, opponitur. Quamobrem Jesus ait:
rqui major est in vobis, fiat sicut minor: et qui praecessor
est, sicut ministrator." Atque seipsum ostendit ut exem­
plum humilitatis, non ut potestate carentem; ideo dixit:
Ego autem in medio vestrum sum, sicut qui ministrat; quod
non est contrarium alii sententiae: „Vocatis me magister et
domine; et bene dicitis." Joan. XIII. 13.
Instabis. Fideles omnes a S. Petro vocantur „sacerdotium sanctum," I. Petr. II. 5.; similiter S. Joannes de fidelibus
ait: Jecit nos regnum et sacerdotes Deo et Patri suo.‘‘
Apoc. I. 6.; cf. ibid. V. 10. Ita nullus datur coetus pote­
state sacerdotali distinctus.
Resp. Dist. antec. : fideles omnes dicuntur sacerdotes
sensu latiori, conc.; sensu proprio, nego. Quapropter S. Tho­
mas dixit: Jaicus justus unitus est Christo unione spiri­
tuali per fidem et charitatem, non autem per sacramentalem
potestatem; et ideo habet spirituale sacerdotium ad offeren­
dum spirituales hostias, de quibus dicitur in psal. L. 19.:
Sacrificium Deo spiritus contribulatus; et Rom. XII. 1.:
Exhibeatis corpora vestra hostiam viventem. Unde et I. Petri
II. 5. dicitur: sacerdotium sanctum, offerre spirituales hostias.
III. 82. art. 1. ad 2. Quin etiam filiis Israel annuntiatum
est: ros eritis mihi in regnum sacerdotale, Exod. XIX. 6.;
at ipse Deus sacerdotium sensu strictiori in familia et pro­
genie Aaron constituerat. Cf. de sacerdotio interno seu

Quaestio III, Art, IV.

95

improprie dicto et de sacerdotio externo seu proprie dicto
Catech. Rom. P. II. cap. Vli. 23. 24.
Urgebis. S. Petrus presbyteros hortatus ait: „pascite,
qui in vobis est gregem Dei . . . neque ut dominantes in
cleris, sed forma facti gregis ex animo/ I. Petr. V. 2. 3.
Nulla igitur potestas hierarchica a Petro agnoscitur
Resp. Dist. antec.: non dominantes, id est, non regentes
arroganter, conc.; non regentes simpliciter, nego. S. Petrus
loco citato presbyteros monet, ut potestatis abusum caveant.
Hinc ait: „pascite . . . providentes non coacte . . . neque
turpis lucri gratia . . . neque ut dominantes,a graece:
ώς χαταχυοιίύοντις. Eadem ratione Christus dixit: Reges gen­
tium dominantur eorum etc. Cf. supra. Haec autem salvo
jure usus contra abusum dicta sunt.
Obj. II. Si ecclesia hierarchice constituta est, tota
potestas apostolorum ad eorum successores transire opor­
tuit. Atqui tota potestas apostolorum ad successores non
transiit, v. g. jurisdictio in omnes gentes singulis apostolis
data.
Resp. Dist. maj. : transire ab apostolis in successores
oportuit potestatem ordinariam, conc ; extraordinariam, nego.
Et sic patet responsio ad totam objectionem. Animadver­
tendum est potestatem extraordinariam apostolorum per­
tinere ad fieri ecclesiae, ordinariam ad conservari. Et sane
apostolis, ut fundandae ecclesiae munere perfungerentur,
potestate quadam et charismatibus nonnullis opus erat,
quibus carere potuit ecclesia fundata.
Obj. III. Manuum illa impositio, quam ex Actibus
Paulique epistolis ad divinam hierarchiae institutionem pro­
bandam allegant, non est ritus sacer ad impertiendam
gratiam divinitus ordinatus. Ergo. Prob. antec. Manuum
impositio seu /hooio»/« est eligendi ratio, qua multitudo
ut mos Graecorum erat, manibus sublatis declarabat, quem
habere vellet.
Resp. Nego antec. et conseq. Ad probationem ante­
cedentis dist.: manuum impositio seu χιιροτονία significat
genus electionis apud Graecos, transeat; in libris N. T. nego.
In N. T. auctores sacri ad significandam manuum impost-

96

Quaestio Hl, Art. IV.

tionem verbis utuntur, quae vocabulo graeco /fiQoSteia re­
spondent. Act. VI. 6.; XIII. 3.; II. Tim. I. 6. Semel
tantum χιιροτοιία legitur. Nempe „cum constituissent illis
inquit auctor Actuum — per singulas cclesias presbyteros,
χαροτονη'σαντες ôf αύτοΐς πρεσ^ντίρους. Act. XIV. 22. At eo
loco nulla electio, quae a populo manibus elatis fit, sed
ordinatio designatur; id, quod ex structura et adjunctis
patet, Paulo enim et Barnabae, non populo, illud χειροτονιΐν tribuitur; jejunium et preces actum illum comitantur;
denique Schleusner, Kuinoel, Wolff, viri acatholici, versio
Lutheri, versio Anglicana et Danica manus sublatas „eligentis multitudinis" (Calvinus) non admittunt. Quod ad
Graecos attinet, transeat eo dixi, quia ex Appiano et Philone
apparet eos quoque χνροτονη&ηναι dici, qui sine multitudinis
suffragiis principes creabantur.1)
Instabis. Ex ritu mere deprecatorio non sequitur, ut
potestas data sit. Atqui manuum impositio deprecantium,
non consecrantium ritus erat. Id enim ex factis apparet.
Nam Jacob positis super caput Ephraim et Manasse mani­
bus, filiis Joseph benedixit, Gen. XLVIIL 14. 15.; parvuli
autem Christo oblati sunt, ut manus eis imponeret et ora­
ret. Matth. XIX, 13-15.
Resp. Dist. min.: manuum impositio deprecantium ritus
erat, quandoque cone.; semper, nego. Ad probationem minoris
dist.: exempla prolata ostendunt ritum eundem, quo potes­
tas sacra datur, materialiter, cone.; formaliter, nego. Cum
signum externum habere possit usum multiplicem, adjuncta
rerum consideranda sunt, quibus usus determinatur; nam
idem non est, quod Aaron manibus super caput arietis
positis (Exod. XXIX. 15.), atque illud quod Moyses egit
manibus positis super Josue (Deut. XXXIV. 9.). Joannes
baptizavit, apostoli baptizarent; at idem non est. Similiter
ex adjunctis patet impositionem manuum, qua Christi
ministri in nova lege instituuntur, a ceteris manuum im­
positionibus formaliter discrepare. Exempli causa: S. Paulus
') De evolutione vocis /«çorowaç cf. H Bruders, S. J. Die Kerfassung der Kirchebis sum Jahre 175 n. Chr. .1904), S. 10—15; 357; 397.

97

Quaestio III, Art. V.

ad Timotheum scribit: admoneo te, ut resuscites gratiam Dei,
quae est in te per impositionem manuum mearum. II. Tim.
I. (i. En manuum impositio a Paulo facta. Quid autem per
(όιά) actum illum Paulus effecit? Ut in Timotheo esset gratia
Dei, ad adimplendum munus. Eligebantur nonnunquam
ad tale munus viri charismatici, sensu latiori charismatis:
sed munus non natum ex charismate. Viri, quantumvis
pleni Spiritu sancto sub alio respectu, specialis gratiae et
impositionis indigebant, ut potestatem sacram acciperent.
Urgebis. Praeceptum illud: Manus cito nemini imposueris,
I Tim. V, 22 perperam interpretantur, qui apostolica verba
de ministris ecclesiae instituendis intelligunt. Verisimilius
de lapsis recipiendis agitur.
liesp. Monitum illud etiamsi ad lapsos recipiendos
pertineret, tamen Timothei potestatem munusque ostendit:
Quod pro nostro thesi caput est. Contextum autem si con­
sideraveris manuum illam impositionem de munere ministris
ecclesiae conferendo scriptam esse jure interpretaberis.
Praeceptum enim, ut Timotheus hac in re prudenter ac
digne procedat, illius conceptus, quem Paulus prius (111,
1 — 14; IV, 17—21) de ministrorum vita probanda dirigendoque exposuerat, naturalis quaedam videtur esse evolutio.
Cf. S. Thom Comment, in l. c. Q
Articulus V.

Utrum constitutio ecclesiae hierarchica veterum etiam
testimonio comprobetur.
I. Status quaestionis. Conspici desinente saeculo 11.
hierarchiam aliquam, adversarii non negant. Sed asserunt
principatum illum non a Christo constitutum, sed ante
finem saeculi II. a communitate seu coetibus fidelium, ut
ex paribus inter pares nonnulli praedicando verbo et sacra') Similiter de munere conferendo commentantur interpretes
acatholici II. J. Holtzmann, Hand-Konimentar zum Neuen Testament,
B. Ill; B. Weiss, Lehrbuch der Biblischen Theologis des X T ; Th Zahn,
Einleituny in das Neue Testament, B. I.
1)0 Groot, Summa apologet Ed. tortia.

7

98

Quaestio III. Art. V.

mentis administrandis prospicerent. Quamobrem in hac
thesi maxime refert, 1° ex testimoniis veterum propcmodum
infinitis, ea seligere, (piae sunt antiquissima; 2° in iisdem
testimoniis investigare, quid argumenti pro divina hierarchiae institutione complectantur
Illud denuo animadvertendum, nihil hucusque inquiri,
num plures principatus sacri constituti sint ordines et quid
cuique ordini potestatis tributum sit.

Thesis: Constitutio ecclesiae hierarchiea veterum testimonio
comprobatur.
Argumenta.

Hierarchia est coetus jure divino potestate
distinctus. Atqui veteres coetum hujusmodi cognovisse
ex auctoritate S. Clementis Romani, S. Ignatii Antiocheni,
S. Polycarpi et aliorum constat. Quod probatur
a) S. Clemens aitflAa quibus celebrari vult (Dominus)
ipse excelsissima sua voluntate definivit.“
Iterum: Apo­
stoli nobis jussu Domini Jesu Christi evangelizaverunt;
Jesus Christus jussu Dei. Missus est igitur Christus a Deo,
et apostoli a Christo, et factum est utrumque ordinatim ex
voluntate Dei. Itaque acceptis mandatis . . . constituerunt
episcopos et diaconos eorum, qui credituri erant. “ Dein­
ceps memorata virga Aaron, (piam germinantem elegit Deus,
ad N. T. transit his verbis: „ Apostoli quoque nostri per
Jesum Christum Dominum nostrum cognoverunt, conten­
tionem de nomine episcopatus oborituram; ob eam ergo
causam perfecta praescientia praediti constituerunt prae­
dictos, ac deinceps ordinationem (ίπινομην) ‘) dederunt, ut
quum illi decessissent, ministerium eorum alii viri probati
exciperent/ Ep. I. ad Cor. XL. XL1I. XLIII—XLIV.
b) S. Ignatius in epistolis, (pias (105 117) ad plures
ecclesias scripsit, docet oportere fideles esse unitos „cum
episcopo et presbyteris ejus et diaconis juxta sententiam
') Cf. de hac voce Funk. Patres apost. (ed. II, 1901), 1, p. 155_
Iô6. et generatirn W. Scherer, Der erstc Cleniensbrief Q1902,

i

99

Quaestio IU, Art. V.

Christi designatis, quos secundum propriam voluntatem suam
firmavit in stabilitate per sanctum suum Spiritum·4. Prooem.
ad Philad. Et : «quemcunque paterfamilias mittit ad guber­
nandam familiam suam, hunc ita accipere debemus ut
illum ipsum (pii mittit. Manifestum igitur est, quod epi­
scopum respicere oporteat ut ipsum Dominum,u Ephes. IV.
Etiam illud est viri jus divinum hierarchiae profitentis,
quod episcopi, presbyteri et diaconi ab Ignatio vocan­
tur Dei praeceptum, lex Christi, Dei mandatum. Ad Trail.
XIII., Ad Magn. II., Ad Smvrn. VIII — Cum Ignatio
non dissidere videntur, quae traduntur in Λιόαχη seu
Doctrina duodecim Apostolorum XV: ..Constituite igitur
vobis episcopos et diaconos dignos domino, viros man­
suetos et argenti non cupidos et veraces et probatos;
vobis enim ministrant et ipsi ministerium prophetarum
et doctorum. Ne igitur contemnatis eos, ipsi enim sunt
honorati (oi τίτιρηρήοι') inter vos una cum prophetis
et doctoribus/ Quibus in verbis duo conspicua sunt.
1° Ecclesiae ministros oportet esse ..dignos Domino44 pro­
pter eorum munus, ordinatum ad sacrificium eucharisticum,
uti patet ex connexione per verbum igitur (ουϊ) cum capite
XIV et verbis immediate praecedentibus de sacrificio mundo,
juxta Malachiam, I. 11. — 2° Dicti ministri in honore haberi
debent, tanquam ministrantes et ipsi ministerium prophetarum
et doctorum. Prophetae nempe et doctores hoc loco sunt
viri charismatic!, quibus magna reverentia praestabatur in
primaevis ecclesiis Quod autem illi charismate extraordi­
nario donati efficiebant, per accidens et non nisi hic et nunc,
hoc opus docendi et aedificandi ecclesiam ministris vi
muneris competebat, una cum officio eucharistico, a quo
charismatic) qua tales exclusi erant.1)
c) S. Polgearpus presbyteris et diaconis docet obtem­
perandum esse «tanquam Deo et *Christo'
;
ab eodem dia­
coni dicuntur «ministri Dei et Christi, non hominum". Ad
Philipp. V. 4. S. Irenaeus: «Valde enim perfectos et irre­
prehensibiles, in omnibus eos volebant (apostoli) esse, quos
') Cf. Funk, Patres apostolici, vol, I, p. 33—31

7*

10)

Quaestio III, Art. V.

et successores relinquebant suum ipsorum locum magisterii
tradentes/ Adv. haer. III. 3. Origenes potestatem remit­
tendi peccata Petro et Paulo datam memorat et iis omni­
bus, rqui post apostolos in ecclesia positi sunt, quibusque
curandorum vulnerum disciplina commissa est. quos voluit
Deus in ecclesia sua esse medicos animarum/ Hom. I. in
ps. XXXVII S. Cyprianus: ..Inde (a Petro) per temporum
et successionum vices episcoporum ordinatio et ecclesiae
ratio decurrit, ut ecclesia super episcopos constituatur et
omnis actus ecclesiae per eosdem praepositos gubernetur.
Cum hoc itaque divina lege fundatum sit/ etc. Ep. 33. Cf.
inter alios testes S. Chrysost.
De sacerdotio.
*
Arg. II. Veteres censent ecclesiae essentiam constare
ex clero et laids, qui clero parere tenentur, tanquam potes­
tati jure divino constitutae. Ergo crediderunt veri nomi­
nis hierarchiam. Conseq. patet, cum antecedens conceptum
hierarchiae exprimat. Prob. antec.
S. Clemens in ep. I. ad Cor. haec decernit: „Aequum
igitur est . . . nos cervicem ponere et obedientiae locum im­
plentes inclinari illis, qui sunt duces animarum nostrarum/
S. Ignatius: quotquot „Dei et Jesu Christi sunt, hi sunt
cum episcopo": Zotionem laudat, „quia subditus est epi­
scopo ut benignitati Dei et presbyteris rit legi Jesu Christi/
item de Dama, Magnesiorum episcopo: „vos decet non
familiarius uti aetate episcopi, sed respectu potentiae Dei
patris omnem impertiri illi reverentiam, quemadmodum
cognovi et sanctos presbyteros non abuti juvenili ejus con­
ditione conspicua, sed ut prudentes in Deo cedere ei, non
ei autem, sed patri Jesu Christi, omnium episcopo/ 77//lad. 111.; Magn. II. et XIII.; Magn. HI. Idem S. Polycarpus
docet, ut supra.
Cyprianus: „ Ecclesia est plebs sacerdoti
adunata et pastori suo grex adhaerens/ Ep. 69. Nec ergo
parum vere dixit: „An esse sibi cum Christo videtur, qui
adversus sacerdotes Christi facit/ De unit. eccl. n. 17.
Arg. Ill. Ex tribus factis. a) Saeculo II. aut in­
eunte III. hierarchiam in ecclesia fuisse, inter adversarios
nostros satis constat. Jam vero 1° scriptores saeculi III.
ductoribus antiquioribus conjuncti fuerunt, antiquiores apo-

Quaestio III, Art. V.

101

stolicis patribus, hi apostolis; 2° nullum unquam tempus
indicari potuit, cum nulla hierarchia esset. Ergo hierarchia,
etiamsi Clemens, Ignatius et vetustissimi silerent, prudenter
admitteretur.
b) Hierarchia pollet auctoritate a Deo data, si veteres
ordinem sacramentum esse crediderunt. Sacramentum enim
a solo Deo potest institui. Talis autem fides veterum
apparet ex Origene In Ezech. hom. 9., In lib. Jesu Xave,
hom. 17.; S. Cypr. ep. 75.; S. Aug. De bapt. X 20.; S. Chrys.
De resurrect, mortuorum, VIII.; De sacerd. III. 4. etc. Cf.
theologos dogmaticos et monographias de patribus.
c) Constituto divinitus sacrificio sacerdotium quoque
juris divini admittendum videtur. Atqui a principio in
ecclesia oblatum est sacrificium divinitus institutum. Prob.
min. 1° A saeculo 1. conspicitur altare, ΰυσιαοτήριον. quod
a patribus vocatur τραπ-ίζα κυρίου, mensa Domini, memoria,
confessio, sacrum, divinum, caeleste. S. Ign Antioch. Ad
Magn. VII, Ad Philad. IV.: Athan. Apol. II.; Aug. De civ.
Dei, XXII. 8.; Kraus, Beal-Encyklop. ad vocabula Altar et
Arcosolium ; Cabrol Dictionnaire d'archéologie et de liturgie.
2° Didache seu Doctrina duodecim apostolorum. XIV.;
S. Justinus, Dial. XLI. CXVI—CXVII; S. Irenaeus, Adv.
haer. IV, 17.; Tertull. Adv. Jud. V, 6 et Adv. Marcionem
III, 22; IV, 1.; denique veteres universim Malach. I, 11 cum
Sacrificio Eucharistico, cujus indolem determinare jam non
opus est, explicite vel indirecte connectebant.1)
') Thiersch, protestans, Vorlesungen Uber Katholizismus und Pro­
testant ismus, Vortrag 32 fatetur: „Je mehr die Kenntnis des kirohlichen Altertums sich erweiterte, desto klarer wurde es den protestantischen Theologen, dass die Eucharistie schon von den alleraltesten Vatern und in allen alten Liturgien ais ein Opfer aufgefasst
wurde." Nec dubitandum, quin studium antiquitatis anglicanes hac
in re magis et magis ad conceptum catholicum duxerit. Cf. praeter
opera, quae p. 74 indicavimus, Duchesne, Origines du culte chrétien
(1903); Batiffol, Etudes d’histoire et de théologie positive (2 Série, 1905)
et Dufourcq, N Irénée (1905), p. 204—211. — Batiffol, in interpretan­
dis aliquibus veterrimis sententiis interdum vagus, indirectam hu­
jusmodi sententiarum testificationem non negat; imo vero l. c. p. 132
haec scribit: „Liturgie et langue liturgique sont choses si familières

102

Quaestio III. Art V.
Objectiones.

01) j. I. Tertullianus ait: ^Differentiam inter ordinem
et plebem constituit ecclesiae auctoritas, et honor per or­
dinis consessum sanctificatus Adeo ubi ecclesiastici ordinis
non est consessus, et offers, et tingis, et sacerdos es tibi
*
solus.
De exhort, castit. cap. VII.
Resp. Data, non concessa, Tertulliani auctoritate, dist.
antec.: ecclesiae auctoritas differentiam inter ordinem et
plebem constituit, in electione personae et disciplina externa,
cone ; in ipsa potestate et essentialibus, nego. Hic duo
animadvertenda sunt.
a) Tertullianus, cum De exhortatione castitatis scriberet,
ad Montani errorem devergebat. Operis linis, ut amicus
quidam a secundis nuptiis cohibeatur, quas mox in libro,
qui inscriptus est De monogamia, prorsus reprobavit. Ter­
tullianus autem, ut fit, errori sophismata copulat. I num
sophisma exempli causa proferam. — Fratri nubere nefas.
Atqui vidua Christiana non habet nubere nisi fratri Ergo
denuo nubere non potest. Quod non habet nubere nisi
fratri ex eo probat, quod nubere oporteat in domino, id
est, non ethnico; ergo non relinquitur nisi Christianus.
Christianus autem frater est. Omnes enim nos fratres
sumus. Sic ratiocinatur Tertullianus De monog. cap. VII. I t
in hoc loco conceptus fratris, ita in textu objecto sacerdo­
tium laid exaggeratur. Alibi etiam ,,sacerdotium viduitatis
*
(Ad uxorem . 7 ) nominat. Deinde Tertulliani auctoritas
non valet adversus communem consensum antiquorum.
Veteres autem Chrysostomo annuunt docenti: „.\on enim
homo, non Angelus, non Archangelus. non alia quaepiam
creata potestas; sed ipse Paracletus hoc officium ordinavit.
*
De sacerd. lib. HI.
b) 1‘ Tertullianus, ut secundas nuptias amici ex eo
etiam praecaveat, quod esse digamo non liceat sacerdoti,
aux fidèles à qui écrit saint Ignace, que saint Ignace peut exploiter
le vocabulaire eucharistique en l'appliquant, par métaphore à des
objets autres que l’eucharistie.“

Quaestio III, Art. V.

103

concepturn sacerdotii sensu latiori proponit. Quod eo -pe­
ctat ut ex sacerdotio laicoruin concludatur: ergo nec laicis
licet esse digamis. 2° Mine ostendit presbyteros de laicis
adlegi et laicis competere potestatem ut in casu necessitatis
quaedam pro sacerdote agant, velut baptizare. Quod quidem
divinae sacri principatus institutioni non officit. 3° Diffe­
rentia inter clerum et laicos sub quodam respectu, scilicet
ratione electionis personarum, honoris externi, discipli­
nae etc. ecclesiae autoritate haud dubie constituitur. Porro
Tertullianus ad scopum suum eo respectu utitur, adhibita
locutione exaggerata quidem, sed non etrclusiva. Quod de­
clarasse videtur, cum diceret: ..Ecclesiae autoritas, et honor
per ordinis consessum sanctificat us." Idem, jam aperte Montanista, De monogamia, cap. XII. suum errorem de secundis
nuptiis a laicis non contrahendis iterum ex eo probare
nititur, quod clerus, cui hujusmodi nuptiae nefas, ex laicis
adlegitur. Sic enim loquitur: „Unde enim episcopi et
Clerus? nonne de omnibus? Si non omnes Monogamiae
tenentur, unde Monogami in Clerum? An ordo aliquis
seorsum debebit institui Monogamorum, de quo adjectio fiat
in Clerum? 4° Cum staret in fide catholica, vellicavit
haereticos, qui „et laicis sacerdotalia munia injungunt". De
praescr. cap. XLI.
Instabis. Juxta catholicos laicis nunquam licuit offerre
At Tertullianus 1. c. de laico dicit: offert.
Resp. Dist. majorem: laico nunquam licuit offerre quan­
tum ad consecrationem, conc.; quantum ad alios quosdam
actus liturgicos, nego. Consecrandi potestas presbytero soli
data est; at oh persecutiones aliasve necessitates Christianis
antiquis concessum est, ut Sanctum Domini a sacerdote
consecratum et in arca domi religiose conservatum laici
ipsi sibi ministrarent. Tert. Ad ('.rorem,'II. 5.‘) Cf. Dionys.
Alex. ap. Eus. 11. E. liber VI. 44., Basii.
93. ad Caesar.
Similiter et vox liturgiae quandoque sensu latiori de iis acti­
bus sacris dicitur, qui absque consecratione perfici poterunt.
9 Vide Adhémnr d’Alès, La théologie de Tertuilicn (1905), p 213
—221; 191—494.

104

Quaestio III, Art. VI.

Ita Theodoretus H. E. lib. I. 23. retulit beatum Fru­
mentium cum a. 341 in Aethiopiam venisset, sacram litur­
gi am (rac ΰιίας λειτουργίας) perfecisse. Jam vero Frumentius, cum a. 346 Alexandriani pergens S. Athanasium
adiret, tum demum ab ipso presbyter et episcopus ordinatus
est. At Rutinus, qui facti ejusmodi testis est praecipuus
et longe antiquissimus Theodoreti verba explicat, Ait
enim S. Frumentium monuisse negotiatores Romanos „ut
conventicula per loca singula facerent, ad quae, romano
ritu, orationis causa confluerent/4 sed et ipsum multo magis
eadem fecisse. Hist. lib. I 9.
Obj. II. Patres non pauci sacerdotium in laicis etiam
viris agnoscunt.
Resp. Dist. antec.: id sacerdotium laici internum erat
et improprie dictum, concedo; externum et proprie, nego.
De duplici sacerdotio supra diximus. Et sane veterum
testimonia, quibus doctores etiam catholici sacerdotium
sensu latiori acceptum commendant, nihil unquam haere­
ticis patrocinari poterunt. In haereticos autem cadit hoc
Tertulliani: „Quum extollimur et inflamur adversus clerum,
tunc unum omnes sumus, tunc omnes Sacerdotes, quia
Sacerdotes nos Deo et Patri fecit; quum ad peraequationem
disciplinae sacerdotalis provocamur, deponimus infulas et
impares sumus." De monog. cap. II.
Articulus VI.

Utrum ecclesiam hierarchice constitui conveniens sit.
I. Acatholicorum sententia. Censent protestantes
doctrinae catholicae hierarchiam per se rejiciendam, quod
minime congruat 1° cum sufficientia gratiae Christi: 2° cum
cultu Dei immediato nulloque interposito medio;1) 3° cum
') Guizot ait: „Pour beaucoup d’hommes éclairés, ces mots seuls,
corps de prêtres, sacerdoce, gouvernement de la religion, paraissent
juger la question. Ils pensent qu'une religion qui a abouti à un
corps de prêtres, à un clergé légalement constitué, une religion gou­
vernée enfin exerce une influence, à tout prendre, plus nuisible
qu’utile. A leur avis, la religion est un rapport purement individuel

Quaestio IIT, Art. VI.

105

libertate evangelica. Illos autem adversarios et atheos si­
lentio praetereo, quibus contractum socialem1) edoctis aut
communismum religiosum1} appetentibus nihil habetur anti­
quius, quam effreni licentia trahi ad perturbationem ordinis.
Tria inconvenientia, quae protestantes doctrinae catholicae
de hierarchia objiciunt, in se nihil offensionis habent. Quod
paucis exponam, ut argumenta theseos, elucidato statu
quaestionis, quiete considerari possit Nam Lacordaire vere
dixit, contra hierarchiam dimicari cum magna iracundia 3)
Itaque 1° ne laesa per hierarchiam dicatur sufficientia
gratiae Christi, illud attendere opportebit, quod art. 4. in
antecessum dictum est, videlicet Christum esse justifi­
cationis nostrae causam principalem, hierarchiam instrumen­
tum, cujus actio exterius exhibetur, sed sortitur effectum inte­
riorem ex virtute principalis agentis, quod est Deus
2° Quod ad cultum Dei immediatum et privatum attinet,
huic catholici negant hierarchiam adversari. Actus enim
privati religionis Christianae, sicut actus fidei, spei et cari­
tatis in se quidem et formaliter individuorum sunt, sed
Dei causaliter. Jam vero juxta doctrinam catholicam causa
suprema hierarchiam tanquam instrumentum adhibet, tum ut
de Vhomme à Dieu; et toutes les fois qu'une autorité extérieure
s'interpose entre l’individu et l’objet des croyances religieuses, c’està-dire Dieu, la religion s’altère et la société est en peril.“ Hist. gen.
de la civilisation en Europe, Leçon V.
') J. J. Rousseau, Contrat social.
’) P. J. Proudhon in opere posthumo: Césarisme et Chri­
stianisme. Conf. contra errores de libertate, Encycl. Libertas,
20. Junii 1888.
') Lacordnire, Disc, sur la loi de l'histoire: „Le protestantisme
est une passion profonde contre le sacerdoce fondé par Jésus-Christ,
un effort désespéré pour se passer de l'homme dans les rapports de
l'âme avec Dieu. Tout le reste est une conséquence de cette aver­
sion primitive. Faites qu’un protestant puisse croire qu'un homme
est le ministre avoué de Dieu, son vicaire réel en terre, et il ab­
jurera sans peine les plus multiples erreurs où il soit retenu. La
faiblesse du protestant est de ne pouvoir admettre une atmosphère
médiatrice entre le soleil et lui comme la faiblesse de l’incroyant
est de perdre la vue dès qu’un nuage s'interpose entre la lumière
et ses yeux."

10Ô

Quaestio III, Art. VI.

fidei veritates proponantur, tum ut gratiae plurimae confe­
rantur per sacramentorum administrat ionem. Ita praejudicata
illa opinio, quasi cultus Dei immediatus et hierarchia inter
se repugnent, concidit Nimirum etiam S. Paulus ait: Dei
enim sumus adjutores; Dei agricultura estis. I. Cor. Ill. 9.
Accedit quod religio Christiana habet actus etiam publicas
et sociales. In actibus autem hujusmodi minister sacer,
puta si presbyter pro populo precatur Deum aut sacra
facit, privatos sociorum actus et cultum immediatum
non excludit, sed socios omnes ad bonum commune con­
jungit.
3° Libertas evangelica significat libertatem aut a lege
Judaica aut a jugo peccati aut a regimine. At primum et
secundum nihil continent, quod hierarchiam excludat; ter­
tium non est libertas, sed anarchia. Haec explanare habui
de inconvenientiis, quibus hierarchia a protestantibus im­
pugnatur.

Thesis: Ecclesiam a Deo hierarchice constitui est con­
veniens.
Argumenta.

Arg. I. Cum sapientis sit ordinare, sapientissimus ec­
clesiae Conditor haud dubie ordinavit fidelium multitudinem.
Ordinatur autem multitudo regimine. Ergo Christus fide­
libus suis regimen seu hierarchiam constituit.
Arg. Ii. Ex analogia ordinis naturalis. Deus in re­
genda rerum natura causas secundas adhibet. Huic autem
ordini hierarchia in ordine supernatural! ecclesiae optime
respondet. Ergo hierarchiam a Deo institui, fuit conve­
niens. Explicatur major. „Ut Deus — ait Angelicus
in suis operibus repraesentaretur, non solum secundum
quod in se est, sed etiam secundum quod aliis influit, hanc
legem naturalem imposuit omnibus, ut ultima per media
reducerentur, et media per prima." Suppi, q. 34. art. 1. Ex­
plicatur et minor. Videlicet ministri sacri divinitus insti­
tuti. ut aliis sacramenta traderent, „suo modo Deo in hoc
assimilât! (sunt), quasi Deo coopérantes; sicut et in cor-

Quaestio Til, Art VI

107

pore naturali quaedam membra aliis influunt. S. Thom.
1. c. Cf. H. It 183. Et sic adimpletur illud, quod gratia
naturam non tollit, sed perficit. S. Thom. I, 1, art. 7.
Arg. Ill Αλ· visibili gubernatione Christi. Visibilis gugernatio Christi fuit quoddam instrumentum conjunctum
invisibilis Personae divinae, ut homo per visibilem guber­
nationem ad invisibilia revocaretur. Atqui conveniens est,
continuari visibilem illam gubernationem Christi; atque id
fiet, si Christus hierarchiam instituit. Ecclesia igitur con­
venienter hierarchice constituta est Prob. min. Visibilis
Christi gubernatio fuit, conveniens ex parte naturae hu­
manae. Eadem autem hominum natura perseverat, quae
erat temporibus Christi. Ergo semper valet haec Angelici
doctrina: „per peccatum natura humana vulnerata est. et
ad sensibilia demersa, ut ad invisibilem Verbi gubernatio­
nem non sit sufficienter idonea. Unde oportuit medicinam
vulneri adhiberi per humanitatem Christi, per quam Chri­
stus satisfecit; et oportuit quod visibilem naturam assu­
meret, ut per visibilem gubernationem ad invisibilia homo
'
*
revocaretur.
Quaest. disp. De écrit. XXIX 4. ad 3. Jam
vero visibilis illa gubernatio, post Christi ad Patrem re­
ditum, non continuatur nisi per illos, quibus Christus tanquam visibili gubernationis instrumento utitur. Cf. S. Thoni
C. Gent. lib. IV. 56 et 74.
Objectiones.

Obj. 1. Unus est Mediator omnium hominum Christus.
Atqui veritati huic hierarchia adversatur. Ergo hierarchica
ecclesia Christo indigna est.
Resp. Dist. maj.: Christus est Mediator unicus, ut
causa meritoria, cone.; ut applicans merita, subdist.: princi­
paliter, cone.; instrumentaliter, nego. Et nego min. Quae
sit distinctio majoris, S. Thomas his verbis ostendit:
Quia . . . mors Christi est quasi universalis causa humanae
salutis, universalem autem causam oportet applicari ad
unumquemque effectum, necessarium fuit exhiberi homini­
bus quaedam remedia per quae eis beneficium mortis

108

Quaestio IΠ, Art. VI.

Christi quodammodo conjungeretur. C. Gent. lib. IV. 56.
Minor ex iis, quae de Christo, causa principali, et de hie­
rarchia, Christi instrumento, diximus, omnino infirmatur.
Instabis. Deus in justificandis hominibus nullius in­
strumenti indiget. Ergo convenientia illa, quae ex ratione
instrumenti sumitur, est prorsus inanjs.
Resp. Dist. antec.: Deus instrumento non indiget, ex
parte Dei, conc ; ex parte hominum subdist.: necessario non
indiget, conc.; congruenter, nego. Quare S. Thomas: „Deus
non utitur instrumentis vel causis mediis in sua actione
propter sui indigentiam, sed propter effectuum convenientiam.
Conveniens enim est, ut nobis divina remedia exhibeantur
secundum modum nostrum, idest per sensibilia." Quaest.
disp. De writ. XXVII. art. 4 ad 16. Deinde hoc est ,,ad
complementum ordinis universi, ut ejus (Dei) bonitas mul­
tiplicius diffundatur in res, dum res ab eo non solum susci­
piunt bonitates proprias, sed insuper quod aliis causa boni­
tatis existant." S Thom. Suppi, quaest. 72 art. 2.
Dices. Christus aperit et nemo claudit; claudit et nemo
aperit. Apoc. 111. 7. Posita autem hierarchia non solus
Christus est, qui aperit. Ergo hierarchia contraria est dig­
nitati Christi.
Resp. Dist. min.: Non solus Christus aperit, si hierar­
chia agat virtute propria, conc.; tanquam Christi ministra,
nego. S. Trinitas habet elavem auctoritatis; Christus homo
elavem excellentiae? hierarchia elavem ministerii. Cf.
S. Thom. In Sent. IV. dist. 17. q. 1. art. 1. q. 1.
Obj. II. Hominem homini in spiritualibus parere,
virum perfectum dedecet. At Christi discipuli ad vitam
perfectam vocantur. Ergo hierarchia neque ex parte homi­
num conveniens putari potest.
Resp. Dist. maj.: in spiritualibus dedecet parere homini
legitima missione carenti, conc.; homini legitime misso,
nego. Qui alienum dignitate sua ducunt parere hierarchiae,
illos considerare oportet, homines maxime perfici, obser­
vata ordinis lege, de qua S. Paulus: Omnis anima potestati­
bus sublimioribus subdita sit. Rom. XIII. 1. Atque S. Tho­
mas praeclare dixit: ^Quaelibet res perficitur per hoc quod

Quaestio Hi, Art \ II

109

subditur suo superiori; sicut corpus per hoc quod vivificatur
ab anima/ II. II. 81. art. 7.
Unum hic in memoriam revocare juvat, quod saepius
acatholicos via veritatis deturbat. Lutherus solam fidem ur­
gens, doctrinam catholicam, quod haec hominis coopera­
tionem a justificatione non omnino excludat, judaicam
habet; Calvinismus, Dei praedestinantis virtutem infinitam
contemplans, catholicis, quod etiam exteriora gratiae media
profiteantur, paganismum affingit. Communis utriusque
insimulationis fons est erroneus conceptus de activitate
divina, quasi Deus, causa infinita gratiae totiusque justi­
ficationis, in applicanda hominibus gratia hominum finito­
rum ministerio tanquam instrumento uti nollet aut non
posset. Quod quam falsum sit, tam iis quae in antecessum
diximus quam argumentis prolatis constare videtur.
Articulus VII.

Utrum episcopi sint ex Christi institutione presbyteris
superiores.
I. De ordinibus generatim. Ordo, si propriam ejus
vim et notionem accipiamus, est ..dispositio superiorum et
inferiorum rerum, quae inter se ita aptae sunt, ut una ad
alteram referatur. Quum itaque in hoc ministro (ecclesia­
stico) multi sint gradus et variae functiones, omnia vero
certa ratione distributa sint et collocata, recte et commode
ordinis nomen ei impositum videtur/ Catech. Rom. p. II.
cap. VII. 9. Ordines autem septem sunt: ordines minores
quatuor, videlicet: ostiarii, lectores, exorcistae, acolythi; ordi­
nes majores vel sacri tres: subdiaconatus, diaconatus et
ordo sacerdotalis. Ordinis autem sacerdotii primus gradus
dignitatis et potestatis est sacerdotum, secundus episcoporum.
Diaconatus, presbyteratus et episcopatus divina ordinatione
instituti sunt. Conc. Trid. sess. XXIII. can. VI. Plures,
aliis tamen negantibus, subdiaconatum et quatuor ordines
minores sacramenta esse affirmant. Diversae dignitates
episcoporum, archiepiscopi, métropolitain, patriarchae juris
sunt ecclesiastici. Duplex vero potestas in hierarchia con-

110

Quaestio III, Art. VIT.

siderari potest, 1° potestas ordinis, quae ordinatur ad efficienda sacramenta, 2° potestas jurisdictionis, ad quam pertinet docere et regere gregem Christi. Hierarchiae tot i
praeest Romanus Pontifex.
II. Nomen presbyteri et episcopi. Presbyter (πριοβντιρος) secundum etymon idem valet quod senior. Verum
a Graecis πρισβύτιρος saepe de eo quoque dicitur, qui ma­
joris fieri debet. In libris N. T. vox presbyteri modo ho­
mines aetate provectos designat;1) modo viros, per manuum
impositionem ad ministerium sacrum deputatos, in quibus
procul dubio oportet effulgere perfectum sensum gravita­
temque constantiae. Cf. Orig. Hom. IV. in ps. XXXVI.
Episcopus (έπίσκοπος), i. e. inspector, custos, rector,
generatim non solum curationem et adrninistrationem, sed
potestatem etiam ac dignitatem designat. In N. T. apostolatus episcopatus appellatur, Act. I. 20.; atque S. Petrus
ait: „conversi estis nunc ad pastorem et episcopum animarum
cestrarunp (1. Petr. II. 25.), episcopum Christum intelligens.
Generatim qui in N. T. episcopi dicuntur, illi a S. Spiritu
positi habebantur, ut Christi gregem regerent.
Primis temporibus, ante annum 113, nomina alia mi­
nistris ecclesiae data legimus; vocabantur apostoli, latiori
sensu, seu missi, prophetae; doctores; pastores; fj'ovpirot; prae­
sides (προιστώτις: προιβτάμινοι; προχα&ήρινοι); evangelistae, etc.
Collaboratores duodecim apostolorum encyclici prophetae,
nuntii {κηρυκις), doctores, non exclusive tamen, appellaban­
tur; qui stationem fixam habebant pastores, presbyteri-episcopi, praepositi, etc., non praecise propter diversitatem mu­
nerum. sed propter diversos ejusdem muneris adspectus.2)
111 Indistinctio primaeva nominis presbyteri et
episcopi. 1° Presbyteri nomen in principio ecclesiae sacer­
dotibus primi et secundi ordinis commune fuisse, plerique
certum esse arbitrantur.
') De presbyteris honorificis sine sacerdotio vido /ter. Biblique,
1895, p 498 et seqq ; 1901, p. 1.31—13.3; — Batiffol, Études d’histoire
et fie théologie positive, p 257—258.
’) Vide elenchum apud Bruders, Die Verfassung der Kirche bis
turn Jahn: /7.5 ». (hr, S 5.3—55; 1C5—116.

Quaestio III, Art. VII

111

2° Etiam episcopi nomen primis ecclesiae temporibus
utrique ordini commune fuisse videtur. Verum hac de re
triplex est sententia, a) S. Thomas, secutus S. Chrysostomum, appellationem utramque primo et secundo ordini
communem et promiscuam fuisse affirmat. Ait enim:
^presbyteri et Episcopi quantum ad nomen vocabantur et
Episcopi et presbyteri.“ lu I. Tim. III. lect. I. Cf. In
Philipp. I. lect. I. et II. II., 84. art. 6. b) Theodoretus in
ea sententia est, ut sacerdotes primi ordinis in N. T.
apostolos vocari putet, sacerdotes secundi ordinis episcopos.
c) Alii primi tantum ordinis sacerdotes episcopos dictos
esse autumant.
Recentiores operam tribuerunt determinandis officiis,
quae primaevae ecclesiae ministris juxta diversas alias, quas
memorabam, denominationes competebant. Labores valde
eruditi, sed exitus valde dubius. Qua in re quid scholae
diversae modernae excogitaverint et defenderint, exponit
St. v. Dunin Borkowski, S. J., Die neueren Forschungen fiber
die An fange des Episcopats, 1900.
IV. Status quaestionis. Primum generatim insti­
tutionem principatus sacri divinam probavimus. Jam quae­
ritur, utrum ille ministrorum ordo, quem episcopatum no­
minamus, sit ordinatione divina his, quos presbyteros vo­
camus, superior. Nobis autem propositum non est disserere
de diaconatu aliisque ordinibus et opitulationibus (àrri/jppfiç.
I. Cor. XII. 28.), seu de illis, „qui opem ferunt majoribus
praelatis in universali regimine
*
(cf. S. Thom. In I (1or.
XII. lect. III.); sed ostendendum est solos episcopos, uti­
que Summo Pontifici subordinates, veros esse praelatos et
judices ecclesiae, ad quos ministri inferiores se habent,
„sicut balivi vel praepositi ad regem
.
*
S. Thom. II. II
184. art 6. ad 2.
Hanc doctrinam qui dijudicare velit, meminerit primae­
vam nominis indistinctionem nobis concessam esse, eaque de
causa totam argumentationem pro tempore hujus indistinctionis ab eo dependere, utrum illi, (pii postmodum epi­
scopi et presbyteri nomine distincti sint, re atque vi pote­
statis a Christo constitutae ab invicem secernantur. Neque

Quaestio III, Art. VII

hoc negligendum est, quod terminus tam vulgatus episco­
patus monarchici duo designat, primo ipsum principium su­
perioris potestatis episcopalis seu ipsum episcopatum monarchicum fundamentaliter, secundo practicam et applica­
tionem dicti principii per organisationem dioecesanani in
universa ecclesia. Nos hoc loco potestatem episcopalem
in suo principio considerabimus: at simul vero data occa­
sione partem quaestionis practicam breviter perstringemus.
Denique hoc per se intelligitur, in simplicitate primordio­
rum rerum non quaerendam esse majestatem illam exte­
riorem pontificum, sed ipsam rem et potestatem spiritualem.
V. Adversarii Saeculo IV. Aerius, „qui cum esset
presbyter, doluisse fertur, quod episcopus non potuit ordi­
*
nari
(S. Aug. Lib. de haer. cap. LUI.), infitiatus est dif­
ferre aliquid inter episcopatum et dignitatem presbyteri.
Cf. S. Epiph. Haer. LXXV. 2. — Inter protestantes in
primis presbyteriani et David Blondel (j- 1655) renovato
errore pristino contenderunt, episcopatum esse nomen officii
ab hominibus instituti, non dignitatis jure divino a pres­
byteratu distinctae. — Recentiores, W. Lbning, Harnack,
Loofs, cum et ab iis Inicxoïtoi et πρισβυτεροι· muneris ejus­
dem haberentur, modo communitates, quas illi vocant,
Paulinas, modo synagogas lumine criticae suae scrutati
sunt, ut episcopatum catholicum probarent ab iis commu­
nitatibus processu mere humano duxisse originem. Frustra
sane. Institutum illud divinum est Ita patres Tridentini
declarant: „Si quis dixerit, in ecclesia catholica non esse
hierarchiam divina ordinatione institutam, quae constat ex
episcopis, presbyteris et ministris: anathema sit.u Item: rSi
quis dixerit, episcopos non esse presbyteris superiores . . .
anathema sit.“ Sess. XX11I. can. VI. et VII. — Quibus
expositis probatur

Thesis: Episcopi sunt er institutione Christi presbyteris
superiores.

Quaestio III, Art. VII.

113

Argumenta.

Arg. I. AT S. Scriptura. Qui vulgo episcopi dicuntur,
sunt iis, qui vulgo presbyteri dicuntur, ex institutione
Christi seu jure divino superiores, si nonnulli in S. Scri­
ptura, non quidem nomine, sed re, id est, potestate divi­
nitus collata distinguuntur. Atqui in S Scriptura ministri
nonnulli ejusmodi potestate ab aliis ministris distinguuntur.
Ergo. Prob. min.
/ a) Christus designavit septuaginta duos (Luc. X. 1.),
/qui erant apostolis potestate et dignitate inferiores. Atqui
presbyteri secundi ordinis, qui jam simpliciter presbyteri
vocantur, locum tenere videntur septuaginta duorum disci­
pulorum. Cf. S. Thom. III. 57, 2. ad 2. Ergo presbyteros
primi ordinis, quos episcopos appellamus, locum apostolo\nim tenere oportuit.
b) Episcopatus a presbyteratu re distinguitur, si po­
testas presbyteros (judicandi ■ maximeque eosdem)' ordinandi
nonnullis ecclesiae ministris exclusive tribuitur. Atqui
S. Scriptura monstrat potestatem ejusmodi divinitus insti­
tutam esse. Scilicet 1° ipsa potestas patet ex epistolis
S. Pauli ad Timotheum et ad Titum. Legitur enim I. Tim.
\. 19.: Adversus presbyterum accusationem noli recipere, nisi
sub duobus aut tribus testibus; et alibi: Manus cito nemini
imposueris, neque communicaveris peccatis alienis. 1. Tim.
V. 22 etc. Quibus sententiis imago potestatis eminentioris
exprimi dignitasque vere episcopalis designari videtur.
2" Divina hujus potestatis institutio ex tribus intelligitur. Namque potestatis natura, saltem quantum ad or­
dinandos presbyteros, talis est, ut a solo Deo, auctore
supernaturalis ordinis, procedere possit. Tum potestas ejus­
modi potestatis apostolieae, quam Christus dedit, partici­
patio est. Denique S. Paulus Timotheum ad potestatem,
de (pia diximus, exercendam divinitus ordinatum esse, satis
aperte significat in hunc modum: admoneo te, ut resuscites
gratiam Dei, quae est in te per impositionem manuum mearum.
II. Tim. 1. 6.
De Groot, Summa apologet, Ed. tcith.

Q

114

Quaestio III, Art VII.

c) Christus apostolos rectores et doctores ecclesiae crea­
vit, cum diceret: Euntes docete, etc. Atqui S. Scriptura
docet a principio fuisse rectores et doctores superiores, qui
apostolorum vice fungebantur. Ergo admittendi sunt pres­
byteri primi ordinis seu episcopi. Prob. minor. Rectores
et doctores superiores haud dubie haberi debent Timotheus
et Titus, ut patet ex epistolis pastoralibus S. Pauli; Epa­
phroditus, quem S. Paulus ad Philippenses scribens, vocat
«fratrem et cooperatorem et commilitonem meum, vestrum
autem apostolum", Phil. II. 25. (cf. S. Thom. In Philipp. II.
lect. IV.); septem angeli ecclesiarum Asiae, quos Joannes
Apocal. I—III. alloquitur, quandoquidem unicus appellatur
uniuscujusque ecclesiae angelus, cui ecclesiae regendae ratio
reddenda est.
Arg. Ii. E.r traditione. Veteres jam a Clemente et
Ignatio Antiocheno, etiam propriis nominibus summum sacer­
dotem seu episcopum a presbyteris distinguentes, a) superioritatem episcopalem docent; b) illam superioritatem affirmant
esse a Christo constitutam.
a) Episcopi presbyteris superiores. 1° Clemens Romanus,
ordinem ecclesiarum Christianis exponens, exemplum V. Te­
stamenti hoc modo profert: „ Summo quippe sacerdoti sua
munera tributa sunt, sacerdotibus locus proprius adsignatus
est, et Levitis sua ministeria incumbunt. Homo laicus
praeceptis laicis constringitur." Ad Cor. cap. XL Quibus
verbis tres gradus hierarchiae Christianae, veteri ordinationi
respondentes, indicasse censetur. Deinde cap. XLII. eos
ministros legitimos esse docet ..qui constituti sunt ab illis
(apostolis) vel deinceps aliis viris eximiis". Atqui «viri
eximii“, qui constituendis ecclesiae ministris praesunt et in
eo munere dicuntur suppares apostolis, presbyteri primi
ordinis seu episcopi esse videntur.
2° S. Ignatius Antiochenus: «hortor,
inquit — ut in
concordia Dei omnia peragere studeatis, episcopo praesidente
loco Dei et presbyteris loco senatus apostolici et diaconis."
Ad Magnes. VI. Et alibi: «Studete igitur confirmari .
cum dignissimo episcopo vestro et digne contexta spirituali
corona presbyterii vestri et cum diaconis.“ L. c. XIII.; cf.

Quaestio III, Art. VII.

115

Ad Smyrn. VIII.; Ad Trallian. XIII. Ecce hierarchia, quam
patres Tridentini definierunt „ex episcopis, presbyteris et
ministris·4 constare.
3° Hermas de lapidibus turris seu ecclesiae exponens,
ait: „hi sunt apostoli et episcopi et doctores (presbyteri?· et
diaconi, qui ambulaverunt in sanctitate Dei et episcopatum
gesserunt et docuerunt et ministraverunt
*
Pastor, visio III 5.
Fatendum tamen ministeria varia hoc aliisque Hermae texti­
bus potius indicari quam gradum quemque clare describi.
S Irenaeus docet, S Paulum Hierosolymas profectum esse
„in Mileto convocatis et episcopis et presbyteris
*
. Adr. haer.
lib. III. 14.; cf. Act. Apost. XX. 17. Et alibi docet tradi­
tionem apostolorum perspici per eos, „qui ab apostolis con­
stituti sunt episcopi in ecclesiis et successores eorum usque
ad nos;44 et addit haereticos confundi „per successiones
episcoporum44. L. c cap. III. Deinceps episcoporum Ro­
manorum catalogum pertexit. Clemens Alexandrinus: „in
Ecclesia — inquit — progressiones episcoporum, presbyte­
rorum et diaconorum, ut arbitror, sunt imitationes ange­
licae gloriae 44 Strom, lib. VI. 13 Pluribus testimoniis non
indigemus; episcopatum enim saeculo II. vergente fixum
esse, adversariorum sententia est.
4° Testibus adductis fidem addunt primum episcopatus
perspicuus Clementis Romani (Iren. Adv. haer. lib III 3;
Tert. De praescr. cap. XXXII.), Polycarpi (Ignat. Ad Polyc.
Inscriptio et cap. V. 2.; Iren. Adv. haer. III. 3.), Evodii, qui
beati Petri successor fuit in ecclesia Antiochena (Euseb.
E. H. III. 22.), Marci, qui ecclesiam Alexandrinam rexit
(Eus. I. c. II. 16) et aliorum; catalogi episcoporum ab apo­
stolis usque ad saeculum II. et III. pertexti apud Hegesippum, Irenaeum, Tertullianum, I lieronymum, Optatum Milevitanum; monumenta, crypta Ceciliana, verbi causa, in qua
loculi episcoporum Romanorum saeculi III. a Zephyrino us­
que ad Cajum (218—283) et inscriptiones, episcopatum
proprie dictum indicantes, reperta sunt; documenta liturgica,
sacramentaria Leonianum et Gelasianum, liturgiae Alexan­
drina, Aethiopica et Nestoriana; Novatianus, schismaticus,
et haeretici saeculi III , idem cum catholicis sentientes (Tert.

Praescr. cap. XLL; Eus. E. H. VI. 43.); ad extremum prae­
scriptio, cum nemo unquam tempus indicaverit, (pio episco­
patus in ecclesia habitus non fuerit gradus distinctus et
presbyteratu superior.
b) Episcopatus ut gradus distinctus et presbyteratu supe­
rior a Christo institutus est. 10 De divina hierarchiae insti­
tutione summa est veterum consensio. Cf. art. 6. Atqui
veteres omnes significant episcopatum esse elementum hier­
archiae essentiale et praecipuum; id quod satis patet ex
patribus modo laudatis. Adde quod S. Ignatius Antioch.
dixit: „Cuncti similiter revereantur diaconos ut Jesum Chri­
stum, sicut et episcopum, qui est typus patris, presbyteros
autem ut senatum Dei et concilium apostolorum. Sine his
ecclesia non vocatur* Ad Trail. III. S Cyprianus: „Dominus
noster, cujus praecepta et monita observare debemus, Epi­
scopi honorem ut ecclesiae suae rationem disponens in evangelio loquitur/ etc. Ep. 27. Deinceps docet episcoporum
regimen ,,divina lege fundatum44 esse. L. c.
2° Patres affirmant, potestatem ordinandi presbyteros
scopis exclusive competere. Ergo episcopatus a Christo
institutus est. Conseq. patet; etenim si episcopatus pro
temporum necessitate humano consensu inductus fuisset,
potestas valide ordinandi presbyteros tam absolute episco­
porum non esset. Probatur antec S. Hieronymus ait: „Quid
facit excepta ordinatione episcopus, quod presbyter non fa­
ciat?" Ep. 85. ad Evangelum. Et S. Chrysostomus: „sola

constare qui potest? Siquidem episcoporum ordo ad gignen­
dos patres praecipue pertinet: hujus est enim patrum in
Ecclesia propagatio. Alter (presbyter), cum patres (presbyte­
ros) non possit, filios Ecclesiae regeneratione lotionis (baptis­
matis) producit, non tamen patres et magistros. Quinam
vero fieri potest, ut is presbyterum constituat, ad quem
creandum manuum imponendarum jus nullum habeat?

Quaestio III, Art. λ IT

Atque cum Ischyras se a Collutho presbyterum ordinatum
esse perhiberet, episcopi fere 100 Alexandriae congregati,
Ischyram ex eo confuderunt, quod Colluthus episcopus non
fuerit. Scripserunt enim ad Julium, Romanum Pontificem:
„quo pacto igitur presbyter Ischyras? quo ordinante? Collutho? . . . Atqui Colluthum presbyterum obiisse, ambasque ejus manus sine auctoritate fuisse, omnibus notum est/
S. Athan. A pol c. Arian, n. 12.
3° Aliud argumentum sumitur er factis publicis. Scri­
ptores catholici antiquos haereticos refellere consueverunt
ex successione authentica episcoporum, quos (apostoli) —
inquit Irenaeus — et successores relinquebant suum ipsorum
locum magisterii tradentes Adv. haer. III. 3. Cui rei argu­
mento sunt S. Irenaeus, Adv. haereses; Tertullianus, De
praescriptione; S. Cyprianus, De unitate ecclesiae. — Aliud
factum est publica damnatio Aerii. — Accedit ut Constitu­
tiones apostolicae, antiqui canones, liturgiae doceant, pleni­
tudinem sacerdotii esse in episcopo; namque episcopatus
appellatur «ordo primus
,
*
,,summum sacerdotium
,
*
«prae­
rogativa fastigii
:
*
et ordinatio episcopalis „ multiplicatio
gratiae presbyteralis
,
*
«provectionis augmentum
.
*
') — Deni­
que nullum tempus, locus nullus indicari potest, quo eccle­
sia doctrinam de divina episcopatus institutione mutaverit.
Valet igitur argumentum praescriptionis.
Arg. III. Er ratione. In quavis societate ordinata
oportet esse ministros aliquos superiores, per quos inferiores
ministri uniantur, sicut et ipsi superiores per unum supre­
mum. Jam vero ministri hujusmodi superiores ecclesiae
episcopi appellantur. Ergo episcopi, cum Christus sit auctor
ordinis, divinitus instituti esse convenienter dicuntur. Cf.
S. Thom. C. Gent. lib. IV, 76.; S. Theol. Suppi, quaest. 37.
art. 1. 40.; art. 4.2)
') Cf. De Smedt, L’Organisation des église
*
chrétiennes jusq'au
milieu du IIIe siècle, nconon L’organisation des églises chrétiennes au
III siècle. — Rev. des quest, hist. 1888 et 1891.
3) Cf. Bruders, Die Verfassung der Kirche ; Miohiels, L’origine de
l’épiscopat; Batiffol, Etudes d’histoire et de théologie positive (3. édit 1904);
Senieria, Domma, Herarchia e culto nella Chicsa primitiva, 1905; Ennoni,
Les origines de l’épiscopat, 3. édit. 1905.

118

Quaestio III. Art. Vil.

Objectiones.

Obj. 1. Olim episcopi et presbyteri nomine non distin­
guebantur. Ergo nec re.
liesp. Dato antec., nego conseq. Utrique vocabulo
quaedam ad significandum munus sacerdotale vis propria
inest; nam runum — ait Beda — sapientiae maturitatem,
aliud industriam curae pastoralis significat
.
**
Hinc sacer­
dotes et primi et secundi ordinis promiscue presbyteri et
episcopi appellabantur. „Postmodum tamen — inquit
S. Thomas — ad schisma vitandum necessarium fuit, ut
etiam nomina distinguerentur, ut sci majores dicerentur
episcopi, minores autem presbyteri.
**
II. II. 184., art. 6.
ad 1.
Obj. II. I. Tim. IV. 14. Timotheus ordinatus esse di­
citur ,.cum impositione manuum presbyterii
.
*
Atqui Timo­
theus habetur episcopus. Ergo, cum superiores ab inferio­
ribus non ordinentur, episcopus non est presbytero superior.
liesp. Dist. majorem: rcum impositione manuum pres­
*
byterii
excluso episcopatu, nego; incluso, subdist., ut pres­
byteri cooperarentur essentialiter, nego; accidentaliter propter
solemnitatem, transeat. Constat presbyteri nomen fuisse
episcopis et sacerdotibus ordinis secundi commune; hinc
nihil ex voce presbyterii probatur. lies ipsa a S. Paulo ex­
plicatur, cum alio loco de Timothei ordinatione dixerit ..per
impositionem manuum mearum1'. II. Tim. I. 6.
Instabis. In S. Scriptura nusquam apparet episcopatus
monarchicus, seu unus, qui potestate ceteris praecellens
tali ecclesiae regendae constituitur. Quod cum episcopatu
in ecclesia catholica, qui monarchicus est, minime congruit.
liesp. Dist. majorem: Non apparet episcopatus mon­
archicus quantum ad perfectam circumscriptionem dioeceseon, transeat; secus, nego. Supra, p. 115, c. 4 nonnulla facta
recensuimus, quae episcopatus monarchici partialem organisationem testantur. Etenim saltem, post annum 67,
Timotheus Ephesinus episcopus fixus fuisse videtur; Titus
Cretensis Tales Stephanas, Fortunatus et Achaicus fortasse

Quaestio TH, Art. VII.

119

Corinthi fuerunt; Epaphroditus Philippis; Colossis Archippus
vel Epaphras. Septeni angeli Apocalypseos episcopi
*
mo­
narchic! optimo jure habentur Insuper l. c. nr. 4 solidum
antiquissimorum catalogorum testimonium exhibuimus. Jam
vero tum traditio fontium orientalium, quos Eusebii Chronicon et Historia eccles. servant, tum traditio occidentalis
Catalogi Liberiani sive Collectionis Philocalianae documento
est, Romae, Antiochiae, Hierosolymis episcopatum monarchicum ab apostolico tempore derivari, contra ac Harnack
in sua Chronologia docet, ubi Anicetus, Romanus Pontifex
(t 167—168), primus episcopus monarchicus fuisse perhi­
betur.1) — Sed haec quidem hactenus. Commonere liceat,
aliud esse ipsam potestatem episcopalem, aliud legem eccle­
siasticam, qua singulis episcopis jurisdictionis fines assignan­
tur. Ordinis enim potestatem et jurisdictionis proximam
saltem capacitatem a Christo conferri in aperto est. fines
autem jurisdictionis episcopis pedetentim constituti sunt.
Quare ratione sui ..potestas sacerdotis — ait S. Thomas —
naturaliter et ex jure divino subditur potestati Episcopi,
cum sit imperfecta respectu illius
*.
C Impugn, cap. Ιλλ
Urgebis. Forsitan episcopatus ab ideis Judaico-Christianis et Graeco-Romanis originem duxerit. Ergo ad in­
stitutorem divinum recurrendum non est.
Resp. Dist. antec.: quantum ad essentialia, nego; quan­
tum ad accidentalia quaedam, transeat. Et nego conseq.
Sacerdotium V. T. hierarchiae catholicae umbra fuit, causa
non fuit. Nec refert, quid fieri potuerit, cum factum insti­
tutionis divinae adversus hypotheses quascunque probavi­
mus Si quis tamen dixerit, ecclesiam Judaeos vel Roma­
nos in accidentalibus quibusdam secutam esse, v. g Ro­
manos in describendis provinciis ecclesiasticis, non repugno.
') J Elatnion, Les anciennes listes épiscopales des quatre grands
sièges, in Iles. d’Hist. Eccles. 1900, p. 645—678; vide ibid. 1901, p. 209
—238; 503—528. — Alexandrina successio ob minus certos hujus
ecclesiae fastos episcopales difficilius probatur, de qua re vide Di­
ctionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie in voce Alexandrie (lü04).
— ('f. Dom John Chapman. La Chronologie des premières listes épi­
scopales de Home in Uev. B(ntd. 1901, p. 398 41i.

120

Quaestio III, Art. λ’ΙΙ.

Obj. ΙΠ. S. Hieronymi auctoritas magna est. Atqui
sanctus docet, „eosdem esse Presbyteros quos Episcopos
*.
Ep. 146. ad Evangelum.
Resp. Dist. majorem: S. Hieronymi auctoritas magna
est, conc.; major quam consensus communis patrum, nego.
Et dist. minorem: secundum quid, conc.; simpliciter, nego.
Est sane presbyter idem quod episcopus secundum primi­
tivam nominis communitatem et potestatem consecrandi
Corpus Christi; verum si presbyter et episcopus conside­
rentur secundum propriam rationem suae speciei procul dubio
differunt S. Hieronymus moleste ferens diaconum a non­
nullis presbytero praeferri, dignitatem presbyterorum ex­
tollit eaque munera, quae plura atque inprimis circa Christi
Corpus et Sanguinem presbyteris sunt cum episcopis com­
munia, potissimum illustrat. Quod non absurdum est, modo
ne absolute potestatis aequalitas adstruatur.
Instabis. S. Hieronymus alibi scripsit: „antequam dia­
boli instinctu studia in religione fierent et diceretur: „ego
sum Pauli, ego Apollo, ego autem Cephae/ (cf. I. Cor.
1 12.), communi Presbyterorum consilio ecclesiae guber­
nabantur. Postquam vero unusquisque, quos baptizaverat,
suos putabat esse, non Christi, in toto orbe decretum est,
ut unus de Presbyteris Electus superponeretur ceteris, ad
quem omnis ecclesiae cura pertineret et schismatum semina
tollerentur/ In Titum I. 5. Ergo episcopatus humano tan­
tum consensu inductus est.
Resp. Dist. antec.: Decreto ecclesiastico constitutus est
episcopatus, id est, aliquis usus jurisdictionis episcopalis,
concedo; ipsa dignitas episcopalis, nego. Et nego conseq.
S. Hieronymus institutionem divinam potestatis episcopalis
in se non negasse videtur, etsi quorundam adversariorum
audacia notusque doctoris animi impetus effecerint, ut non­
nulla fortius quam diligentius dixisse censeatur. At a) ad­
juncta, b) contextus, c) aliae sancti sententiae ponderentur
necesse est.
a) Adjuncta sunt 1° adversariorum audacia; 2° ardor
Hieronymi; 3° honor ab ecclesia sancto doctori praestitus;
ab ecclesia, inquam, quae Collutho et Aerio strenue ob­

Quaestio III, Art. VIL

121

stitit. Quibus adjunctis tam sententiarum intemperantia
quaedam verbalis quam doctrinalis sinceritas explicantur.
b) Contextus. 1° Sanctus doctor sententiae suae intem­
perantiam corrigens, mox subdit: ..ita episcopi noverim se
magis consuetudine, quam dispositionis Dominicae veritate,
presbyteris esse majores/ In Tit. 1. c. Dispositionem igitur
Dominicam, cum „magis“ dicat, non excludit. 2° Potesta­
tem ordinandi episcopis exclusive tribuit: „episcopi, — in­
quit — qui habent constituendi presbyteros per urbes singu­
las potestatem;" atque iterum: „quid enim facit, excepta
ordinatione, episcopus quod presbyter non faciat?- 3" Idem
ait: «quod Aaron et filii ejus atque Levitae in templo fue­
runt, hoc sibi episcopi et presbyteri et diaconi vindicent in
ecclesia/
c) . Aliae sancti doctoris sententiae. 1° Docet ab ipsis
apostolis ordinatos episcopos: «Quod fecerunt et apostoli,
per singulas provincias presbyteros et episcopos ordinantes
In Matth. XXV, 26—28. 2° «Omnes episcopi apostolorum
successores *
sunt (ep. 146.); ..Apud nos apostolorum locum
episcopi tenent/ Ep. 41. 3° Adv. Jovin. I. scribit: «epi­
scopus, presbyter et diaconus non sunt meritorum nomina,
sed officii;" atque o. c. II.: ..In
Testamento et in Novo
alium ordinem pontifex tenet, alium sacerdos alium *Levitae.
'
4" Charisma peculiare S. Spiritus in episcopo videt: «Si
quaeramus quare in ecclesia baptizatus, nisi per manus
episcopi non accipiat Spiritum Sanctum: disce hanc obser­
vationem ex ea auctoritate descendere, quod Spiritus San­
ctus ad apostolos descendit/ Dial. ado. Lucifer. IX. 5° Deni­
que sanctus doctor: «Naufragium — inquit — in portu
fecerunt, quicunque docent nihil inter episcopum et pres­
byterum intéressé eandemque esse dignitatem et mittentis
est missi/ Ado. Joan. Micros. XXXVII.
I rgebis. Hieronymus episcopum electione, non ordina­
tione constitui ostendit, cum dixit: «Alexandriae a Marco
evangelista usque ad Heraclam et Dionysium episcopos
semper presbyteri unum ex se electum in excelsiori gradu
collocatum episcopum nominabant; quomodo si exercitus
imperatorem facit aut diaconi eligant de se, quem indu-

122

Quaestio III, Art. VIII.

strium noverint et archidiaconum vocent. Quid enim facit
excepta ordinatione episcopus, quod presbyter non faciat?“
Ep. ad Evangelium. Ergo episcopus non est ex institutione
Christi presbyteris superior.
Resp. Dist. antec.: Illud Hieronymianum ordinationem
excludit, nego; praxin eligendi refert, subdist : Alexandrinis
peculiarem, transeat; communem, nego. 1° Sanctus doctor
in epistola ad Evangelum, ut presbyterorum dignitatem,
a nonnullis aliquantisper neglectam, tueatur, ea studiosius
attingit, quibus presbyteri ad episcopos magis accedunt.
At ordinationem ab eo non negari tum ex iis patet, quae
modo ad germanam doctoris sententiam aperiendam ex
ejus operibus descripsimus, tum ex eo quod sanctus in
ipso textu, qui objicitur, ait: „Quid enim facit excepta
ordinatione episcopus, quod presbyter non faciat?4. Com­
paratio autem electionis episcopi et archidiaconi similitudinis
comparatio est, non aequalitatis. 2° Quae de praxi Alexan­
drinis peculiari dicuntur, si subobscura videantur, ex historia
ecclesiae Alexandrinae explananda sunt. Jam vero epi­
scopos Alexandrinos ante Heraclam (γ 247) et Dionysium
(t 265) haud aliter ac Hierosolymitanos et Romanos anti­
stites ordinatos esse, historiae prodiderunt. Cf. Euseb. H.
E. 111. 14. 21.; IV. 1. etc ; Athan. Apol. HI.; Const, apost.
VIII. 45. 3° Etiamsi Hieronymus ea quandoque scripserit,
quibus ad adversariorum sententiam accedere videatur,
consensus antiquitatis Hieronymi, non ecclesiae, errorem
convincit.1 )
Articulus \ III.

Utrum forma regiminis ecclesiastici sit monarchica.
I· Regiminis formae plures. Res, de qua nunc
quaeritur, argumentis suis propriis confirmabitur, cum de
‘) Cf. Sanders. Etudes sur S Jerôme (1903) et propriam illustra­
tionem consuetudinis Alexandrinae apud Batiffol, Études il’histoire et
de théologie positive, p. 267 -280, describentem le ..souvenir qui s’est
gardé du caractère quasi épiscopal des prêtres qui composaient ce
presbyterium" (d’Alexandrie);
Card Fr. Segna, De ecclesiae Christi
constitutione et regimine, p. 3H—362.

Quaestio HI, Art. VIII.

123

primatu S. Petri ac Romanorum Pontificum agendum erit.
At vero, ut via et ratione progrediamur, hoc loco vera
sententia de forma regiminis ecclesiastici exponenda vide­
tur. Quo futurum est, ut tota ecclesiae constitutio in uno
conspectu ponatur.
Et primo quidem sunt diversa regimina, quorum unum
est democratia seu regimen populi; alterum aristocratia seu
principatus optimorum vel optimatum; tertium monarchia,
quae est regimen unius. Praeterea possunt ex permixtione
duarum aut trium illarum formarum regimina mixta oriri.
Cf. S. Thom. I. II. 90. art. 4.; De regim. prine lib. I. 1.
II. Monarchiae forma quadruplex Monarchiam
diximus esse regimen unius. Igitur in quacunque monar­
chia, quae jure meritoque eo nomine insignitur, suprema
potestas socialis in uno est. Potestas porro suprema aut
in uno tota est et indivisa, aut collective et per divisionem:
si primum monarchia simplex audit; sin aliter mixta dicitur.
Monarchia simplex in absolutam et temperatam subdivi­
ditur. Absoluta ea dicitur, in qua princeps supremam potes­
tatem solus et ita habet, ut illius potestas nullis constitutis
legibus fundamentalibus positivis societatique determinatae
propriis coarctetur. Temperata dicitur, quando „unus — ait
Zigliara
imperat cum potestate leges ferendi, sed intra
limites legum fundamentalium, quas societas praehabet.
quas imperator praesupponit, et quas proinde nullo jure
potestas socialis abolere aut ipsis contradicere potest, sed
juxta ipsas ferre leges pro bono communi societatis sibi
commissae. Immutare autem ipsas leges fundamentales
possunt quidem communi consensu princeps et populus, si
leges illae sint ab ipsis, si autem ab ipsis solis non sint
(ex. g. leges naturae), non possunt eas immutare.“ Propaedeutica, lib. IV. 11.
Monarchia mixta dividitur in eam, quae vulgo mixta
dicitur et in repraesentati cam. In illa mixta „rex gubernat,
sed non solus, quia potestas legislativa ut tota, residet in
corpore illo politico, cujus rex est pars solummodo, quamvis
sit pars principalis.“ Zigliara. 1. c. Quam hoc loco mixtam
appellamus, eam monarchiam alii temperatam vocant : haec

Quaestio III, Art. VIII

autem vocum, non conceptuum, diversitas est. Monarchia
repraesentati va improprie monarchia dicitur; in ea enim aucto­
ritas socialis non principi sed populo tribuitur eligunturque
a populo deputati, qui nomine et auctoritate populari, ipsis
delegata, leges ferant.
Ili. Notio monarchiae ecclesiasticae. Quoniam
monarchia in regimine unius consistit, nihil refert, utrum
unus ille, qui gubernet, rex appelletur an imperator, con­
sul aut praeses Quapropter in ordine quoque ecclesiastico
monarchiam speculari possumus, quae est plenitudo supremae
potestatis ecclesiasticae in solo Romano Pontifice. Cujus qui­
dem monarchiae rationem dilucide intelligemus, si mentem
in sequentibus defixerimus.
1° Monarchia ecclesiastica simplex est. Quidquid enim
potestatis competit episcopatui, id eminentiori modo inest
in Pontifice Romano, qui proinde potestatem supremam
habet, rotam et indivisam. 2° Ea monarchia temperata est;
eo scilicet sensu, quo vocem temperatae explicavimus. Tem­
peratur autem Pontificis potestas per legem Evangelicam
fixaque statuta Christi. 3° Monarchia ecclesiastica divinitus
in Petro ejusque successoribus constituta est; ita fit, nullius
ut auctoritate ecclesia aliam sibi regiminis formam assu­
mere possit.
Quaeres, utrum ecclesiae forma aristocratica et democratica dici debeat. Respondeo posse ecclesiae formam ita
nominari non proprie ob permixtionem aliquam aut divisionem
potestatis supremae, sed sensu quodam latiori. „Forma
ecclesiae — ait Zephirinus Gonzalez — est . . . Aristo­
cratica, quatenus Christi vicarius in partem sollicitudinis et
ministerii gubernationis adsciscere tenetur Episcopos, quos
Spiritus sanctus posuit regere Ecclesiam Dei. Democratica . . .,
tum quatenus summus Pontifex electione, non jure haereditario, creatur, tum etiam quia et ipse, et Episcopi, et
sacerdotes cum aliis ministris, ex omni populo, tribu, lingua
ac ex quavis conditione assumuntur/ Philos, element. III.
sect. II. 1.
IV. Errores circa constitutionem ecclesiae. Er­
rores democratici. a) Ineunte saeculo XIV. Marsilius Menan-

Quaestio III, Art. VIII.

125

(Irinus, Patavinus dictus, ac Joannes de Janduno, doctores
Parisienses, edito libro, qui Defensorium pacis inscribitur,
potestatem ecclesiasticam originaliter in fidelium communi­
tate esse asseruerunt. Novatores saeculi Χλ'Ι., rejecta
hierarchia et conficto sacerdotio universali, democraticam
prorsus conceperunt ecclesiam, b) Neque mediocriter democratiam resipit eorum error, qui potestatem ecclesiasticam
immediate populo collatam esse contendunt, sed necessario
transferendam in pastores; quorum gradus ab ipso Christo
determinati sunt c) Denique error est asserere potestatem
ecclesiasticam, etsi populo non collatam. valide tamen exer­
ceri non posse independenter a populo: sive ponatur depen­
dentia juridica, quae populi concursum postulat aut ante­
cedentem in eligendis pastoribus aut consequentem in accep­
tandis legibus; sive dependentia moralis, qua efficitur, ut
electiones et leges inconsulto populo validae illae quidem
sed cum irrogata populo injuria fiant.
2° Errores aristocrat ici. a) Presbyterorum gradum et
potestatem, sublato divino episcoporum ordine, plus aequo
extulerunt presbyteriani et alii, quos hujus quaestionis
art. 7. nominavimus. Z>) Aristocraticus etiam error est do­
ctrina, (piae statuit, „reformationem abusuum circa eccle­
siasticam disciplinam in Synodis dioecesanis ab Episcopo
et parochis aequaliter pendere ac stabiliri debere'
*;
similiter
doctrina, „qua parochi alii ve sacerdotes in Synodo congre­
gati pronuntiantur una cum Episcopo judices fidei, et simul
innuitur judicium in causis fidei ipsis competere jure pro­
prio, et quidem etiam per ordinationem accepto
;
*
quae
utraque doctrina a Pio VI. damnata est. Cf. Constitutio­
nem Auctorem fidei, prop. 9. et 10. c) Cujus secundi erroris
similis est tertius, (pio parochorum potestas immediate a
Christo esse perhibetur, atque episcoporum auctoritas in
negotiis parochialibus extraordinaria, d) Alius est error
Gallicanorum, qui plenitudinem potestatis supremae non
in solo Romano Pontifice, sed in eo cum corpore episco­
porum aut cum parte saltem eorum minori residere con­
suerunt.
3° Errorem democraticum et aristocraticum conjunxit.

I

126

Quaestio III, Art VIII.

a) Edmund us Richer,/ svndicus
Sorbonae Parisiensis. Hic
V
a. 1611 librum edidit De ecclesiactica et politica potestate, in quo
asseritur, 1° jurisdictionem proprie, primario et essentialiter
datam esse populo, ministerialiter Summo Pontifici et epi­
scopis; 2° potestatem ministerialem Pontificis coarctari po­
testate ministerial! episcoporum; 3° leges sive in conciliis
editas sive extra indigere acceptatione populi; 4° organa
populi relate ad episcopos esse presbyteros curatos. Richer
damnatus se subjecit, et obiit a. 1631. — b) Marcus Anto­
nius de Dominis (1566 — 1624) in opere, quod est De republica
ecclesiastica contra primatum Papae, asseverat, 1° jus eligendi
ecclesiae ministros jure divino competere populo; 2° epi­
scopos potestati Papae non subjici.
c) Erupit error vehe­
mentius a. 1763, cum ederetur opus, quod inscribitur:
Justini Febronii Jurisconsulti de statu Ecclesiae, et de legitima
potestate Romani Pontificis liber singularis, ad reuniendos dis­
sidentes in religione Christianos compositus. Nicolaus de Hontheim, episcopus suffraganeus Trevirensis. ficto sub nomine
Febronii veram doctrinam de ecclesiae constitutione oppugnavit acriter atque errores suos, ab eruditissimis viris
diligentissime refutatos, sub ementitis nominibus Justiniani
novi, Joannis Clerici, Auli Jordani defendit. Febronius
illuc spectat, 1° ut populus in partem potestatis ecclesia­
sticae veniat; 2° ut episcoporum potestas plus justo extol­
latur; 3° ut deprimatur auctoritas Romani Pontificis. A Febronio capitale malum Febronianismi ortum est, quo eccle­
siasticam constitutionem subvertere civilique potentatui
ecclesiam tradere non pauci conati sunt. Sed de violatione
libertatis ecclesiasticae alias.
Jam sensu exposito probatur

Thesis: Forma regiminis ecclesiastici est monarchica.
Argumenta.

Monarchica dicitur ea forma regiminis, qua
tota potestatis plenitudo penes unum residet. Potestatis
autem spiritualis plenitudo tota divinitus data est uni Petro
ej usque in primatu successoribus, Pontificibus Romanis.

Quaestio III, Art. VIII

127

Ergo. Probatur minor ex disputationibus de primatu insti­
tuendis. Cf. quaest. XVI.
Objectiones.

Obj. I. In concilio Hierosolymis ab apostolis habito
decretum a laicis etiam sancitum est. Ergo hac aetate
ecclesiasticus ordo fuit democraticus. Prob, antec. Act.
XV. 22. decretum de legalibus mittendum hunc in modum
narratur: „Tunc placuit Apostolis, et senioribus eum omni
Ecclesia, eligere viros ex eis, et mittere Antiochiam cum
Paulo et Barnaba, Judam, qui cognominabatur Barsabas,
et Silam.“
Resp. Nego antec. et probationem dist.: decretum missum
est cum plausu omnis ecclesiae seu laicorum. cone ; sancitum
per laicos, nego. Decreti sanctionem apostolis et senioribus
seu presbyteris tributam esse, probatur a) ex decreti titulo:
rApostoli et seniores fratres, his, qui sunt Antiochiae,- etc.
Act. XV. 23.; b) ex cap. Χλ’Ι. 4., ubi Paulus et Timotheus
leguntur tradidisse civitatibus ^custodire dogmata, quae
erant decreta ab Apostolis et senioribus, qui erant Jerosolymis “ Item cap. XV. 2. et 6. quaestio apostolis et pres­
byteris dirimenda tribuitur.
Instabis. In textu graeco recepto Antiochiam scripsisse
leguntur „Apostoli et seniores et fratres, xai οι αδελφοί. Ergo
in decreto sanciendo laici non nihil valuerunt.
Resp. Data lectione textus recepti, nihil sequitur.
Etenim cum multitudo seu laici in casu concilio materialiter
adfuissent, non formaliter, id est, ut testes, non tanquam
judices, in litteris ad ecclesias multitudinis mentio quae­
dam haberi potuit : id scilicet ad narrationem rei gestae,
non ad vim decreti pertinebat. Sanctionem autem decreti
non nisi ad apostolos et presbyteros pertinere, ter signifi­
catur. Namque a) Paulus et Barnabas adscenderunt „ad
Apostolos et presbyteros in Jerusalem, super hac quaestione
*
XV. 2.; b) eodem capite v. 6. S. Lucas narrat: «Convene­
runt (pie Apostoli et seniores videre de verbo hoc;
*
c) similiter
XVI 4. memorantur dogmata, quae erant „decreta ab Apo­
stolis et senioribus
*.
Quodsi res aliquam dubitationem ha-

128

Quaestio III, Art. VIII.

beret, textus plurimi, quos art. 4. pro constitutione ecclesiae
hierarchica adduximus, nihil dubii relinquerent.
Non negavimus lectionem recepti: xal oi, et fratres;
quampiam 5 antiquissima et optima manuscripta, N’ABCD,
hoc est, codex Sinaiticus Petropolitanus saec. V., Alexan­
drinus Londin. saec. V., Vaticanus saec. IV., Ephraenii
Syri rescriptus Parisiensis saec. λ', et Bezae Cantabrigiensis
graecus et latinus saec. VI. omittunt xal oi; omittitur etiam
in Itala, Vulgata et Armenica; similiter a protestantibus
Mill, Griesbach, Lachmann, Bornemann, Buttermann et
a Tischendorf in editione octava critica.
Obj. II. Si jus est, praepositos ecclesiasticos a fidelium
multitudine eligi, constitutio democratica habetur. Matthiam
autem apostolum et septem diaconos a multitudine electos,
Act. I. 15 26. et VI. 3 5. scriptum videmus. Constitutio
igitur ecclesiae primitivae democratica fuit.
Eesp Dist. maj.: Si jus illud eligendi divinum est,
conc.; si concessio apostolica, nego. Dist. et min.: multi­
tudo Matthiam et diaconos elegit jure divino, nego; ex
concessione apostolica, subdist.: voto consultative, conc.;
voto decisive, nego. Profecto jus cujuscunque suffragii po­
pulo divinitus concessum non nisi gratis asseritur. In casu
ratio ad fideles interrogandos specialis cernitur. Oportebat
enim in Judae locum suffici unum ex his viris, qui cum
apostolis fuerant congregati in omni — inquit Scriptura —
tempore, quo intravit et exivit inter nos Dominus Jesus, inci­
piens a baptismate Joann is usque in diem qua assumptus est.
Act. I. 21. 22. Diaconorum constituendorum occasio fuit
murmur sedandum; quare duodecim prudenter multitudini
dixerunt: Considerate ergo, fratres, viros ex vobis boni testi­
monii septem. Act. \ I. 3. Hodie proclamationes fieri so­
lent, ut promovendorum ad ordines idoneitas magis pateat.
Instabis S Paulus Corinthiis scribit: Quid enim mihi
de iis, qui foris sunt, judicare? Nonne de iis, qui intus sunt,
vos judicatis? Sam eos, qui foris sunt, Deus judicabit. Auferte
malum (rov ττοι^ροι) e.r robis ipsis. I. Cor. V, 12 13. Ergo judi­
candi potestas et expellendi hominem malum non superioris
erat, sed penes communitatem, more plane democratieo.

129

Quaestio III, Art. VIII.

liesp. Dist. antec.: S. Paulus loco laudato statuit nor­
mam strictam juris ecclesiastici, nego; loquitur modo gene­
rali de vitandis Christianis palam criminosis, conc. Proinde
Weizsàcker ex hoc textu et alii ex textibus analogis con­
ditionem ecclesiae primaevae essentialiter democraticam
probare nunquam poterunt. Apostolus de malis judicandis
verba faciens non distinguit inter eos, qui sensu strictiori
judicium exercent, et eos, qui ratione quadam accendentali
et extensiva judicio participant vel ad exsequendam senten­
tiam — in casu malis vitandis — aliquid afferunt. Quis
dixerit, hujusmodi textibus aperta Scripturarum de prin­
cipatu sacro testimonia evacuari? Cf. S. Thom. In I Cor.
V, lect. 3.l)
Obj. 111. Est apud S. Cyprianum: ..quod et ipsum
videmus de divina auctoritate descendere, ut sacerdos plebe
praesente, sub omnium oculis deligatur, atque idoneus
publico judicio ac testimonio comprobetur/ Ep. 68. Ita
fit, ut in eligendis ecclesiae ministris populi concursus divina
auctoritate requiratur.
Resp Dist. antec.: a S Cypriano concursus plebis di­
citur „de divina auctoritate descendere" praeceptive, nego’,
exemplariter, subdist.: concursus testimonii, conc.: concursus
electionis, nego. Sanctus doctor vult, ut electio coram po­
pulo, non a populo, fiat, idque ut plebis praesentia valeat
ad testimonium. Haec autem praxis sensu latiori de divina
auctoritate descendere perhibetur, in quantum exemplo V. T.
et consecratione Eleazari, Aaronis filii (Num. XX.), com­
mendari visa est. At clericorum probatio aliis etiam modis
convenienter fieri potest. Neque Cypriani temporibus prae­
sentia populi semper est adhibita, sed, ut sancti verbis
utar, „fere, per provincias universas". Atque concilium
Carthaginense III. statuit: „Nullus ordinetur clericus nisi
probatus vel episcoporum examine, vel populi testimonio.^
Can. XXVIII. Cf. Leo M., ep. 6. (alias 10) n. 4.
') Vide J. Kohr, Paulus und die Gemeind· von Korinth (1899),
S. 11—37.
De Groot, Summa apologet. Ed. tertia

9

130

Quaestio Iv, Art. I.

Quaestio IV.
De ecclesia, societate perfecta et libera.
Haec disputatio de ecclesia, societate perfecta et comi, controversiarum nostrarum cardo habetur. Et jure
quidem. Complet enim demonstationem institutionis et
constitutionis ecclesiae; simul et earum quaestionum, quibus
ecclesiae libertatem potestatemque probandam suscipiemus,
fundamentum est. Et ne longum sit, in antecessum unum
hoc dico, non arbitrio humano, sed divina institutione con­
ditam esse ecclesiam. Quo igitur appareat, utrum Christi
ecclesia sit societas perfecta, Ille audiendus est, qui dixit:
Data est mihi omnis potestas in caelo, et in terra. Matth.
XXVIII. 18. Qaeritur autem:
Primo. Utrum ecclesia sit societas perfecta.
Secundo. Utrum ecclesia sit societas ubique legalis.
Tertio. Utrum ecclesia sit societas necessaria.
Articulus I.

Utrum ecclesia sit societas perfecta.
1. Notio societatis. Societas est „adunatio hominum
ait S. Thomas — ad aliquid unum perficiendum: et ideo
secundum diversa, ad quae perficienda societas ordinatur,
oportet societates distingui, et de eis judicari: cum judicium
uniuscujusque rei praecipue sumatur ex fine. Et inde est
quod philosophus in VIII. Ethicorum diversas communitates
distinguit, quae nihil aliud sunt quam societates quaedam
secundum diversa officia, in quibus homines sibi invicem
communicant: et secundum has communicationes, amicitias
distinguit, sicut eorum qui simul nutriuntur, vel qui simul
negotiantur, aut aliquod aliud negotium exercent/ C. im­
pugnantes, cap. 111. Quibus verbis tria manifesta sunt.

Quaestio IV, Art. I.

131

1° Cujuscunque societatis proprie dictae elementa tria
sunt a) multitudo; b) linis communis seu „adunatio .
ad
aliquid union perficiendum
*
; c) auctoritas, ex qua oritur
*
„adunatio
et motio ad bonum commune.
2° Secundum lines diversos possunt diversae esse so­
cietates, puta ad negotiandum, ad ingenium excolendum, ad
amplexanda consilia evangelica. Cf. S. Thom. 1. c.
3° Sicut corpus humanum est organismus physicus, ita
societas est organismus moralis. Hujus autem organismi
perfectio tanto major est, quanto magis complete neces­
saria ad vitam in se continet. Hinc S. Thomas distinguit
tres societates, domum, civitatem et regnum, quod ab eo ap­
pellatur ^communitas consummationis
.
*
In Matth. XII. 25.
II. Notio societatis perfectae. Perfectio societatis
considerari potest 1° in perfectione individual! suorum
membrorum; 2° in usu suorum jurium, qui diverso gradu
tranquillus et fortis esse contingit; 3° in ipsa indole sociali.
Nobis propositum est indagare, utrum ecclesia perfecta seu
completa sit in ipsa ratione societatis. Societas autem est
organismus quidam moralis. Jam vero completus organis­
mus in ordine physico consummate habetur, si organismus
hujusmodi non est pars, nec in ordine suo per se insufficiens,
sed ipse totum aliquod et in ordine suo sufficientia vitae prae­
ditus. Hoc dici potest de organismo morali, qui vocatur
societas. Cujusmodi org nismus consum mate non habetur,
si societas quaedam est pars, puta bonum unius domus,
quod ordinatur ad bonum unius civitatis (cf. S. Thom 1. 11.
90, art. 3. ad 3.); aut in ordine suo per se insufficiens, velut
ordines religiosi, qui sufficientiam vitae supernaturalis ab
ecclesia obtinent. Quae cum ita sint, facile intelligi potest
haec regula, (piam statuit S. Thomas: „oportet quod tanto
sit perfectior multitudinis societas, quanto magis per se suf­
ficiens erit ad necessaria vitae" De regimine principum, lib. I. 1.
Et quoniam haec sufficientia stricto sensu in regno seu in
statu reperitur, in ordine temporali non nisi status societas
perfecta et completa habetur seu, ut ait S. Thomas, „communitas consummationis “ Denique haec sufficientia seu
inde,pendentia intrinseca necessario exigit independentiam ex- ·
9*

1

132

Quaestio IV, Art. I.

trinsecam. Sequitur societatem perfectam esse, quae in ordine
suo per se sufficiens ab alia nulla dependeat; dependens enim
in ordine suo societas perfecta non erit, sed instar collegii.
III. Status quaestionis. Quaeritur, utrum Christi
ecclesia sit societas perfecta, hoc est, ut ex supra dictis intelligitur, utrum sit societas in ordine suo per se sufficiens
et ab alia minime dependens. Dixi: in ordine suo, id est, in
ordine vitae spiritualis et supernaturalis; per se sufficiens, id
est, quae inedia necessaria et utilia ad aeternam animarum
salutem procurandam divinitus in se affatim continet; ab
alia minime dependens, id est, tota sui juris nullique societati
sive in esse sive in operando subordinata. Haec vero suffi­
cientia in se seu intrinseca independentia et independentia
extrinseca conjuncta sunt. Proinde probata exsistentia independentiae intrinsecae sequitur altera, quae in illa fun­
datur; manifestato autem jure independentiae extrinsecae
cognoscitur intrinseca, sine qua extrinseca esse nequit.
Organismus denique ecclesiae seu perfectio ejus intrinseca
in genere societatis ex ecclesiae fine certissime cognoscitur.
Rerum enim natura et organismus fini rerum omnino re­
spondet. Idque eo magis de ecclesia dicitur, quod Christus
dilexit Ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea. Eph. V. 25.
Ιλλ Magnum momentum hujus quaestionis pro
defendenda ecclesiae libertate. Qui probat, ecclesiam
esse societatem plane perfectam, eo ipso libertatem ecclesiae
demonstrat. Nimirum conceptus verus perfectae societatis
est hujusmodi, ut independentiam a quavis alia ejusdem
ordinis societate expresse contineat. Vetans igitur, ecclesiam
esse aut res suas potestate civili non approbante peragere,
jus divinum laedit. Nec ulla unquam justa potest ferri
lex, quae libertatem ecclesiasticam quovis modo vinciat,
impediat. Quapropter inter praecipua civium Christianorum
officia haec Leonis Xlll praecepta collocantur. 10 Sanctum
igitur Christianis est publicae potestatis nomen . . . Verum
si reipublicae leges aperte discrepent cum jure divino, si
(piam Ecclesiae imponant injuriam, aut iis, quae sunt de
religione, officiis contradicant, vel autoritatem Jesu Christi
in pontifice maximo violent, tum vero resistere officium

Quaestio IV, Art. I.

133

est, parere scelus. — 2° Rursus autem apparet quam sit
illa seditionis injusta criminatio: non enim abjicitur prin­
cipi legumque latoribus obedientia debita: sed ab eorum
voluntate in iis dumtaxat praeceptis disceditur, quorum fe­
rendorum nulla potestas est, quia cum Dei injuria feruntur,
ideoque vacant justitia, et quidvis potius sunt quam leges
V. Ecclesiae doctrina. Ut vetustiora ecclesiae ju­
dicia praeteream, duorum tantum Summorum Pontificum
sententias de ecclesia, perfecta societate, profero. Pius IX.
notavit hanc propositionem: „Ecclesia non est vera per­
fectaque societas plane libera, nec pollet suis propriis et
constantibus juribus sibi a divino suo Fundatore collatis,
sed civilis potestatis est definire, quae sint Ecclesiae jura
ac limites, intra quos eadem jura exercere queat/ Syll.
prop. 19. Deo XIII. docet: ^distinguitur (ecclesia) et differt
a societate civili: et, quod plurimum est, societas est genere
et jure perfecta, cum adjumenta ad incolumitatem actionem­
que suam necessaria, voluntate beneficioque conditoris sui,
omnia in se et per se ipsa possideat/ Encycl. Immortale
Dei. — Cf. encycl. Libertas, 20. Junii 1888; Sapientiae Chri­
stianae, 10. Januarii 1890; epist. apost. Praeclara, 20. Junii
1894; encycl. Satis cognitum, 29. Junii 1896.

Thesis: Ecclesia est perfecta societas.
Argumenta.

Arg. 1. Perfecta societas est, quae in ordine suo per
se sufficiens ab alia nulla dependet. At talis est ecclesia
Christi. Ergo Christi ecclesia est perfecta societas. Pro­
batur minor, a) Est per se sufficiens in ordine suo spirituali.
Etenim si Christus dedit finem, dedit et omnia media neces­
saria. Jam vero Christi voluntate finis ecclesiae est, ut
omnes homines in ea et per eam sanctificentur, ut patet
ex quaest. II. art. 3. Ergo ecclesia media ad hunc finem
necessaria omnia in se et per se ipsa possidet.
Quare
S. Thomas exponens Ps. XLV. 3.: Fluminis impetus laeti­
ficat civitatem Dei, dixit: „Haec civitas est ecclesia.
Ps. LXXXVI: Gloriosa dicta sunt dete civitas Dei, etc.

Quaestio IV, Art. I.

Tria sunt in ea civitate quae sunt de ejus ratione. Primum
est quod sit ibi multitudo liberorum . . . Secundum est
quod habeat sufficientiam per se. In vico enim non in­
veniuntur omnia necessaria vitae humanae sanis et infir­
mis; sed in civitate oportet invenire omnia necessaria ad
vitam. Et haec sufficientia est in ecclesia: quia quidquid ne­
cessarium est ad vitam spiritualem, invenitur in ea. Ps. LXIV. :
Replebimur in bonis domus tuae. Tertium est unitas ci­
vium4, etc.
b) Ab alia nulla dependet. Si ecclesia dependeret ab
alia societate, subordinaretur societati illi aut ut inferior
superiori aut ut pars toti. Neutrum admitti potest. Non
subordinatur ut inferior, quia finis ecclesiae omnium supre­
mus est. scilicet salus animarum sempiterna; non ut pars,
quia finis ecclesiae est universalissimus, cum ipsius divinitus
est proprium munus, ut omnibus sanctitatem afferat in uno
ovili ecclesiae. Cf. supra q. II. art. 3. — Quod egregie
complexus est Leo XIII. inquiens: „ Altius praeterea intran­
dum in Ecclesiae naturam: quippe quae non est Christiano­
rum, ut fors tulit, nexa communio, sed excellenti tempe­
ratione divinitus constituta societas, quae illuc recta
proximeque spectat, ut pacem animis ac sanctitatem afferat;
cumque res ad id necessarias divino munere sola possideat
certas habet leges, certa officia, atque in populis Christianis
moderandis rationem viamque sequitur naturae suae con­
sentaneam.“ Encycl. Sapientiae Christianae.
11. »S. Scriptura docet a) omnia adjumenta ad
salutem aeternam commissa soli ecclesiae; b) ecclesiae actio­
nem esse omnino independentem. Ergo ecclesia est per­
fecta societas. Prob. antec.
a) Omnia adjumenta ad salutem aeternam commissa soli
ecclesiae. Dictum est enim soli ecclesiae: docete omnes (jentes,
baptizantes eos, Matth. XX VILL 19.: Accipite Spiritum sanctum:
quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, Joan. XX. 22 23.;
soli Petro: tibi dabo claves regni caelorum, Matth. XVI. 19.;
Pasce oves meas, Joan. XXL 17. etc.
b) Ecclesiae actio omnino independens. Sistitur ecclesia
ut societas distincta et independens his verbis: Reddite

Quaestio IV, Art. I

135

erqo, quae, sunt Caesaris, Caesari; et quae sunt Dei, Deo, Matth.
XXII. 21. Ostenditur ecclesiae potestas nec a principibus
neque iis mediantibus, sed ipsis etiam invitis accepta et
exercenda: tradent enim vos in conciliis, et in synagogis vapu­
labitis, et ante praesides et reges stabitis propter me. Mare.
XIII. 9. Petrus et Joannes, cum iis denuntiatum esset,
ne omnino loquerentur, neque docerent in nomine Jesu, respon­
derunt: Si justum est in conspectu Dei, vos potius audire quam
Deum, judicate, Act. IV. 19. Apostolis rursum apprehensis,
principi sacerdotum interroganti: Praecipiendo praecepimus
vobis ne doceretis, respondit Petrus: Obedire oportet Deo magis
quam hominibus. Act. V. 29. Apostoli, cum flagris caesi
et prohibiti praedicare dimissi essent, non cessabant, in templo
et circa domos docentes, et evangelizantes Christum Jesum,
Act. V. 42.
Arg. III. Ex traditione, a) Omnia media ad salutem
necessaria soli ecclesiae concessa esse, facile intelligitur ex
iis veterum testimoniis, quibus ecclesiae finem, quaest. II.
art. 3. et constitutionem hierarchicam, quaest III. probavimus.
Nec minima patrum sententia patrocinatur iis, qui spiri­
tualia non plene atque integre ecclesiae tradita esse con­
tendant.
b) De independentia ecclesiae S. Justinus: „Neminem
autem esse, qui nos in Jesum per totum orbem terrarum
credentes exterreat, et in servitutem redigat, in promptu est.“
Dialog, cum Tryphone, CX. S. Ambrosius: rImperator intra
Ecclesiam, non supra Ecclesiam est.“ Ep. 21. S. Cregorius Nazianzenus: r Imperium et nos quoque Episcopi geri­
mus: addo etiam praestantius et perfectius; nisi vero aequum
est spiritum carni, et caelestia terrenis cedere.“ Orat. XVII.
S. Joannçs Chrys.: „Regi ea quae hic sunt commissa sunt,
mihi caelestia: mihi cum dico, sacerdotem intelligo.- In
Is VI. 1., hom. IV. 4. Denique nunquam non fuerunt, qui
vel captivi, vel exsules, vel omni supplicio affecti veritatem
illam profiterentur. Ergo constat, ^divinitus esse constitutum,
ut omnia in ecclesia insint, quae ad naturam ac jura per­
tineant legitimae, summae et omnibus partibus perfectae soeietatisJ Encycl. Libertas.

136

Quaestio IV, Art. I.

Objectiones.

Obj. 1. Societas perfecta non est, quae territorio caret.
Jam ecclesia nullum ferine territorium habet.
Resp. Dist. maj.: societas perfecta non est, quae caret
territorio quoad dominium civile et spirituale, conc.; quoad
dominium civile tantum, nego. Et dist. minorem: ecclesia
nullum ferine territorium habet quoad dominium civile,
conc.; quoad dominium spirituale, nego. Et certe orbis ter­
rarum Domini est, qui mundum universum, creatione sibi
subjectum, supremo dominio regit. Potestas ergo terri­
torialis in principe nulla est, nisi ab Eo, cui tam civilis
potestas quam ecclesiastica subjecta sunt. Jam vero divinus
ecclesiae Conditor, salvo principum jure in temporalibus,
supernaturalem quandam servitutem, ut ajunt, activam, ad
religionem suam praedicandam et exercendam ubique ter­
rarum et in quocunque territorio, ecclesiae concessit. Ex
quo fit, ut ecclesia, orbis terrarum dominium spirituale
adepta, nusquam sit extranea. Cf. Clemens XI. Const.
Accepimus, 11. Jan. 1715.
Instabis. Ecclesia indiget pecunia, victu etc.
societas tantum civilis hujusmodi res suppeditat, Ergo
ecclesia non est per se sufficiens ac perfecta societas.
Resp. Conc. maj. Dist. min.: societas civilis res tem­
porales suppeditat, sola, nego; etiam, conc. Non societas
sola civilis, ut talis, sed singuli etiam socii, ut homines,
possidere materialia possunt, eaque suppeditare. Possidere
pariter potest ecclesia. Praeterea, cum jus ad finem con­
ferat jus ad media necessaria, societati ecclesiasticae pote­
stas competit exigendi jure proprio a membris suis ac sub­
ditis, quoties opus fuerit, res materiales, quae ipsi videan­
tur necessariae.
1'rgebis. Christus discipulis suis dixit: Nihil tuleritis in
via, neque virgam, neque peram, neque panem, neque pecuniam,
neque duas tunicas habeatis. Luc. IX. 3. Igitur ecclesia,
ut societas, possidendi jure non pollet.
Resp. Dist. antec.: hoc praecipitur simpliciter, nego-

Quaestio IV, Art I.

137

I

ad tempus, conc. Revera Christus postea in passione dixit:
Quando misi vos sine baculo et pera, numquid aliquid defuit
vobis? . . . Sed nunc qui habet sacculum, tollat similiter et
peram. Luc. XXII. 35, 36. Cf. S. Thom. In Matth. X. 9.
Deinde Christi discipuli leguntur in civitatem abiisse, ut
cibos emerent, Joan. IV. 8.; Judas loculos habens, ea quae
mittebantur, portabat, Joan. XII 6.; sanctus Paulus docet
Dominum voluisse, qui Evangelium annuntiant, de Evangel io
vivere I. Cor. IX. 14.; Joseph Levites agri pretium ante pedes
apostolorum posuit. Act. IV. 37. Denique traditio quoque
jus possidendi ecclesiae vindicat; bona enim ecclesiastica
appellata sunt Τά του
Tà κυριακά. Iles dominicae, Iles
Deo sacratae, Substantia Christi, Patrimonium Christi, Patrimonium Crucifixi. Cf. Can. Apost. XXXV1I1., XL.; Conc.
Garth. HI. c. XLIX.; Hieron. Ep. 58. ad Paulin. 7 etc
Dices. Ecclesia est coetus spiritualis. Ergo bona tem­
poralia non sunt ejusmodi, ut ad eam aliquo modo per­
tineant.
Resp Dist. antec.: ecclesia est spiritualis ratione sui
linis, conc.; ratione membrorum, nego. Ecclesia, etsi de
mundo non est, in mundo tamen versatur. Quapropter
summo jure rebus materialibus utitur, quae spiritualibus
ac supernaturalibus, tanquam lini media, in terris subordinantur. Q
Obj. n. Ad societatem perfectam et completam per­
tinent jura majestatica. Ecclesia autem non habet jura
majestatica.
Resp. Dist. maj.: ad societatem completam pertinent
jura majestatica in ordine suo, conc.; in alio ordine, nego.
Et dist. min.: ecclesia non habet jura majestatica in ordine
civili, conc.; in ordine ecclesiastico, nego. Majestatica dicuntur ea .jura, quae ad imperium potestatemque supremam
et independentem pertinent. Ex argumentis autem hactenus prolatis videre quisque potuit, supremam in ordine
spirituali independentemque potestatem ecclesiae divinitus

I

’) Cf. C. Scheys, De jure Ecclesiae acquirendi et possidendi bona
temporalia (1892).

I

D
I
|
I
I
I

I
I
I
I
I
I
I
I

I
I
1
I
I
I
|

I

I

I

138

Quaestio IV, Art. 1

concessam fuisse Ecclesia igitur modo quodam eminentiori juribus majestaticis intra ordinem suum pollet. Hoc
docet Leo XIII.: „Sicut finis, quo tendit Ecclesia longe
nobilissimus est, ita ejus potestas est omnium praestantissima,
neque imperio civili potest haberi inferior.
*
Imm. Dei.
Instabis. Societati perfectae competit jus gladii, id est,
jus infligendi poenas capitales. At ecclesiae non competit
jus gladii. Ergo non est perfecta societas.
Resp. Dist. maj.: Societati perfectae competit jus gladii,
ex ratione sua generica, nego; ex ratione specifica socie­
tatis civilis, conc. Et dist. min.: ecclesiae non competit
jus gladii, ob suam rationem specificam societatis ecclesia­
sticae, conc.; ob aliquem defectum sub ratione generica
societatis perfectae, nego.
Ratio societatis perfectae in eo consistit, quod „ad­
jumenta ad incolumitatem actionemque suam necessaria,
voluntate beneficioque conditoris sui, omnia in se et per
se ipsa possideat.“ Encycl. Imm. Dei. Jam vero ecclesia
nunquam videtur agnovisse jus gladii fini suo esse neces­
sarium; quare illaesa prorsus dignitate societatis perfectae,
S. Thomas merito dixisse videtur: „Ecclesia non habet gla­
dium materiale." In Sent. IV.} dist. 37, q. 2, art. 1. De USU
autem brachii saecularis ulterius consulantur auctores, qui
de jure canonico scripserunt. Inter (pios Tarquini, in suo
Jure ecclesiast. pubi, de jure gladii ait: a) „Hoc sine ullo
dubio tenendum esse, saltem mediate ejusmodi jus penes
eos (Rom. Pontificem et Concilium generale) esse." b) „Quod
vero immediate, cum necessitas postulat, a supremo Eccle­
siae magistratu tale jus exerceri non possit, nulla ratione
id probari; cum ex jure naturali, ex eo quod Ecclesia
societas perfecta est, contrarium imo demonstretur: ex jure
autem positivo divino nullus afferri possit locus, quo id
vere interdictum fuerit."
Obj. III. Ad societatem perfectam libertas requiritur.
Sed ecclesiae libertas ubique fere terrarum plurimum im­
pugnatur.
Resp. Dist. maj.: Ad societatem perfectam requiritur
libertas a dependentia, conc.; libertas a persecutionibus,

Quaestio IV, Ait II.

139

nego. Reliqua patent Nulla respublica semper ea pace
fruitur, quae nullis unquam hostium incursibus turbetur.
Quod multo magis in societate ecclesiastica usu venit, cui
dictum est: Non est servus major domino suo. Si me perse­
cuti sunt, et vos persequentur. Joan. XV. 20. Ecclesia igitur
forma societatis perfectae non caret, quamvis vexetur.
Jus enim nullum amittit, sed juribus nonnullis libere uti
prohibetur.
Articulus II.

Utrum ecclesia sit societas ubique legalis.
I. Notio legal i tatis. Quod secundum legem est, legale
dicitur. Lex autem ,.quaedam regula est et mensura actuum,
secundum quam inducitur aliquis ad agendum, vel ab agendo
retrahitur.“ S. Thom. I. II. 90, 4. Jam quoniam Deum
agnoscimus, suprema regula et mensura nostrorum actuum
non est exlex quaedam humana ratio, sive principum sive
multitudinis, sed ratio divinae sapientiae, secundum quod
est directiva omnium actuum et motionum. I. II. 91. art. 2.;
93. art. 1. Ex quo efficitur:
1° legalitatem supremam a lege divina proficisci: 2° eam
societatem, quam Deus in omnibus orbis terrarum gentibus
et esse et agere jussit, non posse humanitus legitima lege
esse circumscriptam: 3° congruere tamen cum natura hujus­
modi societatis, quod ejus legalitas ex principiis juris humani
positivi et positiva lege humana confirmatur.
II. Status quaestionis. Non quaeritur. 1° utrum omnes
homines sint ecclesiae imperio subjecti: constat enim non
nisi baptismate fieri subditos ecclesiae. 2° Nec asserimus
ecclesiam semper et ubique de facto legalem esse etiam
jure positivo-humano; latae sunt enim saepissime et in
plerisque regionibus leges ad evellendam Christi ecclesiam.
Sed id quod quaerimus est, utrum ecclesia sit societas, cui
esse ubique ac liberrime agere adeo lege quadam summa
competat, ut quotquot leges hujusmodi legalitati supremae
repugnent, irritae ac inanes haberi debeant.

Thesis: Ecclesia est societas ubique legalis.

140

Quaestio IV, Art. II.

Argumenta.

Arg., I.z Lex positivo-divina in iis locis valet, pro
quibus lata est. Atqui lege positivo-divina constitutum
est, ut ecclesia ubique pandatur. Ergo ecclesia est societas
ubique supremo jure legalis. Minor constat ex fine ecclesiae
(cf. qu. II. art. 3.) et ex verbis Christi, puta ex Marco XVI. 15.:
Euntes in mundum universum praedicate Evangelium omni
creaturae.
Arg. II. Legalitas conceditur habita ratione aut bo­
norum aeternorum aut bonorum temporalium. Jam vero
ecclesiae sub utroque respectu legalitas etiam per leges
positivo-humanas concedenda est. Prob. minor.
a) Respectu bonorum aeternorum. Leges humanae reli­
gionem, per quam aeterna bona adipiscimur, a statu ex­
cludere non possunt. Atqui per ecclesiam aeterna bona
mortalibus affluunt; ipsa enim religionem veram continet,
sola, ut docent catholici, seu ut adversarii volunt, sufficien­
ter ad salutem.
b) Respectu bonorum temporalium. Et sane 1° bona
temporalia aeternis subordinanda sunt. 2° Ecclesia semper
fuit civilitatis foecundus fons, magistra virtutum. 3° Hinc
Leo XIII. ecclesiae legalitati inter ipsos ethnicos consoli­
dandae navans operam, Sinarum Imperatori scribit: „catholici ex Europa sacerdotes, qui in potentissime Sinarum im­
perio aliquot jam saecula apostolicum munus insistunt,
tantum abest ut potestati publicae rebusque civilibus quicquam attulerint incommodi, ut plurimas utilitates, omnium
consensu, pepererint: idque sane assecuti sunt primum
Christiana morum disciplina provehenda, deinde propagatione
litterarum re1 iquarumque artium, quibus gentium humanitas
continetur/ 1. Febr. 1885. Et ad Japoniae imperatorem:
„0mnium enim imperiorum est fundamentum justitia: ju­
stitiae vero nulla pars est, quin Christianis ponatur in offi­
ciis. — Ita fit, ut quicumque Christianum nomen profitentur,
non tam poenarum metu, quam religionis voce in primis
admoneantur vereri majestatem regiam, obtemperare legibus,

Quaestio IV, Art. II.

141

neque aliud in re publica velle nisi quae tranquilla et ho­
nesta sunt Igitur vehementer petimus ut majorem quam
potes, libertatem cbristianis impertias.u 12. Maji 1885.
Objectiones.

Obj. I. Princeps curam pacis unitatisque civilis habere
debet. At concessa libertate ecclesiae consensio civium
interdum periclitatur.
liesp. Dist. maj.: princeps curam pacis et unitatis
habeat, ordinate, conc.; inordinate, nego. Et dist. min.:
interdum periclitatur civium consensio, per se, nego; per
accidens, transeat. Pax est tranquillitas ordinis; primus
ordo est, servire Deo in ea religione, in qua Deus omnes
esse jussit. Quapropter princeps, etiamsi per accidens, id
est, ah iniquis hostibus catholici nominis detrimentum ali­
quid pertimescendum esset, jus divinum libertatis impedire
legaliter non potest; faceret enim impediendo et contra
Deum et contra summum bonum subditorum, quod est
salus animorum aeterna.
Nec verendum est, ne non civitati prosit libertas eccle­
siae. Namque istiusmodi libertatis jus a Deo profectum
est. rQua de re — inquit Leo XIII. — sine causa civilia
imperia suspicionem et offensionem capiunt de libertate
Ecclesiae, quum demum vel civilis vel sacrae potestatis
idem sit principium, unice a Deo. Ideoque non possunt
inter se aut discrepare, aut impediri aut elidi, cum neque
Deus constare sibi non possit, neque opera ejus queant
inter se pugnare; quin etiam miro commendantur caussa­
rum rerumque concentu.“ Encycl. Officio sanctissimo ad
archiep. et episc. Bavariae, 22. Dec. 1887.
Instabis. Ne duplici mensura utamur, libertas aeque
ceteris religionibus et ecclesiae catholicae concedenda est.
At catholici id pernegant.
Resp. Dist. maj ; libertas eadem ceteris religionibus
concedenda est, si idem jus probant, conc.; si non pro­
bant, nego. Jus ecclesiae probavimus ex praecepto divino
ac saluberrimo ecclesiae influxu in ipsam civitatem. Pro-

J 42

Quaestio IV, Art. Ill

ferant ergo titulos suos religiones reliquae, quae simile jus
pro se exposcunt. Revera religionibus falsis idem jus ac
verae non competit.
Articulus III.

Utrum ecclesia sit societas necessaria.
I. Status quaestionis. De ea necessitate loquor, qua
homines esse in ecclesiae societate tenentur, si consequi
finem, quae est aeterna salus, volunt. Jam illud primum
meminerimus, ad finem salutis aliquid ordinatum esse ne­
cessitate aut medii aut praecepti; si necessitate medii, finem
alio modo consequi nemo potest; si praecepti tantum ne­
cessitate, queunt invincibiliter ignari absque eo salutis fieri
participes. Esse membrum ecclesiae in voto videtur omnino
requiri necessitate medii, sive votum illud explicitum sit, ut
in eo, qui de sectae suae veritate dubitans, veram eccle­
siam, ubicunque illa reperiatur, amplexari statuit; sive im­
plicitum sit, ut si quis, bona fide in errore securus, firmum
conciperet propositum exsequendi divina mandata. Addetur
autem votum implicitum pertinendi ad ecclesiam iis in casi­
bus requiri, ,.in quibus — ait Patricius Murray — ista ne­
cessitate requiritur propositum omnia mandata divina gravia
servandi, et non in aliis nec alio modo.u De eccl. P. I, cap. 6.
Verum ut homines in re ad ecclesiam pertineant, adest
praecepti necessitas. Hac de causa versantur extra viam
salutis, qui culpabiliter in schismate, haeresi aut incredulitate permanent, id est, omnes qui formaliter in errore suo
perseverant. Errorem autem formalem appello, qui vinci
potest; materialem, invincibilem. Et quoniam ipsa ecclesia
contra Bajum negat, infidelitatem pure negativam in his,
quibus Christus non est praedicatus, peccatum esse (prop.
68); quoniam Angelicus docet, eos, qui sint infideles secun­
dum puram negationem, sicut in illis qui nihil audierunt de
fide, damnari quidem propter alia peccata, quae sine fide
remitti non possunt, non autem damnari propter infidelitatis
peccatum (II II. 10, art. 1), idcirco disceptationem nostram
in eo constituimus, num pertinere in re ad ecclesiam sit

Quaestio IV, Art. Ill

143

omnibus, exceptis iis, qui invincibili ecclesiae verae igno­
rantia laborant, de necessitate salutis. Quod idem sic ex­
primi potest: Extra ecclesiam non est salus.
Necessitatem nominamus. Videlicet ecclesiae societas,
etiamsi necessitatem nullam haberet, expetenda tamen esset
maxime praestantissimorum bonorum gratia, quae sancta
Dei civitas ad innocentiam conservandam, ad expianda
delicta, ad plenitudinem vitae supernaturalis, ad solatium
suppeditat et munimen. Cujus subsidii expers quotusquisque tutus erit.
II. Adversarii. Obscuratis saeculo XVI mentibus,
cum novatores conceptum ecclesiae misere adulteratum sug­
gessissent, homines paulatim ab amore veritatis Christianae
discesserunt. Tum orta tolerantia, quae vocatur theologica
seu dogmatica, et indifferentismus sive moderatus seu latitudinarismus, quo non omnes quidem religiones esse via
salutis perhibentur, sed negatur tamen, unicam veritatis et
salutis viam esse ecclesiam: sive radicatis, qui asserit, omnes
religionis cultus aeque esse probabiles, aeque Deo acceptos.
Aliud — indifferentiatae illi docent — est religio, aliud
confessio; religioni cuidam indeterminatae favent, confes­
siones nihili faciunt. Stomachantur viri, si proclives ad
atheisraum dixeris. Nullo tamen jure. Namque Leo XIII.
verissime: ,,Quibus enim Deum esse persuasum est, ii. modo
constare sibi nec esse perabsurdi velint, necessario intelligunt, usitatas in cultu divino rationes, quarum tanta est
differentia maximisque etiam de rebus dissimilitudo et pugna,
aeque probabiles, aeque bonas, aeque Deo acceptas esse
omnes non posse/ Encycl. Imm. Dei. — Porro Pius IX.
in Syllabo notavit propositiones, quae sequuntur. Prop. 16:
„Homines in cujusvis religionis cultu viam aeternae salutis
reperire aeternamque salutem assequi possunt/ prop 17:
„saltem bene sperandum est de aeterna illorum omnium
salute, qui in vera Christi Ecclesia nequaquam versantur/
et prop. 18: „Protestantismus non aliud est (piam diversa
verae ejusdem Christianae religionis forma, in qua aeque
ac in Ecclesia catholica Deo placere datum est/

Quaestio IV, Art III.

Thesis: Ecclesia esf societas necessaria.
Argumenta.

Ex S. Scripturis. Unam omnes sequi religionem necesse est, quam Christus jusserit. Christus autem
veram religionem suam ecclesiae soli demandavit. Ergo
nulla est salus iis, qui voluntarie ecclesiam aut non am­
plectuntur aut deserunt. Jfq/. facile apparet ex divina
missione Christi. Etenim: Non est in alio aliquo salus.
Act. IV. Similiter: Qui credit in EU i uni, habet vitam aeter­
nam; qui autem incredulus est Filio, non videbit vitam, sed ira
Dei manet super eum. Joan. III. 36.
Prob. min. a) Christus dixit apostolis eorumque succes­
soribus, id est, ecclesiae docenti et regenti: Qui recipit vos,
me recipit, et qui me recipit, recipit eum, qui me misit. Matth.
X. 40. — Item: Qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me
spernit. Qui autem me spernit, spernit eum, qui misit me. Luc.
X 16. Atque iterum: Si autem ecclesiam non audierit, sit tibi
sicut ethnicus et publicanus. Matth. XVIII. 17. — b) Chri­
stus docet, omnes oves adducendas esse in unum ovile,
ecclesiam: Et alias oves habeo, quae non sunt ex hoc ovili: et
illas oportet me adducere, et vocem meam audient, et fiet unum
ovile, et unus pastor. Joan. X. 16. — c) Ostendimus
(q. II. art 3.), ecclesiam a Christo institutam esse, ut omnes
gentes in ea et per eam veritatem et salutem adipiscerentur.
Jam ex hoc altissimo ecclesiae fine sequitur, consociationem
ecclesiasticam omnibus esse necessariam.
Arg. 11.. Er patribus, a) Veteres quam necessariam
ecclesiae societatem habuerint, ex eorum satis patet testi­
moniis, <piae q. 11. art. 3. de ecclesiae fine recensuimus; ex
ardentissimo eorum zelo unitatis, de quo infra q. V. art. 3.;
ex horrore haereseos, de quo S. Iren. Adv. haer. III. 3.;
„Tantum apostoli et eorum discipuli habuerunt timorem, ut
ne verbotenus alicui communicarent eorum, qui adultera­
verant veritatematque idem de Polycarpo: «Polycarpus
Marcioni aliquando occurrenti sibi et dicenti: Cognoscis
nos? respondit: Cognosco te primogenitum Satanae.“ —

145

Quaestio IV, Art III.

b) Veteres extra ecclesiam Christianos aut salutem esse
negant. Ita S. Irenaeus: „ Fugere oportet sententias ipsorum
(haereticorum) . . . confugere autem ad ecclesiam, et in
ejus sinu educari.w Adr. haer. \. 20. Tertullianus: „Haere­
tici Christiani non sunt.
*
Praescript. XXXVII. S. Cypria­
nus: „Quisquis ille est, et qualiscunque est. Christianus non
est, qui in Christi ecclesia non est? Ep.§2. ad Antonian.
S. Hieronymus: ..Dicimus omnem qui salvatur, salvari in
ecclesia, sive in caelesti Jerusalem? Iu Joel, cap. II. Rur­
sus: „Si quis in arca Noe non fuerit, peribit regnante di­
luvio? Ep. 14. ad Damasum. S. Augustinus de Donatista
quodam: „ Extra ecclesiam catholicam totum potest (habere)
praeter salutem. Potest habere honorem, potest respondere
Arnen, potest Evangelium tenere, potest in nomine Patris
et Filii et Spiritus sancti fidem et habere et praedicare:
sed nusquam nisi in ecclesia catholica salutem poterit in­
venire? Sermo ad Caesareensis ecclesiae plebem.
Corollarium. Cum ecclesia sit societas necessaria et
ipse Deus omnes ad unam illam societatem pertinere jusserit, discedere ab eo coetu crimen est, ad eum congregari,
in eoque perseverare usque ad mortem officium.
Objectiones.

Obj. .1 Est indignum Deo, insontes a salute aeterna
excludere, quot haud dubie excluduntur, si ecclesia societas
est necessaria.
Resp. Nego quod supponitur, videlicet quasi ecclesia
duceretur eo sensu necessaria, quod homines verae eccle­
siae ignorantia laborantes invincibili, ulla hujusce rei culpa
obstringerentur ante oculos Domini. Id enim cum ecclesiae
doctrina aperte pugnat, prout S. Thomas II. II. 10. art. 1.
clare docet atque Pius IX. declaravit. Cf supra q. II.
art. 3. in obj. 3.
Obj. II. Deus ad tolerantiam nos genuit. Jam eccle­
siae necessitas intolerantiam parit. Ergo ecclesia non est
societas necessaria. Prob. min. Doctrina illa eo spectat, ut
homines, extra ecclesiam collocatos, reprobemus.
Do Groot, Summa apologet. Ed. torti a

10

14(5

y

Quaestio V, Art. I.

Resp. Dist. Deus nos genuit ad tolerantiam Christia­
nam, conc.; dogmaticam, nego. Christiana tolerantia cor
mite et humile, caritatem sinceram erga errantes nos edo­
cet; dogmatica verum falso, bonum malo aequiparat. —
Nego min. et probationem minoris. „ Enim vero — Pius IX.
ait — cum soluti corporeis hisce vinculis videbimus Deum
sicuti est, intelligemus profecto, quam arcto pulchroque
nexu miseratio et justitia divina copulentur; quamdiu vero
in terris versamur mortali hac gravati mole, quae hebetat
animam, firmissime teneamus ex catholica doctrina, unum
Deum esse, unam fidem, unum baptisma; ulterius inquirendo
progredi nefas est.u Alloc. 9. Dec. 1854.
Instabis. Ad impossibile nemo tenetur. In tanta autem
sectarum multitudine quaenam vera sit ecclesia, nemo sine
summa difficultate perspiciet.
Resp. Dist. min.: quaenam vera sit ecclesia, nemo sine
summa difficultate perspiceret, si sua veritati deessent in­
dicia, conc.: si sunt ejusdem manifesta indicia, nego. Hic
citare juvat Leonem ΧΠΓ., huc loquentem: „Si quaeratur,
cum plures et inter se dissidentes usurpentur religiones,
quam sequi unam ex omnibus necesse sit, eam certe ratio
et natura respondent, quam Deus jusserit, quam ipsam
facile homines queant notis quibusdam exterioribus agno­
scere, quibus eam distinxisse divina providentia voluit, quia
in re tanti momenti summae errorem ruinae essent conse­
cuturae/ Encvcl.
Libertas. —
V
Ita adducimur ad disputationes de notis.

Quaestio V.
De notis ecclesiae.
Comperto ecclesiam a Christo fundatam esse; demon­
stratis elementis, quae hoc praeclarum servatoris institu­
tum vere constituunt; ea quoque consideravimus, quibus

Quaestio V, Art. I.

147

ejus perfectionem et celsitudinem, speciatim qua societas
est, ponderare debeamus. Visit) ititatem ecclesiae ejusdemque
necessitatem vindicantes hanc quaestionem de notis praepa­
ravimus. Etenim si visibilis est et eo sensu quo diximus
necessaria, sequitur ut signa adsint, quibus inter omnes
coetus religiosos tanquam vera dignoscatur.
Tria, lector benevole, velim hic consideres.
1° Leo XIII. Encycl. Immortale Dei ait: „Vera autem
religio quae sit, non difficulter videt qui judicium prudens
sincerumque adhibuerit; argumentis enim permultis atque
illustribus, veritate nimirum vaticiniorum, prodigiorum fre­
quentia, celerrima fidei vel per medios hostes ac maxima
impedimenta propagatione, martyrum testimonio, aliisque
similibus liquet, eam esse unice veram, quam Jesus Chri­
stus et instituit ipsemet et Ecclesiae suae tuendam propagandamque demandavit/ Itaque si ostenderis Christum
religionem a se institutam ecclesiae demandasse, ipsa signa,
quibus divinitas religionis Christi probatur, ecclesiam illam,
cui haec divina religio demandata est, signant ut veram.
2° Magis directe cum quaestione nostra cohaerent illae
veritatis indicia, quae non tam ex antiquis quam ex ho­
diernis divinae legationis signis repetuntur et quae in
omnium oculis quotidie geruntur. Quod est illud, jam pro­
latum, patrum Vaticanorum judicium: „ Ecclesia per se
ipsa, oh suam nempe admirabilem propagationem, eximiam
sanctitatem et inexhaustam in omnibus bonis foecunditatem, ob catholicam unitatem invictamque stabilitatem,
magnum quoddam et perpetuum est motivum credibilitatis
et divinae suae legationis testimonium irrefragabile.
*
—
Longum sane est sive per tot jam elapsa saecula sive in
tanta mole rerum gestarum usque quaque superna turalem
contemplari vitam ecclesiae. Verum ad hujus libri insti­
tutum maxime pertinere videntur signa illa, quae semper
habita sunt quoddam radiantis in ecclesia virtutis divinae
compendium. Notas vocant. De his jam agendum.
3° Ordo hujus disputationis qualis esse debeat, ipsa
res indicat. Videlicet primum in Scripturis, utique historice
spectatis, atque in veterum monumentis scrutabimur, qui­
*
li)

148

Quaestio V, Art. I.

busnam divinis legationis suae signis ipse Auctor ecclesiae
suum opus fulgere voluerit. Deinde spectandum, quibus
coetibus haec signa desint; denique in quo coetu reperiantur. Facile apparet, partem hujus disputationis secundam
et tertiam in factis contemplandis versari totam, sive vetera
spectare sive recentiora malueris. Augetur autem argu­
mentationis robur, cum ecclesiam, quibus signis per omnia
saecula usque in hodiernum diem fulget, iisdem decoratum
iri Jesus Christus a primordiis praedicaverit.
Non me fugit, quam difficilis sit hujusce materiae
tractatio scholastica. Summa brevitatem postulat. Sed si
brevis esse laboro, valde incompletus fio. Quid ita? Vitam
sui) oculos subjicere necesse est. Quam nihil schema hoc
efficiet.' Exempli causa sanctitatis notam nomino, pro­
bandam puta ex liturgia; nonne lector inanis abibit, nisi
preces ipsas liturgicas, ipsos hymnos noverit? Hic pluri­
mum studiosorum labori eorumque, qui docent, zelo relin­
quendum est. Lineamenta tamen proferre conabor.
In hac quaestione quinta disputabimus:
Primo: De indole et numero notarum.
Secundo: Utrum ecclesia Christi una sit.
Tertio: Utrum ecclesia Christi sit sancta.
Quarto: Utrum ecclesia Christi sit catholica.
Quinto: Utrum ecclesia Christi sit apostolica.
Articulus I.

De indole et numero notarum.
I. Quid sit nota. Nota est proprietas ecclesiae, hujus
veritatem extrinsecus manifestans. Dicitur proprietas; proprie­
tates nimirum ab essentia rerum sicut a principio profluunt
et cum ipsamet ita connectuntur, ut cognitis istis et res
cognoscatur. Sequitur: extrinsecus manifestans; namque pro­
prietas nota seu signum non est, nisi externe simul appareat.
Manifestat autem veritatem; non vehit si fidei veritates in
particulari notis patefierent, sed eo quod hominibus, ubi
sit vera Christi ecclesia, clare monstrant. Est igitur nota
proprietas interno-extrinseca. Cui notarum conceptui tantum

Quaestio V, Art 1.

149

abest ut ratio evangelica, ethica, interna desit, ut ideam
citae altioris, super naturalis f divinitus motae verissime ex­
primat. Quae sane doctrina ad duo principia circa con­
nexionem subjecti et proprii accidentis, id est proprietatis
facile revocabis. Haec principia sunt: 1° ^Subjectum est
causa proprii accidentis et finalis, et quodammodo activa;
*
2° emanatio propriorum accidentium a subjecto non est
per aliquam transmutationem; sed per aliquam naturalem
resultationem, sicut ex uno naturaliter aliud resultat, ut
ex luce color/ S. Thom. 1, 77, G ad 2 et 3.
II. Finis et proprietates notarum. Finis notarum
hic est, ut ecclesia vera notis suis tanquam Christi sigillo
consignata, sit perpetuum quoddam motivum credibilitatis.
Ex quo fine apparet, quatuor esse notae proprietates. Sci­
licet 1° sit ecclesiae nexu necessario conjuncta, ne ullum du­
bium relinquatur. 2° Sit ecclesia cognitu facilior, ut ex
magis cognitis incognita patescant. 3° Sit obvia, ut omnes,
servata proportione, eam sufficienter perspiciant. 4° Sit
positiva, non mere negativa; quod quidem judicio positivo
de veritate ecclesiae consentaneum est.
III. Quatuor notae Nicaeno-Cpolitanae. Notae,
quas profitemur in symbolo Nicaeno-Cpolitano, sunt unitas,
sanctitas, catholicitas et apostolicitas. Theologi omnes, quod
ad quatuor notas attinet, re concinunt; alii tamen aliis re­
strictiorem recensionem aut ampliorem seligunt. S. Thomas
ait: „ ecclesia sancta habet quatuor conditiones: quia est
una, (plia est sancta, quia est catholica, id est universalis,
et quia est fortis et firma/ Opusc. in Symb. art. 9. Firma
autem hoc loco idem sonat ac apostolica. Aquinas scilicet
firmitatis vocabulo et Christum, qui est ecclesiae funda­
mentum principale, et apostolos, (pii sunt secundarium
fundamentum, et ecclesiae inexstirpabilitatem expressit.
Bellarminus, De cedes, milit. lib. IV’. 3, quindecim notas
proponit, quas tamen, si quis velit, facile poterit ad qua­
tuor revocare.
Unitas, sanctitas, catholicitas, apostolicitas notae sunt,
1° ecclesiae ex Christi institutione nexu necessario con­
nexae, ut infra patebit; 2° ipsa intrinseca ecclesiae essen-

150

Quaestio V, Art. I.

tia sunt notiores, 3" obviae et 4° positivae, quandoquidem
facta sunt eaque maxime publica. Adjicitur, quod concilium
Cpolitanum I. (381) fidem suam profitetur: Εις μίαν αγίαν
κα&ολιχην και άποστολικην Ικχλησίαν: unam sanctam catholicam
et apostolicam ecclesiam; cui symbolo patres Chalcedonenses
(451) ac subséquentes synodi assentiuntur. His igitur notis
ecclesia discernitur non mere ontologice et in se, sed etiam
logice, hoc est, quantum ad nos et in ordine cognitionis.
IV. De pulchritudine ecclesiae. Rerum omnium
Conditor opera manuum suarum accommodate moderatur,
donec universi saeculi pulchritudo velut magnum carmen
cujusdam ineffabilis modulatoris excurrat, atque inde tran­
seant in aeternam contemplationem speciei qui Deum rite
colunt. S. Aug. Ep. 130, 5. Quam prolecto pulchritudinem
ecclesia divinitus instituta secum resplendens semper mani­
festat. Eamque conspiciens S. Augustinus exclamat: „Uhde
haec tanta pulchritudoRadicem quaerens, Christum in­
venit crucifixum, et causam indicans, ait: „In Ecclesia
gloria radicis *pollet.
·
Serm. XLIV, 2. — Doctor angelicus,
qui pulchritudinem spiritualem consonantiam seu bonam
proportionem esse docet secundum spiritualem rationis cla­
ritatem (IT. II, 145, art. 2), dignitatem et pulchritudinem Eccle­
siae piissime nobis exposuit.1) Decor autem, quo Christus
suam ornat ecclesiam, haud dubie principaliter in interiori­
bus consistit; sed per gratiam clarificata domus Dei visi­
biles etiam radios spargit in unitate et ordine; in sanctis
et liturgia; in persecutionibus et victoria; in dogmate et
regula morum.2) Quamobrem ecclesiae pulchritudo pere­
grinos plurimos saepe attraxit et habitatores domus sanctae
Dei sicut lux laetificare non desinit. Veruntamen ut nota
specialis non consideratur, sed potius tanquam specialis
') Cf. S Thom. II II, 183, 2; In Ps. XXV,
XLIV, 8-11;
In Sent. IV. dist. 15, q. 3, 1, etc.
’) Cf. Souben, L'esthétique du dogme chrétien; E. Lingens, Die
innere Schünheit des Christentums (1902); II. Krog, De Pulchritudine
dirina (1902); Grabmann, Die Lehre des hl Thomas von Aquin von der
Kirche, S. 305—307; Commer, Die Kirche in ihrem Uesen und Lében,
I, S. 210—240; Newman, Sermons; Discourses.

Quaestio V, Art. I

quatuor notarum resplendentia. Nec absurdum videtur hic
adhibere hanc Aquinatis sententiam: „Ex hoc ipso quod
aliquid appetit bonum, appetit simul pulchrum et pacem.
**
De verit. XX11, 1 ad 12. Utique in ecclesia. Quare Leo XIII.
verissime dixit: „Multum in intuentium animis nativa Ec­
clesiae pulchritudo speciesque posse debet ** Encycl. Satis
cognitum, 29. Junii 1896.
V. Praemonita de notarum indole, 1° Notae illae
ab ipso auctore ecclesiae Christo profectae sunt. Earum
causa prima haberi debet voluntas Christi et operatio
S. Spiritus. Unde S. Thomas: ..Ipse enim Christus Dei
filius suam Ecclesiam consecrat et sibi consignat Spiritu
sancto quasi suo charactere et sigillo.** Contra errores Grae­
corum, cap. XXXII. Juxta connexionem hanc cum sua
radice, quae est Christus ordinans et operans, in notis
veram ecclesiam, quae est spiritualis tinea (S. Thom. I II,
102, 6 ad 9), contemplemur, ut ab omni plantatione, quam
non plantavit Pater caelestis, tuto dignoscatur. Matth XV, 13.
2° Quatuor notae in hoc ultimo principio, quod est S. Spiri­
tus, ita conjunguntur, ut si una adsit, coexistant ceterae.
3° Cum notae sint proprietates ecclesiae essentiales, singulas
haberi positivas necesse est: nec unquam fieri potest, ut
proprietas essentialis ecclesiae verae in falsis ecclesiis realiter
et formaliter reperiatur. 4° Notas semper intelligimus in
sensu proprio et Christiano: quocirca secernendae Christi
ecclesiae a sectis perquam aptae sunt. Aliae religiones
falsae, (piae Christianae dici non possunt, velut Buddhisnms et Mahumetis error, aliis argumentis impugnantur.
Expansio v. g. earum polytheismi formarum, quae com­
muni et vago Buddhismi nomine designantur, et catholicitatis nota, cum ne materialiter quidem inter se simili­
tudinem habeant, nullius comparationis subjectum praebent.
5° Ad prudens judicium de veritate ecclesiae non opus
est adaequata omnium notarum scientia, sed notitia quae­
dam fundata eaque in rudioribus simplicissima generatim
sufficit. 6° Requiritur tamen ad fidem defendendam tractatio
scientifica.
Cf. S. Thom. II. 11. 1, art. 4. ad 3, art. 5.
ad 1.: Quodl. II. art 6. Recole dicta quaest. I. art. 2. et 3.

Quaestio V, Art. I.

VI. Protestantium falsa opinio de notis. Prote­
stantes, etsi hac in re a conceptu suo de ecclesia discedunt
(cf. quaest. II.), notis suis gloriantur; „habet (ecclesia) —
inquiunt — externas notas, ut cognosci possit’4 Apol.
confess. August, art. 4. §. 144 Luther notas septeni pro­
ponit, de quibus cf. Bellarm De eccl. milit. lib. IV. 2. Cal­
vinus autem decernit: «Ubicunque enim Dei verbum sincere
praedicari atque audiri, ubi sacramenta ex Christi instituto
administrari videmus, illic aliquam esse Dei ecclesiam nullo
modo ambigendum est.4 Instit, lib. IV. cap. 1. n. 9. Quibus
verbis et Lutheri et protestantium plurimorum mentem ex­
pressit. Nam et in Anglia auctores protestantes verbi Dei
puri praedicationem et sacramentorum, quoad ea quae neces­
sario exiguntur juxta ( 'hristi institutum, rectam praedicationem
tanquam notas unicas aut radicales constituunt?) Rejectis
itaque notis concilii Cpolitani, duas notas catholicis obje­
cerunt suas, videlicet 1° puri verbi Dei praedicationem;
2° rectam administrationem sacramentorum.
VII. Duae protestantium notae falsae sunt. Et­
enim 1° in iis pro principio habetur, quod quaeritur. Et
re quidem vera «purum verbum4 praecise per ecclesiam
cognoscitur. Protestantes ergo rogantibus, quaenam eccle­
sia ..purum verbum“, hoc est, veram Christi doctrinam
praedicet, nihil responderent, nisi affirnuyent illud praedi­
cari in ea, quae «purum verbum- praedicat. Quod non
est notas indicare, sed in circulo vitioso circumferri. Idem
de altera nota valet. 2° Neutra nota est obvia; facilius
enim est factum ecclesiae verae, quam «purum verbum4
veritatum altissimarum rectamque sacramentorum admini­
strationem in se et in particulari cognoscere. 3° Utraque
nota, contra doctrinam veteris ecclesiae proposita, potius
ad obtegendam falsam ecclesiam excogitata videtur quam
ad investigandam veram.
*) Cf. P. Murray, De Ecclesia Christi (I860—1866), Vol. HI; A.
Tanquerey, Synopsis theologiae dogmaticae fundamentalis, (1896), p 422
-478.

Quaestio V, Art II

153

Articulus II.

Utrum ecclesia Christi una sit.
I. Quid sit nota unitatis. Unitatis nota definiri pot­
est: ecclesiae proprietas, qua in fidei professione, in regimine
et cultu est indivisa in se et divisa a quolibet alio. 1° Dicitur
proprietas; agitur enim, non de unitate quadam accidentali,
mere materiali et extrinseca, sed de unitate essentiali et for­
mali, quae a principiis ecclesiae constitutivis sua sponte
enascitur. 2° Additur: in fidei professione; fides enim mere
interna ecclesiam non manifestat. 3° In regimine; namque
sola auctoritate fideles, qui sunt multitudo physica, moralis
unitas efficiuntur. 4° Et in cultu, hoc est, primario in sacra­
mentis, quibus cultus essentialis continetur; secundario in
cultu accidentali, in quantum caeremoniarum varietate una
doctrina exprimitur. 5° Haec tria conjunctim et formaliter
accipienda sunt: conjunctim, quoniam non nisi simul sumpta
unam totamque ecclesiam exhibent: formaliter, quoniam
factum materiale cum firmo, stabili et constitutivo unitatis
principio cohaerere necesse est. Ita sua unitate symbolica,
hierarchica, Hturgica consistit ecclesia indivisa in se et divisa
a quolibet alio.
In describendis autem ecclesiae lineamentis «praecipua
consideratione — ait Leo XIII. — dignissima unitas est,
quam in ea, vehit insigne veritatis invictaeque virtutis,
divinus auctor ad perpetuitatem impressit.4 Encycl. Satis
cognitum, 29. Junii 1896.
II. Vera notio unitatis fidei. Fidem non intelligimus fiduciam, sed assensum intellectus veritatibus a Deo
revelatis. Quae sane fides considerari potest aut ut habitus,
quo credimus, et sic fides est una specie, et differens nu­
mero in diversis; aut objective et sic est una fides; «ob­
jectum enim formale fidei est veritas prima, cui etiam in­
haerendo credimus quaecumque sub fide continentur.4
S. Thom. II. 11. 4. art. 6.; Expos, in Ephes. IV. lect. 2.
Manifestatur autem fidei unitas in quantum omnes fideles
adhaesionem suam uni eidemque fidei objecto profitentur.

Quaestio V, Art. II.

Quare si notam unitatis in fide recte dijudicare velimus,
haec etiam duo intelligenda sunt. 1° Etsi alius alio, pro
sua quisque conditione ac statu, plures veritates explicite
credit, oportet tamen unumquemque omnia credere implicite
paratumque esse explicite credere omnia, si omnia sciret.
2° Haec fides implicita externe manifestatur ut elementum
notae unitatis, si omnes principium aliquod manifestum expli­
cite admittunt, in quo toti fidei adhaereant. 3° Cui prin­
cipio non nisi suprema unius auctoritas ad plenum respondet.
Quare S. Thomas docet: „Ecclesiae autem unitas in duobus
attenditur; scilicet in connexione membrorum Ecclesiae ad
invicem, seu communicatione; et iterum in ordine omnium
membrorum Ecclesiae ad unum caput." II. II. 39. art. 1.;
cf. IL II. quaest. 5, art. 4.; De regim. prine, lib I. 1. Ex
quo intelligi potest, fidei unitatem cum auctoritate unius
rectoris, hoc est, Romani Pontificis, indissolubili nexu ligari.
III. Unitas fiet itia articulorum fundamentalium.
Post Hunnium et Georgium Calixtum Jurieu, minister Calvinista, edito libro de vero systemate ecclesiae (Le vrai sy­
stème de l’Eglise, Dordraci 1686), systema fundamentalium
articulorum expolivit. Protestantes scilicet, cum nec in
unitatis principio, nec in ipsis articulis fidei convenirent,
Jurieu ejusmodi fidei unitatem proposuit, ut fideles illos
tantum fidei articulos crederent, quos ipse fundamentales
vocat; eos tamen articulos profitendos esse censuit in ali­
qua ex societatibus Christianis, quae dogmata fundamen­
talia complectuntur. Haec autem distinctio fundamentalium
et non fundamentalium et doctrina catholicorum de explicite
et implicite credendis in eo differunt, quod catholicorum
distinctio a majori minori ve fidei cognitione repetitur, dum
Jurieu distinctionem suam in ipsis fidei veritatibus collocat.
Catholici affirmant, omnes fidei articulos ab omnibus saltem
implicite credendos esse et ad unam ecclesiae fidem per­
tinere; Jurieu contendit, illos articulos, qui fundamentales
non sunt, ad unam ecclesiae fidem pertinere nullo modo,
nec fideles ad eos quovis modo credendos obligari. Conf.
S. Thom II. IT. 2, art. 5—7.; S. Bonav. Comment in III.
Sent., dist. 25, 1, q.

Quaestio V, Art. IL

155

[V. Rejicitur unitas articulorum fundamenta­
lium. 1° I?ides est indivisibilis in suo objecto formali, quod
est Deus, et in suo fonte, qui est Christus. Itaque Deum
et Christum simul coli et repudiari oporteret ab iis, qui
veritates, Dei auctoritate ex aequo i uniras, partim ad fidei
unitatem pertinere, partim articulos αδιάφορους, seu in se
indifferentes, esse praedicant. 2° Tantum abest, ut Juriaei
principio generari possit aut conservari unitas, ut causa
fuerit dissensionis maximae. Videlicet nemo aderat, qui fun­
damentalium numerum determinaret, nulla regula. Hobbes,
Locke, Bayle credendi licentiam dilatarunt; moderni eousque progressi sunt, ut solam ideam vagam boni Dei
affectumque aliquem vagissimum ad fidei unitatem sufficere
decreverint Harnack, De essentia religionis Christianae, as­
serit, fidei divisionem nihil dolendam esse, sed hoc unice
curandum, ut libertas augeatur et individualitas senten­
tiarum et doctrinarum. Susque deque omnia ferri vidimus.
3° S. Scriptura et veteres fidei unitatem simpliciter et in
omnibus revelatis praescribunt. Corruit ergo Juriaei distin­
ctio, utpote quae sit unitatis regula 1° fidei contraria,
2° incerta, 3° omnino arbitraria.

Thesis: Ecclesia Christi est una.
Argumenta.

Arg. I. Ex institutione Christi, generating Multa pro­
bant, Christum voluisse, ut ecclesia esset unitate conspi­
cua. a) Ecclesia similis est ovili, corpori, regno. Jam de
ovili scriptum est: et flet unum ovile et unus pastor. Joan.
X. 16. De corpore: omnes nos in unum corpus baptizati su­
mus, I. Cor. XII. 13.; atque: Sicut enim in uno corpore
multa membra habemus, omnia autem membra non eumdem
actum habent: ita multi unum corpus sumus in Christo, sin­
guli autem alter alterius membra. Hom. XII 4, 5 Et de
regno: omne regnum divisum contra se, desolabitur. Matth.
XII. 25.
b) Christus passurus de insigni ecclesiae suae unitate
hoc praeclarum reliquit testimonium: Dater sancte, serra

156

Quaestio V, Art. II.

eos in nomine tuo, quos dedisti mihi: ut sint unum, sicut et
nos . . . Non pro eis autem rogo tantum, sed et pro eis, qui
credituri sunt per verbum eorum in me: ut omnes unum sint,
sicut tu Pater in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis unum
sint: ut credat mundus, quia tu me misisti. Et ego claritatem,
quam dedisti mihi, dedi eis: ut sint unum, sicut et nos unum
sumus. Ego in eis, et tu in me: ut sint consummati in unum·,
et cognoscat mundus quia tu me misisti. Joan. XVII. 11.
20—23. Unitas autem ecclesiae, qua credat mundus, qua
cognoscat mundus divinam Christi missionem, haud dubie
conspicua sit splendeatque longe lateque necesse est.
Arg. II. Nota unitatis est ecclesiae proprietas, qua
in fidei professione, in regimine et cultu est indivisa in se et
divisa a quolibet alio Ecclesiam autem divinitus in hac
indivisione constitutam esse, sequentia monstrant.
a) Γηα fidei professio probatur 1° ex principio efficiente
fidei ecclesiae, quod est S. Spiritus. Matth. XXVIII. 20.;
Joan. XIV. 16.; XVI. 13. 2° Ex firmitate ecclesiae; etenim
fundata est super petram, Matth. XVI. 18.; est columna et
firmamentum veritatis, I. Tim. HI. 15. 3° Ex directa sen­
tentia Christi et apostolorum Christus enim praecepit:
rdocete omnes gentes . . . servare omnia quaecunque man­
davi vobis,“ Matth. XXVIII. 19, 20.; atque S. Paulus cap. IV.
epistolae ad Ephesios, partem epistolae hujus paraeneticam
aggressus, ad veram animorum unitatem commendandam,
ea quae maxime una habet, fidelibus proponit his verbis:
„Unus Dominus, una fides.u 4° Ex horrore haereseos. Unde
S. Paulus ad Titum scripsit: Haereticum hominem, post unam
et secundam correptionem devita. Tit. III. 10. Cf. II. Petr. II.,
Jud. etc.
b) Enum regimen. 1° S. Paulus unitatem scopum esse
docet auctoritatis ministerii ecclesiastici. „Et ipse — inquit
— dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem pro­
phetas, alios vero evangelistas, alios autem pastores, et
doctores ad consummationem sanctorum in opus ministerii,
in aedificationem corporis Christi . . . Ex (pio totum corpus
compactum, et connexum per omnem juncturam subministra­
tionis, secundum operationem in mensuram uniuscujusque

Quaestio V, Art. II

157

membri, augmentum corporis facit
*
etc. Ad Ephes. IV. 11.
12, 16. 2° Rectores plures in unum conjungi necesse est.
Quapropter ad Corinthios: „unusquisque vestrum dicit. A>/o
guidem sum Pauli; ego autem Apollo: ego vero Cephae: ego
autem Christi. Divisus est Christus?
*
T. Cor I. 12, 13
3" Firmata est una rectio in uno, qui praeest. Scriptum
est enim: tu es Petrus; — tibi dabo claves; - Pasce oves
meas. Matth. XVI. 18, 19.; Joan XXL 17.
c) Unus cultus. Cultus Christianus ex baptismo, sa­
cramentorum principio, et ex Eucharistia, omnium sacra­
mentorum fine, cognoscitur. Atqui in eo cultus principio
et fine maxima unitas divinitus constituta est. Ergo. Prob.
■minor. 1 ° Christus omnibus unum baptismum constituens,
ait: baptizantes eos in nomine Patris ei Filii, et Spiritus sancti,
Matth. XXVIII. 19 et S. Paulus: «una fides, unum ba­
ptisma “ Ephes. IV. 5. 2° Unam autem Eucharistiam do­
cuit Christus, cum diceret: ,, Hoc facite in meam comme­
morationem * Luc. XXII. 19. S. Paulus idem praedicat
I. Cor. XI. 24.; quin imo totam ecclesiae unitatem ex
Eucharistiae unitate commendat: unum corpus multi sumus,
omnes qui de uno pane participamus. I. Cor. X. 17.
Arg. III. Patres apostolici et veteres omnes unitatem
proprietatem ecclesiae visibilem esse docent.
a) Patres apostolici. S. Clemens Romanus in epistola
prima, quam ad Corinthios scripsit, ecclesiae unitatem pas­
sim supponit aut inculcat. „ Nonne unum Deum — inquit —
habemus et unum Christum et unum spiritum gratiae super
nos effusum, et una vocatio est in Christo? Cur divellimus
et discerpimus membra Christi et contra proprium corpus
seditionem movemus, eoque vesaniae de venimus, ut alios
aliorum membra esse obliviscamur?
*
Ep. I. cap. XLVI.
n 6, 7. X. Ignatius Antiochenus cum alias plurimas de
ecclesiae unitate scripsit sententias tum hanc, qua fideles
obsecrat „solo Christiano alimento uti, ab aliena autem
herba abstinere, (piae est hacresis.
*
Ad Trail- VI. 1. Et
alibi: quotquot «redierint ad unitatem ecclesiae, et hi Dei
erunt,“ Ad Philad. III. 2.; atque fideles hortatur, «ut unio
sit et carnalis et spiritualis “ Ad Magn. XIII. 2 Praeterea

158

Quaestio V, Art. II.

Quaestio V, Art. II.

159

quibus unitas alterius ambarumve expresse proponitur.
S. Clemens Romanus in epistola 1. ad Corinthios regiminis
unitatem commendat. S. Ignatius Antiochenus altaris et
episcopatus unitatem identidem conjungit. S Cyprianus
ait: „uni(m baptisma, unus Deus/ De eccles. unit. cap. IV.
Et alibi: „aliud altare constitui aut sacerdotium novum
fieri praeter unum altare et unum sacerdotium non potest 4
Ep. 40. 15. Atque in aureo libro De cath. ecclesiae unitate
regiminis unitatem adversus Novatum, Felicissimum et.
Novatianum, schismaticos, strenue defendit. Denique ep.
52. 24.: „cum sit a Christo una ecclesia per totum mundum
in multa membra divisa, item episcopatus unus, episcopo­
rum multorum concordi numerositate diffusus/ S. Hiero­
nymus: ..unum . . . est altare in ecclesia, et unam fidem,
et unum baptisma apostolus docet, quod haeretici deseren­
tes, multa sibi altaria fabricati sunt/ In Osee, cap. VIII.
Cf. alia plura, ubi de primatu disseritur.

beatus ille Martyr unitatem regiminis, fidei, cultus aperte
designat: „Si quis schisma facientem sectatur, regni divini
haereditatem non sequitur; si (piis ambulat in aliena doctrina,
is non assentitur passioni Studeatis igitur una eucharistia
uti, una enim est caro Domini nostri Jesu Christi et unus
calix in unitatem sanguinis ipsius, unum altare, sicut unus
episcopus cum presbyterio et diaconis/ Ad Philad. III. 3.;
IV. 1. — Hermas in Pastore, Simii. IX, 13, 5: „ vides —
inquit — turrim (ecclesiam) monolitham factam esse cum
petra. Sic etiam qui crediderunt Domino per filium ejus
et induti sunt spiritus istos, unus erunt spiritus, unum cor­
pus, et unus color vestium eorum/ Item Didache IX, 4 et 5
unitatis sensum spirare videtur.
b) Alia veterum testimonia. 1° De una professione fidei.
S. Justinus haereticos eos esse dicit, „qui se esse Christianos
profiteantur, et Jesum, (pii crucifixus est, Dominum con­
fiteri, nec tamen illius doctrinam teneant/ ..Nonnulli — in­
quit — vocantur Marciani, alii Valentiniani, alii Basilidiani,
alii Saturniniani, alii aliud vocabulum habent ex suae
sectae principe 4 Veri autem Christiani sunt ,.verae ac
purae Jesu Christi doctrinae discipuli;4 sunt „una anima
et una synagoga ac una ecclesia/ Dial, cum Tryphone,
cap. XXXV et LXIII. Hegesippus haereticos vocat eos,
,.qui seorsim singuli proprias opiniones induxerunt;4 „qui
adulterinam invehentes doctrinam adversus Deum et adversus
Christum ejus, unitatem ecclesiae disciderunt." Ap. Euseb.
Eccl. Hist. lib. IV. 21. S. Irenaeus: „Ut sol in universo
mundo unus atque idem est: ita etiam veritatis praedicatio
passim lucet, omnesque homines, qui ad veritatis agni­
tionem venire cupiunt, illustrat . . . \rera et universa
ecclesia unam et eamdem toto terrarum orbe fidem tenet. “
Adv. haer. lib. I. 10. S. Cyprianus: „Deus unus est, et
Christus unus, et una ecclesia ejus, et fides una. Scindi
unitas non potest.4 De unit. eccl. Cf. S. Aug. Contra Cresc.
II. 42.; S. Cyrill. Alex. In ps. XL1V. 10. etc.
2° De unitate regiminis et cultus. Haec unitas in fidei
unitate includitur. Fides enim de regimine quoque et de
cultu veritatem unam proponit; nec desunt testimonia,

Objectiones.

Obj. 1. Fieri non potest, quin in maxima hominum
multitudine dissidia et rebelliones oriantur. Ergo nota uni­
tatis absurda est.
Resp. Dist. antec : fieri non potest, quin oriantur dis­
sidia, quibus dividantur individui nonnulli, cone.; quibus
dividatur ecclesia, nego. Ecclesia est societas et institutum
organicum, cujus unitatem talem esse oportet, ut ipsi so­
cietati principium inhaereat, quo singulorum dissidia tollan­
tur aut rebelles expellantur, ipsamet autem societas in
unitate conservetur.
Instabis. Ad ecclesiae indi visionem unitas caritatis opus
est. Haec autem in terris haberi non potest.
Resp. Dist. maj.: ad ecclesiae indivisionem opus est
unitas caritatis communionis, conc.; caritatis privatae, nego.
Et sic distincta minore, nego conclusionem. Etsi fides
caritate perficienda est, non inde tamen sequitur, ut pecca­
tores aut peccata singulorum contra caritatem ab ecclesia
excludantur. Sed unitas caritatis communionis in connexione
organica membrorum et ministrorum conspicitur. Unde

l

160

Quaestio V, Art. II.

S. Thomas: Manifestatur autem hujusmodi amor si verus
est, quando membra pro se invicem sunt solicita, et quando
invicem compatiuntur. Ephes. IV. 15.: In caritate crescamus
in dio per omnia qui est caput Christus: ex quo totum corpus
connexum et compactum per omnem juncturam subministrationis
secundum operationem in mensuram uniuscujusque membri,
augmentum corporis facit in aedificationem sui in caritate:
quia quilibet de gratia sibi collata a Deo, debet proximo
4 servire: unde nullus debet contemnere, nec pati ab ista
ecclesia abjici et expelli; quia non est nisi una ecclesia in
qua homines salventur, sicut extra arcam Noe nullus sal­
vari potuit.“ In symbol, art. IX.
Urgebis. Quod est merum ideale, nota esse nequit. At
unitas est ideale, non factum. Ergo. Prob. min. Christi
sententia: Estote ergo vos perfecti, sicut et Pater vester caele­
stis perfectus est, Matth. V. 48., nullum factum, sed ideale,
quo tendamus, exhibet. Ergo et textus de ecclesiae unitate
per analogiam cum dictis in eum sensum accipiendi sunt.
Resp. Dist. min.: ecclesiae unitas est ideale, quod in
facto concreto exprimitur, conc.; abstracte tantum exsistens.
nego. Ad probationem minoris dist. antec. : estote perfecti
est ideale ratione perfectionis subjectivae singulorum, cone.;
ratione perfectionis objectivae ecclesiae, qua talis, nego.
Ecclesiae atque individui dispar est conditio. Namque
ecclesia, ut institutum, a Christo divino Conditore perfecta
prodiit, atque omnes ecclesiae perfectiones et constitutiva
semper in actu sunt; singulorum auténi perfectio personalis,
libero arbitrio proposita, paulatim obtinetur.
Obj. II. Aetate apostolorum plures ex Judaeis con­
versis. quanquam legem Mosaicam sectarentur, ecclesiae
membra habiti sunt. Ergo unitas determinata in ecclesiae
primordiis nulla cernitur. Patet antec. ex Act. XXI. 20.:
Eides frater, quot millia sunt in Judaeis, qui crediderunt, et
omnes aemulatores sunt legis.
Resp. Dist. antec.: isti fideles errarunt ex pertinacia,
nego; ex imperitia, conc. Re quidem vera Jacobus Paulo
significat, quanta religione Palaestinenses, salvo tamen de­
creto concilii Hierosolymitani, septem abhinc annis habiti,

161

Quaestio V. Art. II.

legalia observarent. At S. Augustinus et S Thomas lega­
lium tria tempora distinguunt : „Unum quidem — ait
S. Thomas
ante Christi passionem, in (pio legalia neque
erant mortifera neque mortua. Aliud autem post tempus
Evangelii divulgati, in quo legalia sunt mortua et mortifera.
Tertium autem est tempus medium, scilicet, a passione Christi
usque ad divulgationem Evangelii, in quo legalia quidem
fuerunt mortua, quia neque vim aliquam habebant, neque
aliquis ea observare tenebatur: non tamen fuerunt morti­
fera, quia illi qui conversi erant ad Christum ex Judaeis,
poterant illa legalia licite observare, dummodo non sic
ponerent spem in eis quod ea reputarent sibi necessaria ad
salutem, quasi sine legalibus fides Christi justificare non
posset. His autem qui convertebantur ex gentilitate ad
Christum, non inerat causa ut eo observarent.“ ί II 104,
art 4. Quo factum est, ut mortua mater synagoga cum
honore sepeliretur.
Instabis. Etiam post decretum Hierosolymitanum Ju­
daicam observantiam ad fidem pertinere, in ecclesia Galatiae
praedicatum est. Huic autem ecclesiae, tanquam ecclesiae
nequaquam abscissae, beatus Paulus conscripsit epistolam.
Ex quo sequitur, ut unitas fidei ab ecclesiae inembns non
exigeretur.
Resp. Dist. min.: Paulus ecclesiam illam abscissam esse
non putavit, quantum ad eos, qui opinionem illam de le­
galibus profitebantur erronee, conc. ; pertinaciter, nego.
Haeresis formalis, non materialis, errantes ab ecclesia ab­
scindit. Si qui tamen ex Galatis in errore pervicaces ex­
stiterint, eos ab ecclesiae unitate defecisse constat: apostolus
enim errorem damnat ut aliud evangdium; erroris apostolos
falsos fratres appellat, qui volunt convertere Evangelium Christi,
iisque bis dicit: anathema sit. Ad Gal. I. 6-12; II. 4.
Obj. 111. Unitas articulorum fundamentalium a catho­
licis, quod haec incerta sit, rejicitur. Haec autem incerta
non erit, si pro fundamentalibus habeantur, quae S. Scriptura
diserte docet. Unitas ergo fundamentalium sufficit.
Resp. Dist. min.: haec unitas incerta non erit, si id
ipsum certum sit, quid Scriptura diserte proponat, transeat;
l>o Groot, Summa apologet. Ed. tertia.

| 1

1()2

Quaestio V, Ait. II.

si vel id incertum est, nego. Omissis aliis systematis illius
defectibus, hoc unum rogatur, ubi sit norma certa verita­
tum disertarum? Christi divinitatem in Scripturis diserte
contineri Sociniani negant, Lutherani affirmant; catholici
praesentiam realem diserte proponi credunt, Calviniani non
credunt: ubi judex?
Instabis. Quid Scripturae diserte doceant, Christiano­
rum consensione cognoscitur. Ita viro Christiano non deest
norma certa veritatum fundamentalium.
liesp. Dist. antec.: Haec consensio valet, si Christiano­
rum verus coetus jam cognoscitur, conc.; si iste coetus prius
certo non cognoscitur, nego. Adversarii ea sumunt ad con­
cludendum, quae praecise quaeruntur; id enim agitur, ubi
sit norma, qua verus Christianorum coetus dignoscatur.
Urgebis. Illam veritatem credere satis est, qua vita
obtinetur aeterna. Et hujusmodi Veritas est fides in Chri­
stum, Filium Dei. Haec autem scripta sunt, ut credatis quia
Jesus est Christus Filius Dei, et ut credentes vit cnn habeatis
in nomine ejus. Joan. XX. 31. Ergo nulla praeter fidem
in Filium Dei unitas fidei requiritur.
liesp. Dist. min.: vita obtinetur aeterna per fidem in
Christum, Filium Dei, doctrina Christi inclusa, conc.; ea
seclusa, nego. S. Joannes loco prolato fidem in Christum
commendat, quae totius evangelii caput est. Haec autem
dignissima veritas reliquas veritates minime excludit. Cf.
S. Thorn. II. II. 1. art. 8.
Dices. Si omnes omnia credere oportet, ad I i dem implicitam adducimur. Atqui fides implicita non nisi crassis­
sima ignorantia videtur.
liesp. Dist. maj.: adducimur ad fidem implicitam om­
nium articulorum, nego; nonnullorum, subdist.: servata pro­
portione conditionis et status, conc.; secus, nego. Calvinus,
Instit. lib. III. cap. fl. η. 2 „commentum* implicitae fidei
impugnat, quasi nulla fides explicita catholicis necessaria
videatur. At pro certo ponit, quod aperte falsum est.
Praeterea fides implicita, qua quis paratus est, ea quae
nondum explicite -novit, explicite credere, si ecclesia veri­
tates istas proponit; haec, inquam, fides implicita res summi

Quaestio V, Art III

163

momenti est ac unitati servandae aptissima. Per eam sci­
licet fideles omnes uni fixae, stabili, objectivae regulae cre­
dendorum adhaerent.
Articulus III.

Utrum ecclesia Christi sancta sit.
1. Definitio notae sanctitatis. Sanctitas est eccle­
siae proprietas, qua in doctrina, sacramentis et membris ad
bonum divinum perfecte ordinata est. 10 Dicitur: ecclesiae
proprietas, qua ad bonum divinum perfecte ordinata est. Talis
autem status ordinis falsum et malum excludit, firmitatem
in vero bonoque includit. Explicatur hoc a S. Thoma iis
verbis: ,,nomen sanctitatis duo videtur importare. Uno qui­
dem modo, munditiam: et huic significationi competit nomen
graecum, dicitur enim uyu.c. quasi sine terra Alio autem
modo importat firmitatem: unde apud antiquos sancta dice­
bantur quae legibus erant munita ut violari non debe­
rent . . . Munditia enim necessaria ad hoc quod mens Deo
applicetur. Quia mens humana inquinatur ex hoc quod in­
ferioribus rebus immergitur; sicut quaelibet res ex immixtione pejoris sordescit, ut argentum ex irnmixtione plumbi.
Oportet autem quod mens ab inferioribus rebus abstrahatur,
ad hoc quod supremae rei possit conjungi. Et ideo mens
sine munditia Deo applicari non potest . . . Firmitas etiam
exigitur ad hoc quod mens Deo applicetur. Applicatur enim
ei sicut ultimo fini et pruno principio: hujusmodi autem
oportet maxime immobilia esse.
*
II. II. 81. art. 8. Eam
igitur sanctitatem ab interna vita ecclesiae extrinsecus
splendescere oportet, tum in rebus Deo consecratis vel
Dei praesentia sanctificatis, et haec est sanctitas real is; tum
in personis, et haec est sanctitas per onalis. Argumenta
non levia habent, qui affirmant hunc sanctitatis conceptum
secundum rationem suam profundissimam dogmaticam esse
Nihilominus ad apologeticum referri posse videtur a) sub
respectu generaliori ordinationis ad bonum divinum, quae
oculis etiam non positive credentium affulgeat, b) sub re­
spectu magis particulari hujusmodi ordinationis per altioru

164

Ulli

.1

i

I!. '

Quaestio V. Art. III.

sanctitatis documenta, ubi comparatio instituenda luerit inter
coetus Christianos, qui talia documenta a Christo ecclesiae
suae donata esse profitentur.
2° Ordinatio autem ecclesiae ad Deum elucet in do­
ctrina, ob eamque causam nec in dogmate nec in morali
potest esse aliquid, quod homines a Deo avertat, sed omnia
oportet ad mentem actionesque hominum Deo applicandas
esse idonea; — in sacramentis, hoc est, in ipsis sanctifica­
tionis mediis praecipuis, et maxime in sacrificio, de cujus
indole dogmatici agunt, sed quod haud dubie qualelibet in
ecclesia semper oblatum est;1) in membris, quod ita dictum
existimes, ut sanctitas vitae insignis in aliquibus ecclesiae
membris nunquam non emicet, minime vero peccatoribus
exclusis ab ecclesia, cum et peccatores ecclesiae membra
esse probavimus. Of. quaest. 111. art. 1. Sanctitas in me­
diis sanctificationis, id est, in doctrina et sacramentis, vo­
catur sanctitas activa; sanctitas membrorum passiva dicitur.
3° In membris ecclesiae tres sanctitatis gradus cernun­
tur; namque alii peccatis gravibus tantum vacui sunt; alii
levium etiam plerumque offensarum insontes; alii denique
ad eam virtutis perfectionem fulgoremque perveniunt, ut
supra communem justorum operandi modum operentur ac
caelestia Deo adjuvante perficiant. Reapse tamen innumeri
prope sanctitatis gradus habentur. Etenim „manifestum
est, — inquit Angelicus
quod charitas in quantum or­
dinat hominem ad finem ultimum, est principium omnium
bonorum operum, quae in finem ultimum ordinari possunt “.
1. II. 65, art. 3. Sed augendae caritatis nullus in statu
viae potest esse terminus. Nam ipsa caritas secundum
rationem propriae speciei terminum augmenti non habet:
est enim participatio quaedam infinitae caritatis, quae est
Spiritus sanctus; similiter causa augens caritatem est in') De sacrificio Eucharistiae Rothe, protestans, ait: „ constat
eucharistiam ab antiquissima ecclesia unanimi consensu tanquam
sacrificium proprium et peculiare Christianorum considerari solitam
esse.“ Commentatio de primordiis cultus sacri Christianorum. Cf Probst.
Liturgie der drd ersten christlichen .Tdhrhuiiderte et opera, quae supra
p. 93 indicata sunt.

Quaestio V, Art. Ill

165

finitae virtutis, scilicet Deus; neque ex parte subjecti ter­
minus huic augmento praefigi potest, quia semper, caritate
excrescente, superexcrescit habilitas ad ulterius augmen­
tum. S. Thorn. 11. II. 24, 7.
4° Ad notam sanctitatis referri possunt charismata et
maxime miracula. Nam dona, quae vocantur gratiae gratis
datae, non dantur „ad hoc ut homo ipse per eam justifi­
cetur, sed potius ut ad justificationem alterius cooperetur".
S. Thom. 1. II. 111. art. 1. Et vero, si plura miracula
manifestant pariter sanctitatem operantis, omnia sanctita­
tem doctrinae praedicantis patefaciunt: „operatur enim ea
(miracula) Deus ad hominum utilitatem. Et hoc dupliciter:
uno quidem modo ad veritatis praedicatae confirmationem;
alio modo ad demonstrationem sanctitatis alicujus, quem
Deus hominibus vult proponere in exemplum virtutis. Primo
autem modo miracula possunt fieri per quemcunque qui
ceram fidem praedicat et nomen Christi invocat: quod etiam
interdum per malos fit . . . Secundo autem modo non fiunt
miracula nisi a sanctis: ad quorum sanctitatem demonstran. dam miracula fiunt, vel in vita eorum vel etiam post mor­
tem, sive per eos sive per alios. Legitur enim Act. XIX.
11, 12, quod Deus faciebat virtutes per manus Pauli: et etiam
super languidos deferebantur a corpore ejus sudaria, cf recede­
bant ab eis languores." 11. 11. 178, art. 2.
5° Quoniam miracula natura sua sunt facta extraordi­
naria et ecclesiae, non singulis ejus membris promissa, sua
sponte apparet, a) miracula non nisi ex intervallo patrari,
parcius, densius, ut divino ecclesiae Rectori visum; b) mi­
racula patrata sanctitatem illius ecclesiae in aevum demon­
strant, (piae una eademque reperiatur ac ea, in qua et pro
qua miracula illa facta cognoscuntur.
II. A dversariorum sententia. 10 Protestantes, cum
de unitate et intima conjunctione ecclesiae visibilis ac in­
visibilis doctrinam admisissent aut confusam aut omnino
falsam, eo sunt adducti, ut sanctitatis notam partitu nega­
rent, partim falso interpretarentur. Plurimi docuerunt»
ecclesiam ex solis justis, atque etiam ex solis praedestinatis
constare; quo posito et ablata visibilitate ab ecclesia, san-

166

Quaestio V, Art. Ill

ctitas ecclesiae, ut est institutum objectivum, consistere non
potest Alii sentiunt non repugnare, ut ecclesia, tanquam
institutum, saltem ad tempus omnino depravetur; quod idem
est ac nullam necessariam ecclesiae sanctitatem, sed con­
tingentem tantum admittere.
2° Naturalistae et rationalistae sanctitatis Christianae
notionem amiserunt, sejuncta prorsus moralitate a dogmate
ac sacramento, et restricta ipsa moralitate ad humanitatis,
ut ajunt, officia, hoc est, ad officia quaedam erga homi­
nem, neglecto cultu Dei.

Thesis: Ecclesia Christi sancta est.
Argumenta.

Arg. I. Ex S. Scriptura, generatim. Ecclesia habet
notam sanctitatis, si missio Christi sanctifica in ea et per
eam continuatur. Atqui res ita se habet. Ergo. Major
certa ex intrinsecis et extrinsecis sanctitatis indiciis, qui­
bus Christus missionem suam sanctificam manifestavit. Prob.
min. a) Ex fine ecclesiae. Cf. quaest. II. art. 3. b) Ex
eo quod ecclesia est corpus Christi mysticum. Nam Christus
caput est ecclesiae: Jpse salvator corporis ejus . . 17n dili­
gite uxores vestras, sicut et Christus dilexit ecclesiam, et seipsum
tradidit pro ea, ut illam sanctificaret, mundans lavacro aquae
in verbo vitae, ut exhiberet ipse sibi gloriosam ecclesiam, non
habentem maculam, aut rugam, aut aliquid hujusmodi, sed ut
sit sancta et immaculata. Ephes. V. 23—28. c) Ex eo quod
cor ecclesiae est S. Spiritus, qui in aeternum cum ea manet,
Joan. XIV.· 16.: atque „cordi comparatur Spiritus Sanctus,
qui invisibiliter Ecclesiam vivificat et unit.“ S. Thom. 111.
quaest. VIII. art. 1. ad 3. d) Ex eo quod ecclesia est reg­
num Christi, quod est regnum sanctificationis, sicut scri­
ptum est: Et scient gentes, quia eg<> Dominus Sanctificator
Israel, cum fuerit sanctificatio mea in medio eorum in perpe­
tuum. Ezech. XXXVII. 28. Cf. Dan. IX. 24.; Is. LXII.
3—6 Cf. Bartmann, Das Himmelreich and sein Konig (1904).
Arg. II. Nota sanctitatis ea est ecclesiae proprietas,
(pia in doctrina, sacramentis et membris ad bonum divinum

Quaestio V, Art. 111.

167

perfecte ordinata est. Jam vero ecclesia societas est, in
doctrina, sacramentis et membris ad bonum divinum per­
fecte ordinata. Ergo. Maj. patet; nam in tribus istis in­
trinseca sanctitas externe conspicua fit. Prob. min.
a) In doctrina. Oportet ecclesiam esse sanctam in do­
ctrina, 1° quia doctrina ecclesiae Christi est a Christo, qui
dixit: Anien, amen dico vobis, quia qui verbum meum audit,
et credit ei qui misit me, habet vitam aeternam, et in judicium
non venit, sed transiit a morte in vitam. Joan. V. 24.
2° Ecclesia docet per Christum, qui spopondit: ego vobiscum
sum omnibus diebus. Matth. XXVIII. 20. 3° Ecclesia habet
Spiritum sanctum: alium Paraditum dabit robis, ut maneat
vobiscum in aeternum, Spiritum veritatis. Joan. XIV. 16.
4° Christus oravit: Sanctifica eos in veritate, Joan XVII. 17.;
„idest — ut ait Angelicus — in cognitione veritatis fidei
et tuorum mandatorum.1* In Joan. XVII. lect. IV.
b) In sacramentis. Gratia enim sacramentalis ad duo '
praecipue ordinari videtur: videlicet ad tollendos defectus
praeteritorum peccatorum, in quantum transeunt actu, et
remanent reatu; et iterum ad perficiendam animam in his
quae pertinent ad cultum Dei secundum religionem vitae
Christianae; hanc autem virtutem ecclesiae sacramenta
specialiter habent ex passione Christi, cujus virtus quodam­
modo nobis copulatur per susceptionem sacramentorum, ut
docet S. Thomas III. 62. art. 5. Hinc S. Paulus baptismum
vocat lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus sancti.
Tit. III. 5. Cf. Hom. VI. 3, 4.; I. Petr III. 21. Christus Joan.
VI. 48-61. et S. Paulus I. Cor. XI. 23—30. de S. Eucha­
ristia sanctissima quaeque docent. Ecclesiae sacramentorunique ministri vocantur dispensatores mysteriorum Dei (I. Cor.
IV. 1.), quibus ministerium reconciliationis (II. Cor. V. 18.)
commissum est atque gratia peculiaris data. I. Tim. IV. 14.
c) Γη membris. Sicut ecclesia habet sanctificationis
media, ita et fructus sanctitatis effert. Quod probat 1 ° ipsa
natura rei; namque Servator docet : e.r fructu arbor agno­
scitur, Matth. XII. 33.; atque: omnis arbor bona fructus bonos
facit Matth. VII. 17. 2° Missio Christi: Servator ait:
Ignem veni mittere in terram, et quid volo nisi ut accendatur?

168

Quaestio V, Art III.

Luc. XII. 49. Atque iterum: Et pro iis ego sanctifico nie
ipsum, ut sint et ipsi sanctificati in veritate Joan. XVII. 19.
Rursus: Dedit semetipsum pro nobis, ut nos redimeret ab omni
iniquitate et mundaret sibi populum acceptabilem, sectatorem
bonorum operum. Tit. II. 14. 3° Missio apostolorum et mi­
nistrorum ecclesiae. Etenim Dominus dixit: Ego elegi vos et
posui vos, ut catis et fructum afferatis et fructus vester maneat.
Joan. Χλ . 16. Deinde Paulus docet ecclesiae ministros
datos esse divinitus ad consummationem sanctorum. Eph.
IAr. 12. 4° Parabolae, quibus supra (quaest. III.) ostendimus,
peccatores etiam esse membra ecclesiae. Ait enim pater
familias in parabola zizaniorum: „Sinite utraque crescere
usque ad inessem.
*
Matth. XIII. 30. Ergo tum zizania tum
bonum semen erit in agro ecclesiae usque ad messem, hoc est,
usque ad consummationem saeculi.
d) Charismata ac miracula Christi ecclesiae promittuntur.
Marc. XVI. 15-19.; Joan. XIV. 12. Cf I. Cor. XII. 28.
Arg. 111. Ex veterum testimoniis. Sanctitas ecclesiae
nota est, si veteres affirmant a) ecclesiam esse manifestam
mediis sanctificis, b) membris sanctis et c) miraculis. At
res ita se habet. Prob. min.
a) Mediis sanctificis. 1 0 Ab Ignatio Antiocheno vocatur
ecclesia sa netifera; hoc enim nomine directe ecclesiam
Smyrnaeorum, indirecte universalem ecclesiam appellat.
Cf. Prooem. ad Smyrn., Ephes., Magn., Trail., Rom. Ab
y aliis vocatur paradisus; mater viventium; iter ad caelum; bal­
neum spirituale; arca, in quo sancti custodiuntur. Iren.
Adv. huer. lib. V. 25.; Tert. De anima, XLIII.; Hilar. In
ps. CXXXIII.; Joan. Chrvs In II. Cor. horn. XV.; August.
Enarrat, in ps. XXVIII. 10. 2° De doctrina sanctifica te­
stimonium perhibuerunt apologetae plurimi, qui a primis
decenniis saeculi II. religionem Christianam ob doctrinae
sanctitatem imperatoribus commendant, et generatim tota
antiquitas, quae ecclesiae fidem maculari posse semper ne­
gavit. Cf. quaest. VIII. art. 3. et seqq. 3° De sacramentis
sanctiferis veteres documenta reliquerunt in tractatibus de
baptismo et in ritibus in sacramento hoc administrando usi­
tatis; in encomiis de praestantissima Eucharistiae sanctitate

Quaestio V, Art III.

169

apud Ignat. Antioch. Eph. V. XX.; Horn. VIL; Smyrn. VIL
etc.; Justin. Apol. I. 65, 66 ; Iren. Adv. haer. lib. IV. 18;
V, 2 et alios; in sententiis de sanctitate ineffabili Missae
sacrificii, de quo Justin. Dialog. LXI ; Iren. I. c.; Cyprian.
Ep. ad Caecilium; Augustin De civit. Dei, lib X\ I. 22;
XVII, 20; Chrysost. De sacerdotio, lib. IV. 4: Hom. XXL
in Act. Apost. n. 4. Quid enim illo sacrificio sanctius cogi­
tari potest, quod a Chrysostomo vocatur horrendum sacri­
ficium, ineffabilia mysteria et ab Augustino Confess. lib. IX
cap. 11 —12. sacrificium pretii nostri. — Omitto plurima,
v. g. ex S. Ephraem, De sacerdotio.
b) Membris sanctis. Hermas, in East Visione III, 5—6
ostensurus, justos semper in ecclesia conspiciendos esse,
parabolam turris proponit, cujus in structuram et justi et
peccatores poenitentes adducuntur. Idem, Visione I, 1, 6;
3, 4 et IV, 1, 3 ostendit, quam alte cogitet de sanctitate
ecclesiae. Deinde auctor Epistolae ad Diognetum : „per quem
(Christum) — inquit — ecclesia ditatur et gratia expansa
in sanctis augetur"; praeterea sanctitate membrorum ex­
posita, religionis Christianae veritatem ex ea nota designat
his verbis: ^Haec non videntur ab homine fieri; haec sunt
Dei potentia; haec adventus ejus **
argumentum. Cap. V VII.
Similiter S. Justinus in Apologia I, 14—15 ad Antoninum
Pium et Athanagoras in Legatione pro Christianis ad Mar­
cum Aurelium et Commodum, cap. XXII. XXXI — XXXV.
religionis Christianae veritatem ex sanctitate membrorum
probant; eodemque argumento usus est S. Theophilus An­
tiochenus (γ 181), Ad Autolycum, lib. III. 15. Cf. Iren.
Adv. haer. lib. III. 24 ; Cyprian De cath. ecclesiae unitate,
cap. IX. X.; Augustin. De moribus eccl. cathol. cap. XXX.
XXXI.; Joan. Chrysost. In ps. XLIV. 12.
c) Denique veteres miraculis ecclesiam veram ab haere’ sibus distingui consuerunt. ,,Νοη possunt haeretici
in­
quit S. Irenaeus — caecis donare visum etc.; tantum ab­
sunt ab eo, ut mortuum excitent, quemadmodum Dominus
excitavit et apostoli per orationem et saepissime in frater­
nitate propter aliquid necessarium ecclesia, in quoquo loco
universa per jejunium et supplicationem postulante, rever-

Quaestio V. Art. III.

sus est spiritus mortuo et donatus est homo orationibus
Sanctorum, ut credant, esse resurrectionem mortuorum."
Adr. haer. lib. II. 31. S. Augustinus docet, ecclesiam „culmen auctoritatis obtinuisse, haereticis .. . partim etiam mira­
culorum majestate damnatis". De utilit. credendi, cap. XVII.
Cf. Tertull. Apol. cap. XXIII.; S. Chrysost. Horn. IV. in
Matth. etc.
Objectiones.

Obj I. Sanctitatis nota probatur ex Ephes. V. 27.,
ubi S. Paulus exhibet ^gloriosam ecclesiam, non habentem
maculam aut rugam". Sanctitas autem tam perfecta visi­
bili ecclesiae tribui nequit. Sanctitas igitur nota dici non
potest.
Resp. Dist. maj.: sanctitatis nota probatur ex illo textu
etiam, conc.; ex eo solo, nego. Et dist. min.: haec sanctitas
ecclesiae visibili tribui nequit adaequate, conc.; inadaequate,
nego. Illa quidem gratia sponsae Christi mysticae plenis­
simo sensu triumphanti conceditur ecclesiae, id est, in
ultimo redemptionis termino. Sed sensu inadaequato mili­
tantis etiam ecclesiae gratia perfecta est, siquidem doctrinam
institutaque immaculata divinitus obtinet, atque fideles,
quos Christus ad ecclesiam triumphantem praeparat, in
ecclesia militante sanctificantur.
Instabis. Quod mere internum est, nota non est. Atqui
sanctitas membrorum interna est.
Resp. Dist. min.: sanctitas membrorum interna est
principaliter, conc.; exclusive, nego. Non obstante multorum
hypocrisi, vitae tamen sanctitas sincerorum virtutibus,
actibus heroicis, miraculorum gratia manifestatur. Namque
ex fructu arbor cognoscitur.
Urgebis. A majori parte sumitur denominatio. Mali
plures in ecclesia (piam boni esse possunt.
Resp. Dist. maj : a majori parte sumitur denominatio,
quando agitur de qualitate extensa, conc.; de qualitate non
extensa, nego. Paries enim pro majori sua parte sufficienter
dealbatus, albus denominatur; in aliis autem non a majori
sed a potiori parte sumitur denominatio, seu ut ait S Tho-

Quaestio V, Art. III.

171

mas: „denominatio fit a forma, quae dat speciem rei.44 Peri
hermeneiaSj lib. 1. led. VIII. n. 9.
Obj. II. Quod est commune non distinguit. At mira­
cula non sunt verae ecclesiae propria. Ergo non distin­
guunt Prob. min. Sua sunt satanae miracula et idolo­
latriae; apostolus monet Antichrist! regnum fore in omni
virtute et signis et prodigiis mendacibus, II. Thess. II. 9.: quin
imo Christus ipse cautos nos fecit, his verbis: dabunt signa
magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur (si fieri potest)
etiam electi. Matth. XXIV. 24 ; cf. Apoc. XIII. 13, 14.
Resp. a) Argumentum nimis probat, et eo spectat, ut
etiam Christi ac apostolorum miraculis fides abrogetur.
Haec ab operatione satanae internosci possunt, aut non
possunt; si possunt, quidni et alia miracula, patrata
temporibus subsequentibus? si non possunt, ergo Jesus
absurde dixerit: „Si mihi non vultis credere, operibus credite.
*
Joan. X. 38.
b) Dist. probationem minoris: patrari possunt miracula
a malis in testimonium veritatis, conc., in confirmationem
erroris, subdist.: miracula falsa, conc.; vera, nego. Verum
miraculum, cum totum ordinem naturae creatae transcendat,
a solo Deo fit, qui testis falsitatis esse non potest. Revera
signa pseudoprophetarum in ipsis Scripturae locis, adversus
thesin allatis, mendacia vocantur.
Instabis. S. Augustinus de miraculis: rquaecunque —
inquit — talia in catholica fiunt, ideo sunt approbanda,
quia in catholica fiunt; non ideo manifestatur ecclesia, quia
haec in ea fiunt “ De unit, ecclesiae, cap. XIX. Ergo mira­
cula ad notam sanctitatis referri non debent.
Resp. Dist. antec.: S Augustinus ita loquitur respe­
ctive, conc.; absolute, nego. Cum Donatistae patribus, con­
ciliis, miraculis gloriarentur suis, S. Augustinus, ut effugia
intercluderet, dixit, his omnibus omissis, solam ecclesiae
catholicitatem seu universalitatem jam respiciendam esse.
Sic enim apertissime confundebantur Donatistae, asseveran­
tes ecclesiam Christi retineri ,.in sola Africa44 Praeterea
Augustinus miraculorum charisma tanti fecit, ut in Re­
tract. lib. I. 13, expressius sibi declarandum esse censu erit,

172

Quaestio V, Art, IV.

miracula non ad ecclesiae primordia coarctari, sed ea durare
in saecula subsequentia.
Articulus IV.

M
Utrum ecclesia Christi sit catholica.
I. Definitio notae catholicitatis. Catholicitatis
nota est ecclesiae proprietas, qua conspicue numerosa et. ubique
una per mundum universum emanat. Explicatur definitio.
1° Verbum catholici ductum est a graeco: κάΰ' ολον,
quod est secundum totum seu universale. Jani vero ecclesia
catholica seu universalis dici potest a) catholicitate loci,
quia est per totum mundum; b) catholicitate personarum,
quia plurimos complectitur et nullus abjicitur; c) catholici­
tate temporis, quia secundum statum praesentem a Christi
temporibus usque ad finem mundi durabit; d) catholicitate
doctrinae, quia totam Christi doctrinam servat Cf. S. Thom.
In Boet. De Trin. Ill, 3; In symbol. art. IX. et In decret.
I. ad archidiac. Trident. I; item Cyrillum Ilierosol. Cateches.
XVIII, 23. Verum conceptui catholicitatis, prout sensu
strictiori nota est, affixa non videtur catholicitas temporis,
quae partini ad ecclesiae perpetuitatem, partira ad apostolicitatem referri potest: nec universalitas doctrinae, cum
praecise notarum ope internoscendum sit, ubi totalitas
doctrinae Christianae integerrima reperiatur.
2° Dicitur ecclesiae proprietas; non enim agitur de uni­
versalitate qualicunque, puta de universalitate Buddhismi
Mahometisve religionis, sed de tali catholicitate, qualem
Christus religioni suae promiserit.
3° Additur conspicue numerosa, ut significetur, non opus
esse, ut omnium gentium omnes homines ecclesiae aggre­
gentur, sed eam multitudinem requiri, qua Christi ecclesia
fecunditate sua numerique etiam majestate a sectis dis­
criminari possit.
4° Tum: per mundum universum emanat ; opus est autem,
non expansione physice universali, sed moraliter, hoc est,
ea expansione, quae indoli ecclesiae et institutis divinis re­
spondeat. Ecclesia scilicet non subito mundum universum

Quaestio V, Art. IV

173

pervasit, sed ut granum sinapis (Luc. XI ii. 19.) succrescens,
mundum mira fecunditate magis magisque replevit et replet.
5° Hoc etiam maximi momenti est, quod diximus: et
ubique una. Et sane, si unitas desideretur, non est ecclesia
catholica, sed ecclesiae conspiciuntur, catholicitate fucata
damnatae; nulla ergo catholicitas materialis prodest, sed
formalis requiritur. Quare S. Thomas: „imum - inquit —
et idem est quod creditur a cunctis fidelibus: unde univer­
salis seu catholica dicitur" In Ephes. IV. led. II. Et
quoniam fidei unitas rectore uno sublato cogitari non pot­
est, luce clarius est, catholicitatis notam a centro quodam
unitatis ecclesiasticae dependere.
6° Ex dictis patet catholicitatem non consistere in solo
jure ubique praedicandi, sed in facto fusionis Cave tamen,
ne hoc factum nimis mechanice aut mathematice interpre­
teris, quasi vitalitas ecclesiae expansi va non esset obnoxia
alternis accessus et recessus motibus, qui divino adjutorio
atque portarum infernalium impetui respondeant.
IL De requisitis ad catholicitatem. 1° Ad catho­
licitatem tria pertinere censentur: a) fidelium numerus con­
spicuus tum absolute, id est, in se, tum relative, id est, in­
stituta comparatione cum singulis aliis coetuum unitatibus,
quibus ecclesiae Christianae nomen attribuimus: b) expansio
realis in totum mundum, simultanea, qua ecclesia eodem
tempore moraliter ad omnes gentes pertingit; non successiva
tantum, qua ecclesia catholica diceretur, non ob nationes
plurimas actu occupatas, sed additis gentibus inter quas
fuit, ad eas, inter (pias est; c) vitalitas indeficiens, qua
ecclesia ab uno regno expulsa in aliis enascitur, atque
tam inexhausta, ut coetus semper emineat, cui Christus
fidem suam propagandam demandavit.
Dixi sub a; „ fidelium numerus conspicuus/' Quid autem
de hypothesi multitudinis majoris haereticorum aut schis­
maticorum quam catholicorum? Respondeo, non constare
id fieri non posse, si sermo sit de multitudine materiali seu
de catholicitate absque veris catholicitatis modis; sed pror­
sus negarem, si hypothesis ad catholicitatem formalem et
reram extenderetur, v. g. ut haeresis aut schisma ubique

Quaestio V, Art. IV

esset ac unum. Cf. G. Wilmers, De Christi ecclesia (1897),
p. 554 — 560.
2° Non videtur fore ut omnes homines omnium gen­
tium ad fidem veram perveniant; nec unquam in agro
ecclesiae non erit frumentum et zizania. Cf. S. Thom.
Caten. aur. et Expos. in Matth. XXIV. 14; in Rom. X.
lect. VII. Itaque ecclesia vocatur catholica non «propter
singula generum, sed propter genera singulorum/ S. Thom.
In Boet De Trin. q. III. art. 3. ad 5.
3° Nec tamen absurdum est sperare, fore ut ecclesia
majorem etiam victoriam de errore et peccatis consequatur,
siquidem virtus ejus divina, si jam ad omnes gentes per­
vaserit, plures semper ex singulis gentibus Christo lucrari
poterit. Quin etiam sunt, (pii in termino expansionis eccle­
siae completam mundi conversionem ad Christum augu­
rentur. Ita Monsabré, expositis promissis prophetarum magni­
ficis de dominatione Messiae a mari usque ad mare et de
glorificando nomine Domini, cui omnes reges terrae omnesque gentes servient, vaticinia nondum perfecte adimpleta
probat et. novos post tot praeclaras Christi victorias docet
exspectandos, esse triumphos, atque etiam triumphum uni­
versalem.1)
Ill. Cani hypothesis de catholicitate. Melchior
Canus, De locis theol. IV, 6 ad 13 et Bellarminus, De conc.
et cedes. IV, 7, etsi jieri posse non affirmant, ut sola una
provincia, haeresibus et persecutionibus insurgentibus, veram
fidem retineret, hypothetice tamen asserunt, Christianam
fidem, quamvis in unius forte provinciae angustias redi­
geretur, catholicam fore: «satis est — ait Canus — eccle­
siam semel in totum mundum esse fusam, ut etiamnum
vere catholica dicatur/ L. c. Verum sententia communis
id negat. Quidquid est, hujusmodi hypothesis sectis nullo
modo favet, „quae ostendere nunquam poterunt communi­
cationem cum ecclesia, quae totum aliquando orbem occu­
paverit/ Perrone, De loc. theol. P. I. sect 1. cap. Ill η. 224.
Monsabré, Confer. 1889, Le nombre des élus, et 1890, Amen de
l’histoire humaine Cf. Psalm. II, LXX1 et LXXXV: Isniarn, IX, 7;
LU, 15.

Quaestio V, Art IV.

175

IV. Systema rationalism! Tubingensis de origine
catholicitatis. F. Chr. Baur (t 1860), in academia Tubingensi professor, novum invenit systema, quod Christia­
nae religionis originem divinam excluderet. Schola porro
Tubingensis, caput suum secuta, statuit, evolutionem quandam religiosam saeculo I. evenisse, quae legibus pantheism!
Ilegeliani satis constanter optime responderit. Inter alia
opus erat, ut ostenderetur, quaenam sit causa ecclesiae
Christianae, praecise ut catholica est. Quaesita sunt igitur
facta duo, ex quorum conflictu tertium erumperet: thesis,
antithesis, synthesis Sed facta supernaturalia, cum my­
steria et miracula philosophiae pantheisticae adversentur,
ab illa schola a priori repudiabantur.
Itaque mortuo Christo duae factiones ortae sunt, qua­
rum altera circumcisionis evangelio usa est, altera evangelio praeputii: haec homines per fidem Christi justificari
credidit sine operibus legis Judaicae; illa legis etiam Mosaicae observantiam ad homines justificandos necessariam
esse contendit Secta eorum, qui pro lege Judaica stabant,
seu Judaeo-Christianorum, a Petro duce suo, Petriuismus
vocatur; altera, quae est Ethnico-Christianorum, Patdinismus, a suo capite Paulo. Sectae illae deinceps ad Ebionitismuni et Marcionitismum progressae sunt.
Saeculo II. circiter mediante Joanneismus praevaluit.
Videlicet viri pacis studiosi, plurimos utriusque factionis
assectatores ad unam formulam: „fidei eum operibus" con­
gregarunt. Petrinismus salutis principium habebat opera
legis Judaicae, a Christo perfectae; Paulinismus fidem re­
demptionis per Christi mortem procuratae; jam, sub for­
mula communi et conciliatoria fidei cum operibus, ecclesia
exsurgebat catholica.
En systema, evolutum a Baur in
Historia trium priorum sacculorum et in plurimis aliis ope­
ribus, modificatum a J. S. Semler, Neander, Rothe, et
Ritschl, qui ipsum Christum primum factionum auctorem
eo fuisse perhibet, quod factis duntaxat, non doctrina, ter­
minos legis praetergressus sit.
V. Recent ior rationalism! de cat holicitate hypo­
thesis. Rejecta sunt a rationalistis plurimis nonnulla hypo-

17G

IUI

Quaestio V, Art. IV.

theseos Tubingensis capita; sed fascinavit, etiam extra Ger­
maniam, incredulos, ut nihil in N. T. libris, historice spe­
ctatis, nihil in monumentis veterum praeter sepultam illo­
rum certaminum memoriam investigarent. Ita catholicitatem,
quam nos er divina Christi voluntate processisse credimus,
illi dimicantium sectarum fetum esse arbitrantur. Tales
sunt in Neerlandia Scholten (t 1885), professor Lugduni
Batavorum, in operibus criticis de N. Testamento, A. Pier­
son et S. A. Naber, Verisimilia. — Critica recentior ad
traditionem de authenticitate et chronologia N. Testamenti
atque universim scriptorum veterum Christianorum multo
propius accessit; fictionem factionum apostolicarum, ad quam
vita Christiana scriptoresque primaevi critica valde a priori
et critica nimis subjectiva dijudicabantur, historicis docu­
mentis correxit. Unum tamen — alia praetermitto — valde
errat: catholicitas nimirum non fuerit Christi conceptus et
ordinatio paulatim exsequenda, sed idea, per evolutionem
ecclesiarum exorta. Cujus quidem evolutionis exordia tenuia
in vita Christiana primitiva latent; progressus in Pauli
conscientia missionis ad Gentiles apparet; maturitas intra
Trajani et Commodi aetatem collocanda est. Nihil ex
Marco et Matthaeo, prope nihil ex Luca pro catholicitate
eruitur; Joannes, ad universalitatem properans, non Christi
praedicationem sed duarum jam generationum Christia­
narum crescentem tendentiam expressit. Nec ipse martyr
Ignatius, quantumvis clarus in termino, catholicitatem con­
cretam complete docuit. Ecce nova criticae sententia, cujus
caput Harnack in Chronologia (1897) et in Missione etc. Chri­
stianorum (1903). *)

Thesis: Ecclesia Christi catholica est.
Argumenta.

Arg. 1. Er fine ecclesiae. Finis ecclesiae est, ut ho­
mines in ea et per eam sanctificentur.

At omnes gentes

') Harnack, Die Chronologie der altchristl. Litteratur bis Eusebius,
B. I, S XI; Die Mission und Ausbrcitung des ('hristentunis in den ersten
drei Jahrhunderten, S. 25—30; 293—294.

■

177

Quaestio V, Art. IV

sanctificari oportet. Ex quo sequitur, ut ad omnes gentes
diffundenda sit ecclesia. Major constat ex dictis, quaest. II.
art. 3. Conclusio patet; nani etsi Deus inediis extraordina­
riis uti potest, ordinario tamen via ordinaria, hoc est, per
ecclesiam, homines ad fidem et vitam veram perducit.
Arg. II. Ex S. Scriptura. In V. et N. Testamento jus
et factum diffusionis ecclesiae per totum orbem multifariam
indicatur. Ergo catholicitas est nota ecclesiae. Prob. antec.
a) In Γ. Test. 1° Dominus promisit Abrahae: „ Bene­
dicentur in semine tuo omnes (fentes terrae." Gen. XXII. 18.
Cf. Gen. XII. 3.; XXVI. *4.; XXVIII. 14. 2° In psalmis
legimus: ,,Dominus dixit ad me: Filius meus es tu. ego
hodie genui te. Postula a me et dabo tibi (fentes hatred itatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae " Ps. II. 7, s.
Cf. Ps. XVIII. 5 ; XXI. 28, 29.; LXXI. 8, 11. 3° Isaias:
Leva in circuitu oculos tuos, et vide: omnes isti congregati
sunt, venerunt tibi . . . dilatabitur cor tuum, quando conversa
fuerit ad te multitudo maris, fortitudo gentium venerit tibi.
LX. 4, 5. Cf. II. 2—4 et Mich. IV. 1 8.
Apud Da­
niel em II. 35, 44. caeli regnum apparet sub figura lapidis,
qui „factus est mons magnus et implevit universam terram".
Malachias universale regnum Christi praesagit his verbis:
ab ortu enim solis usque ad occasum magnum est nomen meum in
gentibus et in omni loco sacrificatur, et offertur nomini meo ob­
latio munda: quia magnum est nomen meum in gentibus. I. 11.
— Eadem spes Messianica regni universalis in apocryphis
Christo prioribus, v. g. in Psalmis Salomonis (a. 50 ante Chr.),
et in piis Israelitis ineuntis saeculi 1. firmissima erat. ')
Nonne mirum videretur, si synoptici hanc universali­
tatis conscientiam ignorarent? Habemus igitur hac in re
aliquam pro N. T. probationem a priori.
b) In N. Test. 1 ° Universalitas regni Christi seu eccle’) Cf. G. Dalman, Die Worte Jesu (1898), B. 1, S. 283 usvr.;
J. Stalker, The Christology of Jesus, p. 125— 169; E. Sobiirer, Gcschichte
des Jfldischen Volkes ini Zeitalter Jesu Christi 3. Ausg. 1898), B. II,
de quo opere Lagrange, Uev. Bibi. 1899, p. 310 ait: „o’est en tout
cas le meilleur instrument pour connaître le monde juif au temps
de Jésus Christ, de 175 avant à 125 après.
*
De Groot, Sutuina apologet. Ed. tertia.

12

178

Quaestio V, Art. IV.

siae in vita Christi luculenter supponitur. Simeon puerum
Jesum in ulnas suas accipiens, dixit: „viderunt oculi mei
salutare tuum, quod parasti ante faciem omnium populorum,
lumen ad revelationem gentium." Luc. II. 30—32. Cf. ibid. I.
canticum Magnificat et canticum Zachariae. Servator prae­
dicit, mulierem, quae alabastrum unguenti pretiosi super
caput Domini effudit, laude dignam fore ^ubicunque prae­
dicatum fuerit hoc evangelium in toto nwndo". Matth.
XXVI. 13.; Marc. XIV. 9. 2_° Idem ex actibus Christi ap­
paruit. Voluit, ut crucis titulus conscriberetur lingua He­
braica, Graeca, Latina, quae gentium universitatem signifi­
cabant. Jussit apostolos eorumque successores docere,
praedicare, baptizare „omnes gentes". Matth. XXVIII. 19.;
Luc. XXIV. 47. Effuso S. Spiritu die Pentecostes disci­
puli „coeperunt loqui variis linguis"; nationes plurimae
suam linguam audiebant. Act. II. 4, 8. Nempe Dominus
suis dixerat: „Accipietis virtutem supervenientis Spiritus
Sancti in vos, et eritis mihi testes . . . usque ad ultimum
terrae." Act. I. 8. 3° Apostoli catholicitatem ecclesiae
disertis verbis significant. Namque S. Petrus ait: Deus in
nobis elegit, per os meum audire gentes verbum evangelii et
credere. .Vet. XV. 7. S. Paulus docet promissionem Abrahae
factam de benedictione omnium gentium in Christi religione
adimpleri; Gal. III. 8-14.; eodem modo exponit verba
Davidis: in omnem terram exivit sonus eorum (evangelizantium), et in fines orbis terrae verba eorum. Rom. XII. 18.;
atque de Christo: fecit — inquit
utraque unum, medium
parietem maceriae solvens. Ephes. II. 14. Cf. Col. I. 6.
S. Joannes audivit canticum novum: redemisti nos Deo in
sanguine tuo e.v omni tribu, et populo et natione. Apoc. V. 9.
Vidit turbam magnam, quam dinumerare nemo poterat, ex
omnibus gentibus, et tribubus et populis, et linguis, stantes ante
thronum. L. c VII. 9. Postremo ut S. Augustini verbis
utar: „ Prope omnis pagina (S. Scripturae) nihil aliud sonat,
(piam Christum et Ecclesiam toto orbe diffusam/ Serni.
XLVI. 33. Cf. Rev. Bibi. 1898, p 343-369.
Arg. III. Ex traditione. Cum idea exsisteret ab initio,
S. Ignatius Antioch, primus vocabulo καθολική utitur, seri-

179

Quaestio V, Art. IV.

bens: «Ubi comparuerit episcopus, ibi et multitudo sit,
quemadmodum ubi fuerit Christus Jesus, ibi catholica est
ecclesia/ Ad- Smyrnaeos VIII. 2. «Revera — ait Funk —
ecclesiis sinyulis universa ecclesia opponitur/ *) In inscri­
ptione Martyrii Polycarpi legimus: ^Ecclesia Dei, quae
Smyrnae peregrinatur, ecclesia··. Dei, quae Philomelii peregri­
natur, et omnibus ubique terrarum sanctae et catholicae
ecclesiae paroeciis/ Ibid. VIII. 1 fit mentio «totius per orbem
terrarum catholicae ecclesiae
.
*
Ibid. XIX. 2. glorificatur
Christus, pastor «catholicae in toto orbe ecclesiae/2) Est
haec profecto vocabuli καϋολιχης expressa notio.
S. Justinus Judaeos ex eo refellit, quod Malachiae
vaticinium de oblatione Vin omni loco“ offerenda non nisi
in religione Christiana adimpleatur. Dial, cum Tryphone,
cap. CXV1I. S. Irenaeus: «ecclesiae quidem praedicatio vera
et firma, apud quam una et eadem salutis via in universo
mundo ostenditur/ Adr. haer. lib. V. 20. S. Padanus:
«Christianus mihi nomen est, Catholicus vero cognomen.
Illud me nuncupat, istud ostendit/ Ep. I. ad Sympron.
S'. Optatus et S. Auyustinus Donatistas catholicitatis nota
redarguere consueverunt. Haec est regula S. Augustini:
«Tenenda est nobis Christiana religio et ejus ecclesiae
communicatio, quae catholica est et catholica nominatur, non
solum a suis, verum etiam ab omnibus inimicis/ De cera
reliy. 12. S. Cyrill. Hierosol.: «Hoc (catholicum) enim pro­
prium nomen est sanctae hujus, et matris omnium nostrum,
quae est sponsa Domini nostri Jesu Christi.
*
Catech. VIII.
‘) Funk, Patres Apostolici (edit. 11.), vol. I, p. 283.
) Praeterea o. c. XVI, 2 catholica videtur adhiberi pro orthodoxa
ecclesia. Harnack, Chronologie, B. I, S. 294 hoc etiam factum memorat:
«Ais Bezeichnung der reohtglaubigen, sichtbnren Kirche findet sich
xai9oA<xoç — nach dem Mart. Polycarpi
im Muratorischen Frag­
ment (hier schon „catholiea“ ohne Beoclesiau, wie spater im Abend­
land hiiufig), beim Anonymus (Euseb , h e. V, 16,9), bei Tertullian
(z. B. de praescr. 26, 30.; adv. Maro. IV, t.; Ill, 22.); Clemens Alex·
Strom. VII, 17, 106 f.), Ilippoiyt Philos. IX, 12 : Mart. Pionii 2. q. 13.
19.), Cornelius papa (bei Cypr., ep. 49, 2.); Cyprian.“

12*

180

Quaestio V, Art IV.
Objectiones.

Obj. 1. Ecclesia nulla nota sua unquam carere potest.
Jam Christi ecclesia temporibus apostolorum in paucis regio­
nibus coarctabatur. Ergo catholicitas ecclesiae nota non est.
Resp. Dist. min.: ideo ecclesia carebat catholicitate
ecclesiae adultae, conc.; ecclesiae adolescentis, nego. Nempe
ecclesia statim ac exorta est virtualiter catholica erat, non
formaliter: aedificanda enim ab apostolis erat cum ecclesia
catholicitas. Nihilominus nota illa jam tum emicuit, primo
vi expansiva maxima, secundo ipsa fidei fusione per omnes
regiones, quacunque patebat orbis notus. Cf. Rom. I. 8.;
X. 18.; S. Thom. In Rom. X. lect. 3.
Instabis. Si catholicitas esset ecclesiae nota, S. Petrus
notitiam hujus notae a Christo accepisset. Porro Petrus
non nisi post visionem animalium dicere potuit: In veritate
compcri. quia non est personarum acceptor Deus, sed in omni
gente qui timet eum, et operatur justitiam, acceptus est illi.
Resp. Dist. maj.: Petrus hanc notitiam accepisset, conc.;
et practice statim intellexisset, nego. Et sic distincta minori,
nego conclusionem. Christus aperte praecepit, ut apostoli
docerent omnes gentes. Matth. XXVIIL; Marc. XVI. λ’erum
quonam ordine temporis ac personarum hoc praeceptum
exsequendum esset, utrum Judaeis primo et Proselytis
(Act. IL 11.), an eodem tempore et ethnicis, id Petrum,
priusquam viri, missi a Cornelio, ad eum venirent, forsitan
latuerit. Visio dubii practici finem fecit.
Urgebis. Christiani, audito verbum Dei a gentibus re­
cipi, Petro dixerunt: Quare introisti ad viros praeputium ha­
bentes, et manducasti cum illis? Act. XI. 3. Inter fideles
ergo particularismus vigebat.
Resp. Dist. antec.: istam initam cum gentibus necessi­
tudinem Petro objecerunt aliquot fideles ex proprio affectu,
concedo; ex doctrina fidei, nego. Nonnulli, „qui erant ex
circumcisione0 (Act. XI. 2.), Judaei scilicet aliquot Hierosolymitani, ad fidem conversi, ex nimio affectu veteris
consuetudinis Petro oblocuti sunt. V erum quatuor homi-

Quaestio V, Art IV.

181

num genera hoc loco considerari opus est. Nimirum ad­
erant a) Judaei, quos consuetudo severior ne manducare
quidem cum ethnicis, vehiti pollutis, sinebat; b) proselyti
justitiae, hoc est, gentiles, qui circumcisi legem Moysis
universam observabant et eunuchis aliisque quibusdam ex­
ceptis (Deuter. XXIII.) genti Judaicae vehiti inserebantur;
c) proselyti portae, qui neque circumcisi erant neque legis
Mosaicae mandata custodiebant, agnito tamen uno Deo observatisque praeceptis, quae Noachica1) dicuntur: d) ethnici,
quibuscum necessitudinem inire, Judaeis videbatur esse ne­
fas. Hinc aversio nonnullorum fidelium, suam et Petri
Judaicam originem implicite jactitantium. Verum audito
Petro, tacuerunt et glorificaverunt Deum, dicentes: Ergo et
(/entibus poenitentiam dedit Deus ad vitam. Act. XI. 18.
Obj. II. Hypothesis Tubingensis licet consenuerit, catholicitatis tamen idea Christo perperam tribuitur, siqui­
dem Dominus Chunanaeae dixerit: Non sum missus nisi ad
oves, quae perierunt domus Israel, Matth. Χλ\ 24.; quibus
sane verbis palam est, Christum ne cogitasse quidem de
ecclesia, quae ad omnes gentes sese porrigeret.
Resp. Dist. textum allatum: Christus non est missus
nisi ad oves Israel proxime, conc.; simpliciter, nego. Chri­
stus — ait Aquinas In Matth. 1. c. datus est in lucem gen­
tium, secundum Is. XLIX. fi., „sed missus est primo ad
Judaeos ut Judaeos ad gentes transferret". Hoc sensu
Paulus, Ad Rom. XV. 8., dicit: ..Christum Jesum ministrum
fuisse circumcisionis propter veritatem Dei, ad confirman­
das promissiones patrum". Prius saturandi erant filii, ut
Marcus VII. 27., loco parallelo narrat. Definitiva tamen
praedicatio gentium et universalitas repentur in sermone
prophetico; explicite et implicite per quatuor Evangelia; in
Paulo, resonante mandatum Domini. — Denique, gloria Israel
et lumen ad revelationem gentium unus et idem erat. Luc. II. 32.
‘) Praecepta Noachica, quae tiliis Noach divinitus tradita esse
a Rabbin is dicuntur, septem suut: abstinere scilicet a cultu falsorum
deorum; a blasphemia; ab incestu; ab homicidio; a rapina, furto etc.;
a contumacia in magistratus, judices etc.; ab esu carnium sanguino­
lentarum

J 82

Quaestio V, Art. IV

Instabis. Antiochiae Paulus Petro in faciem restitit, quia
reprehensibilis erat. Gal. II. 11. Hujus autem discrepantiae
fons erat arctior Petri de universalitate sententia. Conceptus
igitur catholicitatis Petri mentem nondum pervaserat.
Resp. Dist. maj.: Petrus reprehensibilis erat defectu
prudentiae, conc ; defectu doctrinae,
Nimirum S. Pe­
trus, cum gentibus edens, quibusdam a Jacobo venientibus,
segregabat se, timens eos, qui ex circumcisione erant.
Rectissime Tertullianus: ^conversationis fuit vitium, non
praedicationis/ De praescr. XXII. Profecto ipse Petrus
^gentiliter" (Gal. II. 14.), hoc est, legalibus neglectis, vi­
vebat; ergo id per se fas esse aeque ac Paulus credidit.’)
Urgebis. Petrus, Jacobus et Joannes a Paulo vocantur
oi δοχοΰντις στύλοι thaï, oi δοχοΰντις that τι. qui videbantur
columnae esse, qui videbantur esse aliquid, Gal. II. 9.; II. 2, 6.
At haec verborum acrimonia doctrinae denotat discordiam.
Tunc ergo non erat ubique una ecclesia.
Resp. Dist. min.: illa acrimonia, si qua sit, denotat
doctrinae discordiam inter S. Petrum et S. Paulum, nego;
inter S. Paulum et falsos fratres, conc. Seductores non­
nulli, reliquos apostolos laudibus in caelum extollentes,
Paulum dedecore notabant. Hi sunt falsi fratres, qui Gala­
tas fascinaverant „non obedire veritati". Gal. III. 1. Paulus
igitur in apostolatu suo tuendo vocabula δοχοΰντις etc. de
apostolis, non contra illos adhibet; quae si forte videantur
acrius prolata, haec acrimonia castigat eos, quos apostolus,
tanquam „subintroductos falsos fratres" (Gal. II. 4J, a S. Petro
ceterisque apostolis apertissime secernit. Accedit quod in
ipsissimo capite II. 7,8. perfecta inter utrumque apostolum
doctrinae concordia apparet. Cf. I. 18. Ita intellexit S. Tho­
mas etiam H. Cor. XI. 5. de ..magnis apostolis" (oi ΰπιρλίατ
απόστολοι): „ Petrus et Paulus, quos isti habebant magnos."
In 1. c. lect. 2. Similiter in H. Cor. XII. 11 .: ,,qui sunt
supra modum apostoli, id est, qui videntur a quibusdam dig­
niores Apostoli quam ego sum." Cf. In Gal. II. lect. 2.-)
’) Cf. J. Belser, />>'·' Selbstvertheidiffiinij des M. Paulus ini Galaterbriefe (1896).
’) Cf. G. Scmeria, Venticinque anni di storia det cristianesimo na­
scente (2. éd. 1905), p 337—361.

Quaestio V, Art. V.

183

Dices. Catholicum est quod est ubique unum. Duplex
autem evangelium fuisse, testis est Paulus, inquiens: cre­
dituri est mihi Evangelium praeputii, sicut et Petro circum­
cisionis. Gal. II. 7.
Ilesp. Dist min.: a Paulo significatur distributio officii,
conc.· separatio evangelii, nego. Adjicitur ut istiusmodi
distributio exclusiva non sit: namque S. Scriptura et veteres
prodiderunt, nec Paulum solis gentibus, nec alios apostolos
Judaeis solis praedicasse. Cf. I. Cor. IX. 19—22.; Uom.
I. 14.; Act. passim.; Justin. Dialog. LUI.: Iren. Adv. haer.
lib. HI. 3, 4.; Euseb. E. Hist. lib. II. 23, 25 ; lib. V. 3.
Articulus V.

Utrum Christi ecclesia sit apostolica.
I. Apostolicitatis definitio. Apostolicitas est eccle­
siae proprietas, qua per legitimam, publicam et nunquam
interruptum pastorum ab apostolis successionem in identitate
doctrinae, sacramentorum et regiminis continuatur. Quod ex­
plicandum est.
1° In definitione proponitur apostolicitas, accepta sensu
pressiori et ut nota. In suo autem conceptu latiori aposto­
licitas est ecclesiae identitas cum apostolorum ecclesia, et
quaedam ecclesiae ab apostolis origo. Cf. S. Thom. In
sgmb. art. IX.
2° In identitate doctrinae, sacramentorum et regiminis. Si
tria haec praecipua, ex quibus Christi ecclesia coalescit,
jam identica non sint cum iis institutis, quae Servator
apostolis suis tradidit, ab humana auctoritate haec derivari
oportet, hoc est, eorum institutio divina negatur.
3° Per legitimam, publicam et nunquam interruptam, pa­
storum successionem. Nimirum ut proprietas identitatis cum
apostolorum ecclesia nota sit, identitatis illius publica et
certa testificatio requiritur. Testes autem illi sunt, quibus
Christus ecclesiam suam regendam commisit. Commissa
est autem ecclesia hierarchiae pastoribus. Ita per pastorum
successionem continuatur ecclesia. Quae quidem successio
necessum est,

184

Quaestio V, Art. V.

a) legitima sit, ut habeatur successio formalis, non
mere materialis. Formalis enim successio iit ex praeceptis
Christi; materialis, neglecto Christi praescripto, in mera
seclis pastoralis occupatione consistit.
b) Publica ; tum quia pastorum visibilium successio pu­
blica est natura sua, tum quia successio occulta nullum
discriminandi medium nec notam praebet.
c) Nunquam interrupta; nimirum quod, conjunctione
interrupta, vetus, apostolica, divina non continuatur. Nova
ergo fundanda erit; sed si nova, erit humana.
4° Successio, quam exposuimus, habetur immediata in
iis ecclesiis, quas aliquis apostolorum fundavit; mediata in
ecclesiis, quae ex ecclesiis apostolicis ut suboles genuina
nascuntur.
II. Status quaestionis adversus protestantes.
Convenit inter protestantes, ecclesias suas quadam ratione
esse apostolicas. Sed quaeritur, quanam. Duo responsa.
1° Nonnemo protestans reponit, servandam esse doctrinae
veritatem; evanidum esse praetextum successionis, nisi
Christi veritatem salvam et incorruptam posteri retineant.
Cf. Calvin. Instit. lib. IV. cap. II. n. 2. — Sane quidem; at
praecise id agitur, unde cognoscamus, in quo coetu posteri
veritatem incorruptam retineant. — 2° In Anglia ecclesiae
constitutae major pars et Puseyitae successionem pastorum
ad apostolicitatem pertinere non diffitentur; hoc tamen
errant, quod legitimum successionis ordinem non satis con­
siderant, materialem potius successionem quam formalem
investigantes. Formale autem in successione est jus et
legitima missio, qua deficiente jurisdictionis potestas nulla
habetur. Hoc igitur probandum est, utrum Christus constituerit, ut ecclesia esset eo modo apostolica quo supra
diximus, et ut esset semper numerice eadem ac ea, quae
sub apostolis erat.

Thesis: Ecclesia Christi apostolica est.
Argumenta.

Apostolicitas est proprietas ecclesiae, qua per
successionem legitimam, publicam et nunquam interruptam

Quaestio V, Art. V.

185

pastorum ab apostolis, in identitate doctrinae, sacramen­
torum et regiminis continuatur. Christus autem, ut eccle­
sia tali modo continuaretur, decrevit. Ergo ecclesia Christi
est apostolica. Prob. min.
a) Doctrinae sacramentorumque originem apostolicam ne­
cessariam esse, protestantes nobiscum affirmant. Scriptum
est enim: superaedificati super fundamentum Apostolorum,
Ephes. II. 20.; et alibi: fundamenta duodecim, et in ipsis
duodecim nomina duodecim Apostolorum. Apoc. XXI. 14.
b) Successio pastorum non interrupta. 1° Apostolorum
exempla talem successionis legem ostendunt. Paulus enim
et Barnabas per singulas ecclesias presbyteros constituisse le­
guntur, Act. XIV. 22.; itemque Paulus ad Titum scripsit:
Reliqui te Cretae, ut . . . constituas per civitates presbyteros,
sicut et ego disposui tibi. Tit. I. 5. Et sic series conti­
nuata est. 2° Non datur in ecclesia legitima missio, si deest legitima successio. Ergo ad apostolicitatem successio
legitima requiritur. Conseq. patet; non est enim ecclesia
vera nec apostolica, quae caret missione legitima. Prob.
antec. Legitima missio habetur aut per se in unoquoque,
aut per vocationem mere internam, aut per transmissionem
legitimam ab iis, qui legitime missi sunt in alios mittendos.
Atqui primum falsum esse constat ex argumentis, quibus
probavimus, missionem divinitus pertinere ad principatum
sacrum, non ad omnes, sive seorsum sive conjunctim: se­
cundum et iisdem argumentis refellitur, et contra visibili­
tatem ecclesiae militat, et sectas phantasticas, non eccle­
siam ordinatam parit. Ergo admittendum est tertium,
pastorum successio. Diximus: non interrupta; quia missio,
quae desiit esse, continuari non potest.
Arg. II. Ex testimoniis veterum. Supervacaneum est
sententias veterum de doctrinae ac sacramentorum apostolicitate afferre, quam protestantes rejicere non consueverunt.
Sed probandum est, quaestionem illam, ubi vera doctrina
et sacramenta reperiantur, a veteribus solutam fuisse per
legitimam pastorum successionem.
a) S. Irenaeus, Adv. haer. lib. III. 3. apostolorum
doctrinam per successiones episcoporum probari affirmat. Sic

186

Quaestio V, .·'

enim loquitur: «Traditionem itaque apostolorum in toto
mundo manifestatam in ecclesia adest perspicere omnibus,
qui vera velint audire, et habemus annumerare eos, qui db
apostolis instituti sunt episcopi in ecclesiis, et successiones
eorum usque ad nos, qui nihil tale docuerunt. “ Atque: „eis
qui in ecclesia sunt presbyteris obedire oportet, his qui
successionem habent ab apostolis, sicut ostendimus, qui cum
episcopatus successione charisma veritatis certum, secundum
placitum patris acceperunt . . . qui absistunt a principali
successione . . . hi decidunt a veritate
*
Lib. IV. 43.
b) Tertullianus in opere, quod inscribitur De praescri­
ptionibus haereticorum, ostendens nullam haereticorum postu­
lationem de vera ecclesia ratam esse, factum successionis per­
quam firmiter proponit. 1° Statuit autem hoc principium:
«quid illis (apostolis) Christus revelaverit, et hic praescribam, non aliter probari debere, nisi per easdem ecclesias,
quas ipsi apostoli condiderunt." Cap. XXI 2° Haereticos
compellans ait: ..Edant ergo origines ecclesiarum suarum:
evolvant ordinem episcoporum suorum, ita per successiones
ab initio decurrentem, ut primus ille episcopus aliquem ex
apostolis, vel apostolicis viris, qui tamen cum apostolis
perseveraverit, habuerit auctorem et antecessorem.“ Cap.
XXXII. 3° Concludit adversus haereticos. „Qui estis?
quando, et unde venistis? quid in meo agitis non mei? . . .
mea est possessio, olim possideo, prior possideo, habeo ori­
gines firmas, ab ipsis auctoribus, quorum fuit res. Ego
sum haeres apostolorum. Cap. XXXV II.
c) Origenes: «servetur vero ecclesiastica praedicatio per
successionis ordinem ab apostolis tradita.“ De principiis,
praef. n. 2 S. Cyprianus Novatianum confundit his verbis:
«Novatianus in ecclesia non est, nec episcopus computari
potest, qui evangelica et apostolica traditione contempta,
■nemini succedens, a se ipso ortus est. Habere namque aut
tenere ecclesiam nullo modo potest qui ordinatus in eccle­
sia non est.u Ep. 76. *S ’. Optatus contra Donatistas: „Arestrae cathedrae vos originem reddite, (pii vobis vultis sanctam
ecclesiam vindicare.“ De schism. Donatistarum, lib. II.
cap. II. Similiter
Augustinus: «Unde Donatus apparuit?

Quaestio V, Art. V.

187

De qua terra’ germinavit? De quo mari emersit? De quo
caelo cecidit?" Contra Donat. lib. III. 3. Rursum sanctus
Manichaeorum viceni dolet, quod contradicant «auctoritati a
temporibus apostolorum usque ad haec tempora certis suc­
cessionibus custoditae atque perductae/ Contra Faustum,
lib. XXXII. 21.
Objectiones.

Obj. I. Nullo argumento idoneo probatur, totam do­
ctrinam revelatam ab apostolis traditam esse ecclesiis. At
si totam doctrinam non tradiderint, fieri potest, ut aliquot
fidei Christianae capita, quanquam sunt vera, tamen ab
apostolis ecclesiae transmissa non fuerint. Ergo apostolicitas non est nota totius veritatis.
Resp. Dist. maj.: non probatur, illam traditionem esse
factam ecclesiis omnibus et singulis, conc.; ecclesiis colle­
ctive sumptis, nego. S. Spiritus apostolos omnia docuit.
Joan. XIV. 26.; XVI. 13.; S. Thom. I. II. 106, art. 4.
ad 2.; II. II. 176, art. 1. ad 1. Apostoli thesaurum reve­
latorum ecclesiae universali tradiderunt, usque ad mundi
finem custodiendum; et de apostolicitate, prout ecclesiam
universalem designat, hic agitur. Quod ad ecclesiam Roma­
nam pertinet, praerogativa fidei speciali decoratam, de ea
hujus loci non est disserere.
Instabis Ut apostolicitas doctrinae fidei perspiciatur,
magno labore opus est et acumine ingenii. Haec autem
nonnisi a paucis praestantur. Ergo apostolicitas, cum obvia
non sit, nota non censetur.
Resp. Dist. maj.: his opus est, si fidei apostolicitatem
investiges per certam successionem pastorum, nego; per do­
ctrinam in se, subdist.: si veritates inquiras singillatim, conc.;
si generatim per viam praescriptionis, nego. Deus per eccle­
siae pastores homines veritatem edocet; ex quo consequi­
tur, perspicuam originem doctrinae apostolicam per succes­
siones pastorum dignosci oportere Neque haec cognitio
negotium facessit, siquidem in facto publico versamur, ex quo
praescriptionis argumentum haud magno labore eruitur.
Urgebis. Doctrina ecclesiae aut vera est aut falsa. Si

188

Quaestio V, Art. V.

vera, pastorum successio abundat; si falsa, successio nihil
sanat. Igitur doctrinae apostolicitas per successionem pa­
storum non cognoscitur.
Resp. Concessa secunda parte minoris, primam dist.;
successio abundat, ut doctrina sit vera, conc.; ut cognosca­
tur, nego. In ecclesia notae sunt, non ut efficiatur veritas,
sed ut cognoscatur; et successiones pastorum idcirco con­
stitutae sunt, non ut doctrinam veram efficiant, sed ut vera
sit obvia. Praeterea, sicut ab apostolis doctrina derivatur,
ita et hierarchia jussa divinitus docere gentes.
Obj. II. Ecclesiae Romana, Graeca et Russica apostolicitate successionis gloriantur, Ilaec igitur non est nota
verae ecclesiae propria.
Resp. Dist. antec.: ecclesiae illae gloriantur successione materiali, transeat; formali, subdist.: omnes inerito,
nego; una merito, conc. Non opus est in legitima alicujus
ecclesiae successione perscrutanda omnium ecclesiarum se­
riem, ab aetate apostolica decurrentem, permeare. In falsis
ecclesiis «semper apparet et apparebit sanguinolentus quasi
vulneris locus, quo a vivo ecclesiae corpore abscissae sunt,
et prosectae.u Regnier, Tract, de eccl. p. I. sect. II. art. 4.
prop. 4. Sed fulget in ecclesia vera prioritas; at icit omnes
haereses ac schismata hoc Tertulliani: „Ubi tunc Marcion?a etc. De praescr. cap. XXX.
Vrgebis. Sedes, quae a Pontifice Romano avulsa prius
schismatica habebatur, fit apostolica, simulae Pontifici Ro­
mano parebit. Jam vero apostolicitas, si a Deo constituta
esset in ecclesia, hoc modo amitti et acquiri non posset.
Ergo apostolicitas non est nota, qua Christus suam consig­
navit ecclesiam.
Resp. Dist. min.: apostolicitas amitti et acquiri non
potest quantum ad ecclesiam universalem, conc.; quantum
ad ecclesias particulares, nego. Ecclesia sub apostolis tanquam unum corpus constituta est. Partiales ecclesiae, quot­
quot corpori huic toti conjungerentur, unam constituebant
ecclesiam. In hoc uno corpore omnes permanere oportet.
Si abscinduntur ecclesiae, si cum corpore, quod prius erat,
vivere desinunt, certe nec apostolicae ecclesiae dicuntur,

Quaestio VI, Art. 1.

189

nec membra viva. Sarmenta praecisa sunt, in quibus vitis
apostolica non continuatur. Una via est recuperandae
apostolicitatis: redire ad unitatem corporis, quod prius est,
et in eo permanere. Centrum autem unitatis Romanus
Pontifex; de quo inferius.

Quaestio VI.
De ecclesia, cui unitatis nota competit.
Probata notarum exsistentia, earum subjectum inquiri
oportet, ut veram Christi ecclesiam in concreto videamus.
Ejusmodi vero quaestiones tam negative quam positive
tractari solent: negative, ut coetus, in quibus notae non in­
sunt, rejiciantur; positive, ut ecclesia vera, notis divinis
signata, prudenter asseratur. Et primo quidem de unitate
agendum est. Porro quicunque coetus Christiano nomine
gloriantur, aut ad protestantismum, aut ad schisma, aut
ad ecclesiam Romanam pertinent. Unde quaeritur:
Primo. Utrum unitatis nota in protestantismo reperiatur.
Secundo. Utrum unitatis nota in ecclesiis schismaticis
reperiatur.
Tertio. Utrum in ecclesia Romana unitatis nota reperiatur.
Quarto. De via vera procurandi Christianitatis unitatem.
Articulus I.

Utrum unitatis nota in protestantismo reperiatur.
Protestantes vulgo appellantur, qui Lutheri, Calvini et
aliorum reformatorum religionem profitentur: cujus nominis
origo fuerunt comitia Spirae (1529) habita: novatores scilicet
decreto de catholicis in partibus Lutheranorum tolerandis
restiterunt, et protestati sunt. Calvinus, Jurieu, Mosheim,
Pusey aliique protestantes aliquam ecclesiae suae unitatem

Quaestio VI, Art. I.

190

allegarunt. Ideo permagni refert probare eam, quam Chri­
stus ecclesiae suae addixit unitatem, in protestantisme non
reperiri. Supponitur quaest V. art. 2.

Thesis:

Unitatis nota in protestantismo non reperitur.
Argumenta.

Ex principiis. In protestantisme nullum est
firmum unitatis principium; ergo unitatis nota in eo non
reperitur. Conseq. patet. Probatur antec.
Principium fundamentale protestantismi est spiritus pri­
vatus. Atqui spiritus privatus divisionis principium est.
Protestantismus igitur est essentialiter unitati contrarius.
Revera spiritus privatus, quoniam auctoritatem excludit,
subjectivismum et individualismum gignit; quibus invectis
quot capita, tot sensus erunt. Ita protestantismus, quovis
destitutus efficaci unitatis principio, dissipabitur; nam: Ubi
non est (jubernator, populus corruet. Prov. XI. 14.
Arg. II. Ex factis. Unitas, ut nota, est ecclesiae
proprietas, qua in fidei professione, in regimine et cultu est
societas indivisa. Protestantismus autem in fidei profes­
sione, in regimine et cultu plane divisus est. Ergo uni­
tatis nota non signatus est. Probatur minor.
a) In fidei professione. Protestantismus infinitas fidei
professiones easque valde contradictorias formdliter com­
plectitur. Ergo in fidei professione non est unus. Prob.
antec. Ab ipsis protestantismi primordiis usque ad hanc
diem variationibus variationes successerunt: Lutherani, Calvinistae, Anglicani, inter se divisi, sectas permultas, inter
sese fidei professione divisas, tanta ubertate protulerunt, ut
praeter mutationem nihil firmum esse videatur.1) Tloc est
‘) Cf. Bossuet. Histoire des Variations ; Defense de V Histoire des
Variations contra Burnet et Basnage; Avertissements aux protestants
contra Jurieu. - Cf de multis factis, huc spectantibus, J. A. Moh­
ler, Symbolik, et Raich, Ergdnzungen zu Mohlers Symbolik; J. E Jorg,
Geschichte des Protest, in seiner neuesten Enttcicklwng ; Janssen, Geschichte
des deutschen Volkes, Bd. II.; Hohoff, Die Revolution seit dent sechzehnten
Jahrhundert; J Rohm, Der Protestantismus un serer Tags (1897); G Goyau,

Quaestio ΛΓΙ, z\rt. 1.

191

illud S. Augustini: Qui se ab unitate praeciderunt, in quot
frusta divisi sunt? Senn. IV. 21. — Haec porro divisio
formalis est atque ipsa protestantismi natura; siquidem
nullum in eo principium efficax et divinum designari pot­
est, quo divisi in unius fidei professione conjungantur,
rebelles expellantur et incolumia custodiantur revelata dog­
mata. Freti spiritu privato, singuli cuivis auctoritati
ecclesiasticae respondent illud Tertulliani de antiquis hae­
reticis, nominibus mutatis: Quod licuit Valentino, licet et
Valenti niants, quod Mardoni, licet et Marcionitis. Tert. De
praescr. XL1I.
L'Allemagne et la Réforme; K. Krogh-Tonning. Le protestantisme con­
temporain (1901), et passim opera quae post conversionem scripserunt
Newman et Manning. — Λ tempore Bossuet sectae multiplicatae
sunt. Jam Th Beza dixerat: flIn quo tandem Religionis capite
congruunt inter se ecclesiae, quae Romano Pontifici bellum indi­
xerunt? A capite ad calcem si percurras omnia, nihil propemodurn
reperias, ab uno affirmari, quod alter statim non impium esse cla­
mitet". (Epist ad Andream Dud.) D. Steeg, minister protestans.
Parisiis anno 18G7 coram ministris octoginta, contradicente nemine,
haec legit: „Cc nom de protestants, commun à un si grand nombre
d'hommes, abrite bien des diversités . ■ Elles subsistent dans le
même pays, dans la même ville, dans la même rue. Sont-ce des
diversités de médiocre importance? Nullement; elles sont parfois
très profondes. Quelle distance sépare l’Eglise anglicane, qui fait
profession de croire au symbole d’Athanase, et les Eglises unitaires,
(pii regardent la Trinité comme un blasphème? Le luthérien con­
sidère les sacrements comme des véhicules de la grâce divine le
calviniste n'y voit que des signes commémoratifs. Quelle profession
de foi, quel catéchisme réunirait l'assentiment des baptistes, des
méthodistes, dos millénaires, des sectes fondées par Penn. Zinzendorf, Irving, Darby, Rapp. Michel Hahn, etc., sans parler des gran­
des Eglises officielles? Si des Eglises, nous passons aux individus,
qui les composent, les differences paraissent plus considerables en­
core. On peut affirmer hautement qu'il n’y a pas un seul point de
doctrine admis par les uns qui ne soit rejeté par d’autres, ou sou­
mis aux interprétations les plus opposées. Je ne parle pas seule­
ment des points de détail, mais des dogmes mêmes qu'on appelle
fondamentaux, de ceux qui définissent la personne et l’oeuvre de
Jésus-Christ, la nature du péché, l'autorité de la Bible. Les termes
employés par tous le sont dans des sens différents: rédemption,
prière, grâce, Saint-Esprit, Eglise, conversion, salut."

192

Quaestio VI, Art. I.

b) In regimine. Regiminis imitas oritur ex uno, cui
omnes dicto sint audientes. Atqui in protestantisme nulla
usquam habetur authentica auctoritas. Ergo. Proh. min.
1° Sectae quam plurimae atque independentes ubique spe­
ctantur. 2° Quin etiam membra sectae unius, si ad regnum
diversum pertinent, diverso capiti parent. 3° Protestantismus saepe probavit laudavitque ecclesias nationales et prae­
ceptum: cujus regio ejus et religio, quae cum unitate eccle­
siae minime congruunt. 4° Protestantismus manifeste ad
anarchiani vergit. Et profecto Lutherus et Henricus VIII.
Pontificem Romanum rejecerunt; mox et episcopi, pres­
byteri, *
„pastores ipsi ac „*
praedicantes rejici coepti sunt.
c) In cultu. Protestantismus neque in sacramentis ne­
que in caeremoniis est concors. Ergo. Prob. antec. 1° Lutherus cum baptismate et coena poenitentiam profitetur
aliquam, scribens: Occulta autem confessio, quae modo
celebratur, etsi probari ex Scriptura non possit, miro tamen
modo placet, et utilis, imo necessaria est." De captiv.
liabgl. Atque Melanchton: „Vere igitur sunt sacramenta:
baptismus, coena Domini, absolutio, quae est sacramentum
poenitentiae * Apol art. VIL; cf. IV. et V. Alii baptismo
et coena, alii baptismo d un taxat, alii nullo sacramento
utuntur. Ipsa vocabula coenae et baptismi sectis aliis aliud
significant. 2° Neque caeremonia concors; siquidem fidei
discordia et divisio spiritus privati totum cultum penetrant
Objectiones.

Obj. I. S. Scriptura est principium unitatis. Atqui
doctrina protestantium de Scripturarum auctoritate concors
est. Protestantes igitur suam habent notam unitatis.
Resp. Dist. maj.: S. Scriptura est unitatis principium
in se, conc.; quoad nos, subdist.: remote, conc.; proxime,
nego. Et dist. min.: S. Scripturarum auctoritatem admittunt
protestantes moderni, nego; orthodoxi, subdist.: Scripturas
admittunt, conc.; iisque recte utuntur, nego. Hic tria con­
sideranda sunt:
a) Ecclesia est societas. Jam vero vix erit, qui asse-

Quaestio VI, Art. I.

193

rat, unitatem socialem proxime collocari posse in Libro.
Ergo Libri divini quoad nos proximum unitatis ecclesiasticae
principium esse nequeunt, b) Deinde spiritus privatus effi­
cit, ut sectae sexcentae earundem Scripturarum auctoritate
dogmata contraria spargant, c) Protestantes inter se dis­
sident de numero, authenticitate et auctoritate Librorum
sanctorum; neque ullam habent regulam, qua finiatur dis­
sidium.
Instabis. Testimonium S. Spiritus est firma regula,
qua scrutemur Scripturas. At protestantes scrutantur Scri­
pturas, illuminati arcano testimonio Spiritus. Hoc sufficit.
Resp. Dist. maj.: hoc valet de testimonio certo, conc.;
de testimonio, quod gratis asseritur, nego. Dist. minorem:
protestantes habent Spiritus testimonium, transeat; et hoc
est principium efficiens unius ecclesiae, nego. Testimonium
istud S. Spiritus gratis asseritur; gratis igitur negari potest.
Sed dato hoc testimonio, nihil sequitur. Et sane hoc te­
stimonium est omnino arcanum et omnino subjectivum. Propterea non modo ad nullam unitatem ecclesiasticam valet,
sed ne ad minimam quidem umbram unitatis. Visibilis
enim ac socialis ecclesiae constitutio postulat principium
externum et objectivum. Quis autem dijudicet, utrum
Lutheranus illuminetur an Quakerus? Protestantismus in
labyrinthum delapsus est.
Urgebis. Unitas in fundamentalibus opus est. Atqui
protestantes in fundamentalibus consentiunt. Idcirco non
carent unitate.
Resp. Dist. maj.: opus est unitas in fundamentalibus
inclusive, conc.; exclusive, nego. Nego min. Systema fun­
damentalium quam falsum sit, vidimus. Cf. quaest. V.
art. 2. Tantum autem abest, ut omnes protestantes in
fundamentalibus consentiant, ut haec ipsa novarum dissen­
sionum fomes fuerint. Atque quod caput est, divisionem
protestai!tismo essentialem esse constat. Sola fides et clara
et sufficiens Scriptura tanquam geminum individualism! et
subjectivism! principium viscera haereseos illius dilacerat.
Protestantes in ipso protestantisme protestantur; contenDo Groot, Summa apologet. Ed. tortia

J3

194

Quaestio λΊ, Art. I

ditur ut in dies reformetur reformatio. Atque nomine
clarae et sufficientis Scripturae sua quisque fundamentalia et
non fundamentalia rejicit, assumit, commutat.
Obj. II. Ecclesiae cujusvis membra foederare pacem
poterunt articulis, ut ajunt, stabilitis, symbolis, synodis, con­
sistoriis. Atqui nulla est secta, quin istiusmodi mediis
saepenumero usa sit. Ergo protestantes, puta in Anglia,
Gallia, Germania non sunt exsortes unitatis.
Resp. Dist. maj.: symbolis etc. obtineri potest pax seu
unitas, si admittitur in iis auctoritas divina, conc.; auctori­
tas mere humana, nego. Et dist. min. protestantes istis
mediis saepe usi sunt, tanquam auctoritate humana, conc ;
tanquam auctoritate divina, subdist.: quandoque inconsé­
quente!·, transeat; fixe et consequenter, nego. Synodi etc.
protestantium duobus malis laborant a) Ex natura sua non
complectebantur omnes ecclesias protestantes, tanquam
unam universalem ecclesiam, b) Principium dissolvens
spiritus privati, omnes et singulas sectas essentialiter alli­
ciens, unitatem veram excludit. Nempe excitatis saeculo
XVI. novarum rerum studiis, in auctoritatem ecclesiae,
quoniam rebus evertendis obstabat, impetus conversus est.
Mox Lutherus, qui ab anno 1517 „papatumtf adortus fuerat,
maxime ab anno 1525 obsequium sibi fidemque poposcit.')
Calvinus Genevae dominatus est, Elisabetha in Anglia, in
Neerlandia Dordracensis synodus. At principium „libertatis evangelicaeu, magisterio infallibili contrarium, in vis­
ceribus protestantismi continebatur; spiritum privatum in
manicis et compedibus humana sub auctoritate teneri, tae­
debat plurimos. His de causis spreta sunt symbola et
synodi; novae sectae institutae.
instabis. Hierarchia putatur unitatis esse principium.
Porro ecclesia excelsior (high church) in Anglia hierarchiam
divinitus institutam profitetur.
Resp. Dist. maj.: hierarchia, debitis conditionibus prae­
dita, est unitatis principium, conc.; illis conditionibus priCf. inter alia illud: sic volo, sic iu6co, sit pro ratione voluntas,
in ip. Lutheri ad Link, anno 1530.

■■

Quaestio Vi, Art. Il

195

vata, nego. Et dist. min.: ecclesia excelsior profitetur hierarchiam fictive divinam, conc.; vere divinam, nego. Et
vero a) hierarchiae Anglicanae deest auctoritas; nullus
enim legitimae successionis titulus ab iis assignari potest,
qui Henrico λΊΠ. et Elisabetha ducibus ab ecclesia Romana
discesserunt. Adde ordinationem cleri Anglicani jure ac
merito invalidam haberi. Sed de hoc alias pluribus, b) Illa
hierarchia a parte multo majori protestantium rejicitur.
c) In eadem hierarchia, cum capite supremo ac universali
careat, unitas desideratur, d) Ipsa ecclesia excelsior non
nisi partem esse dixerim ecclesiae constitutae) quae prae­
terea ecclesiam inferiorem (low church) et ecclesiam latam
(broad church) aliarumque sectarum subdivisiones compre­
hendere censetur, e) Ecclesia Anglicana dictis factisque
ostendit, obtemperandum esse a se civili auctoritati, mode­
ratrici suae et capiti. Haec autem et unitas divino jure
instituta pugnant.
Urgebis. Sectae, quotquot sunt, unitis viribus papatum
impugnant. En unitatis vinculum.
Resp. Dist. antec. : et haec est unitas negativa, trans­
eat; positiva, nego. Vix potest dici, quam diversis elementis
odium papatus coalescat. Quod nihil est aliud, quam ab­
surdam unitatis speciem prae se ferre, de qua Hieronymus:
«inter se discrepant, in Ecclesiae oppugnatione consentiunt,
juxta illud quod Herodes et Pilatus inter se discordantes,
in Domini Passione amicitia foederantur/ In Is. \II.

Articulus 11.

Utrum unitatis nota ecclesiis schismaticis competat.
1. Synopsis historica. Cum S. Thoma schismaticos
eos dicimus, „qui subesse renuunt Summo Pontifici, et qui
membris ecclesiae ei subjectis communicare recusant/
11. 11. 39, art. 1. Ecclesiae schismaticae praecipuae sunt
ecclesia Cpolitana et ecclesia Russica, quam et Ruthenicam
appellant. A Photio, schismatis auctore, Rhotianae dicuntur;
*
13

196

Quaestio V, Art. II

ab eis distinguendae videntur sectae Orientales, Nestoriana,
Jacobitica, etc.1)
1. Ecclesia Cpolitana. Haec ecclesia ab ecclesia Romana
disjuncta est Photio (820—891) et Michaele Caerulario
(t 1059) auctoribus. Photius die natali Domini anno 857
episcopus consecratus est promoventibus Michaele, impe­
ratore sed juvene secordi ac fatuo, et Barda, qui Michaelem, ut summam rerum publicarum obtineret sibi, morum
integritate spoliaverat. Consecratus est Photius a) contra
ac canonibus statutum erat, ex laico intra paucos dies, ne­
glectis interstitiis; b) in sedem Cpolitanam, quae Ignatii,
episcopi legitimi et superstitis, neque depositione canonica
vacabat neque abdicatione valida; c) a Gregorio Syracu­
sano, episcopo schismatico, quem Ignatius deposuerat.
Photius, cum Nicolaus Magnus, Romanus Pontifex,
tantae praevaricationi resisteret, malis artibus in Ignatii
sede mansit; Latinos de disciplinae nonnullis differentiis,
velut de jejunio et coelibatu castigavit; doctrinam de pro­
cessione S. Spiritus ex Patre Filioque quasi errorem dogma­
ticum iisdem exprobravit; quin etiam perhibuit, ,,quando
de Romana urbe Imperatores Constantinopolim sunt trans­
lati, tunc et primatum Romanae Sedis ad Cpolitanam eccle­
siam transmigrasse, et cum dignitatibus regiis etiam eccle­
siae Romanae privilegia translata fuisse.44 Cf. Nicol. M.
Ep. 70, et J. Roy, S. Nicolas Γ'.
Photius in concilio oecumenico VIII. (869) depositus,
deinde a Joanne VIII., Romano Pontifice, mortuo Ignatio
(877) adjectisque certis conditionibus in patriarcham Cpolitanum rpro ecclesiae Dei pace et utilitate44 receptus (879),
mox adauctis fraudibus suis iterum depositus et e sede
ejectus schismatis resuscitandi auctor fuit. Anno 891 exsul
et, quantum videtur, pertinax vitae finem implevit.
Saeculo IX. exeunte sub Antonio Caulea (-j- 895) unio
Orientalium cum ecclesia Romana restituta est. At sae­
culo XI. mediante Michael Caerularius schisma instauravit.
Is enim, ubi saltu, non intervallo canonico, a laica conver') Cf. L Duchesne, Églises séparées (2. édit. 1905).

Quaestio VI, Art. IL

197

satione ad sedem Cpolitanam pervenit, odium in Latinos
aut concepit aut jam pridem occulte conceptum superbia
fovit. Tandem erumpens Latinos incusavit, quod in Eucha­
ristia conficienda pane azymo, non fermentato, uterentur;
quod carnem suffocatam comederent; quod vocabulum
Filioque symbolo inseruissent, etc Sese patriarcham oecitmcuicum appellare et scribere non timuit. Concitando plu­
rimorum animos, iris Photianis implicatos, ad mentem
schismaticum abduxit. Anno 1054 die 16. Julii legati
Leonis IX. excommunicationis sententiam in Caerularium
in altari ecclesiae S. Sophiae Cpolitanae deposuerunt.
Caerularius anno 1059 ab Isaac Comneno imperatore
in exilium missus et haud multo post demortuus, subsequentium schismaticorum laudibus effertur. Dissidii cala­
mitas Oriente toto grassata est. Photius crimina decem.
Caerularius viginti duo, Nicetas Seidus ineunte saeculo XII.
triginta duo maleficia Latinis affinxit; saeculo XIII. crimi­
natio multum crevit; saeculo ΧΙλ’ sexcentae haereses
ecclesiae Romanae objectatae sunt: maximeque Pontificum
Romanorum auctoritas repudiata est.
Saepenumero Summi Pontifices in id toto animi nisu
incubuerunt, ut pax conciliaretur, maxime in concilio Lug­
dunensi II. (1274) et in synodo Florentina (1439). Marcus
Ephesinus nobilem laborem Eugenii IV. et Nicolai V. in­
stigando irritum reddidit. Anno 1453, capta Cpoli a Mahometo II. ecclesia Graeca infidelium jugum subiit?) Eccle­
sia schismatica, (piae a suis Orientalis-orthodoxa vocatur,
jam praecipue in imperio Turcico manet.
2. Ecclesia Russica. Ut antiquiora praedicationis ve­
stigia praetermittamus, Russorum gens a sacerdotibus, ad
patriarchatum Cpolitanum pertinentibus, evangelium audivit
per ea tempora, quibus ecclesia Orientalis cum Ecclesia
Romana conjuncta erat (886—1054). Quo factum est, ut
Michael I., Leontius, Joannes 1. et Theopemptus, qui primi
’) Cf. Hergenrô'ther, Photius; Jungmann, Diss. hist, eccles. diss XVII
- Goloubinski fatetur separationem non exstitisse ante 1054, et ad­
mittit Je fait de rapports très suivis entre Russes et Latins
.
*
Vide
/iVr ilesquest. hist 1881, Janv p.638. J l’argoire, L’EgliseByrantine(1905).

198

Quaestio VI, Art II.

metropolitae Kiowenses fuerunt, concordiae nexu cum
ecclesia Romana conjungerentur. Quod idem de Hilarione,
Georgio I., Joanne II., Joanne III. et Ephraera (1090—1096),
Theopempti successoribus, affirmandum est.1)
Nikifor I. (1104—1119), metropolita Kiowensis, prae­
cipuus schismatis Russorum auctor habetur. Deinde ger­
mina scissionis Cpolitanae in Russiam universam sparsa
sunt. Nec tamen scissio probata est omnibus. Decretis
autem Florentinis anno 1439 subscripsit „Isidorus Metro­
polita Kioviae et totius Russiae“.
Anno 1458 metropolia Kiowensis in duas partes ita
divisa est, ut metropolita Moscovensis Russiam septentrio­
nalem, Kiowensis meridialem regeret. Metropolitae Moscovenses in unionem cum ecclesia Romana infesti erant:
Kiowenses ab Isidoro ad Jonam II. (1440—1519) decretis
Florentinis non adversati sunt; quin etiam Isidorus ipse et
Gregorius II. (1458—1472) et Joseph II. Soltan adlaboraverunt, ut unio propagaretur et confirmaretur. A Jona II.
usque ad depositionem Onesiphori (1519—1588) in sede
quoque Kiowensi schisma praevaluit. Tum demum Rus­
sorum seu Ruthenorum magna pars, quae metropolitae
Kiowensi parebat, unionem expetiit. Regnante Clemen te VIII.,
Pontifice Romano, episcopi, quotquot ad metropoliam Kiowensem pertinebant, duobus tantum exceptis, ad unitatem
redierunt. Sed Unitis saepius usque in hodiernam diem
vis facta est.
Anno 1589 cum Jeremias II., patriarcha Cpolitanus,
Moscovensem metropoliam in patriarchatum evexisset, Job
metropolita Moscovensis primus sedis illius patriarcha crea­
tus est a Theodoro I. imperatore. In erectionis instrumento
scriptum videmus, antiquam Romam Apollinaris haeresi
infectam esse, novam Romam seu Cpolim Turearum jugum
*) Pelesz, Geschichte der Union der Ruthenischen Kirche mit Rom,
Bd I. p. 169—182. Cf. de ecclesia Russica: Vladimir Soloviev, L'idée
Russe; De Maistre, Du Pape, L. IV.; Custine, La Russie en 1839 ;
Frank, Russische Selbstzeugnisse I. Russisches Christen turn; Til Ιον
Les Eglises orientales dissidentes et l’Eglise romaine; Pierling, Papes et
Tsars; C. Tondini de Quarenghi. La Russe et l'Union des Églises.

Quaestio VI, Art II.

199

subiisse, sed tertiam Romam evasisse Moscoviam.1) Decerni­
tur etiam, ut primus patriarcha sit Cpolitanus, secundus
Alexandrinus, tertius Moscovensis, quartus Antiochenus,
quintus Hierosolymitanus. Sed spernitur falsus pastor Occi­
dentalis, Romanus Pontifex.
Anno 1721 Petrus I. cognomine Magnus, imperator,
abolito patriarchatu Moscovensi, ^spirituale collegium”, hoc
est, synodum permanentem Petropolitanam instituit: quae qui­
dem institutio hujusmodi est, ut tota negotiorum spiritua­
lium moderandorum auctoritas ad Russorum imperatorem
devolvatur.2) Quod tamen non ita dico, quasi Russi doctri­
nam cesaropapisticam admitterent; solummodo libertatis
impedimenta monstravi. — Ab anno 1878 synodum efficiunt
membra 7, quorum metropolitae 3, archiepiscopi 2, protopapae 2, et assessores 4, quorum 1 archiepiscopus, 1 epi­
scopus, 2 laici. Semper adest synodo procurator summus
aut ejus vicarius, qui decreta, si imperatori, domino synodi,
displiceant, vetando dirimat. Orientales et Russi nomine
communi Photiani appellantur.
II. Nullum prope schisma purum. Etsi solum
schisma in ecclesiis Photianis considerare consuevimus, at­
que id totius mali origo habetur, quod Christi vicario in
terris subesse nolunt, generatim tamen ecclesiae schismaticae ab erroris labe immunes haberi nequeunt. Negant
enim et Orientales et Russi 1° S. Spiritum ex Patre simul
et Filio aeternaliter tanquam ab unico principio et unica
spiratione procedere. 2° Negant purgatorii poenis post mor­
tem purgari eorum animas, qui vere poenitentes in Dei
caritate decesserint, antequam dignis poenitentiae fructibus
de commissis et omissis satisfecerint, et 3°) Romanum Ponti­
ficem esse verum Christi vicarium totiusque ecclesiae caput,
et omnium Christianorum patrem et doctorem.8) 4° Quan') Cf. textum apud Pierling, La Russie et VOrient, p. 143—145.
’) Ecce jusjurandum synodale: „Confiteor porro, et jurejurando
assevero supremum hujusce collegii ipsum osse totius Russiae monarcham“, etc. Stat, canon. Petri M.
3) Photiani Deiparae conceptionem immaculatam in cultu suo
profiteri videntur Cf. Pelesz, o. c. B. II. p. 791; Passaglia, De imm

200

■J

Quaestio VI, Art. II.

tum ad epiclesin, id est ad eas preces, (piae in Photianorum
liturgiis verba Dominica: Hoc est corpus meum, etc. seqnuntur, plurimi errant quod ad consecrationem Eucharisticam
credunt etiam epiclesin esse necessariam, quamvis Orien­
tales in Concilio Florentino, Congr. gener. 5. Julii 1430 et
sess. XXV, professi sint, verba Dominica „omnem virtutem
*
transsubstantiationis
habere.1z)
Quod ad cultum attinet, Clemens VIII. in bulla unionis
nationis Ruthenae cum ecclesia Romana declarat: womnes
sacros ritus, et caeremonias quibus Rutheni Episcopi et
Clerus juxta Sanctorum Patrum Graecorum instituta in
Divinis Officiis, et Sacrosanctae Missae sacrificio, ceterorumque Sacramentorum administratione, aliisve sacris
functionibus utuntur, dummodo veritati, et doctrinae Fidei
Catholicae non adversentur, et communionem cum Romana
Ecclesia non excludant, eisdem Ruthenis Episcopis, et
Clero ex Apostolica benignitate permittimus, concedimus
et indulgemus. “ Bulla Magnus Dominus, et laudabilis, 23. Decembr. 1595. — Cf. Leon. XIII. encycl. Orientalium dignitas, 30. Nov. 1894.

Thesis: Unitatis nota schismaticis ecclesiis non competit.
Argumenta.

Arg. I.

In ecclesiis Photianis non est principium
efficiens unitatis ecclesiasticae. Ergo unitatis nota carent.
Deiparae conceptu; Gagarin, L’Eglise Eusse de VImmaculée Conception ;
Besson, in period. Civiltà cattolica, 1876.
*) Cf secundum Joan. Markovk' et de Waal, Zeitschrift fur hath.
Pro aliis
Théologie, 1896, S. 312-351, 743-751; 1897, 372—378.
doctrinis cf. Matulewicz, Doctrina Ilussorum de statu justitiae originalis
(1903); Markovié, 67/ Sla ci ed i Papi (1897). Qui ex fontibus liturgicis ipsisque Photianis doctoribus cupit erudiri circa Russorum et
Orientalium dogmata, consulat seriem operum, quae edidit archipresbyter russicus Alexius de Maltzew 1890—1903, «piorum ultimus
est Oktoichos Oder Parakletike der Orthodox-katholischen Kirehe des
yiorgenlandes, et Jon Miclialcescu, Die Bekenntnisse und die icichtigsten
Glaubenszeugnisse der griechisch-orientalischen Kirehe (1904).

Quaestio VI, Art. II.

201

Prob, antec. Principium unitatis inter schismaticos aut est
unus ex patriarchis, aut omnes patriarchae simul, aut
synodi. Sed nullum ex illis principium efficiens .unitatis
haberi potest. Quod pro singulis probatur.
a) Non unus ex patriarchis. Exploratum est enim
nullum ex patriarchis jure divino caput esse totius ecclesiae.
Nulla Scriptura, nullus pater auctoritatem summam penes
patriarcham aliquem Photianum esse docet.
b) Non omnes patriarchae simul. 1 0 Nusquam enim in
S. Scripturis aut in patribus legimus, quinque quatuorve
patriarchis ecclesiam esse concreditam. 2° Oportet esse
unum, per quem patriarchae isti colligentur in unum. Cf.
S. Thom. C. Gent. lib. HI. 64.
c) Non synodi. 1° Ipsa synodus, quamtumvis univer­
salis, rejecto visibili capite supremo, suo caret divino uni­
tatis principio. 2° Principium unitatis permanens esse necesse est; concilia autem generalia non nisi ex intervallo
haberi possunt. Ab ultimo concilio oecumenico Photianis
validum, id est a Nicaeno II. (787), plus mille anni elapsi
sunt. Nunc ob crescentem autonomarum ecclesiarum schis­
maticarum numerum — sunt quatuordecim — convocandi
difficultas quotidie crescit. Deinde quis convocabit? Quis
praesidebit? Major pars theologorum Russicorum jam cen­
set concilium oecumenicum moraliter, quin etiam absolute
celebrari non posse.1) 3° Concilia vere oecumenica sae­
pissime declararunt, potestatem supremam esse penes Ro­
manum Pontificem. Id enim declarant plus semel concilia,
quae ante Photium et Caerularium celebrata sunt. Addo
concilium Florentinum (1438- 1439), cujus definitioni de
primatu Romano adhaeserunt patriarchae Cpolitani legati
tres, Isidorus Kiowensis, totius Russiae metropolita, 16 metropolitae Graeci, et Orientales quotquot aderant, excepto
solo Marco Ephesino. Joseph autem, patriarcha Cpolitanus,
(pii durante concilio mortuus est, morti proximus vicarium
’) Testes sunt Pbilaretus, metropolita Moscovensis; Sergius,
rector acadeiniao ecclesiasticae Petropolitanae; Svetlov, archipresbyter et professor in Kiew; quorum testimonia videsis in Études,
20 Dec. 1904, p. 874-879.

202

Quaestio IV, Art. II.

Quaestio IV. Art II

D. N. J. Chr., Papam antiquae Romae, dignissime pro­
fessus est.
Arg. II.
factis. Photiani de facto unitate carent.
Quod ex sequentibus apparebit.
a) Regimen divisum. 1° Conditio nationalis ecclesiae est
ejusmodi, ut fideles iisdem limitibus atque regna dividantur.
Atqui professio nationalis ecclesiae in Photianis ecclesiis,
praeprimis in Russica, manifeste praevalet. 2° Russi autem,
renunciata jurisdictione Cpolitana, ab anno 1721 non nisi
synodo suae parent; Graeci habito Naupliae episcoporum
conventu anno 1833 Hellenicam ecclesiam patriarchae Cpolitano in posterum non subjectam esse declararunt; Bulgari
ab anno 1873 jurisdictionem Cpolitanam recusarunt. Ecce
quatuor saltem Photiani coetus: Cpolitanus, Russicus,
Atheniensis, Bulgaricus. In summa quatuordecim certo sunt
ecclesiae schismatieae autonomae.
b) Fides non vere una. Coetus unitatis principio carens,
exortis inter suos sectis, reapse dividetur. Atqui in Photianismo, qui unitatis principio caret, bene multi sectam
efficiunt. Ergo. Major patet: namque non nisi unitatis
principium efficit, ut dissidentes re definita aut resipiscant,
aut e corpore expellantur. Minor probatur. 1° Ex Raskolnicis,1) quorum in Russia 12000000 aut 14000000 esse cen­
sentur;2) qui et ipsi in plures sectas scinduntur. 2° Ex

Palamitarum quietismo in ecclesia Graeca, longe lateque
ditt'uso. Malum igitur haereseos, cum legitima et infalli­
bilis auctoritas a Photianis indicari nequeat, schismati pu­
blice et formaliter inhaeret.

') Anno 1667, cum librorum Jiturgicorurn correctio, Nikone,
patriarcha Cpolitano, auctore peracta, Russis constitueretur, Raskolnici, jam pridem exorti, propalam refragati sunt. Sibi credentes
antiqui, recte credentes, seu starowjerci et prawoslawnyji esse vide­
bantur; adversarii vero Nikoniani, haeretici, Antichrist'iani. Sed a
Russis ceteris schismatici, Raskolnici, vel mitius ritus veteris sectatores,
staroobrjadci appellati sunt. Raskolnici dividuntur in eos, qui sacer­
dotes habent, et in alios, qui nullos habent sacerdotes; dicuntur Popowschtschyki et Bespopowsohtchyki. Sectae illae in alias plures
subdividuntur, quae saepe de SS. Trinitate, Incarnatione etc. errores
graves docuerunt Cf. Pelesz, Gesch. der Union, t. II. p. 757.; De
Maistre, Du Pape, lib IV. ch. I —II.
’) Youzov in opere de Dissidentibus lïussicis, quod editum est
rr
Petropoli, 1881, censet esse Raskolnicos 13 000
000: Prugawin et Soloviev idem tenent. Cf. Arndt, Das Sektenwesen in der russischen
Kirche. Zeitschrift für kathol. Theol. 1890, p. 116—416. — Markovic,

203

Objectiones.

Obj. I. Nullum firmius unitatis principium quam Christus.
Jam vero ecclesia Graeco-Russica Christum caput suum
sequitur. Ergo suum firmum habet unitatis principium.
Resp. Dist. maj.: Christus est caput ecclesiae invisi­
bile, conc.; caput visibile, nego. Et dist. min.: ecclesia GraecoRussica hoc gratis asserit, conc.; hoc probat, nego. Philaretus, metropolita Moscovensis, in suo Catechismo, ad pro­
bandam unitatem ecclesiae suae Christum allegat et con­
cilia. Verum a) non quaeritur de capite invisibili, sed de
capite visibili, quod a Photianis etiam admittendum est,
nisi ad invisibilitatem protestantium confugere velint.
b) Quaeritur de nota unitatis, qua cognoscatur, ubi Christi
ecclesia sit.
Instabis. Ecclesiae Graeco-Russicae concilia generalia
habent, quae sunt centrum unitatis. Ita unitatem habent.
Resp. Dist. antec.: habent concilia generalia manca,
conc ; apta ad servandam veram unitatem, nego, a) Respon­
sionis veritas ex argumento I. apparet, b) Schismatici re
ipsa non nisi septem prioribus conciliis fidem adhibent et
quandoque Papatui sese tanquam ecclesiam septem conci­
liorum opponunt;1) ex quo perspicuum est, illud unitatis
principium totam vitalitatem suam inter eos amisisse, erupta
corruptela schismatis, c) Factis conciliorum auctoritatem
negant. Etenim synodus Quinisexta seu Trullanum con­
cilium (6‘.)2'> ab iis concilio oecumenico VI. additur et in
Gli Slavi ed i Papi, p. 215—288 de schismate disserens, refert sectas
200 ab ecclesia Russica defecisse et sectariorum numerum esse
15 000 000. Ab anno 1897 dissensus sine dubio crevit.
') Ita Anthymus, patriarcha Cpltanus in euoyclica, quam encyclicae Praeclara (1894) Leonis XIII objecit. Cf. L. Duchesne,
Cglises séparées, p. 59—112.

204

Quaestio VI, Art. ill.

oecumenicorum conciliorum numero absque causa compu­
tatur. Concilium VIII. seu Cpolitanum IV. (869), arbitrario
damnatum a Photio, rejiciunt; concilium Lugdunense II.
(1274), sub beato Gregorio celebratum, et Florentinum
(1438—39), sub Eugenio IV' habitum, quibus interfuerant
et adhaeserant, deinceps spreverunt.
Articulus 111.

Utrum unitatis nota ecclesiae Romanae competat.
Ecclesiae Romanae unitas in varietate liturgiarum legumque disciplinarium. 1° Fides, regimen
ac cultus in se una sint oportet, sed diversis mediis et
fides exprimi potest et exerceri regimen. Jam vero quem­
admodum actus exteriores, quibus una eademque veritas
exprimatur, multiplices in omni genere disciplinae adinveniri
solent; ita, nil laesa sacramenti unitate, in perfunctione
munerum sacrorum caeremoniae variae ad unam fidem
protestandam exprimendamque usurpantur. Tantum igitur
abest, ut liturgiarum ac caeremoniarum varietas ecclesiae
unitati officiat, ut fidem unicam supponant exprimendam
et (piam perfectissime protestandam. Cf. S. Thom. I. II.
103, art. 4.
2° Quod ad disciplinam ecclesiasticam pertinet, una est
auctoritas et potestas legislativa, recte vivendi principia
una sunt. Verum generalia principia sunt ad particulares
casus eosque valde diversos applicanda. Quapropter usu
venit, ut leges disciplinares, natura sua temporum necessi­
tatibus accommodandae, diversae pro locorum temporumque
diversitate constituantur. Atque haec quidem de varietate.

Thesis; 1'nitatis nota competit ecclesiae Romanae.
Argumenta.

Arg. I. Ex principio unitatis. Ecclesia Romana habet
principium extrinsecum efficiens unitatis in fide, regimine
cultuque essentiali. Ergo ecclesia Romana una est. Prob.
antec.

Quaestio VI Art. III.

205

a) In (ide. Principium efficiens unius fidei est magi­
sterium supremum et in se unum, quod ab omnibus socie­
tatis membris admittendum est. Atqui hujusmodi principium
est auctoritas Summi Pontificis et conciliorum oecumenicorum sub uno illo Pontifice; haec enim auctoritas aptissima
est discordiis reprimendis, dubiis solvendis, fidelibus ad­
unandis, rebellibus expellendis.
b) In regimine. Unus est caput totius ecclesiae Ro­
manae, Romanus Pontifex. Hic ergo coetus habet centrum
unitatis atque per unius regimen omnes uniuntur in unum.
c) In cultu. Principium efficiens unius cultus est una
fides, quam cultus exprimat, unumque regimen, quod cul­
tum custodiat. Atqui in ecclesia Romana fides una est
unusque Summus Pontifex, a quo sacramentorum admini­
stratio ac omnes liturgiae ritus custodiantur.
Magna praeterea in unitate varietas, quam Leo XIII.
coram Polonis (die 21. April 1888) extollens: ..Nobilissima
— inquit — haec est, et verae Christi ecclesiae unice propria
laus, populos uno omnes complexu tenere conjunctos, simulque efficere ut, permanente morum atque originum di­
scrimine, idem tamen universi sentiant, idemque velint. —
Quod ad diversos caeremoniarum ritus attinet, profecto
Apostolica Sedes, quemadmodum re ipsa semper perspe­
ctum est, non modo non recusat, sed volens et libens con­
cedit ut gentes singulae consuetudines legitimas traditum­
que a majoribus morem custodiant ac tueantur. Tanta in
unitate varietas, regii instar amictus est, specie formaque
varia conspicui, qua immaculata Christi sponsa magis effi­
citur ad spectandum insignis/
Arg. 11. Ex factis, a) Una fides spectatur in symbolis,
in fidei professionibus, quae a praelatis emittuntur, in catechismis, orationibus publicis atque in ea maxime obedientia.
(pia suas quisque privatas opiniones decretis Romanorum
Pontificum et sacrorum conciliorum canonibus subjicere
tenetur.
b) Unum regimen. Fideles cum episcopis, episcopi cum
Romano Pontifice cohaerent; omnes ecclesiae particulares,
per seriem ordinatam subministrationis uni capiti conjunctae

206

Quaestio VI, Art. III.

corpus unum efficiunt. Haec est una acies Israelis in ten­
toriis per tribus suas commorantis. Quam pulchra — inquit
Balaam
tabernacula tua, Jacob, et tentoria tua, Israel.
Num. XXIV. 5.
c) Unus cultus. Septem sacramenta sub ano rectore supremo per ecclesiae Romanae ministros ubivis administrantur; unicum orbe toto sacrificium, Neque ullum nionumentum clarius quam unius cultus expressio in praxi pu­
blica; in missarum codicibus, quovis sermone confectis; in
libris liturgjcis omnibus ecclesiarum, tum Orientalium tum
Occidentalium; denique in more sacerdotum, ut in quavis
orbis ecclesia catholica sacrificium faciant.
Confirmatio. Haec argumenta nostris temporibus ut
sol splendent. Sectae tristissimam divisionis faciem prae
se ferunt; schismatici partim divisi sunt, partim non nisi
per vim profanam jugum unum accipiunt; in ecclesia Ro­
mana religionis unitas regnante Pio IX Leone XIII. et
Pio X. novis semper splendoribus illustrata est. Nec miramur, quod adversarius robustus ecclesiae Romanae unitateni vocavit „magnam et admirabilem".’)
Haec est unitas illa non mechanica, sed viva, qua
corpus Christi mysticum contra solventia quaelibet in­
divisum in se esse et divisum a quolibet alio nunquam
desiit.
Cujus unitatis fontem Aquinas indicat, fidem
profitens „in Spiritum sanctum unientem Ecclesiam." In
Sent. HI. dist. 25. q. 1. art. 2. ad 5. Rursus. III. 8, 1 ad 3
S. Spiritus dicitur vivificare et unire Ecclesiam. Caritas
unit totam ecclesiam in unitate spiritus. Quae Angelici
(Π. II. «39, 1.) sententia quid complectatur, Cajetanus locum
illum comment-ans, sic exponit : „Quilibet enim fidelis credit
se membrum Ecclesiae et ut membrum Ecclesiae credit,
sperat, ministrat sacramenta, suscipit, docet, discit. Et
') Bismarck, 16. Maj. 1873, Reden, Th. V. p. 79—81. „Ihre grosse
und bewunderungswiirdige Einheit.
*
A. Harnack, Das iresen des
Christentums, lectionem 14 de religione catholica his verbis orditur:
„Die romische Kirche 1st das umfassendste und gewaltigste, das
komplizierteste und doch am meisten einheitliche Gebilde, welches
die Geschichte. soweit wir sie kennen, hervorgebracht hat “

Quaestio VI, Art. III.

207

propter Ecclesiam haec facit ut pars propter totum, cujus
est, quicquid est et secundum Ecclesiae fidem et traditio­
nem haec operatur."
Objectiones.

Obj. 1. Inter catholicos, puta inter Franciscanos, Dominicanos, Jesuitas, inter episcopos Gallicanos et ultramontanos, lites de fide creberrimae exarserunt. Ecclesia igitur
Romana una non est.
liesp. Dist. antec : exarserunt lites de rebus fidei de­
finitis, nego; de rebus dubiis et liberis, subdist.: et parati
erant viri catholici subjicere sese, ecclesia definiente, conc.;
secus, transeat. Hoc in primis animadvertendum est, usque
in mundi finem tum infirmitatem humanam tum divinam
virtutem conspiciendam fore; ab illa lites et controversiae,
in hac remedium. Neque superstitibus etiam apostolis
nullae controversiae fuerunt; sed per magisterium ecclesiae
servata est unitas. Ita liti de legalibus componendae veritas
in concilio Hierosolymitano stabilita est.
Instabis. Infallibilitas Romani Pontificis habetur firmis­
simum unitatis principium. Atqui controversia de Pontificia
infallibilitate non nisi nostra aetate finita est. Ergo ecclesia
Romana suae unitatis principio diu caruit.
Resp. Dist. minorem: et haec controversia non nisi
nostra aetate finita dicitur, quasi infallibilitas illa prius dubia
esset toti ecclesiae, nego; aliquot ecclesiae membris, subdist.:
iisque errantibus materialiter, concedo; formaliter, nego.
Ecclesia Romanum Pontificem a principio supremum certissimumque fidei magistrum habuit; quod alias demon­
stratur. Sed et illi, qui ante concilium Vaticanum aliud
sentiebant, catholici esse minime potuerunt, nisi retenta
fide, qua omnes omnium saeculorum catholici professi sunt,
Pontificis cum episcopis consensionem errori nulli esse
obnoxiam. Ergo nunquam in ecclesia non fuit unitatis
principium.
Obj. II. Ad unitatem servandam auctoritate opus
est, (piae contumaces expellat. At legimus Polycarpum et
Polycraten et ecclesias Asiae, eum a ceteris orbis partibus

208

Quaestio VI, Art. III.

et ab A niceto ac Victore de tempore paschatis celebrandi
dissentirent, in ecclesiae tamen communione permansisse.
Resp. Dist. min: haec controversia erat res fidei, nego;
res disciplinae, subdist.: ad quam dirimendam ecclesia tunc
temporis auctoritate sua suprema usa est, nego; in qua diri­
menda pacis ergo clementius actum est, conc.
Rem breviter exponam.
a) Duo paschata erant: pascha crucifixionis, cujus festi
character praecipuus in morte Christi esse dicebatur, et
pascha resurrectionis, in quo Christi resui rectio celebrari so­
lebat. Quatuordecimani diem 14. Nisan, quod ea die Chri­
stum mortuum esse rebantur, solemnissime celebrabrant;
terminabatur solemne jejunium, aut, ut alii credunt, inter­
rumpebatur; tertia post die celebrabant resurrectionis festum,
in quamcunque septimanae diem incideret. Romanorum
Pontificum consuetudo, ritui Quatuordecimanorum contraria,
hac regula continetur: ne videlicet ullo alio quam Dominico
die mysterium resurrectionis Domini unquam celebretur, utque
eo duntaxat die paschalium jejuniorum terminum observemus.
Euseb. E. H. lib. V. 23. Ergo quaestio ad disciplinam
spectabat.
b) Ecclesiae principes in ea quaestione dirimenda paca­
tissimi fuerunt. S. Petrus et S. Paulus morem celebrandi
Romanum constituerunt; Asianorum consuetudo S. Joannis
et S. Philippi concessione admissa videtur, nullo tamen in­
stituto mandato. Anicetus, Romanus Pontifex, cum Polycarpum, episcopum Smyrnensem, traditionis Asianorum
tenaciorem vidisset, instare rei noluit; Soter, Aniceti suc­
cessor, id tantum egit, ut fideles, quamquam Asianorum
more in propriis ecclesiis pascha celebrare nefas non habe­
batur, Romae tamen, si festivitatem paschalem ibidem cele­
brare ipsis contingeret, morem Romanum servarent. Victor
autem, qui ultimo saeculi II. decennio ecclesiam rexit, ve­
ritus, ne Asiani Judaizantium aut Ebionitarum errores ritui
suo inspergerent, rei fortiter intervenit; nullum tamen de­
cretum *) ab illo Pontifice ad plenam exsecutionem deductum
') In decretis, quae primis jam ecclesiae temporibus contra
errantes edebantur, duplex communionis privatio consideranda est.

209

Quaestio VI, Art. III.

esse creditur, sed adversus Asianos, vehementiori consue­
tudinis allectu commotos, indulgentia adhibita est, sive
beatus Victor, S. Irenaei aliorumque episcoporum precibus
consilioque obtemperans, Asianos ritus sui tenaciores cle­
menter tulerit, sive Pontificis illius (c. 202) successores rem
ulterius urgendam esse non arbitrati sint.
Urgebis. Eusebius haec refert: „Victor . . . omnes
Asiae vicinarumque provinciarum ecclesias, tanquam con­
traria rectae fidei sentientes, a communione abscindere co­
natur.u E. 11. lib. V. 24. Ergo fides quoque in discepta­
tionem venit.
Resp. Dist. antec.: hoc loco vocabulum fidei usurpatur
sensu latiori, conc.; strictiori sensu, nego. Asianorum con­
suetudo fidei contraria dici potuit propterea quod, haereticis
Judaizantibus ea consuetudine abutentibus, floridus fidei
status imminueretur. Et vero S. Irenaeus beatum Victorem
^decenter admonuisse" narratur, „ne integras Dei ecclesias
morem sibi a majoribus traditum custodientes, a communione
abscindat". Euseb. 1. c.
Obj. III. S. Cyprianus, Romani Pontificis sententia
damnatus, cum ceteris omnibus per orbem Christianum
episcopis semper communicavit. Ergo Cypriani tempo­
ribus ecclesia catholica nullum habuit fixum veritatis prin­
cipium.
Resp. Dist. antec.: Cyprianus damnatus erat sententia
non simpliciter definitiva, conc.; simpliciter definitiva, nego.
a) Usus potestatis triplicem indulgentiam admittere
videtur; etenim fit, ut judex ante sententiam latam erran­
tes admoneat; ut in sententia ferenda damnationem mitiget;
ut post latam sententiam addita mora damnatis paulisper
indulgeat, tum ob bonam eorum fidem, quos aestu contro­
versiae commotos intellexerit, tum ob spem emendatio„Altera — ait Benjamin Bossue, Bollandista — veram constituit
excommunicationem et ab ecclesiae corpore rescissionem; altera
solum interrumpit mutuum inter ecclesias vel etiam personas com­
mercium, neque anathemati est aequiparanda.u Cf. Jungmann,
Diss in hist. ecd. t. I. diss. IV. 4.; Alex Nat. In hist. ccd. saec. V.
diss. XX.: t. IX p 622.
Do Groot, Sumina apologet.

Ed. tertia.

J4

210

Quaestio VI, Art. Hi.

ί· r*

7

·

mu

a r

~

nis, quae affulgere videatur. Quibus positis factum con­
sideremus.
b) Factum autem hoc est. Ecclesiae praxis communior
eaque antiquissima erat, ut haeretici rite baptizati, cum ad
ecclesiam redirent, denuo non baptizarentur. At saeculo III.
mos rebaptizandi haereticos quoscunque conversos in Africa
nonnullisque Asiae tractibus ita praevaluit, ut annis 254256 gravis hac de re controversia orta sit inter S. Stephanum et S. Cyprianum, cui Firmilianus, Caesareae Cappa­
dociae antistes, cum pluribus Africae et Asiae episcopis
obsecundavit. Cyprianus in synodo Carthaginiensi ΙΓ. de­
crevit, haereticos et schismaticos, „profanae aquae labe"
maculatos, quando ad ecclesiam, „quae una est", venerint,
esse baptizandos. Cypr. ep. 70. ad Januar. etc. S. Stepha­
nus autem 1° legatos episcopos synodi Carthaginiensis II.
(alii dicunt III., ubi secundae decretum confirmatum est)
„nec ad sermonem colloquii saltem communis" admisit,
praecipiens ^fraternitati universae ne quis eos in domum
suam reciperet14. Firmil. ep. ad Cypr. inter epp. Cypr. 75.
2° Idem Summus Pontifex hoc decretum edidit: Si quis
ergo a quacunque haeresi venerit ad vos, nihil innovetur, nisi
quod traditum est, ut manus illi imponatur in poenitentiam.
Cypr. ep. 74. ad Pompejum.
c) Sententia. Stephani sententia, cum ex cathedra non
sit simpliciter definitiva dici non potest. Namque hujusmodi sententia nec Pontificis severitate adversus legatos
ostenditur, ut patet; neque verbis edicti proprie vereque
continetur. Jussit enim Pontifex non rebaptizari; sed hae­
reticos non rebaptizandos esse tanquam de tide explicite
non edocuit; ergo fidei quaestio, quamvis implicite decide­
retur, explicite tamen sub respectu doctrinali definita non
fuit.1) Quare S. Augustinus: „quamvis commotius, sed tamen
fraterne indignarentur (Stephanus et Cyprianus); vicit tamen
pax Christi in cordibus eorum, ut in tali disceptatione nul’) Cf. J. Ernst, Papst Stephan I. und der K'etzcrtaufstreit (1905),
S. 70—93 et Zeitschr. fiir kathol. TIuoIoij. 1894, S. 481 usw., expla­
nantes, utrum Stephanus excommunicationis sententiam vere tulerit,
an poenam Cypriano ejusque sequentibus tantum minatus sit.

211

Quaestio VI, Art. III.

him inter eos schismatis malum oriretur/ De bapt. c. Donat.,
lib. V. 25: cf. De unico bapt. c. Petit, n. 23.
Instabis. Ut unitas servetur, decretis etiam illis, (piae
definitiva non sint, obsequendum est Cyprianus autem
cum episcopis pluribus, quos habebat secum consentientes,
etsi decreto Pontificis non parebat, catholicus haberi non
desiit. Ergo ecclesia Romana non est una.
llesp. Dist. maj.: Decretis etiam non definitivis obse­
quendum est, conc.; et decreta semper aequaliter urgenda
sunt, nego. Dist. min.: Cyprianus catholicus haberi non
desiit toleratus, conc.; approbatus, nego.
Gubernatores, cum et legum efficaciam et subditorum
utilitatem spectent, saepenumero, si non nisi paulatim con­
silium suum assequantur, necessitate id sat habendum judi­
cant; praesertim si de consuetudinibus agatur. «Consue­
tudines — ait Ballerini — ejusmodi diversae, quae, salva
unitate, apud catholicos utrimque vigent, ita rem obscuram
faciunt, ut quamvis versentur in materia sacramentorum,
incertum videri possit, num ad fidem an vero ad discipli­
nam diversam pertineant/ De vi ac ratione primatus,
cap. XI11. 3. S. Augustinus Cypriani culpam hac excusa­
tione tegens: ,,Quomodo enim — inquit — potuit ista res
tantis altercationum nebulis involuta ad plenarii concilii
luculentam illustrationem confirmationemque perduci, nisi
primo diutius per orbis terrarum regiones multis hinc atque
hinc disputationibus et collationibus episcoporum pertractata
constaret/ De baptismo, lib. II. 5. — Toleratus est igitur
beatus Cyprianus, episcopus doctrina virtutibusque ex­
cellens. Nempe Stephanus, motus iis fortasse precibus,
quas S. Dionysius Alexandrinus litteris datis ad ipsum
direxit, ut rebaptizantibus parceret, excommunicationem
proprie dictam, si Africanis ac Asianis eam forte minatus
sit, non pronuntiavit. Romanus Pontifex mox martyrii
laurea donatus est (Aug. 257). Cyprianus (γ 258) cum Sixto II.
pacem habuit.
Urgebis. S. Cyprianus, etsi ab ecclesiae capite et
unitatis centro dissidere ausus est, sanctus ab omnibus
habetur.
1-1

212

Quaestio VI, Art. III.

Resp. S. Cyprianus sanctus habetur, satisfactione ac­
cepta, conc.; simpliciter comprobatus, nego. Hac de causa
S. Augustinus: „Cyprianus — inquit — aut non sensit
omnino quod eum sensisse recitatis; aut hoc postea cor­
rexit regula veritatis; aut hunc quasi naevum sui candi­
dissimi pectoris cooperuit ubere caritatis, dum unitatem
ecclesiae toto orbe crescentis et copiosissime defendit, et per­
severantissime tenuit vinculum pacis . . . Accessit huc
etiam quod tanquam sarmentum fructuosissimum, si quid
in eo fuerit emendandum, purgavit Pater falce passionis?
Ep. 93. ad Vincentium. — Ecclesia Romana martyrem glo­
riosum semper pie venerata est.
Obj. IV. Ecclesiae Romanae unitas ab uno Summo
Pontifice exoritur. At saeculo XIV. de administranda re
catholica tres Pontifices dimicaverunt. Igitur ea saltem
tempestate ecclesia Romana decus unitatis amisit.
Resp. Dist. minorem: de administranda ecclesia dimi­
carunt tres Pontifices legitimi et certi, nego; quorum unus
erat legitimus et certus, subdist.: ita tamen, ut ecclesiae
pars rejecerit hunc Papam materialiter per errorem facti,
conc.; formaliternegando jus Papatus» nego.
Factum. Postquam Pontifices Romani annis ferme 70,
unde captivitas Babylonica haec epocha dicitur, Avenione
sederant a Clemente V. (1305—1314) ad Urbanum V.
(1362—1370), Gregorius XI. (1370—1378 Romae vitam
posuit. Anno 1378 cardinales 16 Urbanum VI. (1378 1389)
elegerunt, cui paucis post mensibus Clemens VII.(1378—1394)
oppositus est.1)
‘) De electione legitima Urbani VI. cf. Baldi de Perusio, Alle­
gationes pro Urbano; Joan, de Lignano, Tract, pro Urbano VI. ; Papebroch., Conatus chronico-hist. catal. Pont. Boll. Propyl. Maji; Scheulfgen,
Beitrtige zu der Gesch. des grossen Schismas, Kap. II. Contra senten­
tiam communem historicorum catholicorum legitimam Urbani VI
electionem in dubiis posuit Gayet, Le grand Schisme d’Occident; verum
R. Jahr, in period. Hallesche BeitrOge zur Geschichtsforschung, 1892,
H II iisdem, quae Gayet protulerat, documentis diligentius consi­
deratis, aflirmat „de valore omnimodo electionis Urbani VI. non
posse admitti dubium". Urbanum VI. prius agnitum fuisse etiam
a cardinalibus, qui Avenione erant, ostenditur in Hiet. Jahrb B. XXVI.

Quaestio VI, Art. IV

213

Urbani VI. successores legitimi fuerunt Bonifacius IX.
(1389—1404), Innocentius VII. (1404-1406), Gregorius XII.
(1406—1415), qui abdicavit. — Clementis VII. successor fuit
Benedictus XIII. seu Petrus de Luna (1394—1417), qui
depositus est.
Annis 6 (1409—1415) tres sacerdotes fuerunt, qui de
Pontificatu dimicarunt. Svnodus enim Pisana anno 1409
Gregorium XII. et Benedictum XIII., qui abdicare nolebant,
jure privatos esse declaravit elegitque Alexandrum V.
(1409—1410), cui Joannes XXIII. (1410—1415) successit.
Explicatio. Plurimi catholici legitimos Pontifices, Urba­
num VI., Bonifacium IX., Innocentium VII., Gregorium XII.,
agnoverunt; ecclesiae tamen particulares non paucae pseudopontifici alicui adhaerebant. Sed omnes mentem gerebant
a schismate prorsus aversam, huic obedire parati, qui Pon­
tifex legitimus esse intel ligeretur. In facto erratum est;
jus illaesum fuit. Et quantumvis tristis ea tempestate sese
offerat conspectus malorum, quibus ecclesia Christi allicie­
batur, fides in unum Pontificatum Romanum tanquam prin­
cipium vitale unitatis, omnem divisionem circa personam
superavit. Cf. Christophe, Hist, de la Papauté pendant le
Α'Γ” siècle, t. I.; Pastor, Gesch. der Papste seit dem Ausgang
des 2/ittelalters, B. I.
Articulus IV.

De via vera procurandi Christianitatis unitatem.
I. Unionis conamina. Saepe Romani Pontificis pa­
cem et unionem cum ecclesiis separatis restaurare conati
sunt, uti Eugenius IV. et Leo XIII. Inter acatholicos
Leibniz unionis studiosissimus fuit. Qui cum saeculo XVII
(1905), S. 311—317.
Cf. Valois. L’élection d’Urbain VI in Rev. d.
quest, hist. 1890, Oct.; \ralois, ba France et le grand schisme d’Occident
(1896) et Salembier, Le grand schisme d'Occident (1900); L. Pastor,
Gesch. der Pdpste, B I (1901), p 117—163. Fr. Bliemetzrieder, Dus
Generalkonzil im grossen abendlandischen Schisma (1904), rationes aliquas
dubitandi exponit, quibus tamen dubium vere fundari non videtur
Josepho Holler in Theol.-prakt. Quartalschrift, 1905, p. 906—907.

214

Quaestio λ'Ι. Art. IV.

fidei formulam meditatus esset, cui tum catholici quam
Lutherani subscriberent, Spinola, episcopus Tinensis i. p.
et Bossuet cum Molano, doctore Lutherano, et Leibniz de
adducendis ad unitatem catholicam Lutheranis praepara­
torie egerunt. ’) Nostris temporibus inter alios Halifax,
Ritualistarum dux, et Spencer Jones, parochus Anglicanus,
multum pro pace ecclesiarum laborant. Notissima sane
illa Societas ad procurandam Christianitatis unitatem (Asso­
ciation for Promoting the Union of Christendom), quae
anno 1857 Londini erecta est et cujus propositum edito
libro de Anglia et de S. Sede (1902) de novo manifestatum
est 2) Inter catholicos multi praestantissimae probitatis viri
ubique terrarum de novis semper mediis cogitant, (pio faci­
lius qui dissident ad catholicam unitatem traducantur.
Ecclesia catholica, quae cunctis pro pace et unione labo­
rantibus per se favet, nullam tamen veram reconciliationis
viam agnoscit, quae suis constitutis essentialibus atque
adeo dogmatibus suis aversa sit. Quamobrem contra ac
Leibniz sperabat catholici in eo permanserunt, ut omnes
fidei articulos integerrimos tuerentur; quo factum est, ut
controversia, cumLutherani concilium Tridentinum suspendi
reposcerent, infecta pace finiretur. Atque Leo XIII., ad
Card. Gibbons scribens die 22. Jan. 1899, docet alio itinere,
quam quod Christus monstrarit, eos ire, qui opportunum
esse contendunt, „ad voluntates discordium alliciendas, si
quaedam doctrinae capita, quasi levioris momenti, praeter­
mittantur, aut molliantur ita, ut non eundem retineant
■ .
*
sensum, quem constanter tenuit Ecclesia.“ Quam unita­
tis suae profundam conscientiam etiam sequitur Romana
ecclesia, cum societati, quae dicitur „ad procurandam Chri­
stianitatis unitatem", catholicos adscribi prohibet.
') Bossuet, Projet de réunion entre les Catholiques et les Protestants
d’Allemagne ; F. X. Kiefl, Der Friedensplan des Leibniz zur Wiedervereinigung der getrennten christlichen Kirchen (1903)
De Hugone
Grotio quo tenderit, of. K. Krogh-Tonning, Hugo Grotius und die religiôsen Beiregungen im Protestantismus seiner Zeit (1904).
’) Spencer Jones, England und der III. Stuhl, versio germanica
cujusdam Benedictini congregationis Beuronianae (1904).

Quaestio VI, Art. IV'.

215

In hac ipsa prohibitione, quae vera unionis via sit,
paulo diligentius considerabimus.
II. Dictae societatis indoles et ecclesiae catho­
licae de ea sententia, a) Indoles ab ipsa suprema S. Ro­
mana et universali Inquisitione his verbis describitur: „A
protestantibus quippe (ea societas) efformata et directa eo
excitata est spiritu, quem expresse profitetur, tres videli­
cet Christianas communiones Romano-catholicam, Graecoschismaticam et Anglicanam, quamvis ab invicem separatas
et divisas, aequo tamen jure catholicum nomen sibi vindi­
care. Aditus igitur in illam patet omnibus ubique locorum
degentibus tum Catholicis, tum Graeco-schismaticis, tum
Anglicanis, ea tamen lege, ut. nemini liceat de variis doctri­
nae capitibus in quibus dissentiunt quaestionem movere,
et singulis fas sit propriae religiosae professionis placita
tranquillo animo sectari. Sociis vero omnibus preces ipsa
recitandas, et sacerdotibus sacrificia celebranda indicit juxta
suam intentionem: ut nempe tres memoratae Christianae
communiones, utpote quae, prout supponitur, Ecclesiam
Catholicam omnes simul jam constituunt, ad unum corpus
elibrmandum tandem aliquando coeant.“ Epistola S. Horn,
et Univ. Inquis, data die 16. Sept. 1864.
b) Per epistolam supremae S. Rom. et Univ. Inquis,
data die 16. Sept. 1864, quam C. Card. Patrizi subscripse­
rat, fideles edocti sunt, ne societati huic quoquomodo fa­
verent, „et ne fallaci novae Christianae unitatis desiderio
abrepti ab ea desciscant unitate perfecta, quae mirabili
munere gratiae Dei in Petri soliditate consistit." Porro cum
decani, canonici, parochi aliique sacerdotes Angliae 198
erninentissimo domino C. Card. Patrizi, S. Olficii praeposito,
respondissent, se quaestionem facti non Juris tractasse, ne­
que aliud sese a Deo Ο. M. enixe rogare, quam illam „quae
ante Orientis et Occidentis scissionem, intercommunio oecumenica extitit", Card. Patrizi die 8. Novembris 1865 ad
litteras honorabilium dominorum rescribens, haec inter alia
declaravit: „Id porro Sacra Congregatio vobis contigisse
vehementer dolet existimantibus, ad veram Jesu Christi
Ecclesiam pertinere, tamquam partes, Christianos illos

216

Quaestio VI, Art. IV.

coetus, qui sacerdotii et catholici nominis haereditatem
habere se jactant, licet sint ab Apostolica Petri Sede divisi ac separati. Qua opinione nihil est, quod magis a genuina catholicae Ecclesiae notione abhorreat. Catholica
enim Ecclesia ... ea est quae super unum Petrum aedi­
ficata in unum connexum corpus atque compactum imitate
fidei et caritatis assurgit/
Quamobrem non quaevis precum societas ad procu­
randam Christianitatis unitatem respuitur, siquidem Gre­
gorius Χλ'Ι., Pius IX. et Leo XIII. iis indulgentias con­
cesserunt, qui dissidentibus reconciliatam cum ecclesia
catholica concordiam imploraverint; at quod Christifideles
juxta intentionem societatis memoratae pro Christiana unitate
orent, tolerari nullo modo potest.
III. Ecclesia Romana societati, quae dicitur
„ad procurandam Christianitatis unitatem", catho­
licos adscribi jure optimo vetuit 1° Societas enim
Londinensis fundamento innititur, quo divina ecclesiae con­
stitutio subvertitur. Et vero societas illa supponit, veram
Christi ecclesiam constare partim ex Romana ecclesia,
partim ex Photianorum et Anglicanorum coetibus. Omnes
autem catholici profitentur, Photianum coetum schisma
esse, Anglicanum haeresin. Praeterea preces ab ea socie­
tate et sacrificia indicuntur, ut a Deo gratia cujusdam uni­
tatis impetretur, quae non sit ecclesiae Romanae unitas.
Quod sane idem est ac unitatem veram ecclesiae Romanae
negare, aut ut unitatem illam deserat, irreligiose orare.
Quamobrem catholici societati memoratae adscribi jure
optimo prohibentur.
2° Catholici, qui in societatem Londinensem conspi­
rant, indifferentismo favent et scandalum ingerunt.
Indifferentismo favent. Societatis enim illius conditores
et rectores asserunt, tres ecclesias esse tres ejusdem verae
religionis Christianae formas; unam eandemque ipsarum
manere fidem; quo fit, ut in Photianismo et in Anglica­
nisme aeque ac in ecclesia catholica Deo placere datum
sit. Ex quo licet intelligi, catholicos, si dictae societati
inscribantur scandalum ingerere 1° acatholicis, cum facile

Quaestio VI. Art IV.

217

futurum sit, ut ipsi studium unitatis Romanae deponant
ex vana illa exspectatione, ut. tres communiones integrae
et in sua quaeque persuasione persistentes simul in unum
coeant; 2° catholicis, cum sit timendum, ne fallaci novae
Christianae unitatis desiderio abripiantur, qui societati isti
favent. Q
IV. Duo dubia solvuntur. 1° Societas — ajunt —
Londinensis in programmate suo non affirmat, tres com­
muniones catholicum nomen aequo jure sibi vindicare, sed
societatis fundatores facti, non juris, quaestionem tractarunt.
Jam nihil est, quod in ejusmodi assertione catholicos deter­
reat. Ergo societas Londinensis absque causa culpatur.
Respondeo, quaestionem juris non tractari his ipsis verbis,
sed tractari re. Societas illa catholicitatis factum tribus com­
munitatibus attribuit. Factum autem verae catholicitatis tribus
communitatibus attribui nequit, quin jus unitatis negligatur.
Catholicitas enim absque unitate non dicitur. Ergo quo­
niam unitatis et jus et factum ex irreformabili Christi in­
stitutione simul semper in ecclesia Ejus adsunt tanquam
certissima nota, qua vera ecclesia semper a sectis quibus­
cunque tuto et facile secernatur, allegata distinctio seu abstractio juris a facto catholicos jure meritoque deterret: jus
scilicet unitatis ea distinctione, implicite saltem, negatur.
2“ Ad ea, quae dicta sunt, plures afferunt, quod socie­
tas Londinensis non aliud desiderat (piam illam, quae ante
Orientis et Occidentis scissionem intercommunio oecumenica
exstitit, unius ejusdemque fidei catholicae professione stabi­
litam et compactam. Et id adjuvare - hic addunt
catho­
licis licet. At fieri non potest, ut societas Londinensis
intercommunionem dictam desideret, illaesa unitate Romana.
Haec nimirum ab adversariis indirecte saltem rejicitur.
Nam supponunt, tres communiones, in sua quamque per­
suasione adhuc persistentes et nondum a suis erroribus ereptas,
ceram efficere, ecclesiam. Sed si tres communiones, erroribus
non obstantibus, vera ecclesia'esse censeantur, infallibilitate
* ——

’) Cf. Manning, England and Christendom, p. 137 et sqq ; New­
man, Notes of a Visit to the Russian Church. By the late William
Palmer, M. A. Selected and arranged by Card. Newman.

218

Quaestio VII, Art. I.

procul dubio singulae carent, quandoquidem infallibilitas
errorem excludit. Ex quo consequens est, a) ut ecclesiae
Romanae principium unitatis efficacissimum, infallibilitas,
abjudicetur; b) ut communiones in sua quaeque persuasione
persistentes simul in unum coire possint, cum judex in­
fallibilis, ad diffiniendum, quaenam communionem persuasio
sit erronea necne, nusquam adesse videatur.
Denique intercommunity oecumenica ante schisma Photianum Oriente toto viguit, quia Orientales ecclesiae non­
dum a debito Apostolicae Cathedrae obsequio desciverant.
Neque ad optatissimam hanc intercommunionem restauran­
dam satis est, ..simultates et odia in Romanam Ecclesiam
deponere, sed omnino, ex praecepto et instituto Christi
*
oportet „ Romanae Ecclesiae fidem et communionem am­
.
*
plecti
Card. Patrizi in epist. 8. Nov. 1865. — Cf. Leonis XIII.
Ep. apost. 14. April 1895 Ad Anglos regnum Christi in fidei
unitate quaerentes.

Quaestio VIL
De ecclesia, cui sanctitatis, catholicitatis et
apostolicitatis notae competant.
Notae gratiam illam manifestant, quae a capite Christo
m ecclesiam, corpus Ejus mysticum, profluit. Coetus reli­
giosus, si gratia illa destituatur, nulla nota effulgebit; si
gratia non destituatur, ceterae notae, ubi una ex iis adest,
abesse nequeunt: in eadem enim causa, quae est Christus,
quatuor notae conjunguntur. — Porro superius probavimus,
unitatis nota tam protestantes quam Photianos carere; at
eam in ecclesia Romana reperiri. Ex quo indirecte efficitur,
sanctitatem, catholicitatem et apostolicitatem, quae cum
unitate intime cohaerent, ecclesiae Romanae soli competere.
Restat, ut de notis illis directe agamus; hoc enim pacto
ecclesiae Romanae veritas magis elucescet. Quaeritur autem

Quaestio VII, Art. I.

219

Primo. Utrum sanctitas, catholicitas et apostolicitas eccle­
siis protestanticis competant
Secundo. Virum notae illae Photianismo competant.
Tertio. Virum ecclesia Romana sancta sit.
Quarto. Virum ecclesia Romana sit catholica.
Quinto. Virum ecclesia Romana sit apostolica.
Articulus I.

Utrum sanctitas, catholicitas et apostolicitas ecclesiis
protestanticis competant.
Observationes quatuor generales. 1" Notas recen­
sitas eo, qui supra (quaest. V. art. 1.) stabilitus est, sensu
intelligimus; spectantur ergo et factu et principia, atque
notae tam formaliter quam materialiter. 2° De sanctitate
disserentes eam notam ecclesiis protestanticis competere ne­
gamus, sed omnes, qui hunc errorem bona fide sequuntur,
Deo displicere nequaquam affirmamus. 3° Quod ad Anglocatholicos seu Ecclesiam constitutam pertinet, hoc omitti non
potest, spem catholicitatis absque centro unitatis inanem
esse et titulum sine re. 4° Apostolicitati demonstrandae
non satis est quascunque omnium aetatum haereses undi­
que colligere, sed successio publica, non interrupta, legi­
tima omnino requiritur. Recolantur quae de singularum
notarum indole disputata sunt.

Thesis: Sanctitas, catholicitas et apostolicitas ecclesiis pro­
testanticis non competunt.
Argumenta.

A

Sanctitas ecclesiis protestanticis non competit.
Arg. 1. Ex principiis et aliquibus doctrinis protestantismi. Protestantismi a) principia; b) multa doctrinae ca­
pita sanctitati contraria sunt. Ergo protestant ismus ratione
doctrinae non est sanctus. Prob. antec.
a) Principia fundamentalia sunt: sola Scriptura et sola
fides Haec autem pugnant cum sanctitate doctrinae.

220

Quaestio VII, Art. I.

1° Sola Scriptura. Hoc principium Christi doctrinam
spiritui privato tradit. Sed fieri non potest, ut doctrina
sublimissima morumque corruptelae maxime contraria, san­
ctitate integra servetur, nisi auctoritas legitima privatas
opiniones corrigat. Ergo protestantismus doctrinae sancti­
tati essentialiter adversatur. Adde quod spiritus privatus,
auctoritate despecta, mentis superbiam alit.
2° Sola fides. Hoc principium caritatis excellentiam
despicit,
ut apparet ex libro, quem Luther De captivitate
•
_ ·
Babylonica inscripsit, et ex ejusdem epistola, anno 1521 ad
Melanchtonem scripta, in qua legitur: „Esto peccator et pecca
fortiter: sed fortius fide.U]) — Idem principium et tres alii
errores inter se cohaerent, quorum primus est hoc notum:
justificatio per imputationem mere extrinsecam; secundus ne­
gatio liberi arbitrii seu libertatis a necessitate, post Adae
lapsum in homine relictae (Luther, De servo arbitrio; Cal­
vinus, Instit. lib. IL cap. 2 et 3.; tertius decretum horribile
seu systema reprobationis positivae, quae non sit ex prae­
visis demeritis. (Calv. instit. lib III.) — Protestantismus
nova quidem reformatione hos errores partim reformavit;
hac autem ratione non delevit originis suae maculam, sed
injustitiam defectionis ab ecclesia catholica testatur. Quod
Krogh-Tonning sincere exponit in suo libro De gratia et
de libero arbitrio etc. (1898), ubi p. 87 sic concludit: Pro­
testantismus positive credens, ergo, ..tacita reformatione
*
intus
commotus, quoad doctrinam de gratia Christi et de libero arbitrio,
paulatim revertit, ad principia Ecclesiae veteris et medii aevi,
praesertim per instaurationem principiorum ethicorum, quibus
reformatio saeculi XVI, qualis principalis erat ejus forma,
locum satis amplum non concesserat.
b) Doctrinae capita sanctitati contraria. 1° Contemptus
') Bossuet ait: Qui eût cru que Ia réformation dût enfanter
un tel prodige, et que cette proposition, „les bonnes oeuvres sont
nécessaires au salut", pût jamais être condamnée? Elle le fut par
xVlélanchton et par tous les luthériens, en plusieurs de leurs assem­
blées, et en particulier dans celle de Worms en 1557, Histoire des
Variations, liv. V.. — Cf. II Denifle. Luther und Luthertuin. Dritter
Abschnitt, et Die abendlandischen Schriftausleger bis Luther Uber Justi­
tia Dei (Rom. 1, 17) und Justificatio (1905).

Quaestio VII, Art. I.

221

jejunii, virginitatis, consiliorum evangelicorum, invocationis
Matris Dei, cultus sanctorum et rerum plurimarum, quae
sanctimoniae subsidia aut fructus merito habentur. 2° Error
de divortiis et repudiis, quem patres Tridentini anathemate
perculerunt. Sess. XXIV. can. V.: Si quis dixerit, propter
haeresim, aut molestam cohabitationem, aut affectatam ab­
sentiam a conjuge, dissolvi posse Matrimonii vinculum:
a. s. — Item can. VII.: Si quis dixerit, Ecclesiam errare,
cum docuit et docet, juxta Evangelicam et Apostolicam
doctrinam, propter adulterium alterius conjugum, Matri­
monii vinculum non posse dissolvi, et utrumque, vel etiam
innocentem, qui causam adulterio non dedit, non posse,
altero conjuge vivente, aliud Matrimonium contrahere:
moecharique eum, qui dimissa adultera, aliam duxerit; et
eam, (piae, dimisso adultero, alii nupserit ; a. s. — Constat
consultis et „dispensantibus“ Luthero, Bucero et Melanchtone Philippus, Hassiae landgravius, anno 1540 vivente
Christina, uxore legitima, Margaritam de Saal matrimonio
sibi junxisse. 3° Effatum statolatriae: cujus regio hujus et
religio. 4° Superstitiosa sectarum, quae fanaticae dicuntur,
vecordia earum que falsa de pietate opinio, ’>" Modernorum
naturalismus aversaque supernaturalibus praedicatio, quae
in medio protestantisme grassatur.
Arg. II. Ratione sacramentorum. Eo nomine a) ipsa
sacramenta, b) sacrificium, c) hierarchiam, d) liturgiam com­
plectimur. Sed in his omnibus protestantismi sanctitas de­
ficit. Ergo protestantismus ratione sacramentorum non est
sanctus. Proh, minor.
a) Sanctissima septem sacramentorum plenitudo in
protestantisme ad unum alterumve decrevit; imo vero non
desunt moderni, (pii ne unicum quidem baptismi sacramen­
tum admittant. Accedit quod protestantismus de sacramen­
torum sanctitate multum derogavit, docens per novae legis
sacramenta ex opere operato non conferri gratiam.
b) Protestantismus contra antiquissimum ecclesiae con­
sensum (cf. p. 143.) S. Missam ut „idolatriam papisticanr
et «impiam *fabulam 4 detestari consuevit; in Germania,
Anglia, et Hollandia Missae odio perditi tabuit. Id pro-

222

Quaestio λΛΙΙ, Art. I.

bant Lutheri liber De missa privata; Calvini Institutiones,
lib IV. cap. 18.; ecclesiae Anglicanae art. 31.; sermones
Knox, etc.
c) Hierarchic! instituti sanctitas — de personis enim jam
non agitur — in protestantisme deleta est, defectu ordina­
tionis, quam omiserunt aut essentialiter corruperunt; defectu
missionis, quia Romano Pontifice spreto reformatores nullum
auctoritatis suae titulum proferunt; defectu ministratipnis,
quia nec sacra faciunt, neque auctoritate divinitus accepta
populum Dei regunt.
d) Liturgia sacramenta, sacrificium, hierarchiam comi­
tatur. Atqui haec omnia propemodum in protestai!tismo
interierunt. Ergo nec liturgiae sanctitas permansit.
e) Ordine everso novatores spreverunt illud Aegidii
Viterbiensis: Homines per sacra immutari fas est, non sacra
per homines.
Arg. III. Ratione membrorum. Protestantismi nec
auctores principales, neque fructus sancti fuerunt. Ergo
ratione membrorum sanctus dici non debet. Probatur antec.
a) Auctores principales fuere Luther, vir truculentus,
superbus, maledicus, Librorum divinorum adulterator, vo­
torum transgressor, potationibus nimis indulgens, auctori­
tatis contemptor, populi turbator, quem convicii nullius
nulliusque sordidi dicti unquam suppuduit. *) — Calvinus,
homo frigidus, mordax, crudelis, arrogans infallibilitatis
suae vindex, veteribus ecclesiae patribus despectis, Luthero
hanc laudem tribuit: „testamur, eum nos habere pro in­
signi Christi apostolo.2) — Hcnricus VIII., adulter et inter') Cf. Lutheri Opera, non excepto libro, qui inscriptus est:
Tischreden; Denitle. Luther und Luther!uni (2. Aufl.); G. Evers, Los
von Rom, Geburtsgeschichte der Los von Rom-Beivegung ini 16. Jahrhundert (1902}; A. Baudrillart, L'Eglise cath., hi Renaissance, le Prote­
stantisme (19<>4); Grisar, Der „gute Trunk
*
in den Lufheranklagen. Hist.
Jahrb. 1905, S. 479—507; Dr Paulus, Die dcutschen Dominikaner im
Katnpf gegen Luther (1903).
:) Resp. contra Pupium, De libero arbitrio Cf. Audin, Histoire
de la rie, des ouvrages et doctrines de Calvin. Bossuet ait: „S’il faut
faire la comparaison de ces deux hommes, il n’y a personne qui
n'aimât mieux essuyer la colère impétueuse et insolente de l’un

Quaestio VH, Art. I

223

fector. — Elisabeth Henrici, patris sui, dissimulatione im­
mutata effigies.
b) Protestantismus sanctitatis fructus non tulit. 1° Luther
ait: „ Mundus in dies fit deterior; sunt nunc homines magis
vindictae cupidi, magis avari, magis ab omni misericordia
remoti, magis immodesti et indisciplinati, multoque dete­
riores quam fuerunt in papatu." Postilla in Evang. dom. 1.
Adv. — Melanchton queritur: „SaecuIum est plenum sce­
leris et furoris et magis amans sycophantiarum, quam fuit
illa aetas Omnino crescit manifestus contemptus religionis.
Majorum nostrorum saeculo nondum fuit talis ingluvies,
qualis apud nostros homines magis magisque crescit. Ideo
veniunt bella, explicationes immodicae et aliae calamitates
magnae, quia certatim student omnes obtinere immodera­
tam libertatem et infinitam licentiam omnium cupiditatum
suarum."
Erasmus: „Scio — inquit — nusquam fuisse
majorem luxum, plus adulteriorum, quam inter evangelicos,
sic enim appellari gaudent. Nonne Lutherus dixit, se malle
pristinum papae et monachorum regnum, quam hoc homi­
num genus sub Evangelii praetextu in Sogdianorum vitam
sese proripientium? Nonne idem suis ad me literis deplo­
ravit Melanchton? .Nonne idem in colloquio fassus est
Oecolampadius? ... Quum tam multa submoveant, nihil succe­
dit melius." Haec reformationis primordia fuerunt. Merito
Dietrich, protestans, eodem tempore scripsit: «crescit cyclopica feritas ubique.“ Enarr. Psalmi secundi auctore Luthero.
Sane doctrina protestans tantae corruptelae conducebat. *)
2° Praeterea protestantismi sanctitas veris vitae supernaturalis indiciis nullo unquam tempore manifestata est.
(Lutheri), que la profonde malignité et l’amertume de l’autre, qui se
vante d’être de sang-froid, quand il répand tant de poison dans ses
discours." Hist. des Variations, liv. IX.
') Cf Dollinger, Die Reformation, passim; Janssen. Geschichte des
deufschen Volkes, B. II et III. passim; llobolf. Die Revolution; A. Weiss.
Apologie des Christcntums, B. V.; Nicolas, Du protestantisme, t. II.
livre HI. oh. 4. — Ad rem Bossuet: „Ainsi la réformation véritable,
c'est à dire celle des moeurs, reculait au lieu d'avancer, pour deux
raisons: l’une, que l’autorité était détruite, l’autre, que la nouvelle
doctrine portait au relâchement." Histoire des Variations, liv. V.

.1

<

224

Quaestio VII, Art. I.

Deest ipsi heroica sanctorum virtus; jacent evangelica con­
silia; non florescunt instituta, heroismo caritatis, apostolatus, poenitentiae, abnegationis praeclara: missiones he­
roicarum virtutum fructibus aut eorum, qui praedicant,
aut eorum, qui errores suos relinquunt, neque vera marty­
rum caterva sunt insignes.
3° Nulla denique in protestantismo miracula conspi­
ciuntur, neque spes miraculorum aliqua. Luther ait: „A
nobis qui negamus liberum arbitrium, miracula exigi non
debent." De servo arbitrio. Calvinus ad regem Galliae
scribit: ,,Quod miracula a nobis postulant, improbe faciunt."
Instit. Praef. Erasinus affirmat: „Nullus illorum adhuc ex­
stitit, qui vel equum claudum sanare potuerit." Diatrib.
De libero arbitrio. — Ad hanc horam miraculorum charisma
haud magis quam Erasmi temporibus in protestantismo
apparuit.

Catholicitas ecclesiis protestanticis non competit.
Arg. I. Catholicitas est ecclesiae proprietas, qua con­
spicue numerosa et ubique una per omnes pene mundi
terminos emanat. Atqui haec proprietas protestantismo
non competit. Ergo protestantismus catholicitate non sig­
natur. Prob, minor.
a) Protestantismus non est unus, uti supra probatum
est. Ergo nec catholicus.
b) Nec in extensione nec in expansione protestantismi
nota catholicitatis formaliter elucet. Numero et ambitu satis
est conspicuus, ita tamen, ut coetus protestantici, qui plus
ducentas sectas efficiunt, catholicis numero longe sint in­
feriores. Extensio autem illa materialis minime signata est
signo catholicitatis, quod ex voluntate Christi ecclesiae
verae competit. Etenim 1° in Europa ferro atque igni
primum et modo nimis humano propagatus est; 2° mox
in se divisus non dilatatio unius coetus fidelium, sed cohabitatio discrepantium sententiarum sub uno tecto acatholicitatis facta est; 3° missionum opus, cum annis 130 de
propagando Christi nomine inter paganos non cogitasset
Joannes Elliot, Anglica civilitate compellente anno 1846,’

Quaestio VII, Art. I

225

primus in Americae septentrionalis coloniis aggressus est;
postea missionum opus diu fructus relative exiguos tulit;
recentioribus temporibus majorem quidem successum habuit,
sed generatim nec quantitate neque qualitate majorem quam
qui vi et clientela obtineri potest; 4° tam intra missiones
quam extra illa principia dissolventia catholicitatem seu
coetum ubique unum perrodunt, quae protestantismi. qua
talis, visceribus inhaerent?)
Arg. II. Protestantismus — quod Ehrhard recte ob­
servat — ab initio usque in hodiernum diem movetur sub
signo revolutionis, rerum traditarum audax contemptor, novis
rebus plus aequo studens; sub signo subject i vismi extremi,
quo factum est, ut individuorum potius systemata, quam
veritas Christiana, objective data, per diversitatem gentium
dispergerentur; sub signo nationalism i et ecclesiarum ratio­
nalium, in quibus Christianitatis non nisi fragmentis et
fractionibus esset locus; sub signo defectionis et apostasiae
ab essentia religionis Christianae, qua religionis supernaluralis, ita ut praedicatio evangelica in propagationem ratio­
nalism! et naturalismi transiret.2) Protestantismus igitur
natura sua et origine non est catholicus, sed notae catho­
licitatis negatio.
c.

Apostolicitas ecclesias protestanticis non competit.
Arg. I. Ecclesia dicitur apostolica, si a) per legitimam
pastorum successionem, b) ab apostolis nunquam inter­
ruptam, c) in identitate doctrinae, sacramentorum et regi­
minis continuatur. Haec autem in protestantismo nullo
modo conspiciuntur. Haec ergo religio dici nequit aposto­
lica. Proh. min.
') Cf. Wiseman, Lectures ou the oath, church, leet. V ; Marshall.
Les missions ch rétiennes ; librum anglioe scriptum gallice reddidit De
Waziers. — Macaulay, Essay on Ranko’s History of the Popes; Hist.polit. Blatter, 1893; Kagey, Les missions anylicanes (1899); I*. Pisani,
Les missions protestantes à la fin du XIX siècle (2. édit. 1903).
’) Cf. A. Ehrhard, Der Katholizisnnts (1902), S 116—122.
Do Groot, Summa apologet.

Ed. tertia.

226

Quaestio VII, Art. I.

a) Ad legitimam pastorum successionem requiritur
1° ordinatio valida; 2° missio legitima ab iis, qui apostolis
successerunt. At neutrum in protestantismo reperitur.
Igitur apostolicus non est.
1° Ordinationis validae generatim ne umbra quidem
profertur. Id inter omnes constat. Validitas autem ordi­
num in ecclesia Anglicana seu constituta, etiamsi firmis­
simae negandi rationes non suppeterent,1) non nisi paucis,
membris scilicet ecclesiae constitutae, quidpiam opitulari
posset.
2° Missio legitima in protestantismo ex stirpe deleta
est. Nam reformatores neque ordinariam neque extraordi­
nariam missionem sibi vindicare potuerunt. Non ordinariam,
quoniam ejusmodi missionem ab ecclesia jam exsistente
obtineri oportuit; reformatores autem ab ecclesia jam ex­
sistente non missi sunt, sed contra eam rebellarunt ac
protestati sunt. Neque extraordinariam, quae gratis asse­
ritur; cui facta contradicunt; quam Servator a missione
legitima et ordinaria nullo unquam tempore separandam
esse docuit. Firma plane est ea ratio; nec mirum, Lutherum intra annos 24 sententiam de missione sua contra
ecclesiam catholicam quaterdecies mutavisse.2)
b) Multo minus protestantismus publica successione
usque ad apostolos adscendit. Id duo probant.
1° Inter reformatores convenit ecclesiae primordia et
evangelium purum ‘ magno illo, quo ecclesiae doctrina,
sacramenta regimen corruptissima erant, intervallo dividi.2) Ergo protestantismi connexio cum ecclesia apostolica interrupta est. Consequentia patet. Connexionem scilicet

I '

') Cf E E Estcourt, The question of Anglican ordinations et
Galhvey, Anglican Orders, inter alia pag. 601 et seqq., ubi emenda­
tur opinio rev. D. Estcourt de decreto Rom., die! 10. Aprilis 1704.
— Leo XIII. in bulla Apostolicae curae 13. Sept 1896, decessorum
suorum decreta confirmans ac veluti renovans, declaravit „Ordi­
nationes ritu anglicano actas, irritas prorsus fuisse et esse, omninoque nullas8. Cujus dein declarationis fundamentum solidum mon­
stravit card. Vaughan, J vindication of the bull Apostolicae curae (1898).
’) Dollinger. Die Reformation, Bd. Ill, S. 213—223.

Quaestio VII, Art. I.

227

disrupit Babylon, Antichristi regnum, apoculyptica bestia· sic
enim ecclesiam Romanam reformatores indicare solebant.
Ita Calvinus asserere potuit: „Papae tyrannide abrupta
fuit vera ordinationis series; novo subsidio nunc opus est
ad ecclesiae instaurationem/ Ep. 190. Sed quidquid de
vPapae tyrannide" reformatores saeculi XVI. docuerunt,
praeter ecclesiam Romanam indubitanter per plura saecula
nulla erat Christiana ecclesia.1) — Accedit quod ecclesia
vetus plurima reformatorum dogmata jam dudum dam­
naverat.
20 Protestantismus est ecclesia nova. Ergo non apostolica. Antec. factis publicis palam est. Protestantismus enim
ecclesiam, quae per successionem non interruptam Roma­
norum Pontificum ad beatum Petrum adscendit, rebellis
reliquit. Ideo, ut S. Cyprianus in ep. ad Magnum Novatiano exprobrat, nemini succedens a seipso ortus est. Prae­
terea haereseos illius initia saeculo XVI. affixa sunt; quis
enim ante Lutherum Lutheranos, Calvinistas ante Calvinum
vidit? Quapropter adversus protestantismum eadem, qua
Tertullianus Adv. Prax. 2., ratiocinatione utimur: Novelli
estis, posteri estis, hesterni estis.
c) Protestantiswius perpetuo doctrinam suam mutat. Ergo
non est apostolicus. Inde a saeculo XVII., quo Bossuet de
Variationibus scripsit, protestantismus tantum ab eo errore
mutatus est, quem primi novatores docuerunt, vix ut opus
suum redivivi agnoscerent.
Objectiones.

Obj. 1. Protestantes Veteris et Novi Testamenti libros
suam et credendi et agendi regulam esse profitentur. Ergo
sanctitate non orbati sunt.
Resp. Dist. antec.: protestantes eos libros suam cre') Guizot, protestons, ait: „Je porte à l’Église catholique un
profond respect. Elle a ttf, pendant des siècles, l’Eglise chrétienne de
toute l’Europe “ Études morales. 1851 — De defectu oatholicitatis et
apostolicitatis in Anglicana ecclesia consule Du Perron (f 1618),
Opera t. II adversus Casaubonum.

*
15

228

·. λ* y

Quaestio VII, Art I.

dendi agendique regulam esse profitentur, imperfectissime,
conc.; perfecte, nego.
Protestantismus, quam in ea re sit imperfectus, quatuor
ostendunt, a) Librorum non paucorum authenticitas a
multis rejicitur; b) plures inspirationem divinam non cre­
dunt; c) spreta ecclesiae auctoritate S. Scripturam imbe­
cillitati spiritus privati tradiderunt; d) Lutherus, Calvinus
et sectae fanaticae Scripturas suis impiis absurdisque doctrinis profanarunt.
Praeterea protestantismus, etiamsi Scripturas divinas
integerrime conservasset, non ob eam solam custodiam
sanctitatis nota fulgeret; cum nullus codex, ne sacerrimus
quidem, supernaturalem ecclesiae vitam solus patefaciat.
Instabis. Multi saepe protestantes probitate ac moribus
insignes fuerunt; instituta pia, orphanotrophia etc. ab iis
fundata sunt. Protestantismus igitur sanctus est.
Resp. Dist. antec.: protestantium et hominum et insti­
tutorum sanctitas aut naturalis est aut ordinaria, conc.;
heroica et supernaturalitatis extraordinariae, nego.
Haec propositio: «Omnia opera infidelium sunt peccata,
et philosophorum virtutes sunt vitia" contra Bajum, et
altera: «Extra Ecclesiam nulla conceditur gratia
*
contra
Paschasium Quesnellum a Romanis Pontificibus damnatae
sunt. Cf. Pii \ . bullam: Ex omnibus afflictionibus, I. Oct.
1567; Clementis XI. constitutionem: Unigenitus, 8. Sept.
1713. A fortiori virtutes quaedam naturales in protestantibus reperiuntur, qui fide bona errent. Quin etiam, cum
baptismate et fide satis explicita in SS. Trinitatem et
Verbum incarnatum Christo conjungantur, fieri potest, ut
virtutibus supernaturalibus Deo placeant et institutorum
piorum aliqua lux coram hominibus luceat. Quis autem
dixerit, haec effectus esse principiorum, quae sunt specifice
protestantica, puta spiritus privati aut justificationis per fidem
sola>n? Imo his non obstantibus gignuntur. Virtutes autem
heroicae et supernaturalitas extraordinaria, relucens in san­
ctis, miraculis, charismatibus, inter sectas frustra quaeras.
Jacent consilia evangelica; nullus sacerdos ut S. Vincentius
a Paulo; nullus monachus ut S. Bernardus, nullus rex ut

Quaestio VII, Art. I.

229

S. Ludovicus; nullus doctor ut S. Thomas Aquinas. Quid
multa? typus sacerdotis, monachi, martyris, virginis Deo sacrae
inter protestantes exstinctus est.
Urgebis. Protestantismus sanctus est, si suo influxu
ipsam ecclesiam Romanam reformavit. Jam exorto prote­
stantisme ecclesiae Romanae reformatio secuta est. Ex
quo sequitur, ut opus novatorum fuerit insignite sanctum.
liesp. Dist. maj.: Si protestantismus emendandae eccle­
siae Romanae causa fuit, conc.; occasio, nego. Dist. min.:
exorto protestantisme ecclesia Romana reformata est, vi
protestantismi, nego; virtute intrinseca, conc.
Sophisma est: post, ergo propter hoc. Jam vero protestantismus neque doctrina sua. neque exemplo Romanos
emendavit, quandoquidem doctrina ejus ab ecclesia Romana
prorsus rejecta est; exemplum vero hujusmodi, ut Lutherus,
Melanchton ceterique novatores sequacium suorum perver­
sitatem horruerint. Nullum sane bonum morale haeresis
illa mundo per se donavit; per accidens autem, ut morbus
animo, pluribus catholicis profuit, quos Dominus castigando
erudivit.') Iterum dico, protestantismus nullum bonum
morale novum mundo donavit, nec individuo, neque familiae,
neque societati. In bonis, quae manifestat, heres est anti­
quae ecclesiae.
Obj. II. Protestantismus toto orbe propagatur. Ergo
catholicus est. Patet antec. ex magno numero eorum, qui
praedicandi causa a societatibus biblicis aliisque id genus
institutis in omnes mundi partes mittuntur; ex coetibus
protestanticis, ubique sparsis, etc.
Resp. Dist. antec. et probationem antec.: ista propa­
gatione acquiritur catholicitas materialiter, transeat; forma­
liter, nego. Catholicitas formaliter haberi sine unitate nequit.
Idcirco protestantismus, carens principio unitatis, a vera
catholicitate essentialiter alienus est. Quantum ad activi­
tatem et zelum missionum, vulgo fatebuntur, magnam vim
auri in evangelizandis gentilibus impendi, pluresque viros
') Cf. Balrnès, Le protestantisme comparé au catholicisme dans ses
rapports avec la civilisation européenne.

230

Quaestio VII, Art. I

dignos et laboriosos operam dare, ut sedentibus in umbra
paganismi lux evangelica oriatur. Sed fertilitas quantitativa et qualitativa maximis subsidiis non proportionatur;
virtutes apostolicae multo magis in missionibus catholicis
elucent; magna sectarum diversitas efficit, ut cum fide
partiali divisio simul propagetur, et ut ethnicis multis
non elucescat illa religio, quam Conditor sub imagine unius
ovilis et unius pastoris descripserat.
Instabis. Celerrima propagatio catholicitatis habetur in­
dicium. At protestantismus, ut primum Luther exsurrexit,
celerrime Europa tota propagatus est. Ergo est catholicus.
Resp. Dist. maj.: Celerrima propagatio indicium catho­
licitatis habetur, in quibusdam adjunctis, conc.; per se sola,
nego. Pariter dist. rnin.: protestantismus celerrime propa­
gatus est modo divino, nego; modo prorsus humano, sub­
dist.: multis Europae partibus, conc.; Europa tota, nego.
Facilius creduntur, quae homini terreno (cf. I. Cor.
XV. 47.) placent. Porro evangelium, quod a reformato­
ribus praedicatum est, 1° proposita nescio qua spiritus et
conscientiae libertate, effrenationis studia pellexit, qua ho­
mines, auctoritatis impatientes, saepenumero in haereses
prolapsi sunt; 2° spretis jejuniis, coelibatu, legibus ecclesia­
sticis, oblata hominibus salute ex fide sola, bonis ecclesia­
sticis principum cupiditati assignatis et suggesto rerum
mutationis cupidis praetextu bellandi et rebellandi, multi­
tudinem ingentem illecebra aut delicate vivendi aut liberius
peccandi attraxit; 3° cum ea esset temporum conditio, ut
non pauci paganorum doctrinas animo imbibissent, disciplina
vero in multis utriusque cleri membris propemodum desiisset, fieri non potuit, quin error in praedispositos grassaretur.
Nec ignari sumus, protestantismum latis a 11Όcissimis legibus in catholicos saeviisse.
Obj. III. Apostolicitate non caret ecclesia, cujus
doctrina ex apostolorum scriptis hauritur. Et p rotes ta ntium
doctrina ex eo sacro fonte sumpta est. Protestantismus
ergo apostolicus censeri debet.
Resp. Dist. maj.: apostolicitate non destituitur ecclesia,
cujus doctrina ex apostolorum scriptis colligitur auctoritate

Quaestio VII, Art. Il

231

legitima, conc.; nulla legitima auctoritate, nego. Quod ipsum
notis investigandum est, nota dici nequit. Quamobrem
factum externum et publicum apostolicitatis requiritur, ut
pateat, utrum penes protestantes verus Scripturarum intel­
lectus sit, an in ecclesia Romana. Factum porro publicum
apostolicitatis est legitima pastorum successio. Nobis igitur
jus est compellandi protestantes fundatissima hac veterum
sententia: Edant origines ecclesiarum suarum, evolvant ordinem
episcoporum suorum. Tert. De praescr. XXXIΓ.
Dices. A principio non defuere, qui spiritum privatum
ecclesiae auctoritati opponerent, uti vetera haereticorum
monumenta probant. Per eos autem apostolorum ecclesia
ad protestantes derivatur.
Resp. Dist. maj.: A principio non defuere, qui spiri­
tum privatum ecclesiae auctoritati opponerent, per succes­
sionem legitimam et non interruptam ab apostolis, nego;
secus, transeat.
Quotquot ecclesiae auctoritatem spreverunt, 1° recen­
tem originem suam prodiderunt, cum èain, quae ante ipsos
erat, ecclesiam reliquerint; 2° nullum successionis legitimae
exhibuerunt indicium, cum sola dissidentia, tam ab ecclesiae
auctoritate quam inter se sectae, pullularint. Longum est
omnes commemorare haereses, quibuscum protestantes, ut
apostolicitatis speciem prae se ferrent, sese communicare
pro certo affirmarunt; at undecunque genus suum repetunt,
haereses et modernae et antiquae novitate sua condem­
nantur.
Articulus 11.

Utrum sanctitas, catholicitas et apostolicitas Photianismo competant.
I. Ecclesiae schismaticae nomen Photianismi accepe­
runt. Tantum abest, ut omnes et singulos schismaticos
coram Deo malos esse asseramus, ut eos, qui bona fide
coctus illius membra sunt, in veritatibus et sacramentis,
quae Photianismus ab ecclesia Romana accepit, efficacissima salutis aeternae media nancisci confidamus. At quae­
ritur, utrum notae Photianae ecclesiae competant.

Quaestio VII, Art II.

232

Thesis: Sanctitas, catholicitas et apostolicitas Photianismo
non competunt.
Argumenta.

■

Sanctitas Photianismo non competit.
Arg. I. Photianismus neque in doctrina, neque in
sacramentis, neque in membris ad bonum divinum ordi­
natus esse apparet. Ergo sanctitatis nota orbatus est.
Prob. antec.
a) Ratione doctrinae. Rejecto infallibili et vivo magi­
sterio, doctrinae sanctitas aut privatorum erroribus aut
statu stagnantiae profanatur. Atqui magisterium infallibile
et vivum in Photianorum ecclesia nullum designatur. Ergo
doctrinae sanctitas corruit. Quod idem res docuit, cum
dogmata in Photianismo formam cadavericam induisse vi­
deantur. Ea silentio praetereo, quae de Raskolnicorum et
Palamitarum erroribus alias retulimus.
b) Ratione sacramentorum. Ad sacramenta hierarchia
quoque pertinet. Atqui hierarchicus ordo a Photianis vere
profanatus est. Etenim Photianismus totus primum patri­
archae Cpolitano, deinde maxima pars synodo sanctae Petri
Magni paruit, quod nullo sane juris divini titulo, sed ex
profano Basileolatriae et Caesaropapismi motivo factum
est. Ergo Photianismus ipsam sanctam hierarchiae ratio­
nem profanavit.
c) Ratione membrorum. Photianismus auctores perversos
habuit; veri nominis sanctos non genuit; miracula, (piae
sanctitatis signa sunt, non patravit. Ergo sanctitate destituitur.
1° Auctores praecipui sunt Photius, Michael Gaerularius,
Georgius Cyprius, Marcus Ephesinus. Petrus Magnus, imperator. Jam vero Photius a synodo oecumenica VIII. ob
facinora nefaria damnatus est: ipsum ambitiosum, potes­
tatis modo contemptorem modo adulatorem, falsarium et
fraudibus plenum fuisse inexpugnabilibus historicorum pro-

Quaestio VII, Art. II.

233

bationibus constat.') ('aeralarius autem Photii mores, non
ingenium, referebat. Georgius Cyprius fidem Romanam,
quam impense defenderat, ambitiosa petitione patriarchatus
negavit atque Joannem Beccum, patriarcham legitimum,
de sede Cpolitana dejecit. Marcus Ephesinus in concilio
Florentino et redux in patria mendaciis, textibusque adul­
terandis paci ac unioni ecclesiasticae turbulenter offecit.
Petrus /., imperator, procul dubio sanctitatis gratia cogno­
men Magni non habuit.
‘2° Veri nominis sancti inter eos, qui extra communio­
nem Romanam decesserunt, non reperiuntur. Sancti vero,
(pios schismatici in menologiis suis et hagioptychis recen­
sent, aut unitatem Romanam non reliquerunt, aut vera
sanctitate caruerunt. Quod liquet 10 ex defectu argumen­
torum, quibus Graeco-Russi vel unius hominis schismatici
sanctitatem confirment; 2° ex ordinatione divina Nam
eximium charisma sanctitatis promissum est coetui unita­
tis; schismatici autem extra communionem Romanam, cu­
jus unitatem probavimus, moriuntur.2) Ceterum instituta
religiosa, societates piae etc. in Photianismo aut nulla prope
vitalitate gaudent, aut a civili potius prudentia quam a
religione proficiscuntur.8)
3° Vera miracula pro schismate nulla reperiuntur; et­
enim quae nonnunquam pro ecclesia separata et contra
Ruthenorum unionem cum Petri sede patrata feruntur, ea
’) Cf. Hergenrother, Photius; Uefele, Komiliengeschichte, B. IV.
L. Duchesne ait: „En réalité, le schisme grec remonte au IV·» siècle;
ses premiers auteurs ne sont ni Cérulaire. ni Photius, mais Eusèbe
de Nioomédie et les complices de son opposition au concile de Nicée *
Idem de Photic: „ Photius avait évidemment les défauts de son
compatriote Ulysse, mais il en avait aussi les qualités redoutables/
Églises séparées (1905), p, 223 et 219.·
’) Anno 1882 Yahontov librum edidit, qui inscribitur Vita san­
ctorum Ilussiae septentrionalis J Martinov hunc librum Occidenta­
libus minoris pretii fore existimat, .l’ouvrage étant d’un intérêt trop
local et traitant de personnages pour la plupart inconnus, sinon
d’une sainteté problématique “ Revue des Questions hist., Oct 1883,
p 639.
3) Cf Tondini, Règlement ecclésiastique de Pierre-le-Grand.

234

Quaestio VII. Art. Π.

facta non sunt hujusmodi, ut causam supernaturalem po­
stulent. Gobulev quidem in libro, quem scripsit de Petro
Mohila, metropolita Kiowensi, miracula pro schismate di­
vinitus patrata alacrius allegat; sed Martinov, rerum Russicarum expertus, miracula ista modo minime supernatural!
explicari pro certo affirmat.’)
Catholicitas Photianismo non competit
Arg. I. Catholicitatis nota definitur: ecclesiae pro­
prietas, qua conspicue numerosa et ubique una per omnes
pene mundi terminos emanat. Atqui talis non est ecclesia
Photiana. Ergo catholica dici non debet. Prob. minor.
a) Ecclesia Photiana non est una. Ergo nec catho­
lica; quandoquidem S. Pacianus catholicum acute definivit:
quod est ubique unum.
b) Ecclesiae nationales et catholica ecclesia inter se
pugnant. Atqui ecclesiae Photianae nationales sunt. Ergo
catholicitate carent. Minor patet ex iis, quae de ecclesiis
Cpolitana, Russica, Hellenica et Bulgarica, a se invicem
non dependentibus, in primis autem de ecclesia Russica
diximus. Haec enim, quae Photianorum longe maximam
partem complectitur, practice Russorum imperio colligata
est, atque regnum spirituale iisdem atque civile limitibus
includitur.2)
') Cf Revue des Questions historiques, Janv. 1881. p. 272.
·) Ivan Aksakov, acatbolicus, de ecclesia Russica ait: „Une
Église qui ait partie d’un État, d'un ^royaume de ce monde", a ab­
diqué sa mission et devra partager la destinée de tous les royaumes
de ce monde. — Elle n’a plus en elle-même aucune raison d’être,
elle se condamne à la débilité et à la mort." Oeuvres complètes, t. IV.
p. 111. et 93. apud Soloviev, L’idée Russe, p. 27.
Atque Leroy-Beaulieu, auctor liberalis, vere scripsit: „Dans tout
l’Orient, l’obstacle à l’union avec Rome est plus politique que reli­
gieux . . principal avantage qu’un chrétien trouverait à l’Union,
l’indépendance de l’Eglise, devient un inconvénient pour les politi­
ques, qui préfèrent tenir l’Eglise dans la dépendance. Si tant de
Russes redoutent l’Union, c’est, en grande partie, parce qu’elle do­
terait la Russie de ce qui lui a fait défaut depuis des siècles: un
Tsars, t. III. p. 612.
pouvoir spirituel.

Quaestio VII, Art Π.

235

c) Ecclesiae Photianae nec numero, neque extensione
neque propagandi virtute eminent. Ergo catholicitas eis
non competit. Prob. antec.
10 Numerus omnium ecclesiarum Photianarum, Raskolnicis additis, catholicorum dimidiam partem non efficit.
2° Extensione Photiani Czaris imperium et fines Tur­
cicos vix egrediuntur; quo fit, ut in nullo Europae regno,
excepta Russia, neque in America, neque in Australia, ne­
que in Asiae partibus, in ditionem Czaris non redactis,
Photiani coetus alicujus momenti reperiantur
3° Fidei, propagandae virtutem supernaturalem in Photia­
nismo frustra quaeras. Conspicuus enim non est missionum
fertilitate; neque evangelii praeconum heroismo; neque
martyrio conversionum fecundo; neque iis fidei propagandae
sacrificiis et fructibus, quibus ecclesia Romana abundat.
Postremo ecclesiae Photianae, vitalitate destitutae, limites
primaevos parum mutarunt, praeterquam quod regiones
nonnullae aut Mahometis gladio schismati perierunt, aut
Russorum expugnatione, tyrannide et perfidia deterrima ad
illud accesserunt. ')
c.

Apostolicitas Photianismo non competit.
Arg. I. Apostolicitas est ecclesiae proprietas, qua per
legitimam pastorum successionem, ab apostolis nunquam
interruptam, in identitate doctrinae, sacramentorum et re­
giminis continuatur. At ea Photianis attribui non potest.
Haec igitur ecclesia apostolica non est. Prob. min.
‘) Saeculo XIX. mediante Schouvaloff, cum ipse et princeps
Gagarin librum perlegissent, quem Mouravieff inscripserat: Veritas
de ecclesia universali, suam mentem de isto conamine ad catholicitatem Graeco-Russicam defendendam ita exponebat: ^Heureusement
pour nous et pour tout lecteur impartial, ce livre a manqué son
but; car il prouve en effet la vérité, tout en voulant défendre
l’erreur; et, c’est après l’avoir étudié avec soin, que nous fumes
presque entièrement convaincus que l’Eglise qui s’appelle catholi­
que est la seule qui le soit en effet. On peut usurper un nom,
mais on ne peut pas forcer le public à le donner à qui il n’appar­
tient pas, les titres n’ont de valeur qu’en tant qu’ ils sont légiti­
mes." Schuvaloff, Ma conversion (3. édit. 1901), p. 230.

236

Quaestio VII, Art. Il

a) Graeco-Russi ante et post schisma Photianum primatum Romanum professi sunt. Ergo ecclesia Photiana
in identitate saltem doctrinae, et regiminis non continuatur.
Antecedens probatur.
1° Ante Photium septem concilia oecumenica, praecipue
Ephesinum (431), Chalcedonense (451), Cpolitanum III. (680)
primatum Romanum agnoverunt ; quem eundem ecclesiae
patres tam Orientales quam Occidentales docuerunt. Cf.
infra, ubi de primatu tractabimus.
2° Post Photium concilium Lugdunense II. (1274) et
Florentinum (1439), Photianis consentientibus, eam fidem
professa sunt. In conc. Lugdunensi sessione IV., habita
die 6. Julii, lectae sunt litterae, quibus praelati Graeci
primatum Romanum profitebantur; (piae litterae leguntur
scriptae nomine 26 inetropolitarum, 9 archiepiscoporuin et
episcoporum illis subjectorum, qui ad patriarchatuin Cpoli­
tanum pertinebant. Cf. Labbe XL 962 et 968. — Joannes
lector, scrinarius patriarchates Cpolitani, nomine praelato­
rum Graecorum schisma ejuravit. — Concilio Florentino
adhaeserunt, ut antea dictum est, legati tres patriarchae
Cpolitani, Isidorus Kiowensis, totius Russiae metropolita,
16 metropolitae Graeci et, Marco Ephesino excepto, quot­
quot ex Orientalibus aderant.
Ergo Photiani, primatum Romanum repudiantes, ratione
fidei et regiminis apostolici non sunt.
b) Ante Photii concitationes ecclesia Cpolitana erat
pars subordinata catholicae ecclesiae, (piam Romanus Pon­
tifex jure divino regebat. Atqui Photianismus ejusmodi
pars esse desiit. Ergo Photianismus non est apostolicus.
Major factis publicis probatur. 1° Cum Nicolaus I. M. in
epistola, quam Michaeli, imperatori, scripsit, primatus jus
divinum ostenderet, nullus episcopus Orientalis, illud directe
negare potuit. 2° Ignatius, patriarcha Cpolitanus, litteris
anno 867 ad Romanum Pontificem datis, idem jus lucu­
lenter profitetur. 3° Patres synodi oecumenicae VIII. (869),
illam Ignatii epistolam laudantes, libellum fidei subscriben­
tes , canonem XXL constituentes, idem professi sunt.
Textus, (pii hoc palam faciunt, infra de primatu tractantes

Quaestio VII, Ait II.

237

exscripsimus. Inter alia libellus fidei seu satisfactionis pro­
fessionem primatus Romani apertissimam continet. Ipse
Photius primatum Romanorum Pontificum, quem tempore
primi patriarchatus sui, cum aestus concertationi' eum
absorberet, aggressus est, plus semel, implicite saltem et
indirecte, agnovit; quod argumentis evincit Hergenrother,
Photius III. p. 336 340. 4° Liturgia Graeco-Russica Petri
primatum, id quod in thesibus de primatu probabimus,
etiamnum celebrat.1)
Objectiones.

Obj. 1. Ecclesiae Photianae eadem fere dogmata quae
catholici profitentur; septem sacramenta et hierarchiam
agnoscunt. Ergo ecclesiae illae sanctae sunt.
Resp. Dist. antec.: Dogmata, sacramenta et hierarchia
in illis ecclesiis reperiuntur illegitime et truncata, conc.: legi­
time et intacta, nego. Etenim ut errores praetermittamus,
quorum antea mentionem fecimus, omnino constat, aucto­
ritatem legitimam et infallibilem a Photianis rejectam fuisse;
quo fit, ut sancta, quae unitatem ecclesiae relinquentes
T. J. Lamy, L’Etjlise russe et Γkijlis· romaine in period. La
science cath. 1890, p. 421 ad rem scribit: .Si la séparation d'avec
l'Eglise mère et maîtresse de toutes les autres ne se justifie, ni au
point de vue du dogme, ni au point de vue de la discipline et des
rites, n’est-il pas temps que l'Eglise orthodoxe entende la voix de
ses premiers apôtres, saint Cyrille et saint Méthode, saint Vladimir
et la bienheureuse Olga, la voix de ses prières liturgiques et des
grands docteurs de l’Eglise grecque qui lui crient de revenir au
centre de l’unité établi îi Rome par le Prince des Apôtres. Que les
prélats russes se recueillent, qu’ils examinent les questions contro­
versées avec calme, sans parti pris, que les théologiens scrutent les
anciens monuments, et ils prépareront le retour à cette union qui
fera de tous les peuples chrétiens un seul troupeau sous un seul
pasteur." Duchesne. Aÿ/im séparées, p. 227 haec sapientissime
monet: „Nos ancêtres se sont querellés; les uns avaient tort, les
autres avaient raison: peut-être n’étaient-ce pas toujours les mêmes
Qu’ils dorment dans l’histoireI Pour nous, tenons-nous-en à l’Evan­
gile vivant, où l'unité nous est présentée comme un devoir essentiel,
oii le contre de cette unité nous est indiqué par ces claires paroles:
Tu es Pierre, et sur cette pierre je bâtirai mon Église."

I

238

Quaestio VII, Art, II.

sibi adsumpserunt, illegitime possideant. Quid quod fidei
regulam vivam amiserunt, hierarehiam sine capite consti­
tuerunt, ecclesiam practice potestati civili tradiderunt.
Ergo Photiani sancta Dei nullo modo intacta reliquerunt.
Obj. II. Photii vita tenebras ecclesiae Graeco-Russicae
nullas offundit; 1° quia Byzantini eum in sanctorum numero
habent; 2° quia etiam inter Romanos nonnulli culpatae
vitae praelati reperti sunt. Ergo Photianismus sanctitatis
nota non destituitur.
Resp. Nego antec.: Probationem 1 "" dist.: Photius in
sanctorum numero habetur immerito, conc.; merito, nego.
Nullum alicujus momenti testimonium pro sanctitate Photii
hactenus ostenditur: at maximo firmissimorum testimonio­
rum numero illum fas ac jus omne persaepe delevisse
constat. Probationem 2' dist.: praelati illi ecclesiae nostrae
fundatores habentur, nego; simpliciter praelati fuerunt, conc.
Photius ecclesiam suam fundavit; namque antea patriarchatus Cpolitanus pars subordinata erat ecclesiae catholicae,
quae Oriente toto et Occidente primatus Romani jus divi­
num profitebatur. Sed ab innovatore extraordinario signa
divinae missionis extraordinaria requiruntur insignisque
morum sanctitas, quae in Photio frustra quaesiveris.
Urgebis. Photianismus seu ecclesia Graeco-Russica
plures inter membra sua homines honestissimos et sanctos
enumerat. Ergo sanctus est.
Resp. Dist. antec.: homines sanctos enumerat sensu
latiori, fraus.; sensu stricto, subdist.: et isti sancti schis­
matici fuerunt, nego; catholici, conc. Sancti sensu latiori
dicuntur, qui pie in Christo vivunt, quamquam ad virtutum
supernaturalium heroismum et miraculorum charisma non
perveniunt; tales autem inter schismaticos, qui fide bona
errant, hac etiam aetate reperire non negamus. Quantum
ad eos, qui strictiori sensu sancti dicuntur, Photianismus
plerosque colit, quos a V. Testamento habet; vel ex N. Te­
stamento et coaevis Domini, inter quos „Proclau, uxor Pi­
lati; vel numerosissimos ab ecclesia catholica ante separa­
tionem. Alii vero, quos Graeci aut Russi schismatici sibi
proprios esse gloriantur et ex quibus ultimus (27. Februarii

Quaestio VU, Art. II.

239

1903) canonizatus Seraphinus est, monachus de Sarov aut
argumentis admodum exilibus sancti strictiori sensu di­
cuntur, aut evidenter extra schismatis culpam vixisse
existimes.l)
Dices. Saltem veteres sancti, qui ante divisionem eccle­
siarum vitam posuerunt, nominatim Cyri Ilus et Methodius
ad Photianismum exclusive pertinent -’)
Resp. Nego assertum, a) Sancti ad eam ecclesiam
exclusive pertinent, quae ante Photium primatum Romani
Pontificis tanquam articulum fidei revelatae et ab apostolis
traditae publice professa est. Atqui Photianismum eam
ecclesiam non esse probavimus.
b) S. S. Cyrillus et Methodius, Photii novitates minime
secuti, Apostolicae Sedis primatum fideliter professi sunt.
Revera 1° sancti fratres, cum Romam venissent (867), cum
Hadriano II., Pontifice Romano et Nicolai Magni successore,
in pace communionis ecclesiasticae vixerunt. 2° S Cyrillus,

I

i
I
!

'

') Cf. Holland. Tom. I. Maji, Praefatio. — De sanctis aliquibus,
quos Tillemont aut forsitan ejus interpolator extra communionem
ecclesiae Romanae mortuos esse falso asserit, cf. Boll Tom I. Aug.
Tract, praelini. p 48 etc. — Valmy, Menologion recensens, quod archi­
presbyter Alcxios de Maltzew edidit, ait: „Le jour viendra, nous
l’espérons, où l’Eglise d’Orient enfantera une race de bollandistes,
prêts comme les nôtres à rendre aux saints le service de détacher
de leur piédestal, d’une main à la fois pieuse et ferme, le séculaire
tissu des légendes “ Études, 1903, 20. Déc. p. 852
’) Intel' alios Platonov in Anti-encyclica contra encyclicam Grande
munus (30. Sept. 1880) et in Ilesponsum auctoris Anti-encyclicae contra
Strossmayer, episcopum de Diacovo, Cyrillum et Methodium Photia­
nismo assignat, in eodem errore versatur Boudilovitch, De characterc Graeco-Slavonico actuum S S. Cyrilli et Methodii. SS. Leo XIII.
sanctorum fratrum cum Romana ecclesia conjunctionem his verbis
indicavit: „duo isti Christiani nominis propagatores, de quibus locuti
sumus, Gonstantinopoli quidem ad ethnicos populos discesserunt;
sed tamen eorum missionem ab hac Apostolica Sede, catholicae uni­
tatis centro, aut omnino imperari, aut, quod plus vice simplici actum
est, rite sancteque approbari potuit. Revera hio in Urbe Roma ab
iis est et suscepti muneris ratio reddita, et ad accusationes responsum; hic ad sepulchre Petri et Pauli in fidem catholicam juratum,
consecratioque episcopalis accepta una cum potestate sacri imperii
retento ordinum discrimine, constituendi." Grande munus

240

Quaestio VII, Art. Il

eo tempore Romae mortuus (14. Febr. 809), in basilica
sancti Clementis compositus est magnamque in urbe vene­
rationem habuit. 3° Methodius autem, archiepiscopus atque
legatus Sedis Apostolicae creatus, ad evangelium Pannoniis
aliisque gentibus praedicandum profectus est. 4° Metho­
dius, ab adversariis accusatus, jubente Summo Pontifice
Romanum iter ingressus est. 5° Joannes VIII. beatum
Methodium diligenter — ,. coram positis fratribus nostris8
— interrogatum „in omnibus ecclesiasticis doctrinis et
repertum esse deutilitatibus orthodoxum et proficuum
*
claravit (880).
Replicabis. Ex Commonitorio Stephani V., successoiis
Joannis VIII., pro legatis missis ad Slavos et ex epistolis
ejusdem Pontificis patet, facinora quaedam Methodii Komano Pontifici displicuisse. Ergo discordia erat.
Resp. Posita auctoritate documentorum illorum, (list.:
Romanus Pontifex improbavit ista facinora tanquam errores
de primatu, nego; tanquam errores in disciplina, subdist.: ex
falsa criminatione, conc.; ob aliquam contumaciam Metho­
dii, nego. Wichingus Methodium plus semel accusavit.
Joannes VIII. Methodium, Romam evocatum, culpa carere
cognoverat; virum sanctissimum, ad suos reversum iterunique pressum, ut parens consolatus est. At anno 885, cum
Joannes VIII obiiset, Wichingus rem eo adduxit , ut Ste­
phaniis V. adversariis Methodii ex parte assentiendum esse
arbitraretur. Sed interea S. Methodius rea vita, quae sibi
via in coelum fuit, placidissime defunctus est
.
*
Leo XIII.,
Grande munus, 30. Sept 1880.1)
Obj. II. Apostolicitas in ea permansit ecclesia, quae
ab antiqua ecclesia secessionem non fecit. Atqui secessio
nulla ab iis, qui Photiani dicuntur, sed a Romanis facta
') Cf. Stimmen aus Maria-Laach, B. XXII. studia de S. Cyrille
et Methodio, quibus illustratur opus card Dorn Bartolini, quod in­
scribitur Memorie storico-critiehe archeologiche dei sancti Cirillo a Melo·
dio, etc.; Rev. des Questions histor. t XXVIII. S Méthode cl les lettres
des souverains Pontifes conservées an British Museum; t XXXVI. p 110
—167 et t. XL1. p. 220—232. La légende Italique de. S. S. Cyrille et
Méthode; Mullooly, Saint Clement and his Basilica in Rome. Edit. 2.

,

Quaestio VII, Art. II.

241

est. Ergo Photianorum ecclesiae apostolicitas competit.
Probatur minor. Ecclesia antiqua a) vocabulum Filioque
symbolo non inseruit; b) primatum Romanum non cogno­
vit; c) in fermentato Eucharistiam esse celebrandam a
Christo edocta est. Jam haec tria Photianismus servavit.
Ergo apostolicus merito dicitur.
Resp. Conc. maj. Negata minori et conclusione, ad
singulas probationis partes respondeo, a) Ecclesia antiqua
vocabulum Filioque symbolo non inseruit, dist.: quia doctri­
nam, vocabulo Filioque expressam, rejecit, nego; quia ge­
neration quidquam symbolo ingeri vetuit, subdist.: simpli­
citer, nego; secundum quid, conc.
Tantum abest, ut antiqua ecclesia doctrinam, quae
vocabulo fdioque exprimitur, erroneam esse crediderit, ut
patres etiam Graeci ante schisma et post schisma in con­
cilio Florentino docuerint, Spiritum sanctum ex Patre et
Filio aeternaliter tamquam ab uno principio et unica spira­
tione procedere. Cf. scriptores dogmaticos.
Quod autem patres symbolo Nicaeno-Cpolitano quid­
quam addi vetuerunt, id secundum quid ab iis statutum
est; quaedam enim ad exponendum, non ad corrumpendum,
addi nefas esse non consuerunt, dummodo ab auctoritate
justa gravesque ob causas id fieret. Porro particula Filio­
que symbolo addita est 1° grassante errore contra proces­
sionem Spiritus sancti;1) 2° auctoritate Romani Pontificis,
quem ecclesia universalis secuta est, non exceptis Graecis,
qui in conciliis Lugdunensi et Florentino factum probarunt.
b) Quod Photiani Pontificum Romanorum primatum ab
antiqua ecclesia non admissum fuisse affirmant, illud ex
argumentis allatis et postea exponendis apparet esse falsum.
c) Quantum ad usum fermentati, dist.: fermentatum est
') Vocabulum Filioque primum symbolo suo inseruisse videtur
concilium Toletanum, quod anno 447 habitum est; dicitur enim
S. Spiritus ,,1'atre Filioque procedens1'. Patres Toletani Leonem M.
sequebantur, qui in ep. ad Turibium, c. 1 de S. Spiritu dixerat: qui
de. utroque processit. Mansi, t. V p. 1290. Cf. Hefelo, Konziliengtschichte,
B. II. S. 306—307; Duchesne, Eglises séparées (1905), p 75—87;
S Thorn., Contra errores Graecorum.
Do Groot, Sumnin apologet.

Ed. torlia.

1β

242

»

Quaestio VIT, Art. If.

materia necessaria, nego; conveniens, subdist.: sola, nego;
etiam, conc.
Mota contra Latinos accusatione, quod in pane azymo
S.S. Eucharistiam conticerent, Michael Caerularius materiam
schismatis igni praebuit. At azymus panis triticeus est: hoc
autem unice ad materiae necessitatem pertinet, ut Eucha­
ristia in pane triticeo conficiatur. Unde Graeci cum La­
tinis in concilio Florentino definierunt: „in azymo sive
fermentato pane triticeo corpus Christi veraciter confici."1)
Neque in ea lite seu άοτομαχία schismaticorum cum
„azymitis“ rationes convenientiae Photianis favent. Etenim
^consuetudo de pane azymo celebrando — ait Angelicus
rationabilior est, primo quidem propter institutionem
Christi, qui hoc sacramentum instituit prima die azymorum,
ut habetur Matth. XXVI. et Marci XIV. et Lucae XXII.,
qua die nihil fermentatum in domibus Judaeorum esse de­
bebat, ut habetur Exodi XII. Secundo, quia panis est
proprie sacramentum corporis Christi, quod sine corruptione
conceptum est, magis quam divinitatis ipsius . . . Tertio,
quia hoc magis competit sinceritati fidelium, quae requiri­
tur ad usum hujus sacramenti, secundum illud I. Corinth.
V. 7. Pascha nostrum immolatus est Christus; itaque epulemur
Cein azymis sinceritatis et veritatis", III. 74., art. 4.
teroqui Gregorius VII. Ep. 8, 1 testatur: „ Graecorum fermentation nec vituperamus nec reprobamus, * Neque S.Thomas Graecorum consuetudinem reprobat.
Urgebis. Leo III., Romanus Pontifex, docet a patribus
*) Contra J. Sirmondum, qui azymum ab anno 867 usque ad
1053 inter Latinos receptum arbitratur, 10 card. Bona existimat,
primis ecclesiae saeculis Latinos pro temporum atque locorum op­
portunitate pane azymo et fermentato promiscuo usos esse; ‘2° J Mabillon in ecclesia Latina fermentatum putat nunquam fuisse rece­
ptum: 3® S. Thomas Za /I'. Sent. dist. 1, q. 2, 3, sol. 3. affirmat
usum panis azymi, ab apostolis acceptum, imminenti haeresi Ebionitarum, qui dicebant simul cum Evangelio legalia observanda, ad
tempus a patribus, ne haereticis consentire viderentur, relictum
fuisse; postea, cessante haeresi, ecclesiam Romanam, non Graecam,
ad pristinum morem rediisse. Cf. I’. Schanz, Die Lehre von den hl.
Sakramenten der hath. Kirehe, p 378—383.

243

Quaestio VII, Art. III.

vetitum esse, „novum ultra symbolum a quoquam qualibet
necessitate seu salvandi homines devotione condere, et in
veteribus tollendo, addendo nnitandove quidquam inserere."
Ergo Filioque symbolo inseri nulla ratione licuit.
Resp. Dist. antec.: haec patrum prohibitio privatas
personas afficit, conc.; auctoritatem ecclesiae supremam,
subdist.: directive, conc.; praeceptive, nego. Ephesinum
scilicet decretum his verbis conceptum est: „ Statuit sancta
synodus, alteram fidem nemini licere proferre, aut conscribere,
aut componere, praeter definitam a sanctis Patribus, qui in
Xicaea cum Spiritu Sancto congregati fuerunt
*
etc. Sess. VII.
can. VI. Jam vero, cum quidam patres synodi oecumenicae Chalcedonensis, quae paucis post annis habita est,
S. Leonis Papae epistolam ob eum canonem admittendam
esse non censerent, inter alia hoc responsum legitur: ,si
omnes contenti essent fidei constituto, et pietatis semitam
nulla innovatione turbarent; deceret Ecclesiae filios nihil
amplius excogitare, (piam symbolo constat esse declaratum.
Sed quia multi a recta linea per anfractus erroris exorbi­
tant . . . necesse nobis est . . . commenta quoque eorum
devia salutaribus adjectionibus refutare", etc. Allocutio,Sess. V.
Ecce synodi Ephesinae Chalcedonensis interpretatio. «Ad­
*
jectiones
autem fidei consentaneae, quanquam privatis
illas symbolo inserere vetitum est, ab iis fieri possunt,
penes quos eadem potestas est, quae penes patres Ephesinos, decretum suum sancientes. Jam vero potestas illa in
conciliis oecumenicis perseverat et in Sede Apostolica.

Articulus III.

Utrum ecclesia Romana sancta sit.
Adversariorum sententia. Discessio schismatico­
rum et haereticorum ab ecclesia Romana talis fuit, ut
egressis ecclesiam illam pessimam haberi expediret: eccle­
siae Romanae nimirum corruptio videbatur defectionis ex­
cusatio; superbia Papatus et Romae indoles, transigendi
nescia, vehementer increpabatur; perpetua Romanensium
accusabatur deformatio: religio catholica nullam vim enien-

*
16

244

Quaestio VIT, Art. III.

datricem in hominum mores dicebatur influere; Romae tam
certo renata Babylon Apocalypseos, ut reformationem, non
intra ecclesiam, sed extra legitimam esse concluderes atque
exeundum de civitate peccatrice propter conscientiam. Nec
hujusmodi mentis et cordis dispositionem inter coaevos
nostros et auctores acatholicos exstinctam putamus.
Itaque ut facilius sedari possit controversia, pauca
praedicam. 10 Non praetereundum est, quantum intersit
inter vitia nonnullorum membrorum et ipsam fidem, cultum,
regimen. 2° Adversarii quaesiverunt ecclesiam, quae esset
in omnibus et singulis membris immaculata, cum tamen divi­
nus ecclesiae Conditor peccatores in ecclesia fore docuerit:
quod quaest. III. art. 3. ostendimus. 3° Falsa principia
circa libertatem, circa hierarchiam et constitutionem catho­
licae ecclesiae organicam, saepe mentes eo abducunt, ut
profundissima vita catholica et spiritus Christi, qui ipsam
externam et internam permeat, multis abscondatur. Igitur
lector meminerit, quae de ecclesiae constitutione supra
disputata sunt.

Thesis: Ecclesia Romana sancta est.
Argumenta.

Ecclesia Romana est sancta in doctrina, sacramentig et membris. Ergo. Prob. antec.
A. In doctrina. 10 In doctrina dogmatica. Ecclesia de
Deo, de incarnatione, de redemptione, de gratia, de homi­
num fine sanctissima quaeque docet. Cui rei indicio est,
negative, quod nullus unquam articulus fidei Romanae san­
ctitati contrarius ab adversariis ostenditur. Idem probatur
positive ex conciliorum canonibus, qui a Nicaena synodo et
subsequentibus, nominatim a patribus Tridentinis et Vati­
canis, editi sunt; deinde ex ecclesiae patribus et doctoribus,
in quorum ordinibus S. Augustinus et S. Thomas Aquinas
eminent: postremo ex facto publico damnationis, (pia eccle­
sia Romana haereses veritati Christianae contrarias sola
cunctas impugnaverit.
2° Ecclesiae Romanae doctrina moralis sancta, est: etenim

Quaestio VII, Art. III.

245

omnia hominem officia erga Deum, seipsum et proximum
perfectissime docet; jura civilis auctoritatis,1) libertatem
Christianae religionis,2) unitatem matrimonii,3 praestantiam
consiliorum evangelicorum a quacunque doctrinarum sive
dissolutione sive nimia severitate et impavida, etiam pote­
state fremente, defendit; singulis hominibus, societati do­
mesticae, civili hominum societati legem justitiae et cari­
tatis sanctissimamque morum disciplinam demonstrat. Cui
rei documento sunt Conciliorum acta, Corpus /uris canonici,
Summorum Pontificum encyclicae, etc. Quorum nobilissima
praecepta S. Augustinus ad compendium videtur contulisse,
ecclesiam his verbis compellans: ..Tu pueriliter pueros, for­
titer juvenes, quiete senes, prout cuj usque non corporis
tantum, sed et animi aetas est, exerces ac doces. Tu fe­
minas viris suis non ad explendam libidinem, sed ad pro­
pagandam prolem, et ad rei familiaris societatem, casta et
fideli obedientia subjicis. Tu viros conjugibus, non ad
illudendum imbecilliorem sexum, sed sinceri amoris legibus
praeficis. Tu parentibus filios libera quadam servitute sub­
jungis, parentes filiis pia dominatione praeponis . . . Tu
cives civibus, tu gentes gentibus, et prorsus homines pri­
morum parentum recordatione, non societate tantum, sed
quadam etiam fraternitate conjungis. Doces reges prospi­
cere populis, mones populos se subdere regibus. Quibus
honor debeatur, quibus affectus, quibus reverentia, quibus
timor, quibus consolatio, quibus admonitio, quibus cohor­
tatio, quibus disciplina, quibus objurgatio, quibus suppli­
cium, sedulo doces; ostendens quemadmodum et non omni­
bus omnia, et omnibus caritas, et nulli debeatur injuria.“
De moribus eccl. cathol. lib. I. 30. — Cf. Leonis XIII. cele­
berrimam encvclicam Rerum novarum, tractantem de conditione opificum.
B. In sacramentis. Sacramentorum sanctitas conside’) Cf. Litt encycl. Leonis XIII. Quod apostolici muniris, 28. Dec.
1878; Diuturnum illud, 29. Junii 1881.
’) Cf. Litt encycl Leonis XIII Immortal· Dei, 1. Nov. 1885.
3) Cf. Litt. encycl. Arcanum dicinae sapientiae consilium, 10 Fe­
bruarii 1880.

246

Quaestio VIT, Art. III.

rari potest 1° in ipsis sacramentis, potissimum in Missae
sacrificio; 2° in liturgia, quae sacrorum usum explicat; 3° in
hierarchia, cui sacrorum custodia et administratio commit­
titur. Atqui ecclesiae Romanae sanctitas in singulis est
eximia. Quod sic probatur.
10 Septeni sacramentis, quae ab ipsa conservantur in­
columia, hominum saluti optime consulitur, cum totum
vitae cursum a primo natali die ad horam supremam iis
praesidiis communiat, quae mirabiliter ad duo ordinantur,
„scilicet ad perficiendum hominem in his, quae pertinent
ad cultum Dei, secundum religionem Christianae vitae, et
etiam in remedium contra defectum peccati." Cf. S. Thom.
III. 64, art. 1. — Sacerdotes autem catholici ubique ter­
rarum rem divinam faciunt. Et quoniam contraria juxta
se posita magis apparent, idcirco ecclesiam Romanam san­
ctitate protestantismum superare hoc etiam argumento
cognoscimus, quod sectarum cultus ferme totus praedicatione
continetur, catholicis vero centrum cultus religiosi sacri­
ficium est.
2° Liturgiae sanctitas in Missali, Ritualibus ceterisque
libris liturgicis conspicua est.1) Quidquid enim sacerdos in
Missa orat ac peragit, orationes, caeremonia, id est omne
religiosissimum Similiter exprimitur fidei caritatisque san­
ctitas in ritibus sacris de consecratione ecclesiae, de altaris
consecratione, de ordinatione presbyteri, id est, in toto Pon­
tificali Romano; in officiis de Nativitate Domini, pro hebdo­
mada sancta, de Resurrectione Domini, in festo Corporis
Christi, in festis B. J/. Virginis, pro Defunctis, in toto Missali; in canticis: Veni Creator Spiritus, Te Deum, Vexilla
Regis, Stabat Mater, Dies irae, Pange lingua, etc. Quorum
') De caeremoniis Missae cf. S. Thom. Aq. III. 83, 3—5.: I. II.,
101. Copiose de liturgia scripserunt Guéranger,^ L’année liturgique’,
P. Sohanz, Di· Lehre von den heiligen Sakramenten der kathol. Kirche’.
N Gihr, Das heilige Mcssopfer, et Die Sequenzen des rbniischen ifessbuchs; idem, Die hl. Sakramente der kath. Kirche; Capecelatro, La
Dottrina cattolica esposta in tre libri, lib. III. 10.; Thalhofer, Hand buck
der katholischcn Liturgik’, P. F. Baumer, Geschichte des Breviers',
y F. Cabrol, Le livre de la prière antique

Quaestio VII, Art III.

omnium concrescentia cum Vita sacramentali et Sacrificio
totam ecclesiam efficit vineam spiritualem; excelsa mens
exclamat: Quam dilecta tabernacula Tua, Domine Deus vir­
tutum, et cor, abundans consolationibus, majestati divinae
se totum subjicit·. Relucet in hoc tabernaculo perfectio­
num divinarum infinitas; justitia et misericordia: apparet
gratia et benignitas Salvatoris nostri Jesu Christi: satu­
rantur pauperes: exaltantur humiles; homines exules ad
caelestia elevantur; aeternitas et tempus convivunt. Omnia
plena sunt sapientiae et caritatis Illius, qui mundum edo­
cuit: Estote perfecti et Ego reficiam vos. *)
Cf. S Thom. C. Gent. IV, 54—55; Summa Theol. Ill,
14, 1; 46, 3-4.
3° Hierarchiae institutum, destructo aut charactere aut
ordinis ratione, profanatur. Sed ecclesia Romana hierar­
chiae et characterem et ordinis rationem adversus haereti­
cos et Caesaropapistas tueri nunquam desiit. Quapropter
ecclesia Romana hierarchiae sanctitate praecellit protestan­
tismum, utpote qui hierarchiae characterem prorsus amiserit;
Photianismum superat, a quo hierarchiae totius ordo ad
Petrum subversus est atque libertas ecclesiastica nimis sub
civile imperium demersa.
C. In membris. Membrorum sanctitas apparet 1 ° in
auctore ecclesiae; 2° in membris; 3° in institutis; 4° in
miraculis. Atqui hujusmodi sanctitas in ecclesia Romana
conspicua est. Prob. min.
1° Auctores ecclesiae Romanae sunt Christus et apostoli.
Quod quidem duobus factis constat. Romana enim eccle­
sia habet successionem publicam, qua per Pontifices suos
ad S. Petrum et ad divinum ecclesiae Conditorem adscendit Cf. art. 5. Deinde haeretici et schismatici humanam
ecclesiae Romanae originem adhuc probare nequiverunt.
*) Card Newman, cum adhuc longe esset ab ecclesia (1838),
templum catholicum intrans, sanctitatis illius radium et vocem Sa­
maritani miserentis percipiebat, atque in poemate pulchro suum
animum sursum tendentem ita effundebat:
Oh that thy creed were sound’.
For thou dost soothe the heart, thou Church of Rome.

Quaestio VII, Art. III.

2° Membra sancta hominesque clarissimae virtutis in
ecclesia Romana non defecerunt, verum etiam abundarunt.
Summorum Pontificum tertia fere pars martyrio aut heroica
confessorum virtute claruerunt, inter quos Clemens 1., Leo
Magnus, Gregorius Magnus, Nicolaus 1., Gregorius Vil.,
Innocentius III., Pius V. Praeterea confessorum, martyrum,
virginum maximus numerus, in quorum numero recensentur
illustrissimi principes: Ludovicus IX., Eduardus, Stephanus,
Henricus imperator, Cunegonda, Elisabeth; episcopi: Igna­
tius Antiochenus, Irenaeus, Athanasius, Chrysostomus,
Martinus Turonensis, Bonifacius, Cyrillus et Methodius,
Anselmus, Bonaventura, Antoninus Florentinus, Carolus
Borromaeus, Franciscus Salesius, Alphonsus de Ligorio;
sacerdotes: Hieronymus, Bernardus, Thomas Aquinas, Vin­
centius Ferrerius; Franciscus Xaverius, Philippus Nerius,
Vincentius a Paulo; virgines: Caecilia, Agnes, Clara, Catha­
rina Senensis, Theresia, Angela Mericia; martyrum fortitu­
dine, ab iis, qui in catacumbis olim depositi sunt usque ad
eos, qui Japonensium et Sinensium furore heroes invicti
exstiterunt, Romana ecclesia nobilitari non desiit. Quorum
omnium heroica sanctitas partim veracissimis historiae mo­
numentis consignata est, part im canonizationum processibus
diligenter exquisita. Atque ne longum sit, Romana sunt
Bdllandiana volum in a.
3° Sancta instituta et virtutum exercitationes, quae qui­
dem omnia et singula recensere nihil attinet; pauca tamen
memorabo. Primo, ordines et congregationes religiosae, (piorum
fundatores plerique inter sanctos rite relati sunt, vehit
S. Benedictus, S. Franciscus de Assisi, S. Dominicus, S. Igna­
tius de Loyola, S. Alphonsus de Ligorio; ex quibus in­
numeri viri et mulieres prodierunt, sanctitate, caritatis ope­
ribus, martyrio, tam in Europa quam in maximis missio­
num periculis, hodie etiam conspicui; verbi causa, solus
S. Vincentius a Paulo virginum millia excitavit, quae cor­
pora animasque Deo et proximis addicerent. Secundo, confraternitates, quae, pro adorandis Christi mysteriis et reco-------- -assionis et resurrectionis Ejus in­
stitutae ad fovendam fidelium devotionem aptissimae sunt:

Quaestio VII, Art. III.

249

puta, societas adorationis S.S. Eucharistiae, S.S. Cordis
Jesu, sacratissimi Rosarii. Tertio, 1er citae caelibiz pro clero
Latino. Quarto, praxis orandi, quae festis diebus anniver­
sariis, ordinata piarum exercitationum fertilitate, cultu san­
ctorum, potissimum B. Mariae Virginis, commemoratione
passionis Dominicae, lege horarum canonicarum, institutis
ordinibus contemplativis et oblata communiter facilitate
assistendi divinis diu noctuque accenditur. Quinto, pruris
jejunandi, quam catholici non pauci convenienter, religiosi
Carthusiani, Trappistae, alii austere conservant. Serto,
praxis confessionis et S. Communionis, qua millia fidelium
peccata turpissima vicerunt aut magnam conscientiae puri­
tatem custodierunt. Septimo, cultus consiliorum evangelicorum
et vitae asceticae, (pio factum est, ut ecclesia Romana libro­
rum asceticorum florem tulerit, in quibus S. Cypriani De
habitu virginum; Chrysostomi De compunctione; Ambrosii De
virginibus; Augustini Confessiones; Cassiani Collationes; Isidori
De contemptu mundi; Bernardi De diligendo Deo; quibus
addenda sunt opera ascetica Rich, a S. Victore, S. Bonaventurae, Joannis a Ruusbroec, Tauleri. Henrici Susonis;
Thomae a Kempis De imitatione Christi; opera S. Catharinae Senensis, Dionysii Carthusiani, Joannis Geileri Cesaremontani, Ludovici Granatensis, S. Theresiae: S Ignatii
Exercitia spiritualia. Alii plures tractatus unctione plenos
scripserunt, ut S. Franciscus Salesius, Bourdaloue, Féne­
lon, S. Alphonsus de Ligorio, Faber, Manning. Octavo, id
etiam maximi momenti est. quod auctoritatis principium in
ecclesia Romana fidei humilitatem gignit atque nutrit.
‘) A. Sabatier, quemadmodum plures defensores religionis Spiri­
tui seu libertatis, vitam catholicam in duas partes discerpendam
credit; laudat vitam religiosam, quae conservanda est; damnat hierarchiam, dogmata. Hoc est velle flores et fructus, nolle conditiones
vitales, quas Dominus vineae constituit. Audiatur tamen quaenam
bona in religione catholica viderit: „11 y a deux choses dans le catho­
licisme: une religion profonde ot belle, une sève de vie chrétienne,
une source d’élans mystiques et d’héroïques dévouements que ne
peuvent oublier les âmes qui en ont été rafraîchies et renouvelées.
N’est-ce point par cette piété qu’elles ont été engendrées à la vie

Ί

2')0

Quaestio VII, Art. III.

4° Miracula. Gratiam miraculorum perseverasse in
ecclesia Romana, fidem faciunt 1" testes fide digni; 2° dis­
quisitio ecclesiae severa. Miraculorum igitur charisma eccle­
siae Romanae competit Prob. antec.
1° Testes fide digni sunt S. Irenaeus, Adv. haer. II. 32.
et 36.; S. Ambrosius, Sermo in translatione reliquiarum
S.S. Gervasii et Protasii; S. Augustinus, Confess. IX. 17.;
De civitate Dei, XX11. 8. Similiter per aetates subséquen­
tes testes de visu aut de auditu, iique graves, plurimorum
miraculorum veritatem et naturam comprobarunt; sunt
enim miracula certissima, quae a S. Bernardo, Dominico,
Francisco de Assisi, Francisco Xaverio patrata leguntur.
Quod collectis documentis, perpensis etiam factis diligen­
tius, abunde confirmant tam Bollandianorum volumina, quam
opus a Benedicto XIV. elucubratum De servorum Dei beatificatione et beatorum canonizatione. Quin etiam pagani Chri­
stianos ob miracula patrata „magicos“ appellarunt. Cf. Origenes, Contra Celsum, I. 1.; Lucanus, Pharsal. X. 3.; Sue­
tonius, In Neron. cap. Χλ7Ι. Cf. S. Thom. C. Gent. I, 6.
2° Disquisitio ecclesiae severa. Examinantur enim cano­
nizandorum scripta, mores, miracula et a cardinalibus plu­
ribus et ab aliis plurimis viris prudentibus, ex quibus Sacra
Bituum Congregatio constat: de factorum veritate juridice,
adhibitis multis testibus fide dignis, diu multumque in
utramque partem inquiritur; cum de miraculo sanationis
sermo est. adsciscuntur a causae postulatoribus medici
iique omnes, qui curam aegroti susceperunt; adjiciuntur
alii medici doctrina praestantes, ut rem inquisitam iterum
expendant, etc., (pii omnes et singuli nonnisi interposito
jurisjurandi sacramento suam possunt aperire sententiam.1)
supérieure et idéale du devoir et de l’amour?“ Les religions d’auto­
rité et la religion de VEsprit, p. 249.
’) Ci. Bened. XIV., De servorum Dei beat ificatione et beatorum ca­
nonizatione; Perrone, De loc. theol. I. n. 236., et specimina diligentissimae inquisitionis de miraculis, Hist.-pol. Bl., Bd XXXI, p. 158;
Moigno, L> miracle au tribunal de la science: Gutberlet, Apologie, B. IL,
p. 264 et seqq.; de miraculis S. Bernardi vide Hist Jahrbuch. X., de
sanctuario in Lourdes Boissarie, Lourdes, hist. médicale.

Quaestio VII, Art. III.

251

Arg. II. Sanctitas illi ecclesiae competit, quae spe­
ciali Dei providentia ad bonum divinum ordinatur. Haec
autem ordinatio in ecclesia Romana eminet. Ergo ecclesia
Romana sancta est. Probatur minor nonnullis factis histo­
ricis valde manifestis.
a) Mundi conversio ad Christum solius fere ecclesiae
Romanae opera perfecta est. Cf. infra art. 4
h) Ecclesia Romana Christiani nominis per omnes aetates
strenuus defensor esse non desiit. Defendit enim fidem in
unum Deum contra Caesares; Christi divinitatem contra
Arium: justitiam, castimoniam, humanitatem contra bar­
baros; ecclesiae libertatem contra principes potentissimos,
ut S. Martinus I. (t 655) et Pontifices complures contra
Byzantinismum; S. Gregorius VII. contra Henricum IV.;
Innocentius III. ejusque successores contra Fredericum II..
imperatorem; Pius VII. contra Napoleonem; sanctitatem
denique et perpetuitatem matrimonii contra haeresin protestantium de divortiis et repudiis, necnon contra principum
inconstantiam. ,.Quam ad rem — ait Leo XIII. — omnis
admirabitur posteritas invicti animi documenta a Nicolao I.
edita adversus Lotharium, ab Urbano II. et Paschali II.
adversus Philippum I. regem Galliarum; a Caelestino III.
et Innocentio III. adversus Philippum II. principem Gallia­
rum; a Clemente VII. et Paulo III adversus Henricum VIII.;
denique a Pio VII. sanctissimo fortissimoque Pontifice ad­
versus Napoleonem I., secundis rebus et magnitudine im­
perii exuit anteni/ Encycl. Arcanum divinae sapientiae con­
silium. — Atque etiam hoc saeculo XIX. ecclesia Romana
religionis Christianae incolumitatem contra errores quos­
cunque tam digne fenneque tuetur, ut cuncta splendore
superans vehit lumen in caelo splendeat.
c) Perennis vitalitas. Nam adversus eam tot saeculo­
rum decursu nec hostilis politica, neque philosophia falsa,
neque populorum clades, neque haereses aut ipsorum fide­
lium defectiones praevaluerunt. Damna, ipsi furenter illata,
mirabiliter resarcit et, morum etiam corruptela fideles mul­
tos invadente, interna virtute perpetuo, ut ita dicam, rena­
scitur. Ita fit ut inter spinas scepticism! ethici et doctri­

252

Quaestio VII, Art III.

narum amoralium ecclesiae lilium floreat tanquam prae­
clarissima vis moralis.1)
Ecce sanctitas, exterius apparens mentis oculo, mystice
radicata in Spiritu sancto. De qua sanctissima vitae radice
Aquinas: „Si dicatur — inquit — (credo) in sanctam Eccle­
siam catholicam, est hoc intelligendum secundum quod fides
nostra refertur ad Spiritum Sanctum, qui sanctificat Eccle­
siam, ut sit sensus: Credo in Spiritum Sanctum sanctificantem
Ecclesiam.a Π. II, 1, 9 ad 5.
Objectiones.

Obj. I. Quidquid homines a Christo avertit, sanctum
dici nequit. Jam vero multa Romana dogmata homines a
Christo avertunt. Igitur ratione doctrinae sanctitas Romana
deficit. Proh. min. Missae sacrificium eo spectat, ut me­
ritorum Christi sufficientia negetur; cultus Deiparae animos
a Christo, Redemptore nostro, abstrahit; confessio sacramentalis et indulgentiae mores depravant; doctrina de
sacramentis, ex opere operato sanctificantibus, efficit, ut vita
Christiana res mere exterior esse credatur.
Resp. Concessa majori, minorem dist.: ecclesiae Ro­
manae dogmata a Christo avertunt, in se, nego; ab adver­
sariis depravata, conc. Jam ad singula.
a) Missae sacrificium Christi sufficientiam excludit, dist.:
si diversum esset a crucis sacrificio, quantum ad substantiam
et pretium, conc.; quantum ad modum tantum et applicationem
pretii, nego Haec in conc. Trid. Sess. XXII. cap. IL: „Una
enim eademque est hostia, idem nunc offerens sacerdotum
ministerio, qui seipsum tunc in cruce obtulit, sola offerendi
ratione diversa.u Item 1. c. cap. 1. dicitur Christus sponsae
suae ecclesiae visibile sacrificium reliquisse, „quo cruentum
illud semel in cruce peragendum repraesentaretur, ejusque
*) Newman, Difficulties of Anglicans, vol. II, p. 197: „Such is the
actual fact that, whereas it is the very mission of Christianity to
bear witness to the Creed and Ten Commandments in a world which
is averse to them. Rome is now the one faithful representative, and
thereby is heir and successor, of that free-spoken dauntless Church
of old."

Quaestio VII, Art. III.

253

memoria in finem usque saeculi permaneret; atque illius sa­
lutaris virtus in remissionem eorum, quae a nobis quotidie
committuntur, peccatorum applicaretur". Cf. S. Thom. III. 83,
art. 1. et 2. Jam vero, nihil obstat, quominus ea ratione
Christus sit ^semper vivens ad interpellandum pro nobis.'
Hebr. VII. 25.
b) Quod colenda Deipara homines a Christo abstrahi
dicuntur, dist.: cultu inordinato, conc.; cultu ordinato, nego.
Colendae B. Mariae praecipuum motivum est dignitas matris
Dei; ex quo intelligitur, ad Christum referri, quidquid ho­
noris Deiparae tribuitur. Res etiam docuit, Christum ab
iis maxime diligi, qui matrem Ejus sincere venerantur, vehit
a S. Bernardo, ab Angelico. Cf. S. Thom I 26, art. 6.:
In Sent. I. 44, q. 1. art. 3. ad 4. et Newman, Difficulties
of Anglicans, t. Il, p. 26—119.
c) Quod confessio mores depravare dicitur, pariter
dist.: confessio juxta fidem catholicam, nego; juxta somnia
protestantium, conc. Protestantes falso contendunt, in eccle­
sia catholica rei non contriti delicta vi solius confessionis
exterioris deleri.
Docet enim concilium Tridentinum.
Sess. XIV. cap. IV.: „Contritio, quae primum locum inter
dictos poenitentis actus habet, animi dolor ac detestatio
est de peccato commisso, cum proposito non peccandi de
caetero. Fuit autem quovis tempore ad impetrandam ve­
niam peccatorum hic contritionis motus necessarius.* Hujus
vero confessionis utilitas est maxima. Ad rem Origenes
(t c. 230): „qui peccaverunt, si quidem occultant et reti­
nent intra se peccatum, intrinsecus urgentur et propemodum
suffocantur a phlegmate vel humore peccati. Si autem
ipse sui accusator fiat, dum accusat semetipsum et confi­
tetur, simul evomit et delictum atque omnem morbi digerit
causam.“ Horn. 2. in psalm. XXXVII.; cf. inter testes
saeculi IV. Aphraaten De poenitentibus; Asterium Ama­
senum, Adhortatio ad poenitentiam. Quod idem milliamillium
catholicorum tam sacerdotum quam laicorum confirmant.1)
') Jam inde a principio dissidii saeculo XVI. Joannes Wild
(1551) testatur: „lch sehe, dass init dieser Beiohte viel Gates ge-

254

Quaestio VII, Art. III.

d) Similiter ad ea, quae de indulgentiis objiciuntur,
respondendum videtur. Adversarii scilicet, ut ecclesiam
Romanam in summam invidiam apud omnes inducant,
indulgentiarum genus nescio quod invenerunt, ut non con­
tritorum crimina et praeterita et futura condonarentur. At
omnium theologorum et documentorum testimonio constat,
peccatorum tantum sensu latiori, id est, poenarum indulgen­
tiam sincere ad Deum conversis, et expiata peccatorum mor­
tiferorum labe, concedi. Quare S. Thomas Quodlibeto II.
art. 16. de crucesignatis ait: «Ad hoc ergo quod indulgen­
tia alicui valeat . . . requiritur, ut sit in statu caritatis ille,
qui indulgentiam percipere vult/
e) Quod doctrina de opere operato vitam Christianam
ad externam mere sanctitatem redigit, dist.: doctrina con­
ficta, conc.; doctrina vera, nego Opus operatum esc sacra­
mentorum vis, qua ex meritis et institutione Christi gratiam
instrumentaliter efficiunt; requiritur autem in suscipientibus,
tanquam conditio sine qua non, ut obicem gratiae non ponant.
Horrent heterodoxi „fanaticam“ operis operati opinionem et
vim, ut ajunt, magicam. At supernaturale inter et magicum
quid intersit, haud considerant; neque fanatica dicenda est
fallen 1st . Zu dem allem ist diese Beichte aueli der ungezogenen,
leichtfertigen Jugend ein Zaurn und Gebiss gewesen, wodurch sie
in Sohamhaftigkeit, Zucht, Ehre und Furoht gehalten und von
vielen Siinden uml Eastern abgezogen wurde. Das liegt aber nun
allés danieder. Der Feind hat uns diese edle Perle nicht allein aus
der Hand gescblagen, sondern uns auch so verhasst und unweit
gemacht, dass wir uns lassen bediinken, es gehe nun erst in der
Kirche recht zu, so die Beichte ausgemustert und versagt ist.
* 4 Cf.
/list. Jahrb. 1903, p. 792—793; P. II. Kirsch. Gesch. der hath. Beichte
(1902) et Die Beichte, ihr Hecht und Geschichte (1904); Vacandard, La
confession sacramentelle dans ΓEglise primitive (1902); Batiffol, Etudes
d’histoire et de théologie positive (1904); P. Pelle, Le Tribunal de la
pénitence devant la théologie et *l’histoire (1903) — Testis etiarn Voltaire,
qui ait : «Les ennemis de l’Eglise Romaine, qui se sont élevés contre
une institution si salutaire (confessio auricularis), semblent avoir
ôté aux hommes le plus grand frein qu'on peut mettre à leurs
crimes secrets “ Annales de l’Empire, t. I. — Item .Marmontel: „ Il
n'existe pas de meilleur moyen pour maintenir la jeunesse dans la
pureté des moeurs que la confession de tous les mois “ Mémoires I. J.

Quaestio VII, Art IΠ

255

opinio, quae suscipientium dispositionem requiri affirmat, sed
eam dispositionem causam efficientem gratiae esse negat.
Obj. 11. Qui religionibus comparandis studuerunt et
catholicas regiones peragrarunt, satis cernunt, plurima quae
sanctitatem ecclesiae probare crederes, sacramenta, hier­
archiam, liturgiam, ceremonias, ordines religiosos, prae­
cepta etiam moralia pariterque principia asceseos ab iis,
quos paganos vocant, originem duxisse; magnam usque
adhuc inter religiones paganas et catholicam ecclesiam in­
tercedere necessitudinem; religionem catholicorum pagana
superstitione ex parte constare. Nihil igitur apparet in
ecclesiae Romanae sanctitate eminens.
Resp. Dist. antec.: haec ita cernuntur ab iis, qui eccle­
siam materialiter considerant, trans.; qui formaliter, nego.
Quae in ecclesia esse videntur, penitius perscrutanda sunt,
ut scientiam, quomodo in ea sint, adipiscamur. 1° Amelineau
religionis nostrae fontes in Aegypto reperit; Harnack in
Hellade; Burnouf in India; Herbert Spencer, E Clodd et
alii ubicunque traditionum popularium (Folk-lore) con­
venientias cum religione Christiana et catholica perspicere
putabant. Nec tamen in hoc ex toto errant. Similia haud
dubie invenerunt. Vera namque Christi religio supernaturalis naturalia mentis et cordis totiusque indolis humanae
non rejecit, sed pleraque assumpsit, altiori ordini subordinanda, et ideo perficienda Cf. S. Thom. In Boeth. I)e
Trin. II, 5; I. II, 109; H. II, 10, 4. Sacrificium, altare,
jejunium haudquaquam exclusive ad vitam supernaturalem
pertinere, docet Aquinas II. II, 85, 1; 147, 3 et I. II, 103,
1 ad 1 et 2. Alia id genus sunt. Quid quod veteres eccle­
siae doctores aperte loquantur de anima humana naturaliter
chrisfiana Tert. Apol. ΧλΤΙ)? quod jam a Justino, Apol. II, 8
praedicatur λόγος σπνορατιχός? S. Augustinus, Contra Faustum
XX, 20 ait: «Habemus quaedam cum gentibus communia,
sed finem diversum.“ Natura homines similia symbola
docuit. Sed tamen differentia essentialis inter ecclesiam
et alios cultus manifesta est ex dogmatibus et affectibus,
quae sua per symbola exprimit. — 2° Quod de super­
stitione dicitur, accusationem ecclesiae conflant immerenti.

256

Quaestio VII, Art. HI.

Nonnullos, priusquam in religione plane erudirentur, saepe
species pietatis erga Deum deceperit; alii principia vera
insipienter exsecuti fuerint aut nimio plus induisisse videan­
tur intemperantiae devotionis vulgaris: liaec omnia in eccle­
siam conferri non possunt, quae remedia corrigendorum
abusuum ex se gignere non desinit. Sed adversariis animo
tantum opus est non confundente disparata: res, quibus
pagani utebantur, non ob eum solum usum paganae seu
Christianae religioni contrariae existimandae sunt; errores
et excessus accidentales catholicorum non corrumpunt eccle­
siae catholicae essentiam.')
Obj. ΠΙ. Saepe ecclesia Romana in morum perversita­
tem lapsa est. Ergo ratione membrorum sancta dici nequit.
Antec. innumeris exemplis probatur. Etenim Alexandrum VI.
et alios Romanos Pontifices moribus corruptos fuisse constat;
clerus ineunte saeculo XVI. ab evangelio deflexerat; ordines
religiosi conditoribus suis haud digni fuerunt; laici vitiis
imbuti sunt.
Resp. a) Generaliter. Dist. antec.: Saepe hujusmodi
perversitas visa est in multis ecclesiae membris, conc; in
ipsa ecclesia, nego. Nihil huic thesi nostrae adversatur,
quod peccatores in ecclesia Romana reperiuntur; in hoc
enim agro, docente Christo, zizania et triticum usque ad
messem crescunt (Matth XIII. 30.). At tria haec consi­
deranda videntur: 1° mores non vi doctrinae catholicae, sed
ea prorsus repugnante, corrupti sunt; 2° vel in maxima
temporum invidia praestantissimarum fuerunt exempla vir­
tutum multorumque corda munda vitiis; 3° ecclesiae vita­
litas nova semper suis membris paravit auxilia, quibus
') Ita Card. Wiseman confutavit John Poynder, qui scripserat
Popery in alliance with Heathenism, in Essays, I, ubi p. ‘262 sophisma
notat: „There are processions, and lights, and incense in the
Catholic, and in the ancient Roman worship; therefore the two reli­
gions are identical/ Delehaye, Les légendes hagiographiques, p. 168
—241. temperat auctores praecipites, ut Th. Trede, Das Heidentum
in der Ilomischen Kirche. Cf F. Nicolay, Hist, des croyances (4 édit.
1903); C. Clemen, Die religionsgeschichtliche Methode in der Théologie
(1904); De Broglie, Problèmes et conclusions de l’histoire des religions.

257

Quaestio VU, Art. III.

temporum iniquitatem superavit. Verissime jam Augu­
stinus, De moribus ecc!. cathol. XXXV. adversariis respondit:
„Frumenta in area quaerite: apparebunt facile, seque offerent
ipsa quaerentibus. Quid nimis in purgamenta oculos inten­
ditis? Quid ab opimi horti ubertate imperitos homines
sepium asperitate terretis?"
Z») Singillatim. 1° Quod de Romano Pontifice asserunt,
dist.: Pontifices paucissimi mali fuerunt, transeat; plures,
nego. Concedamus, Alexandrum VI. gravius in vitia cor­
ruisse. Sed tamen, eo concesso, sanctitas ecclesiae Romanae
non exstinguitur. Primo, Pontifices etiam illi, qui pessimi
fuisse feruntur, doctrinae sanctitatem servarunt incolumem;
secundo, paucis exceptis Pontifices Romani probatissimi
fuerunt et in plurimis tam magna eluxit vitae integritas,
ut Sedes Apostolica omnes inter familias regias sanctitate
longe praestet; tertio, ex ipsis protestantibus nonnulli viri,
veritatis cupidiores quam improperii, accusationes, in Roma­
nos Pontifices factitatas, documentis certissimis redargue­
runt, uti Voigt, Gregorius VII.; Fred. Hurter, Innocentius III.
2° Quod de clero, religiosis ordinibus et laicis dicunt,
dist.: in illis non conspicitur sanctitas absolute, conc.; rela­
tive, nego. Ecclesiae Conditor malos etiam in ecclesia
futuros esse praedixit; neque is est status cleri, ut in eo
vitae genere nihil possit esse imperfectum.
Nihilo setius ecclesia Romana sanctitate membrorum
relative fulgere non desiit. 1° In ea heroica innocentiae
tum poenitentiae exempla nunquam non cernuntur; 2° in
durissimis temporibus ecclesia Romana propria vitalitate
tantum semper effecit, ut disciplinam labentem salutari
morum reformatione suppleret. Ejusmodi reformatores juxta
cor Dei se praebuerunt S. Benedictus, S. Gregorius VII.,
S. Bernardus, S S. Franciscus et Dominicus, et erupto
Lut hero S. Ignatius, S. Franciscus Salesius, S. Carolus Borromaeus, S. Pius V., alii usque ad Pium X., cui vitae lex:
instaurare omnia in Christo')
') De clero Rémusat: „sans doute les prêtres sont des hommes,
et ne sont pas tous des saints; mais beaucoup ont été des saints,
Do Groot, Summa apologet.

Ed. tertia

Jy

1

258

Quaestio VII, Art. HI.

Obj. IV. Nationes catholicae vulgo protestanticis
nationibus honestate inferiores sunt. Ergo sanctitas eccle­
siae Romanae nota dici non potest. Patet antec., ex eo
quod Borussia v. g. et Anglia moribus Galliae, Hispaniae,
Italiae antecellunt.
Resp. Dist. antec.: nationes catholicae protestanticis ho­
nestate inferiores sunt, in quantum fidem catholicam dese­
runt, transeat: in quantum fidem catholicam retinent, nego.
Falsa veris intermiscent, qui haec nobis objiciunt.
Quamobrem facta nonnulla, quae manifesta sunt, hoc loco
complectar. 1° Copiae, incrementa bonorum materialium
et disciplina militaris causis pluribus connectuntur; nec fas
est, ejusmodi bonis sanctitatem Christianam metiri. Ecquid
veritas imperatores sequitur? Heri Napoleontem, hodie
Moltke, cras Oyama? Neo-judaeismus non idcirco quod
haec categoria tot hominum pecuniosorum est, inter omnes
religiones praestat. Saepius etiam prosperitatem moder­
narum nationum materialem cum progressu vitae Chri­
stianae minime parallelam vidimus. 2° Adversarii minime
probant, in regnis, quae ab iis dicuntur acatholica, plus
pro Deo et ex dilectione Jesu Christi patrari ab acatholicis,
quam in catholicis regnis ab iis, qui fideni catholicam ser­
varunt. 3° In regnis catholicorum mores tabentes tabenti
•fidei respondent. Nulla porro ratione, si quandoque unius
alteriusve populi conspicitur labes, hoc Pii IX. oblivis­
camur: „Summopere dolendum, quod certum non est, hanc
vel illam nationem pretiosissimum divinae nostrae fidei
religionisque thesaurum semper esse servaturam.“ Encycl.
Non semel, 29. Oct. 1866. 4° In regnis catholicorum, licet
per plurimos annos sub dominatu societatum clandestinarum
admodum depressis, nihilominus cultus Dei et virtutis Chri­
stianae ac supernaturalis indicia plurima effulgent. 5° Inter
acatholicos religio torpet; longe minora spectantur pro Deo
heroica sacrificia; nec ullo modo apparet, in illis regnis
non late fundi scelera. 6° Statisticis publicis morum quam
imperfecte religionem catholicam metiamur, satis inde apet la plupart ont été parmi ces hommes au nombre des meilleurs.“
lier. des deux mondes, t. LXIV., Nov.

Quaestio VII, Art. IV.

paret, quod hujusmodi statistica natura sua circa directionem actuum humanorum ad ultimum finem nihil referunt; quod generatim prorsus tacent de vitiis internis et
de delictis, quae plurima codice poenali subducuntur; quod
vix ulla ratio haberi potest circumstantiarum ad justam
taxationem status moralis delinquentium; quod actiones
coram Deo et Christo virtuosae, puta humilitas, sinceritas
cordis contriti, pietas aliaque innumera in tabellis non
scribuntur. Pro statistica pharisaeus justificatus in domum
suam descendit, publicanus autem in Evangelio (Lucas
XVIII), et statisticarum numeri juxta aliam normam colli­
guntur ac illa, juxta quam dictum est: meretrices praecedent
cos in regnum Dei (Luc. XXI, 31). 7° Inter acatholicos
principia pessima sparguntur; ecclesia Romana habet prin­
cipia sanctifica et vim ea servandi in maxima temporum
calamitate. Cf. Leonis XIII. encyclicas, nominatim encycl.
Sapientiae christianae. Constat autem tum ex natura rei
tum ex omnium saeculorum memoria sanis in principiis
spem esse resurrectionis perpetuam, quo fit, ut in ecclesia
catholica mores semper renascantur.1)
Articulus IV.

Utrum ecclesia Romana sit catholica.
Adversarii. Diversa nomina nobis imponere haeretici
consueverunt: at vetustissimum catholici nomen (cf. Ignat. M.
Ad Smyrn. VIII.) ecclesiae Romanae nemo unquam eripuit.
«Velint nolint enim — ait S. Augustinus — ipsi quoque
haeretici, et schismatum alumni, quando non cum suis, sed
‘) Cum plane compertum sit, ad disquisitionem completam
quaestionum, quas agitavimus, integros tractatus requiri, consulan­
tur Balmès, Le protestantisme comparé au catholicisme ; Lacordaire, Con­
férences, années 1844— 1845; Ravignan, Conférences, Newman, Difficulties
of Anglicans, t. I, p. 229—261: Hettinger, Apologie; Weiss, Apologie des
Christentums ; B. Gonzales, Naciones catolicas y naciones protestantes,
in La Ciudad de Dios, 1901; H. A Krose, Der Einfluss der Konfession
auf die Sittlichkeit (1900); J. Mausbach, Die kathol. Moral, ihre Methoden, Grundsdtzc und Aufgaben (2 Aull. 1902); M. Reichman, Der Zwcck
heiligt die Mittel (1903); Etudes. 1905, 5. et 20. Sept.

260

Quaestio VII, Art. IV.

cum extraneis loquuntur, catholicam nihil aliud quam ca­
tholicam vocant. Non enim possunt intelligi, nisi hoc eam
nomine discernant, quo ab universo orbe nuncupatur.4
De vera religione, c. VII. ; cf. Contra Epist. Munich. (piam
vocant fundament, c. IV.
Non defuere, qui secedentes ab unitatis radice, catholici
nomine insigniri cuperent, sed uni tantum coetui cum Paciano
Ep I, 4 vere dicere licuit: ^Christianus mihi nomen est,
Catholicus vero cognomen/
Nec desunt, qui catholicitatis conceptum omnino mutarint, ut negatam ecclesiae Romanae catholicitatis notam
sibi coetibusque suis acatholicis arrogarent. Scilicet ex eo
quod quibusdam humanitatis doctrinis apud gubernatores
modernos ubique multum valeat, et quod in leges multo­
rum populorum penetret, religionis suae expansionem me­
tiendam esse perhibent. At ecclesiae verae pondus et
auctoritas non hominum arbitrio, sed ad Christi praecepta
perpendenda sunt. Ne in re nota multus sum, unum illud
dico, multa, quae humanitatis vago vocabulo coniprehentuntur — eheu! mixta malis — nobilissima bona, ab ini­
tio sine malis propagata fuisse hodieque praedicari ab
ecclesia. Haec autem sola propagatio catholicitatem non
constituit; nec catholicitas evanescit, si non intelligunt, qui
reipublicae gubernacula moderantur, aut si erudiri renuunt,
qui judicant terram. Quare recolantur, quae de catholici­
tatis indole supra probavimus, ut vere intelligatur

Thesis: Ecclesia Romana est catholica.
Argumenta.

Arg. I. Catholicum est, quod est ubique unum. At­
qui ecclesia Romana est ubique una. Ergo est catholica.
Prob. minor.
Est una, prout antea probavimus. Est ubique, moraliter
quidem, non physice. Namque 1° a principio ferme prae­
dicationis in omnibus mundi cogniti partibus, quae adiri po­
terant, fideles Christo genuit et nostra aetate in quinque
mundi partes sonus ejus exivit; 2° tam numerosa est, ut

Quaestio VII, Art. IV.

261

eam vere, etsi moraliter, in terris fundatam, non tantum
huc illuc dispersam esse videamus.
Arg. II. Catholicitas respondet mandato Christi, dicen­
tis: Euntes ergo docete omnes gentes. Matth. XXV’III. 19. Jam
vero mandatum illud in ecclesia Romana egregie adimple­
tur. Ita ecclesia Romana optimo jure nominatur catholica.
a) Ecclesia Romana, persecutionibus saepissime tur­
bata, in dies magis dilatata est omnesque sectas numero
longe superavit. Juxta recentissimas tabellas statisticas fide
valde dignas ex iis, qui Christiani censentur, jam ad eccle­
siam catholicam pertinent 270 000 000; ad ecclesias schismaticas, inclusis multis dissentientibus, 110 000 000: ad coetus
protestantium circiter 150 simul sumptos 167 000 000.')
δ) Ecclesia Romana Europam universam ante rebellio­
nem Lutherianam ad fidem et vitam Christianam adduxit;
in aliis autem mundi partibus sola pondus diei et aestus por­
tavit, et fere sola in asperis gentilium barbarorumque terris
viam Domini paravit. Quidquid in acatholicis religionis Chri­
stianae positivae superest, sunt in iis quasi sacrae reliquiae
illius fidei, quae patribus eorum nobiscum commune erat.
c) Ecclesia Romana sola gloriari potest tam eximiis
evangelii praeconibus permirisque praedicationis fructibus,
quales in vita S. Vincentii Ferrerii, S. Ludovici Bertrandi,
S. Francisci Xaverii, beati Joannis de Britto admiramur.
Catholicitatis monumenta sunt Propaganda Romana; institu­
tum, quod dicitur La propagation de la foi in Gallia, et alia.
Libelli, qui inscribuntur Annales de la propagation de la foi
seu Annales propagandae fdei, et vitae virorum apostolicorum confirmant, ecclesiam Romanam altricem esse fidei in
universo mundo.2) Haec igitur ecclesia Christi est, quoniam
illic mandavit Dominus benedictionem et vitam usque in saecu­
lum. Ps. CXXXII.
') Cf. H. A. Krose, Stimmen ans .V. Laach, 1903; Baumgarten,
Das Wirken der hath. Kirche auf dem Erdenrund (1902). Otto Hübner,
Geograph. statist. Tabellen (1900) ita recenset: Catholici sunt 256 115 963;
schismatici 113914000; protestantes 174 319 140.
’) Cf. Marshall, Les missions chrétiennes, t. II. chap. XI, Résumé;
period. Les missions cath. 1890, Avril; Piolet, Missions cath. françaises
au XIXe siècle (1902). Cf. supra p. 198.

262

Quaestio VII, Art. IV.
Objectiones.

Obj. I. Aliquot gentes sunt, quae ecclesiam Romanam
non nisi post multa saecula cognoverunt Ergo ecclesia
Romana semper catholica non fuit.
Resp. Dist. antec.: ejusmodi gentes aliquot sunt mundi
incogniti, transeat; mundi cogniti, subdist.: et id probat non
fuisse catholicitatem metaphysicam, conc.; moralem, nego.
Ecclesiae Conditor evangelii praecones non regionum
detectores, sed regionum detectarum praedicatores con­
stituit. Quapropter catholicitati non repugnat, quod ante
Columbum Americanis evangelium minime praedicatum est.
Sed per regiones cognitas ecclesia locum tentorii sui (Is.
LIV. 2.) dilatare non destitit Et si Tertullianus suo jam
tempore de Christo affirmare non dubitavit: ubique regnat,
ubique adoratur (Adv. Jud. cap. VIL), profecto hodierna
ecclesia numero atque extensione tantum valet, ut moraliter nullis regionum finibus contineatur.
Instabis. Catholicitas ecclesiae Romanae non est factum
fixum, quandoquidem multum fluctuavit, cum Alahumetis
religio magnam Christianitatis partem inundaret, cum Photius a Roma discederet, cum reformatores saeculi XVI. na­
tiones plures ipsi eriperent. Praeterea hoc saeculo XX. nec
in Asia nec in Africa magna catholicorum multitudo reperitur. Itaque ecclesiae Romanae catholicitas non competit.
Resp. Dist. consequens: Ecclesiae Romanae non com­
petit catholicitas mathematica, conc ; moralis, nego. Antea
naturam notae catholicitatis ex dictis Christi et ex natura
rei descripsimus. Juxta hunc conceptum catholicitas spe­
ctanda est etiam dynamice. Christi virtus, ecclesiam in­
habitans, non excludit clades magnas, quas ipse Christus
ecclesiae suae praedixit: nec effectus summus aut defini­
tivus hujus supernae virtutis, quantum ad tempus deter­
minatus est, sed inter magnas ruinas templum ecclesiae
in unitate sua servans admirabile restaurationis et ampli­
ficationis opus ita semper continuat, ut hoc: ubique unum.
in quonam coetu sine intermissione actuandurn sit, tuto dis­
cernatur. Quamobrem cum Donatistae catholicis osten-

Quaestio VII, Art. IV.

2fi3

derent multas gentium barbararum, quae in Christum non­
dum crediderant, vel haereses multas, quae a communione
catholicae societatis erant alienae, S. Augustinus ecclesiam
indicavit, quomodo „crescendo fructificare non cesset, donec
in omnibus cum fuerit praedicatum veniat finis'
*.
Contra
Cresconium III, 71. Rursus Ep. 199, 47: ..crescit -ait — (eccle­
sia) in universo mundo. Adhuc enim habet quo crescat,
donec fiat quod de Christo in Salomonis figura prophe­
tatum est: Dominabitur a mari usque ad mare et a famine
usque ad terminos orbis terraeC
Obj. II. Praedicandi charisma non est ecclesiae Roma­
nae proprium. Ergo intima catholicitatis causa ex eo probari
non potest. Probatur antec. a) Missionarii protestantium
lucem evangelicam ubique terrarum diffundunt: b) vastum
Russorum imperium a Photianis Christi fidem didicit.
Resp. Dist. antec.: Praedicandi charisma non est eccle­
siae Romanae proprium, materialiter, conc.; formaliter, nego.
Distinctio patet ex iis, quae supra discussimus. Ad pro­
bationes autem respondeo
a) Quod de protestantibus asseritur, nego. Quidquid
enim pro testant! um missionarii societatesque biblicae per­
ficere satagunt, unitas ipsis deest, qua sublata, catholicitas
ne cogitari quidem potest. Jam silentio praetereo, quae
de relativa missionum sterilitate, deque apostolatus protestantici indole dicta sunt.
b) Quod de Russorum conversione perhibetur, pariter
nego. Namque maxima Russorum pars ad fidem Christianam
eruditi sunt anno 857 — 1015, praesertim Wolodimiro regnante
(980—1015), quo tempore unio Russorum cum Sede Ro­
mana disrupta non erat.’) Praeterea praedicandi charisma
non ideo conspicitur, quod opiniones in unum alterumve
regnum sparguntur; Russorum autem ecclesia extra Russiam
nulla est, ac intra flagello et corruptela propagatur. Constat
enim inter omnes, ab anno 1772 praecipuos evangelii prae­
cones fuisse Catharinam 11., Nicolaum et Alexandrum II.,
quorum Siemaszko et Popiel mercenarii fuerunt lugubres.
’) Pelesz, Geschichie der Union der ruthènischen Kirche mit Horn,
B. ! St 33—182. Cf. supra, p. 195—204; 231-243.

264

Quaestio VII, Art. V.

Dices. Romanum excludit catholicum, quia catholicitas
vocabulo Romani restringitur.
Resp. Dist.: Romanum catholicitatem explicat, conc.;
restringit, nego. Revera catholicum dicitur, quod est ubi­
que unum; ad catholicitatem igitur, perinde atque in circulo,
centrum et circumferentia requiritur. Romanum autem uni­
tatis centrum, catholicum latum ecclesiae ambitum designat.
Est igitur Romano-catholicum ipsissimae catholicitatis ex­
pressio magis explicita et apprime vera.
Articulus V.

Utrum ecclesia Romana sit apostolica.

A

Adversarii nihil antiquius habent, quam ut ecclesiae
Romanae apostolicitatem explodant; quin etiam complures
verum apostolicitatis conceptum amiserunt. Audendum est ergo,
utrum ecclesia Romana ea, quam ante exposuimus, apostolicitate insignita sit. Dogmatici singulorum dogmatum ori­
ginem apostolicani veterum testimoniis confirmant; nobis
autem quibusdam factis publicis ac manifestis generatim
probandum est, apostolos, Christi nuntios, ecclesiae Romanae
fuisse auctores. Ad ecclesiam autem Romanam pertinent
quicunque in radice cum Petri cathedra manserunt. Pro­
testantes (Luther, Calvin) et increduli (Renan, Réville, Har­
nack) religionis Christianae origines et ecclesiam Romanam
valde inter se dissimiles esse contendunt. Contra quos sit

Thesis: Ecclesia Romana est apostolica.
Argumenta.

Arg. I. Ad apostolicitatem requiritur a) successio
publica, legitima, non interrupta, eaque b) in identitate do­
ctrinae, sacramentorum et regiminis. Et haec omnia in
ecclesia Romana reperiuntur. Ergo ecclesia Romana est
apostolica Prob. min.
a) Successio publica, legitima, non interrupta liquet ex
facto publico Romanorum Pontificum beato Petro in Sede

Quaestio VII, Art. V.

265

Romana succedentium.’) Id quod inferius, de primatu Ro­
mano tractantes, argumentis ostendemus. Unum idemque
S. Augustinus nos admonet, dicens: „ Tenet me in ecclesia,
ab ipsa sede Petri Apostoli, cui pascendas oves suas Domi­
nus commendavit, usque ad praesentem episcopatum, suc­
cessio sacerdotum.“ Contra Epist. fundament, cap. IV.
b) Identitas doctrinae, sacramentorum et regiminis ser­
vatur ab iis, qui apostolis legitime succedunt; sicut ex
hierarchiae institutione patet. Atqui sola Romana ecclesia
hujusmodi successionem documentis confirmare potest. Ergo
in ea „seinper ab his, qui sunt undique, conservata est ea,
quae est ab Apostolis traditio". Irenaeus, Adv. haeres.,
lib III. c. 3.
Arg. II. Ex praescriptione. Cum ecclesia Christum
auctorem apostolosque propagatores habuerit, hoc Tertul­
liani ratum est: Id verum quod prius. Atqui ecclesia Ro­
mana quibuscunque Christianorum coetibus est anterior.
Ergo est apostolica. Prob. min.
a) Generatim de successione. Nullum unquam probari
potuit ecclesiae Romanae recentius apostolica aetate initium:
sed ceteri coetus omnes ab ea secesserunt. Jlaereses
omnes — S. Augustinus ait — de illa exierunt" (Serm. 1, de
Symb. ad Catech. VI. 15.); schismatici autem „altare contra
altare" (S. Opt. De schismate Donatist. I. 7 ; II. 2.) antiquius
et prius erexerunt.
b) Speciatim. 1° De identitate doctrinae. Nullum assi­
gnari potest tempus, quo ab ecclesia Romana apostolica
mutata sit fides. Errores Macedonii, Nestorii in sede Cpolitana; Dioscori, Petri Mongi aliorumque opiniones pravae
in sede Alexandrina; Arianismus, Photianismus, Lutheranismus notas habent origines, et quando praecisi fuerint,
novimus; ecclesiae Romanae fides, (piando mutata fuerit,
prorsus ignoramus. Ergo in ecclesia Romana nulla fidei
mutatio facta est.
2° Pro sacramentorum identitate idem argumentum prae­
scriptionis valet, praesertim cum septeni sacramenta Missae') Do plurimis aliis episcopis Gams, Series episcoporum et C. Eubel,
Ord M. Conv , Hierarchia.

266

Quaestio VII, Art V.

que sacrificium in iis etiam ecclesiis obtineant, quae quinto
sextove saeculo ab ecclesia Romana secesserunt, sicut Nestoriani, Jacobitae, etc. Cf. Assemani, Bihlioth. Orient, t. III.;
Renaudot, Perpétuité de la foi, t. IV.; Franzelin, De sacra­
mentis in genere, cap. VI: Schanz, Die Lehre von den heiligen Sakramenten.
3° Idem dici potest de identitate regiminis. Ab acatholicis enim non exhibentur rectorum catalogi nisi catalogis
Summorum Pontificum et complurium episcoporum catho­
licorum longe recentiores. — Itaque ^posterior nostra res
non est, imo omnibus prior est; hoc erit testimonium veritatis'1.
Tert. De praescr. cap. XXXV. Cf. Klee, DogmengeschichteSchwane, Dogmengeschichte; Tixeront, Hist. des dogmes (1905).
*)
Objectiones.

Obj. I. Priorum saeculorum monumenta ecclesiam
illorum temporum ab ecclesia Romana valde discrepantem
exhibent. Ergo ecclesia Romana non est apostolica. Prob.
antec. Ex simplicitate ecclesiae primitivae, quae a multi­
tudine dogmatum abhorret.
Resp. Dist. antec., haec discrepantia substantialis est,
nego; accidentalis, conc.
Adversarii modo immutabilitatem, modo mutationes
quam maximas ecclesiae Romanae objiciunt. Verum im­
mutabilis omnino est ecclesiae substantia; in accidentalibus
autem et quantum ad conclusiones principiorum eorumque
applicationem progressus certus ab ipsis catholicis admitti­
tur. Ea sola ratione inter ecclesiae primordia et statum
hodiernum aliquid differt. Verum „eadem — ait Angelicus
— est numero ecclesia quae tunc erat et quae nunc est;
quia eadem est fides et eadem fidei sacramenta, eadem
auctoritas, eadem professio: unde dicit Apostolus I. Cor.
I. 13.: Divisus est Christus? Absit . . . est alius status eccle­
siae nunc et tunc, non tamen est alia ecclesia
*.
Quodl. XIII.
art. 19. — Veniamus ad probationem antec.
') Cf. testimonium, quod veritati catholicae perhibent Harnack
et Pfleiderer, in Stimmen au* Maria-Laach, 1902, Juli, S. 111—112.

Quaestio VII, Art. V.

2G7

Quod ecclesiam primitivam ajunt a multitudine dogma­
tum abhorrere, dist.: dogmatum falsorum fratrum conc.;
dogmatum Christi, nego. Eadem semper fuerunt ecclesiae
dogmata; sed dubiis emergentibus aut erroribus, veritas
magis explicite proposita est atque solemnius declarata; scili­
cet ut ecclesia fidelibus consuleret, ne exciderent ra sim­
plicitate, quae est in Christo
*.
II. Cor. XI. 3.
Instabis. Veteres ab hicrarchiae fastu et Pontificum
Romanorum dominatu immunes fuerunt.
Resp. Dist.: Saeculis prioribus non videtur eadem hierarchiae ac primatus potestas quantum ad jus, nego; quantum
ad usum juris, conc. In civitatum primordiis non illico po­
testas in omnes usus adhibetur, cum usus pro rerum statu
moderandi sint Ipsam vero potestatem hierarchicam ab
initio in ecclesia fuisse, quaest. III. monstravimus
Urgebis. Praxis primitiva admodum simplex erat; in
qua nec Deiparae cultum, neque sanctorum invocationem,
neque usum reliquiarum aut alia id genus fuisse constat,
quae ecclesiam Romanam dehonestant.
Resp. Dist. Veteres hujusmodi cultum ignoraverunt,
nego; nonnullos colendi modos, conc. Veteres nequaquam
ignorarunt sanctos, aeterna felicitate fruentes, esse invo­
candos, nec ipsis visum est nefas, corpora, quae templa
fuerunt Spiritus Sancti, cultu quodam venerari; quod a
dogmaticis ubique solide probatum archaeologi monumen­
tis antiquissimis confirmarunt. ’) Aliquos tamen colendi
modos, relut associationes sanctissimae Virginis, in prima
ecclesia non conspici, nihil sane ambigendum est. Neque
idcirco istos modos superstitionem novam et pravam habe­
mus. Hoc enim veritatis catholicae proprium est, quod
apto tempore, caelestis instar viridarii novos piarum exer­
citationum fructus efferat. Adversarii legem evolutionis
ignorant, de qua post.
') II. de l’Épinois, Les Catacombes de Home, nouvelle édit par
P Allard (1896); II. Marucolu, Elements d’Archéologie chrétien»· >(,1900
—1903); Liell, Die Darstellungen der allerseligeten Jungfrau auf d·»
Kunstdenkmnl» rn d> r Katakomben ; Wilpert, Die Malereûn der Katak.
Horns (1903); C. M. Kaufmann, Handbuch der christ!. Archéologie (1905).

268

Quaestio VII, Art. V.

Obj. II. Apostolicum non est, quod apostoli ecclesiae
non tradiderunt. At plurimi conciliorum canones et exer­
citationes piae, quas ecclesia Romana admittit, ab apostolis
in ecclesiam minime translata sunt. Ergo.
Resp. Dist. maj.: apostolicum non est, quod apostoli
non tradiderunt quantum ad fidem in se, conc.; quantum
ad omnes explicationes et applicationes fidei, nego. Hinc patet
responsum ad minorem et conclusionem. Etenim quia
plures fidei veritatem perverterunt, „ideo — ait Angelicus
— necessaria fuit temporibus procedentibus explicatio fidei
contra insurgentes errores
*
4. II. 11. 1, art. 10. ad 1. Neque
novae pietatis exercitationes sunt ejusmodi, ut apostolicitati
contrariae haberi debeant, cum unum idemque dogma ratione
diversa in cultu exprimi fas sit, sicut una caritas Dei diversis
formis externis manifestatur.
Instabis. Cyrillus Lucar, patriarcha Cpolitanus ad cir­
citer annum 1625 fidei professionem edidit, in qua haec
leguntur: „Graecorum perpetuam et constantem esse doctri­
nam, duo tantum sacramenta, Baptismum et Eucharistiam,
a supremo legislatore Christo sancita." Art. 15. Ergo
ecclesiae Romanae sacramenta apostolica non sunt.
Resp. Cyrillus, vir Calvinianis devinctus, in hoc arti­
culo mendacium composuit. Neque enim mendacium non
damnatum est Oriente toto. Georgius Coressius et Grego­
rius Proto-Syncellus Cyrilli fraudem redarguerunt; tres
patriarchae, Cyrillus Beroensis, patr. Cpolitanus, Metro­
phanes Alexandrinus et Theophanes Hierosolymitanus, ha­
bito concilio Cpoli (1638), anathema dixerunt Cyrillo, ^cre­
denti non esse ... ex apostolorum traditione, praxique
perpetua septem ecclesiae sacramenta". Aliis Orientalium
conciliis accedentibus, res confecta est.
Obj. III. Fieri potuit, ut insensibilibus mutationibus
dogmata nova formarentur, Ergo ecclesiae Romanae apostolicitas incerta videtur.
Resp. Dist. antec.: id fieri potuit in abstracto, trans­
eat; in hoc casu concreto, nego. Primum ecclesia Romana
sensibilibus factis probat, se apostolorum esse legitimam
haeredem; jam vero factum publicum et certum possibilibus

!i

Quaestio VIII, Art. I.

269

ac insensibilibus non destruitur. Deinde nunquam ab eccle­
sia non evigilatum est, ut omnes traditis starent; quam
quidem in veritate constantiam adversarii Romanensem
^immobilitatem" appellare consueverunt. Postremo ex mo­
numentis jamdudum notis aliisque denuo repertis, puta in
Catacumbis, priorum saeculorum exsurgit imago, quae ho­
diernam ecclesiam tam vere repraesentat, ut protestantes
non pauci, praesertim in Anglia, ad fidem Romanam redire
impulsi sint studio antiquitatis, certam salutis viam quae­
rentes, ubi continuationem ab apostolis dogmatumque in­
tegritatem conspexerant ’)'

Quaestio VIII.
De dotibus seu de indefectibilitate et infalli=
bilitate ecclesiae.
Ubi vera sit ecclesia, vidimus. Venimus ad dotes nobi­
lissimas ecclesiae, (piae sunt indefectibilitas, ne intereat, et
infallibilitas, ne erret in fide et moribus. Hoc loco quatuor
quaeruntur.
Primo. Utrum ecclesia sit indefectibilis.
Secundo. Utrum ecclesia in statum meliorem mutanda sit.
Tertio. Utrum ecclesia sit infallibilis.
Quarto. Utrum ecclesia docens sit infallibilitatis activae
subjectum.
') Audiatur Card. Newman, Difficulties of Anglicans (1873), vol. II.,
p 198: „In truth, this fidelity to the ancient Christian system, seen
in modern Rome, was the luminous fact which more than any other
turned men’s minds at Oxford forty years ago to look towards her
with reverence, interest, and love. It affected individual minds
variously of course; some it even brought on eventually to con­
version, others it only restrained from active opposition to her
claims; but none of us could read the Fathers, an determine to be
their disciples, without feeling that Rome, like a faithful steward, had
kept in fulness and in vigour what our own communion had let drop/

270

Quaestio VIII, Art. I.

Articulus I.

Utrurn ecclesia sit indefectibilis.
I. Indefectibilitatis definitio. Indefectibilitas est
ecclesiae dos seu propietas a Christo donata, qua usque in
mundi finem talis immutata permanebit, qualis a Christo insti­
tuta est. Haec definitio includit: 1° ecclesiae exsistentiam
nunquam interrumpendam; 2° essendi identitatem quantum ad
omnia, quibus ecclesiae essentia continetur; /3° perennem
ecclesiae visibilitatem, siquidem visibilitatem ecclesiae essen­
tialem esse probavimus.) Sed non excluditur 1° hominum
progressus in credenda, explenda, scientiiice declaranda
Christi lege; 2° modificationes earum rerum, quas Servator
in particulari determinandas ecclesiae suae reliquit, veluti
jejunii certa tempora, etc. Indefectibilitas autem a non­
nullis etiam perpetuitas appellatur.
II. Adversariorum sententia. Omissa Donatistarum
obsoleta sententia, qui catholicitatem ecclesiae, hoc est,
saltem indirecte, ecclesiam ipsam defecisse perhibebant,
1° naturalistae et rationalistae, si quidpiam immortalitatis
ecclesiae tribuant, certe non aliam ac religioni Mahometis.
Voltaire, David Strauss, E v. Hartmann et homines cordis
alti, qui jam se culturam vocant, fere omnes ecclesiam ca­
tholicam demolitum iri, nedum prope deletam asseverant.1)
2° Protestantes asserunt: a) fieri posse, ut ecclesia ad tem­
pus aut in perpetuum errores contra fidem revelatam ad­
mittat; qua falsa opinione directe infallibilitatem attentant;
b) contendunt, ecclesiam esse defectibilem et reapse ante
’) E. v. Hartmann, Die Selbstzersetzuny <les Christentunis (3. Aufl.),
p. X de Ultramontanisme, hoc est de ecclesia catholica, ait: „Auf
der einen Seite muss derselbe sich geschmeichelt fühlen, dass ich
den wahren Vertreter des historischen Christentunis in ihm sehe,
und sein Vorgehen gegen die moderne Kultur ais den letzten Selbsterhaltungsversuch des historischen Christentunis bezeichne. Anderseits ist ihm uber seine mumienhafte Abgestorbenheit und religiose
Leistungsunfahigkeit scit der Reformation wohl kaum irgendwo ein
harteres Urtheil gesprochen worden.
*

Quaestio Vili, Art. I

271

Lutherum defecisse. Re quidem vera id absolute non affir­
mant, „sed dicunt — Bellarminus ait
id intelligi debere
do ecclesia visibili
*
Protestantium parum firma sententia
satis aperte a Calvino declarata videtur, qui Instil, lib. IV.
c. II. n. 11. asserit, Deum sua providentia effecisse, ut
praeter Baptismum „aliae quoque reliquiae exstarent, ne
Ecclesia prorsus interiret. Ac quemadmodum ita saepe
diruuntur aedificia ut fundamenta et ruinae maneant, ita
non passus est Ecclesiam suam ab Antichristo vel a fun­
damento subverti, vel solo aequari . . . sed ab ipsa quoque
vastatione semirutum aedificium superesse voluit “. 3° Pachasius Quesnellus signa maxime sensibilia .senectutis
Ecclesiae" conspicienda esse perhibet. Cf Clementis VIII.
Const. Unigenitus, 8. Sept 1713. Synodus autem dioecesana Pistoriensis contendit, .postremis hisce saeculis spar­
sam esse generalem obscurationem super veritates gravioris
momenti, spectantes ad Religionem, et quae sunt basis
Fidei et moralis doctrinae Jesu Christi;
*
quam propositionem
haereticam damnavit Pius λ I. per constitutionem Auctorem
fidei, 28. Aug. 1794.

Thesis: Ecclesia est indefectibilis.
Argumenta.

Arg. 1. Ex S. Scriptura. Vaticinia V. T., promissa
Christi ejusque parabolae et instituta designant indefectibilem ecclesiam. Ergo ecclesia Christi est indefectibilis.
Probatur antec.
a) Vaticinia Vaticinia identidem regnum Christi et Da­
vidis per Christum annuntiant, quod stabit in aeternum,
Dan. II. 44. Legitur enim: super solium David sedebit, ut
confirmet illud, . . . amodo et usque in sempiternum, Isaias
IX. 7.; item: Feriam eis pactum sempiternum, Jeremias
XXXII. 40.; iterum: potestas ejus potestas aeterna, quae non
auferetur: et regnum ejus quod non corrumpetur, Daniel
VII. 14.; ibidem càp. II. 44.: In diebus regnorum illorum
suscitabit Deus coeli regnum quod in aeternum non dissipubi-

Quaestio VIII, Art. I.

tur ... et ipsum stabit in aeternum. Cf. Isaias LXI.;
ps. LXXXV1II.; ps. XLA [I., quem S. Augustinus et An­
gelicus de ecclesia intelligendum esse exposuerunt. Atqui
regnum illud aeternum est vera Christi ecclesia. Ergo.
Prob. minor.
1° Messiae regnum, in synagogae locum subrogatum,
nullum indicatur nisi religio Christiana, quam Christus in
ecclesiae formam constituit. 2° Ecclesia in N. T. Christi
regnum vocatur. 3° Vaticiniorum sensus in N. T. dilucide
explicatur. Angelus enim, ad Mariam missus, de Emma­
nuel: Dabit Uti — inquit — Dominus Deus sedem David
patris ejus: et regnabit in domo Jacob in aeternum, et regni
ejus non erit finis, Luc. I. 32. Paulus autem Vetus Testa­
mentum ad Novum tanquam mobile ad immobile comparans,
haec docet: itaque regnum immobile suscipientes, habemus
gratiam. Hebr. XII. 27, 28
b) Promissa Christi. Aedificatur ecclesia super petram;
portae inferi non praevalebunt adversus eam (Matth. XVI. 18.);
ipse Christus cum ecclesia est usque ad consummationem
saeculi (Matth. ΧΧλ'ΙΙΙ. 20.); cum ea Paraclitus in aeternum
manet (Joan. XIV. 1G.). At his omnibus indefectibilitas
absolute perspicue promittitur. Et certe si quidquam, aedi­
ficium, super petram seu saxum exstructum, id firmum et
immotum est, praesertim cum metaphora petrae his verbis
illustratur: qui audit verba mea haec, et facit ea, assimilabitur
viro sapienti, qui aedificavit domum suam supra petram, et
descendit pluvia, et venerunt, flumina, et flaverunt venti, et ir­
ruerunt in domum illam, et non cecidit: fundata enim erat
super petram. Matth. VII. 24—26. Quidquid ergo irruit,
etiamsi portae inferi prorumpant, ecclesia victrix permanet,
usque ad consummationem saeculi, in aeternum. Christi polli­
citatio absoluta est.
c) Christi parabolae et instituta. In terris nunquam non
erunt fideles, ministri, sacramentum. Ergo ecclesia est indefectibilis. Prob. antec. 1° Fideles permansuros, parabolis
zizaniae superseminatae atque sagenae edocti sumus. Le­
gitur enim: sic erit in consummatione saeculi. Mittet Filius
hominis Angelos suos et colligent de regno ejus omnia scandala

Quaestio VIII, Art. I.

273

et eos (pii faciunt iniquitatem et mittent eos in caminum ignis,
Matth. XIII. 40, 42.; ibidem, v. 48,49.: elegerunt bonos in rasa,
malos autem foras miserunt Sic erit in consummatione saeculi·,
exibunt Angeli et separabunt malos de medio justorum. 2° Mi­
nistros perpetuo fore, S. Paulus significat, scribens: Et ipse
dedit quosdam quidem Apostolos, quosdam autem prophetas,
alios vero evangelistas, alios
*
autem pastores et doctores ad con­
summationem sanctorum in opus ministerii, in aedificationem
corporis Christi; donec (μίχιρ) occurramus omnes in unitatem
fidei, . . . in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis
Christi. Eph. IV. 11—13. Quibus verbis tempus messis et
resurrectionis sanctorum indicatur. 3° Sacramenti perpetuum
esse institutum, S. Paulus declarat. Quotiescumque enim — ait
— manducabitis panem hunc, et calicem bibetis; mortem Domini
annuntiabitis, donec (ρχρι') veniat. I. Cor. XI. 26. „ Donec
veniat — Angelicus ait — idest usque ad ultimum ejus ad­
ventum: in quo datur intelligi quod hic ritus Ecclesiae non
cessabit usque ad finem mundi." Expos, in ep. 1. c.
Arg. II. Ex veterum testimoniis.
S. Ignatius Antiochenus, beati Joannis apostoli discipulus,
ait: rOb id Dominus in capite suo accepit unguentum, ut
ecclesiae spiret incorruptionem (άηδάροίαν).
*
Ad Ephes.
cap. XVII. Quibus verbis indirecte saltem ecclesiae indefectibilitas designatur. S. Justinus: ..Quemadmodum vitis,
si quis partes illas amputet , (piae fructum ferunt, ita pro­
ficit, ut alios florentes et fructiferos palmites rursus pro­
ferat, idem quoque nobis evenit. Plantata enim a Deo et
Salvatore Christo vitis, populus ejus est. Dial, cum Try­
phone, cap. CX. S. Joannes Chrysostomus: ^Ecclesia est
caelo validior. Caelum et terra transibunt, verba autem
mea non transibunt. Quae verba? Tu es Petrus et super
hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi
non praevalebunt adversus eam."
Hom. ant. exil. 1.
S. Augustinus ecclesiam ita loquentem inducit: «Quamdiu
ero in hoc saeculo? Annuntia mihi propter illos qui di­
cunt: Fuit et jam non est . . . Et annuntiavit, nec vacua
fuit vox ista. Quis annuntiavit mihi, nisi ipsa Via? QuoDo Groot, Summa apologot.

Ed. tertie.

IS

4L4

Quaestio VIII, Art. I.

modo annuntiavit? Ecce ego vobiscum sum usque ad consum­
mationem saeculi.u In ps. CL, serin. 2.
Cf. Originem, Exhortatio ad martyrium ; S. Hippolytum,
De Chr. et antichr. cap. LIX.; S. Hieronymum, In isaiarn V.;
S. Ambr., In ps. XL. 30.; Hexaem. lib. IV. c. 2.; S. Leon.

Arg. III. Ex origine, fine, historia ecclesiae.

1° Nemo
est, qui non videat, quam inconveniens sit, eam perire
ecclesiam, quam dedit nobis Deus in Filio, quem constituit
haeredem universorum, per quem fecit et saecula. Hebr. I. 2.
2° Christus ecclesiam instituit, ut homines per eam salutis
media recipiant. Cf. quaest. II. art. 3. At homines nun­
quam istis mediis non indigent. Ex quo intelligitur, ordi­
nem salutis a Deo constitutum postulare, ut ecclesia semper
maneat. 3° Historiae fide comprobatum est, ecclesiam per
medias persecutiones vicisse. Tot autem reportatae victo­
riae divinam dexteram manifestant, et spondent de futuro.
Complures etiam acatholici invictum ecclesiae regnum
agnoverunt.1)
') Macaulay, Essays, Ranke’s history of the Popes, ait: „ Th ere is
not, and there never was on this earth, a work of human policy so
well deserving· of examination as the Roman Catholic Church . . .
Nor do we see any sign which indicates that the term of her long
dominion is approaching." Et cetera, quae notissima sunt Ipse
Ranke, Ptipste, t. III., quaerens, utrum Roma modernis vincenda sit,
respondet: „Das ist eine der grossen Fragen des Jahrhunderts, von
alien, welche vorliegen, vielleicht die inhaltschwerste." Firmius
Guizot: „L’Eglise catholique ne périra pas." Reo. d. quest, hist. 1885,
p. 257. A. Comte, Cours de ph il. posit t V.; Mallock, Is life worth
living, ch XL: Doumergue, Le problème, protestant et O. Lorenz, Prof,
in Jena, Die (V esch ichtswissenschaft in Haupt richtungen, t. II. ecclesiam
minime mortuam ostendunt; Lorenz, v. g affirmat, Jam validiorem
esse ecclesiam quam unquam fuit" et Doumergue contra sepulturos
ecclesiam: „le mort est plus vivant qu’il y a des siècles." Ideo
juvat repetere quod de ecclesiae firmitate exponit F. Delaborde- in
Reo. des deux Mondes, 1896, 1. Juni, p. 654: „A toutes les attaques,
la papauté n’a qu’une réponse: elle dure. Elle dure, non pas inerte
ni défaillante, mais fortifiée de son passé, vivante de son activité
présente, jeune de la conscience de son avenir.

Quaestio VIII, Art. I.

Objectiones.

Obj. I. Ecclesiae Judaicae promissa haud obscuriora
quam ecclesiae Christianae facta sunt. Et ecclesia Judaica
defecit. Ergo incertum est, an nunquam peritura sit ec­
clesia.
Resp. Dist. maj.: promissa, ecclesiae Judaicae facta,
continuanda erant et adimplenda sub Novo Testamento,
conc.; in lege veteri, nego. Minorem dist.: ecclesia Judaica
defecit in figura, conc ; in figurato, nego. Et quidem religio
Judaica ab apostolo dicitur umbram habens futurorum bono­
rum, non ipsam imaginem rerum. Hebr. X. 1. Quapropter
S. Augustinus: „ Quando — inquit — ei (sacerdotio Aaronitico) aeternitas promissa est, non ipsi umbrae et figurae,
sed ei, quod per ipsum adumbrabitur et figurabitur, pro­
missum est.“ De civ. Dei, lib. XVII. 6.
Urgebis. Ante Christum natum ecclesia Judaica defecit,
v. g. tempore captivitatis. Ergo promissis non obstanti­
bus perire potest ecclesia.
Resp. Dist. antec.: Ecclesia Judaica ante Christum
natum defecit in multis membris, conc.; in omnibus, nego.
Nullo unquam tempore non fuerunt, in quibus vera colendi
Dei ratio perseveraret. Ecclesia autem Judaica multo
magis quam ecclesia Christiana obumbrari potuit: a) quia
particularis, non universalis, erat; b) quia gratiarum uber­
tate, ecclesiae donata, carebat; c) quia ipse Deus praedi­
xerat: Si autem aversione aversi fueritis vos et filii vestri. . .
auferam Israel de superficie terrae, quam dedi eis. III. Reg.
IX. 7. Quare Deus ecclesiam Judaicam interdum ita per­
cussit, ut prope deleta esse videretur.
Instabis. De mundo finaliter dissolvendo in S. Scri­
pturis legimus: Surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae:
et dabunt, signa magna, et prodigia, ita ut in errorem indu­
cantur (si fieri potest) etiam electi. Matth. XXIV, 24. Item:
Verumtamen filius hominis veniens, putas inveniet fidem in
terra? Luc. XVIII. 8. S. Paulus diem Domini non instare
docet, „nisi venerit discessio primum." II. Thess. 11. 3.
*
18

276

Quaestio VIII, Art. ί.

Ecclesia igitur, quoniam finaliter deficiet, indefectibilis
non est.
Resp. Dist. antec.: hisce testimoniis praedicitur perse­
cutio ecclesiae maxima, conc.; ecclesiae interitus, neyo. Ad
singula.
a) Pseudochristorum prodigiis in errorem inducentur
multi, conc.; universa ecclesia, ncyo. Allatus Domini sermo
per exaggerationem quandam dictus est; sed electi, ut ipse
textus ostendit, non deficient.
b) Quod ex S. Luca objicitur, dist.: haec spectant
ad fidem perfectam, conc.; ad fidem simpliciter, neyo. Si
Bedam venerabilem secutus, dixeris: „tanta erit raritas
electorum ut non tam ob clamorem fidelium, quam torpo­
rem aliorum totius mundi sit acceleranda ruina/ haec
tamen relative de fide perfecta, non absolute, intelligenda
sunt, siquidem S. Augustinus ait: ,,qui autem habeant fidem
tanquam granum sinapis, qua montes etiam transferantur,
rarissimo omnino sunt. De tali enim fide Dominus dicebat:
Putas“ etc. Contra Gaud. II. 6.; cf. S. Thom, in Catena
ad 1. c.
c) Discessio, quam S. Paulus praedicit, est omnium
discessio, nego; multorum, conc. „ Futurum erat — Angelicus ait — ut fides a toto mundo reciperetur ... et post
multi discedent a fide. I. Tim. IV. 1.: In novissimis
temporibus discedent quidam a fide, Matth. XXIV. 12.: He­
friyescet caritas multorum.“ In Ep. ll. ad Thess. cap. II.
lect. 1.
Obj. II. Ecclesia defecit. Ergo deficere potest. Pro­
batur antec. a) Defecit ecclesia, cum V. Testamentum,
moriente Christo, recederet et eodem tempore discipuli cum
Petro vacillarent, b) Exorta Arii haeresi defecisse eccle­
Ingemuit — inquit — totus
siam, Hieronymus
testis est.
w
orbis, et Arianum se esse miratus est/ Dial. adv. Lucifer.
n. 19.
Resp. Xeyo antec. Ad probationem respondeo, a) De­
fecit ecclesia moriente Christo, hoc est, aliquot ecclesiae
membra, conc. ; tota ecclesia, neyo. Aliqua certe fidei tre­
pidatio a Servatore discipulis praedicta fuerat. Omnes vos —

Quaestio VIII, Art. I.

277

inquit — scandalum patiemini in me in ista nocte. Matth.
XXVI. 31. At nullo prorsus idoneo argumento constat,
omnes aut apostolos aut discipulos fidem perdidisse. Alioqui triduo mortis Christi nondum illud impletum fuerat.
Ego confirmavi columnas ejus; iterum posteaquam Petrus ac
reliqui apostoli definitive pastores ecclesiae constituti sunt,
in fidei confessione nequaquam defecerunt; a fortiori, ac­
cepto Spiritu veritatis, in falsam fidei doctrinam venire non
poterant. Cf. Canum, De loc. theol. IV. 5.
b) Quod de orbe mirato dicitur, dist.: miratus est se
esse Arianum haeresi imputata, conc.; haeresi, nego. Anno
359 episcopi catholici, Arimini congregati, formulae, in qua
vox όμοούσιος, consubstantialis, non legebatur, incauti sub­
scripserunt. Sperabant scilicet fore ut Arianos, fidem catho­
licam simulantes, praetermissa hac voce, sibi devincirent.
At Ariani fidem Nicaenam ob praetermissum vocabulum
eversam contenderunt. „ Ingemuit totus orbis — ait S. Hie­
ronymus — et Arianum se esse miratus est.“ Idem vero
doctor sanctissimus verba hyperbolica de Arianismo impu­
tato explicat, haec subdens: .Ariminensibus dolis irretiti,
sine conscientia haeretici ferebantur, contestantes Corpus
Domini, et quidquid in ecclesia sanctum est, se nihil mali
in sua fide suspicatos. Putavimus, ajebant, sensum con­
gruere cum verbis; nec in ecclesia Dei, ubi simplicitas, ubi
pura confessio est, aliud in corde clausum esse, aliud in
labiis proferri timuimus. Decepit nos bona de malis existi­
matio. “ Dial. adv. Luciferianos, η. 19. Praeterea acta
Ariminensia a Liberio, Summo Pontifice, rescissa sunt.
Obj. III. Non repugnat, ecclesiam, quantum ad mem­
brorum numerum aliaque plura, tam vehementer minui, ut
nulla species emineat. Quod si fiat, ecclesia visibilis esse
desinit. Ita ecclesiam saltem visibilem deficere non re­
pugnat.
Resp. Dist. maj.: fieri potest, ut minuatur ecclesiae
species accidentalis, conc.; essentialis, nego. Catholicitatem
ut visibilitatem ab ecclesia auferri non posse, ex dictis de
notis et de visibilitate ecclesiae dilucide apparet. Neque
saevientibus persecutoribus ecclesiae visibilitas deficit. Ad

278

Quaestio VIII, Art. II.

rem S. Augustinus: ,,Oportebat autem — inquit — ut
eadem vitis, sicut a Domino identidem praedictum erat,
putaretur, et ex ea praeciderentur infructuosa sarmenta,
quibus haereses et schismata per loca facta sunt, sub
Christi nomine, non ipsius gloriam, sed suam quaerentium,
per quorum adversitates magis magisque exerceretur ec­
clesia, et probaretur atque illustraretur et doctrina ejus et
*
patientia.
4 De catechiz. rudibus, cap. XXIV.
Articulus II.

Utrum ecclesia in statum meliorem mutanda sit.
I. Status quaestionis hujus, qui omnino distinguenda
est ab ea, quam catholici doctores de progressu et de evo­
lutione in ecclesia proponunt. Statum meliorem, quem jam
consideramus, objectivum intelligunt; est enim ejusmodi, ut
ipsum Christi institutum tangat, ipsam fidem, sacramenta
potestatemque ecclesiae. Status igitur ille melior com­
mutationem postulat essentialem et substantialem. Status
contra subjectivus ad ecclesiae membra spectat. Porro non
inficiamur, statum novae legis di versificari secundum diversa
loca et tempora et personas, in quantum gratia Spiritus sancti
perfectius vel minus perfecte ab aliquibus habetur. ,,Νοη est
tamen exspectandum — Angelicus ait — quod sit aliquis
status futurus, in quo perfectius gratia Spiritus sancti
habeatur, quam hactenus habita fuerit, et maxime ab
Apostolis, qui primitias Spiritus acceperunt, id est, et tempore
prius et ceteris *abundantius
S. Thom. I. II, 106, art. 4.
Status igitur melior subjectivus catholicis non displicet, sed
objectivas rejicitur.
II. Adversarii. Sunt qui ecclesiam in se meliorem
fieri posse perhibeant, sed alii aliter. Quorum tria sunt
genera: a) falsi quidam mystici; b) sectae fanaticae prote­
stantes; c) increduli.
a) Saeculo XII. Joachim, abbas Cisterciensis (f 1202),
tres status mundi esse docuit, quorum tertius, ab anno 1260
usque ad mundi finem permanens ceterisque perfectior,
evangelium aeternum, quod et evangelium regni seu evangelium

Quaestio VIIT, Art. II.

279

spirituale vocavit, tanquam spiritum ex littera evangdii Christi
procedentem amplecteretur. Est autem evangelium aeternum
sensus spiritualis evangelii Christi, quod ad statum mundi
secundum (a Chr. nato ad annum 1260) pertinet. In statu
evangelii aeterni spiritualibus viris spiritualis intdligentia
datur. Spiritualis intellectus evangelii litteram tanquam
ignis consumet; in quo finis perfectionis nostrae consistet.
Tunc aderit spiritualis ecclesia. Neque tamen deficiet eccle­
sia Petri, rsed commutata in majorem gloriam manebit
stabilis in aeternum.ul)
b) Inter sectas protestantes Irvingiani, ab Eduardo Ir­
ving, Anglicano, et chiliastae recentiores, uti Hoffmann,
futuram ecclesiam exspectant; scilicet pentecosten novam,
adventum Domini, revelationem complendam, Sion aedifi­
candam confinxerunt.2) Quibus olim praelusere Montanistae
et Manichaei, qui S. Spiritum, a Christo promissum, non
apostolis sed Montano et Manichaeo complete datum esse
putarunt.
c) Modernorum industria magna est in meliori eccle­
siae statu creando. A erum tantum abest, ut revelationem
perficiendam exspectent, ut revelationem supernaturalem
') Cf. Denifle, Archiv des Mittelalters, B. L, 50 et seqq.
Recens est inter catholicos millenarismus ille, quem pro­
pugnat Bigou in operibus, quae inscribuntur: L'avenir, ou le règne
de Satan et du Monde prochainement remplacé sur toute la terre par une
domination indéfinie de Jésus-Christ et de l’Eglise, et Justification du
Nouveau Millénarisme, ou glorieux avènement de Jésus-Christ, refoulement
de tous les démons dans l'enfer et long règne spirituel de l’Eglise sur
toute la terre, démontrés par l’Ecriture et la vraie Tradition. — Tituli
praecipua systematis elementa designant. Auctor, etsi meliorem
ecclesiae statum, de quo in thesi, non praedicat, impugnatus tamen
a pluribus est, quod videretur ejus dootrina communi S. Scriptura­
rum interpretationi contraria. Quod severius etiam dicendum vide­
tur de chiliasmo novo, quem docuit E. H. Chabauty in opere, quod
inscribitur: Études scripturales, patristiques, théologiques et philosophi­
ques sur l’avenir de, l’Eglise catholique selon le plan divin ou la Régéné­
ration de l’humanité et la Rénovation de l’univers. Opus Decr. 18. Dec.
1896 in Indice librorum prohibitorum positum. Item decreto ejusdem
diei aliud opus ejusdem auctoris: Le système de la rénovation n’a pas
été condamné en lui-même par l’église.

280

Quaestio VIII, Art. II.

sensim projecerint. Abolenda est antiqua ecclesiae con­
stitutio hominumque arbitrio fas est ecclesiam cultioribus
ingeniis aptari. Ipsos audiens crederes, idem esse progredi
ac destruere dogmata, sacramenta, totam ecclesiae essen­
tiam. Theologia media (Vermittlungstheologie), quae mediani
quandam inter credendum et non credendum sequitur viam;
rationalismus biblicus et sectatores evolutionism! indefiniti
religionum eum statum meliorem inquirunt; rationalismus
mysticus praecipuos doctores suos, inter quos Tolstoi, tan­
quam prophetas Christianismi novi ac novorum saeculorum
praecursores respicit. Sequaces Augusti Sabatier religio­
nem Christianam tum demum ad statum suum perfectum
assurrecturum praesagiunt, cum omnes religiones auctoritatis
in religionem Spiritus, quae est autonoma, transierint.

Thesis: Ecclesia in statum meliorem mutanda non est.
Argumenta.

Arg. I. Soli Deo competit, ecclesiam Christianam in
statum meliorem mutare. Jam Deus statuit, ne ecclesia in
statum meliorem mutaretur. Patet major; Deum enim aucto­
rem et dominum ecclesiae esse, ex antea probatis constat.
Probatur minor. Ecclesia in statum meliorem mutari potest
a) neque novo Christi adventu aut nova Paracleti mis­
sione; b) neque hominum arbitrio. Ergo nullo modo.
a) Ecclesia, quae in terris est, neque novo Christi ad­
ventu neque nova Paracliti missione in statum meliorem muta­
bitur. 1° Quia hoc nusquam scriptum aut traditum est;
2° «quia ultima consummatio gratiae facta est per Chri­
stum/ ut docet Angelicus II. II. 1. art. 7. ad 4. Idque
Christus nos edocet: non veni solvere, sed adimplere. Matth. V.
17.; — unus Evangelii et mundi finis erit: Praedicabitur —
inquit — hoc Evangelium regni in universo orbe, et tunc veniet
consummatio. Matth. XXIV. 14.; ecclesiae status, quem Chri­
stus adduxit, a S. Paulo vocatur plenitudo temporis. Gal.
IV. 4.; cf. Eph. I. 10.; Hom. X. 4.; — est illud, quod manet,
Vetus autem Testamentum illud, quod evacuatur. II. Cor.
III. 11. etc.

Quaestio VIII, Art. II.

2K1

b) Non hominum arbitrio. 1° Ob utramque rationem
allatam. 2° Quia ecclesia est regnum Dei et societas supernaturalis, quae nulla potestate humana mutari possunt.
3° Quia permutationes, quas moderni moliuntur, dogmata,
sacramenta et cuncta ecclesiae essentialia destruunt Atqui
ecclesiam deficere non posse, ostendimus. Cf. art. 1. Ergo
ecclesiae status melior modernorum, cum sit corruptio,
rejiciendus est.
Arg. II. Non potest esse aliquis perfectior status
praesentis vitae (piam status novae legis, a Christo con­
stitutus in ecclesia. Ergo ecclesia in statum meliorem non
mutatur. Prob. antec. Unumquodque tanto est perfectius,
quanto est ultimo fini propinquius. At nova lex fini ma­
xime propinqua esse non abs re creditur. «Nihil enim —
Angelicus ait — potest esse propinquius fini ultimo quam
quod immediate in finem ultimum introducit; hoc autem
facit nova lex: unde Apostolus dicit, ad Hebr. X. 19.:
Habentes itaque, fratres, fiduciam in introitu sanctorum in san­
guine Christi, quam initiavit nobis viam novam, accedamus
*
I. II. 106, art. 4.; cf. H. IL 1, art. 7.
Arg. III. Ex patribus. De veritate theseos testantur
veteres omnes, qui ecclesiae apostolicitatem, perpetuitatem,
et nihil innovandi necessitatem defendunt. Cf. supra, art. 1.
et quaest. V. art. 5.
Objectiones.

Obj. I. Status legis veteris convenit Patri, status
novae legis Filio. Tertius ergo status erit Spiritus sancti.
Resp. Dist. antec.: Status veteris legis et novae Patri
et Filio exclusive conveniunt, nego; inclusive, conc. Lex
enim vetus est etiam Filii, qui in ea figurabatur et pro­
phetis sese manifestavit; est Spiritus sancti, quia Spiritu
Sancto inspirati, locuti sunt sancti Dei homines II. Petr. I. 21.
— Pariter sub nova lege Spiritus sanctus saepius sese
manifestavit, vehit in baptismate Christi, die Pente­
costes. Cf. Joan. I. 32.; XIV. 26.; Act. H. 3.; Hom. V. 5.;
I. Cor. XII. 11.
Obj. II. Oportet adimpleri vaticinia. At vaticinia

282

Quaestio VIII, Art. HI.

magnifica de Christi regno nulla in ecclesia adimplentur.
Ex quo efficitur, ut in meliori ecclesiae statu vaticinia
adimplenda sint.
Resp. Dist. min.: vaticinia non adimplentur in ulla
protestantium ecclesia, conc.; in ecclesia catholica, subdist.:
non adimplentur consummate, conc.; inchoative, nego. In va­
ticiniis Christi triumphus regnumque, quod post judicium
erit, saepius praedicitur. In ecclesia vero catholica quid­
quid de Christi regno in terris annuntiatum est, quotidie
adimpletur.
Obj. ILI. Debet ecclesia respondere animarum desi­
deriis. Porro hujusmodi desideria progrediente humanitate
mutantur. Status igitur ecclesiae cum ipsis mutandus est.
Resp. Dist. maj.: oportet ecclesiam respondere anima­
rum desideriis ordinatis, conc.; inordinatis, nego. Et dist.
min.: hominum desideria mutantur, et ab ecclesia impleri
non possunt, si sunt inordinata, conc.; si ordinata, nego.
Ecclesia non hominum, sed Dei opus est; neque philoso­
phicum aliquod inventum, quod humanis modis perfici
queat. Cf. Pii IX. encycl. d. 9. Nov. 1846. Ipsa quoque
synodus \raticana hoc definivit: „Si quis dixerit, fieri posse,
ut dogmatibus ab Ecclesia propositis, aliquando secundum
progressum scientiae sensus tribuendus sit alius ab eo, quem
intellexit et intelligit PJcclesia; a. s." Constit. Dei Filius,
cap. IV, 3.
Veritas prima, quae in ecclesia relucet, „est finis om­
nium desideriorum et actionum nostrarum" (S. Thom. II.
II. 4. art. 2. ad 3.); maximis igitur ecclesiae verissimisque
principiis in desideriis suis dirigendis utantur homines, ne
tanquam parvuli -fluctuantes omni vento doctrinae circum­
ferantur. Eph. IV. 14.

Articulus III.

Utrum ecclesia sit infallibilis.
I. Definitur infallibilitas. Infallibilitas est ecclesiae
dos, qua per assistentium divinam errare non potest in rebus
fidei et morum. Dicitur: «errare non potest;" siquidem

Quaestio VIII, Art. III.

283

ecclesia non solum non errat, quod est factum, verum etiam
errare non potest, quod ad jus pertinet. Dicitur: „per
assistentiam divinam"; solus enim Deus ex se infallibilitate
gaudet, sed ecclesiae, Deo assistente, inerrantia participata
competit; „in rebus fidei et morum1*, quia infallibilitas ad ea,
quae fidem et mores nullo modo attingunt, non extenditur.
II. Explicatur infallibilitatis indoles. Infallibilitas
per influxum Dei in ecclesiae membra, non humana qua­
dam virtute, efficitur. Loquitur enim Scriptura: Hoc est
opus Dei, ut credatis, Joan. VI. 29. Et profecto mens hu­
mana, quanquam ad veritatem ordinata, non est in veri­
tate confirmata. Quemadmodum in plurimis scientiis, si
homines lumine naturali minus diligenter utantur, errorum
fons latissime patet, sic „ratio . . . humana in rebus divinis
est multum deficiens". S. Thom. II. II. 2, art. 4. Quod
a fortiori de rebus supernaturalibus dici debet. Igitur
ecclesia ex se infallibilis non est.
In Deo autem, cujus intelligere est mensura et causa
omnis alterius esse et omnis alterius intellectus, et qui ipse
est suum esse et intelligere, non solum est veritas, sed
etiam ipse est ipsa summa et prima veritas. Apprime
clarum est, homines ab Eo, cujus solius infallibilitas imparticipata propria est, aliquam posse participare infallibilitatem. Infallibilitas autem in ecclesiam influit,
1° per divinam et arcanam operationem primae ac im­
mutabilis Veritatis, cujus absoluto imperio mens humana
subjicitur. 2° A Christo, capite totius corporis ecclesiae.
Nam „a capite — Angelicus ait — ad alia membra, quae
sunt ei conformia in natura, quodammodo sensus et motus
derivantur: sic a Christo et gratia et veritas ad alios ho­
mines derivantur: unde ad Eph. I 22.: Et ipsum dedit caput
supra omnem Ecclesiam, quae est corpus ipsius" (Comp. theol.
214). 3° A S. Spiritu, secundum hoc Augustini: .Quod
autem est anima corpori hominis, hoc est Spiritus sanctus
corpori Christi, quod est ecclesia: hoc agit Spiritus sanctus
in tota ecclesia, quod agit anima in omnibus membris
unius corporis.1* Sermo de die Pentec.
III. Explicatur doctrina de assistentia S. Spiritus

281

Quaestio λΓΙΠ, Art. Ill.

in ecclesia. Theologi docent, divinas Personas in prima
hominis justificatione et in quolibet augmento gratiae sub­
stantialiter {ovaiwôwçj non mera operatione (6ίρχί
*α),
prae­
sentes esse animae. Quod igitur etiam de S. Spiritu affir­
mandum est. Assistentia vero specialis, qua Spiritus sanctus
ecclesiam dirigit, ne erret, et quae vera inhabitatio S. Spi­
ritus in anima (I. Cor. III.) non videtur, ad eam praesen­
tiam generalem potius pertinet, qua Deus est in omnibus
per operationem. Cf. Billuart, t. I. diss. VI. art. 4. — Quid­
quid est, „Si dicatur: In sanctam Ecclesiam catholicam (credo),
hoc est intelligendum secundum quod fides nostra refertur
ad Spiritum sanctum, qui sanctificat Ecclesiam, ut sit sen­
sus: Credo in Spiritum sanctum sanctificantem Ecclesiam.'1
Ita S. Thom. H. II. 1. art. 9. ad 5.; cf. Opusc in Si/nib.
art. IX. Ita quonam sensu assistentiam illam, infallibilitatis
effectricem, S. Spiritui tribuendam esse putemus, ex eo
facile colligimus, quia Spiritus sanctus intellectum illumi­
nare dicitur, in quantum „ omni a quae scimus, a Spiritu
sancto scimus", ut ait Angelicus, In Syrnb. VIII. Qui prae­
terea suam doctrinam de infallibilitatis fonte his complexus
est: „Ecclesia universalis non potest errare, quia Spiritu
Sancto gubernatur, qui est Spiritus veritatis: hoc enim
promisit Dominus discipulis, Joan. XVI, dicens: Cum venerit
ille Spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem
*
II. II, 1,9.
— Cf. Quodl. IX, 16.
IV. Assistentia, revelatio et inspiratio. 1° Assi­
stentia Dei specialis, qua ecclesia semper ab errore servatur
immunis, a revelatione distinguitur; quia, Deo stricte reve­
lante, nova doctrina manifestatur, per assistentiam autem
tradita revelatio sancte custoditur. 2° Distinguitur etiam
assistentia ab inspiratione, (piae de libris V. et N. T. aflirmatur propterea, quod Spiritu sancto inspirante conscripti
Deum habent auctorem. 3° Assistentia ecclesiae conceditur,
ut revelata et inspirata serventur incolumia. 4° Ceteroqui
Deus non sola assistentia negativa suam ecclesiam tutam
ab errore tuetur, sed positiva etiam, quatenus opus sit.
V. Infallibilitas activa et passiva. Infallibilitas
passiva est ecclesiae ab errore immunitas in credendo et in

Quaestio VIII, Art. Ill

285

discendo; activa est hujusmodi immunitas in docendo. In
hac thesi generation inquirendum est, utrum ecclesiae in­
fallibilitatis praerogativa divinitus concessa sit. Ecclesiam
autem hic intelligimus fidelium coetum, tam eorum, qui
discunt, quam eorum, qui docent. Cujus ecclesiae infalli­
bilitas in credendo et profitendo his, quae sequuntur, conti­
netur. 1° Ecclesiae fides deficere non potest. 2° Ecclesia
in credendo errare non potest; quod sic accipiendum est,
ut ne inculpato quidem errore falli possit, et ad nullum
errorem ne insciens quidem moveri. 3° Non solum ecclesia
antiqua in fide errare non potuit, sed neque ecclesia, quae
nunc est, quae ve futura est usque ad consummationem
saeculi, errare in fide aut potest, aut poterit. Cf. Canum,
De locis theol. IV. 4.
VI. Adversarii; Puseyitae. Protestantes ecclesiam
infallibilem esse negant. Puseyitae tamen in abstracto
profitentur eam infallibilitatem, cujus subjectum esset eccle­
sia Romana, .ecclesia Graeca et ecclesia constituta Anglica,
in unam ecclesiam universalem conjunctae. Verum haec
ecclesia universalis, in tres communitates divisa, cum testi­
ficandae fidei impar sit, eo ducit, ut infallibilis ecclesia in
concreto nulla conspiciatur. Ceterum error ille de tribus
communitatibus supra dilutus est.

Thesis: Ecclesia Christi est infallibilis.
Argumenta.

A. Ex S. Scriptura.

Arg. I. Quod est immutabile et inexpugnabile in fide,
infallibile dicimus. Ecclesia autem est immutabilis et in­
expugnabilis in fide. Infallibilis igitur est. Major patet;
nempe quod fallitur, mutatur et ab errore vincitur. Prob.
minor ex Matth. XVI. 18. et I. Tim. III. 15., a) quantum
ad immutabilitatem, b) eamque in fide.
a) In Scripturis ecclesia dicitur aedificata 1° super pe­
tram, Matth. XVI. 18.; 2° vocatur columna et firmamentum ;

286

Quaestio VIII, Art. III.

3° portae inferi non praevalebunt adversus eam, Matth. 1. c.
Ergo est immutabilis et invincibilis.
1° Jesus beato Petro ait: super hanc petram aedificabo
ecclesiam meam. Jam vero vocabulum petra, quo Salvator
hic utitur, Syriace, hebraice, aramaice saxum, rupem et ideo
in casu fundamentum petrosum significat, quod aedificii
totius immutabilitatem conservet. Cf. Matth. VII 24—26.
2° Ecclesia, ut ait S. Paulus, est columna et firmamen­
tum veritatis, στύλος χαι ίδραίωμα; quae metaphora eandem
atque metaphora petrae firmitatis notionem ingerit, Id enim
ex ipsissimo verborum sensu usuque S. Scripturae cogitur.
Cf. I Cor. XV, 58.; Coloss. I. 23. etc. vocabulum ίδραΐος;
Gal. II. 9.; LXXIV. 3. etc. στύλος.
3° Portae inferi per synecdochen regnum seu civitatem
inferi designant. Cf. Gen. XXII. 17.; Ps. LXXXVI. 2.
Ecce vis hostilis, qua major dari non potest. Atqui ne
maxima quidem illa vi subigetur ecclesia: non praevalebunt
adversus eam. Ergo ecclesia, quam ne potentissimi quidem
hostes vincent, vinci nequit.
b) Haec immutabilitas et invincib ititas est circa fidem, id
est, circa veritates fidei.
1° Super petram aedificata ecclesia procul dubio quan­
tum ad eas res firmissima est, quas Christus incolumes
servari voluit. Atqui Christus fidei veritates incolumes ser­
vari voluit. Nam fidei unitas a Christo, ab apostolis et a
patribus omnibus absolute inculcatur, atque in vita super­
natural! fides primum est ac radix aliorum. Cf. de unitate
fidei, quaest. V. art. 2.
2° Columna et firmamentum ostendit ecclesiae firmitatem
in fide. Namque apostolus ait: „columna et firmamentum
*.
veritatis
At vocabulo veritatis veritates fidei Christianae
manifesto designantur. Hoc autem argumentum tam evi­
dens est, ut protestantes nonnulli hunc Scripturae locum
corruperint. Apostolus enim scribit: ut scias, quomodo opor­
teat te in domo Dei conversari, quae est Ecclesia Dei vivi, co­
lumna et firmamentum veritatis, quod a nonnulis in hunc
modum corruptum est: „ut scias, quomodo oporteat te in
domo Dei conversari, quae est Ecclesia Dei vivi. Columna

Quaestio VIII, Art. III.

2S7

et firmamentum veritatis, et manifeste magnum est pietatis
sacramentum, quod manifestatum est in carne/ Vides,
quomodo verba columna et firmamentum, ab ecclesia Dei vivi
avulsa, cum sequentibus connectant. At patres et codices
interpretationem istam recentem nequaquam admittunt?)
3° Portae inferi procul dubio etiam errores contra fidem
designant. Atqui portae inferi non praevalebunt adversus
ecclesiam. Ergo neque errores contra fidem praevalebunt.
Et sane error contra fidem ab apostolis et patribus semper
maximum malum habitus est; quare S. Paulus ad Timo­
theum scribit : Mali autem homines, et seductores, proficient in
pejus; errantes et in errorem mittentes. Tu vero permane in
iis, quae didicisti et credita sunt tibi, II. Tim. III. 14.; et ad
Galatas: Si quis vobis evangelizaverit praeter id quod accepistis,
anathema sit. Gal. I. 9.
Arg. II. Jesus apostolorum collegio locutus est: Data
est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Euntes ergo do­
cete omnes gentes: baptizantes eos in nomine Patris et Filii et
Spiritus sancti, docentes eos servare omnia quaecunque mandavi
vobis: et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad con­
summationem saeculi. Matth. XXVIII. 18- 20. Ita promit­
titur a) infallibilitas in fide; b) eaque non solis apostolis,
sed ecclesiae — c) usque ad mundi finem. Quod pro­
batur.
Verba: Ego vobiscum sum, et similia, quibus Deus pro­
mittit, se cum aliquo futurum in opere peragendo aut in
munere fungendo 1° in Scriptura significant opus illud certo
perficiendum. V. g. Exod. III. 11, 12.: Dixitque Moyses ad
Deum: Quis sum ego, ut vadam ad Pharaonem, et educam
filios Israel de Aegypto? Qui dixit ei: Eqo ero tecum. Conf.
Gen. XXVI. 3, 28.; Dent. XXXI. 8.: Jerem. XXX. 10, 11.;
') Daillé, auctor protestaus, fatetur, lectioni expositae concor­
dare omnia exemplaria Graeca, Latina, Syriaca, Arabica ac praeterea
cunctos Patres. Serm. Gall, in 1. Tiru. Ill, serm. 21 — Cf. Palmieri,
Tract, de Rom. Pont Prolog. §. XXL — Harnack, epistolam nostram
aliquot annis reoentiorem esse putat, sed sensum auctoritativum
textus allati concedit, in suo opere: Dic Mission und Ausbreitung des
Christentums, p. 1G3 et 293.

288

Quaestio VIII, Art. III.

Act. XVIII. 9, 10. etc. 2° Felix operis exitus ex verbis
allatis per se intelligitur, quoniam Dominus in negotio fe­
rendo se sponsorem fore declarat. Quibus positis sic ra­
tiocinor.
a) Christus fidem docendi opus prospere cessurum pro­
misit dicens: euntes ergo docete ... et ego vobiscum. Haec
autem promissio, in ordine ad fidem praedicandam facta,
verissime infaliibilitatem includit. Etenim 1° promittitur
assistentia Christi specialis et ideo felix exitus pro omni­
bus et singulis fidei articulis edocendis, cum praecipiatur:
docente eos servare omnia quaecunque mandavi vobis. 2° Ne­
gata veri nominis infallibilitate, memorata assistentia nulla
est. Etenim si fieri potest, ut ecclesiae fides in aliquo ar­
ticulo deficiat, semper haeremus dubii, utrum hoc vel illud
vere credendum sit, necne Ergo verbis allatis infallibilitas
in fide vere promittitur.
b) Infallibilitatis promissio ecclesiae, non solis apostolis,
facta est. Etenim 1° coetus apostolicus Christi ecclesiam
repraesentabat. 2° Promissa ad omnes gentes edocendas
ordinantur; hoc autem praedicandi opus, ab apostolis in­
choatum, ab apostolorum successoribus usque ad mundi
finem continuari debet. 3° Promissa ultra apostolorum
aetatem usque ad consummationem saeculi extenduntur. Ergo
assistentia promissa ad apostolos, non exclusive personales,
sed tanquara ad corpus morale, in successoribus permansu­
rum, pertinet.
c) Promittitur infallibilitas usque ad, mundi finem. Dici­
tur enim: omnibus diebus usque ad consummationem saeculi.
Haec consummatio aut est finis aevi apostolici, aut finis
mundi. Jam hoc alterum affirmandum esse patet. 1° Ex
verbis in se, quae minime restringuntur. 2° Ex usu S. Scri­
pturarum. Namque praeter hunc locum, de quo agitur,
locutio: consummatio saeculi in N. T. quater occurrit, et sem­
per, nemine contradicente, mundi finis significatur. Ita
Matth. XIII. 39. Christus parabolam zizaniorum edisserens
ait: Messis vero, consummatio saeculi est. Cf. Matth. XIII.
40, 49.; XXIV. 3.
III. Salvator Spiritum veritatis ter promisit

Quaestio VIII, Art. ΙΠ.

289

(Joan. XIV. 17.: XV. 26.; XVI. 13.), et inter alia his ver­
bis utitur: ego rogabo Patrem, et alium Paracletum dabit
vobis, ut maneat vobiscum in aeternum, Spiritum veritatis,
Joan. XIV. 16, 17.; Paracletus autem Spiritus Sanctus, quem
mittet Pater in nomine meo, ille ros docebit omnia, et suggeret
vobis omnia, quaecunque dixero vobis, Joan. XIV. 26.: Cum
autem venerit ille Spiritus veritatis, docebit vos omnem verita­
tem, Joan. XVI. 13. At haec est a) promissio infallibili­
tatis in fide; b) quae ecclesiae, non solis apostolis, facta
est; c) usque ad mundi finem continuanda Ergo ecclesia
est infallibilis. Prob. minor.
a) Infallibilitas in fide conceditur iis, quibus ipse Spiri­
tus veritatis promittitur eo praecise fine, ut omnem veritatem
doceant. Jam id a Christo promittitur. Patet minor ex
textibus allatis, ubi nominatim legitur: vos docebit omnia, —
omnia, quaecunque dixero vobis — omnem veritatem.
b) Promissio ecclesiae facta est. Etenim 1° chorus apo­
stolicus ecclesiam repraesentabat. 2° Finis missionis S. Spi­
ritus ad successores etiam apostolorum extenditur, siquidem
finis ille est totum praedicandi negotium, ut patet ex se­
quentibus: Ille (S. Spiritus) testimonium perhibebit de me,
Joan. XV. 26. Arguet mundum de peccato, et de justitia, et
de judicio, Joan. XVI. 8. Jlle me clarificabit, Joan. XVI. 14.
3° Verbum illud: in aeternum, de corpore morali tantum,
non de personis apostolici chori dici potuit 4° Connectuntur textus allati cum Joan. XVII. 20, ubi Jesus orans ait:
Non pro eis autem rogo tantum, sed et pro eis, qui credituri
sunt per verbum eorum in me.
c) Usque ad mundi finem. Christus dixit: in aeternum,
ιΐς τον αιώνα. Atqui hujus locutionis sensus hoc in loco est:
usque ad mundi finem; ut tria probant. 1° Ea locutio in
plurimis S. Scripturae locis longinquitatem omnium saecu­
lorum significat. 2° Finis missionis S. Spiritus jam memo­
ratus et analogia cum promissis Matth. XVI. 18.; XXVIII.
18—20. et cum Pauli doctrina 1. Tim. III 15. eum sensum
postulant. 3° S. Joannes eum sensum confirmare videtur
de fidelibus („omnes qui cognoverunt veritatem1*) scribens:
Do Groot, Summa apologet.

Ed. tertia.

.

290

U

Quaestio VIII, Art. Ill

propter veritatem, (piae permanet in nobis, et nobiscum erit in
aeternum, dç τον αιώνα. II. Joan. v. 2.
Confirmatio ex vaticiniis Γ. T. a) Christi regno, quod
est ecclesia, perennitas et firmitas a prophetis promissae
sunt (cf. art. 1.). Perennitas autem et firmitas in ecclesia
sim· infallibilitate cogitari nequeunt. Etenim 1 ° fides in Christi
regno radix est ac fundamentum; quemadmodum et patres
de fide ecclesiae intelligunt hoc Oseae II. 19, 20.: Sponsabo
te mihi in sempiternum ... et sponsabo te mihi in fide.
2° Ecclesiam perpetuam fore, prophetae praedixerunt, cum
Christum in ea in aeternum regnaturum praenunciaverint.
rSi ergo — Canus ait — in aeternum Ecclesia Christi
manu sustinetur, Christi praesidio ornatur, Christi virtute
fulcitur, Christi sapientia regitur, fides profecto in ea per­
manebit, sine qua regnum Christi in terris nullum est?
Loci Theol. IV. 4, conci. 1.
b) Isaiae vaticinatio haec: spiritus meus, qui est in te,
et verba mea quae posui in ore tuo, non recedent de ore tuo,
et de ore seminis tui amodo, et usque in sempiternum. LIX. 21.
Et inferius: Erit tibi Dominus in lucem sempiternam et Deus
tuus in gloriam tuam: non occidet ultra sol tuus et luna tua
non minuetur, quia erit tibi Dominus in lucem sempiternam.
LX. 19, 20. Quae ad ecclesiam referri videntur. Ergo
ecclesiae fides non occidet
Argumenta ex Luca XXII. 31—32.; Joan. XXI. 15—17,
inferius, ubi de primatu, exponenda sunt.

Arg. 1. Negative.

Qui ecclesiae infallibilitatem ne­
gant, asserunt, non solum ecclesiam esse erroribus obnoxiam,
verum etiam fieri posse, ut ipsa per plura saecula credat
et profiteatur errores turpissimos. Id enim in ecclesia Ro­
mana, extra quam per plura saecula nulla ecclesia conspicie­
batur, evenisse dictitant. Atqui patres ne uno quidem
vocabulo unquam affirmaverunt aut conjecturae quadam
specie significaverunt, fieri posse, ut Christi ecclesia vel
unicum in errorem incidat. Ergo infallibilitas patrum menti
valde congruit.

Quaestio VIII, Art. 111.

Arg. Π.

291

Ex. patribus apostolicis. Patres apostolicos
infallibilem credidisse ecclesiam, spectatis adjunctis, con­
stat. Ergo ecclesiae fides deficere non potest. Dixi: spe­
ctatis adjunctis, quae sunt: 1° paucitas operum, ab aposto­
licis patribus aut scriptorum, aut superstitum; 2° operum
indoles et materia, (piae controversias nostras adeo non
contingunt; 3° doctrina S. Scripturae, quae patres aposto­
licos praeluxit, necnon doctrina patrum subsequentium,
qui fidem ab aetate apostolica acceptam declararunt.
Proh, antec.
a) S. Clemens Romanus I. Cor. XLVI. 6. et S. Ignatius
Antiochenus ad Ephes. V. unionem Christi cum ecclesia
maximam esse docent: „ubi fuerit Christus Jesus — ait
S. Ignatius — ibi catholica est ecclesia.” Jam vero fieri
non potest, quin tanta unio firmissimam in fide ecclesiam
efficiat. Quapropter auctor epistolae ad Diognetum, cap. XI.
Dei Filium esse praedicat, rper quem ecclesia ditatur .
evangeliorum fides stabilitur ÇîSqvtco), et apostolorum tra­
ditio custoditur, et ecclesiae gratia exultât/ Itidem ab
Herma in Pastore, Simii. IX. 12—13 „turris“, quae est
„ecclesiaa, super petram aedificata, „petra“ vero ..Filius Dei"
esse dicitur. Addit: ,,turrim monolitham factam esse cum
petra“; quod magnam fidei firmitatem indicare videtur.
b) Patres apostolici in ecclesia salutem et adversus
errores remedium reperiri affirmant; in luce ambulare, qui
ecclesiae conjunguntur; haeretice sentientes ab ecclesia
Christi prorsus discedere: haeresin ^mortiferum pharmacum”
esse profitentur. Cf. quaest. V. art. 2. Praeterea
1" S’. Ignatius Philadelphenses, cap. 111. in hunc modum
adhortatur: „Abstinete ab herbis noxiis, quas Jesus Christus
non colit, quia non sunt plantatio patris . . . Quotquot
enim Dei et Jesu Christi sunt, hi sunt cum episcopo; et
quotquot poenitentia ducti redierint ad unitatem ecclesiae, et
hi Dei erunt, ut secundum Jesum Christum vivant.” —
Idem eos, qui ecclesiam pravis doctrinis perturbare conan­
tur, his verbis condemnat: ..Familiarum perturbatores regnum
Dei non haereditabunt. Si autem ii, (pii secundum carnem
haec operati sunt, morte sunt affecti; quanto magis, si
*
19

292

Quaestio VIH, Art. III.

quis fidem Dei prava doctrina corrumpat, pro qua Jesus
Christus crucifixus est? Talis, inquinatus factus, in ignem
inexstinguibilem ibit; similiter et qui audit ipsum. Ob id
Dominus in capite suo accepit unguentum, ut ecclesiae
spiret incorruptionem. Ne ungamini tetro odore doctrinae
principis hujus saeculi, ne captivos vos abducat a proposita
vita/ Ad Ephes. XVI—XVII.
2°
Polyca/rpus ecclesia adhaerendum esse tam stre­
nue defendit, ut Marcioni, haeretico, dicenti: Agnosce nos;
respondisse feratur: Agnosco te primogenitum Satanae.
Euseb E. H. lib IV. 14. Idem ad Philippenses, cap. VII.:
„relinquentes
inquit — vanitatem multorum et falsas
doctrinas ad traditam nobis ab initio doctrinam revertamur;"
item cap. Ill : ^aedificari poteritis si in Pauli epistolas in­
tueamini in fide, quae vobis est data; quae est mater om­
nium nostrum
*
Quin etiam S. Irenaeus „in conspectu
*
Dei
affirmavit, beatum Polycarpum, si Florini haeresin
audiisset. exclamaturum continuo, et obturatis auribus
suis dicturum fuisse prout ipsi moris erat: Deus bone, quae
me in tempora reservasti, ut haec sustinerem: atque ex
loco ipso aufugiturum, in quo seu stans seu sedens, ejus­
modi sermones audiisset/ S Iren, in epist. ad Flor. ap.
Eus. E. H. lib. V. 20.
Ex quibus apparet, quantopere patres illi censerent, a
quovis errore maxime alienam esse Christi ecclesiam.
Arg. III. Ex aliis nonnullis patribus. S. Irenaeus, beati
Polvcarpi discipulus, apostolica successione exposita ita
prosequitur: „non oportet adhuc quaerere apud alios veri­
tatem, quam facile est ab ecclesia sumere, cum apostoli
quasi in depositorium dives, plenissime in eam contulerint
omnia, quae sint veritatis, ut omnis quicunque velit, sumat
ex ea potum vitae. Haec est enim vitae introitus, omnes
autem reliqui fures sunt et latrones." Adv. haer. III 4.
— Ab eodem fides in ecclesia esse dicitur, „ semper a
Spiritu Dei, quasi in vase bono eximium quoddam de­
positum juvenescens, et juvenescere faciens ipsum vas,
in quo est." III. 24. Item 1. c. „Ubi enim ecclesia,
ibi et Spiritus Dei, et ubi Spiritus Dei, illic ecclesia

Quaestio VIII, Art. III.

293

et omnis gratia; Spiritus autem veritas
*
— Libro V.
cap. 20. haec addit: ^ecclesiae quidem praedicatio vera
et firma, apud (piam una et eadem salutis via in uni­
verso mundo ostenditur. Huic enim creditum est himen Dei/
Clemens Alexandrinus: „homo Dei esse, et Domino
fidelis esse desiit, qui adversus ecclesiasticam recalcitravit
traditionem, et in humanarum haereseon desiluit opinio­
nes/ Strom. VII. 16. — Origenes: „Non debemus atten­
dere eis, qui dicunt: ecce Christus, non autem ostendunt
eum in ecclesia; . . . quae plena est lumine vero, quae
est columna et firmamentum veritatis/ In Matth. tract.
XX. — S. Athanasius: ..Sufficit his duntaxat verbis ad
illa (haereticorum paradoxa) respondere: Haec catholicae
ecclesiae non sunt/ Epist. ad Epict. - Tertullianus: eccle­
siae infallibilitatem non nisi absurde negari docet. „Age
nunc — inquit — omnes erraverint . . . nullam respexerit
Spiritus sanctus, uti eam in veritatem deduceret, ad hoc
missus a Christo, ad hoc postulatus de Patre, ut esset
doctor veritatis; neglexerit officium Dei villicus, Christi
vicarius, sinens ecclesias aliter interim intelligere, aliter
credere, quod ipse per apostolos praedicabat". De praescr.
cap. XXVII. — S. Hieronymus ait: „ Poteram omnes pro­
positionum (falsarum) rivulos uno ecclesiae sole siccare/ C.
Lucifer, cap. XXVIII. — S. Augustinus: „Ipsa est ecclesia
sancta, ecclesia una, ecclesia vera, ecclesia catholica,
contra omnes haereses pugnans; pugnari potest, expugnari
tamen non potest. Haereses omnes de illo exierunt, tanquam sarmenta inutilia de vite praecisa: ipsa autem
manet in radice sua, in charitate sua/ De symb. ad Catech.
Semi. I. 6.
Arg. IV. Ex praxi ecclesiae et monumentis, a) Eccle­
siae praxis ea semper fuit, ut quicunque cum ecclesia ca­
tholica dissentirent, haeretici haberentur. Quod quidem
factum publicum universarum haereseon historiis certissimisque conciliorum ac Pontificum decretis memoriae pro' ditum est.
b) In monumentis spectantur: Ie Columba, quae est

294

Quaestio VIII, Art. 111.

S Spiritus, insidens cathedrae, quae est signum magisterii
ecclesiastici. (In graffito coemeterii Ad duas lauros, etc.)
2° Columna, supra (piam Christi monogramma conspicitur,
Petrum inter et Paulum collocata (Buonarotti, Vetri,
t. XIV.) 3° Navis, quae portatur a pisce seu delphine,
Christi symbolo (Kraus, Redl-Encyklop. B. I, 521; II, 731).
Pictura quaedam in coemeterio S. Callisti protectionem
divinam in hunc modum exprimit: navicula in medio
mari jactatur fluctibus, qui virum extra navim obruunt,
mox, ut videtur, periturum; at alii viro, in navicula oranti,
brachium Dei de nubibus praesidium porrigit. (J. Wilpert,
Dic Malereien der Sacra mentskapellen, S. 23—24. 4° Arca,
qua naufragium non passa homines diluvii eripiuntur flucti­
bus (Kraus, II. p. 500).
Objectiones.

Obj. 1.

Infallibilitas humano generi perniciosa est.
Ergo Christus eam suae ecclesiae non concessit. Prob.
antec. Qui sese infallibilem esse credit, neglecta ulteriori
veritatis inquisitione, iners evadit; dissentientium opiniones
intolerantia fanatica spernit. Haec autem maxime perni­
ciosa sunt.
Resp. Nego antec. Ad probationem dist.: infallibilitas
inertiam et intolerantiam parit per se, nego; per abusum,
transeat. Assistentia divina hominem in cognoscenda veri­
tate dirigit; activitatem autem humanam, quae plurimis
scientiis vi naturalis luminis exercetur, non minuit, cum
inquirendi nulla aut facultas, aut objectum, aut impulsus
infallibilitate (leniatur. — Neque tolerantia caritatis et certitudinis, sed indifferentismi tolerantia infallibilitate prohibetur.
Instabis. Qui habet finem, quiescit. Jam veritatem,
quae est inquirendi finis, se habere autumant, qui infallibilem ecclesiam credunt. Ita quiescunt inertes
Resp. Dist. maj.: Qui habet finem, quiescit a fruitione
finis, nego; a petitione finis, subdist: quantum ad finem,
quem habet, conc.; quantum ad omnia, nego. Dist. min.:
infallibilistae autumant se habere quamcunque veritatem,

Quaestio VIII, Art III.

295

nego;: veritatem, a Christo ecclesiae relictam, subdist : per
modum fidei, conc.; cum sacrae doctrinae scientia, nego. Et
nego conclusionem. Et sane 1° quae fides docet, tractatum
scientificum non excludunt, prout Angelici Summae com­
monstrant; 2° praeter fidei veritates, infinitae propemodum
veritates naturales investigandae relinquuntur; 3" vera
hominis activitas non in eo sita est, quod in aeternum du­
bius veritatem exquirat, sed in iis capessendis bonis, quae,
fide praelucente, obtineri possunt.
Urgebis. Si ecclesia deficere in fide nunquam potest,
S. Spiritui eam docenti resistere nequit. At si resistere
nequit libera non est. Infallibilitas igitur absurda est.
Resp. Dist. maj.: S. Spiritui resistere non potest uni­
versa ecclesia, conc.; singula ecclesiae membra non possunt,
nego. Et dist. min.: libertate destituitur, si resistere non pot­
est ex necessitate naturae, conc.; ex efficacia gratiae, nego.
Dices. Etiam universa ecclesia est libera.
Resp. Conc. antec. Nego consequens. Sicut enim ali­
quis potest, salva libertate, confirmari in bono, ita et in
vero. Itaque libertas non perit, cum Christus per assistentiam Spiritus sancti constituit ecclesiam in veritate infal­
libilem.
Obj. II. Si ecclesia ob textus allatos dicitur infalli­
bilis, ob aliorum textuum analogiam dici debet impeccabilis·
At non est impeccabilis. Ita nec infallibilis. Prob. major:
v. g. Christus discipulis suis ait: Estote ergo vos perfecti,
sicut et pater vester caelestis perfectus est. Matth. \ . 48.
Resp. Dist. maj.: ecclesia dici debet impeccabilis, in
quantum singula ejus membra possunt peccare, nego; in
quantum necesse est, ut in membris semper sanctitatis
fructus operetur, conc. Et contradistincta minori, nego con­
clusionem
Probationem majoris dist: Christus dicens:
estote perfecti etc. ad perfectionem invitat, conc ; perfectionem
suis donat, nego. Probavimus autem, infallibilitatem a
Christo fuisse donatam ecclesiae.
Urgebis. In Christi sermone, quo S. Spiritum ecclesiae
promissum esse catholici asserunt, nonnulla ad solos apo­
stolos pertinere constat; v. g. Joan. XIV. 28.: 87 diligeretis

296

Quaestio VIII, Art. IV.

me. gauderetis utique, quia vado ad Patrem: etc. Ergo nihil
obstat, quominus sermonem totum exclusive ad apostolos
habitum esse putemus.
liesp. Dist. antec.: in Christi sermone nonnulla ad
solos apostolos pertinent, conc ; ea, quibus infallibilitas pro­
bari solet, nego. Solutio ex argumentis patet.
Instabis. Textuum, in argumentis allatorum, haec inter­
pretatio videtur verior, ut locutio: in aeternum, ad aposto­
lorum aetatem, et assistentia, si divinitus apostolorum etiam
successoribus promissa sit, ad veritates fundamentales re­
stringatur. Ergo infallibilitas incerta est.
Ilesp. Nego antec. Probavimus enim, claram Christi
pollicitationem nulla prorsus interpretatione eludi posse.
Contextus; textuum collatio, uti illud Matthei: usque ad
consummationem saeculi, et hoc Joannis: in aeternum; et
veterum consensio rem minime incertam relinquunt. De
articulis fundamentalibus quaest. V. art. 2. dictum est satis.
Articulus IV.

Utrum’ ecclesia docens sit infallibilitatis activae
subjectum.
I. Infallibilitatis charisma ecclesiae concessum vidimus.
Speciatim addamus, utrum omnia ecclesiae membra eodem
modo subjectum infallibilitatis dici debeant.
Richeriani, Pistorienses aliique multitudinistae (cf. q. III.
De hierarchia), ut omnia, quae ad potestatem ecclesiasticam
spectant, ita maxime infallibilitatem prius, immediatius et
essentialius fidelium universitati, secundario tantum et ministerialiter episcopis ac Romano Pontifici collatam esse
contendunt. Catholici episcopos cum Romano Pontifice
praecipuum infallibilitatis subjectum esse docent.
H. Duplex infallibilitatis species ecclesiae con­
cessa est, quarum laltera passiva seu in credendo dicitur,
altera activa seu in docendo. Et duplex in ecclesia mem­
brorum species reperitur; altera eorum est, qui discunt,
altera eorum, quibus docendi munus incumbit. Infallibili­
tatem passivam ecclesiae discenti sic competere asserimus,

Quaestio VIII, Art IV

297

ut ecclesiae docenti conjuncta unum cum ea mysticum
Christi corpus efficiat; nulla tamen fidelium infallibilitas. si
suis non uniantur pastoribus. Sed pastores independenter
a fidelibus infallibilitate activa pollent. Itaque ecclesia
docens infallibilitatis activae subjectum habetur.
III. Ecclesia docens ex iis constituitur, qui pro­
prie jus officiumque authentice docendi universam ecclesiam
commissum est. Quod quidem jus officiumque spectari
potest 1" in Romano Pontifice, ex cathreda docente; 2° in
conciliis oecumenicis; 3° in corpore episcoporum. Summo
Pontifici unitorum, per orbem disperso. De tertio jam dis­
seritur. Animadvertendum est autem, infallihilitatem epi­
scopatui seu universitati episcoporum attribui, non singulis
episcopis.

Thesis: Ecclesia docens est infallibilitatis activae sub­
ject um.
Argumenta.

Arg. I. Ecclesia discens audire debet ecclesiam do­
centem, id est, ecclesiae pastores. Ergo si pastores errarent,
universa errare cogeretur ecclesia. Porro ecclesiam infal­
libilitate instructam esse probavimus. Ergo ecclesiae pastores
in fidem docendo errare nequeunt. Quod autem ecclesia
discens audire debet docentem, id patet, a) ex eo quod
pastorum coetus in hominibus fidem edocendis Christi
personam gerit, qui post resurrectionem apostolis suis
apparens ait: Sicut misit me Pater, et ego mitto vos. Joan.
XX. 21.; b) ex constitutione ecclesiae hierarchica, alias
demonstrata; c) ex ecclesiae magisterio, divinitus instituto.
Cf. quaest. X.
Arg. II. Christi promissiones de infallibilitate primario
et immediate factae sunt ecclesiae rectoribus et in ordine
ad docendi munus. Docens igitur ecclesia subjectum est
infallibilitatis activae. Prob. antec. Matth. XVI. 18., Petrus
instituitur petra, a qua totum aedificium firmitatem habet; —
Matth. XXVIII. 18—20., Christus spondet, sese in omnes
aetates cum iis fore, quibus: euntes docete, dixerat: — Joan.
XIV XVI., S. Spiritus apostolis promittitur, quibus munus

Quaestio VIIT, Art. IV

298

testimonii de Christo perhibendi mandatum fuerat. Hinc
et beatus Irenaeus iis parendum esse docet, „qui cum epi­
scopatus successione charisma veritatis certum secundum bene­
placitum Patris acceperunt.“ Adv. Haer. IV. 26.
Arg. II1. rIllos, quos Deus ad aliquid eligit, ita prae­
parat et disponit, ut ad id, ad quod eliguntur, inveniantur
idonei/ S. Thom. III. 27. art. 4. Atqui ecclesia docens
eligitur, ut per eam fideles fidem inconcusse discant; quod
infallibilitatis expers eflicere nequit.
Item: „Quanto ali­
quid magis appropinquat principio in quolibet genere, tanto
magis participat effectum illius principii/ Λ. e. art. 5. Jam
vero ecclesiam docentem S. Spiritui, tanquam infallibilitatis
principio, propinquissimam esse ex eo intelligitur quod
S. Spiritus ecclesiae infallibilitatis principium est, in quan­
tum ecclesiam docet. Etenim ecclesia docens, cum in prae­
dicando et docendo Spiritus sancti instrumentum sit, magis
Illius effectum participat, qui est in ecclesia inerrantiae
principium et virtus principalis.
Veteres quid ea de re senserint, ex iis, quae de magi­
sterio et de conciliis dicenda sunt, infra patebit.
Objectiones.

Obj. 1.

Fides in religione quoque Judaica conser­
vanda fuit. Atqui rectores ecclesiae Judaicae in fide errare
potuerunt. Ergo nec ecclesiae Christianae pastores infallibiliter docere opus est.
Resp. Trans, min. Et negata paritate, nego conclu­
sionem. Quidquid de synagogae inerrantia censueris,l)
praerogativas ecclesiae Romanae non labefactabis. Inter
legem enim antiquam et novam triplex differentia, quantum
ad hanc quaestionem, reperitur, videlicet: a) in gente Ju­
daica praeter sacerdotum ministerium ordinarium aderat
extraordinaria prophetarum missio; b) ecclesia Judaica, cum
') Cf. argumenta, quibus infallibilem et visibilem fidei regulam
pro lege antiqua propugnat Joannes a S. Thoma, Cursus theolog
Tract, de auctor Summi Pontif., disp. 1. art. 1.

Quaestio VIII, Art. IV.

299

particularis uniusque gentis esset et veritatum revelatarum
numero ecclesia Christi valde inferior, charismate infalli­
bilitatis minus periculose carebat; c) ecclesiae Judaicae
nusquam factae sunt infallibilitatis promissiones illae mani­
festae et locupletes, quas factas esse constat ecclesiae
Christi.
Obj. 11. Ecclesia docens infallibilis non erit, si omnes
apostoli erraverint. At erraverunt omnes; nam Christus
mox ad Patrem rediturus undecim apparuit: et exprobravit
incredulitatem eorum et duritiam cordis, quia iis, qui rideront
eum resurrexisse, non crediderunt. Mare. Χλ’Ι. 14
Resp. Dist. maj.: si apostoli in docendo erraverint post
adventum S. Spiritus, conc.; ante adventum, nego. Et hoc
responso omnes id genus objectiones solvuntur. Audiatur
S. Thomas: (discipuli) „quamvis prius Spiritum sanctum
habuissent in munere gratiae, quo perficiebantur ad ea
quae ad singulares personas eorum pertinebant, tamen in
die etiam Pentecostes susceperunt Spiritum sanctum, sed
in munere gratiae quo perficiebantur ad promulgationem fidei
in salutem aliorum/' In IV. Sent. dist. 7, q 1, art. 2, 2.
instabis. Apostolorum infallibilitas non competit nisi
eis, ad quos transmissae sunt apostolorum praerogativae
omnes. At non omnes ad successores apostolorum trans­
missae sunt Ergo nec infallibilitas.
Resp. Dist. maj.: infallibilitas non competit nisi eis, ad
quos transmissae sunt apostolorum praerogativae ordinariae,
conc.; extraordinariae, nego. Et dist. min.; non transmissae
sunt praerogativae extraordinariae, conc.; ordinariae, nego.
Potestas et praerogativae, quae ad fieri, ut ajunt, ecclesiae
eamque fundandam, aut ad apostolos ut privatos specta­
bant, in successores transmittendae non fuerunt; sed quae­
cunque ecclesiae conservandae causa et ad regimen ordi­
narium divinitus concessa sunt, haec necessum fuit cum
ipsa ecclesia manere.
Obj. III. Infallibilitas moram nullam laboremve in
definiendo requirit. Atqui maxima saepe mora et ecclesiae
labor in docendo conspicitur, velut in definienda immacu­
lata Conceptione et infallibilitate Pontificia.

300

Quaestio VIII, Art. IV.

Resp Dist. maj.: nulla mora aut labor requiritur, ubi
habetur infaliibilitas revelationis, transeat; assistentiae, nego.
Et dist. min.: illa mora et labor a S. Spiritu ad definitio­
nem opportunam et certam diriguntur, conc.; ea directione
vacant, nego. Responsum paucis exponam.
a) Quantum ad moram. Infaliibilitas assistentiae hu­
manam operationem non excludit, sed eam excitat et dirigit
ad ecclesiae salutem procurandam. Jam vero inter eccle­
siae rectores, cum non omnes et singuli infallibilitatem
acceperint, nonnunquam de credendis lis movetur. Neque
tamen quaevis orta lis definitione dirimenda est, sed si
fidelium salus inter hujusmodi lites periclitetur, aliave
causa gravissima id postulet, ecclesia per S. Spiritus assistentiam, quantum opus est. ad definiendum excitatur et
dirigitur. Ita saeculo IV. consubstantialitas Filii contra
Arium, hac aetate nostra Pontificia infaliibilitas decreto
solemni declarata est; alia contra, v. g. quaestio de auxi­
liis nunquam. Judicium autem de mora privato nulli
competit, sed ecclesiae, quam Deus in temporibus etiam
cognoscendis dirigit.
b) Nihil demum obstat, cur labor infallibilitatem assi­
stentiae comitetur. Nam ecclesiae definitiones ex proxima
Dei revelatione non scribuntur, sed desumuntur e fidei
deposito. Quapropter res ipsa hoc poscit, ut ab ecclesiae
rectoribus, quid scripto verboque traditum sit, diligentius
investigetur. Quin imo apostolis et senioribus Hierosolymis
ad definiendum congregatis, magna conquisitio facta est.
Act. XV. 7. Auctor vero libri II. Mach abacorum, cap. II. 27.
et S. Lucas cap. I. 1 — 4. in evangelic scribendo laborem
se subiisse significant.
Urgebis. Si labor in docendo requiritur, in quaestionem
vocari potest, utrum ecclesia docens ea, qua opus est, dili­
gentia in definiendo usa sit. Ex hac igitur parte incerta
erit ecclesiae auctoritas.
Resp. Dist. antec.: id in dubium vocari potest ratione
habita infirmitatis humanae, conc.; divinae Providentiae,
nego. \ idelicet Christus absolute praescripsit, ut fideles
ecclesiam docentem audiant; absolute igitur tenendum est,

Quaestio IX, Art. I.

301

quod communi pastorum consensu definitur. Praeterea si
discentis ecclesiae sit, de sufficienti pastorum studio judi­
care, mox ne unicum quidem ecclesiae docentis judicium
firmum erit. Ergo nisi inficiemur, Deum sapientissimum
fini coaptare media, concludendum est, ecclesiae judiciis,
providente Deo, nihil defuturum, quod ad judicium firmum
et solidum requiratur.

Quaestio IX.
De objecto infallibilitatis ecclesiae.
Praeclara dos infallibilitatis quando lucem et pacem
hominum animis afferat, nemo satis intelliget nisi comperto,
quam late promissa divinitus assistentia pateat. Qui pro­
missionem ultra quam Christo placuit, temere aut inscien­
ter extendit, ridiculam facit inerrantiam; qui arroganter
coarctat, ordinationi divinae resistit Quapropter infallibili­
tatis objectum investigandum est.
Hoc loco quaeritur:
Primo. Utrum infallibilitatis objectum sint omnia imme­
diate revelata.
Secundo. Utrum infallibilitatis objectum sint conclusio­
nes theologicae.
Tertio. Utrum infallibilitatis objectum sint facta dog­
matica.
Quarto. Utrum infallibilitatis objectum sint res disci­
plinae.
Quinto. Utrum infallibilitatis objectum sit eanonUutio
sanctorum.
Sexto Utrum infallibilitatis objectum sit approbatio ordi­
num religiosorum.

302

Quaestio IX, Art I.

Articulus I.

Utrum infallibilitatis objectum sint omnia immediate
revelata.
I. 1 nfalli bili tatis o b jectumgenerati m spectatum.
Generatim infallibilitatis objectum non est nova doctrina
revelanda, sed revelata custodienda et exponenda. Siquidem
Spiritus veritatis Petri successoribus ecclesiaeque ipsis con­
junctae non promissus est, ..ut eo revelante novam doctrinam
patefacerent, sed ut eo assistente revelationem seu fidei
depositum sancte custodirent et fideliter exponerent.“ Conc.
Vatie. Constitutio Pastor aeternus, cap. IV. Et quoniam
revelatio veritates tam speculativas quam practicas conti­
net, infallibilitatis objectum merito habetur revelata Christi
doctrina de fide et moribus.
II. Revelationes communes et privatae. Reve­
latio communis est, quae ecclesiae universae credenda pro­
ponitur; revelatio privata, quae personae privatae fit, ut
privata et particularis est, velut revelationes, factae S. Catharinae Senensi, S. Theresiae aliisque sanctis. Revelationes
privatas, etsi veritas earum doctrinalis aut falsitas ecclesiae
judicio subtrahi nequit, hoc loco agitare non attinet; nam,
ut Angelici verbis utar: „Innititur fides nostra revelationi
Prophetis et Apostolis factae, qui canonicos libros scripse­
runt; non vero revelationi, si quae fuit aliis Doctoribus
facta." S. Theol. I. 1. art. 8. ad 2.
Ill Revelata immediate et mediate. Immediate
seu formaliter revelatum dicitur, quod est revelatum in se
ipso: mediate seu virtualiter revelatum, quod revelatum est
in suis principiis seu in sua causa.
Quaeres, quonam jnodo veritates per discursum ex suis
principiis inferantur. Resp. Quaedam in principiis, id est,
in praemissis continentur, „ut pars in toto, vel ut singulare
in universali, vel ut implicitum in explicito terminis aequivalentibus expressura". (Bill. Diss. prooem. De theologia, art. 7.)
Haec autem inferuntur per discursum improprium et pure

Quaestio IX, Art I

303

explicativum, non per discursum proprium et rigorosum:
discursus autem pure explicativus non est causa movens
assensum, sed causa, quae assensus motivum, id est, reve­
lationem applicat.
Alia ,,ratione connexionis naturalis, — ita Billuart 1. c.
— hoc est vel ut proprietas in essentia, vel ut effectus in
causa" in praemissis continentur: conclusiones theologicae
nuncupari solent, de quibus pauca sequenti articulo prae­
notabimus Haec porro per discursum proprium ex prae­
missis revelatis inferuntur.
IV. Veritates, quae per discursum improprium
et pure explicativum ex una aut duabus praemisOs
immediate revelatis inferuntur, aequivalenter imme­
diate revelatae censentur. Hujusmodi enim veritates, ut
modo diximus, propositiones particulares sunt, quae in uni­
versali immediate revelata includuntur. Sed propositiones
particulares in universali quasi partes actuales in toto in­
cluduntur, et ab ea modo tantum significandi differunt.
Exempli causa ponatur haec propositio universalis imme­
diate revelata: Christus pro omnibus mortuus est; quae pro­
positio, cum Dei cognitionem circa homines non confusam,
sed explicitani et distinctam singulorum exprimat, cadit
formaliter et expresse, quantum est ex parte Dei, supra
omnes et singulos eorum. Qua de causa earum propositionum
revelatio a pluribus theologis non virtualis sed formalis con­
fusa nuncupatur; ita tamen, ut confusa non ex parte Dei.
sed respectu nostri dicatur; namque ut distincte percipia­
mus, v. g. Christum pro Salomone mortuum esse, revela­
tio Dei expressior non requiritur, sed certo tantum cogno­
scere opus est, Salomonem esse hominem. Cf. Salmant.
Tract. XVII., De fide; disp. I. dubium III. §. 3.; Billuart,
diss. prooem. De theologia, art. 7.; De regulis fidei, disp IV.
art. 9.
V. Doctrina de fide et moribus. Diximus infalli­
bilitatis objectum esse revelatam doctrinam de fide et
moribus. In hac autem formula omnia comprehenduntur,
quae ad doctrinam de fide, quamvis sub diverso respectu,
vere pertinent. Objectum enim fidei est 1° proprium et

304

Quaestio IX, Art. I.

commune·. Objectum proprium sunt veritates supernaturales;
objectum commune veritates, quae naturali etiam lumine
rationis, etsi praeterea revelatae sunt, ab homine cogno­
scuntur. Cf. S. Thom. II. II. 2 art. 4. -2° Principaliter
intentum et ad principaliorum manifestationem ordinatum. Ita
docet S. Thomas: „per se ad fidem pertinent illa quae
directe nos ordinant ad vitam aeternam; sicut sunt tres
personae omnipotentis Dei, mysterium incarnationis Christi,
et alia hujusmodi . . . Quaedam vero proponuntur in sacra
Scriptura ut credenda, non quasi principaliter intenta, sed
ad praedictorum manifestationem, sicut quod Abraham ha­
buit duos filios, quod ad tactum ossium Elisaei suscitatus
est mortuus, et alia hujusmodi, quae narrantur in S. Scri­
ptura in ordine ad manifestationem divinae majestatis vel
incarnationis Christi.u II. II. 1. art. 6. ad lu,n. 3° Per se
aut per accidens: „fidei objectum per se est id per quod
homo beatus efficitur . . . Per accidens autem aut secun­
dario se habent ad objectum fidei omnia quae in sacra
Scriptura divinitus tradita narrantur, sicut quod Abraham
habuit duos filios, quod David fuit filius IsaiA S. Thorn. II. II.
2. art. 5. — 4° Directe et indirecte: „ad fidem — Angelicus
ait — pertinet aliquid dupliciter: uno modo directe, sicut
ea quae nobis sunt principaliter divinitus tradita, ut Deum
esse trinum et unum . . . Indirecte vero ad fidem pertinent
ea ex quibus negatis consequitur aliquid contrarium fidei/
I. 32. art. 4. — Ad revelationis ergo depositum diversa
pertinent, quae in formulam doctrinae de fide conclusa sunt.
VI. Giintheriani. Probandum est infallibilitatis ob­
jectum esse immediate revelata omnia: omnia, ut eorum
excludatur error, qui infallibilitatem ad fundamentalia quae­
dam restringunt; revelata, id est, revelatorum veritatem, ut
excludatur error Antonii Giinther (1783—1863i, qui eccle­
siam infallibilem esse asserit, non ut dogmatis veritatem
doceat, sed ut eos dogmatis intelligendi modos proponat,
(pii diversis aetatibus aptissimi sint; scilicet Giintheriani ad
supremam et veram dogmatum intelligentiam ope scientiae
philosophicae perveniendum esse arbitrantur. Cf. Conc.
Vatic, sess. III, De fide et ratione, can. III.

Quaestio IX, Art. I.

305

Ecclesia catholica profitetur, ecclesiae infallibilitatem
in immediate revelatis esse dogma revelatum; hujus autem
negatio haeresis haberi debet.

Thesis: InfaUibilitatis objectum sunt omnia immediate
revelata.
Argumenta.

i

Arg. I. Quod hominibus infallibiliter ab apostolis
tradendum fuit, id ab ecclesia infallibiliter conservandum
est. Apostoli autem infallibiliter omnia revelata ecclesiae
tradiderunt. Infallibilitatis igitur objectum sunt omnia im­
mediate revelata. Major constat ex articulis praeceden­
tibus. Prob. minor.
Christus ait: Euntes ergo docete omnes gentes... docentes eos
servare omnia, quaecunque mandavi vobis, Matth. XXVIII. 20.
S. Spiritus ad omnia docendum expresse promittitur: vos do­
cebit omnia et suggeret vobis omnia quaecunque dixero vobis.
Joan. XIV. 26. Quin etiam hic est proprius Spiritus sancti
effectus,' quod per Ipsum tota revelata veritas cognoscitur
et multa creduntur, quae absque illo Spiritu veritatis prius
portari non poterant; sicut scriptum est: Adhuc multa habeo
vobis dicere, sed non potestis portare modo. Cum autem venerit
ille Spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem, ôJjyyjyaw
ΰ,ιιας fie πάσαν την άληΰιιαν." Joan. XVI. 12, 13. Quodsi
legeris: Ο τ/; άλη&τία πάση. sensus idem est.
Quibus firmamentum ex eo adjungitur, quod revelata
ut unum totum et indivisum in ipsa S. Scriptura designantur,
λ eritates enim revelatae in hac formula: veritas et erangelium comprehenduntur. Etenim Servator oravit: sanctifica
eos in veritate, iv τη άλη^τία. Joan. XVII. 17.; et S. Paulus
ecclesiam vocat: firmamentum veritatis, της άλη&ίίας, I. Tim.
Ill 15. Veritates revelatae dicuntur evangelium a Christo,
praecipiente: praedicate evangelium, ιο ιυαγγίλιον, Marc.
XVI. 15.; ob eamque rem haeresis ab apostolo tanquam
„aliud evangelium
*
1, Gal. I. 6 damnatur, Totum autem revelatum tam indivisum est, ut apostolus judieaverit: licet
nos, aut Angelus de caelo evangelizet vobis praeterquam quod
erangelizavimus robis, anathema sit.
l. Unde simpliDo Groot, Snmtna apologet. Kd. tortfa.
20

306

Quaestio IX, Art. I.

citer statuit: una fides, Eph. IV. 5 Ergo cum omnia reve­
lata sint una fides, una veritas, unum evangeliurn, conse­
quens est, ut quaecunque immediate revelata sunt, in iis
omnibus et singulis ecclesia sit prorsus expers erroris.
Arg. Ii. Ex natura infallibilitatis. Infallibilitas in re­
velatis aut tota aut nulla est. At nullam non esse, theses
praecedentes demonstrant. Prob. major.
Infallibilitas, quae ad omnia revelata non extenditur,
quoad nos omnino incerta est. Incerta autem infallibilitas
nulla est. Etenim ex iis etiam, quae supra (quaest. IV.
art. 5.) de distinctione fundamentalium enucleavimus, pro
certo affirmare licet nullam normam esse, quam in dijudi­
candis revelatis a revelatis sequeremur. Qua quidem dijudi­
candi facultate sublata, dubitatio universalis sancitur, eva­
cuantur divina eloquia et missio Spiritus sancti frustratur.
Arg. III. Ex veteribus, a) Patres simpliciter fidei
unitatem necessariam esse docent. Unitas autem fidei po­
stulat infallibilitatem b) Patres supra (p. 255—258) pro
infallibilitate citati, eam ad omnia revelata manifesto ex­
tendunt. c) Est antiquissima regula, qua fideles traditis
stare, nulla veritate excepta, jubentur. Cf. S Barnabas
XIX. 11.; Ign. Ant. Trail. VI., Smyrn. IV., Eph. VII.;
S. Polycarp. Ad Philipp. VIL; Epist. ad Diogn. XL; S. Ju­
stinus, Dial, cum Tryph. LXXX. ; S. Irenaeus, Adv. haer. I.
cap. 10., III. 2—4.; Clem. Alexandr. Strom. VII. 16.;
Tert. De praescr. passim, etc. d) Ecclesiae praxis idem
ostendit, in qua semper ratum fuerit principium, erroribus
quibusvis, veritati revelatae contrariis, haereseos notam
inuri oportere.
Objectiones.

Obj. I. „Ratio eorum quae sunt ad finem, a fine su­
mitur/ ut docet Angelicus, Phys. II. lect. 2. At Christi
finis fuit, ut praecipua tantum revelata crederentur. Ergo
infallibilitas, quae est ad hunc finem, pro praecipuis tantum
revelatis promissa est. Prob. min. Nimirum ipsa ecclesia
paucos duntaxat articulos necessitate medii aliosque non­
nullos necessitate praecepti credendos esse docet.

Quaestio IX, Art. I.

307

Resp. Conc. maj. Dist. min.: Christi finis fuit, ut prae­
cipua tantum crederentur explicite et cetera implicite, con­
cedo; secus, nego. Diligens argumentorum consideratio
affatim ostendit, omnia revelata fuisse ecclesiae commissa,
quae, Deo efficaciter assistente, custodiat. Scopus autem
Christi partialis fuit, ut omnes et singuli fideles praecipuas
saltem veritates, quae hominem ad finem supernaturalem
praeluceant, explicite crederent; finis totalis fuit, ut ditis­
simus revelatorum thesaurus servaretur ab ecclesia, quae
omnibus omnium aetatum fidelibus, quantum ferre possent
aut vellent, doctrinae revelatae dispertiret divitias.
Ad probationem minoris responsum ex dictis de arti­
culis fundamentalibus (q. V. art. 2.) in promptu est.
Urgebis. Infallibilitas hominum sanctificandorum gratia
ecclesiae donata creditur. Atqui ad hominem sanctifican­
dum exiguus revelatorum numerus plane sufficit, sicut scri­
ptum est: Haec est autem vita aeterna: ut cognoscant te, so­
lum Deum verum, et (piem misisti Jesum Christum. Joan.
XVII. 3. Ergo infallibilitas ad pauca revelata extenditur.
Resp. Conc. maj.: Dist. min.: ad hominem sanctifican­
dum pauca revelata sufficiunt absolute, conc.; hypothetice,
subdist.: simplicioribus sufficiunt, conc.; ecclesiae, nego. Id
non agitur, quid fieri potuerit, sed quid factum sit. Ex
argumentis porro liquet Christi praeceptum, ut omnia reve­
lata et praedicata custodiantur. Discrimen autem est inter
fideles aliquos et inter ecclesiam; namque fideles singuli
sibi provident, ecclesiae vero omnibus omnium temporum
providendi grande munus demandatum est. Ob eamque
rem omnia quaecunque revelata, non omnibus et singulis
fidelibus, sed ecclesiae ad homines sanctificandos necessaria
sunt, quemadmodum omnis civitas bene ordinata legum
suarum universitatem servat, etsi civibus aliis alia, secun­
dum personarum temporumque differentias, ad bonum civile
explicite respicienda sunt Allata igitur Jesu sententia fidei
compendium exhibet, ad quod alia reducuntur. Cf. S. Thom.
II. II. 1. art. 8. et 6. Quid plura? Revelatione voluit
Christus multas veritates manifestare: infallibilitate noluit
easdem conservare?
*
20

308

Quaestio IX, Art. I.

Quaestio IX, Art II.

Obj. II. Vocabulum ,.omnia“ sensu latiori quandoque
usurpatur. Ergo non repugnat, Christum vocem sensu latiori
adhibuisse locis prolatis Matth. XXVIII.; Joan. XIV. et XVI.
Resp. Transeat antec. Nego conseq. Etenim S. Scri­
pturae locis, qui huc spectant, sensus latior ex nullis ad­
junctis assignari potest. Praeterea truncata infallibilitas
tam ridicula quam inanis est; ridicula, quoniam nihil est,
quod Spiritus Dei in una aut altera veritate se subducat;
inanis, quoniam fallibilis infallibilitas absurda est.
Instabis. Erraverunt apostoli, jam misso Spiritu sancto,
quippe qui crederent scriptisque docerent, universale in­
stare judicium; uti S. Paulus I. ad Cor. X. 11. ait: Haec . ..
scripta sunt autem ad correptionem nostram, in quos fines sae­
culorum devenerunt. Cf. I. Joan. c. II. v. 18.; Apoc. XXII. 20.
Resp. Dist. antec.: apostoli erraverunt in re fidei aut
morum, nego; monuerunt omnes debere semper esse para­
tos, conc.
Textibus in contrariam partem prolatis generatim re­
spondendum videtur, tempus adventus Domini ipsis apo­
stolis absconditum fuisse; quemadmodum Salvator disci­
pulis suis dixerat: De die autem illo, vel hora nemo scit.
Mare. XIII, 32. Cf. Act. I, 7.; S. Thom. Suppi 77, 2.; In
Psalm. VI, nr. 1.
Quod I. Cor. X, 11. objiciunt, apostolus non tam in­
stantem mundi finem, quam totam illam mundi aetatem
indicare videtur, (piae, elapsis plurimis saeculis, a Christo
incarnato et passo ad diem judicii decurrere incepit. Haec
est plenitudo temporis, Gal. IV. 4.; Ephes. Ill, 11.; haec illa
aetas, de qua Ad Hebr. I, 1 2. scriptum est: novissime, diebus
istis. Alibi apostolus fideles adhortatur, ne rumore terrean­
tur, quasi instet dies Domini, II. Thess. II, 2. ‘)
Trgebis. Quaedam a posterioribus tanquam revelata cre­
duntur, quae prius non credebantur. Ergo quaedam reve­
lata ab ecclesia aut ignorata aut conficta sunt.
Resp. Dist. antec : quae prius non credebantur ah ali­
') Ita Chr. Pesoh, Instit. propaed. ad S. Theol. p. 157; cf. A. Lernonnyer, Epitres de saint Paid. (2. éd. 1905), p. 40—43.

309

quibus ecclesiae membris, cone.; ab ecclesia simpliciter subdist.: non tam explicite, cone.; non implicite, nego.
Veritates fidei aut explicite aut implicite revelatae sunt.
De implicite revelatis postea. Sed et veritates explicite
revelatae certam explicationem admittunt, quae, assistente
Spiritu sancto, ab ecclesia perficitur, 1° in quantum veri­
tates sub conceptu verborumque forma clarius proponit;
2° in quantum veritatem prius directe propositam sub uno
conceptu adversus aliquem errorem, postea sub alio con­
ceptu adversus alium errorem declarat. Cujus explicatio­
nis exemplum insigne habetur explicatio dogmatis Incar­
nationis, saeculo Ιλ’ et V. adversus Arianos, Nestorianos,
Monophysitas aliasque haereses a supremo ecclesiae magi­
sterio proposita.
I

Articulus II.

Utrum infallibilitatis objectum sint conclusiones
theologicae.
L Definitio conclusionis theologicae. Conclusio
theologica definitur: conclusio, quae per proprium discursum
infertur ex una aut duabus praemissis formaliter et. immediate
revelatis. Cf. Salmantic., Tract. Χλ’ΙΙ., De fide, disp I. dub. IV
£ 4.; Billuart, Diss, prooem. De theologia, art. 7.; Canns,
De locis theolog. lib. XII. 6. Itaque ad conclusionem theo­
logicam requiritur et sufficit, 1° ut alterutra aut utraque
praemissa immediate revelata sit; 2° ut praemissa natu­
ralis, si adsit, in dubium vocari non possit : 3° ut conclusio
per discursum proprium e praemissis colligatur; discursus
autem proprius locum habet, si conclusio in praemissis con­
tinetur ut proprietas in essentia vel ut effectus in causa;
4° ut conclusio per consequentiam necessariam ex praemissis
derivetur.
II. Conclusiones theologicae virtualiter revela­
tae sunt. Ea virtualiter revelata dicuntur, quae non in
seipsis revelantur, sed in principiis, in quibus includuntur et
ex quibus eruuntur per proprium discursum. Hoc loco triplex
expendatur modus, quo conclusiones inpraemissis continentur

310

Quaestio IX, Art. II.

1° Continentur ut pars in toto, vel ut singulare in uni­
versali, vel ut implicitum in explicito terminis aequivalentibus expressum,· quod quidem conclusionum genus imme­
diate revelatis annumerari, articulo quinto praenotavimus.
2° Conclusio, quae per proprium discursum ex duabus
praemissis immediate revelatis derivatur, formaliter con­
clusio theologica, specificative vero veritas formaliter-implicite
revelata dicitur. Formaliter enim, id est, praecise spectata
ut conclusio per proprium discursum e praemissis illata,
hujusmodi conclusio immediatius praemissarum veritate et
connexione quam revelatione divina nititur; specificative, seu
praecise ratione objecti, dicitur formaliter revelata, saltem
implicite, quia formaliter implicite conclusionem revelat,
qui formaliter explicite revelat praemissas. Cf. Salm. 1. c.
n. 130 — 134. Dixi: saltem implicite. Namque fieri potest,
ut aliunde immediate et explicite revelatum sit, quod in
casu e praemissis revelatis infertur.
3° Conclusio, quae per proprium discursum es una prae­
missa immediate revelata et ex altera naturali certa infer­
tur, simpliciter et absque ulla distinctione virtualiter revelata
et conclusio theologica dicitur. Quapropter argumenta mox
exponenda hasce conclusiones theologicas expresse attin­
gunt, alias autem conclusiones, sub numeris 1 et 2 expli­
catas, a fortiori; eoque efficacius, quo magis veritatum im­
mediate revelatarum naturam habent; siquidem immediate
revelata sunt infallibilitatis objectum primarium.
Quaeres, utrum conclusio, illata ex duabus praemissis
mediate tantum revelatis, theologica habeatur.
Resp. Billuart: ^affirmative, etsi forte non ita stricte.
Quia adhuc deducuntur sub revelatione virtual·’, licet non
immediate, et potest reduci saltem mediate in formaliter
revelata. Sicut in scientiis naturalibus est vera dernonStratio, quamvis procedat ex principiis mediate tantum per
se notis, alioquin paucissimae forent verae demonstrationes/ Diss. prooeni. De theologia, art. 7.
III. De ratione sub qua conclusiones theologicae infallibilitatis objectum haberi debent. Haec
ratio sub aua est ratio connexionis inter immediate revelata

Quaestio IX, Art. II.

311

et ea, quae ad veritates sic revelatas custodiendas, propo­
nendas, explicandas et defendendas requiruntur. Media
scilicet debent fini esse proportionata. Finis autem infallibili­
tatis alius esse non potest atque linis muneris docendi, quod
Christus ecclesiae commisit. Sed finis ille haud dubie est
revelata custodire ac declarare, quod patres Vaticani in hunc
modum significarunt: „Neque enim fidei doctrina, quam
Deus revelavit, velut philosophicum inventum proposita
est humanis ingeniis perficienda, sed tanquam divinum de­
positum Christi sponsae tradita, fideliter custodienda et infallibiliter declaranda/ Const, dogm. Dei Filius, cap. IV.
Et profecto revelata declarari oportet, ne obscurentur: cu­
stodiri, ne corrumpantur. Jam vero revelata obscurari et
corrumpi possunt 1° illis doctrinis, quae immediate revelatis
directe repugnant; 2° ex affirmatione falsa aut erronea ne­
gatione earum doctrinarum, quae cum revelatis tam arcte
colligantur, ut iisdem obscuratis aut corruptis ipsa fides re­
velata si non pereat, at certe aegrotet, „Ad quam (fidem)
— ait S. Thomas — aliquid pertinet dupliciter . . . uno
modo directe et principaliter, sicut articuli fidei: alio modo
indirecte et secundario, sicut ea ex quibus negatis sequitur
corruptio alicujus articuli: et circa utraque potest esse haeresis, eo modo quo et fides/ H. II. 11. art. 2. Hinc tria
inferuntur.
1° Conclusiones theologicae, et quidquid sub ratione
jam dicta ad fidem pertinet, supremo ecclesiae judicio de­
cernuntur, quod Spiritui sancto visum sit, non quod sic
discursum sit: ^discursus ipse — ait Joannes a S. Thoma
— et disputatio humano modo facta, non est ratio defi­
niendi et credendi; sed quia visum est Spiritui sancto, non
quidem de novo revelanti illam veritatem, sed occultam
revelationem factam illuminanti et manifestanti legitimum
sensum occultum . . . quia sic visum est Spiritui sancto,
qui illam veritatem primo dixit, et postea manifestavit sic
ibi contineri, non per novam revelationem, sed per novam
manifestationem revelationis antea factae; ad quod habet
ecclesia assistentiam infallibilem Spiritus sancti/ Curs. theol.
. quaest. I. disp. 1. art. 4.

312

Quaestio IX, Art. II.

Infallibilis Spiritus sancti assistentia ad ea procul
dubio porrigitur, quae cum deposito (I. Tim. VI. 20.) reve­
lationis cohaerent et quae ab ecclesia sine errore dijudi­
cari necesse est, ut fides revelata tuto custodiatur et de­
claretur. Ob eamque rem conclusiones theologicae infallibili
ecclesiae judicio, si falsae sint, damnari poterunt, approbari,
si verae.
3° Neque tamen illimitatum infallibilitatis objectum ad·
struitur. Multa enim sunt, (piae nulla ratione ad fidem
revelatam referri censentur. „Non autem ad corruptionem
fidei Christianae pertinet, - ait Angelicus — si aliquis
habet aliquam falsam opinionem in his quae non sunt
fidei, puta in geometricalibus, vel in aliis hujusmodi, quae
omnino ad fidem pertinere non possunt.“ II. II. 11, art. 2.
IV Sententia catholica. Infallibilitatis extensio ad
ea, quae dicto modo revelatis connectuntur, veritas est
theologice tam certa, ut ejus negatio ex plurium sententia
haeretica, ut alii censent erronea, aut haeresi proxima, omni­
bus autem consentientibus error gravissimus haberi debeat.
Cf Franzelin, Tract, de div. trad. etc. p. 123 Edit. 3.

Thesis: Conclusiones theologicae sunt infallibilitatis ob­
jectum.
Argumenta.

Media debent esse fini proportionate. Atqui
deposito fidei custodiendo inedia proportionate desunt, nisi
infallibilitas ad conclusiones theologicas extenditur. Ergo
infallibilitatis objectum sunt etiam conclusiones theologicae.
Prob, minor. Veritas revelata ecclesiae concredita est, ut
ad multiplicia vitae momenta adhibeatur; quod haud dubie
conclusionibus deducendis fieri solet. Jam error in conclu­
sione ipsas praemissas allicit, obscurat, infirmat.
Major patet ex hac manifesta Christi lege: docentes eos
servare omnia quaecunque mandavi vobis, Matth. XXVIII. 20.;
atque ex ipsa religionis Christianae indole, (piae non est
abstractio aut mere speculativa, sed perquam practica. Unde
Angelicus: ..regulae
inquit — ejus (religionis Christia­
nae) universales dicuntur, utpote totam vitam hominis et.

Quaestio IX, Art II.

313

omne quod ad ipsum quolibet modo pertinet, continentes
et ordinantes." In Boet. De Trin. quaest. III. art. 3
Minor etiam satis evidens videtur. Conclusio enim
propositionibus, e quibus vi discursus proprii infertur, ne­
cessario connexa est. Sed „ratio . . . connexi, quum con­
cesseris superius, cogit inferius concedere, et (pium inferius
negaveris, superius item negare cogit.“ Canus, De loc.
theol. lib. XII. 6.
Arg. 11. Infallibilitatis objectum tantum patet, quan­
tum depositi custodiendi officium postulat. Jam depositum,
sublata infallibilitate quantum ad conclusiones theologicas,
rite custodiri non poterit. Ergo. Major patet Servator
enim, cum fidei suae custodiam ecclesiae commiserit, fini
huic certissime aptavit media. Prob, minor. Hominis est ex
iis, (piae certo scit, conclusiones evolvere, quae tamen in
religiosis et moralibus sunt nimium saepe errores. Atqui
ecclesia hujusmodi errores efficaciter arcere non potest,
simulatque infallibilitate destituitur, qua definitive judicet,
utrum dictae conclusiones cum veritatibus immediate reve­
latis discrepent.
Arg. III. Ecclesia falli non potest in determinando
suae infallibilitatis objectum; eum ex objecto suo incerto
infallibilitas ipsa practice incerta fieret. Jam vero catho­
lica ecclesia docet, infallibilitatis objectum esse conclusiones
theologicas. Id enim duabus rationibus constat.
a) Ex doctrina communi ecclesiae. Patres vaticani de­
clarant: ..Ecclesia, quae una cum apostolico munere do­
cendi, mandatum accepit fidei depositum custodiendi, jus
etiam et officium divinitus habet falsi nominis scientiam
proscribendi, ne quis decipiatur per philosophiam, et inanem
fallaciam.1) Quapropter omnes Christiani fideles hujusmodi
opiniones, (piae fidei doctrinae2) contrariae esse cognoscun­
tur, maxime si ab Ecclesia reprobatae fuerint, non solum
prohibentur tanquam legitimas scientiae conclusiones de*) Coloss. II. 8.
’) Cum non exprimantur verba: ,doctrinae etiam mediate n co­
latae contrariae", thesis nostra tantummodo insinuatur. Cf Coli.
Lac t. VII, o. 208.

314

Quaestio IX, Art. II.

fendere, sed pro erroribus potius, qui fallacem veritatis
speciem prae se ferant, habere tenentur omnino." Const,
dogm. Dei Filius, cap. IV. Cf. 1. c. De fide et ratione,
can. III. et epist. Pii IX. ad archiep. Monac. et Frising.
Gravissimas inter, 11. Dec. 1862. — Rursus Leo XIII.:
Judicare posse Pontifex pro auctoritate debet quid eloquia
divina contineant, quae cum eis doctrinae concordent, quae
discrepent: eademque ratione ostendere quae honesta sint,
quae turpia: quid agere, quid fugere, salutis adipiscendae
caussa, necesse sit: aliter enim nec eloquiorum Dei certus
interpres, nec dux ad vivendum tutus ille esse homini
posset." Encycl. Sapientiae Christianae. — Accedit omnium
theologorum consensus.
b) Ex praxi ecclesiae. Concilium Constantiense sess. VUl.
contra Wicleff, sessione XV. contra Ilus, plures articulos
damnavit in rebus mediate revelatis, conciliique sententia
a Martino V. confirmata est; item inter theses, quas Pius V.
damnavit contra Bajum; inter 101 propositiones, a de­
mente XI. damnatas contra Quesnell; in Constitutione dog­
matica „Auctorem fidei", qua Pius VI. Pistoriensium et
Jansenistarum errores, cuique appositis notis, damnavit et
reprobavit, conclusiones theologicae reperiuntur. Jam vero
totius orbis ecclesia istis sententiis eam obedientiam et sub­
jectionem profitetur, quam praestare tenemur auctoritati
infallibili. Ergo ecclesia est infallibilis in proponendis con­
clusionibus theologicis. — Quam quidem conclusionem
S. Paulus complecti videtur his verbis: 0 Timothee, deposi­
tum custodi, devitans profanas vocum novitates, et oppositiones
falsi nominis scientiae, quam quidam promittentes, circa fidem
exciderunt. I. Tim. VI. 20, 21.
Objectiones.

Obj. I. Infallibilitatis objectum est revelata doctrina
de fide et moribus. At conclusio theologica non est reve­
lata Ergo theologicam conclusionem infallibilitatis objectum
esse, falso asseritur.
Resp. Dist. maj. : Infallibilitatis objectum est revelata

Quaestio IX, Art III

315

doctrina et quae ad eam referuntur, conc.; revelata doctrina
in se tantum, nego. Item dist. min.: conclusio theologica
non est revelata immediate, conc.; mediate seu virtualiter,
nego. Christi ecclesia e lumine divinae revelationis de
aliis etiam judicat veritatibus, quatenus cum revelatis co­
haerent. „Eo ipso igitur — inquit cl. Zigliara — quod
supernatural! criterio Ecclesia infallibili judicio decernit de
omnibus revelatis, etiam potitur ipsa jure infallibiliter de­
cernendi de doctrinis quae illis concordant aut adversantur."
Propaed. lib. IV. 14. conci. 3.
Instabis. Ad fidem et mores non pertinent illae pro­
positiones philosophicae aliarumque scientiarum conclusiones,
quae de fide et moribus non agunt. Ergo hujusmodi certe
propositiones ab ecclesia infallibiliter damnari aut appro­
bari non possunt.
Resp. Dist. antec.: ad fidem non pertinent propositiones,
quae de fide et moribus non agunt directe nec indirecte,
conc.; directe solum, nego. Ostensum est enim, ecclesiae
infallibilitatem ambitu suo complecti tum ea, quae in se
revelata sunt, tum ea, quae ad fidei depositum conservan­
dum, proponendum et defendendum requiruntur. Itaque
sicuti jussi corpus servare hoc et nutrire et tueri a noxiis
tenemur, ita S. Spiritus a corpore Christi mystico, quod
est ecclesia, noxios errores repellit.
Articulus III.

Utrum infallibilitatis objectum sint facta dogmatica.
I. Synopsis historica Jansenijsmi. a) Anno 1585
prope oppidum Leerdamense apud Batavos natus est Cor­
nelius Jansenius, qui, 1635 Yprensis in Belgio episcopus
creatus, 1638 de vita exivit. Jansenium Lovanii studiorum
causa commorantem Jacobus Jansonius doctrinae Bajanae
studiosissimus theologiam docuit. Deinde Jansenius plus 20
annis usque ad mortem desudavit in conficiendo libro, qui
Augustinus inscribitur; quem librum, explicata re Liberto
Fromondo, rectori magnifico, capellano suo Reginaldo Lamaeo edendum commisit. Auctor vero in testamento suo

■·

316

Quaestio IX, Art. Ill

de opere edendo: „si tamen
inquit
Romana Sedes
aliquid mulari velit, sum obediens filius, et illi Ecclesiae,
in qua semper vixi usque ad hunc lectum mortis obediens
sum. Ita mea postrema voluntas est. Actum sexta Maii
1638.“*) At Augustinus Yprensis, plurimum mutatus aS Augu­
stino Hipponensi, libertate humana non salva gratiae nimis
tribuit Joannes Du Verger (y 1643), vulgo dictus SaintCyran et amicus Jansenii, Gallos quosdam in Jansenii sen­
tentiam perduxit. Famosissimi in Gallia sectatores fuere
Antonius Arnauld, qui, mortuo Saint-Cyran, Jansenistarum
Gallicorum dux effectus usque ad mortem (8. Aug. 1694)
sectam suam acri studio defendit; Blasius Pascal (y 19. Aug.
1662), qui orationis elegantia conclusionumque cavillatione
causae parum honestae patronus exstitit vafer; Paschasius
Quesnell, quondam oratorii presbyter, qui Jansenistarum
sectae, cum A Arnauld Bruxellis supremum diem exple­
visset, usque ad mortem (2. Dec. 1719) praefuit. Jansenismus etiam aliquos Germaniae inferioris sacerdotes infecit,
primusque in hac regione Petrus Kodde, archiepiscopus
Ultrajectensis, schismaticus fuit; cui Cornelius Steen hoven,
Theodorus Van der Croon aliique usque adhuc successe­
runt.2) Jansenismus magis in notitiam hominum venit,
cum Antonius Arnauld librum, qui inscribitur J)e la fré­
quente Communion (1643), et Pascal Litteras provinciales
(Jan. 1656—Mart. 1657), edidissent.8) Jansenismi focus fuit
Port-Roval
<
Jansenistarum primus error fuerunt quinque proposi­
') Cf. A. Vandenpeereboom, Cornelius Jansenius, septième évêque
d'Yprts, sa mort, son testament, ses épitaphes (1882), et C. Callewaert
et Q. N’ois, Jansénius, évêque d’Yprea, ses derniers moments, sa soumis­
sion au St. Siège; d’après des documents inédits (1893).
’) Cf. C. P. Hoynck van Papendreoht, Hist. eccl. Ultrajectinae;
Mozzi, Hist, des Révolutions de l’église d’Utrecht; Rapin, Hist, du Jansénisme et Mémoires.
’) Les Provinciales, ou lettres écrites par Louis de Montalto
(Pascal à un provincial de ses amis, avec les notes de G. Wendrock (Nicole . — Cf. Ricard. Les premiers Jansénistes ; VV. Kreiten,
Die Provinzialbriefe Pascals, in Stimmen ans M. Laach, 1893; V. Giraud, Pascal (2. éd. 1900); A. Hatzfeld, Pascal (1901).

Quaestio IX, Art. HI

317

tiones, (pias ex libro, qui inscribitur Augustinus. excerptas
damnavit Innocentius X , bulla Cum occasione, 1653. Cf.
libros dogmaticos. Alter error circa infallibilitatis exten­
sionem versatur.
b) Jansenistae, ne bullae auctoritate comprimerentur,
quinque propositiones ab Innocentio X. legitime damnatas
esse concesserunt, eas vero propositiones, saltem eodem
sensu, in Jansenii libro reperiri negarunt. Haec est famosa
distinctio juris et facti, qua sectae fautores auctoritatem
ecclesiae tam perfide impugnaverunt, ut Sainte-Beuve,
atheus, ipsis illuserit, dicens: „Les jansénistes ont toujours
été dans l'usage de savoir les intentions des papes mieux
que les papes eux-mêmes.
**
Histoire de Port-Royal. Ancipitem distinctionem defendunt A. Arnauld, qui 1656 edito
libro, inscripto Lettre à un duc et pair, ecclesiam infallibilem
esse profitetur quoad doctrinam (jus), sed eam fallibilem
esse in judicando, utrum propositiones damnatae in aliquo
libro, v. g. in Augustino (factum) reperiantur. Cf. Pascal in
Litteris provincialibus XVII. et XV1I1.; Quesnell in libro:
Réflexions morales, 1687. At Alexander VII in bulla Ad
sacram anno 1656 definivit, quinque propositiones ex libro
Augustinus excerptas ac in sensu ab auctore intento dam­
natas fuisse. Jam tum praetextus silentii religiosi adhiberi
coeptus est; Janseniani scilicet ecclesiae judiciis, quantum
ad quaestionem facti, non abnuerunt silentium obsequiosum
seu religiosum, nullam vero mentis adhaesionem iis de­
beri contendebant. Demum anno 1702 editus est casus
conscientiae seu libellus, qui inscriptus erat: Cas de con­
science.
Alexander VII. anno 1665 hoc formularium Galliae
ecclesiasticis subscribendum misit: ..Ego N. constitutioni
apostolicae Innoeentii X. et Alexandri VII. me subjicio, et
quinque propositiones ex Cornelii Jansenii libro cui nomen
Augustinus, excerptas, in sensu ah eodem auctore intento,
prout illas sedes Apostolica damnavit, sincero animo rejicio
ac damno, et ita juro“, etc. Quaeritur autem in cusu con­
scientiae, utrum absolutio denegari possit ecclesiastico, qui,
subscripta Alexandri formula, quantum ad quaestionem facti

Quaestio IX, Art. IΠ.

obsequiosum autumet sufficere silentium. At Clemens XI.
('dito solemni decreto silentium obsequiosum doctrinamque
casus conscientiae in hunc modum damnavit: ^condiscant,
hac nostra perpetuo valitura Constitutione, obedientiae,
quae praeinsertis constitutionibus (Innocentii X. et Ale­
xandri VII.) debetur, obsequioso illo silentio minime satis­
fieri; sed damnatum in quinque praefatis propositionibus
ut praefertur, ab omnibus Christi fidelibus, ut haereticum,
non ore solum, sed et corde rejici et damnari debere, nec
alia mente, animo et credulitate supradictae formulae sub­
scribi licite posse." Bulla Vineam Domini Sabaoth, 1705.
Jansenistarum ad extremum obloquentium casus ulteriores
omitto.1)
II. Notio facti dogmatici. Factum dogmaticum est
faction in quo exprimitur doctrina, seu factum connexum cum
jure doctrinae. Triplex scilicet factorum genus est; 1° fa­
ctum simpliciter particulare et personale, de quo S. Thomas
ait: „In aliis vero sententiis, quae ad particularia facta
pertinent, ut cum agitur de possessionibus, vel de crimini­
bus, vel de ejusmodi, possibile est judicium ecclesiae er­
rare. “ Quodl. IX. art. 16. — 2° Factum generale, vclut
sanctus canonizandus, quod alio loco persequemur. —
3° Factum dogmaticum seu doctrinale, quod duabus rebus
continetur: scilicet quaestione juris, utrum talis sententia
doctrinae revelatae conveniat an cum ea discrepet; et quae­
stione facti, utrum talis verborum formula, seu in casu
Jansenii talis liber hujusmodi sententiam contineat. Factum
igitur dogmaticum, uti sensus libri, qui inscribitur Augu­
stinus, quantum ad jus directe, quantum ad factum indirecte
judiciis ecclesiae subjicitur, ut ea fidei depositum efficaciter
custodiat. Pro hujusmodi factis dogmaticis propugnamus
ecclesiae infallibilitatem non naturalem, quae objecti evi­
dentia nititur, neque moralem, quae in notorietate textuum
clarorum fundatur, quam utramque Jansenistae admittunt;
sed eam, quae Christi promissis et S. Spiritus assistentia
innititur.
’) Jansenismus a Lacordaire vocatur: „cette hérésie déloyale
*,
Conf, de Notre-Dame. 1835, conf. IV.

Quaestio IX, Art. HI·

319

111. Sensus ab auctore libri intentus. Cum infal­
libilitas ad sensum, ab auctore alicujus libri intentum, exten­
datur, prout Innocentius X., Alexander VII et Clemens XI
actis supra memoratis contra Jansenistas decreverunt; quot
sint sensus, in antecessum exponam. Sensus mere subjective
intentus dicitur, qui in auctoris mente permansit; de quo,
cum mere internus sit, ecclesia non judicat Sensus objective
intentus est, quem verba continent, si auctor, verborum
significationem cognoscens, sincere locutus fuerit: de eo
sensu judicat ecclesia. Jansenistae, ne veritati parere co­
gerentur, discrimen interposuerunt sensus quis et sensus
qualis. Sensus quis seu grammaticalis est naturalis alicujus
propositionis significatio; sensus qualis est propositionis
qualitas, v. g. ejus veritas, falsitas. Jam vero ecclesia in
primo genere, non in altero, errare potest. Ita Jac. Fouillon, auctor Belgicus libri, quem inscripsit Via pacis (1702).
At undenam propositionis qualitatem dijudicet, qui natu­
ralem verborum sensum non cognoverit? Aliam distin­
ctionem prorsus frivolam, qua infallibilitas pro textibus
brevioribus, non pro longioribus, agnoscitur, non attingo.
Quibus sumptis probatur, etiam contra Hermesianismum, qui Jansenistarum distinctiones repetiverunt, eccle­
siam errare non posse in judicando, non utrum hic aut ille
librum aliquem scripserit, sed quis talis libri verus sit sen­
sus. Haec vero infallibilitas in factis dogmaticis est veritas
saltem theologice certa; ab aliis v. g. a Bannez, In H. II 11.
art. 2. hujus infallibilitatis negatio vocatur haeresis. '
Thesis: Facta dogmatica sunt infallibilitatis objectum.
Argumenta.

*gAi.
1. Infallibilitas in factis dogmaticis est infalli­
bile judicium de signis, quibus quaestio juris seu doctrina
exprimitur. Judicat autem ecclesia infallibiliter de signis,
quibus doctrina exprimitur. Ex quo efficitur, ut ipsa in
judicandis factis dogmaticis errare nequeat. Major patet;
etenim judicare de sensu alicujus libri idem est atque

320

Quaestio IX, Art. I!I

judicare de verbis, quae sunt signa conceptuum, in libro
expressorum. Prob. min.
a) Ex ipsa natura docendi. Homines enim veritatem
doceri nequeunt, veritas proponi non potest per solum ver­
bum mentis, sed verbum oris seu signa adhiberi necesse est.
b) Ex impossibilitate doctrinam orthodoxam infallibiliter pro­
ponendi; etenim si fieri potest, ut in facto verborumque
sensu erret ecclesia, fieri etiam potest, ut fideles proposi­
tionem haereticam tanquam orthodoxam credere cogantur.
c) Ex impossibilitate propositiones heterodoxas infallibiliter re­
jiciendi. Namque prolata ecclesiae sententia, ratio tergi­
versandi legitima relinqueretur dicentibus aut certe cogi­
tantibus, ecclesiam quoad verborum sensum errasse. Cujus
rei Jansenismi historia argumento est.
Arg. II. Ecclesia in munere docendi infallibilis est.
Atqui S. Scriptura factum dogmaticum seu verborum sen­
sum ad hoc docendi munus pertinere, expresse affirmat.
Ergo. Prob. min. S. Paulus Thimotheo scribens ait: 0
Timothee, depositum custodi, devitans profanas vocum novitates,
I. Tim. VI. 20.; item: Formam habe sanorum verborum, quae
a me audisti in fide . . . bonum depositum custodi per Spiri­
tum sanctum, qui habitat in nobis, II. 'fini. 1. 13, 14.; item:
Profana autem et vaniloquia devita: multum enim proficiunt
ad impietatem, et sermo eorum, ut cancer, serpit. II. Tini.
II. 16, 17. Quod idem apostolus superiores ecclesiae Ephesinae monet, inquiens: Et ex vobis ipsis exsurgent viri loquentes perversa, ut abducant discipulos post se. Propter
quod vigilate. Act. XX. 30, 31. Et Ad Ephes. V. 6.: Nemo
vos seducat inanibus verbis. Itaque ecclesia infallibiliter et
approbat verbum veritatis et damnat sermonem erroris.
Arg. III. Ex traditione. Ecclesia non errat in judi­
cando, quid infallibilitatis suae objectum sit. Jam ecclesia
facta dogmatica infallibili suo judicio subjecta esse, semper
tenuit. Id factis patet. Nam a) concilium Nicaenum dam­
navit Arii librum, qui Θ'ί'/.ua seu Thalia inscriptus erat;
concilium Ephesinum Nestorii scripta damnavit, S. Cyrilli
libros approbavit; concilium Cpolitanum II. tria capitula
damnavit. Concilium Constantiense, hac in re a Mar­

Quaestio IX, Art. III.

321

tino N. approbatum, quemcunque suspectum interrogari
jussit, rutrum credat, J. Wicleff etc. fuisse haereticos . . .
et libros et doctrinas eorum fuisse et esse perversos/ Patres
Tridentini decreverunt Missae canonem, „ita ab omni er­
rore purum, ut nihil in eo contineatur, quod non maxime
sanctitatem ac pietatem quamdam redoleat, mentesque
offerentium in Deum erigat.“ Sess. XXII. cap. IV. Ro­
mani Pontifices, universa obediente ecclesia, idem adversus
Jansenianos egerunt. Quis autem affirmaverit, Spiritum
sanctum ecclesiae universae adversari, favere soli Jansenio.
b) Universa ecclesia semper credidit, ab ecclesia in­
fallibiliter symbola fieri; usum quorundam terminorum de­
finiri, velut όροονσιος contra Arium,1) damnarique haere­
ticas fidei formulas. In his autem ratio factorum dogma­
ticorum conspicitur. Revera si res penitus consideratur,
nihil referre videtur, utrum textus, quibus fides exponitur,
longiores an breviores sint, utrum in quadam haereticorum
fidei formula, an v. g. in libro tali reprobentur.
Objectiones.

Obj. I. Ecclesiae judicium de factis infallibile non est.
Atqui sensus alicujus libri est merum factum. Ergo. Prob.
minor, a) Merum factum est id. quod v. g. Jansenius intendit.
b) Et merum factum sunt libri pagina, syllabae, vocabula.-)
') Vox
seu consubstantialis, corporali modo accepta,
in concilio Antiocheno a. 26'J adversus Paulum Samosatenuin dam­
nata videtur. Cf. S. Athanas. De ISynodis Arimini ft Seleuciae cele­
bratis, n. 43. Nullam inde difficultatem contra definitionem Nicaenam
exsurgere, satis liquet. Nempe de voce formalité/· diversa agitur.
·) Pascal suum „Père Annat- in hunc modum redarguere sa­
tagit: „Vous employez les derniers efforts, pour faire croire que
vos disputes sont sur des points de foi. et jamais on ne connut
mieux que toute votre dispute n’est que sur un point de fait . . .
Vous ne prenez pas les voies naturelles pour faire croire un point
de fait, qui sont de convaincre les sens, et de montrer dans un
livre les mots que l'on dit y être
Qu’y avait-il à faire là-dessus,
sinon de citer la page, si vous les aviez vues en effet (quinque pro­
positiones', ou de confesser (pie vous vous étiez trompe? . . D’où
apprendrons-nous donc la vérité des faits? Ce sera des yeux, mon
père, qui en sont les juges légitimes.
*
Lettres prov. XVIII
De Groot, 8 uni ma apologeL EcL tertia.

Ql

322

Quaestio IX, Art. III.

Resp. Dist. maj.: Ecclesiae judicium de factis particu­
laribus infallibile non est, conc.; de factis dogmaticis, nego.
Et dist. min.: sensus alicujus libri est merum factum, in se,
conc.; connexus cum dogmate, nego. Ad probationem minoris.
a) Dist. Merum factum est, quod Jansenius intendit
subjective et interne, conc.; objective et externe, nego.
Quod ab ecclesia judicatur, non est sensus, quem libri
auctor in mente clausit, sed ut Innocentius XII. declarat,
sensus obvius, quem ipsamet verba prae se ferunt.
b) Pariter dist.: merum factum sunt vocabula, etc.
materialiter, conc.; formaliter, nego. Verba sunt signa con­
ceptuum. Finis autem ecclesiae librum judicantis non is
est, ut sententia damnata totidem verbis in libro aliqua reperiri credatur, sed ne verba errorem exprimentia ut cancer
serpant. II. Tim. II. 17.
Instabis. Ecclesiae infallibilitas ultra doctrinam fidei et
morum non extenditur. Atqui judicium de sensu alicujus
libri ad grammaticos pertinet.
Resp. Dist. maj.: infallibilitas non extenditur ultra
doctrinam fidei et morum, et ea, quae ad eam doctrinam
proponendam pertinent, conc.; ad dictam doctrinam in ab­
stracto duntaxat, nego. Et dist. minorem: judicium de sensu
libri pertinet ad grammaticos primario, conc.; tantum, nego.
Deus, cum docendi infallibilitatem ecclesiae largitus sit,
procul dubio media ad hunc finem necessaria concessit: de
doctrina vero judicare aut eam proponere nemo potest,
nisi verba, doctrinam exprimentia, vere intellexerit.
Urgebis. Si erret ecclesia in factis dogmaticis, servatur
tamen infallibilitas in dogmate. Hoc autem satis est.
Resp. Dist. antec.: servatur infallibilitas quantum ad
dogma in abstracto, trans.; practice, nego. Angelicus: „per
verba — inquit — quae quis loquitur, suam fidem profi­
tetur; est enim confessio actus fidei ... et ideo, si sit in­
ordinata locutio circa ea quae sunt fide, sequi potest ex
hoc corruptio fidei.“ 11. II. 11. art. 2. ad 2. Ergo actum
de infallibilitate est, nisi ecclesia de factis dogmaticis ju­
dicare poterit.
Dices. Ut ecclesia docendi munere rite fungatur, ipsi

Quaestio IX, Art. III.

323

satis est in iis verbis et propositionibus non errare, quibus
doctrinae veritatem fidelibus proponit. Ergo infallibilitas
in dijudicando sensu talis libri supervacanea est.
Resp. Dist. antec.: Infallibilitas, ab objiciente propo­
sita, sufficit ad veritatem enunciandam, conc.; ad errorem
condemnandum, subdist.: in abstracto, transeat; in concreto,
nego. Requiritur enim ad errorem practice condemnandum
infallibile judicium de iis verbis, propositionibus, libris,
quibus error exprimitur ac propagatur. Nihil autem refert
utrum error in libro ventiletur an in pagella.
Obj. II. Ecclesiae infallibilitas ad sola revelata se,
porrigit. Atqui non est revelatum, talem librum v. g.
Jansenii opus, quod Augustinus inscribitur, continere do­
ctrinam erroneam. Igitur ecclesia falli potest quoad facta
dogmatica.
Resp. Nego maj. Nimirum ostendimus, infallibilitatem
ad ea quoque porrigi, quae cum revelatis modo jam ex­
plicato connectuntur. Dist. min.: factum libri Jansenii non
est revelatum directe, conc.; indirecte, nego. Propositiones,
quinque Jansenii erroribus contrariae, directe revelatae
habentur: at factum dogmaticum errorum in tali libro in­
directe. Nam ad fidem aliquid pertinet ..indirecte et
secundario, sicut ea ex quibus negatis sequitur corruptio
alicujus articulijam vero „si sit inordinata locutio circa
ea quae sunt fidei, sequi potest ex hoc corruptio fidei
*.
Cf. S. Thom. II. II 11. art. 2. Ergo ecclesia, cui fides seu
revelata veritas custodienda committitur, infallibiliter judicat,
utrum talis locutio v. g. Jansenii, revelatae veritatis cancer
et corruptio dicenda sit necne.
Instabis. Infallibilitatis objectum habentur revelata,
prout sunt in se, non prout in tali libro exprimuntur. Jam
vero factum dogmaticum non respicit revelata in se, sed
in tali libro.
Resp. Dist. majorem quoad secundam partem: prout
in tali libro exprimuntur materialiter, concedo; formaliter,
nego. Et dist. minorem: factum dogmaticum revelata respicit
in tali libro formaliter, concedo; materialiter, nego. Et vero
intellectus divinus veritates omnes cognoscit incomplexe,
*
21

324

Quaestio IX, Art. III.

intellectus autem humanus etiam inconiplexa complexe, id
est, componendo et dividendo cognoscit. Ideo ex parte
credentis „objectum fidei est aliquid complexum per mo­
dum enuntiabilis". S. Thom. IL II. 1. art. 2. Objectum
autem fidei et quaecunque cum revelatis connexa sunt, non
in intellectu solum, verum in voce etiam enuntiabilia esse,
constat. Et quoniam Angelico teste, si sit inordinata locutio
circa ea quae sunt fidei, sequi potest ex hoc corruptio fidei
(1. c.), ecclesia, cui depositum custodiendum commissum est,
haud dubie infallibiliter de tali fidei enuntiatione judicat.
Obj. 111. Tria capitula sunt factum dogmaticum. At
ecclesia in judicandis tribus capitulis erravit. Ergo infalli­
bilitas ad facta dogmatica non extenditur. Minor probatur.
Tria capitula vocantur 1° Theodorus Mopsuestenus epi­
scopus ejusque scripta, quibus errores Nestorianos complexus
est; 2° scripta Theodoreti, episcopi Cyrensis, contra anathematismos S. Cyrilli; quibus scriptis, Cyrillo vituperato,
Nestorius dilaudabatur; 3° epistola Ibae, presbyteri Edes­
seni, ad Marim Persam, episcopum civitatis Hardoschir, in
qua Theodorus Mopsuestenus evehebatur, concilium autem
Ëphesinum et S. Cyrillus Alexandrinus incusabantur. Atqui
concilium Chalcedonense Theodorum Mopsuestenum ejus­
que libros non proscripsit; Theodoretum Cyrensem et Ibam
Edessenum recipit eorumque in sedes restituit. At Con­
cilium Cpolitanum secundum, quod est oecumenicum quin­
tum, habita sessione octava die 2 Junii 553, tria capitula
anathematizavit: ,.id est — ipsis sententiae verbis — Theo­
dorum impium Mopsuestenum cum nefandis ejus conscriptis, el
quae impie Theodoretus conscripsit, et impiam epistolam, quae
dicitur lbae“, etc.
Resp. Nego min. Probationem dist.: concilium Chalce­
donense tria capitula probavit, quae concilium Cpolitanum II.
damnavit, nego; tria capitula prudenter omisit, conc.
a) Persona Theodori Mopsuesteni ejusque libri nullo,
saltem directo, patrum Chalcedonensium judicio aut appro­
bati aut damnati leguntur. Theodorus scilicet anno 428,
controversia Nestoriana nondum exarsa, in externa com­
munione ecclesiastica defunctus erat; concilium autem

Quaestio IX, Art. III.

325

Chalcedonense, quod anno 451 habitum est, defunctum
omisit, ut Nestorianos, Theodoro faventes, suaviter alliceret.
b) Theodoretus a patribus Chalc. susceptus in sedem
Cyrensem restitutus est, postquam coram patribus in ses­
sione octava, quae die 26. Octobri 451 habita est, mani­
festis expressisque verbis dixerat anathema Nestorio. Scripta
ejus omisit synodus.
c) Ibas a patribus Chalc. receptus et orthodoxus de­
claratus est, postquam errores suos correxerat. Unde in
ipsa sessione decima, in qua Ibae causa tractata est, hic
dixisse legitur: „jam in scripto anathematizavi Nestorium
ejusque dogma, et nunc eum anathematizo decies millies.“
Scripta ejus non approbavit synodus.
Ergo concilium Chalcedonense, cum Theodori personam
et scripta omiserit; personas Theodoreti et Ibae, non nisi
fidem veram professorum susceperit: de scriptis autem eorum
nullam sententiam tulerit, patribus Cpolitanis, tria capitula
damnantibus, minime contradicit.
Instabis. Paschasinus, tenens locum Sedis Apostolicae,
Maximus Antiochenus, Eunomius Nicomediae, lecta Ibae ad
Marim epistola, ipsum Ibam orthodoxum declararunt. At­
qui in ea epistola Theodorus Mopsuestenus, ut ..praedicator
veritatis" laudabatur, et plures sententiae Nestorio fave­
bant. Ergo concilium Chalcedonense, Theodori scripta in­
directe, Ibae vero ad Marim epistolam directe comprobans,
concilio Cpolitano II. contradicit.
Resp. Dist. antec.: Paschasinus et ceteri ipsam Ibae epi­
stolam orthodoxam declararunt, nego; Ibam ipsum, subdist.:
Ibam ab errore avocatum, conc.; pertinacem, nego. Ideo
nego conseq. Responsio probatur.
a) Adversarii id praecipue contra Ibam urgebant, quod
S. Cyrillus Alexandrinus in epistola ad Marim haereticus
vocaretur. Unde accusatores ejus coram patribus dicebant:
Nostrum est probare, quia Cyrillum dixit haereticum, etc. Jam
. vero statu quaestionis sic definito Ibas affirmabat, se post
pacem inter Cyrillum et Joannem Antiochenum restitutam
(anno 433) Cyrillum haereticum non vocasse. Revera Ibas
ostendit, se ab eo tempore cum Cyrillo communicasse;

326

Quaestio IX, Art III.

accusatores autem in epistola ad Marini ita duntaxat scri­
ptum fuisse probarunt, ut Cyrillus ante hanc pacem haere­
ticus, post ipsam orthodoxus ab Iba vocatus sit. Et cum
Ibas aliunde ea praestaret, quae orthodoxi sunt; cum pu­
blice profiteretur: Anathema et ipsi Nestorio et Eutychi, et
unam dicenti naturam. Et omnem eum qui non sapit sicut
haec sancta Synodus, anathematizo; cum haec — inquam —
praestaret omnia, patres eum ut orthodoxum receperunt.
b) Neque tamen patres ipsam epistolam simpliciter
approbarunt. Paschasinus enim ait: ^agnovimus eum (Ibam)
esse orthodoxum;“ Maximus Antiochenus: „orthodoxa ejus
(αύτου) declarata est dictatio“ (υπαγορία — defensio, respon­
sio); Eunomius Nicomediae: „Jam quidem ex iis quae relecta
sunt, innoxius approbatus est reverendissimus Ibas. In quibus
etenim dicendo male culpare visus est beatissimum Cyrillum in
postremis recte confessus, illa in quibus culpaverat refutavit."
c) Quidquid a patribus nonnullis benignius de Ibae
epistola dictum est, veram concilii totius sententiam ex eo
nosse licet, quod Ibas cunctis poscentibus coactus est anathematizare Nestorium.
Urgebis. Et tamen constat, a patribus Chalc. esse
omissa tria capitula, quae patres Cpolitani damnanda censuerunt. Atqui hoc probat diversam conciliorum de una
re sententiam.
Resp. Conc. maj. Dist. min.: hoc probat diversam pa­
trum sententiam ratione doctrinae, nego; ratione prudentiae,
conc. Prudentia recte judicat de singulis agibilibus ut nunc.
Cf. S. Thom. Quaest. disp. De virt. I. art. 6. ad 1. Jam
vero tempore conc. Chalc. alia rerum adjuncta erant ac
saeculo VI., cum controversia de tribus capitulis Graecos
Latinosque moveret. Pius pacis amor patres Chalc. egit,
ut ob publicam eorum resipiscentiam Theodoreto et Ibae
parcerent, ne plurimi eorundem sequaces veritatem catho­
licam reformidarent; patres autem Cpolitani personam Theo­
dori Mopsuesteni, qui Nestorianismi autor fuerat, et scripta
Theodori, Theodoreti ac Ibae, ne Nestoriani tribus capitulis
ad catholicos seducendos abuterentur, anathemate perstrin­
xerunt.

Quaestio IX, Art. III.

327

Repones. Vigilius, Romanus Pontifex, in iisdem rerum
adjunctis sibi, quantum ad tria capitula, contradixit.
En factum. Anno 548 edito decreto, quod Judicatum
appellatur, item anno 553 in epistola decretali ad Eutychium,
edita die 8. Decembris, quae incipit Scandala, denique in
Constituto secundo, quod datum est die 23. Februarii 554,
Vigilius tria capitula condemnavit et anathematizavit. At.
anno 553 die 14. Maji Constitutum primum imperatori ob­
tulit, quo persona Theodori Mopsuesteni condemnari non con­
ceditur’, scripta Theodoreti, „custodita in omnibus ejus
personae reverentia", generali quadam duntaxat ratione
damnantur; de Iba vero statuitur, „etiam in saepius me­
morata venerabilis Ibae epistola intemeratum patrum in
Chalcedone residentium manere judicium. “
Resp. Dist. antec.: Vigilius sibi contradicit ratione
doctrinae, nego’, ratione prudentiae, transeat.
a) Et sane Vigilius tria capitula nunquam approbavit,
sed aliquandiu sententiae conc. Chalc. nihil addendum esse
duxit. Quare in Constituto primo'. „Nec quemquam — in­
quit — permittimus ... in Chalcedonensi concilio consensu
vicariorum Sedis Apostolicae judicatis . . . fanquam imper­
fectis et reprehensibilibus, sive per additamentum sive per
diminutionem sive per immutationem, vel quoquo modo,
aliquid temerariae novitatis inferre"; quippe cum timeret
Pontifex, ne cone. Chalc. auctoritas laesa esse videretur.
Accedit quod Constitutum primum formam definitivam, ut
publicaretur, nunquam habuisse putatur: nec unquam pu­
blicatum est. Certe nihil ex cathedra determinatum fuisse,
documenti indoles ostendit. Cf. Muzzarelli, De auct. Rom.
pont- t. II. cap. IX. §. 5.
b) Quod ad prudentiam attinet, hujus loci non est per­
sequi, utrum Vigilius summa semper prudentia usus sit.
Audiendus tamen est P. de Marea, inquiens: ..Observatum
quidem est ab eruditis, V igilii, quae videbatur, inconstan­
tiam, prudentiae et maturo consilio esse tribuendam: sed
non docuerunt, eum agendi modum a canonica disciplina
pependisse." )*
') Hefele, Konzilienyeschichte, Bd. IL; Jungmann, o. c. t. II.:

328

Quaestio IX, Art III.

Dices. In Constituto secundo Vigilius epistolam ad Marim
Ibae immerito attribui contendit. Ergo erravit.
Resp. Concesso antec., dist. consequens: Vigilius erravit
in mero facto, concedo; in facto dogmatico, nego. Distinctio
ex iis, quae in antecessum diximus, patet.
Obj. IV. Concilium oecumenicum sextum, Cpolitanum III. (680), sess. XIII. Honorii Romani Pontificis epi­
stolam, ad Sergium rescriptam, his verbis damnavit: „hasque
invenientes omnino alienas existere ab apostolicis dogma­
tibus et a definitionibus sacrorum Conciliorum et cunctorum
probabilium Patrum, sequi vero falsas doctrinas haereti­
corum, eas omnino abjicimus et tanquam animae noxias
exsecramur/ Porro doctores catholici hac concilii sententia
errorem quantum ad factum dogmaticum contineri sentiunt.
Prob, minor J. Turrecremata de Honorii damnatione ait:
^creditur, quod hoc fecerint orientales ex mala ac sinistra
informatione de praefato Honorio decepti/ Summa de Eccl.
lib. II. 93. Bellarminus autem affirmat: „hos patres deceptos
ex falsis rumoribus, et non intellectis Honorii epistolis,
immerito cum haereticis connumerasse Honorium/ De Rom.
Pont. lib. IV. 11.
Resp. a) Ex auctoritate paucorum doctorum contra
universalem ecclesiae doctrinam nihil concluditur.
b) Dist. maj. Concilii de Honorio sententia, ut jacet·,
Rom. Pont, auctoritate confirmata est, nego; in concilio
nondum confirmato prolata est, concedo. Itaque cum sen­
tentia ex cathedra lata non sit, adversus infallibilitatem in
factis dogmaticis in cassum affertur. Quod quidem Joannem
Turrecrcmatam non latuit; ait enim: „nec ab Apostolica
Sede, nec a patribus occidentalibus talis judicatus est/
1. c. Revera Leo II. concilii sententiam eo sensu intelligendara esse docet, quod Honorius non docendo, sed permittendo et negligendo, peccaverit. Epist. ad lmp. et ep. ad
Hisp. apud Mansi t. XI. p. 726, 1050.
c) Turrecremata factum particulare personae Honorii
tantum respicere videtur, in quo ecclesia errare potuerit
diss. XI.; Pitra, Analecta narissima ; Duchesne,

18S4 et 1885.

des Quest, hist.

Quaestio IX, Art IV.

329

„ex mala ac sinistra informatione de praefato Honorio
*;
praesertim cum o. c. lib. II. 108. Romani Pontificis infalli­
bilitatem quantum ad libros doctorum ^approbando aliquos,
et alios reprobando
,
*
defendat. Bellarminus concilii sen­
tentiam quantum ad Honorii personam, non quantum ad
ejus textum respexisse videtur.
Articulus IV.

Utrum infallibilitatis objectum sint res disciplinae.
I. Res disciplinares sunt, quae lege ecclesiae positiva
ad cultum vitamque Christianam dirigendam praescribuntur aut
prohibentur. Leges igitur disciplinares, ut tales, legi Dei
positivae et naturali subordinantur iisdemque observandis
inserviunt; namque „utile
ait Roskovüny — quin et
necessarium subinde est, ut legum naturalium aut positi­
varum obligatio quoad tempus modumve curate deter­
minetur; ut actiones, quae ad legum divinarum observantiam
pro adjunctis rerum ac temporum multum conferunt, aut
eandem impediunt, speciali norma praecipiantur, aut prohi­
beantur; ut piae consuetudines et ritus, qui internam Re­
ligionis partem insigniter promovent, lege universali fir­
mentur et consecrentur; ut Canones antiquati renoventur,
aut adjectis novis sanctionibus inculcentur". De prim.
Bom. Pont. § LXII.
II. Extensio infallibilitatis ad disciplinam faci­
lius intelligetur, si pauca praefamur. 1° Considerandum
est principium, quo lex disciplinaris innititur. Hoc autem
principium aut generale est ipsaque ecclesiae potestas legis­
lative, quae salva fide negari non potest; aut particulare,
scilicet ea veritas fidei aut morum, quacum lex disciplinaris
connectitur, puta praeceptum communionis laicae sub una
panis specie, quod veritatem realis Christi praesentiae sub
alterutra specie continet. Patet autem, disciplinaria, prae­
cise in hujusmodi principio generali vel particulari conside­
rata, erroris esse immunia.
2° Lex disciplinaris in se generalis est, si quid ecclesiae
universae praescribitur; particularis, si uni tantum ecclesiae

330

Quaestio IX, Art. IV.

particulari aut aliquibus particularibus ecclesiis ordinationes
fiunt. Thesis infallibilitatem ecclesiae pro disciplina duntaxat universali tuetur.
3° Finis legum disciplinarium est sanctitas et ordo eccle­
siae. Ex quo palam fit, a) leges mere disciplinares pro
temporum personarumque necessitate mutari posse, eccle­
siam autem in lege disciplinae universalis, quantumcunque
mutantur, contra fidem et mores praecipere aut vetare
non posse, b) Legum proportio ad circumstantias cum
quaestio prudentiae sit, infallibilitas quoad disciplinaria per
se poscere non videtur, ut omnes ecclesiae leges summum
prudentiae gradum attingant. Itaque omissa quaestione,
utrum id, quod disciplina generali statuatur, sit optimum,
asserimus nihil in disciplinam generalem irrepere posse,
quod sit doctrinae fidei et morum contrarium. — 4° Quando
ecclesia festum aliquod instituit absque ulteriori definiendi
voluntate, doctrina hoc festo expressa si theologice certa
videri possit, fide tamen credenda dici non debet. Praeterea
distinguamus inter festum, quo aliqua veritas dogmatica coli­
tur, et illud, quo factum colitur, v. g. translatio S. Domus
Lauretanae.1)

Thesis: lies disciplinae sunt infallibilitatis objectum.
Argumenta.

Arg. I. Ecclesia nullis in doctrina fidei vel morum
erroribus obnoxia est. At ecclesia in ipsa fide aut in mori­
bus erraret, si disciplina generalis esset alterutri contraria.
Prob. minor. In statuenda hujusmodi disciplina erronea
potestas ecclesiastica practice contra juberet ac Christus
constituit; in observanda vero eadem disciplina plebs Chri­
stiana fidem falsam profiteretur: siquidem „per exteriores
actus multiplicatos interior voluntatis motus et rationis
conceptus efficacissime declaratur", ut docet Angelicus I.
II. 98, art. 3.
■
Arg. Π. Ecclesia in determinando suae infallibilitatis
■) Ita L. Janssens, Summa theol. t. V, p. 121.

Quaestio IX, Art. IV.

331

objecto non errat, ut vidimus. Atqui ecclesia suam in
disciplinaribus infallibilitatem dictis factisque affirmavit.
Primum apostoli prohibitioni suffocati, sanguinis et idolothyto­
rum, quae lex disciplinaris erat, apposuerunt: Visum est
enim Spiritui sancto et nobis. Act. XV. 28. S Augustinus
ait: ^Ecclesia Dei . . . quae sunt contra fidem vel bonam
vitam non approbat, nec tacet nec facit." Idem ea com­
memorans quae „tota per orbem frequentat ecclesia", addit:
„et hinc quin ita faciendum sit, disputare, insolentissirnae
insaniae est." Epist. 169 ad Januar. De variis consuetudi­
nibus regionum, cap. V. S. Thomas Aquinas ea, quae in
celebranda SS. Eucharistia fiunt, convenientia esse probat;
ab ipso autem pro solutione affertur «ecclesiae consuetudo,
quae errare non potest, utpote Spiritu sancto ducta".
III. 83, art. 5. Conc. Tridentinum sess. XXII. can. 7. decernit:
rSi quis dixerit, caeremonias, vestes et externa signa qui­
bus in Missarum celebratione Ecclesia catholica utitur, irritabula impietatis esse, magis quam officia pietatis; a. s."
Pius VI. Pistojensium doctrinam, qua adstruitur fieri posse,
ut disciplina, ab ecclesia constituta et probata, periculosa
sit et in superstitionem et materialismum inducat, hac nota
damnavit: Falsa, temeraria, scandalosa, perniciosa, piarum
aurium offensiva, Ecclesiae, ac spiritui Dei, quo ipsa regitur,
injuriosa, ad minus erronea. Bulla Auctorem fidei, n. 78
Cf. Pii IX. encycl. Quanta cura, 8. Dec. 1864. Huc per­
tinet axioma: Lex supplicandi, lex credendi.
Objectiones.

Obj. I. Ideo ecclesiae datur infallibilitas, ut interna
fidei morumque pietas conservetur. Res autem disciplinares
ad externum duntaxat ordinem cultumque pertinent.
Ilesp. Dist. maj.: internorum illa conservatio scopus
infallibilitatis est, externis inclusis, concedo; iis exclusis,
nego. Et dist. min.: res disciplinares ad ista externa per­
tinent a rebus fidei morumque prorsus sejuncta, nego; cum
iisdem connexa, conc. S. Thomas: «per exteriores — in­
quit — actus multiplicatos interior voluntatis motus et ra­
tionis conceptus efficacissime declaratur." Ex quo efficitur,

οόώ

Quaestio IX, Art. IV.

disciplinam esse quandam fidei professionem practicam; sic
repetita in precibus publicis doxologia: Gloria Patri, SS. Tri­
nitatis dogma exprimit.
Instabis. Plus vice simplici leges disciplinares nocentes
fuerunt. Ergo ecclesiam in istis legibus ferendis errare
non repugnat.
Resp. Dist. antec.: leges disciplinares nocuerunt ali­
quibus et per accidens, concedo; ecclesiae universae atque
per se, nego. In ferendis legibus ad bonum commune in­
tendendum est. Quod docet Augustinus ad Vincent, ep. 98.
scribens: ^Quibusdam ista non prosunt. Numquid ideo
negligenda est medicina, quia nonnullorum insanabilis est
patientia? . . . Sed debes etiam tam multa attendere, de
quorum salute gaudemus."
Urgebis. Nemo affirmaverit, in legibus ecclesiasticis
ferendis nunquam adhibitum esse majorem, quam opus
fuerit, rigorem; ut alia mittamus. Ergo fieri potest, ut
ecclesia in disciplinaribus erret.
Resp. Transeat antec. Et dist. conseq.: ex eo sequitur,
ut ecclesia possit errare circa applicationem prudentialem
ad personas particulares, concedo; quantum ad legis sub­
stantiam et moralitatem, nego. Fuerit quandoque in legibus
illis error prudentiae; errore doctrinae leges ecclesiae uni­
versales adhuc caruerunt Cf. J. a S. Thoma, Tract, de
auctor. Summi Pontif. disp. III. art. 3 ; Canum, De loc. theol.
lib. V. 5. conci. II.
Obj. II. In breviario Romano errores leguntur. Ex quo
sequitur, ut nihil valeat illud axioma: Lex orandi, lex credendi.
Resp. Dist. antec.: in breviario leguntur errores contra
fidem et mores, nego; in privatis factis aut gestis, subdist.:
cum modestia judicio Sedis Apostolicae supponendi, con­
cedo; auctoritate privatorum expungendi, nego. Hac in re
quaestio fidei non agitur. De auctoritate breviarii Romani
in factis historicis auctore Benedicto XIV., De servorum
Dei beatif. et beatorum canoniz. lib. IV. p. II. cap. XIII.
n. 7, 8. haec referimus.
a) Rejicienda est sententia tum eorum, qui auctoritatem
illius Breviarii in factis historicis nullam esse perhibent,

Quaestio IX. Art. IV.

333

tum aliorum, qui refragari hujusmodi factis propemodum
haereticum esse arbitrantur.
b) Tuta et vera sententia est, non modicum auctori­
tatis pondus factis historicis accedere, quae relata sunt et
approbata in breviario Romano, ita tamen, „ut vetitum
existimari non possit, debita cum modestia, et gravi fundamento, quae occurrunt in factis historicis, difficultates
exponere, atque judicio Sedis Apostolicae supponere, ut
eorum veritatem et robur perpendat, si quando manus
iterum admoveatur ad Breviarii Romani correctionem.c) Benedictus XIV. 1. c. adducit cardinalem Ursini, qui
deinde fuit Benedictus XIII., haec scribentem: ..Maximae
quidem auctoritatis esse Breviarium Romanum in iis, quae
per sese ad cultum Ecclesiasticum attinent: minoris tamen
auctoritatis esse in privatis factis aut gestis, quae in vita
Sanctorum ex occasione referuntur, ita ut efficax inde
argumentum peti non possit, ubi praesertim antiquiora
monumenta adversantur.1) Nec enim Ecclesia ipsa, quae
iis utitur, inconcussae infallibilisque veritatis judicat quae­
cunque Breviariis suis sunt inserta, cum multoties pro variis
temporibus varia ex occasione ea mutaverit correxeritque.Hactenus Benedictus XIII., Dissert, de Reliquiis S. Bartholomaei, art. VII. Romae 1724.
d) Hic addidisse juvabit quaedam in eo genere nonnul­
lorum patrum Vaticanorum postulata.
1° Complures Galliae episcopi: ..Opportune reformare­
tur Breviarium: praecipue: quoad lectiones, ab historiis
apocryphis non satis expurgatas. “
2° Complures Germaniae episcopi: ..Breviarium Romanum
nonnullis locis quaedam continet, quae cum historia certa
') Cf. G. Morin, De sermonibus seu homiliis dubiae auctoritatis aut
certo pseudepigraphis Romano Breviario insertis in period. Studien und
Mitteilungen ans dem Bencd- und Cisterc-Orden, 1888: Schober, Explana­
tio critica editionis Breviarii Romani, 1891; Chevalier, in L’université
cath 1891, Sept.; Batiffol in Bulletin critique, 1892, Janv.; Kirsch, Die
historischen Brevierlcktionen (1902); S. Bfiunier, Hist du bréviaire, trad,
française mi'se au courant des derniers travaux sur la question, par doni
R. Biron (1905); Spnldak, in Der Katholik, 1905,

334

Quaestio IX, Art. V.

fide digna et sana S. Scripturae exegesi non omnino con­
venire videntur; quare petimus, ut ad corrigendos ejus­
modi locos nonnullos Breviarium revisioni accuratae sub­
jiciatur."
3° Quidam episcopi Italiae Centralis: „ln Breviario
autem eam solummodo recognitionem petunt, qua casti­
gentur ea tantum loca, quae fortasse absunt a critica histo­
rica." Coll. Lacensis, t VII. 844, 875, 882.
Quaeres, utrum sit haereticum asserere, ecclesiam errare
posse in aliqua lege, totam ecclesiam stricte obligante.
Resp. a) Joannes a S. Thoma ita sentit: „in eo quod
pertinet ad substantiam, et moralitatem legis, quam pon­
tifex communiter proponit, quasi regulam morum sequen­
dam, haeresis esset asserere Ecclesiam errare posse, ita ut
aliquid perniciosum, aut contra bonos mores, vel jus natu­
rale, aut divinum permitteret, aut praeciperet." L. c.
b) Melchior Canus distinguit inter mores quosdam a
Christo et apostolis ecclesiae traditos et alios mores, qui
sunt post apostolos inducti; qui in prioribus ecclesiam errare
diceret, idcirco haereticus haberetur, quod „ erroris ejus
Christum et apostolos auctores faceret". Verum in po­
steriori aliqua lege et more ecclesiam errare posse, citra
haeresin teneri existimat. L·. c. Sed constat tamen eum,
qui adstrueret, ecclesiam in hoc posteriori genere legum
errare, aliis nominibus esse notandum.

Articulus V.

Utrum infallibilitatis objectum sit canonizatio
sanctorum.
I. Notio canonizationis. Canonizatio est sententia
ultima et definitiva, qua ecclesia aliquem vitam sanctam duxisse
et inter caelites receptum esse declarat, atque omnibus fidelibus
colendum et invocandum proponit. Canonizatione igitur tria
statuuntur: l°canonizatum morum sanctitate fulsisse; 2° eum
inter caelites esse receptum, et .3° eum propterea colendum
esse ac invocandum. Ex quo intelligitur homines, qui in
sanctos referuntur, fidelibus proponi tanquam exemplum

Quaestio IX, Art. V.

335

imitandum et colendum; idque fieri sententia ultimo definitiva
pro universa ecclesia. Cf. Ben. XIV., o. c. lib. I. 39, n 14.
II. Canonizatio et beatificatio in hoc conveniunt,
quod utraque est publicum ecclesiae testimonium de viri
caelitum catalogo adscript! virtutibus et gloria. Hoc autem
inter beatiiicationem et canonizationern maxime interest,
1° quod haec, non illa, habetur sententia definitiva et
ultima. Et haec est ratio praecipua, ut docet Ben. ΧΙλΓ.
1. c.: „ultima differentia inter Beatiiicationem et Canonizationem minime quidem constituenda erit vel in permis­
sione cultus, vel in ejus coarctatione ad personas aut locos
particulares, quae in Beatificatione habeatur, secus ac in
Canonizatione; sed in extrema et definitiva de sanctitate
sententia cultum aliis Sanctis debitum in universali Eccle­
sia per Canonizationern, nequaquam vero per Beatificationem praecipiente. “ 2° Judicium Papae in beatificatione
non est praecipiens, sed indulgens et permittens. Haec
autem intelligenda sunt tam de beatificatione formali, cui
examen cum virtutum et miraculorum approbatione prae­
cedit, quam de aequipollenti illa, qua cultus praestitus,
admissa virtutum vel martyrii et miraculorum fama, appro­
batur. Alia vero colendi specimina virorum eruditorum
disputationibus relinquimus, qui jam pietate critica popu­
lares aliquos errores a veritate circa servos Dei colendos
cribrare non desistunt.1)
III. De infallibilitate ecclesiae in sanctis cano­
nizandis sententiae tres. 1° Nonnullorum catholicorum
opinio est, ecclesiam errare in sanctis canonizandis absolute
‘) Ita H. Delehaye, S. J., Bollandista, Les légendes hagiographi­
ques (1905), p. 129—130 classim quintam textuum hagiographorum
his describit: „ Après les romans historiques qui ont pour objet un
personnage réel, viennent les romans d’imagination où le héros luimême est une création du poète. La passion de saint Nicéphore et
l’histoire de Barlaam et Joasaph peuvent servir de types. “ Cf.
Analecta Bollandiana, t. XXIII., Ease. IV (1904); t. XV111., p. 407—
411, etc. — De S Philumena, cf. O. Marucchi, Osservazioni archtologiche sulla iscrizione di S. Filoména, in yiiscell di storia ecclesiast.
t II (1904), p. 355-356.

336

Quaestio IX, Art. V.

posse; temerarium tamen esse docent, asserere ecclesiam
in judiciis istis definitivis reapse erravisse. Inter eos, qui
non docent. Romanum Pontificem in canonizatione errare
non posse, etiam Cajetanus est ob ea, quae scripsit in
Tractatu de indulgentia adversus Luth er uni, cap. λ'III.
2° Alii contra, quos inter Valentia, docent, infallibilitatem
ecclesiae in sanctis canonizandis negari sine haeresi non
posse. 3° Tertia est sententia Cani, dicentis: „qui fidem
in his ecclesiae detrahunt, eos non haereticos quidem, sed
temerarios, impudentes, irreligiosos esse credamus/ De locis
theol. lib. V. 5. Quam sententiam Benedictus XIV., o. c.
lib. I. 43, n. 27. approbat. Cf. Salmant. De fide, disp. IV.
dub. II. § 3. n. 46.; J. a S. Thoma, 1. c. etc.
IV. De principio, quod theseos hujus funda­
mentum haberi debeat. Aquinas suam de sanctis cano­
nizatis sententiam his exponit: „certum est quod judicium
ecclesiae universalis errare in his quae ad fidem pertinent,
impossibile est . . . In aliis vero sententiis quae ad par­
ticularia facta pertinent, ut cum agitur de possessionibus
vel de criminibus vel de hujusmodi, possibile est judicium
ecclesiae errare propter falsos testes. Canonizatio sanctorum
medium est inter haec duo: quia tamen honor quem san­
ctis exhibemus, quaedam professio fidei est, qua sanctorum
gloriam credimus, pie credendum est, quod nec etiam in
his judicium ecclesiae errare possit/ Quodl. IX. art. 16.
Particulam autem pie non infirmandae certitudinis causa
adjectam esse, constat ex articulo laudato, in quo non ex
opinione sed ut certum ponitur, ecclesiam in canonizatione
commemorata errare non posse. Significatur ergo gradus
summus in piae fidei genere; de quo videsis Bened. XIV.,
o. c. lib. I. 43, n. 13.
Angelicus igitur hoc argumentum affert: rhonor quem
sanctis exhibemus, quaedam professio fidei est.u Ita sancto­
rum canonizatio connectitur cum his quae ad fidem pertinent,
in quibus ecclesiae judicium errare non potest. Quaenam
autem est illa connexio? Nulla canonizatio in immediate
revelatis continetur; nulla, quemadmodum conclusiones
theologicae, necessitate logica ea revelata veritate dedu­

337

Quaestio IX, Art. V.

citur. Verum id quidem. Sed canonizatio specialis quae­
dam professio fidei est, quod ex praenotamine I patet et
ex argumentis magis etiam apparebit: qua talis autem cum
fide ipsa connectitur. Ideo subjacet Providentiae illi spe­
ciali et supernatural!, qua Christus ecclesiam suam universim adfuturuin promisit. Unde S. Thomas suam hac
de re doctrinam expositurus proficiscitur a „divina provi­
dentia, quae Ecclesiam suam Spiritu sancto dirigit, ut
non erret
.
*
Quibus sic positis, thesin ut sententiam certam pro­
bandam suscipimus, omissa tamen controversia, quonam
praecise gradu opinio contraria sit accusabilis.

Thesis: Canonizatio sanctorum est objectum infallibilitatis
ecclesiae.
Argumenta.

Arg. I. Ecclesia errare non potest in iis determinan­
dis, quae ad profitendam fidem pertinent. Atqui ..honor,
quem sanctis exhibemus quaedam professio fidei est. qua
sanctorum gloriam credimus". S. Thom. I. c. Ex quibus
Aquinas ibidem argumentum hoc modo evolvit: ..sicut te­
nemur credere illud quod est in sacra Scriptura, ita illud
quod est communiter per ecclesiam determinatum: unde
haereticus judicatur qui sentit contra determinationem Con­
ciliorum. Ergo commune judicium ecclesiae erroneum esse
non potest; et sic idem quod prius," scilicet, „ecclesia in
talibus (in canonizando sanctos) errare non potest
*
Arg. II. Ecclesia errare non potest in tradenda com­
muni regula morum. Atqui per canonizationem quaedam
nobis proponitur communis regula morum. Major antea
probata est. Minor probatur. Lex vitae Christianae in
sancto canonizato ut in exemplo proponitur. ,.In operatio­
nibus enim et passionibus humanis, in quibus experientia
plurimum valet, magis movent exempla quam verba. “
S. Thom. I. IL q. 34. art. 1. Ob eamque rem si vita sancti
canonizati cum ratione et evangelic pugnaret, error in
doctrinam morum redundaret. Unde S. Thomas, Quodl.
Do Groot, Sumina apologot

Ed. tertia.

99

338

Quaestio IX, Art. V.

I. c.: „in ecclesia non potest esse error damnabilis. Sed
hic esset error damnabilis, si veneraretur tamquam sanctus
qui fuit peccator, quia aliqui scientes peccata ejus, crede­
rent hoc esse falsum; et si ita contingeret, possent ad er­
rorem perduci. Ergo ecclesia in talibus errare non potest."
— Nec mirum, Romanos Pontifices gravitatem causarum
Canonizationis conceptis verbis haud semel expressisse; sicut
Joannes XXII. inter investigandam S. Thomae Aquinatis
sanctitatem affirmat, cum magna maturitate procedendum
in Mtanto fidei negotio"; quod idem a Nicolao V. in pro­
cessu canonizationis S. Vincentii Ferrerii vocatur causa «gra­
vissima", et a Leone X. in causa S. Francisci a Paula res,
quae ..divinam majestatem tangit et ad universalis Ecclesiae
cultum perpetuo spectat".
Arg. III. Ex inconvenientiis, a) Si ecclesia in sanctis
canonizandis posset errare, totus sanctorum cultus pericli­
taretur. Quod est maximum inconveniens. Nam de sancto
quopiam rite canonizato si dubitatio admittitur, reliquorum
etiam, qui in divorum catalogum reponuntur, sanctitas in
quaestionem vocari poterit. Cf. Can. 1. c. b) Si fieri pos­
set, ut ecclesia in sanctorum canonizatione erraret, evenire
posset, ut ecclesia definiente coleretur damnatus, et ut
fideles opem ab eo peterent, qui aeternis cruciatibus affi­
ceretur. Quod quam ecclesia Dei indignum sit, nemo est
qui non videat. Cf. S. Hieron. Comni. ep ad Philem.
Objectiones.

Obj. 1. Ecclesia errare potest in decidendis contro­
versiis de facto mere humano, utrum quis sancte vixerit
necne.
Resp. Dist. maj.: ecclesia errare potest in quaestionibus
facti particularis, conc.; in factis cum fide connexis, nego.
Canonizatio sanctorum medium est inter ea, quae directe
et per se ad fidem pertinent, et facta mere particularia.
Infallibilitas igitur, quae pro fide moribusque servandis
ecclesiae competit, idcirco ad canonizationem sanctorum
sese porrigit, ne ecclesia quidquam doceat fidei moribusve
contrarium.

Quaestio IX, Art. V.

339

Instabis. Testimonia humana saepissime falsa sunt.
Atqui ecclesia, testes de vita et miraculis interrogans, in
canonizationis processu auctoritate fallibili innititur. Ergo
judicium ecclesiae de sanctis infallibile esse nequit.
Resp. Dist. min.: ecclesia in canonizatione auctoritate
fallibili nititur, cum adjutorio speciali Spiritus sancti, conc.;
hoc adjutorio destituta, nego. Deus, qui media fini coaptat,
veritatis in ecclesia tuendae gratia providebit, ne judicium
ecclesiae de sanctis quoquam testium errore mendaciove
corrumpatur. Dirigitur enim ecclesia in istiusmodi judiciis
„ praecipue per instinctum Spiritus sancti®; atque .divina
providentia praeservat Ecclesiam, ne in talibus per fallibile
testimonium hominum fallatur®. S. Thom. 1. c.
Obj. 11. Martyrologium Romanum est authenticus
sanctorum catalogus. Porro fieri potest, ut in Martyrologio illo recenseatur aliquis, qui videatur immerito inter
sanctos descriptus.
Resp. Dist. maj.: Martyrologium Romanum est cata­
logus eorum, qui fuerunt solemniter per Summum Pon­
tificem canonizati, inclusive, conc.; exclusive, nego. Et dist.
min.: id fieri potest, praemissa canonizatione solemni, nego;
secus, transeat. Videlicet descriptio in Martyrologio Ro­
mano, spectata sua natura et indole, canonizationem for­
malem, vel aequipollentem non importat. Ceterum si aliquid
in Martyrologio Romano emendatione indigere videatur,
illud ad sacrorum rituum congregationem deferendum est.
Cf. Bened. XIV.,’ o. c. lib.
r I. 43. n. 13.; item Laemmer,
De Martyrologio Romano.
Quaeres, utrum ecclesia etiam in beatificatione servorum
Dei sit immunis ab errore.
Resp. a) Nonnulli theologi negant, ecclesiam in bea- '
tificatione servorum Dei posse errare. Quorum argumenta,
utrum sint ejusmodi, ut rem certam esse demonstrent, a
doctoribus non paucis in dubio ponitur. Attamen temerarii
esset asserere, ecclesiam in judicio beatificationis errasse.
Cf. Bened. XIV., o. c. lib. I. 42. n. 10.
b) Beatificationis judicia infallibilia non haberi, haec
documento sunt 1° Beatificatio non est judicium ultimum
*
99
MAJ

340

Quaestio IX, Art. VI

et definitivum. 2° Priusquam a beatificatione formali ad
canonizationem deveniatur, de tota causa iterum agitur,
suffragium fertur. „Quaecum profecto — ait Benedictus XIV.
— caeremonialia non sint, sed substantiam judicii respiciant,
nec nisi invocato Dei omnipotentis auxilio peragantur,
ostendere aperte videntur, beatificationis judicium neque
ab ipsis romanis pontificibus haberi infallibile." O. c.
lib. I, 42. η. 10.
c) Quae hoc loco de beatificatione diximus, tam de
beatificatione dicuntur, sive formali sive aequipollenti, quae
jam a Sede Apostolica decernitur, quam de canonizatione
illa particulari, quae, ab episcopo facta, terminis dioeceseos
definiri consueverat. Quae quidem canonizatio particularis
primum ab Alexandro III., Innocentio III., denique anno
1634 ab Urbano VIII. Summi Pontificis judicio reservata
videtur, dum ipsa canonizatio strictius dicta fuit ab eccle­
siae primordiis jus Pontificum Romanorum proprium. Cf.
Ben. XIV, o. c. lib. I. 7—13.; Zeitschrift fur kath. Theol.
1890, p. 599 616. — Hoc etiam animadversione dignum
est, canonizationem illam particularem, si cultus, in ea
constitutus, per ecclesiam dilatetur, tali Pontificis Romani
consensu confirmari et solemnizari posse, ut veri nominis
canonizationi aequiparetur.
/
Articulus VI.

Utrum infallibilitatis objectum sit approbatio ordinum
religiosorum.
I. Notio ordinis religiosi. Ordo religiosus est so­
cietas ad perfectionem per tria roto paupertatis, castitatis et
obedientiae sub certa institutorum forma acquirendam. In quovis
ordine religioso tria distinguenda sunt: 1° status religiosi
essentia, quae in tribus votis memoratis consistit; atque
ratione illius essentiae ordo religiosus divinae institutionis
est. 2° Certa institutorum forma, quibus ordo ab ordine
differt; quae scilicet instituta «sunt adminicula quaedam
ad cavendum ea quibus per votum religionis abrenuntiatur,
vel ad observandum id in quo homo per religionis votum

Quaestio IX, Art. VI.

341

Deo se serviturum promisit “. S. Thom. Contra impugnantes,
cap. I. 3° Opport unitas seu ordinis cujuslibet utilitas, ha­
bita ratione temporis, loci, personarum.
II. Ecclesiae approbatio. Approbatio ordinum reli­
giosorum duo complectitur: 1° judicium doctrinale de ho­
nestate talis vitae, utrum simpliciter status perfectionis
acquirendae haberi debeat, seu via ad perfectionem: 2° ju­
dicium prudentiale, utrum in talibus rei adjunctis talem
ordinem admittere expediat.
Approbatio autem est quadruplex: 1° solemnis et defi­
nitiva, quae canonization! aequiparatur et Summo Pontifici
reservata est; 2° commendatitia sed nondum definitive a
Romano Pontifice data; quae quidem sub eo respectu, quod
definitiva non est, poterit cum beatificatione conferri;
3° permissiva ex parte Romani Pontificis; 4° episcopalis, quae
nunquam est definitiva.
Concilium Lateranense IV. anno 1215, nimiam ordinum
multiplicationem praecauturum, decrevit, ne novi ordines
deinceps sine Sedis Apostolicae expressa approbatione con­
stituerentur; (piae prohibitio ,,per diuturnam consuetudinem
a Sancta Sede approbatam nunc sic intelligitur, ut Epi­
scopis illicitum quidem non sit, congregationem religiosam
instituere, pro ordine religioso vere dicto autem nulla con­
gregatio habeatur, nisi auctoritas Sanctae Sedis (definitiva)
accedat". Cf. Lehmkuhl, Theol. mor. (1898), t. I. n. 494.
Ordines autem religiosi, ante decretum Lateranense insti­
tuti, nisi Romani Pontificis suprema approbatio saltem ta­
cita approbationi episcopali accesserit, nulla definitiva sen­
tentia, sed gradu quodam inferiori, approbati habentur.
III. Extensio infallibilitatis ad approbandos
ordines religiosos. Omnino dicendum videtur ecclesiam
in approbandis ordinibus definitive quoad judicium doctri­
nale non esse errori obnoxiam Ita Bannez, Suarez, Billuart, alii. De quaestione prudentiae Billuart ita disserit:
rAliud est judicium, utrum hic et nunc expediat hunc
ordinem admittere? Et de hoc judicio non ita constat esse
infallibile; quia non e scientia solum, sed e prudentia
pendet: at saltem temeritatis notam non effugeret, qui

342

Quaestio IX, Art. VI.

contra communem ecclesiae sensum, erroneum assereret.4
De reg fidei, diss. III. art. 5. Angelici sententia de infalli­
bilitate ecclesiae quantum ad substantiam ordinis seu judi­
cium doctrinae satis manifesta est. Profert enim hanc
legem: Rulli fas sit sine status sui periculo vel divinas con­
stitutiones, vel Apostolicae Sedis decreta temerare. Unde con­
cludit: „Cum ergo per Apostolicam Sedem religiones aliquae
sint institutae . . . manifeste se damnabilem reddit quicunique talem religionem damnare conatur.“ Contra impugn.
cap. IV.

Thesis: Ecclesia in ordinibus definitive apporobandis quan­
tum ad quaestionem doctrinae errare non potest.
Argumenta.

Arg. I. Ecclesia in morum doctrina errare non potest.
Atqui in ordine religioso approbando morum doctrina tra­
ditur. Ergo. Prob, minor. Ordo religiosus ipsa approba­
tione definitiva fidelibus proponitur tanquam via tutissima
non solum ad virtutem, verum etiam ad perfectionem acqui­
rendam. Jam vero si hujusmodi vitae ratio in se spectata
aliquid contineret, quod Evangelio aut legi naturali esset
contrarium, pro perfectione Christiana peccatum ecclesiae
proponeretur. Dixi: ecclesiae; «quamvis enim — ait Sylvius
— una religio certi alicujus generis homines certumque
vivendi modum contineat, pertinet tamen ad totam eccle­
siam, non solum quia toti ecclesiae deservit, sed etiam quia
tota ecclesia debet eam probare, eamque ut bonam et ex
se perfectioni evangelicae acquirendae utilem admittere,
postquam Summus Pontifex illam pro tali probavit “ Con­
trol), lib. IV. 2. art. 6.
Objectiones.

Obj. I. Nonnulli ordines religiosi, ab ecclesia appro­
bati. deinceps ita prolapsi sunt, ut tanquam ecclesiae vel
noxii vel inutiles abolerentur. Ergo ecclesia in iis appro­
bandis erravit.

Quaestio X, Art. 1.

343

Resp. Dist. antec.: hujusmodi ordines aboleti sunt ob
defectum ordinis in se, nego; in membris, conc. Ordo spe­
ctari potest aut objective in ipsa vitae regula, quam ecclesia
approbavit, et hac in re nullus unquam error doctrinae
emendandus fuit; aut subjective in iis, qui talem regulam
amplexi sunt, et sub hoc respectu ordines interdum ab­
olendi fuerunt. Jam vero quis singulos ordinum professos
ab ecclesia approbari dixerit?
Instabis. Melchior Canus ait: „ Ordines igitur vel pro­
bare, vel refellere, non ad ea pertinet, in quibus Summus
Pontifex errare nequit." De loc. theol. lib V. 5 ad 4. Ergo
thesis auctoritate doctissimi viri infirmatur.
Resp. Dist. antec.: Haec Cani sententia pertinet ad
judicium prudentiale, conc.; ad judicium doctrinale, nego.
Auctor enim 1. c. sententiae suae rationem afferens ait:
„quoniam non e scientia id solum, sed etiam e prudentia
pendet." Bannez autem eorum sententiam, qui cum Va­
lentia hujusmodi errorem prudentiae possibilem esse negant,
et sententiam oppositam conciliare videtur, inquiens: „ nun­
quam tamen hujusmodi error cedet in perniciem Ecclesiae,
quamvis quibusdam possit (utique per accidens) esse noci­
vus." Cf. Bouix, Tract, de jure regul. t. I. p. 241.

Quaestio X.
De magisterio ecclesiae.
Servator, ut lux in tenebris lucens, hominibus via, et
veritas, et vita, Joan. XIV. 6. fieri dignatus est. Per Ipsum
venimus ad lucem, quem beatus Petrus ducem et magistrum
sibi profitetur, inquiens: Domine, ad quem ibimus? verba vitae
aeternae habes. Joan. VI. 69. Ipse homines docuit, quasi
potestatem habens. Marc. I. 22. Deinceps apostoli, Christi
praecones constituti, veram potestatem habentes mundo prae-

Quaestio X, Art. I

dicarunt. Talem autem facultatem praedicandi cum po­
testate in apostolorum successores transiisse negant, qui­
cunque principium fundamentale novatorum saeculi ΧλΊ.
susceperunt et sequuntur. Quaestionem igitur magisterii,
cum controversiarum plurimarum cardo sit, diligentius tra­
ctabimus, investigantes
Primo. Utrum Christus magisterium instituerit.
Secundo. I 'Irum ecclesiae doctrina sit proxima regula fidei.
Tertio. Utrum ecclesia sit judex controversiarum.
Quarto. Utrum numerus credendorum jjer ecclesiae ma­
gisterium augeri possit.
Quinto. Quibus censuris propositiones fidei adversae ab
ecclesia damnentur.
Sexto. Quanam fide veritates ab ecclesia propositae credi
debeant.
Articulus I.

Utrum Christus magisterium instituerit.
1 Notio magisterii. Magisterium est ecclesiae jus et
officium veritatem Christianam docendi eu suprema auctoritate,
cui omnes corde et ore parere tenentur. Cf. Gone. Vatie. De
fide et ratione, can. Ill.; epist. Pii IX. ad archiep. Monae,
et Frising. Gravissimas inter, 11. Dec. 1862.
Ecclesiae magisterium magistros humanos auctoritate
longe superat. Et vero «secundum hoc unus alium docere
dicitur, quod istum discursum rationis, (piem in se facit
ratione naturali, alteri exponit per signa; et sic ratio natu­
ralis discipuli, per hujusmodi sibi proposita, sicut per quae­
dam instrumenta, pervenit in cognitionem cognitorum.
Sicut ergo medicus dicitur causare sanitatem in infirmo
natura operante, ita etiam homo dicitur causare scientiam
in alio operatione rationis naturalis illius; et hoc est do­
cere; unde unus homo alium docere dicitur, et ejus esse
magister." S. Thom. Quaest. disp. De verit. XL art. 1. At
ecclesia, veritatis magistra, veritatem non solum infallibiliter
proponit, verum etiam subditis suis credendam praescribit.
Omnes igitur erga eam magisterii potestatem officio verae
obedientiae obstringuntur.

Quaestio X, Art. 1.

345

II. Munera quatuor testis, custodis, interpretis et judicis
magisterii vocabulo complectimur.
1° Ut testis jus habet ubique et omnibus veritatem
praedicandi, sicut scriptum est: accipietis virtutem super renientis Spiritus sancti in vos, et eritis mihi testes in Jerusalem,
et in omni Judaea, et Samaria, et usque ad ultimum terrae.
Act. I. 8. 2° Ut custos „jus etiam et officium habet falsi
nominis scientiam proscribendi, ne quis decipiatur per phi­
losophiam, et inanem fallaciam"; quod quidem jus patres
Vaticani vindicarunt contra rationalistes moderatos, qui
asseverant: «disciplinas humanas ea cum libertate tractan­
das esse, ut earum assertiones, etsi doctrinae revelatae
adversentur, tanquam verae retineri, neque ab Ecclesia
proscribi possint." Cf. Gone. Vat. sess. III. De fide et ra­
tione, can. TI. et cap. IV. 3° Ut interpres sacrorum dog­
matum sensum ita declarat, ut ab eo sensu nulli recedere
liceat; atque id jus tuetur contra eos, qui contendunt:
Jieri posse, ut dogmatibus ab Ecclesia propositis, aliquando
secundum progressum scientiae sensus tribuendus sit alius
ab eo, quem intellexit et intelligit Ecclesia." Cf. Conc.
Vat. 1. c. can. III. et cap. IV. 4° Ut judex veritatem
exortis controversiis simii ive de causa definit.
III. Magisterium solemne et ordinarium. Magi­
sterium ecclesiae non in iis tantum coarctatur, quae solemni
ecclesiae judicio proponuntur, sed Gone. Vat. sess. III.
cap. III. haec docet: ,,Eide divina et catholica ea omnia
credenda sunt, quae in Verbo Dei scripto vel tradito con­
tinentur, et ab Ecclesia sive solemni judicio sire ordinario
et universali magisterio tanquam divinitus revelata credenda
proponuntur."
IV. Adversarii. Qui Christum confitentur, religionem
Christianam religionem auctoritatis esse semper affirma­
verunt. Sed orta contraversia est, utrum S. Scriptura do­
ceret sola, an commissa Ecclesiae. Ubi rejiciebatur eccle­
siae infallibilitas, ibi magisterium pariter ecclesiae repulsum.
Audivimus a saeculo XVI. internum testimonium Spiritus
sancti praedicari tanquam fundamentum mysticum, quod
ecclesiae catholicae magisterio validissime opponeretur.

346

Quaestio X, Art. I.

Haec autem vetera. Recentiores protestantes, Schleiermacher, Ritschl, Lipsius, Sabatier, quidquid a conditoribus
reformatis dissentiebant atque inter se, subjectivismuni
tamen spiritus testificantis et experientiae religiosae, sub ali­
qua forma deteriori, v. g. rationalism! et pantheism! vagi,
per plurimas acatholicorum regiones sparserunt. Argu­
menta petuntur a textibus, quae testimonio spiritus favere
videantur, qualia sunt Roni. VIII. 16.: Ipse enim spiritus
testimonium reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei; et
Joan. IV. 45.: Et erunt omnes docibiles Dei;1) sed cardo
totius rationalism! mystici falsa philosophia est, quae ple­
rumque doctrinam Neokantianam sentit et suavitate qua­
dam rnixta religiositatis magis interioris, dignitatis individui
libertatisque spiritus animos vagantium inebriat.2)
Immediatius systema Neolutheranurn et unionismus
Anglicanus thesin nostram attingunt. Neolutherani aucto­
ritatem volunt magisterii, quod divinitus constitutum sit;
at ubi resideat, ab iis integrum relinquitur. Neque fieri
posse videtur, ut hunc nodum expediant, qui ecclesiae
■) Cf. A. v. Schmid, Apologetik, S. ‘200—223.
’) Kant, Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft
<1793) et Der Streit der Facultaten (1798). auctoritatem impugnat
ecclesiasticam, quae designatur uti „Statuarische Religion" et „Kirchenglaube". — A. Sabatier, qui opus suum Esquisse d’une philosophie,
de la Religion prosequi studuit in libro, qui inscribitur Les Religions
d’autorité et la Religion de V Esprit (3. édit. 1904), similia docet, v g.
ubi in hoc opère p. 306 de catholicis et de protestantibus orthodoxis
ait: „Des deux parts enfin le christianisme, édicté ainsi par une
autorité extérieure, abdique son premier caractère qui est d’être
une inspiration de la conscience, une force vive et libre de l’âme
(thivapte Θίου), pour tomber au rang d’une religion légale.“ Hino
amara illa despicientia ecclesiae, quam docti in vulgus spargunt.
Hujusmodi est illud, quod A. Jülicher nuperrime scripsit de reli­
gione catholica saec. III.: „Die Kirohe hatte die Rolle des liriosers
übernommen: an der Stello, avo ursprünglich das Evangelium gestanden hatte, wohin bei Paulus und Johannes „der Herr“ getroten
war, steht fortan die katholische Kirche, statt einer idealen Grosse
ein Haufe fehlbarer Menschen. Das HerdengefUhl hatte die erhabene Regung des Individualisinus auf religiosem Gebiet wieder erstickt." Die Kultur der Gegenioart, Teii 1. 4.: Die christliche Religion
(1905), p. 120.

Quaestio X, Art. I.

347

Romanae magisterium judicio privato subjecerint. Unionistni Anglicani mos est a praesenti ecclesia ad futuram
appellare, ut patet ex libro doctoris Pusey, qui Eirenicon
inscriptus est. Itaque magisterium collaudant, quod non
est, sed erit; neque certo erit, sed illud aliquando fore
sperant. Ex quo intelligitur, magisterium ab unionistis
reapse negari.1)
V. Principium, quod adversariis lumen prae­
ferat, est profunda, quam ecclesia catholica docet, ma­
gisterii externi et interni unio. De qua quidem unione
S. Thomas haec. 1° Fidelis, ut finem ultimum suum at­
tingat, credere Deo debet tanquam discipulus magistro do­
centi. „Ultima — inquit — beatitudo hominis consistit in
quadam supernatural! Dei visione. Ad quam quidem vi­
sionem homo pertingere non potest nisi per modum addis­
centis a Deo doctore: secundum illud Joan. VI: Omnis qni
audit a Patre et didicit venit ad me. Hujus autem disciplinae
fit homo particeps non statim, sed successive, secundum
modum suae naturae. Omnis autem talis addiscens oportet
quod credat, ad hoc quod ad perfectam scientiam perveniat:
sicut etiam Philosophus dicit quod oportet addiscentem cre­
dere. Unde ad hoc quod homo perveniat ad perfectam
visionem beatitudinis praeexigitur quod credat Deo tanquam
discipulus magistro docenti/ II. II. 2. art. 3.-’) — 2° Ad
fidem explicitant et fixam requiritur, ut homini credibilia
proponantur. IToc autem apostolis et prophetis factum est
per revelationem immediatam, aliis autem per fidei prae­
dicatores et per sententiam definitivam auctoritatis su­
premae in ecclesia. Hoc autem principium propositionis
externae eo spectat, ut homines in hoc mundo Deum tan­
quam magistrum credibilium habeant et ex auditu dis­
cant. Multum autem abest ut hoc magisterium externum
') Card. Manning de ritualismo ait: ,it must be said that Ritua­
lism is private judgment in gorgeous raiment wrought about with
divers colours.
**
England and Christendom, p. LXXXIIÏ.
’) De antiqua formula: credere Deo, credere Dettm, credere in Deton,
apud S. Augustinum et Petrum Lombarduni vide contra Holtzmann
H. Denifle, Luther und Luthertum, B. I., S. 301—382.

348

Quaestio X Art. I.

ad fidem habendam sufficiat. Audiatur Aquinas: „cum
homo — ait — assentiendo his quae sunt fidei, elevetur
supra naturam suam, oportet quôd hoc insit ei ex super­
natural! principio interius movente, quod est Deus." H. II.
6. 1. Unde maxime de fidelibus valet illud effatum: „Interius docere proprium opus Dei est.“ C. Gent. IV. 17.
Sequitur ut ecclesiae magisterium internum Spiritus vocem
non excludat, sed postulet.

Thesis: Christus magisterium instituit.
Argumenta.

Arg. I. Ex S. Scriptura. Ecclesiae magisterium est
jus et officium docendi cum potestate. Jam a) ecclesia
in docendo Christi vice fungitur, atque b) sontes habentur,
qui praedicationem ecclesiae repudiant. Prob. min.
a) Christus dixit: Sicut misit me Pater, et ego mitto vos,
Joan. XX. 21.; Qui vos audit, me audit; et qui vos spernit,
me spernit, Luc. X. 16. Apostolis legatorum Christi auctori­
tatem vindicat S. Paulus, inquiens: Pro Christo ergo legatione
fungimur, tamquam Deo exhortante per nos, II. Cor. V. 20.;
item: Per quem (Christum) accepimus gratiam et apostolatum
ad obediendum fidei Q(g υπαχοην ηίστιως) in omnibus gentibus
pro nomine ejus, Rom. I. 5 : item: consilia destruentes, et
omnem altitudinem extollentem se adversus scientiam Dei, et in
captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium Christi,
II. Cor. X. 4—6. Quod idem ab apostolis in concilio Hie­
rosolymitano hac formula expressum est: Visum est enim
Spiritui sancto, et nobis. Act. XV. 28.
b) Contumacibus Christus poenas minatur: qui vero non
crediderit, condemnabitur. Marc. XVI. 16.: cf. Matth. XVIII.
17.; XX\ III. 18—20. S. Paulus ait: consilia destruentes,
et omnem altitudinem etc., ut supra, in promptu habentes ulcisci
omnem inobedientiam. Iterum: Licet nos, aut Angelus de caelo
evangelizet robis praeterquam quod evangelizavimus vobis, ana­
thema sit. Gal. 1. 8. Quod autem apostolis et discipulis in
ordinario docendi munere commissum est, id in eorum sue-

Quaestio X, Art. 1.

349

cessores transiisse constat ex iis, quae de hierarchia, de
ecclesiae perpetuitate et infallibilitate disputavimus.
Arg. II. Ex magisterii necessitate. Christus ecclesiae
suae media deesse non permisit, quibus tum singulorum in
fide firmitas, tum omnium unitas in tuto collocarentur.
Nihil autem ad hunc finem aeque necessarium esse atque
magisterium, paucis ostendam.
a) Singulorum in fide firmitas. Fides enim per ea ma­
xime infirmatur, quae propria mens contra Christi traditio­
nem suggerit. Jam vero haec propriae mentis intempe­
rantia certa docendi auctoritate sapienter compescitur. Et
sane tam ob mysteriorum profunditatem quam ob diversos
passionum motus periculum adest, ne propria mens errores
sibi suggerat; plurimosque errores isthinc emanasse, quod
homines, auctoritate spreta, propriam mentem secuti sunt,
historia demonstrat. Angelicus etiam hominem a rectitu­
dine fidei deviare affirmat „per hoc quod intendit quidem
Christo assentire, sed deficit in eligendo ea quibus Christo
assentiat, quia non elegii ea quae sunt vere a Christo tra­
dita, sed ea quae sibi propria mens suggerit.“ 11 II. q. 11.
art. 1.
b) Omnium unitas. Fidelium unitas in fide oritur e
fixa fidei regula, cui omnes obedire tenentur. At fixa illa
fidei regula, quae omnes fideles uniat, est una, viva, visi­
bilis docendi auctoritas,/ seu magisterium.
Ergo
Christus
o
o
magisterium instituit.
Arg. Ill. Ex traditione. Veteres quid senserint, facile
probatur a) eorum auctoritate, qui ecclesiae unitatem in
fide commendant; sola enim docendi potestas, formae ad
instar, Christianorum multitudinem in unam fidem adunare
potest, b) Claris antiquorum testimoniis, quae supra de
infallibilitate disserentes attulimus, c) Publica praxi ecclesiae,
haereses quascunque anathemate pcrcutientis; cujus rei con­
ciliorum acta et decreta Summorum Pontificum gravissimo
documento sunt, d) Trita apologetarum sententia, quam
S. Augustinus interpretatur his verbis: ..vera religio . . .
omnino sine quodam gravi autoritatis imperio iniri recte
nullo pacto potest. “ De ut il. credendi, cap. IX.

350

Quaestio X, Art. I.
Objectiones.

Obj. I. Salvator ait: Units est magister vester. Matth.
XXIII. 8. Ergo soli Deo magisterium competit.
liesp. Dist. antec.: Unus est magister primarius, conc ;
secundarius, nego. Et nego conseq. Recta fides a Christo
procedit. At Christus non immediate nobis loquitur, sed
per ecclesiam. Cf. S. Thom. II. II. 6. art. 1. Quo fit, ut
conceptus supernaturalis vitae per catholicam doctrinam de
vivo magisterio perbelle reluceat: dum spiritus privati systema
naturalismum sapit. Et quidem incredulitas textu prolato
abusus est, ut ^religionem Spiritus’* tanquam libertatis reli­
gionem extolleret, nulli dogmati, nulli Scripturae, nullius
ecclesiae auctoritati ligandam. — Idem valet pro inter­
pretatione Matth. XX. 25—27.; I. Cor. III. 21—23.
Instabis. Visio docentis est principium doctrinae, ut
docet S. Thomas, Quaest. disp. De verit. XI. art. 4. At­
qui ecclesia revelatorum visione caret, quandoquidem my­
steria fidei· non videntur. Ergo ecclesia esse nequit prin­
cipium doctrinae seu magistra.
liesp. Dist. maj.: visio docentis principalis est princi­
pium doctrinae, conc.; docentis instrumentalis, subdist.: in
magisterio naturali, transeat; in magisterio fidei, nego. Et
dist. min.: ecclesia revelatorum supernaturalium visione
caret in se, conc.; in sua causa principali, id est, in Deo,
nego. Et negatur conclusio.
Revelata mysteria quantum ad totum corpus ecclesiae,
non visa sunt, si mysteriorum essentia respicitur. Verum
Christo, ecclesiae capiti, manifesta et aperta sunt. In
Christo igitur, magistro principali, est „visio docentis"; in
docendis autem hominibus ecclesiae instrumento utitur.
Dices: Veritas non propter auctoritatem complecti de­
bemus, sed propter conscientiam veri.1)
') Ita A. Sabatier. Les religion# d’autorite et la religion de I'Esprit,
p. 305—306 contendit: „Le catholique doit croire à HminaculéeConception de la Vierge, non parce qu’il s'est convaincu que cette
doctrine est vraie, mais parce que son Eglise l’a ainsi ordonné.u

Quaestio X, Art. I.

351

Resp. Dist.: Et haec duo sociari non possunt, nego;
sancte sociantur in anima, quae sub auctoritate, divinitus
constituta, fide vivit, conc. Amant verum, qui audiunt
ecclesiam, quam ex intima conscientia reverentur et dili­
gunt utpote veram. Nec dogmatum visio intrinseca re­
quiritur, ut habeantur vera, sed heroes fidei vixerunt et
mortui sunt pro veritate, (piam cum evidentia extrinseca
legitimi magisterii medullitus propter Deum acceperant.
Obedire Evangelio pietatis est. Cf. Rom. X.; Thess II. 13.;
Phil. I. 27.
Obj. II. S. Paulus libertatem Christianam proclamans
. ait: Omnia autem probate, quod bonum est tenete. I. Thessal.
V. 21. Ergo vanum est magisterium.
liesp. Dist. antec.: Probandae sunt doctrinae dubiae
privatae, conc.; doctrina certa ecclesiae, nego.
Distinctio patet a) ex contextu; legitur enim: pro­
phetias nolite spernere. Omnia autem probate etc. Hujusmodi
prophetiae privatae, apostolorum aetate a pluribus editae
(I Cor. XIV. 29.), inter Thessalonicenses partim verae,
partim errore plenae erant, 11. Thess. II. 2. Propterea
S. Paulus ait: prophetias nolite spernere. Omnia autem etc.
b) Ex aliis Scripturae locis, velut I. Joan. IV. 1., ubi legi­
tur: probate spiritus si ex Deo sint: quoniam multi pseudo­
prophetae exierunt in mundum: quis autem dicat, ea S. Joannis sententia auctoritatem ecclesiae contemni? c) In textu
graeco legitur: Πάντα bi δοχιμά^η; qua phraseos structura
παντα via particulae όί ad praecedentia, id est, ad charismata
refertur. Ita Rosenmuller. Ceterum jam pridem Tertullia­
nus aetatis suae haereticis ejusdem textus abusum ex­
probrat. De praescr. cap. IV. — Praetera textus, quibus
auctoritatis principium monstravimus, clari sunt.
Instabis. S. Joannes ad fideles: non necesse habetis, ut
aliquis doceat vos; sed sicut unctio ejus docet vos de omnibus,
et verum est, et non est mendacium. 1. Joan. II. 27. Ergo
solus S. Spiritus in singulis, non ecclesia, magisterium
exercet.
liesp. Dist. A S. Joanne excluduntur magistri mere
humani, conc.; ecclesiae magisterium, nego. Ne verbulo

Quaestio X, Art. II.

quidem ecclesiae magisterium in textu proscribitur; quin
etiam fideles illos ab ecclesia fidem didicisse, manifesto sup­
ponitur. Sed haereticorum machinationes coercentur: quare
apostolus 1. c. v. 26. ait: Ilaec scripsi vobis de his, qui se­
ducunt vos. Jam porro unctioni S. Spiritus internae exter­
nam veritatis propositionem in ecclesia conjungi opus est;
neque filioli beati Joannis operationem gratiae internam
cum externo apostolorum magisterio non conjunxerunt.1)
Alii textus, ab acatholicis proferri soliti, hoc spectant,
ut interna gratiae operatio monstretur, ecclesiae magisterium
non excludatur; ideo nihil probant.2)
Articulus II.

Utrum ecclesiae doctrina sit proxima regula fidei.
I. Regula fidei est mensura infallibilis et extrinseca credendorum quantum ad homines. Mensura
dicitur, quia credentis intellectus ad eam mensurandus est;
infallibilis, quia fidei mensura, uti et ipsa fides, omnino
certa sit oportet; extrinseca, quia glides quantum ad assen­
sum, qui est principalis actus fidei, est a Deo interius mo­
vente per gratiam." S. Thom. H. II. 6. art. 1. Dixi: cre­
dendorum, ut tota doctrina revelata ejusdemque verus
sensus significetur; quantum ad homines, quia sermo non est
aut de angelis aut de iis veritatis manifestationibus, quae
cuipiam modo extraordinario contingunt, aut de revelationi­
bus privatis, sed de fide communi et de ordine communi,
quem Christus fidelibus praestituit.
Card. Manning de verbis S. Joannis Epist. I. cap. II. 20—27.
ait: „1 do not know in what words the infallibility of the Church
and the immutability of its doctrines can be more amply affirmed."
The temp, mission of the II. Ghost, p. 229.
’) II Schell, Religion und Offenbarung, p 265 rectissime dixit:
was dem Glauben den
η Zum Zeugnis des Hl. Geistes gehort alios,
Weg in die Seele bahnt, ailes, wodurch sieh das Christentum fiir
die verstandige und sittliche Wiirdigung als gottlich erweist, sowohl in seinem eigencn VVesensbestand und Werdegang, wie in
seinen Wirkungen und Erfolgen nach innen und aussen, in den
Seelen, in der Kirche, in der Menschheit."

Quaestio X, Art. 11.

353

II. Divisio regularum fidei Illa divisio sua sponte
profluit ex hac Angelici expositione de fide a Deo infun­
denda: „ad fidem — inquit — duo requiruntur Quorum
unum est ut homini credibilia proponantur; quod requiritur
ad hoc quod homo aliquid explicite credat. Aliud autem
quod ad fidem requiritur est assensus credentis ad ea quae
proponuntur. Quantum ergo ad primum horum, necesse
est quod fides sit a Deo. Ea enim quae sunt fidei, exce­
dunt rationem humanam: unde non cadunt in contempla­
tione hominis nisi Deo revelante. Sed quibusdam quidem
revelantur immediate a Deo, sidit sunt revelata apostolis
et prophetis: quibusdam autem proponuntur a Deo mittente
fidei praedicatores, secundum illud Rom. X. 15.: Quomodo
praedicabunt, nisi mittantur ?u Deinde de assensu agit, qui
„est a Deo interius movente per gratiam". II. II. 6· art. 1.
Ex quo tria colligimus:
1° Prima fidei regula est veritas prima, divinaeque
veritati revelatrici omnes aliae fidei regulae innituntur.
Cf. S. Thom. I. 16. art. 5.; Cajetanum, In H II. 2, art. 6.
Haec autem regula primae veritatis in omnibus aliis regu­
lis supponitur.
2° Quae vulgo fidei regulae dicuntur, sunt numero
quinque, videlicet: S. Scriptura, traditio divina, ecclesia, con­
cilia oecumenica, Summus Pontifex; istis enim mediis credenda
a Deo proponuntur et fidelis in fide sua dirigitur.
3° S. Scriptura et divina traditio totum revelationis de­
positum in se continent (cf. Cone. Trid. sess. IV.); at sen­
tentiam eloqui, verum suum sensum veramque interpreta­
tionem definire non possunt; ecclesia, concilia et Summus
Pontifex revelatas veritates e deposito S. Scripturarum di­
vinaeque traditionis promunt, et sensum verum revelatorum
usque ad mundi finem manifestabunt. Idcirco S. Scriptura
et traditio divina regulae inanimatae et remotae vocantur,
ecclesia autem — id est, ecclesia dispersa, concilia, Pom. Pon­
tifices — regula viva et proxima.
111. Quonam sensu ecclesia dicatur proxima
fidei regula. S. Thomas II. 11. 5, art 3. ait: «Formale
autem objectum fidei est veritas prima secundum quod
Do Groot, Summa apologet. Ed. terüa

'9

354

Quaestio X, Art. II

manifestatur in Scripturis sacris et doctrina Ecclesiae. Unde
quicunque non inhaeret, sicut infallibili et divinae regulae,
doctrinae Ecclesiae, quae procedit ex veritate prima in
Scripturis sacris manifestata, ille non habet habitum fidei,
sed ea quae sunt fidei alio modo tenet quam per fidem/
Hinc sequentia ponuntur.
1° Objectum formale quod fidei, sive id quod a fide prin­
cipaliter attingitur, est veritas prima in essendo, seu Deus
ut excedens rationem naturalem; objectum formale quo seu
sub quo fidei est veracitas Dei revelantis, ut connotans veri­
tatem primani in cognoscendo; objectum materiale adaequa­
tum fidei sunt omnia revelata, id est, ipse Deus et alia in
ordine ad Deum. Cf. S. Thom. II. II. 1. art. 1.
2° Motivum assensus fidei est veracitas Dei revelantis.
„Omnibus articulis fidei — ait Angelicus — inhaeret fides
propter unum medium, scilicet propter veritatem primam pro­
positam nobis in Scripturis secundum doctrinam Ecclesiae
intellectis sane/ II. II. 5. art. 3. ad 2.
3° Regula proxima fidei seu medium propositionis cre­
dendorum est ecclesiae doctrina, quae procedit ex veritate
prima. Credimus enim „propter veritatem primam proposi­
tam nobis in Scripturis secundum doctrinam ecclesiae intel­
lectis sane u
Quae cum ita sint, ecclesia non eo sensu fidei regula
dicitur, quasi esset objectum formale quod aut sub quo fidei;
sed, tanquam ministra veritatis primae, est conditio, qua ve­
ritas prima proponit et explicat se ipsam et alia credenda.
Nimirum revelatio divina est infallibilis regula per se. con­
veniens fidei; per accidens tamen, ex parte scilicet nostra,
fidei convenit, proximam regulam fidei esse ecclesiam.
Cf. Cajet. Comm in 11. II 1. art 1.; Salmant. De fide,
disp I. n. 159.: disp. II. n. 104. ; Joan a S. Thoma, J)e
fuie, disp I. art. 2. η. 17. — Tantum autem abest, nt
doctrina proposita Scripturas sanctas excludat, ut supponat
eas; videlicet ecclesiam ita regulam proximam habemus,
ut S. Scripturarum et traditionis, quae sunt fidei regulae
remotae, verum sensum ab ea cum auctoritate exponi necesse sit.

Quaestio X, Art. Π

355

IV, Quaeres, utrum credamus sanctam ecclesiam an in
sanctam ecclesiam. Resp. Satis cognitum est, symboli for­
mulam, qua vox in omittitur, esse in more positam eccle­
siae; sed usa tamen est ea voce synodus Cpolitana I., sic
profitens: Εις μίαν . . . Ιχχλησίαν. in unam, etc. Illud igitur
vocabulum, quamvis nonnulli, v. g. quidam in concilio Basileae congregati, hoc abusi sint, in bonam partem accipi
potest. Cf. Turrecremata, Summa de Ecclesia, lib. I. 20.
Verius tamen vocem in expunxeris, siquidem finem ultimum
nostrorum motuum ea particula significari plerique sentiunt.
S. Thomas distinguens: «Dicendum — inquit
quod, si
dicatur: in sanctam Ecclesiam catholicam, est hoc intclligendum secundum quos fides nostra refertur ad Spiritum San­
ctum, qui sanctificat Ecclesiam, ut sit sensus: Credo in
Spiritum Sanctum sanctificantem Ecclesiam. Sed melius est.
et secundum communiorem usum, ut non ponatur ibi in,
sed simpliciter dicatur sanctam Ecclesiam catholicam: sic
ut etiam Leo Papa dicit “ II. II. 1. art. 9. ad 5.
V. Protestantium systema. 1° Protestantes ipsum
ecclesiasticae regulae nomen horrent. Scripturam unicam
fidei regulam esse contendunt; communisque novatorum
lex est: «Regulam aliam non habemus, ut videlicet verbum
Dei condat articulos fidei et praeterea nemo / Symbolis
conditis, cum sanari oporteret fractam licentia unitatem,
multoties auctoritas tributa est; conditionata illa quidem,
in quantum cum sacris Litteris concineret; quin etiam a
Socinianis et Arminianis nulla
2° Hac aetate quidam protestantes regulam aliam prae­
dicant: nullam scilicet haberi censent fidei regulam nisi
Christianismum primitivum; haec sola normafiva (normatif)
est, seu norma ligans rationem et conscientiam. Christia­
nismus primitivus et authenticus nusquam nulloque in coetu
jam immutatus permanet; dogmata non a societate acci­
pienda sunt ecclesiastica, divinitus apta docendo veri­
tatem, sed hoc individuus in Christianismo originali reperiat purum, quod corruptum in societate seu ecclesia est.
Fons solus purus; fons autem ipse religionis Christianae
Conditor ejusque collaboratores immediati; S. Scriptura

356

Quaestio X, Art II.

regula quidem habetur, sed secundariam et derivatam ve­
rius dixeris, cum regula fidei principalis esse videtur histo­
ricum factum Christianismi originalis. Multis ante annis
E. Naville defenderat thesin: Christus constituit aut nul­
lam ecclesiam, aut catholicam; Vinet respondit: nullam:
Grétillat, hujus discipulu cum ecclesiam fidei regulam
esse negaret, ad ipsas autem Scripturas admittendas re­
gula quaedam sane requiratur, suam quaesivit normati cum
in Christianismi primordiis. Exposuit systema illud in vo­
lumine, quod inscribitur Propédeutique et Méthodologie, de
quo cf. De Broglie, L'individualisme dogmatique in period.
Le Correspondant, 1890, Oct., Nov., Déc.

Thesis: Ecclesiae doctrina est proxima regula fidei.
Argumenta·

Arg. I. Ex S. Scripturis. Proxima fidei regula dicitur,
qua fides hominibus proxime et immediate proponitur. At
S. Scriptura docet, fidem proxime et immediate proponi
oportere ab ecclesia. Ergo ecclesia est proxima fidei re­
gula. Prob, minor.
a) S. Scripturarum sententiis ecclesiae magisterium, seu
jus et officium cum potestate docendi fidem, probavimus.
Atqui jus illud et officium praecise exercentur, ubi fides
proxime et immediate hominibus proponitur. Ergo.
b) Idue igitur pertinent, quae Servator apostolis eorum<jue successoribus demandavit, inquiens: ..Euntes docete/·,
^.praedicate evangeliiim"; item S. Pauli sententia, quae docet,
ecclesiam esse columnam et firmamentum veritatis; fidem esse
ex auditu, Rom. X. 17.; item apostolorum formula, qua
Hierosolymis congregati, fidei doctrinam declarant: Visum
est enim Spiritui sancto et nobis, Act. XV. 28.; quibus verbis
viva vox ecclesiae haud dubie percipitur.
c) Hoc idem Scriptura significat, ab una parte firmita­
tem maximam ecclesiae, ab altera parte spiritui privato mo­
bilitatem attribuens. Firmitatem S. Paulus declarat, haec
scribens: Et ipse dedit quosdam quidem Apostolos, quosdam
autem Prophetas, alios cero Evangelistas, alios autem pastores,

^7

Quaestio X, Art. II

357

et doctores, ad consummationem sanctorum in opus ministerii,
ili aedificationem corporis Christi. Ad Ephes. IV. 11. 12.
Mobilitatem autem eorum, (pii ecclesiae regulam non se­
quuntur, indicans: ut jam — inquit — non simus parvuli
fluctuantes, et circumferamur omni vento doctrinae, 1 c. v. 14.;
item de haereticis: semper discentes, et nunquam ad scientiam
veritatis pervenientes, 11. Tim. Ill 7. Et S. Judas haereti­
corum characteres describens, ait: Hi sunt, qui segregant
semetipsos, v. 19.
Arg. II. Ex traditione. Ecclesia merito proxima fidei
regula putatur, si ab ecclesia dissentire nefas est; si spiri­
tus privatus fidem corrumpit; si tuta norma credendi ha­
beri debet. Atqui veterum testimoniis haec tria confirman­
tur. Ergo ecclesia est proxima fidei regula. Prob. minor.
a) S. Ignatius, martyr, S. Polycarpus, Hermas omnesque veteres ab ecclesia dissentire prohibent; cujus facti
veritatem testes probant, quos ad unitatem ecclesiae et
infallibilitatem probandam citavimus.
b) S. Ignatius, martyr, haereticos impugnans, spiritum
privatum hac sententia explodit: „sibimet ipsis Jesum Chri­
stum admiscent." Trull. VI. 2. S’. Irenaeus de haereticis
ait: ^Unusquisque enim eorum, omnimodo perversus, semetipsum, regulam veritatis depravans, praedicare non confun­
ditur/ Adv. haer. lib. III. 3. Hegesippus haereticos describens;
,qui seorsum — inquit — singuli (ιδίως xdl ΐτίρως) proprias
opiniones (ιδίαν δόξατ) induxerunt." Ergo castigantur, quod
privatam opinionem publicae ecclesiae doctrinae opponerent
Cf. Eus. E. H. lib. IV. 22.
c) Directa veterum praecepta de norma credendi locu­
pletissima sunt. S. Irenaeus haec: ,. Ecclesiae praedicatio
firma et vera regula est, qua una et eadem salutis via in
universo mundo ostenditur/ Adv haer. lib. V. 20. 0/7genes: „Servetur ecclesiastica praedicatio per successionis
ordinem ab apostolis tradita, et usque ad praesens in eccle­
siis permanens/ Tertullianus: „Quid autem praedicaverint
(Apostoli), id est, quid illis Christus revelaverit, et hic
praescribam non aliter probari debere, nisi per easdem
ecclesias, quas ipsi Apostoli condiderunt/ De praescr.

358

Quaestio X, Art II.

cap. XXL S. Ambrosius: „Sta in ecclesia, ibi firmissima
statio tuae mentis est.“ Ep. LXX11. ad Vercell. Eccl.
n. 41. S. Augustinus: ,,Ego Evangelio non crederem, nisi
me Ecclesiae catholicae commoveret auctoritas.” C. ep.
Fundam, cap. V. Denique patres nihil prius aut antiquius
duxerunt, quam ut singuli fidem universalis ecclesiae, con­
ciliorum et Rom. Pontificum assequerentur.
Arg. 111. Ex necessitate regulae proximae. Fidelibus
regula opus est, qua credenda omnia, omnibus omnique tem­
pore proponi queant. Talis autem regula est sola ecclesia,
non Scriptura, neque Christianismus, ut ajunt, primitivus.
Major satis constat; ad fidem enim non solum requiritur
influxus Dei interior, verum etiam propositio veritatis ex­
terior, quae sane per revelationem immediatam singulis
hominibus non fit. Prob. minor.
a) Ecclesia proponere potest: 1" omnia, utpote quae et
scriptam doctrinam et traditam et utriusque sensum viva
voce praedicet. 2° Omnibus; etenim tam illiterati quam
doctissimi, nullis praemissis studiis, ecclesiam audire facil­
lime possunt. 3° Omni tempore; nam ecclesiae vox ante
scriptum N T., ante Scripturae versiones, ante artem typographicam insonuit.
b) S. Scriptura proponere potest: 1° non omnia, quia
non omnia in sacris Libris scripta, sed quaedam tradita
sunt; v. g. dogma inspirationis talis Libri, quod ex S. Scri­
ptura non hauritur. Cf. plura, ubi de traditione tractatur.
2° Non omnibus; nam „veritas fidei in sacra Scriptura diffuse
continetur et variis modis, et in quibusdam obscure; ita quod
ad eliciendum fidei veritatem ex sacra Scriptura requiritur
longum studium et exercitium, ad quod non possunt per­
venire omnes illi quibus necessarium est cognoscere fidei
veritatem, quorum plerique, aliis negotiis occupati, studio
vacare non possuntu S. Thom. 11. IL 1. art. 9. ad 1.
3° Non omni tempore. Et certe plures anni elapsi sunt,
antequam Libri omnes N. T. conscripti essent; deinde
per saecula quatuordecim, nondum inventa arte typographica. rari libri et cari erant; denique perscrutatio authenticitatis et sensus veri Scripturarum fuit, est ac erit res lon-

Quaestio X, Art Π.

359

gissiini temporis CF quae de S. Scripturis suo loco di­
cuntur.
c) Christianismus primitivus, etsi religio Christiana procul
dubio ab exordio fuit optima, haberi tamen eo loco non
potest, ut regula fidei censeatur viva et proxima Et certe
1° si Christianismus primitivus nusquam authentice conti­
nuatur, illa regula, quoniam exquirere historice et scientifice
antiquitatem labor est, non nisi paucis proderit, et post
longum tempus et cum periculo plurium errorum. 2° Illa
regula arbitraria est tum in ponendis Christianismi illius
originalis et incorrupti limitibus, tum in adstruenda cor­
ruptione cujuscunque ecclesiae subsequentis. 36 Subvertit
omnino societatem fidelium seu ecclesiam, cum abolito vin­
culo normae permanentis dogmaticum individualismum con­
stituit. 4° Si fides habeatur Christianismo primitivo, fax
nobis veri est ecclesia, non illa primitiva tantum, sed ea,
quam Christus et S. Spiritus incorruptam servant usque ad
consummationem saeculi. Cf. arg. I. et II.
Confirmatio. Quam lixa auctoritatis regula neces­
saria sit, certa facta declarant: Scripturarum interpretatio
prorsus absque regula; suus ab unoquoque sensus in sacras
Litteras transfertur;1) sectae, viva carentes auctoritate,
plane lacerae sunt; protestantismus saeculo XVII. rationalismus esse incepit, saeculo XVIII. in deismum lapsus
est Schleiermacher saeculo XIX. ossis aridis in prote­
stant ismi campo dixit: ego intromittam in vos spiritum et
vivetis; sed nequiquam. Nimirum Christianam vitam et
affectum evocare conatus est sine dogmate Christiano.
Sic amissam veram fidei regulam secuta est amissio fidei:
non desunt, (pii credunt, in protestantismo individui; fides
ecclesiae protestanticae fuit.
') Protestantes etiam aliqui hoc viderunt. Ita J. S. Banks,
ideam referens, quam E. v. Dobsohütz, Problème, des apostolischm
Zeitalters (1903) expresserat, ait; ..The Reformation theologians trea­
ted Paul as if he were one of themselves. More recent writers do
the same. In Neander and Godet Paul is a pectoral theologian,
in Rückert a pious supernaturalist, in Baur a Hegelian, in Luthardt
orthodox, in Ritschl a genuine Ritschlian — In period. The exposi­
tory Times, 1904, p. 304.

360

Quaestio X, Art. II.

Objectiones.

Obj. i. Fides est a solo Deo. At si ecclesia est re­
gula fidei, fides non a solo Deo est. Ergo.
Resp. Dist. maj.: Fides est a solo Deo, quantum ad
assensum credentis, conc.; quantum ad propositionem cre­
diti, subdist : est a Deo principaliter, conc.; proxime, nego.
Homo assent iendo his, quae sunt fidei, supra naturam suam
elevatur; jam vero „oportet quod hoc insit ei ex super­
natural! principio interius movente, quod est Deus.4
S. Thom. II. II. 6, 1. Idem: „dicendum quod ad fidem duo
concurrunt. Primo quidem, habitus intellectus, quo dispo­
nitur ad obediendum voluntati tendenti in divinam veri­
tatem ... Et quantum ad hoc fides est a solo Deo. Secundo requiritur ad fidem, quod credibilia proponantur
credenti. Et hoc quidem fit per hominem, secundum quod
fides est ex auditu, ut dicitur Rom. X. 17.“ I. Ill, 1 ad 1.
Urgebis. Fides est ex auditu interiori. Ita propositio
ecclesiae supervacanea est.
Resp. Dist. antec.: fides est ex auditu interiori ex­
clusive, nego; inclusive, conc. Etsi veritas divina, quae
interius auditur, per se sola est regula conveniens fidei,
nobis tamen secundum legem Providentiae ordinariam ve­
ritas divina per lumen fidei interius non manifestatur, nisi
adimpleta conditione ecclesiae veritatem proponentis. Dixi:
secundum legem Providentiae ordinariam ; quandoquidem
ad regulam minime pertinere censentur, quae divinitus
extraordinario fiunt. Huc spectant, quae S. Thomas de
duplici locutione Dei et de duplici hominis auditu scripsit.
,.Est etiam
ait — quaedam locutio exterior, qua Deus
nobis per praedicatores loquitur, quaedam interior, qua
loquitur nobis per inspirationem divinam.“ Porro in his,
(pii fidem primo acceperunt et docuerunt, sicut in apostolis
et prophetis, fides ab auditu interiori oritur; quod idem in
aliis nonnullis extraordinario fieri potest. Per exteriorem
autem et ordinarium auditum „fides oritur in cordibus
aliorum fidelium, qui per alios homines cognitionem fidei

|

Quaestio X, Art. II.

361

accipiunt4*. Quaesi. disp. De veritate., XVIII. art. 3. Ergo
ecclesia est fidei regula visibilis.
Instabis. Veritas prima proponit et explicat se ipsam
et alia credenda. Ergo idem quod supra.
Resp. Dist. antec.: Veritas prima proponit et explicat
se ipsam, quantum ad infusionem gratiae, conc.; quantum
ad determinationem doctrinae, subdist.: mediate per eccle­
siam, conc. ; immediate, nego. Etsi fides nostra non habet
auctoritatem, nisi a revelatione Dei Patris per Eilium et
Spiritum sanctum, ordinaria tamen Providentia, quaenam
res credendae sint et quonam sensu, cognoscitur audiendo
ecclesiam. Cf. S. Thom. In Sent. IV. dist. 4. q. 2, art. 2.
q. 6. 3. ad 1.; 11. 11. 5. art. 3. Quare a Cajetano ecclesia
verissime vocatur ministra objecti fidei.
Obj. II. Catholici credunt tanquam de fide, ecclesiam
esse regulam fidei. At hujus articuli regula esse nequit
ecclesia. Ergo ecclesiae regula ad omnia credenda non
extenditur. Prob. min. Si credimus ecclesiam, quia sese
proponit credendam, ecclesiae auctoritas, de qua est contro­
versia, supponitur.
liesp. Dist. probationem minoris: si credimus ecclesiam,
quia sese proponit credendam, ecclesiae auctoritas suppo­
nitur, alibi argumentis probata, conc.; gratis, nego. Ecclesia
in diverso genere videtur et creditur. Cf. quaest. Ill art. 2.
Videtur autem evidentia credibilitatis; cujus evidentiae
conditione adimpleta, fidelis per fidei gratiam ..inhaeret, sicut
infallibili et divinae regulae, doctrinae Ecclesiae, quae procedit
ex veritate prima in Scripturis sacris manifestata
*
II. II. 5.
art. 3. Porro sicuti alia luce non opus est. ut lux ipsa
videatur, ita nec alia atque ecclesia fidei regula requiritur,
ut ipsa ecclesia credenda proponatur.
Instabis. Ecclesiam esse fidei regulam, catholici pro­
bant. ex S. Scriptura, ut est liber inspiratus, inspirationem
vero S Scripturae ex ecclesiae auctoritate, uti est regula
fidei. Id autem est circulus vitiosus.
liesp. Dist. maj.: catholici hac argumentandi ratione
utuntur adversus eos, qui S. Scripturae inspirationem re­
spuunt. nego; inter eos. qui inspirationem profitentur, conc

362

Quaestio X, Art. II.

Sub eadem distinctione nego min. et conci. Catholici dispu­
tantes adversus eos, qui inspirationem rejiciunt, ecclesiae
auctoritatem ex S. Scriptura, ut est liber historicus, probare
consueverunt, ex ecclesiae vero auctoritate, sic argumentis
confirmata, Scripturarum inspirationem. In controversiis
autem, quae eum profestantibus orthodoxis aut inter theo­
logos catholicos habentur, inspiratio adversus illos ad hominem
assumitur, inter hos vi principiorum fidei, de quibus inter
theologos catholicos convenit. Sed ea theologorum dispu­
tatio fidelibus firmandis instituitur, non suadendis incredulis.
Obj. III. Joan. V. 39. Christum Judaeis dixisse le­
gimus: Scrutamini Scripturas, quia ros putatis in ipsis vitam
aeternam habere: et illae sunt, quae testimonium perhibent de
me. Atqui haec verba S Scripturam proximam fidei re­
gulam esse significant, non ecclesiam.
Resp. Dist. maj : haec locutus est Christus, ut ad ho­
minem incredulos convinceret, conc.; ut fidelibus fidei re­
gulam statueret, nego. Min. et conci, nego.
Vocabulum scrutamini, graece igevrS™, per se in modo
imperativo vel in modo indicativo dictum esse intelligitur.
Hoc autem dato, vocabulum esse modo imperativo, nulla
tamen Christianis regula praescribitur, sed Judaei, Christi
praedicationem rejicientes, invocato Scripturarum, quibus
gloriabantur, testimonio, ad hominem confutantur. Non
secus ac si Christus diceret: „fructum quem in Scripturis
putatis habere, scilicet vitam aeternam, consequi non po­
teritis, quia testimoniis Scripturae de me non credentes,
non vultis venire ad me; id est, non vultis credere mihi, in
quem est fructus illarum Scripturarum, ut in me vitam
habeatis, quam ego do credentibus in me.“ S. Thorn. Expos,
in Joan, cap V. lect. VI. n. 11. Cf. Matth. XII 3.; XIX. 4.;
XXI. 16.; XXII. 31, 32.')
*) Field, philologus celeber, in opere, quod inscribitur Notes on
the translation of the Neir Testament imperativam formam textus nostri
absolute defendit, quasi religio reformata in imperativo concludere­
tur. Ipsi sapienter responsum est: „11 y a de la passion dans la
façon dont Field soutenait la forme impérative du fameux Scrutamini Scripturas (Jo. V. 39) qui lui paraissait comme la raison d’être

Quaestio X, Art. II.

363

Instabis Act. XVI1 11 Judaei Beroeenses nobiliores
laudantur, qui susceperunt verbum cum omni aviditate, quoti­
die scrutantes Scripturas, si haec ita se haberent Itaque lau­
dantur, quod doctrinam apostoli ad S Scripturas exegerint.
Ergo S. Scriptura est proxima fidei regula.
Resp. Dist. antec.: haec scrutatio facta est ante con­
versionem, conc.; post conversionem, subdist.: ut lidem du­
bitative examinarent, nego; ut magis magisque in fide con­
firmarentur, conc. Et sane, etiamsi Beroeenses Scripturam
scrutantes jam fideles fuerint, nihil sequitur: nam catholici
etiamnum Scripturas scrutantur, v. g. V. Testamenti vati­
cinia, quo credibilitatis motiva profundius penetrent. At
S. Lucas narrat. Beroeenses generatim suscepisse verbum
cum omni aviditate, scrutantes Scripturas; deinde addit, mul­
tos ex eis, πολλοί gir ovv it αυτών. credidisse. Examen igitur
institutum videtur, antequam Beroeenses religionem Chri­
stianam amplecterentur.
Obj. IV. Fidei regulam oportet esse incorruptam. Jam
Christianismus stricte originalis seu primitivus incorruptus
est. Hic igitur nobis regula fidei erit.
Resp. Dist. min.: Christianismus primitivus incorruptus
est atque in ecclesia incorruptus perseverat, conc.; in nullo
coetu integer permanet, nego. Grétillat, auctor individua­
lism! dogmatici, tria, quae non probat, asserit. Tenet,
Christianismum primitivum esse propriam fidei regulam;
at quis Christianismum illum, si nusquam continuetur,
interrogare queat, et ubi, saltem sine maxima scientia, non
video. Dein falsum illud, doctrinam Christi incorruptam
in nullo coetu perennare: imo contra probavimus, infallibilitatem ecclesiae donatam divinitus. Nihil denique distin­
guit inter ea, quibus mutatur doctrinae essentia, et ea,
quibus immutata progreditur et ad hominum vitam appli­
catur. De quibus art. 4. plura.
de la Réforme. L'opinion catholique ne s’oppose nullement en prin­
cipe à ce sens, car l’Eglise catholique recommande, elle aussi, l’étude
de la Bible.44 Tev. Bibl. 1899, p 640.
Cf. Calmes, L’Evangile selon
saint Jean (1904) in hune locum.

Quaestio X, Art. III.

Articulus III.

Utrum ecclesia sit judex controversiarum.
I. Infallibilitatis connexio cum judicio contro­
versiarum. Quaestio habetur de judicio definitivo contro­
versiarum in rebus fidei vel morum. Jam vero hujusmodi
judicium infallibilem auctoritatem postulare, probant na­
tura judicii recti, fidei indoles atque dignitas Scripturarum
sanctarum.
1° Ac primum judicii rectitudo „in hoc consistit — ait
Angelicus — quod vis cognoscitiva apprehendat rem ali­
quam secundum quod in se est. Quod quidem provenit ex
recta dispositione virtutis apprehensivae.
*
1 Jam recta illa
dispositio contingit „directe ex parte cognoscitivae virtutis
. . . indirecte ex bona dispositione appetitivae virtutis.“
H. II. 51. art. 3. ad 1. Sed fides, cujus objectum proprium
est essentia Dei, ab una parte vim cognoscitivam naturalem
excedit; ab alia parte hominum de veritatibus fidei judi­
cium inordinatis superbiae et concupiscentiae motibus valde
corrumpitur Vis ergo cognoscitiva judicis controversiarum
altiori lumine dirigenda est, atque appetitiva virtus supe­
riori virtute compescenda. Utrumque autem edicere potest
Spiritus Dei. in dirimendis controversiis infallibiliter assi­
stens ecclesiae.
2° Fidei indoles absolutam certitudinem judicii defini­
tivi exposcit;· fidei enim certitudo dubium quodcunque ex­
cludit. Atqui „in omni judicio — ait Angelicus — ultima
sententia pertinet ad supremum judicatorium: sicut videmus
in speculativis quod ultima sententia de aliqua propositione
datur per resolutionem ad prima principia; quamdiu enim
remanet aliquod principium altius, adhuc per ipsum potest
examinari id de quo quaeritur: unde adhuc est suspensum
judicium, quasi nondum data finali sententia u I. II. 74.
art 7 Ideo, cum sententia finalis in rebus fidei soli Deo
competat, nulla auctoritas fallibilis, sed infallibilis ecclesia,
per quam veritas prima sese hominibus manifestat, potest
esse supremum in controversiis de fide Judicatorium.

Quaestio X. Art. III.

31 >5

3° Ea Scripturarum dignitas est, ut verbum Dei esse
vere credatur. Atqui judex controversiarum de verbo Dei
ipse Deus sit oportet. Nam ..certum judicium
ait An­
gelicus — de re aliqua maxime datur ex sua causa. Et
ideo secundum ordinem causarum oportet esse ordinem
judiciorum: sicut enim causa prima est causa secundae,
ita per causam primam judicatur de causa secunda. De
causa autem prima non potest judicari per aliam causam.
Et ideo judicium, quod fit per causam primam, est primum
et perfectissimum.“ IL II. 9. art. 2. Causa vero prima
controversias de sensu verbi sui, in S. Scripturis prolati,
dirimit infallibilis ecclesiae ministerio.
II. Protestantium sententiae quatuor. In protestantium castris omnes intenti nervi, ne libertas evangelica,
ut ajunt, ecclesiae judiciis vinciatur. Verum alii aliud
sentiunt. 1° Sociniani, ut e Catechismo Fausti Socini, Se­
nensis (1539 1604), apparet, fidei lites ratione humana in­
dividua componendas asserunt. 2° Lutherani et Calvinistae
controversias quascunque sola S. Scriptura dirimendas esse
contendunt; addunt tamen plerique ex iis, S. Scripturam
judicem esse, quatenus ipsam interpretatur, non spiritus
privatus uniuscujusque hominis, sed Spiritus Dei, qui pri­
vatis hominibus affulget. 3° Ecclesiae constitutae Anglicanae
articulo 20. statuitur: Habet ecclesia . . . in fidei controversiis
auctoritatem; at articulum ita interpretantur, ut singulis
potestas dubitative explorandi, etiam facto ab ecclesia ju­
dicio, relinquatur. 4° Puseyitae controversias ecclesiae
auctoritate finiendas esse, in abstracto non negant, nullam
tamen ecclesiam, quae judicis infallibilis munere fungatur,
in concreto designant. Atque ne longus sim. judex obje­
ctivas, qui solus et obligatorie controversias dirimat, a protestantibus generatim respuitur.
Aetatis nostrae protestantes rationalistae lumen, qua
Christianus credit, intus lucere affirmant, quavis exclusa
auctoritate, quae foris illuminat. Quod ut nobis persua­
deant, sensum suam exclusivum Christi sententiis apponunt.
Scilicet Dominus locutus est: Beati mundo corde, quoniam
ipsi Deum videbunt, Matth. V. 8; iterum: Lucerna corporis

366

Quaestio X. Art. III.

tui est oculus tuus. Si oculus tuus fuerit simplex: totum cor­
pus tuum lucidum erit. Si autem oculus tuus fuerit nequam:
totum corpus tuum tenebrosum erit. Si ergo lumen, quod in
te est, tenebrae sunt: ipsae tenebrae quantae erunt? Matth. VI.
22. 24. Quae si exclusive interpretemini, eo spectant, ut
etiam S. Scripturae auctoritatem et quodvis dogma exclu­
dant. Atque id est unicum dogma religionis, ut ajunt, Spi­
ritus (religion de VEsprit), quae cunctarum religionum aucto­
ritatis est antithesis, in quantum nullam doctrinam fixam
a Christo, vel a Scripturis, vel ab ecclesia accipit, sed
spiritum Jesu, ejus mentem et conscientiam religiosam.
III. Catholicorum sententia. Judicium definitivum
et supremum in fidei controversiis, sive de veritatibus tra­
ditis sive de scriptis, ecclesiae competere, catholicorum
consentiens doctrina est Duo tamen hac in re observanda
sunt. 10 Ecclesia in sententiis ferendis S. Scripturam non
excludit, sed interrogat; eamque non facit, sed ultima viva­
que interpretatione fidelibus proponit. 2° Ecclesia contro­
versias dirimit, eo munita infallibilitatis charismate, de quo
antea dictum est. 3° Propositio ecclesiae minime excludit
internam motionem gratiae et dispositiones atque oculi lucidi
cordis puri.

Thesis: Ecclesia est judex controversiarum.
Argumenta*

Ex S. Scriptura. N. T. ecclesiam controver­
siarum judicem esse ostendit; idemque V. T. testimoniis
confirmatur. Quod sic probatur.
a) N. Test effatis ecclesiam fidei magistram et regulam
proximam esse probavimus. Atqui in utriusque ratione ju­
dicium de litibus fidei vere concluditur. Enim vero nihil
fidei magistrae et regulae magis competit, quam ut homines
concertantes et agitatos animos liberet angustiis dubitandi.
b) In V. T. legitur: Interroga sacerdotes legem, Agg.
II. 12.; item: Labia enim sacerdotis custodient scientiam, et
legem requirent ex ore ejus, Malach. II. 7 ; cf. Deut. XVII. 10.;
Ezech XLIV. 15—23 Atque Salvator ait: Super cathedram

Quaestio X, Art III.

367

Moi/si sederunt Scribae et Pharisaei. Omnia ergo quaecunque
dixerint vobis, servate, et facite. Matth. XXIII 2.3. Quibus
verbis sacerdotium V. T. controversiis religiosis dirimendis
praefuisse videtur. Atqui in X. T. est longe major hujus­
modi judicii necessitas ob Christianorum ingentem multi­
tudinem et revelatorum sublimitatem et copiam Ergo
ecclesiam a fortiori controversiarum judicem haberi necesse est.
Arg. II. Ex traditione, a) Veterum testimoniis constat,
ecclesiam esse fidei regulam; atqui controversiae haud
dubie per vivam fidei regulam finiendae sunt, b) Conci­
liorum acta et Romanorum Pontificum gesta demonstrant,
controversias quascunque ab ecclesiae primordiis conciliorum
et Pontificum Summorum auctoritate esse finitas c) Quod
idem paucis antiquorum confirmo sententiis. S. Irenaeus de
haereticis, ecclesiae praedicationem non custodientibus, ait:
«Juste cadent in sublatentem ignorantiae foveam, semper
quaerentes, et nunquam verum invenientes." Adv. haer.
lib V. 2.; cf. lib. III. 24. Tertullianus examen privatum
his rejicit: „Ubi enim erit finis quaerendi? Ubi statio cre­
dendi? Ubi expunctio inveniendi? Apud Marcionem? Sed
et Valentinus proponit, quaerite et invenietis." De praescr.
cap. XXX. S. Hieronymus: ..Poteram omnes propositionum
rivulos uno ecclesiae sole siccare." Dial, contra Luciferian.
cap. II.
Arg. III. Ex necessitate. Ut controversiae definitive
dirimantur opus est judice certo, objective et obvio. Hic
autem judex a) non est 1° ratio humana individua, nec
2° status, neque 3°S. Scriptura cum spiritu privato, neque
4" S. Scriptura cum Spiritu sancto in spiritu privato, neque
5° aliqua ecclesia fallibilis, sed b) est sola ecclesia catho­
lica. Ipsa igitur est judex controversiarum. Maj. satis li­
quet; judex enim certus requiritur, ne dubitandi locus relinquatur; objectivas, ut subjectorum multitudinem uniat;
obvius, quem omnes adire possint. Proh. min.
a) Non est 10 ratio humana individua, quae judex
certus censeri nequit. Etenim fidei mysteria captum rationis
humanae excedunt; atqui judicium de veritatibus sic ex-

368

Quaestio X, Art. Hi.

cedentibus prorsus incertum est. Neque ratio individua
judex objectivus haberi potest. Postremo judex obvius non
est. siquidem homines ingenio, dispositione et tempore, quae
ad haec judicia requirerentur, ut plurimum carent. Cf. Horn.
20 Nec status. Caesaro-papistarum sententia seponi
debet: cum nulla principatui civili potestas in rebus fidei
concessa sit. id postea argumentis confirmabitur.
3° Neque S. Scriptura cum spiritu privato. Namque ille
judex non est certus pro nobis; primo, quia multoties prae­
cise de vero Scripturae sensu disputatur; deinde, quia usu
venit, ut de veritatibus non scriptis sed traditis lites ex­
oriantur. Objectivus non est, quia liber est judex mortuus,
qui nec litigantium utriusque rationes audire, nec senten­
tiam ipse eloqui valet. Cf. Canus, Loci theol. lib. Ill, 7.
Obvius non est, tum quia scientia sufficiens authenticitalis
et sensus sacrorum Librorum ob mentis et cordis defectum,
ob temporalium curam etc., a maxima saltem hominum
parte acquiri non potest; tum quia S. Scriptura interdum
obscura est, ut docet S. Petrus, de Pauli epistolis haec
affirmans: in quibus sunt quaedam difficilia intellectu, quae
indocti et instabiles depravant. IL Petr. III. 16. Cf. S. Thom.
II. II, 1, art. 9. ad 1.
4° Neque S. Scriptura cum S. Spiritu in spiritu privato.
ille judex non est certus, primo, quoniam istud S. Spiritus
judicium gratis asseritur; deinde, quia satis ineptum est,
S. Spiritum privatis addicere, pernegare universali ecclesiae.
Objectivus non est, tum quia limites S Spiritus et spiritus
privati nullo signo visibili designantur, tum quia alii ad
dogma credendum alii ad rejiciendum S. Spiritus judicium
internum allegant, eoque saepius eventu, ut suas singuli
ineptias suaque somnia S. Spiritui imputantes prorsus desi­
piant. Non est obvius; ecquis enim est, qui, controversias
finiturus, S. Spiritum cum adversariis adeat?
5° Neque aliqua ecclesia fallibilis. Hujusmodi judex non
est certus, ut patet. Neque obvius est; etenim cum eccle­
siae fallibiles plurimae reperiantur, ignoras penitus, (piam
adiri oporteat

369

Quaestio X, Art. 111.

b) Sola ecclesia catholica controversiarum judex haberi
debet. 10 Ecclesia est judex certus; hujus autem certitu­
dinis fundamentum est infallibilitas. Error enim judicii
aut ex ignorantia nascitur, aut ex pravitate affectus, aut ex
contradicentium pertinacia. Atqui S. Spiritus a quo eccle­
sia regitur, — ut ex antea dictis manifestum est — hasce
falsi judicii causas diluit: videlicet ignorantiam docendo
vera; pravitatem affectuum inclinando corda (Prov. II. 2j;
adversariorum constantiam ea firmitate, qua ecclesia co­
lumna et firmamentum veritatis I. Tim. 111. 15. efficitur. Cf.
S. Thom. In Isaiam, Prol. Hier
2° Judex objectivus est, quia S. Spiritus ecclesiae do­
centis seu hierarchiae corpori assistit, non spiritui privato.
Obvius, quia credendorum cognitio via auctoritatis facilius,
inquisitione dogmatum privata difficillime comparatur.
Confirmatio ex historia, quae rem eandem pene sub
oculis subjicit. Etenim nemo jam ignorat, protestantium
de controversiis liniendis systemata lites fere infinitas, sectarum colluviem, confusionem et incredulitatem in ipsis
sectis peperisse. Deinde, ut quisque interpretatione privata
maxime fidebat, ita vehementissime in Scripturis exponen­
dis aberravit; prout Joannes Fisher saeculo XVI. novato­
ribus ostendit in libro, qui inscribitur Assertionis lutheranae
confutatio. Longe aliter ecclesia catholica, quotquot lites
exortae stmt, in viva sua permansit unitate.
Regulae catholicae praestantia multis acatholicis
uti Newman, Manning — primum indicium externum fuit,
unde sperabant fore ut veritatem et pacem in ecclesia
Romana amplecterentur. Novissime A. Sabatier, qui usque
ad mortem (die 12. Aprili 1901) protestantismi moderni
doctor celebratissimus fuit, in opere posthumo systema
catholicum circa auctoritatem infallibilem systemati refor­
matorum de sola Scriptura omnes in partes praecellere
declaravit. Q
') Auctoris verba, in quibus sunt vera mixta falsis, haec: rOr,
ii quelque point de vue que l'on examine les deux systèmes, l'avan­
tage est sans contredit du côté du catholicisme. L’Eglise a cette
première supériorité sur la Bible d’être un organisme social, vivant,
De Gioot, Summa apologet
*

Ed. terila

01

370

Quaestio X, Art. III.
Objectiones.

Obj. 1. Controversiae verbo Dei dirimendae sunt. Sed
S. Scriptura est verbum Dei. Haec igitur judex erit.
Resp. Dist. maj.: controversiae dirimendae sunt verbo
Dei, quod a judice vivo proponitur, conc.', quod libro tantum
proponitur, nego. Et dist. min.: S. Scriptura est verbum
Dei, excludens verbum traditum, nego; secus, conc. Et
nego conclusionem. „Tria enim — ait Angelicus — re­
quiruntur in judicio. Primo, quod judex sumat judican­
dum. Secundo, quod consideret merita causae. Tertio,
quod proferat sententiam suam/ In ps. XXXIV. n. 16
Haec autem nullus unquam liber, cum sit judex mortuus,
praestare potuit.
Instabis. S. Scriptura facilius adiri potest, quam eccle­
sia. Ergo S. Scriptura est judex obvius. Patet antec.
Nam judicia ecclesiae solemnia et definitiva sunt labor
operosus.
Resp. Dist. antec.: S. Scrip utra facilius adiri potest
quam ecclesiae judicium ordinarium, nego.; quam judicium
solemni, subdist.: ut judex, nego; ut liber sacer, conc. Re­
sponsum ad cetera liquet.
Judicium ecclesiae ordinarium praesto est in quotidiano
magisterio ecclesiae; id quidem credentibus dirigendis suf­
ficit. Exortis autem gravioribus controversiis, solemnia
ecclesiae judicia suo labore non carent. At ita lis dirimitur.
contemporain, souple, en état de parer à toutes les questions
nouvelles, d'évoluer enfin habilement sans jamais se démentir,
grâce au principe d’inspiration quelle retient dans son sein, Elle
peut se montrer tolérante à l’égard de ce qu’elle ne peut empêcher,
fermer les yeux sur ce qu’il importe de ne pas voir, bref, se con­
duire dans le gouvernement des esprits avec toute la liberté, la
prudence et la patience des gouvernements qui sont assurés d’avoir
le temps pour eux ... En second lieu, le système catholique a bien
plus de grandeur. Autre chose est de raisonner sur la valeur d'un
livre, autre chose de créer à travers dix-huit siècles d’histoire, par
une série ininterrompue d'efforts et de luttes, un empire religieux
comme celui de Rome.“ Λβχ religions d’autorité et la religion de l’esprit,
(3. édit.), p 306-307.

Quaestio X, Art. Ill

371

S. Scriptura adiri quidem potest, hisce saltem temporibus
et in regionibus, ubi ars legendi librorumque abundantia
concurrunt; verum ut judex adiri non potest, cum judex
non sit. Quare Canus: „Quodsi in humana aliqua republica
talis judiciorum esset forma descripta, ut nulli essent ju­
dices vivi, sed solis exaratis litteris controversia finiretur;
praeterquam quod forma judicandi stultissima esset, nullus
etiam esset litigandi finis." Loci theol. lib. III. 7.
Urgebis. II Tim. III. 16. legitur: Omnis Scriptura divi­
nitus inspirata, utilis est ad docendum, ad arguendum, ad
corripiendum, ad erudiendum in justitia. Ergo S. Scriptura
plurimum valet ad componendas lites fidei.
Resp. Dist. antec.: S. Scriptura ad haec utilis est, ex­
plicata ab ecclesia, conc.; a spiritu privato, nego. Respon­
sum patet ex dictis.
Obj.· II. S. Paulus I. Cor. II. 15. docet: Spiritualis
autem judicat omnia, et ipse a nemine judicatur. Atqui in
systemate catholicorum spiritualis nihil judicat, sed eccle­
siae judicandus traditur. Falluntur ergo, (pii ecclesiam
judicem controversiarum faciunt.
Resp. Dist. maj.: spiritualis a Paulo dicitur, qui eccle­
siam non audit, nego; qui ipsam audit, subdist.: et is judicat
dogmata ecclesiae, nego; alia plura, conc. Ab apostolo homo
spiritualis, nrfvpaiixôç, carnali (σαρκικός) opponitur: nvtvuaiiχός autem est homo justificatus, sub gratia vivens; carnalis
desideria carnis perficit. Cf. Gal V. 19—21.; Rom. VH. 14.:
S. Thom in I. Cor. cap. III. lect. III. Spiritualibus autem
spernendae ecclesiae potestatem ab apostolo non concedi
est luce clarius
Urgebis. Quod apostolis non licuit, id ecclesiae tri­
buendum non est. Jam apostoli in fidei litibus judicis
auctoritatem sibi non attribuerunt; nam S. Paulus ad Co­
rinthios scribit: non quia dominamur fidei vestrae. II. Cor.
I. 23.
Resp. Dist. min.: apostoli sibi non attribuerunt aucto­
ritatem tyrannicam, conc ; apostolicam, nego. Et huc redit
divi Pauli ad Corinthios sententia. Apostoli suis in epi­
stolis et in concilio Hierosolymitano, et speciatim S. Paulus
*
24

d/2

Quaestio X, Art. IV.

in utraque ad Corinthios epistola, lites, de fide exortas,
cum auctoritate composuerunt. Ergo dominatus superbiae,
non auctoritas, a Paulo rejicitur; atque vox κυριευομιι. do­
minamur, eo sensu accipienda est, quo Servator ait: lieges
gentium dominantur (κυριίύουσιν) eorum, Luc XXII. 25.; et
S. Petrus: neque ut dominantes (χατακνριιυονίίς) in ciens,
I. Petr. V. 3.

;

Dices. Religio vera est religio Spiritus Christi. Spiritus
autem Christi est lex libertatis et visio, quam non cogno­
scit oculus nequam, sed quae oculo lucido oboritur et mundis
corde. Hoc est illud Jacobi I. 25.: Qui autem perspexerit in
legem perfectam libertatis, et permanserit in ea, non auditor
obliviosus factus, sed factor operis: hic beatus in facto suo erit.
Resp. Dist. maj.: Et spiritus Christi legitimam aucto­
ritatem magisterii excludit, nego; eam exigit et sancit, conc.
Spiritus Christi, juxta philosophiam religionis modernam,
est Christi „ religiositas", quam primus ipse vixit et vivendo
nobis tanquam semen evolvendum exhibere non desinit.
Sed falso supponunt Christum nihil circa dogmata aucto­
ritatemque praecepisse. In thesi de constitutione ecclesiae
hierarchica et in hisce de magisterio articulis contrarium
probatur. Sententiae vero Domini de mundis corde et de
oculo lucido, cum systema catholicum sequimur, profundius
etiam in vitam religiosam penetrant, prout legentibus
Aquinatis in Mattheum commentarium facile patebit. Ac in
textu S. Jacobi nihil de magisterio, nec pro nec contra,
sed aliqua tantum, ut opinor, comparatio inter Evangelicam
legem et Mosaicam.
Articulus IV.

Utrum numerus credendorum per ecclesiae magiste­
rium augeri possit.
respectus. Credendum
intelligimus quidquid a Deo revelatum est, universae eccle­
siae fidei obsequio complectendum. Revelationes autem
privatae, etiamsi unquam fide divina credi possint aut de­
beant. ad depositum fidei ecclesiae non pertinent nec ut

Quaestio X, Art. IV.

Ι ales ab ecclesia comprobantur. Porro credenda conside­
randa sunt 1° quantum ad prima credibilia; 2° quantum ad
veritates, quae novis revelationibus a Deo hominibus pro­
ponuntur; 3° quantum ad explicationem revelatorum per
ecclesiae magisterium.
1° Prima credibilia dicuntur, in quibus omnes fidei arti­
culi implicite continentur. Haec autem credibilia ad duo
universalissima principia reducuntur, scilicet Deum esse et
habere curam de aeterna hominum salute. De hoc Aqui­
nas: „In esse enim divino includuntur omnia quae credi­
mus in Deo aeternaliter existere, in quibus nostra beatitudo
consistit; in fide autem providentiae includuntur omnia
quae temporaliter a Deo dispensantur ad hominum salutem,
quae sunt via in beatitudinem." II. II. 1. art. 7. Cf. de
fide implicita Mediatoris in fide divinae Providentiae, 1. c.
2. 7. ad 3. Atqui haec duo prima credibilia seu sub­
stantia fidei omnibus quovis tempore credenda fuerunt.
Credendorum igitur numerus, quantum ad fidei substantiam,
sub ecclesiae magisterio minime crevit.
2° Veritates, quae novis revelationibus a Deo proponuntur,
sunt primorum credibilium divinitus data propositio explica­
tior. Quae quidem credenda „secundum tres temporum
distinctiones, scilicet ante legem, sub lege et sub gratia“
numero creverunt, immutata tamen, ut liquet, fidei sub­
stantia , sine qua ecclesia Dei a generis humani primordiis
nunquam fuit. Conf. S. Thom. II. II. 1. art. 7.; 174, 6.
At post Christum et completam in apostolis revelationem
Christi numerus credendorum sub hoc secundo respectu cre­
scere non potest.
3° Quantum ad explicationem revelatorum per eccle­
siae magisterium, credendorum numerus augeri potest non
in se seu in actu primo, sed quantum ad nos seu in actu
secundo.
Nostra thesi solum agitur de hoc augmento
post completam in apostolis revelationem Christi.
II. Incrementum credendorum quantum ad nos
per ecclesiae magisterium. Ut aliqua fidei veritas cre­
datur, opus est testificatione divina, qua constituit in­ er οdendum in se; et sufficiens divinae testificationis propositio,

ο/4

Quaestio X. Art. IV.

qua efficitur credendum etiam quoad nos. Quod idem hac
sententia Cone. Vaticani continetur: „fide divina et catho­
lica ea omnia credenda sunt, quae in verbo Dei scripto
vel tradito continentur, et ab Ecclesia sive solernni judicio
sive ordinario et universali magisterio tanquam divinitus
revelata credenda proponuntur.“ De fide cathol. cap. III.
Quo fit, ut ecclesia nove non nova proponat, omneque cre­
dendorum incrementum a novo proponendi modo, non a
novitate doctrinae, proficiscatur. Quibus positis fieri potest,
ut credendorum numerus crescat quantum ad nos; etenim
quae veritates, ab ecclesia nondum determinatae, aliquando
citra fidei dispendium in controversiam vocantur, eas, eccle­
siae auctoritate determinatas, in dubiis habere aut infioiari
nefas est. Cf. S. Thom. II. II. 11. art. 2. ad 3.
Credendorum autem determinatio et propositio expli­
catior fit trifariam.
1° In praedicatione apostolica poterant proponi univer­
salia, quorum singularia, aut complexa, quorum elementa
constituentia progressu temporis ortisque dubiis per eccle­
siae magisterium explicite proponenda essent; sic sufficiebat
doctrina de necessitate gratiae ad omne opus bonum in
via salutis, ut adversus Semipelagianos definiretur eadem
necessitas ad initium fidei; item doctrina: Christus Denset
homo est, ut multa de utraque natura possent, orta neces­
sitate, definiri.
2° In praedicatione apostolorum poterant contineri ali­
qua. primum a fidelibus obscurius et confuse tantum intel­
lecta aut simplicius enuntiata, progressu temporis distinctius
inteUigenda aut strictius declaranda: in illo genere sunt multa
praenuntiata de futuris, v. g. de glorificatione ecclesiae ad­
huc militantis; in hoc complures formulae, quas concilia
statuerunt.
3° Poterant denique aliqua dogmata proposita esse
magis usu practice et consuetudine ecclesiarum quam di­
serta doctrina, quorum tamen diserta praedicatio vel solemnis definitio deinceps fuerit necessaria, ut patet in
controversia de potestate conferendi valide sacramenta extra
ecclesiam. Ita Franzelin, De div. traditione, sect. IV.

Quaestio X, Art. IV.

375

th. XXIII.; conf. Schazler, Die Bedeutung der Dogmengeschichte, §. 6.
III. Errores contra thesin aut excedendo aut deficiendo
peccant. 1° Excessus notatur in Syll. prop. 5.: „Divina
revelatio est imperfecta, et idcirco subjecta continuo et
indefinito progressui, qui humanae rationis progressioni re­
spondeat. “ Item Gone. Vatie. De fide et ratione, can. III.
„Si quis dixerit, fiere posse, ut dogmatibus ab Ecclesia
propositis, aliquando secundum progressum scientiae sensus
tribuendus sit alius ab eo, quem intellexit Ecclesia: a. s.“
2° Per defectum ab iis peccatur, qui fidem in se mutatam
contendunt, quotiescunque ecclesiae pastores necessarium
esse censuerint, easdem omnino veritates explicatius pro­
ponere aut solemniter asserere. Nec enim progressum ad­
mittere flagitium est, modo ut progressus explicatione et
propositione, non mutatione fiat.
De variis conceptibus evolutionis doctrinae Christianae
postea.

Thesis: Credendorum numerus per ecclesiae magisterium
augeri potest quantum ad nos.
Argumenta.

Arg. 1. Ad ecclesiae magisterium pertinet, exortis
controversiis aut quavis urgente necessitate, fidem deter­
minare. Atqui hujusmodi determinatione credendorum nu­
merus quantum ad nos augetur. Major constat ex antea
dictis. Probatur minor. Ante determinationem ecclesiae fieri
potest, ut nonnulla doctrinae capita, secundum aliquos respectus nondum expresse ab ecclesia proposita, ab aliqui­
bus in controversiam vocentur, juxta illud: in dubiis liber­
tas. Sed ecclesia expresse locuta, dissentiendi libertas non con­
ceditur. Hoc est illud quod Aquinas ita brevi complectitur:
„aliqui doctores dissensisse videntur . . . in quibusdam ad
fidem pertinentibus quae nondum erant per Ecclesiam de­
terminata. Postquam autem essent auctoritate universalis
Ecclesiae determinata, si quis tali ordinationi pertinaciter
repugnaret, haereticus censeretur/ 11. II. 11. art. 2 ad 3.

Quaestio X, Art. IV.

Quaestio X, Art. IV.

377

Arg. II. Ex traditione. Credendorum numerum per eccle­
siae magisterium augeri quantum ad nos, idem est atque
unam alteramve doctrinam, absque ulla mutatione ex parte
rei, transire ex parte hominum a statu liberae controversiae
in certitudinem indubiam. Eam autem transitionem posse
suo magisterio fieri, ecclesia semper credidit, uti ex sequen­
tibus manifestum est.
a) Ex veterani sententiis. Origenes distinguit inter ea,
„quae manifestissime in ecclesiis praedicantur, quae definita
sunt in ecclesiastica praedicatione, de quibus totius ecclesiae
una est sententia, et inter alia, quae sunt adhuc inquirenda
de sacra Scriptura et sagaci perquisitione investiganda,
quae non manifeste discernuntur, quae non satis manifesta
praedicatione distinguuntur, quae non sunt evidentia in
ecclesiastica praedicatione/ De prine, praef. — S. Augustinus
de S. Cypriano et rebaptizantibus agens, ita loquitur: „Nondum enim erat diligenter illa baptismi quaestio pertractata. .
Postea tamen, dum inter multos ex utraqua parte tracta­
tur et quaeritur, non solum inventa est (veritas), sed etiam
ad plenarii concilii auctoritatem roburque perducta/ De
bapt. lib. II. 12—14. — S. Vincentrus Lerinensis ait: rChristi
ecclesia sedula et cauta depositorum apud se dogmatum
custos, nihil in his unquam permutat, nihil minuit, nihil
addit . . . sed omni industria hoc unum studet, ut vetera
fideliter sapienterque tractando, si qua sunt illa antiquitus
informata et inchoata, accuret et poliat; si qua jam confir­
mata et definita, custodiat/ Comm&nit. cap. XXIX.
b) Ex praxi ecclesiae. Concilia oecumenica et constitu­
tiones dogmaticae Romanorum Pontificum id effecerunt,
ut ea, quae prius tam explicite non credebantur aut a non­
nullis bona fide in dubium revocabantur et etiam negaban­
tur, per ecclesiae magisterium diserte et solemniter sanci­
rentur. Quo factum est, ut veritates antiquae ulteriori
ecclesiae determinatione respectu nostri certissimae fierent,
ut patet ex historia dogmatis de baptismate non iterando,
immaculatae Conceptionis, infallibilitatis Pontificiae.

Objectiones.

Obj. I. Ecclesia credenda facere non potest At si
credendorum numerus per ecclesiae magisterium augeretur,
ecclesia credenda faceret.
Resp. Dist. maj.: ecclesia credenda facere non potest
in actu primo, conc.; in actu secundo, nego. Quodvis do­
ctrinae caput credendum dicitur in actu primo ob testifica­
tionem divinam; in actu secundo, in quantum hominibus ab
ecclesia definitive proponitur. Jam vero exortis nonnunquam de testificatione divina controversiis, res ab ecclesia
finitur, in quant uni determinat pro nobis, quae in se cre­
denda semper fuerant.
Instabis. Si ecclesia proponendo possit facere credenda,
aliquod doctrinae caput esset verum, quia ecclesia hoc
proponit. At contra magisterium ecclesiasticum doctrinam
proponit, quia vera est. Hoc autem est circulus.
Resp. Dist. maj.: per propositionem ecclesiae aliquod
doctrinae caput cognoscitur ut verum, conc.; fit verum, nego.
Quoniam nulla credendorum determinata formula, etsi am­
plissima, quibuslibet tot saeculorum litibus componendis
sufficiat, plura adversus errores insurgentes, et ut dubia
penitius declarentur, disertis verbis determinanda sunt:
quo fit ut certius cognoscantur, quae revelatio et fidei re­
gula remota, hoc est, S. Scriptura et traditio, semper con­
tinebant, quamvis ecclesia, quae est proxima fidei regula,
doctrinas illas tam expressis verbis nondum exposuisset.
„Ad hanc definitionem
ait Suarez — satis est, ut ali­
qua supernaturalis veritas in Traditione vel Scriptura im­
plicite contenta sit, ut crescente communi consensu Eccle­
siae, per (piam saepe Spiritus sanctus Traditiones explicat,
vel Scripturam declarat, tandem possit Ecclesia definitio­
nem suam adhibere, quae vim habet cujusdam revelationis,
respectu nostri, propter infallibilem Spiritus sancti assisten­
dam." De Ineam p. II. disp. III. sect. VI. 4.
Obj. II. In fide nihil innovandum. Fides autem mul­
tiplicatis credendis innovatur. Ergo credenda non augentur.

Quaestio X, Art. IV.

Resp. Dist. maj.: nihil est innovandum in fide, quan­
tum ad sensum, conc.; quantum ad verba, nego. Ecclesia
dogma in se novum nullum procudit, sed novis formulis
opus est, ut antiqua dogmata contra novos errores deter­
minentur. Quare S. Thomas: ,Ad inveniendum autem nova
nomina antiquam fidem de Deo significantia coegit neces­
sitas disputandi cum haereticis. “ I. 29. art 3. ad 1.
Instabis. Christus venit adimplere, Matth. V, 27. Itaque
nullus post Christum fidei progressus ratus habetur.
Resp. Dist. conseq.: post Christum ratus ducitur nullus
progressus materialis, conc.; nullus progressus formalis, nego.
Progressus materialis habetur, ubi fidei materia in se ad­
augetur; progressus formalis adest, si eadem fides per ulte­
riorem ecclesiae definitionem, quantum ad nos explicatur
expressius Quae quidem explicatio ex intima ecclesiae
conscientia, non aliunde, profluit,· „in eodem scilicet dog­
mate, eodem sensu, eademque sententia.
**
Cf. Conc. Vatie.
Const. Dei Filius, cap. IV.
Urgébis. Fidei veritas in doctrina Christi et apostolo­
rum sufficienter explicata est Explicationes igitur novae
admitti nullo modo possunt.
Resp. Dist. antec.: in doctrina Christi et apostolorum
veritas fidei sufficienter explicata est per se, conc.; per acci­
dens, nego. Labent ibus saeculis, dubia plurima ex debilitate
intellectus vel ex haereticorum vafritia coorta sunt; et
„quia perversi homines apostolicam doctrinam et ceteras
Scripturas pervertunt ad sui ipsorum perditionem, sicut dici­
tur II. Petr. ult.; ideo necessaria est, temporibus proceden­
tibus, explanatio fidei contra insurgentes errores.“ S. Thorn.
11 II. 1. art. 10. ad 1. Haec est illa norma Lerinensis:
quum dicas nove, non dicas nova. Common, cap. XXVII.
Quaeres J. Utrum apostoli fidei dogmata minus distincte
cognoverint, quam ecclesia subsequeris.
Resp. Negative, quantum ad explicitam intelligentiam
proprii sensus dogmatum; (juin imo contrarium a theologis
catholicis communiter reprobatur etiam ut temerarium, vel,
ut aliqui dicunt, etiam erroneum. „Aliae vero — inquit
Suarez — sunt propositiones contingentes, (piae tempore

Quaestio X, Art. V.

Apostolorum nondum evenerant, ut quod iste sit Pontifex,
quod hoc sit verum Concilium, et similes, et ha- non opor­
tuit cognosci ab Apostolis explicite, sed tantum in universali, quia non erat necessarium illis revelari omnia
futura. “ De fide, disp. II. sect. VI. 18.; cf. Sylvium in
II. II. 1. art.
Quaeres //. Utrum veritates fidei ante solemnem eccl··siae definitionem esse de. fide censeantur.
Resp. Omnes veritates revelatae, in ecclesiae deposito
contentae, de fide sunt, ob eamque rem ab iis. quibus suffi­
cienter innotescunt, fide divina credendae At quandoque
dubium exoritur, utrum ab ecclesia tanquam de fide pro­
ponantur; quo fit, ut non semper sit de fide, hujusmodi
veritates esse de fide; verum ecclesia definiente quodvis du­
bium tollitur.
Articulus V.

De censuris, quibus propositiones fidei adversae ab
ecclesia damnantur.
I. Censurae definitio. Tam actus, quo erratur, quam
objectum seu materies errandi dicitur error. In praesentia
actum errandi silentio praeterimus et de objecto tantum
erroris disserimus, quod generating propositionem erroneam
seu /'alsam appellare possumus. Proinde censura definitur:
qualificatiO) qua propositioni nota inuritur ob aliquam cum
fidei doctrina oppositionem. Si spectetur sententia notam
inurens, censura activa vocatur; passiva, si notam in­
ustam consideres. Censura, (piae ab ecclesiae magisterio
proficiscitur, judicialis appellatur; ea vero, quam ferunt
theologi, doctrinalis. Nobis de censura judiciali disseren­
dum est.
II. Propositionum erronearum et censurarum
divisio. Propositiones erroneae damnantur, 1° unica cen­
sura categorica seu in particulari determinata; 2° pluribus
simul censuris, quae synonymae haberi non debent, quando­
quidem diversos gradus damnabilitatis et oppositionis cum
fide significant; 3° in globo, ut ajunt, (piando scilicet plures

380

Quaestio X, Art V.

propositiones ita notantur, ut singularum qualificatio igno­
miniosa non exprimatur. Quodsi multae simul propositiones
ita in globo censura cumulat i va damnantur, sub variis vide­
licet respective notis, velut 45 articuli Joannis Wiclelf in
concilio Constantiensi et a Martino V eo de stigmate
haec teneamus: primo, nullam inter expressas esse notam,
quae non cadat in aliquam e propositionibus damnatis; se­
cundo nullam inter propositiones esse, quin una saltem ex
illis notis digna sit. 4° Propositiones damnantur aut sicut
jacent, v. g. propositiones 65, quas damnavit Innocentins XI. die 2. Martii 1679; aut in sensu ab assertoribus
intento, v. g. propositiones 79 Michaelis Baji; aut censura
de opere quopiam integro fertur, quod doctrinas erroneas
contineat.
Juxta gradus diversos oppositionis cum fide habetur
propositio 1° haeretica; 2° haeresi proxima; 3° haeresin
sapiens aut suspecta de haeresi: 4° erronea; 5° errori pro­
xima; 6° errorem sapiens aut suspecta de errore; 7° male
sonans; 8° captiosa; 9° temeraria; 10° piarum aurium offensiva; 11° scandalosa: 12° blasphema; 13° schismatice;
14° seditiosa; 15° injuriosa et aliae, quas ad recensitas fa­
cile revocabis. Cf. Ant. de Panormo, Scrutinium doctrina­
rum, ubi censurarum species 69 exhibentur; et Montanium,
De censuris ap. Migne, Theol. Curs. compl. t. 1.
III. Explicatur diversarum censurarum qualitas.
1° Propositio haeretica est, (piae immediate adversatur veritati
fidei catholicae immediate revelatae et ab ecclesia ad credendum
propositae. Dicitur notorie haeretica, si tam evidenter ex
ipsis terminis fidei opponitur, ut eam proferens tergiversari
non possit. Suarez et Salmanticenses diversos gradus pro­
positionis haereticae probabilius admittendos non esse do­
cent, contra Turrecrematam et alios, qui ex diversa
oppositione ad S. Scripturam et ad traditionem gradus
diversos oriri affirmant. Qualificatio autem propositionis
haereticae ab assensu haeretico proponentis non dependet,
dummodo propositionis materies ad assensum haereticum
formalem terminandum apta sit.
2° Haeresi proxima propositio doctrinae adversatur, quae

Quaestio X, Art. V.

381

communi propemodum omnium sententia de fide esse censetur,
esto ab ecclesia non sil definita.
3° Haeresin sapiens est propositio, quae dat ansam ti­
mendi, ne lateat haeresis; ab ea parum differt propositio de
haeresi suspecta, quae tamen ob indicium minus grave d ι­
citur. Sapor autem haereseos multoties ex adjunctis et οί)
convenientiam saltem in vocibus aut accidentibus, alicui
haeresi propriis, dignoscitur. Exempli causa hanc senten­
tiam profero: fides justificat, (piae in ore Pauli vera est,
inter Lutheranos vero haeresin justificationis per fidem
solam sapit. Quaedam autem propositiones ex seipsis hae­
resin olere videntur, velut haec: Ridiculum est circumferre
Sacramentum Eucharistiae per vias publicas; quae haeresin
sapit aut negantium in Eucharistia corpus Christi verum
contineri aut sacros ritus impugnantium. Cf. S. Thom. III. 16
art. 8.
Erronea dicitur, quae immediate opponitur veritati
mediate revelatae seu conclusioni theologicae. Exempli
gratia, haec propositio: Christus non est risibilis, dicitur
erronea; eruitur enim ex praemissa de fide; Christus est
homo, et ex praemissa, lumine naturae nota: homo est
risibilis. Cf. S. Thom. I. 32. 4.; IL II. 11. 2.
5° Errori proxima et 6° errorem sapiens aut suspecta de
errore propositio ob easdem causas, proportione servata,
dicitur atque de haeresi retulimus.
7° Male sonans dicitur, quae habet sensum congruentem
fidei, verba autem non congrua, ut est ista propositio: in Deo
sunt tres essentiae relativae. Quibus verbis, etsi tres essen­
tiae aut tres naturae in Deo non ponantur, dissonantia
tamen exoritur, cum catholicorum usu communi nomen
essentiae ad subsistentiam significandam non reservatum sit.
Nunc vero „ex verbis inordinate prolatis incurritur haere­
* 4, ut docet Angelicus 1. 31. art. 2. Linguarum autem
sis
indolem considerari oportet; sic propositio: in divinis Pater
est causa Filii, quae Latinis male sonat, bene sonat in lingua
graeca, quia Graeci vocem causae ad principium significan­
dum usurpant. Cf. S. Thom. Contra errores Graecorum, prooem.
Propositio male sonat aut ab intrinseco, si verba ex seipsis

Quaestio X, Art. V.

non sunt congrua, aut ab extrin seco, si verborum incon­
gruentia rerum adjunctis intelligitur.
Captiosa aut simplicium mentium sed activa dicitur
propositio, quae verbis haud male sonantibus sensum fidei
non congruentem importat.
9° Temeraria communiter habetur quaevis propositio
a fide aversa; proprie autem illa est, quae circa fidei do­
ctrinam absque sufficienti fundamento aliquid affirmat aut
negat. Namque „illa dicuntur fieri temere quae ratione
non reguntur4. S. Thom, IT. II 53. 3. ad 2. Temeraria
contrarie vocatur, quae communi patrum doctorumque do­
ctrinae opponitur; negative seu qyrivative, quae absque funda­
mento sufficienti extra patrum et theologorum doctrinam
vagatur, cujus generis exemplum illud ponitur: mundus
post centum annos immediate terminabitur.
10° Piarum aurium offensives propositio verum quidem
dicit, at id tali modo, ut sanctis contemnendis ansa praebeatur.
Sic illa propositio fidelium aures offenderet: Magdalena mere­
trix, ora pro nobis Cf. Canus, De locis, lib. XII. 11.
11° Scandalosa dicitur propositio, quae in materia mo­
rum occasionem praebet ruinae spiritualis. Ita scandalum
est data opera perhibere plura sequi incommoda ex confessione
sacramentali. Re deinde propernodum eadem est propositio
periculosa, quae in materia morum absolute dicit licere aut
fieri posse, quod non nisi adhibitis pluribus circumstantiis
fieri potest. Hujusmodi est illa: homo potest esse perfectus
absque mortificatione, sive asperitatibus corporalibus.
12° Blasphema dicitur, quae, saltem in verbis et modo,
injuriam aliquam Deo aut ejus sanctis irrogat. Dixi: saltem
in verbis; fieri enim potest, ut propositio haeresin, erro­
rem etc. includens, blasphemia haereficalis, erronea etc. dici
debeat. Propositionis blasphemae exemplum est illa: Gre­
gorius .Magnus inter Romanos Pontifices primus fuit Anti­
christ us. Accedunt propositio impia, atheo, judaica, pagana,
quae ratione sui objecti facillime distinguuntur.
13° Schismatico est. quae ecclesiae membrorum unitati
adversatur. Opponitur caritati, „quae non ^plum alteram
personam alteri unit spirituali dilectionis vinculo, sed etiam

Quaestio X, Art. VI.

383

totam Ecclesiam in unitate spiritus.4 S. Thom. II. II. 39.
art. 1. Cujusmodi esset illa: Pius N. legitimus Romanus
Pontifex haberi nequit.
14° Seditiosa vocatur, quae ad obedientiam principi
detrahendam et ad tumultus in republica excitandos com­
parata est, sicut cum Wicleff diceret: Nullus est dominus
civilis dum est in peccato mortali.
15° Injuriosa vocatur, quae caritatem et justitiam proximo
debitas laedit, praesertim si honori illorum detrahitur, qui in
ecclesia ratione dignitatis aut status sunt conspicui, velut
illa: Sancti Patres multis erroribus fuerunt irretiti
Tandem propositiones damnatae affirmari possunt l°siwpliciter, ut per istam: vitae asperitas ad vitae sanctitatem nihil
confert; 2° modal iter, quotiescunque propositioni damnatae
veritas et probabilitas attribuitur, aut verae propositioni
probabilitas et certitudo negatur, puta in hac modali: pro­
babile non est vitae asperitatem ad sanctitatem conferre.

Qua fide veritates ab ecclesia propositae credi debeant.
I Multiplex fides. Fides est 1° divina: 2° divina
et. catholica; 3° ecclesiastica; 4° humana.
1° Fides divina seu theologica dicitur assensus, qui re­
velatione divina immediate innititur; hujusmodi autem fidei
objectum sunt veritates revelatae, propter veritatem Dei
revelantis creditae. 2° Fides divina et catholica, seu sim­
pliciter fides catholica, refertur ad veritates revelatas, quae
in doctrina ecclesiae manifestantur: quod autem veritates
revelatae per ecclesiam manifestantur, id per accidens, ex
parte scilicet nostri, fidei convenit: ex quo apparet, inter
fidem divinam et fidem catholicam essentialiter nihil dif­
ferre. 3° Fides ecclesiastica innit itur assistentia Spiritus sancti,
qua Christi ecclesia in custodiendo fidei deposito ab errore
quocunque immunis servatur; unde dubitari non potest,
eam firmissimam esse ac certissimam. 4° Fides humana
hominum auctoritate innititur.
Quantum ad fidem me­
diate et indirecte divinam, qua theologi non pauci conchi-

384

Quaestio X, Art. VI.

siones theologicas, proprie dictas, credendas esse sentiunt,
haec a fide ecclesiastica non di lierre videtur.
II. Veritatum diversitas. 1° Ad veritates credendas
inprimis referuntur fidei articuli. Dicuntur autem articuli
credibilia primaria, quae coaptationem specialem ad aliqua
alia credibilia important, ita ut cetera in illis aliquo modo
contineantur. Patet autem, hujusmodi credibilia non dividi
ex parte objecti quo et rationis formalis fidei, quia haec
unica est, nempe veritas divina revelans; sed ex parte ob­
jecti quod, id est, mysteriorum, quae creduntur. In Symbolo
alii duodecim, alii quatuordecim articulos distinxerunt. Cf.
S. Thom. II. II. 1. art. 6. et 8.; Comp. theol. cap CCXLVI.
2° Dogmata sunt illae veritates, quae in verbo Dei
scripto vel tradito continentur, et ab ecclesia sive solemni
judicio sive ordinario et universali magisterio tanquam di­
vinitus revelatae proponuntur. Dogmata, solemni ecclesiae
judicio proposita, dogmata definita, vel etiam simpliciter
fidei dogmata dicuntur; dogmata, ordinario et universali
magisterio, nulla tamen solemni definitione, proposita, dog­
mata catholica, aut revelata aut veritates ad fidem spectantes
appellantur.
3° Conclusiones theologicae formaliter consideratae, id est,
praecise ut e praemissis deductae, fidei divinae objectum
dici nunquam possunt. At vero praecise ut contentae seu
materialiter, ut ajunt, partim propositiones de fide, ut supra,
partira proprium veritatum genus habentur. Propositiones
de fide habentur conclusiones illae, sensu latiori theologicae
nuncupatae, quae ratione significationis, hoc est, ut pars in
toto, vel ut singulare in universali, vel ut implicitum in
* explicito in praemissis continentur. Nimirum in iis con­
cludendis syllogismo tantum explicative utimur.
Conclusiones theologicae sensu strictiori intellectae ha­
bentur, quae syllogismo deductivo percipiuntur, et in reve­
latis non immediate, sed ratione connexionis naturalis, id
est, vel ut proprietas in essentia, vel ut effectus in causa
continentur. Cf. quaest. IX. art. 2.
4° Veritates, quarum contradictorium ab ecclesia infra
notam haereseos, v. g. ut temerarium proscriptum est

Quaestio X, Art VI

385

5° Veritates, quae communi et constanti catholicorum
consensu tam certae habentur, ut opiniones adversae, non
haereseos quidem, at alia tamen censura dignae habeantur.
Conclusiones theologicae strictius dictae, et veritates,
quas sub n. 4 et ύ recensuimus, etiam veritates theologice
certae nuncupantur. — Cf. Conc. Vat. sess. Ill. cap. III.;
Gotti, Theol. schol. t. 1. tract. I. q. I.
III. De veritatibus, quae fide divina et catho­
lica credi debent Hujusmodi fide credi debent 1° fidei
articuli; 2° dogmata, quae ab ecclesia sive solemni judicio
sive ordinario et universali magisterio tanquam divinitus
revelata proponuntur; 3° conclusiones theologicae, quae
sensu latiori eo nomine appellantur. Namque omnes id
genus veritates divina auctoritate immediate nituntur.
Quaeres. 1. Utrum fide
*divina
credenda sit conclusio,
quae ex majori quidem universali revelata ut particularis
deducitur, sed mediante minori non revelatu, quae non sit
evidenter certa vel factum contingens.
liesp. Si minor positive et evidenter certa non sit. conclu­
sio esse de fide non potest. Quod ad facta contingentia atti­
net, conclusio de fide non habetur, nisi facti certitudo omne
dubium prorsus excludat. Proinde haec, propositio: haec
hostia adoranda est, fide divina non creditur; quamvis enim
major revelata sit: omnis hostia rite consecrata est adoranda,
minor tamen: haec numero hostia rite, consecrata est, moraliter
tantum vera habetur.
Veruntamen factum contingens quandoque tam certum
est, ut quodvis dubium evidenter excludatur Quo in casu
conclusio, ut pars certa majoris, esse de fide videtur. Sic
illa propositio: Pius .V. llomanus Pontifex rite electus est,
accedente ecclesiae acceptatione, qua etiam electio illegi­
tima rata fit, in dubium revocari non potest. Quamobrem
Salmanticenses, Billuart et alii judicant, esse probabilius de
fidi1 conclusionem, quae ex hujusmodi ratiocinatione se­
quitur: Omnis homo rite electus in successorem Petri est Sum­
mus ecclesiae Pontifex. Atqui Pius A', est rite in successorem
Petri electus. Ergo est Summus ecclesiae Pontifex.
Similiter auctores, quos commemoravimus, concilii
Do Groot» Sumina apologet. Ed. tertia.

386

'■I

Quaestio X, Art. VI.

oecumenici, puta Tridentini, celebrationem legitimam mani­
feste certam esse docent. Nam sic ratiocinantur: Quodlibel
concilium, tanquam oecumenicum ab ecclesia acceptatum, est re­
gula fidei Algui concilium Tridentinum ab ecclesia oecumenicum habetur. Ergo est regula fidei. Quam conclusionem de
fide esse affirmant. Cf. Salm. De fide disp. IV. dub. II.
§ 1 3 et Billuart, De reg. fidei·, diss. IV. art. 9. Bannez
tamen cum aliis istas conclusiones ad fidem pertinere negat;
nihilominus „ valde temerarium et scandalosum“ esse non
dubitat, „si postquam Ecclesia acceptavit aliquem ut Sum­
mum Pontificem, negaret aliquis illum esse Summum Ponti­
ficem verum.“ In II. II. 1. art. 10. dub. 2.
Quaeres 11. Utrum facta connexa cum jure doctrinae,
seu facta dogmatica, eadem ac dogmata fide credi debeant.
Resp. Facta dogmatica fide ecclesiastica credi debent;
namque haec facta non immediate ob revelationem divinam
credi videntur, sed ob eam infallibilitatem, quae ecclesiam
in revelatis custodiendis et exponendis perpetuo comitatur.
Quaeres III. Utrum revelationes privatae credendae sint
fide divina.
Resp. Revelationes privatas, si evidentia adsint credi­
bilitatis motiva, fide divina, non vero catholica credendas
esse, complures auctores confirmant; alii vero negant, uti
Salmanticenses, De fide diss. 1. dub. IV. § 1. 2. Ride di­
vina; namque objectum fidei divinae est prima veritas
revelans. At hujusmodi objectum proponitur, si Deus, pe­
culiari influxu supplens propositionem ecclesiae suae, veri­
tatem hominibus privatim revelat. Ergo revelationes privatae
fide divina credendae sunt. — Non fide catholica; quia ob­
jectum fidei catholicae est veritas prima, per doctrinam
ecclesiae manifestata. S. Thomas ait: „Ef singulis temporibus
non defuerunt aliqui prophetiae spiritum habentes, non
quidem ad novam doctrinam fidei depromendam, sed ad hu­
manorum actuum directionem.u II. II. 174. art. 6. ad 3
IV. De veritatibus, quae fide ecclesiastica credi
debent. 1° Conclusiones theologicae sensu strictiori appel­
latae; 2° judicia ecclesiae de propositionibus, infra notam
haereseos damnatis; 3° cetera, ni fallor, doctrinae capita

387

Quaestio X, Art. VI.

quae communi et constanti catholicorum consensu ut theo­
logice certa retinentur, fide ecclesiastica credenda sunt,
atque catholicos omnes eisdem ex conscientia sese subjicere
opus est. Fide autem divina credi non putantur, quia ipsis
non immediate ob revelationem divinam assentimur, sed ob
assistentium S. Spiritus, quae efficit, ut ecclesia in hoc
etiam veritatum genere sit procul ab errore.
Quaeres I. Utrum haereticae dici possint diae propo­
sitiones, quae, extra materiam credendorum de fide divina,
ecclesiae doctrinis refragentur.
Resp. Hoc loco tria statuamus, a) Ad fidem ^aliquid
pertinet dupliciter: uno modo directe et principaliter, sicut
articuli fidei; alio modo, indirecte et secundario, sicut ea
ex quibus negatis sequitur corruptio alicujus articuli. Et
circa utraque potest esse haeresis, eo modo quo et fides.“
S. Thom. II. II. 11. art. 2. itaque in propositionibus, de
quibus dictum est, saepenumero haeresis indirecte propug­
natur; directe haereticae non sunt.
b) Propositiones illae, quas constat theologicae con­
clusioni, strictiore sensu acceptae, repugnare, a theologis
non simpliciter haereticae, sed erroneae et illative tantum
haereticae habentur; atque hoc errorum genus Salmanti­
censes docent esse «haeresim in secundo gradu, sive mediate, et secundario; quia licet immediate solum opponatur
conclusioni theologicae, mediate tamen repugnat asssensui
fidei? De fide, disp. IX. dub. IV. § 3. Ab illa tamen prae­
ceptione Canus cum aliis nonnullis discedere videtur inquiens:
„haeç (conclusio vere theologica) veritas catholica ita cen­
sebitur, ut si esset per se a Christo revelata: et illi qui ad­
versetur, aeque erit haereticus, ac si sacris literis traditionibusve Apostolorum refragaretur/ De locis, lib XI 1.6 praee. 7.
c) Generatim statuendum est, citra errorem negari non
posse, qualificationes illas, quibus ecclesia propositiones dam­
nabiles, inferiori quadam (piam haereseos censura, puta
temeritatis nota reprobat, infallibiliter iisdem competere, ex
<pio plane sequitur, ut haud dubie temeraria, etc. haberi
debeat propositio, cui ecclesia notam hujusmodi inusserit.
Ceterum propositiones sic notatae per se haereticae non
/✓

o

7

1

388

■ III

Γ. ,

? f J Λ * ÎV
i·V

Quaestio X, Art. VI

censentur; ex gradu tamen censurae et majori minorive
connexione doctrinae proscriptae cum fidei doctrina dignos­
cendum est, utrum propositio aliqua haeresin propinquius
vel remotius attingat. Cf. Joan. Turrecrem. Summa de
ecclesia, lib. IV. pars II.; Canus, De locis, lib. XII. 7—10;
Suarez; J)e fide, disp. XIX
Quaeres II In qualem errorem incidat, qui asseruerit,
ecclesiam in ferendis censuris, nota haereseos inferioribus, non
esse immunem ab errore.
Resp. Inter omnes doctores catholicos convenit, eccle­
siae judicia dogmatica et infallibilia sese porrigere ad pro­
ponendas veritates, cum immediate revelatis connexas;
necnon ad reprobandos errores, infra haeresin. Quae qui­
dem doctorum sententia veritas est, in qua ita consentiunt
theologi, „ut disputent tantum — ait Hurter — de eo,
utrum opinio opposita sit haeretica, an erronea vel sal­
tem temeraria.
**
Theol. dogm. Comp. ed. II (1903), p. 542.
Bannez autem: „Error est — inquit — vel proximum er­
rori, asserere, quod ecclesia in ejusmodi censuris possit
errare/ In II. II. 11. art. 2. Cf. G. Wilmers, De Christi
Ecclesia, p. 41 i I—463.
Consequens est, ut dicta ecclesiae judicia doctrinalia
conscientias ligent et internum mentis assensum exigant.
Id confirmatur ex concilio Constantiensi, nominatim ex
mandato Martini V. de suspectis errorum Wicleff et Ilus:
«Specialiter literatus interrogetur, utrum credat, senten­
tiam sacri Constantiensis concilii super 45 Joannis Wiclelf,
et Joannis Ilus 30 articulis superius descriptis latam, fore
veram et catholicam: scilicet quod supradicti articuli 45
Joannis Wicleff, et Joannis Ilus 30, non sunt catholici, sed
quidam ex eis sunt notorie haeretici, quidam erronei, alii
temerarii et seditiosi, alii piarum aurium offeneivi.u
Item in schemate constitutionis dogmaticae de fide
catholica concilii Vaticani continebatur canon: „Si quis
dixerit, licitum esse, tenere vel tradere opiniones ab eccle­
sia damnatas, dummodo ne sint damnatae tamquam haere­
ticae, a. s “ Canon omissus est; principium, in canone asser­
tum, confirmari videtur ex hac ratione ili. domini Pie,

Quaestio XI

\rt. I.

389

episc. Pictaviensis: ^consuerunt Patres deputati satius esse,
re serius perpensa, si assertio tanti momenti, tantae neces­
sitatis, et expressius et clarius (quam in capite huic canoni
respondente) exprimeretur in altera constitutione, ubi de
potestate doctrinali judiciaria ecclesiae directe et ex pro­
fesso ageretur.
**
Coll. Lac. t. VII. c. 1632. et 208. Cf.
Syll. prop. 22. et encycl. Quanta cura.
Quaeres III. Utrum fieri possit, ut. falsa sit aliqua
doctrina, quae ab ecclesia tanquam probabilior proponitur.
Uesp. Ex eo quod propositio sit probabilior, per se non
efficitur, eam esse veram. Nec tamen absurde Lugo docet,
«posse pie credi, quod licet circa hoc nulla exstet divina
promissio, Deus tamen non permittet ab ecclesia doctrinam
aliquam ut probabiliorem proponi, quae re ipsa falsa sit,
. . . quia daret occasionem magnam fidelibus adhaerendi
magis et magis doctrinae falsae.
**
De fide, disp. XX. n. 129.

Quaestio XI.
De potestate ecclesiae.
>
Ecclesiae potestas duplex est, videlicet potestas ordinis,
quae et sacramentalis nuncupatur, et potestas jurisdictionis.
Phillipps,') card. Eranzelin -’) et alii quidam magisterium
tertiam potestatis speciem esse autumant; eorum tamen
videtur verior sententia, qui duplicis potestatis divisione
retenta magisterium ad jurisdictionis potestatem referunt.
Cf. S. Thom. II. II. 39. art. 3. Tractandum est de pote­
state jurisdictionis, quae sensu quodam strictiori regiminis
potestas dicitur; haec autem tota potestate legislatira, judi') Kirohcnreoht (Jus ecclesiasticum), t. I § 82, t II. §. 76.
’) Do ecclesia, sect. I. thesis V. Franzelin auctoritatem allegat
Suarezii, De rclig. t IV lib III. cap. IV. n. 11, et Thomae Stapleton
Opp. t. 1 , De prhicip fulei, lib. VI cap. I.

390

Quaestio XI, Art. I.

ciaria et coactiva continetur. Sed de potestate coactiva
quoniam ab aliis simpliciter et quantum ad poenas etiam
spirituales, ab aliis non nisi quantam ad poenas temporales
infligendas rejicitur, duplici articulo agendum erit. Itaque
quatuor quaeruntur.
Primo. Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem legis­
lati vam.
Secundo. Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem
judiciariam.
Tertio. Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem
coactivam.
Quarto. Utrum potestas ecclesiae coactiva ad poenas
etiam temporales extendatur.
Articulus I.

Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem legis
lativam.
I. Definitio potestatis legislativae. Potestas legis­
late va definitur: potestas faciendi ordinationes ad bonum com­
mune, quae in conscientia obligant. Dicitur: faciendi ordi­
nationes ad bonum commune; siquidem lex proprie dicta est
„quaedam rationis ordinatio ad bonum commune, ab eo qui
praeest communitati promulgata." S. Thom. I. II. 90. art. 4.
Adjicitur: (piae in conscientia obligant; quoniam omnis lex
aliquam conscientiae obligationem, lata saltem sententia
legitima, inducere censetur. Denique definitio, haud secus
ac ipsa thesis, legem obligantem, permittentem, irritantern etc. complectitur. Potestatem autem in tota hac quaestione de foro externo et contentioso, non de foro interno
duntaxat et voluntario, intelligimus.
Potestas legislativa sine dubio ad praecepta extenditur.
Praeceptum, autem «importat applicationem legis ad ea quae
ex lege regulantur" (S. Thom I. II. 90. art. 2. ad 1.), et
a lege in eo differt, 1° quod natura sua transitorium est;
2° quod ferri pro tota communitate non videtur.
II. Objectum et subjectum potestatis legislativae ecclesiasticae. 1° Objectum hujus potestatis non

Quaestio XI, Art. I.

391

sunt veritates fidei morumque definiendae; namque doctri­
nam fidei vel inorum declarare ad magisterium pertinet.
Sed quidquid in disciplina rebusque exterioribus, salva fide
et sacramentorum substantia, ad cultum Dei et animarum
salutem comparanda tuendaque conducit, id omne, intra
limites societatis ecclesiasticae, legum ab ecclesia ferenda­
rum potest esse objectum. Et quoniam ecclesia felicitatis
futurae procurandae causa proxime a Christo instituta est,
bonum caeleste, habetur ratio formalis sub qua actus humani
legibus ecclesiasticis diriguntur. Sic ad potestatem legislativam refertur nobilissima potestas, quae dispensatoria
circa sacra dicitur; de qua Tridentini patres declarant, „hanc
potestatem perpetuo in ecclesia fuisse ut in sacramentorum
dispensatione, salva eorum substantia ea statueret, vel muta­
ret, quae suscipientium utilitati, seu ipsorum sacramentorum
venerationi, pro rerum, temporum, et locorum varietate,
magis expedire judicaret." Sess. XXI. cap. II.
Quod ad
personas attinet, ecclesiae leges per se omnes et solos baptizatos obligant.
2° Subjectum memoratae potestatis illi sunt, quibus Ser­
vator ecclesiam regendam commisit Potestas enim est
„ potentia activa cum aliqua praeeminentia.“ S. Thomas
In Sent. IV. dist. 41. q. I. art. 1. Jam vero disserentes de
constitutione ecclesiae hierarchica et monarchica, eam potestatem
activam et praeeminentium neque multitudini concessam esse
vidimus, neque principatui saeculari, sed sacro principatui
seu hierarchiae, quam Christus in petra Summi Pontificatus
solidavit. Cf. quaest. XV. de primatu Rom. Pontificis.
III Errores. 1° Saeculo IV. Aerius ecclesiae potesta­
tem legislativam, quantum ad legem jejunii negavit, λ aldenses eandem potestatem penitus neglexerunt. 2° Luther
decrevit; ^Christianis nihil ullo jure posse imponi legum
sive ab hominibus, sive ab angelis." De capti». Babyl.
3° Schola Marsilii Patavini, regalistarum, Pistoriensium po­
testatem ecclesiae tantopere suadendi condonandique termi­
nis circumscribit, ut ecclesia pro rebus exterioribus nullam
nisi principum concessu facultatem possideat. 4° Acatholicis,
in quantum ecclesiae constitutionem visibilem et hierarohi-

392

Quaestio XI, Art. I.

cam rejiciebant, universim etiam jus et jurisdictionem penes
ecclesiam esse negandum videbatur. Qua in re Holtzmann,
Weizsàcker et Harnack antiquis ecclesiae catholicae ad­
versariis annuunt; iisque ex jure peritis associantur illi,
qui ut R. Sohm, Kirchenrecht, et Jenninek, Allgemeine Staatslehre, jus natura sua temporale, externo mundi hujus ordini
coaptatum esse; ecclesiam autem oportere spiritualibus tan­
tam intentam esse negotiis. Itaque potestatem, quae in
ordine juris versatur, ecclesiae oneri esse contendunt.
Adversus hujusmodi errores aliosque connexos hoc
articulo tribusque subsequentibus doctrina excutienda est
ecclesiae, statuentis: „ Jesus Christus Apostolis suis libera
mandata dedit in sacra, adjuncta tum ferendarum legum
veri nominis facultate, tum genuina, quae hinc consequitur,
judicandi puniendique potestate/ Encycl. Immortale Dei.

Thesis: Christus ecclesiae dedit potestatem legistativam.
Argumenta.

Arg. J. Ecclesia divinitus instituta est, ut societas
perfecta et regnum. Cf quaest. IV. art. 1. Porro facul­
tas ferendarum legum ex societatis perfectae natura dima­
nat. Ergo. Proh. minor. In societate sociorum actiones pro
rerum, temporum et locorum varietate ad bonum commune
dirigendae sunt Ac id legibus praestatur: nam ..lex dirigit
intentionem ostendendo qualis debet esse actus proportionatus lini ultimo/ S. Thorn. In Sent. II. dist. 41. q. 1,
art. 1. Itaque societas perfecta sine legislativa potestate non
concipitur. Cf. S. Thorn. In Sent. IV. dist. 49. q I. art. 2. q. 5.
Arg. 11. Ex verbis Christi, a) Christus discipulis suis
dixit: Anien dico vobis, quaecunque alligaveritis super terram,
erunt Hgata et in caelo: et quaecunque solveritis super terram,
erunt soluta et in caelo. Matth. XVIII. 18. Jam his verbis
legislativa potestas ecclesiae designatur. Designatur eo
diximus, quia verbis allatis potestas nulla dari videtur.
„Sed significatur solum quantae efficaciae esset futura sen­
tentia ecclesiae, quam illic non dat, sed solum vel pro­
mittit, vel supponit.
**
Ita post Cajetanum E. de Victoria,

Quaestio XI, Art. I.

393

De pot. eccl., relectione II. Vis autem argumenti hac inter­
pretatione nihil debilitatur. Probatur minor.
1° Ex sensu obvio: solvere enim et ligare potestatem
supremam significant, praecipue ob additum vocabulum
quaecunque et ob metaphoram clavium, quacum ea verba
apud Matth. XVI. 19. connectuntur. 2° Ex contextu: in
versibus enim immediate praecedentibus, 15, 16, 17, agitur
de fidelium peccatis, ab ecclesia in foro externo cum auctori­
tate dijudicandis: dic ecclesiae. Si autem ecclesiam non au­
dierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus. Inter potestatem
autem judiciariam et legislativam certa intercedit colligatio
b) Pascendi munus ecclesiae concreditum est, Joan. XXI.
15—18.; I. Petr. V. 2., atque ecclesiae demandatur: euntes
ergo, docete omnes gentes . . . docentes eos servare omnia quae­
cunque mandavi vobis. Matth. XXVIII 19. 20. Atqui ecclesia
nec pascere fideles potest, nec omnes gentes docere servare,
nisi leges pro hominibus dirigendis in variis temporum
rerumque adjunctis ferantur. Idem ex eo confirmatur,
quod hujusmodi potestas jam in V. T. valuit, sicut scri­
ptum est: Super cathedram Mogsi sederunt Scribae, et Pha ri­
saei. Omnia ergo quaecunque dixerint robis, servate et facite.
Matth. XXIII,'2, 3.
Arg. 111. Ex pra.ri ecclesiae ab apostolis decurrente,
a) Apostoli in concilio Hierosolymitano praeceperunt, ut
abstinerent ab immolatis simulacrorum, et sanguine, et suffo­
cato. Act. XV. 29. S. Paulus Corinthiis mandatum dedit
de saecularibus judiciis: de velando capite mulierum oran­
tium; de conditionibus in vidua eligenda requisitis; de
presbyteris accusatis judicandis, etc I. Cor. VI. 4.; 1. Cor.
XI. 5.; I. 'Dim. V. 9—12.; ibid. v. 19. Quae omnia ad disci­
plinam et res exteriores pertinent. Ergo, „eum Ecclesia
habeat nunc eamdem potestatem statuendi et destruendi
(piam tunc habuit
*
(cf. S. Thom. In Sent. IV. dist. 27. q. 3,
art. 3. ad 2.), potestas ferendi leges penes ecclesiam est.1)
') De die Dominica, quae apostolorum auctoritate sabbatho
successit, cf. Apec. I. 10.; Act. XX. 7.; I. Cor. XVI. 1.; S Thom.
1 II. 103. art. 3.; II. II. 122. art 4.

394

Quaestio XI, Art. 1.

b) Ab apostolorum successoribus leges latas esse, testan­
tur et Tomi conciliorum et Collectiones juris canonici. Hinc
propositio, (piae notat, „velut abusum auctoritatis Ecclesiae,
usum ejus potestatis acceptae a Deo, qua usi sunt et ipsimet Apostoli in disciplina exteriore constituenda et sancienda”
damnata est ut haeretica. Bull. Auctorem fidei.
Objectiones.

Obj. I. Quaecunque ad directionem hominum spiri­
tualem pertinent, a Christo cumulate ordinata sunt. Ergo
Christiana religio quaslibet ecclesiae leges excludit.
Resp. Dist antec.: Haec ordinata sunt a Christo in
suis principiis, conc.; in· applicationibus, nego. Et hominum
singularium et multitudinis nisus in finem spiritualem diri­
gendus est, uti patet ex penitiori notione hierarchiae. Nam
rsecundum hoc aliquis regnum habere dicitur quod alios
sub sua providentia habet". S. Thom. In Sent. IV. dist. 49. q. 1,
art. 2. q. 5. Providentis autem rectoris est, subditos ad
finem dirigere Ita potestate legislativa opus est, non ut
fundamentalis ecclesiae constitutio seu principia condantur,
sed quo facilius et perfectius vivatur juxta ea principia.
Obj. II. Potestatis legislativae objectum habentur ea,
quae externa sunt. Res autem externae principis civilis
ditioni subduntur. Ita sublato debito objecto, ipsa potestas
legislativa ecclesiae corruit.
Resp. Transeat maj.: hujus enim loci non est, eos
casus recensere, in quibus ecclesia possit actus mere inter­
nos injungere. Dist. min.: principis civilis ditioni subdun­
tur res externae civium, conc.; fidelium, nego. Cum fidelis
sit homo, qui est spiritus et corpus, non solum civis externe
agit, verum etiam fidelis. Ergo et ecclesia in genere suo
res exteriores praecipit. Profecto „sicut ad saeculares prin­
cipes pertinet praecepta legalia, juris naturalis determinativa, tradere de his quae pertinent ad utilitatem communem
in temporalibus rebus, ita etiam ad praelatos ecclesiasticos
pertinet ea statutis praecipere, quae ad utilitatem commu­
nem fidelium pertinent in spiritualibus bonis". S. Thom. II.
II. 147. art. 3.

Quaestio XI, Art. I.

395

Instabis. Ad societatem spiritualem pertinent leges
rerum spiritualium. Atqui res exteriores non sunt res spi­
rituales. Ergo in ecclesiae facultate non est, etiam exte­
riora regere legibus.
Resp. Dist. maj.: ad ecclesiam pertinent leges rerum,
quae sunt spirituales ratione finis, conc.; ratione objecti,
subdist.: ratione objecti formalis, conc.; ratione objecti ma­
terialis, nego.
Objectum formale seu id, quod ecclesiae potestas in
rebus exterioribus attingit, est sociorum ordinatio ad finem
spiritualem; et socii, ad hunc finem conducendi, homines
sunt. Quapropter ecclesiae imperium, ut homines modo
naturae humanae consentaneo dirigantur, in res exteriores,
ut in materiam ad finem altiorem ordinandam, admitti
debet. Sic Angelicus de sustentatione ministrorum eccle­
siae dissereris, ait: „Quia ergo Ecclesia habet potestatem
condendi legem in his, quae pertinent ad cultum Dei,
potuit per Ecclesiae statutum taxari quantitas eorum, quae
sunt danda ministris Dei a populo.“ Quodl. II. art 8.
Obj. HI. Christus ait: Sine causa autem colunt me,
docentes doctrinas et mandata hominum. Matth. XV. 9. At
leges ecclesiasticae sunt mandata hominum. Nihil ergo
habent utilitatis.
Resp. Dist. maj.: Christus reprobat mandata hominum,
simpliciter, nego; in quantum sunt in praejudicium manda­
torum Dei, conc. Et dist minorem: leges ecclesiasticae sunt
mandata hominum, immediate, conc.; mediate, nego. Re­
sponsum ex contextu planum; quippe cum Servator v. 6.
dixerit: irritum fecistis mandatum Dei propter traditionem
vestram. Verum ut pharisaeismus a Jesu reprobatur, sic
ecclesiae leges, quae auctoritate divinitus concessa ferun­
tur, hac regula sanciuntur: (pii resistit potestati, Dei or­
dinationi resistit. Rom. XIII. 2. Cf. S. Thom. In Matth.
loc. cit.
Instabis. Nefas est jugum Legis veteris mandatorum
novorum jugo permutare. Leges autem ecclesiasticae ju­
gum sunt, fidelibus impositum.
Resp. Dist. maj.: Nefas est jugum vetus permutare

396

Quaestio λ I, Art. 11

Quaestio XI, Art. II.

legibus ejusdem spiritus, conc.; ejusdem copiae, subdist.: hoc
esset imprudentiae, transeat ; hoc esset potestatis illegitimae,
nego. Enimvero leges V. T. ad indolem praeparatoriam
Judaicae religionis inter ethnicos pertinent; nos autem spi­
ritum Christi accepimus. Leges vero ecclesiasticae id imum
spectant, ut spiritus divini Conditoris ecclesiae conservetur
et augeatur. Adjicitur quod leges ecclesiasticae, fidelium
multitudinem passim obligantes, paucissimae sunt et ad
quinque ecclesiae praecepta fere restringuntur. Ceterae
leges, quibus tomi juris pleni sunt, aut ad status libere
eligendos, aut ad diversa munera rite obeunda pertinent.
Ecquis autem diffiteatur, in societate numerosissima varias
leges non nisi cum ipso ordine repudiari posse.1)
Articulus II.

4

Utrum Christusecclesiaedederitpotestatem judiciariam.
I. Notio potestatis judiciariae. Judiciaria potestas
est facultas judicandi cum auctoritate de vero legum sensu et
de sociorum actionibus quoad eas leges. Dixi: facultas judicandi
seu ferendi judicium. Judicium autem est actus judicis in
quantum est jus dicens; jus autem est objectum justitiae.
Cf. II. II, 60, art. 1. Actus vero justitiae proprius est
„ reddere unicuique quod suum estu. II. II. 58, 11.
Cum auctoritate: agitur enim de disceptationibus et sen­
tentiis, (piae ita praescribuntur et feruntur, ut parendum
sit. De vero legum sensu et de sociorum actionibus, utrum
*) Ad reni Monsabré: „Cette admirable intelligence et cette
miséricordieuse bonté de Γ Eglise se révèlent encore dans la manière
dont elle applique ses propres lois. Sans nuire à l’unité fondamen­
tale des pratiques chrétiennes, elle sait tenir compte des temps, des
lieux et des circonstances, diversifier les pompes de son culte et la
rigueur de ses prescriptions selon le génie, le tempérament, les ha­
bitudes des peuples qu’elle gouverne; aller au-devant des prévari­
cations. en adoucissant sa discipline; chercher avec une pieuse in­
dustrie, dans nos observances, un minimum dont Dieu se contente,
et dont ne peuvent se plaindre ni les forces défaillantes de nos corps
ni la générosité amoindrie de notre foi et de notre amour." Conf
(/<■ Notre-Dame ; Carême 1882, conf. LVU.

397

scilicet hujusmodi actiones praedicto legum sensui confor­
mes sint necne.
In judicio quatuor distinguuntur: actor, a quo judicium
petitur; reus, qui ab actore in jus vocatur; causa seu ma­
teria judicanda; judex, cui sententia, cognitis disceptatio­
nibus pronuntianda est. Judex autem ab Aristotele egregie
dicitur jus animatum. Ethic. V. 6.
II. De subjecto et objecto potestatis judiciariae
in ecclesia. 1° Judiciaria potestas toti Trinitati communis
est; Filio tamen per appropationem quandam attribuitur:
ipse est, qui constitutus est a Deo judex vitorum et mortuorum.
Act. X. 42. Pater . . . omne judicium dedit Filio. Joan. V. 22.
Veruntamen quamvis apud Deum remaneat primaeva aucto­
ritas judicandi, hominibus tamen committitur a Deo judiciaria
potestas respectu eorum, qui eorum jurisdictioni subjiciun­
tur. Cf. S. Thom. III. 59. 1—L Generatim potestas judi­
ciaria, quam Christus ecclesiae concessit, in rectoribus eccle­
siae proprie residet. Auctores institutionum canonicarum
in specie de foro competenti tractant, et quibus auctoritate
propria aut delegata judicium competat, copiose declarant.
2° Quod ad objectum attinet, causae, (pias forum saecu­
lare merito sibi vindicat, a materia jurisdictionis ecclesia­
sticae secernendae sunt. Regula generalis est, eas causas
ad forum ecclesiasticum pertinere, quas necesse est judici
ecclesiastico subjacere, ut ecclesia finem sibi proprium, sa­
lutem nempe, animarum, convenienter attingere possit. Ce­
terum ecclesiae definitiones, praxis, decreta Pontificum et
conciliorum, sententia probata doctorum catholicorum eam
rem explanant. Cf. Bouix, Trac. de judiciis eccl. p. 1. sect. IU.
111. Errores. 1° Potestatem ecclesiae judiciariam ab
iis negari, qui potestatem legislativam rejiciunt, ob con­
nexionem ipsam rerum necessum fuit. 2° His consentiunt
nonnullae jurisperitorum scholae, quibus ecclesia collegium,
non veri nominis status, est. Ita sentiunt Pufendorf, Mos­
heim et Boehmer. Collegium enim, v eluti societas quae­
dam minor et imperfecta, intra societatem majorem et per­
fectam continetur, e. g. negotiatorum collegium in aliqua
societate civili, lliuc effectum est, ut, exclusa ab eccle-

80S

Quaestio XI, Art. Π

siae conceptu ratione status seu regni, potestas judiciaria et
quaecunque ad veri nominis imperium pertinent, ecclesiae
subducerentur. 3° Quin imo Pufendorf, ut formam socia­
lem ecclesiae perfectam, et (piae hinc dimanant, quasi in
fonte ipso corrumperet, Christum non legislatorem, sed ad
instar legislatoris fuisse contendit. 4° Van Espen denique
in opere, quod inscribitur Jus eccl. univ. lib. III. tit. !..
forum externum ante saeculum XII. in ecclesia non fuisse,
sed tum demum ex imperatorum concessione exortum
perhibet. Quod a plurimis Jansenianis et regalistis re­
coctum est.

Thesis: Ecclesiae veri nominis potestas judiciaria a Christo
data est.
Argumenta.

Arg. I. Ecclesia est perfecta societas. At perfecta
societas nulla est, quin judiciariam potestatem habeat.
Ergo. Min. patet, tum quia quaevis societas civilis ea po­
testate utitur, tum quia leges in cassum feruntur, nisi lites
de legum sensu et sociorum actiones relative ad leges
queant, ubi opus sit, ad judicem authenticum deferri. Nec
nos moveat, quod ajunt, ecclesiae potestatem judiciariam
concedi pro foro interno; nam ecclesia, cum sit societas
visibilis, externe quoque sociorum vitam dirigit. Ob eamque causam sententias etiam in foro externo ab ecclesia
pronuntiari necesse est.
Arg. II. Ex S. Scriptura, a) Christus ait: Si autem
peccaverit in te frater tuus, vade, et corripe eum inter te et
ipsum solum: . . . si autem te non audierit, adhibe tecum ad­
huc unum, vel duos . . . Quod si non audierit eos, dic eccle­
siae- si autem ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et
publicanus. Matth. XVIII. 15—17. Hac autem Domini sen­
tentia potestas judiciaria ecclesiae haud dubie attribuitur.
Et vero 1° indicantur reus, accusator, judex, sententia,
poena: ergo de vero judicio agitur. 2° In eo judicio po­
testas judiciaria ecclesiae attribuitur; legitur enim: dic eccle­
siae; et si autem ecclesiam non audierit. 3° Vocantur ecclesia,
ecclesiae rectores; quod manifestum est tum ex eo, quod

Quaestio XI, Art. II

399

et synagogae principes ecclesia appellantur; tum ex natura
rei, quandoquidem judicium ab universa multitudine exer­
ceri nequit; tum ex eo, quod Christus e vestigio subjungit :
Arnen dico vobis, quaecunque alligaveritis super terram, etc.
1. c. v. 18., (piae quidem verba non ad omnes, sed ad apo­
stolos ecclesiaeque rectores pertinent, qui ecclesia dicuntur,
quemadmodum status appellantur magistratus, a quibus
respublica geritur.
b) S. Paulus ad Timotheum scribit: Adversus presby­
terum accusationem noli recipere, nisi sub duobus aut tribus
testibus. I. Tim. V. 19. Atqui his verbis potestatem judi­
ciariam ecclesiae designari, res ipsa ostendit. Agitur enim
in foro externo sub duobus aut tribus testibus;'} indicatur
reus: adversus presbyterum ; accusator: accusationem; judex, epi­
scopus scilicet, qui in casu est Timotheus. Accusatio autem
non fieret, nisi posset a Timotheo enuntiari sententia. Haec
etiam confirmantur 1° ex eo, quod S. Paulus rationem
causarum in ecclesia judicandarum Corinthios edocet. I. Cor.
V. 12.—VI. 2.; 2° ex eo, quod apostolus eam potestatem
in Hymenaeum et Alexandrum et in Corinthium incestuosum exercuit. I. Tim. I 20.; I. Cor. V. 1—6.
Arg. IU. Ex traditione, a) S. Clemens Romanus, S. Ig­
natius Antiochenus et S. Polycarpus a fidelibus parendum
pastoribus esse docent. Sic S. Clemens ait: „ Aequum igitur
est . . . nos cervicem supponere et obedientiae locum
implentes inclinari illis, qui sunt duces animarum nostra­
rum/ Nolle autem parere ab eodem vocatur vana seditio.
Ad Cor. LXIII. 1. Haec autem de obedientia in foro ex­
terno et de potestate regiminis, uti perspicitur, dicta sunt.
Ergo patres isti saltem principia, in quibus judiciaria pote­
stas includitur, suis scriptis tradiderunt.
b) Tertullianus affirmat in Christianorum conventibus
judicari „magno cum pondere
*
summumque futuri judicii
esse praejudicium, „si (piis ita deliquerit, ut a communi­
catione orationis, et conventus et omnis sancti commercii
') Cf. Deuter. XIX. 15.; Joan VIII 17.; II Cor. XIII. 1.; Hebr.

400

Quaestio XI, Art. II.

relegetur/ Apol. cap. XXXIX. S. Cyprianus memoriae pro­
*
didit, Privatum haereticum „ob multa et gravia delicta
nonaginta episcoporum sententia4* condemnatum; Jovinus
et Maximus „ob nefanda sacrificia et crimina, in se pro­
bata, sententia novem (episcoporum} condemnati
**
esse ab
eodem narrantur. Denique cum Fortunatus ejusque socii,
Carthagine damnati, ad Cornelium Papam appelassent,
S. Cyprianus regulam commendat, qua oporteat reos „agere
illic causam suam, ubi et accusatores habere et testes sui
criminis possint44. Ep. 59. (al. 55.) ad Cornelium. S. Ambro­
sius causam Indiciae virginis, ab episcopo Veronensi, postea
a Mediolanensi episcopo judicatam, accurate tradit. Ep. ').
ad Siagrium Veron. S. Joan. Chrysostomus: ,.pars illa quam
episcopum tractare in judiciis convenit, infinita certe odia,
infinitas offensiones parit.44 De sacerd. lib. III.
c) In collectione, quae Canones apostolorum dicitur,
judiciorum ordo quantum ad episcopos accusatos indicatur.
('an. LXXIfl. Nicaeni patres in Arium, Ephesini in Nestorium, Chalcedoneuses in Dioscorum judiciariam methodum
adhibuerunt. S. Athanasius a judicio Eusebianorum ad
Julium I., Romanum Pontificem, appellavit. In concilio
Sardicensi ordinationes de usu appellationum factas esse
constat. At de his satis dictum est. Sequitur ut ecclesia
jure proprio, non concessu principum civitatis, ab exordio,
non a saeculo XI, potestatem illam possideat.
Objectiones.

Obj. I. Christus inquiens: dic ecclesiae, communitatem
particularem talis loci, non universalem ecclesiam, designat.
Ita probatione prima nihil efficitur.
Resp. Dist. antec.: Christus designat communitatem
particularem primario, nego, secundario, subdist.: communi­
tatem, ecclesiae universali conjunctam, conc.; separatam,
nego. Servator ait: dic ecclesiae; nulla igitur ecclesia, v. g
Hierosolymitana aut Ephesina ab aliis distinguitur. Ergo
cum nihil distinguatur, nihil excipitur. At vero cum eccle­
sia universa omnes et singulas sententias pronuntiare ne­
queat, secundario ecclesiae particulares designantur, non

Quaestio XI, Art III.

401

separatae, sed illi conjunctae, cui, tanquam uni corpori
morali, dictum est : Quaecunque alligaveritis etc. Et si haec
potestas, adversariorum opinione, penes ecclesia' particu­
lares fuerit, (pianto magis erit penes universalem?
Instabis. Matth. XVIII. praeter correctionem fraternam
nihil praecipitur. Ait enim: Si autem peccaverit in te frater
tuus, vade, ei corripe eum, v. 15. Ex hoc igitur textu pote­
stas judiciaria nequaquam probatur.
Resp. Dist, antec.: correctio fraterna est occasio pote­
statis conferendae, conc.; terminus, nego. Christus potestatem
judicandi generalem largitur: Quaecunque alligaveritis etc.
Deinceps sententiam ecclesiasticam divina sententia robo­
rari his verbis luce clarius ostenditur: erunt ligata et in
caelo, — erunt soluta et in caelo. Nec est dubium, quin iis
verbis potestas exprimatur, quae ad ecclesiam constituendam
pertineat.
Dices. Ecclesiae primaevae rectores arbitri potius quam
judicis munere functi sunt. Ergo. Prob. antec. Litigantes
enim sententiae pronuntiatae parere non tenebantur. Prae­
terea jus coercendi nullo idoneo argumento probatur.
Resp. Nego antec. Probationis partem primam simi­
liter nego; etenim reus, si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut
ethnicus et publicanus. De jure coercendi in articulo sequenti
tractabitur.
Articulus 111.

Utrum Christus ecclesiae dederit potestatem coactivam.
I. Potestatis coacti vae indoles. Potestas coacti va
est potestas puniendi reos. Dixi: puniendi, id est. cogendi
per poenas. Igitur ea potestas et facultas poenitentiae im­
ponendae inter se differunt. Etenim 1 0 poenitentia cense­
tur ad forum internum pertinere; poena, qua talis, ad
externum forum; 2" poenitentia est in peccante secundum
voluntatem ipsius, poena secundum arbitrium judicis: 3° poe­
nitentia in primis quaeritur reconciliatio amicitiae, per poe­
nam redintegratio aequalitatis justitiae. Cf. S. Thom. 111.90
art. 2. Oeteroquin poenae ecclesiasticae, sive ratio poenae
Do Qroot, Sunium apoloffot. Ed. tertia.

402

Quaestio XI, Art III

Quaestio XJ. Art. III.

medicinalis, sive ratio poenae vindicativae in iis immediatius
appareat, bonum virtutis et aedificationem spectant. Cf.
II. Cor. X. 11.; Arist. Ethica X. cap. ult. At aedificatio
aut ex emendatione peccantis aut ex bono societatis exoritur.
, Poenae autem praesentis vitae — ait Aquinas — non per
se expetuntur, quia hic non est ultimum retributionis tem­
pus: sed in quantum sunt medicinales, conferentes vel ad
emendationem personae peccantis, vel ad bonum reipublicae, cujus quies procuratur per punitionem peccantium/
IL II. 58. 1.
II. Poenae spirituales et temporales. Poena spiri­
tualis est, (piae directe animum castigat et hominem a bonis
spiritualibus, v. g. a suffragiis vel ab Eucharistiae sacramento
separat Poena temporalis et corporalis ea censetur, quae
directe corpus bonaque fortunae afficit, ut si quis proscri­
ptione bonorum suorum affligatur. Poena spiritualis multoties cum privatione quorundam temporalium bonorum
jungitur, v. g. excommunicatio cum infamia. Cf. S. Thom.
In Sent. IV. dist. 18. q. 2. art. 1. sol. 3.
III. Errores. De potestate ecclesiae coactiva duobus
modis erratur. V idelicet 1 0 asserunt, nullum invitum, sed
reum sua tantum voluntate puniri posse ab ecclesia; pote­
statem puniendi pro foro externo totam esse in principe,
nullam in ecclesia. 2° Si quid potestas coactiva in ecclesia
valeret, eam tamen potestatem ad poenas temporales ac
corporales se porrigere negant. Ita Marsilius Patavinus,
Morinus, Van Espen, La Borde, Pistorienses, Nuytz.
IV. Ecclesiae decreta de potestate sua coactiva
Anno 1327 Joannes XXII. haereticam esse declaravit Pata­
vini propositionem 5.: „Quod tota ecclesia simul juncta
nullum hominem punire potest punitione coactiva, nisi con­
cedat hoc imperator.“ Const. Licet Anno 1794 Pistorien­
sium propositio, qua etiam insinuatur, „EccIesiani non
habere collatam sibi a Deo potestatem . . . devios contumacesque exteriore judicio ac salubribus poenis coercendi
atque cogendiu damnata est a Pio VI. ut „inducens in
systema alias damnatum ut haereticum". Bulla Auctorem
fidei. Pius IX. proscripsit hunc errorem Nuytz, professoris

403

Taurinensis: „Ecclesia vis inferendae potestatem non habet."
Si/ll. prop. 24. In encycl. Quanta cura damnantur, qui
affirmant: ^Ecclesiae jus non competere violatores legum
suarum poenis temporalibus coercendi."

Thesis: Christus ecclesiae dedit potestatem coacti>am.
Argumenta.

Arg. I.

Ecclesia est perfecta societas. Jani vero
cuicunque societati perfectae potestas coactiva competit,
prout res ipsa docet, a) Etenim omnibus assentientibus ea
vis principatus est, ut princeps ..poenis et praemiis homines
sibi subjectos ab iniquitate coerceat et ad opera virtuosa
inducat". S. Thom. De reg. prine, lib. I. 15. b) Deinde
dominium pro pace et justitia conservanda, pro jurgiis
discordiisque resecandis concessum est. Atqui nec bonum
pacis potest conservari, neque confusionis malum resecari,
nisi poenis coerceantur, qui bonum ordinis corrumpunt.
Quocirca Aquinas vere dixit: „in hominibus hoc ex natu­
rali inclinatione invenitur, ut. unusquisque deprimat qui
contra ipsum insurgit . . . unde quidquid contra ordinem
insurgit, consequens est ut ab eo ordine, et principe ordi­
nis deprimatur1'. 1. II. 87. art. 1 ; cf. Ad Bom. cap. XIII. 4.
Arg. Π.
S. Scriptura, a) Christus de peccatore
hoc constituit: Si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethni­
cus et publicanus. Atqui istis verbis coactiva potestas eccle­
siae tribuitur. Quod apparet 1° ex eo, quod ecclesiae
tanta potestas jubendi tribuitur , ut rebelles excommunicationis seu separationis poena digni censeantur: sicut
ethnicus; 2° ex verbis immediate subsequentibus: Quaecunque alligaveritis etc.
b) S. Paulus tam dictis (piam factis puniendi potesta­
tem sibi vindicat. 10 Dictis. Apostolus enim ad Corinthios
haec scribit: Quid vultis? In virga neniam ad vos, I. Cor.
IV. 21. „In virga scilicet disciplinae veniam ad eos, scilicet
castigandos.“ S. Thom. in 1. c. lect. III. Rursus: In promptu
habentes ulcisci omnem inobedientiam
In
promptu habentes, id est promptum et liberum animum ha-

404

Quaestio XI, Art. III.

bentes ad puniendum omnem inobedientiam.*4 S. Thom.
in 1. c. lect. 1. Atque iterum: haec absens scribo, ut non
praesens durius agam secundum potestatem, quam Dominus
dedit mihi. IL Cor. XIII. 10.
2° Factis. Apostolus praescribit, ut male parentes
poenas luant: Si quis non obedit verbo nostro per epistolam,
hunc notate et ne commisceamini cum illo, ut confundatur.
11. Thess. III. 14. Ecce poena, et poenae finis: ut confun­
datur. Cf. I. Cor. V. 11.; II. Joan. I. 10. Et alibi se ven­
turum affirmat, ut puniendi potestate utatur: Praedico . . .
iis qui ante peccaverunt, et ceteris omnibus, quoniam, si venero
iterum, non parcam. II. Cor. XIII. 2. Atque de Corinthio
incestuoso: Ego quidem absens corpore, praesens autem spiritu,
jam judicavi ut praesens, eum, qui sic operatus est .. . tra­
dere hujusmodi satanae in interitum carnis, ut spiritus salvus
sit. I. Cor. V. 3—5.
Arg. III. Ex traditione Testimonio constat auctorum
certissimorum, antiquitus poenas ab ecclesia inflictas esse.
At illae poenae statuebantur etiam in invitos et pro foro
externo seu contentioso. Ergo. Major quod ad poenas
spirituales attinet, certa videtur; exempla vero poenarum
temporalium articulo quarto proferam. Minor perspicua
est; siquidem nemo ignarus est, plurimos rebelles et inobedientes excommunicatos esse, sacramentis et communione
fidelium interdictos, degradatos, aliis poenis affectos.
Objectiones.

Obj. I. Ecclesia, cum ad animorum salutem instituta
sit, punire non debet, nisi ut reus corrigatur. Atqui nulla
poena corrigit invitos. Ex quo intelligitur, veri nominis
potestatem coactivam in ecclesia nullam esse.
liesp. Dist. maj. : in ecclesia rei correctio est finis
poenae inclusive, conc.; exclusive, nego. Dist. min.: nulla
poena corrigit invitos immediate, conc.; mediate, nego. Et
explico.
Poenae finis nec sola est restitutio juris violati, ut as­
seritur in systemate poenali, quod absolutum nuncupatur;
neque sola correctio sive socialis sive individualis, ut aflir-

Quaestio XI, Art. III.

405

niant propugnatores systematis relut iri, sed ratione quadam
mixta uterque finis componendus est. Ita poenae ab eccle­
sia infliguntur non exclusive, ut devii reducantur, verum
etiam ut justitiae aequalitas, quamvis ultima retributio in
terris non fiat, ex parte redintegretur. Cf. S. Thom. De
reg. prine, lib. I. 15.; H. II. 58. art. 1III. 90. 2. — In
Sent. IV. dist. 19. q. 2, art. 1. haec: „ad hoc quod homo
recte gradiatur in via salutis, tria sunt ei impendenda ab
eo qui ipsius curam gerit . . . Tertio ut si contingat eum
discedere, quod ad viam rectam reducat : et quantum ad
hoc dicitur ipsum corrigere: quandoque quidem ut rectitudo
fiat ab eo, quando scilicet ille qui deliquerat, emendatur,
ex cura sibi impensa; quandoque autem ut rectitudo justi­
tiae de eo fiat per poenas inflictas, etiam si ille non corri­
gatur ex parte sua.“
Distinctio minoris cuique clara: nimirum quia usu venit,
ut inviti, poenis afflicti, resipiscant.
Instabis. Quidquid est, ecclesiasticae poenae nullus finis
nisi coercere subditos ab iniquitate. At multoties prae­
videtur, invitos nullius poenae causa ad bonam frugem se
recepturos. Ergo fateamur, ecclesiam in eos saltem invitos
potestate coercitiva carere.
liesp. Dist. maj.: talis scopus ecclesiae esse debet aut
respectu ipsius peccantis aut respectu aliorum, conc.; re­
spectu solius peccantis, nego. Transeat min. Malum poenae
ad coercendam et ordinandam malitiam culpae inferri, S. Tho­
mas testis est. Quaest. disp. De malo, I. art. 5. ad 7. At
vero „poena quae etiam secundum leges humanas infligi­
tur, non semper est medicinalis ei qui punitur, sed solum
aliis; sicut cum latro suspenditur, non ut ipse emendetur,
sed propter alios, ut saltem metu poenae peccare desistant
*·.
1. II. 87. art. 3. ad 2.; cf. C. Gent. lib. III. 144. Quapropter
auctoritas ecclesiastica, cum commune omnium bonum respiciat, poenas in rebelles etiam decernit, ut culpa malitiae
in aliis coerceatur et ordinetur, sicut scriptum est: Pestilente
faqellato, stultus sapient ior erit. Prov. XIX. 25.
Obj. II. Deo voluntarie serviendum est. At si reus
invitus a moribus pristinis arcetur, non servitur Deo vo-

406

Quaestio XI, Art. IV

Quaestio XI, Art·. IV.

luntarie. Ecclesia igitur a potestate coerciti va, cum ad
Deum colendum nihil conferat, jure abjudicatur.
Resp, Conc. maj. Dist. min.: non servitur Deo voluntarie ab ipso invito, conc.; ab aliis, nego. Distinctio ex responsis ad objectionem primam patet Cf. S. Thom. II. II.
108. art. 1.; 158. 1. ad 3.
Instabis. Postestas coactiva omnibus nocet. Quod pro­
batur. Lex nova, non est timoris lex, sed caritatis. Potestas
autem coactiva eo spectat, ut subditis timor injiciatur.
Ergo, lege timoris reducta, potestas coactiva omnibus nocet.
Resp. Dist. min.: potestas coactiva eo spectat, ut timor
injiciatur caritatem relinquentibus, conc.; eam habentibus,
nego. S. Thomas de ea re: „lex Evangelii est lex amoris.
Ideo illis, qui ex amore bonum operantur, qui soli proprie
ad Evangelium pertinent, non est timor incutiendus per
poenas: sed solum illis qui ex amore non moventur ad
bonum, qui, etsi numero sint de Ecclesia, non tamen merito.“ II. IL 108. 1. ad 3.
Articulus IV.

:'

Utrum potestas ecclesiae coactiva ad poenas etiam
temporales extendatur.
I. Status quaestionis. Poenae temporales reum in
bono materiali et ratione fortunarum affligunt. Quaestio
autem, (piae in manibus est, non huc redit, utrum ecclesiae
facultas concessa sit decernendi poenas temporales et cor­
porales, 1° quae pertinere censentur ad actus virtutum
poenitentiae, abstinentiae et temperantiae, v. g. jejunia;
vel 2° quibus soli poenitentes voluntarii castigantur; vel
3° quae in foro interno seu in judicio poenitentiali obnoxiis
imponuntur. Sed hoc jam quaeritur, utrum ecclesiae po­
testas data sit injungendi 1° poenas, quae corpus aut bona
fortunae directe afficiunt ; 2° in foro externo et contentioso;
3° etiam iis, qui hujusmodi poenas subire nolint.
II. Proportio inter poenas temporales et homi­
num delicta. De hac proportione pauca praefamur, quo
vis argumentorum facilius patescat.

407

Ea porro poenae est indoles, ut semper sit quaedam
corruptio agentis. Etenim ut actionis ordo tollitur culpa, ita
„malum . . . quod est per subtractionem formae et inte­
gritatis rei, habet rationem poenae"; unde sicuti de ratione
culpae est quod noceat agenti in sua actione, ita „de ratione
poenae est quod noceat agenti in se ipso". S. Thomas I, 48
art. 5. Jam vero illa corruptio agentis seu malum poenae,
quod noceat agenti in se ipso, est „privatio ejus quo volun­
tas potest uti quocumque modo ad bonam operationem".
S. Thom. De malo, I. art 5. Et quoniam motus appetitus
et voluntatis terminatur bono delectabili, poena bono delecta­
bili opponatur necessum est. Reus igitur privatione alicujus
boni delectabilis puniatur. Ex quo conceptu poenae pro­
portio inter poenas temporales hominumque delicta nullo
fere negotio intelligitur. Etenim cum homines in terra
constituti corporalibus et temporalibus bonis plurimum
delectentur, quaedam conveniens erit agentis corruptio, si
reus aliquibus delectabilibus temporalibus privetur. Cf.
S. Thom. I. 5. a. 6.; De malo, I. a. 4. ad 12; J Maus, De
la justice pénale, 2n‘° édit. Unde, spectata hominum natura,
necessarium est, potestatem coactivam ad vim materialem
inferendam extendi.
111. Adversarios nonnullos potestatis coactivae art.
praec. recensuimus. Ex adversariis autem non pauci potes­
tatem illam coactivam, qua, pronunciatis ab ecclesia poenis
spiritualibus, reus conscientiae suae relinquitur, non directe
impugnant: negant esse in ecclesia potestatem, qua reus
poenis temporalibus ad satisfaciendum cogatur. Error ille
ab ecclesia sufficienter damnatus est. Pistoriensium enim
hac in re sententia „ quatenus intendat ecclesiam non ha­
bere collât am sibi a Deo potestat em . . . devios contumacesque exteriore judicio ac salubribus poenis coercendi, atque
cogendi" damnatur ut ..inducens in systema alias damnatum
ut haereticumu. Bulla Auctorem fidei. In Syllabo notatur
thesis: Ecclesia vis inferendae potestatem non habet, prop. 24.
Cf. breve dogmaticum
apostolicae, 22. Aug 1851, qua
damnatur eadem doctrina Nuytz. Jam vero Pistorienses
et Nuytz potestatem coactivam directe quantum ad poenas

408

Quaestio XI, Art. IV.

temporales impugnarunt. Propterea sensus damnationis
tam manifestus est, ut opinio, qua potestas coercendi per
poenas temporales ab ecclesia excluditur, ad minus erronea
et temeraria habeatur; haereticam autem esse, quoniam
poenae temporales propriis terminis in ecclesiae definitionibus
non exprimuntur, non tam apertum videtur. Attamen
Suarez contrariam doctrinam censet esse de fide. Cf. Bouix,
Tract, de Judiciis, t. I. pars I. sect. II. cap. IV. § 4. — In
encvclica Quanta cura graviter a Pio IX. reprehenduntur,
qui asserunt, „ Ecclesiae jus non competere violatores legum
suarum poenis temporalibus coercendi/4

Thesis: Potestas ecclesiae coactiva ad poenas etiam tem­
porales extenditur.
Argumenta.

Arg. I. Potestas ecclesiae coactiva, ut hominis causa
concessa, poenas statuere debet, humanae naturae proportionatas. Jam poena temporalis humanae naturae, ut re
ipsa agit, proportionata est. Reus enim per poenas aliquo
bono delectabili privandus est. At homines, praesertim
mali, bono temporali maxime delectantur. Ergo temporalis
poena, qua homines ejusmodi bono privantur, est humanae
naturae proportionata. Explicatur.
H
a) Quantum ad ipsum reum. Verissime S. Thomas:
rqui in peccato est, non habet gustum sanum, ut ex dul­
cedine divinae bonitatis a peccato revocetur; sed habet
allectum infectum amore sui inordinato; et ideo per poenas
(piae naturae suae contrariantur et voluntati, a peccato
revocatur/4 In Sent. IV. 14. q. 1. art. 2. q. 1. sol. 1.
b) Quantum ad alios. ^Cohibentur autem aliqui — ait
S. Thomas — a peccando, qui allectum virtutis non habent,
per hoc quod timent amittere aliqua (piae plus amant
quam illa quae peccando adipiscuntur: alias timor non
compesceret peccatum . . . Haec sunt autem quae homo '
maxime diligit: vitam, incolumitatem corporis, libertatem
sui, et bona exteriora, puta divitias, patriam et gloriam/
II. II. 108. art. 3. Cf. C. Gent. lib. III. 141.

Quaestio XI, Art. IV.

c) Ut redintegretur aequalitas justitiae.

409

„0mni? actus

peccati — ut, observat S. Thomas — procedit ex aliquo in­
ordinato appetitu alicujus temporalis boni.u I. II. 77. 4.
Ergo ad aequilibrium ordinis restituendum intemperantia
privatione luenda est.
Arg. IL Er S. Scripturis. S. Scriptura tum principia,
quibus potestas infligendi poenas temporales innititur, tum
exempla proponit. Igitur ea potestas habet fundamentum
sufficiens in S. Scriptura. Prob. antec.
a) Principia. Prov. XIII. 24. scriptum legimus: Qui
parcit virgae, odit filium. S. Paulus I. Tim. V. 20.: Peccantes
coram omnibus argue: ut et ceteri timorem habeant. Ecce
poenae temporalis publicaeque humiliationis scopus: ut et
ceteri timorem habeant. Et apertius I. Cor. V. 5. de incestuoso: trudere hujusmodi satanae in interitum carnis, ut
spiritus salvus sit. Ecce poena temporalis in interitum carnis,
ut animae utilitati sit, ut spiritus salvus sit.
b) Exempla. Christus ait: si ecclesiam non audierit, sit
tibi sicut ethnicus et publicanus. Matth. XVIII. 17. Ex qua
sententia profluit infamia, quae est alicujus boni temporalis
privatio. S. Paulus de Christiano contumaci statuit: hunc
notate, et ne commisceamini cum illo, ut confundatur, II. Thess.
111. 14.; rursus: peccantes coram omnibus argue, 1. Tim.
V 20.: nec dubium, quin confusio et publica castigatio
poenae temporales sint; similiter interitus carnis, inflictus incestuoso Corinthio. I Cor. V. o.; cf. S. Thom. In I. Cor. V.
lect. I.
Arg. III. Ex traditione, a) Ab antiquissima aetate
mos fuit, ut peccatores publici ad poenitentiam publicam
excommunicatione et omnimoda ab ecclesia expulsione co­
gerentur. Atqui multae poenae temporales, v. g. prohibitio
obeundi nonnulla negotia saecularia, in poenitentia illa
publica includebantur, b) Est antiquissimus usus virgarum
et curreris, qui patrum conciliorumque testimonio compro'batur; sic beatus Gregorius Magnus ad Januarium Calaritanum episcopum scribit: „Quos tamen si emendare se a
talibus et corrigere nolle repereris, ferventi comprehendere
zelo te volumus: et si quidem servi sunt, verberibus crucia-

410

Quaestio XI, Art. IV.

tibusque, quibus ad emendationem pervenire valeant, casti­
gare: si vero sunt liberi, inclusione digna districtaque sunt
in poenitentiam redigendi." Ep. lib. VI. 65. Hic mentio
fiat, carcerum ecclesiasticorum, qui decaneta, Sexuvixd, deca­
nica nuncupantur. Ejusmodi carceres, in quibus et laici et
clerici recludebantur, saeculo IV. jam viguisse, constat.
Cf. Kraus, Real-Encyklop. B. 1. p. )7δ. c) Aliae poenae
temporales fuerunt e.rilium et multa, de quibus vide decreta
concilii Romani, 503; concilii Carthaginiensis, 398, alia.
d) Quin imo recentiori aetate patres Tridentini decreve­
runt: „Qui vero (duellantes) pugnam commiserint et (pii
eorum patrini vocantur, excommunicationis et omnium bo­
norum suorum proscriptionis ac perpetuae infamiae poenam
incurrant; et ut homicidae juxta sacros canones puniri de­
beant." Sess. XXV, 19. Cf. sess. XXIV. 7.; sess. XXI. 6.;
sess. XXIII. 1. e) Denique principium, vi cujus illa praxis
vigebat, aperte describunt. Sic beatus Augustinus, Retract.
II. 5 sententiam priorem emendans: „nondum expertus
eram, vel quantum mali eorum auderet impunitas, vel
quantum in eis in melius mutandis conferre posset diligentia disciplinae." Sermo est de nonnullis, qui scindebant ecclesiam. Cf. ep. 48. ad Vincentium et 50. ad Bonifacium. S. Leo M. ait: „ad spirituale remedium nonnunquam recurrunt, qui timent temporale supplicium, “ Ep. 4.
alias 91. et 93.
Objectiones.

Obj. I. Media ex fine determinantur. Pinis autem
ecclesiae spiritualis est. Poenis ergo temporalibus ad suum
finem attingendum uti non potest.
Resp. Conc. majorem et minorem. Nego conclusionem.
Adversariorum argumentum falso supponit, hominem ad
finem spiritualem attingendum mediis temporalibus nihil
juvari. Horno autem, cum ex animo et corpore constet,
corporalibus etiam mediis dirigatur necesse est. Atque
illud certe tum rerum natura tum usu exploratum est,
plurimos, poenis temporalibus sublatis, satis cohiberi non
posse. Eam vim habet, quod dixit Aristoteles: ^Multitude
necessitati potius quam rationi paret.

Quaestio XI, Art. IV.

411

Instabis. Christus, cum multi discipulorum abirent
retro, vim eis non intulit, sed dixit ad duodecim: Numquid et vos vultis abire? Joan. VI. 68. Ergo ecclesia vim
inferendi potestatem nullam habet.
Resp. Dist. antec.: hoc loco commendatur liber
fidelium, conc.; excluditur potestas ecclesiae, nego. Christus
non omnia docuit eodem tempore, sed pro rerum adjunctis
diversa doctrinae suae capita praedicavit. Jam vero do­
ctrina de potestate ecclesiae coactiva textu objecto non
excluditur. Etenim potestas, de (pia diximus, bono com­
muni procurando necessaria est; singulis tamen individuis,
ut Beo placeant, affectu libero opus est.
Vrgebis. Nullus credit nisi volens. Ergo vim inferre,
ut homo credat, semper nefas est.
Resp. Conc antec. Dist. conseq.: nefas est vim inferre,
ut infidelis credat, conc.; ne fidem impediat, nego’, ,. infidelium
— ait Angelicus — quidam sunt qui nunquam susceperunt
fidem, sicut gentiles et Judaei Et tales nullo modo sunt
ad fidem compellendi, ut ipsi credant: quia credere volun­
tatis est. Sunt tamen compellendi a fidelibus, si facultas
adsit, ut fidem non impediant vel blasphemiis, vel malis per­
suasionibus, vel etiam apertis persecutionibus." II. II. 10. 8.
Dices: Etiam de haereticis hoc valet: nullus credit nisi
volens. Ergo ecclesia consectando quondam poenis tem­
poralibus haereticos perverse egit.
Resp. Nego conseq. Scilicet: ..Ecclesia non persequitur
eos (haereticos), ut per violentiam inducantur ad creden­
dum, sed ne alios corrumpant, et ne tantum peccatum
inultum remaneat “ In Sent. IV. dist. 13. art. 3. Quod
quidem ex lege fit, cum baptizati ecclesiae subjiciantur.
Obj. II. Potestas, quae saevam inhumanitatem pro­
gignit, per se mala est. Atqui potestas, qua possit ecclesia
vim inferre, per se inhumanitatem progignit; quod patet
ex inquisitionis nefariis sceleribus.
Resp. Dist maj.: quae saevam inhumanitatem progignit
ipso usu et per se, conc.; quodam abusu et per accidens,
nego Et negata minori ad probationem dist : patet ex
sceleribus fictis, conc.; veris, nego. Abusus non tollit usum.

Quaestio XI. Art. IV.

Praeterea adversarii nihil antiquius ducunt, quam ut inqui­
sitionis tribunal in invidiam adducatur: 1° ipsi tribuendo,
quae non sunt inquisitionis sed potius antiqui juris civilis,
v. g. tortura, poenae valde durae; 2° detorquendo modum,
quo inquisitio in suis judiciis procedebat, licet in hujus­
modi tribunali vere, religiose et humane judicatum esse
novimus;1) 3° ignorando, poenas inquisitoriales de princi­
patu civili non parum pependisse, ipsamque inquisitionem,
quanquam tribunal illud ecclesiasticum erat, et civilis prin­
cipatus et ecclesiastici spontaneo consensu boni communis
causa viguisse;2) 4° objurgando ecclesiam de facinoribus,
quae saecularis potestas plura patravit, non annuente ec­
clesia, sed prorsus obnitente; 5° veritatem prorsus egre­
diendo, quantum ad morte multatorum numerum. Quin imo
in jure receptum est adagium: Ecclesia abhorret a sanguine.3)

*

*) Cf. Bern Guidonis, Practice inquisit. heret. pravitatis, Paris,
A. Picard; Mnrtene. Thesaurus anecdotorum, t. V. p. 1795 etc., De
modo procedendi: Hefele, Card. Ximenes; Bahnès, Le protestantisme
compare au catholicisme, t. IL: Claessens, L’inquisition et le régime
pénal pour la répression de l’hérésie dans les Pays-Bas du passé; Fran­
cisco Rodrigo, Historia verdadera de. la inquisition ; Orti y Lara, La
Inquisition, Rev. des quest hist. 1881, Octol).; Hergenrother, Kathol.
Kirche and christlicher Staat, XVI. et pro litteratura ibid. Beitrage,
p. 48—57; Λ Baudrillart, L’Eglise catholique, la Renaissance, le Prote­
stantisme (3. cd. 1904); A Luchaire, Innocent III. (1904). — Inter
acatholicos non sine studio aequitatis de inquisitione scripsit Ca­
millus Henner, Beitrâge zur Organisation und Kompetenz der piipstlichen
Ketzergerichte, de quo Zeitschrift fiir kath. Theol., 1891, IL, p. 363—
374. Multo rationabilius quam IL Ch. Lea, ex Philadelphia, cujus
Historiam Inquisitionis, anglice scriptum. Salomon Reinach latine red­
didit, de Inquisitione disserit Schafer, docens in universitate, quae
est in Rostock, Btitrüge zur Geschichte des spanischen Protestantismus
und der Inquisition im 16. Jahrh. (1902).
-) Cf. Danzas, Etudes sur les temps primitifs de l’ordre de S. Do­
minique, t. V. ch. X.: L’hérésie el la répression.
Ad rem Sylvius
in IL II. quaest. XL: „Haeretici non volunt audire ecclesiam: ergo
merito relinquuntur potestati saeculari, tanquani non amplius filii eccle­
siae, ac materna ejus benignitate indigni: potestas autem saecularis
potest punire malefactores rempublicam perturbantes . . . Cum ergo
haeretici rempublicam perturbant, ut tum experientia docet, turn", etc. —
Cf. Balmès, Le. prof, comparé au cathol. t. IL ch. XXXVII.
â) De tolerantia, non errorum, sed personarum rectissime Bal-

Quaestio XI, Art, IV.

Instabis. Coercitio ecclesiae, si praevaleret, haereti­
corum maximum numerum in periculum poenarum tem­
poralium adduceret.
Resp. Nego antec. Hoc enim quod objicitur prorsus
a re alienum est. „Revera — ait Leo XII1. — si divini
cultus varia genera eodem jure esse, quo veram religionem,
ecclesia judicat non licere, non ideo tamen eos damnat
rerum publicarum moderatores, qui, magni alicujus aut ad­
ipiscendi boni, aut prohibendi causa mali, moribus atque
usu patienter ferunt, ut ea habeant singula in civitate
locum." Encycl. Imm. Dei. — Praeterea haeresis, tametsi
in se mala, jam non invadit populos, sed potius inter nos
constituta est atque ob lugendam errorum haereditatem
non pauci bona fide errare creduntur.
Obj. HI. Si jus coercendi per poenas temporales in
ecclesia esset, Christus ecclesiae vim materialem ad jus
illud exercendum tribuisset. At ecclesia vi materiali
caret.
Resp. Dist. maj. : Christus ecclesiae tribuisset vim
materialem aut per ecclesiam aut per alios pro ecclesia
exercendam, conc.; tantum per ecclesiam ipsam exercendam.
nego. Et dist. min.: ecclesia non habet vim materialem,
formaliter, transeat; virtualiter, nego. Hoc missum facio,
quousque ecclesia vim materialem formaliter, seu imme­
diate sibi conjunctam, habere dicenda sit. At certe vir­
tualiter vim materialem habet, id est, jus habet adsciscendi
sibi eos, per quos illam vim exerceat. Ad rem patres con­
cilii Lateranensis III. c. XXVII.: „licet ecclesiastica dis­
ciplina sacerdotali contenta judicio, cruentas non efficiat
inès: „En matière de religion, la tolérance ainsi que l'intolérance
peuvent se trouver chez l'homme qui a de la religion, aussi bien
que chez celui qui n'en a pas; ni l'une ni l'autre de ces deux situa­
tions vis-à-vis de la religion n'implique nécessairement la tolérance
ou l’intolérance. Quelques personnes s’imaginent que la tolérance
est le propre des incrédules, et l'intolerance le propre des hommes
religieux: elles se trompent Qui fut plus tolérant que saint Fran­
çois de Sales? Qui est plus intolérant que Voltaire? “ 0 c. t. 11.
Quod quam verum sit, historia moderna manifestat-

414

Quaestio XJ I, Art. I.

ultiones, catholicorum tamen Principum constitutionibus
adjuvatur, ut saepe quaerant homines salutare remedium,
dum corporale super se metuunt evenire supplicium.u

Quaestio XII
De relationibus inter ecclesiam et statum.

ri

Habita disquisitione de ecclesiae juribus ac potestate
in se, consideretur societas ecclesiastica comparate ad civilem
statum. Neque haec quaestio superflua videtur. Nimirum
disputationes nostras de ecclesia valde complet, eamque
solam in terris rectricem esse ad finem supernaturalem, ex
dicendis fiet manifestius. Porro quaeritur,
Primo. Quaenam sint de relationibus inter ecclesiam et
statum systemata.
Secundo. Quibus principiis haec quaestio solvenda sit.
Tertio. Utrum ecclesia subordinetur statui.
Quarto. Utrum ecclesia a statu statusque ab ecclesia
sejungendus sit.
Quinto. l Ttrum ecclesia habeat potestatem indirectam in
temporalia.
Articulus I.

Quaenam sint de relationibus inter ecclesiam et
statum systemata.
De relationibus inter ecclesiam et statum systemata
tria; primum ecclesiam statui vult esse subjectam; secundum
ecclesiam a statu sejungit; tertium aliquam ecclesiae pote­
statem in statum esse, docet.
I. Systema subordinantium ecclesiam statui.
a) Imperii Romani theoria de Christiana religione haec
erat: non licet esse vos; praxis: sacrifica aut morere. Reddita
per edictum Mediolanense (313) ab imperatore Constan-

Quaestio XII, Art I.

410

tino M. pace ecclesiae, Christiani populi mille annis pro­
fessi sunt, oportere terrestre regnum caelesti famulari,
deficiente tamen, ut etiam id dicam, principum nonnul­
lorum praxi. Saeculo XIV. Wilhelmus Occam, Joannes
Giandone et Marsilius Patavinus hegemoniam principatus
civilis in ecclesiam, tanquam jus verumque rerum ordinem,
propugnare ordiuntur. Ita Marsilius Patavinus in opere:
Defensor pacis.
b) Protestantismi haec regula: cujus regio illius et re­
ligio; ita Palatinatus in Germania incolas comes Frederi­
cas IU ex Lutheranis Calvinistas fecit:/ Ludovicus eosdem
Lutheranos; Fredericus IV. iterum Calvinistas In Anglia,
regnante Henrico VIII. et Elisabeth, necnon in parliamento
anno 1546 nulla jurisdictio ecclesiastica nisi per regem, sub
rege, a rege. Doctrinam autem subordinationis ecclesiae
in cultu et disciplina multi, praesertim in Anglia, Erastianismum appellarunt, a Thoma Erasto, Calvinista, doctrinae
istius propugnatore (γ 1587). Imperium autem status in
religionem jus reformandi exercitium religionis atque jus
majestaticum circa sacra nominatum est. Cui juri lictitio
multis post annis titulus quaesitus a theologis; idque tri­
pliciter: 1 " per systema episcopale, 2° territoriale, 3° collegiale.
1° Juxta systema episcopale jurisdictio prius episcoporum
fuit; suspensum tamen eorum jus per pacem Augustanam
(1555), et collatum civili principi quantum ad exercitium.
At status ille suspensionis definit i rus factus est. Hinc jus
penes principem ut potestas devoluta. Systematis hujus
auctor Matth. Stephani (f 1646), Tractatus de jurisdi­
ctione, etc. 1611.
2" In systemate territoriali principi jus circa sacra
tribuitur, non per devolutionem ab episcopis, sed quod ec­
clesia versetur in territorio status, qui gubernatur a principe.
Ita Thomasius, I 'om Hechte eines Filrsten in Mitteldingen. 1695;
Vindiciae juris majest. circa sacra, 1699, et J. II. Bohmer,
Diss. de jure episc. principum evangelicorum, 1712. Neque ab
hoc errore multum distat B. Carpzov, Jurisprudentia eccle­
siastica seu consistorialis, 1645, qui jurisdictionem initio prin­
cipum fuisse autumat, deinceps ab episcopis attentatam

i

416

Quaestio XII, Art. I

3° Systema collegiale in eo consistit, quod principi jus
in sacra competere ducitur ut jus delegatum. Nimirum iis
delegatum est a communitatibus (Gemeinde) seu ab eccle­
sia, quae non est nisi collegium, cujus membra aequalia
sunt. Hoc enim collegium hominum, nullo hierarchico
gradu distinctorum, cum primigenium jurisdictionis eccle­
siasticae subjectum fuerit, jus in sacra transfert in princi­
pem. Ab eo igitur fonte principatus civilis habet jura
collegiato in sacra. Insuper principi vi principatus jus circa
sacra tribuitur. Systema collegiale, cujus Pufendorf funda­
menta jecit, exstructum est a Chr. M. Pfaff (t 1760), Ori­
gines juris ecclesiastici, 1719.
c) Gallicanismus, Jansenismus, Febronianismus et Joscphinismus eo spectant, ut etiam in regnis catholicis politicae
potestati pars haud exigua regiminis ecclesiastici conceda­
tur. Unde systema potestatis indirectae negativae in sacra;
quae quidem potestas nuncupari solet jus majestaticum circa
sacra. Hoc jus ab aliquibus dicitur una cum regno ipso
natum et potestati regiae tam inconvulse connexum, ut
eodem se princeps nequeat abdicare, nisi una seipsum prin­
cipatu exuat. Ad idem jus refertur 1° jus advocatiae et
protectionis, quo status in ministris religionis instituendis,
in educandis sacrorum alumnis et in promovendis ordinibus
religiosis jure proprio disponit; 2° jus supremi dominii in
bona ecclesiastica, quod fuit titulus eripiendi possessiones
ab ecclesia; 3° jus reformandi, quod est potestas principum
exstirpandi abusus, in ecclesiam illapsos, urgendique cano­
nes; 4° jus supremae inspectionis, quod disciplinam ecclesia­
sticam ac totam vitam ecclesiae exteriorem et activitatem
administranti statui subdit: 5° jus cavendi, quod legibus
praeventi vis operationem ecclesiae obstruit, ne ecclesia
statui noceat; 6° jus placeti et exsequatur, quod est majestati
civili tributa potestas prohibendi bullarum, encyclicarum et
ceterorum actorum ecclesiasticorum publicationem eaque
examinandi in tribunali civili, priusquam exsecutioni man­
dentur; 7" appellatio tanquam ab abusu (appel comme d’abus)
seu jus, quo status, plane ut judex superior, in rebus eccle­
siasticis appellationes a sententia ecclesiastici judicis et re­

Quaestio XII, Art I

417

cursum ad principem admittit Hujusmodi opiniones falsae,
saeculo XIV. aetate Philippi Pulchri sparsae, sanctione
pragmatica Bituricensi (1438) animis infixae, fautores non
paucos habuere, inter quos Pithou, Les Ubertez de pEglise
Gallicane, 1594; Dupuy (Puteanus), Preuves des Ubertez de
PEglise Gallicane, 1639; Justinus Febronius, De statu eccle­
siae et legitima potestate Romani Pontificis liber singularis ad
reuniendos dissidentes in religione christianos compositus, 1763:
Eybel (f 1805), Pehem (t 1799), congressus Emsensis (1786),
synodus Pistoriensis (1786), Nuytz, Dove, Bluntschli, Hinschius, Friedberg.
d) Ifegeliunismus. Hegel ■ τ 1831), pantheism! pravitate
infectus, asserit, statum esse divinam voluntatem (gottlicher
Wille), quae, ut spiritus praesens, ad realem formam et
organisationem mundi einer Welt) se explicat. Status est
absolutus sibique finis (Selbstzweck) et uniuscujusque finis
ultimus (Endzweck). Status est fons omnium jurium: re­
ligio tota subjectiva est: status est objecti vus, scit, vult,
regit. Hinc status omnia ipsamque religionem absorbet.
Cf Grundlinien der Philosophie des Redits Istud igitur sy­
stema constat ex negandis juribus Dei et quovis bonorum
futurorum ordine. Cujus quidem statolatriae et Caesaropapismi praecursores fuerunt Thomas Hobbes (τ 1679 in
libro De cive ac in Leviathan, et Spinoza (t 1677) in opere,
quod inscriptum est 'Praefatus theologico-politicus. Cf. Meyer,
Jnstit. juris naturalis, et de abusu juris Romani pro Caesare
contra ecclesiam, Danzas, S’. Raymond de Pennafort, t. 1
Leo XIII., Encycl. Libertas plurimorum modernorum
statolatricam mentem his describit: „Vim simul potesta­
temque civilis principatus usque eo exaggerant, ut sicut
unam quamvis e consociationibus civium voluntariis, ita
ecclesiam Dei sub imperium ditionemque reipublicae sub­
jungant/
II. Systema statum ab ecclesia et ecclesiam a
statu sejungentium. In eo systemate piritualis ordo et
temporalis dissociantur, et separatio perhibetur esse debitus
rerum status, qui in se recto utriusque potestatis ordini re­
spondet. Qui huic errori adhaerent, ita se sentire affirmant,
ne Groot, Summa apologet

Ed. tertia

418

til

Quaestio λΠ, Art I.

quod status et ecclesia sibi invicem sint potestates alienae;
alii, quod inimicae. Et ejus quidem sententiae naturam
Leo XIII. descripsit his verbis: «Plures enim rempublicam
volunt ab ecclesia sejunctam et penitus et totam, ita ut in
omni jure societatis humanae, in institutis, moribus, legibus,
reipublicae muneribus, institutione juventutis, non magis
ad ecclesiam respiciendum censeant, quam si esset omnino
nulla; permissa ad summum singulis civibus facultate, ut
privatim, si libeat, dent religioni operam." Encycl. Liber­
tas. Systema sejunctionis agnoscitur in Machiavelli, H
principe, qui moralem tam imo loco collocavit, ut civili po­
testati permitterent, nihil legem moralem curare, sed solani
utilitatem suam. Cf. Suarez, De leg. lib. III. 12. Imma­
nuel Kant, cum in Critica rationis purae principia posuisset,
ex quibus sequeretur, de exsistentia Dei non haberi scien­
tiam. in aliis operibus moralem a religione, juridicum ordi­
nem a morali separavit. Sic vel fundamenta ordinatae
colligationis ambarum potestatum subruit. Nostra aetate
Cavour novam antiquo errori formulam aptavit: libera eccle­
sia in statu libero. [Iniversim naturalistae et ration alist-ae,
si qui doctrinam de subjuganda ecclesia vitaverint, in hoc
systema dissociandae utriusque potestatis inciderunt.
III. Systema eorum, qui potestatem aliquam
ecclesiae in statum docent. Catholici statum aliquo
modo ecclesiae subordinari profitentur, sed alii aliter. Tres
sunt sententiae; prima tuetur potestatem ecclesiae in sta­
tum directam, secunda directivam, tertia indirectam.
1° Potestas directa ea dicitur, qua status non tantum in
rebus spiritualibus, verum etiam res temporales statuum,
ratione sui. ecclesiasticae auctoritati sunt subjectae; idque
ex institutione Christi Ex (pio concludunt potestatem ci­
vilem non derivari in principem saecularem nisi per debi­
tam et subalternatam emanationem a Pontifice Maximo.
Pro hac sententia stetisse videntur Joannes Sarisberiensis,
Polycraticus; Augustinus Triumphus seu de Ancona, De
potest, ecclesiastica; Panormitanus seu Nicolaus de Tudeschis,
Comm. in Deer. lib. II. Molitor, Die Decret. ,,Per Venera­
bilem", recte subscribit Bellarmino dicenti : «Neque difficile

Quaestio XII, Art. I.

419

esset, alios Theologos, qui contrariam sententiam potesta­
tem directam) tueri videntur, ad concordiam cum caeteris
revocare." Doctores autem illi pauci, qui medio aevo po­
testatem directam propugnarunt, suum systema generatim
sic intellexisse censentur, ut potestatis civilis exercitium
ordinatione divina pertineret ad principes.
2° Potestas directiva. Hujus systematis assertores nul­
lam veri nominis jurisdictionem et potestatem coactivam
in temporalia divinitus ecclesiae datam esse existimant, sed
eam tantum, quae docendo et adhortando exerceatur. Pon­
tifices autem Romanos, directionis illius limites egressos,
docent ex speciali titulo, aut possessione quadam peculiari,
denique jure positivo humano, non divino jure, potestatem
haec ita patrandi obtinuisse. Hanc sententiam sequi vide­
tur Fénelon, Dissert, de auctor. Summi Pontificis, eamque
maxime tuetur Gosselin, Pouvoir du Pape au moyen âge.
Hic in explicandis iis, quae mediae aetatis Pontifices Summi
in temporalibus gesserunt, unice systemate historico, ut ait.
utitur, id est temporis illius publico jure, relicto prorsus
systemate theologico, quod in multis Pontificum gestis etiam
jus divinum agnoscit.
3° Potestas indirecta dicitur, quae non est primario et
intra terminos ejusdem potestatis, sed propter aliud et in
potestatem distinctam. Haec porro potestas indirecta eccle­
siae in temporalia est illa, (pia temporalia subjecta sunt eccle­
siae non ratione sui, sed in quantum referuntur ad finem reli­
gionis. In hoc igitur systemate ecclesia habet potestatem
jurisdictionis in spiritualia principaliter, in temporalia secun­
dario, (piasi ex consequenti et ratione connexionis cum spiri­
tualibus seu, ut ajunt, ratione peccati. Atque haec videtur
esse sententia S. Augustini, De civit. Dei, lib V. 24.; Innocentii III., Decret. Novit.; S. Thomae Aquinatis, II. II. (»0.
art. 6. ad 3. et alias. Joannes Turrecremata septem capi­
tibus libri II. (90—92., 113 116) Summae de ecclesia sy­
stema potestatis indirectae exponit, probat, refellit senten­
tiam tam eorum, qui nullam, (piam aliorum, qui directam
ecclesiae potestatem in temporalia defendunt. Ipsa vox
indirecta ab ipso indicari videtur, ubi mentem suam his
*
27

——

420

Quaestio XII, Art. II.

verbis exprimit: „Romanus Pontifex licet non habeat po­
testatem regulariter sive directe ita plenam in temporalibus,
sicut in spiritualibus: nihilominus etiam habet potestatem
in temporalibus ex consequenti, et hoc proprio jure, quan­
tum scilicet necessarium est ad conservationem rerum spi­
ritualium". 0. c. lib. II. 114; cf. 113. prop. 4. Egregius
dein potestatis ejusdem indirectae defensor est Bellarminus,
Tract, de potestate Summi Pontificis in rebus temporalibus adv.
Barclaium. — De parte etiam historica hujus quaestionis
cf Suarez, Defensio fidei cath., lib. III.; Mamachi, Origines
et antiquitates Christ., t. IV.; Phillips, Kirchenrecht, t. III.:
Hergenrother, Kathol. Kirche und christlicher Staat; Bianchi,
Delia potesta e della politia della Chièsa; Molitor, Die Decre­
tale ..Per venerabilem"; De Kammerstein, De Ecclesia et
Statu; Lombardo, La separatione dello Stato dalla Chiesa;
Manning, The Vatican Decrees in their bearing on civil alle­
giance; Allies, Church and State as seen in the formation of
Christendom; Tarquini, Les principes du droit public de ΓEglise,
trad. Onclair, edit. 4.
Ab acatholicis, quoniam doctrinam veterum de pote­
state indirecta parum intelligebant, saepe falso de syste­
mate catholico judicatum est. Ita erraverunt et non pan­
cos in errorem duxerunt el. K. Bluntschli, Geschichte (1er
n eue ren Staatsuissenschaft et 0. Gierke, Das deutsche Genossenschaftsrecht, vol. III., quod Fredericus Maitland anglice
redditum et introductione auctum edidit et inscripsit: Polilicui theories of the middle Age (1900).
Articulus II.

De principiis, quibus quaestio de relationibus inter
ecclesiam et statum solvenda est.
I Status quaestionis. Quaeritur, quid de relatio­
nibus inter ecclesiam et statum constitutum sit divinitus.
Quod non idem est atque disserere de potestate in tempo­
ralia, ecclesiae quondam concessa aut concedenda posthac,
1° jure duntaxat historico; 2° jure positivo humano et jure
publico cujusdam temporis: 3° jure aliquo, ut ajunt provisorio,

Quaestio ΧΠ, Art. II.

necessario praeteritis temporibus; 4° dictatura quadam, re­
staurandae societatis causa oblata Pontifici Maximo. — Nec
tamen negatur, ecclesiam, „majus aliquod vel vitandi caussa
malum, vel adipiscendi aut conservandi bonum" (encl Liber­
tas), aliquando nonnulla in praxi concedere aliaque tolerare,
verum salvo jure
Nobis autem de jure quaerendum est, necnon indican­
dum, ex quibus principiis refellatur doctrina de ecclesiae
jurisdictione in statum erronea, stabiliatur vera. Porro
hujusmodi principia spectant 1° utriusque potestatis origi­
nem; 2° earum distinctionem et perfectionem socialem:
3° status finem proximum; 4° ecclesiae finem proximum;
5° utriusque potestatis finem ultimum; 6° ordinem potesta­
tum, manifestum ex fine.
II. Principium primum: Fons juris et origo
auctoritatis tam civilis quam ecclesiastici est so­
lus Deus Scriptum est: Non est enim potestas nisi a Deo.
Rom XIII. 1. Ergo quaestio, de qua agitur, solvenda est
non ex jure novo, sed ex lege divina, in lege naturali evangelicisque praeceptis manifestata. Quare in Syllabo notatur
prop. 39.: «Reipublicae status, utpote omnium jurium origo
et fons, jure quodam pollet nullis circumscripto limitibus.
**
Est autem verissima S. Thomae sententia: ..potestas spiri­
tualis et saecularis utraque deducitur a potestate divina,
et ideo in tantum saecularis potestas est sub spirituali, in
quantum est ei a Deo supposita." Sent IV. dist 44. in fine.
111. Principium secundum:Status et ecclesia sunt
societates distinctae, utraque in ordine suo per­
fecta. De qua re Leo XIII. illud in encyclica Immort.
Dei: «Deus humani generis procurationem inter duas po­
testates partitus est, scilicet ecclesiasticam et civilem, alle­
ram quidem divinis, alteram humanis rebus praepositam.
l'traque est in suo genere maxima: habet utraque certos,
quibus contineatur, terminos, eosque sua cujusque natura
causaque proxima definitos; unde aliquis velut orbis circum­
scribitur, in quo sua cujusque actio jure proprio versetur.
**
Ecclesia igitur et status sunt regna distincta, sic ordinante
Deo Quod idem ab Angelico explicatur his verbis: ..Hujus

Quaestio XII, Art. II.

ergo regni (spiritualis) ministerium, ut a terrenis essent spi­
ritualia distincta, non terrenis regibus sed sacerdotibus est
commissum, et praecipue summo sacerdoti successori Petri
Vicario Romano Pontifici." De reyim. prine, lib. I. 14. Et
amplius: rin tantum saecularis potestas est sub spirituali,
in quantum est ei a Deo supposita scilicet in his, quae ad
salutem animae pertinent: et ideo in his magis est obediendum potestati spirituali, quam saeculari. In his autem,
quae ad bonum civile pertinent, est magis obediendum po­
testati saeculari, quam spirituali, secundum illud Matth.
XXII. 21.: Reddite ergo quae sunt Caesaris, Caesari." Nulla '
igitur in catholica doctrina de utraque potestate confusio,
sed diligens earum distinctio. Hoc tamen loco animadver­
tendum est, ab acatholicis passim negari, ecclesiam esse
societatem perfectam; quamobrem lectorem remittimus ad
quaest. IV. art. 1., ubi hoc principium secundum, in quan­
tum ecclesiam attingit, demonstratur.
IV. Principium tertium: Finis societatis civilis
proximus est, humano generi bonum comparare tem­
porale et mundanum, habita tamen ratione finis
ultimi hominum, qui est Deus. Hujus principii prima
pars, facile cum ab acatholicis concedatur, explanatione
nulla indiget. Ad secundam partem et de fine ultimo haec
SS. Leo XIII : «Nati enim susceptique omnes homines su­
mus ad summum quoddam et ultimum bonorum, quo sunt
omnia consilia referenda, extra hanc fragilitatem brevita­
temque vitae in coelis collocatum. Quoniam autem hinc
pendet hominum undique expleta et perfecta felicitas, id­
circo assequi eum, qui commemoratus est, finem tanti inter­
est singulorum, ut pluris interesse non possit. Civilem igitur
societatem communi utilitati notam in tuenda prosperitate
reipublicae necesse est sic consulere civibus, ut obtinendo
adipiscendoque summo illi atque incommutabili bono quod
sponte appetunt, non modo nihil importat unquam incom­
modi. sed omnes quascunque possit, opportunitates afferat.
Quarum praecipua est, ut detur opera religioni sancte inviolateque servandae, cujus officia hominem Deo con­
jungunt." Eneycl. Imm. Dei. Excluditur ergo sententia

Quaestio XII, Art. 11.

dicentium, statum sibi esse unicum et ultimum finem. Quem
errorem S. Thomas olim repulit hoc ratiocinio:
«Idem oportet esse judicium de fine totius multitudinis,
et unius. Si igitur tinis hominis esset bonum quodeumque
in ipso existens; et regendae multitudinis finis ultimus esset
similiter ut tale bonum multitudo acquireret, et in eo per­
maneret . . . Sed quia homo vivendo secundum virtutem ad
ulteriorem finem ordinatur, qui consistit in fruitione divina,
oportet eumdem finem esse multitudinis humanae qui est
hominis unius. Non est ergo ultimus finis multitudinis con­
gregatae vivere secundum virtutem, sed per virtuosam vitam
pervenire ad fruitionem divinam." De regim prine. I. 14.
V. Principium quartum: Finis ecclesiae proxi­
mus perducere homines ad felicitatem sempiternam.
Hoc probatum est q. 11. art. 3. Cardo autem hujus quae­
stionis est excellentia finis illius supernaturalis.
VI. Principium quintum: Ordo potestatum est
sicut ordo finium. Haec regula in encycl. hnmort. Dei
de ordinata inter utramque potestatem colligatione: «Qualis
autem et quanta ea sit, aliter judicari non potest, nisi re­
spiciendo, uti diximus, ad utriusque naturam, habendaque
ratione excellentiae et nobilitatis caussarum; cum alteri
proxime maximeque propositum sit rerum mortalium com­
moda, alteri coelestia ac sempiterna bona comparare." Finis
enim est potissima causarum, et causa finalis aliarum cau­
sarum causa; quare «uniuscujusque rei quae est propter
finem, necesse est quod forma determinetur secundum pro­
portionem ad finem". I. II. 95. a. 3. Ex quo fit, ut finis
potestatis sit mensura potestatis; quam mensuram qui ex­
cedit, haud dubie subvertit ordinem, ab ipso Deo rebus
constitutum.
VII. Principium sextum: Finis utriusque potesta­
tis ultimus Deus. Deus enim ut summum bonum summus
finis est. Jam vero „in omnibus agentibus et moventibus
ordinatis, oportet quod linis primi agentis et motoris sit
ultimus finis omnium, sicut finis ducis exercitus est finis
omnium sub eo militantium". S. Thom. C. Gent. lib III. 25.
Hactenus de principiis.

424

Quaestio XII, Art III.

Articulus III.

Utrum ecclesia subordinetur statui.
I. Status quaestionis, considerata adversariorum
sententia, fiet manifestus. Hegelianismus nulla ecclesiae
/o, nec juris exercitium novit, nisi a civili potestate de­
finita; protestantismus, infitiatus visibilitatem pertinere ad
essentialia verae Christi ecclesiae, gubernationem ecclesiae
principatui temporali tradidit; regalismus, tributo civili
potestati jure, quod vocant exsequatur, aliaque id genus,
ecclesiam ad suas res agendas plane liberam esse non sinit.
Omnes societatis ecclesiasticae auctoritatem extenuant, ..vim
simul potestatemque civilis principatus usque eo exagge­
rantes, ut sicut unam quamvis e consociationibus civium vo­
luntariis, ita ecclesiam Dei sub imperium ditionemque reipublicae subjungant “ Encycl. Libertas. Igitur ostendemus,
civilis potestatis non esse definire, quae sint ecclesiae jura
ac limites, intra quos eadem jura exercere queat, atque
ecclesiasticam potestatem suam auctoritatem exercere de­
bere absque civilis gubernii venia et assensu, seu, ecclesiae
potestatem imperio civili nullo modo esse obnoxiam. Cf.
Syll., encycl. /mm. Dei et encycl. Sapientiae christianae.
11. Tam indirecta quam directa subordinatio
ecclesiae excluditur. Qui potestatem ecclesiasticam ra­
tione sui sub imperium reipublicae subjugant, statui eccle­
siam docent esse directe obnoxiam. Ili sane nec indolem
societatis perfectae in Christi coetu respiciunt nec celsi­
tudinem finis, qui coetui illi est proxime propositus. Verum
alii ecclesiam non ratione sui principatui reipublicae arbi­
trantur subordinatam esse, sed indirecte, hoc est, in ordine
ad finem potestatis civilis, quasi ligari posset ecclesia,
quotiescunque bonum temporale id postulare videretur.
Cui quidem doctrinae refellendae valent argumenta tum ex
S. Scriptura, quae demonstrat, ecclesiae missionem adim­
plendam invitis quoque potestatibus saecularibus, tum ex
fine ecclesiae, qui, nobilissimus cum sii omniumque supre­
mus, nullius potestatis saecularis fini cedere debet.

Quaestio XII, Art. III.

425

Thesis: Ecclesia statui nullo modo subordinatur.
Argumenta.

Arg. 1. Ex S. Scriptura. Omnis principatus, etiam
civilis, obedire debet Christo Domino. Atqui omnia, quae
religionem attingunt, in Evangeliis ac apostolorum epistolis
potestati ecclesiasticae demandantur absque ulla subordinatione principatui civili, sive explicita sive implicita. Ergo
ecclesia nullo pacto subordinata est statui. Prob. min.
Christus loquitur ad Petrum: Tu es Petrus, et super hanc
petram aedificabo ecclesiam meam; — tibi dabo clares regni
caelorum Matth. Χλ’Ι. Similiter Dominus ad apostolos:
ego mitto vos, Joann. XX. 21.; Data est mihi omnis potestas
in caelo et in terra: euntes ergo docete omnes gentes, Matth
XXVIII. 18, 19. Haec ad apostolos. Nihil ergo principi;
nihil per principem; nihil dependenter a principe, verum
etiam eo refragante. Hinc: in synagogis suis flagellabunt cos;
et ad praesides et ad reges ducemini propter me. Matth X.
17, 18.; et illud apostolorum, cum a principibus synagogae
praedicare prohiberentur: obedire oportet Deo magis, quam
hominibus. Act. V. 29. Quam vero haec apostolorum suf­
ficientia ad potestatem exercendam ecclesiasticam non ex­
stincta sit in eorum successoribus, textus probant, quibus
alias divinum hierarchiae primatusque Romani institutum
ostenditur.
Arg. II. Ex fine ecclesiae. Societatum sicut finis ita
potestas. Porro finis ecclesiae non est inferior lini status.
Ergo nec potestas ecclesiae est inferior potestati civili.
Prob. min. Finis supernaturalis et spiritualis non est in­
ferior lini naturali et temporali. Probavimus autem eccle­
siae finem proximum esse felicitatem hominum supernaturalem et spiritualem; finis autem proximus societatis civilis
felicitas temporalis est Ita fit, ut. ecclesia imperio civili
nullo modo sit obnoxia. Neque aliud principibus baptizatis
tanquam de jure concessum est; non enim ecclesiae rectores
baptismate facti sunt, sed filii.
Arg. HE Ex traditione, a) Tribus prioribus saeculis

426

Quaestio XII, Art. III.

ingens martyrum numerus pro libertate et independent
religionis dimicavit; item illius aevi doctores ecclesiae pasto­
ribus potestatem in spiritualia tribuunt, principi nullam; de
matrimoniorum etiam validitate ecclesiam contra ac potes­
tatem civilem praedicasse, scriptum est apud Ignat. Antioch.
Ad Polyc. X.; Justin. Apol. I. 15.; Athenag., Legatio pro
Christianis, XXXII. XXXIII. Exinde Pontifices Romani,
episcopi et alii viri praestantes pro ecclesiae libertate multa
saepissime passi sunt, S. Athanasius, S. Martinus I., S. Gre­
gorius VII., S. Thomas a Becket, Thomas Morus. Hos
omnes movit, ut acerba quaevis quam ecclesiam servam
esse mallent, firma fides dignitatis ecclesiae. Quid quod
solus catholicorum coetus constanter excussit jugum illud,
quod Byzantini, Russi, nationales ecclesiae protestandum
bajulare coacti sunt.
b) Aperte JTosius Cordub. ad Constantium imp.: rNe
te rebus misceas ecclesiasticis . . . tibi Deus imperium de­
dit, nobis ecclesiastica concredidit.“ Apud S. Athan. Hist.
Arian. XLIV. Lucifer Calarit.: „quomodo dicere poteris,
judicare te posse de Episcopis, quibus nisi obedieris, jam,
quantum apud Deum, mortis poena fueris mulctatus?" Pro
Athan. ad Constantium imp lib. I. — S. Ambrosius: Scriptum
est: Quae Dei, Deo; quae Caesaris, Caesari. Ad imperatorem
palatia pertinent, ad sacerdotem ecclesiae." Ep. 20. Sym­
machus Papa, ep. apol. ad Anastasium: ,.An, quia imperator
es, divinum putas contemnendum esse judicium? An, quia
imperator es, contra Petri niteris potestatem?" — Cf. Roskovany, Monumenta cath.
c) «Quin etiam et opinione et re eamdem (auctoritatem
in se ipsa absolutam planeque sui juris) probarunt ipsi viri
principes rerumque publicarum gubernatores, ut (pii paci­
scendo, transigendis negotiis, mittendis vicissimque acci­
piendis legatis, atque aliorum mutatione officiorum, agere
cum Ecclesia tamquam cum suprema potestate legitima
consueverunt." Imm. Dei. Ita Constantinus M. ad epi­
scopos: „Vos in iis (piae intra ecclesiam (ιών ιϊσω) sunt,
episcopi estis. Ego vero in iis quae extra (τών ίχνος) ge­
runtur Apud Eus. Vita Const. M. lib. IV. 24. Similiter
*

Quaestio XII, Art. Ill

427

Theodosius junior coram patribus concilii Eph· sini: .Nefas
est enim, qui sanctissimorum Episcoporum catalogo adscriptus non est, illum ecclesiasticis negotiis et consolatio­
nibus sese immiscere." Labbe, t. 111. coi. 441, 442.
Quaeres, quousque memorata ecclesiae libertas extendatur.
liesp. Hujus rei completa expositio cum ad canonistas
spectet, capita quaedam libertatis ecclesiasticae, ex actis
Pontificiis excerpta, proponam.
a) rQuidquid est in rebus humanis quoquo modo sa­
crum ... id est omne in potestate arbitrioque Ecclesiae.“
Imm. Dei Cf. nonnulla particularia in encycl. Jampridem
6. Jan. 1886.
b) Notantur in Syllabo prop. 20.: „ Ecclesiastica potestas
suam auctoritatem exercere non debet absque civilis gu­
bernii venia et assensu;" prop. 28.: ..Episcopis, sine gubernii
venia, fas non est vel ipsas Apostolicas litteras promul­
gare;" prop. 29.: „Gratiae a Romano Pontifice concessae
existimari debent tamquam irritae, nisi per gubernium
fuerint imploratae"; prop. 33.: .Non pertinet unice ad
ecclesiasticam jurisdictionis potestatem proprio ac nativo
jure dirigere theologicarum rerum doctrinam;" prop. 41.:
. . . .Civili potestati vel ab infideli imperante exercitae
competit potestas indirecta negativa in sacra; eidem proinde
competit nedum jus quod vocant exequatur, sed etiam jus
appellationis, quam nuncupant, ab abusu;" prop. 42.: .In
conflictu legum utri usque potestatis, jus civile praevalet;prop. 44.: „Ci vilis auctoritas potest se immiscere rebus,
quae ad religionem, mores et regimen spirituale pertinent.
Hinc potest de instructionibus judicare, quas ecclesiae pa­
stores ad conscientiarum normam pro suo munere edunt,
quin etiam potest de divinorum sacramentorum administratione et dispositionibus ad ea suscipienda necessariis
decernere;" prop. 49.: .Civilis auctoritas potest impedire,
quominus sacrorum Antistites et fideles populi cum Ro­
mano Pontifice libere ac mutuo communicent
prop. 50.:
„Laica auctoritas habet per se jus praesentandi episcopos,
et potest ab illis exigere, ut ineant dioecesium procuratio­
nem, antequam ipsi canonicam a S Sede institutionem et

428

Quaestio XII, Art. III.

apostolicas litteras accipiant/ prop. 54.: «Reges et Prin­
cipes non solum ab Ecclesiae jurisdictione eximuntur,
verum etiam in quaestionibus jurisdictionis dirimendis supe­
riores sunt Ecclesia.“ Cf. prop. 30, 31, 32, 43, 45, 46, 47,
48, 51, 52, 53, 68—74.
Objectiones.

Obj. I. Quae sunt in statu, statui subordinantur.
Atqui ecclesia est in statu. ,,Νοη enim — S. Optatus ait
— respublica est in ecclesia, sed ecclesia in republica."
De schism. Donat. III. 3. Ergo status est ecclesiae superior.
Resp. Dist. maj.: statui subordinantur quaecunque in
statu sunt formaliter, conc.; materialiter, nego. Et ad mi­
norem: ecclesia est in statu formaliter, nego; materialiter,
subdist.: sub aliquo respectu, conc.; simpliciter, nego. Optatus
autem a nobis non dissentit, propterea quod hoc unum
meminit, ecclesiam, alibi saepe impetitam, ,,in imperio
Romano in tuto esse, non «in barbaris gentibus
.
*
Ideo
ait: «Ecclesia in reipublica est, id est imperio Romano ...
ubi et sacerdotia sancta sunt et pudicitia et virginitas,
quae in barbaris gentibus non sunt, et si essent, tuta esse
non possunt." — Cuique haec legenti apparet, quam in­
caute Du Pin, Baudouin et regal istae Optati sententia ab­
usi sint.
Distinctio nostra omnino recta videtur. Ecclesia enim,
cum in ordine suo divinitus summa sit, haberi non potest
pars, quam respublica formaliter, ut totum suas partes
solet, continet. Esse autem mere materialiter in statu,
puta habitando, non efficit, ut adstricta potestati civili
teneatur ecclesia, quae jure divino a jurisdictione status
eximitur. At ne hoc quidem simpliciter verum, ecclesiam
ob inhabitationem numeri majoris minorisve fidelium in
tali republica, materialiter in ea contineri. Ecclesia quippe
nullis status limitibus circumscripta est, cum societas sit
universalis suoque tine cuncta regna transcendat
Instabis. Cives et externa subjiciuntur potestati poli­
ticae. Jam vero ecclesia membra habet, (pii sunt cives, et

Quaestio XII, Art. III.

429

in ea cernuntur externa plurima. Ita sub hoc respectu
statui subjicitur ecclesia.
Resp. Dist maj.: subjiciuntur potestati politicae ho­
mines, ut cives, sunt, conc.; ut fideles, nego. Item: externa
subsunt statui, si sint mere temporalia, conc.; si spiritualia,
nego. Et vero iidem homines et cives esse possunt et
fideles; ut cives, legibus reipublicae inserviunt, fideles oportet
obtemperare ecclesiae. Atque S. Thomas optimo jure
dixit: «horno non ordinatur ad communitatem politicam
secundum se totum et secundum omnia sua . . . Sed totum
quod homo est, et quod potest et quod habet, ordinandum
est ad Deum.
*
I. II. 21. art. 4. ad 3.
Quod ad externa attinet, haec omnia potestati civili
subesse minime existimanda sunt, nisi exteriora dixeris
eadem omnino esse ac civilia. At ecclesia jure divino so­
cietas est etiam visibilis; quo intelligitur, non omnia externa
civilia esse, sed aliqua ecclesiastica. Porro ecclesiastica
potestati sacrae subjecta sunt
Obj. Π. Regibus Israel potestas in religionem concessa fuit. Ita cur civilis principatus ea jam careat, reperire nequimus.
Resp. Trans. antec. et nego conseq. Fuisse eam, quae
perhibetur, in regibus Hebraeis potestatem in sacra, viri
oppido gnari pernegant, ut Suarez, Defensio fidei cath III
et Bellarminus, Responsio ad apol. pro juramento fidelitatis
At fuerit vere sub V. Testamento hujusmodi potestas in
principe, Quid ergo? Nimirum sicut regiminis Israelitici
generatim ita et regum indoles theorratica; deinde finis
proximus religionis Judaicae, cum haec et regno Judaico
condendo instituta esset, temporalis pariter et spiritualis
erat, ut affirmat S. Thomas his De reg. prine. 1. 14.: «quia
in veteri loge promittebantur bona terrena non a daenionibus, sed a Deo vero religioso populo exhibenda; inde et
in lege veteri sacerdotes regibus leguntur fuisse subjecti.
Sed in nova lege est sacerdotium altius, per quod homines
traducuntur ad bona coelestia *
Instabis. Principes quoque catholici saepe praecepta
dederunt in rebus ecclesiasticis.

430

Quaestio XII, Art. III.

Resp. Dist. antec.: id fecerunt principes suo jure pro­
prio, nego; jure, aut ab ecclesia ipsis concesso, aut prorsus
usurpato, conc. Neminem latet, in principe quandoque de­
siderari aliquid, atque extortum quandoque jus episcopis,
qui principatui protervo plus aequo morigebantur. Sed et
quaedam majoris mali vitandi causa interdum tolerata sunt;
alia positive concessa et approbata, praesertim iis princi­
pibus, qui suis statutis ecclesiae leges non laedebant, sed
confirmabant, ut Justinianum imperatorem fecisse probant
ipse Novell. 9 et 123 necnon Beveridge, Pandect. Canonum.
Prolegom.
Obj. III. Penes regnum temporale potestas est jure
suo videndi, ne quid respublica detrimenti capiat. Huic
autem legi salutis publicae procurandae omnia oportet esse
subjecta. Ergo principatus civilis hanc ob causam res
ecclesiasticas jure suo regere potest.
Resp. Dist. maj.; salutis publicae procuratio jus est
potestatis civilis, salva divina ordinis lege, conc.; ea lege
spreta, nego. Dist. et min.: reipublicae saluti subjecta sunt
omnia civilia, conc.; ecclesiastica, nego. Fundamentum re­
sponsionis est obedientia, (piam et status et ecclesia debent
Deo, utramque potestatem ordinanti. Certe quidem homines
civilem auctoritatem vereri tenentur; at status omnium
jurium fons esse stultissime dicitur. Proinde „ubi imperandi
jus abest, vel si quidquam praecipiatur rationi, legi aeter­
nae, imperio Dei contrarium rectum est non parere, scilicet
hominibus, ut Deo pareatur. Sic praecluso ad tyrannidem
aditu, non omnia pertrahet ad se principatus: sua sunt
salva jura singulis civibus, sua societati domesticae, cunctisque reipublicae membris, data omnibus verae copia
libertatis, quae in eo est, quemadmodum demonstravimus,
ut quisque possit secundum leges rectamque rationem
*.
vivere
Leo XIII. Encycl. Libertas. Cf. S. Thom. I. II.
95, 3; 96, 4.
Urgebis. Fieri potest, ut ecclesiastica potestas jure suo
abutatur. Ecclesiam igitur a statu refrenari necesse est.
Pcs/j. Dist antec.: fieri potest, ut abusus reperiatur in
dogmate definiendo, nego; in ordinanda disciplina particulari,

Quaestio XII, Art III.

431

subdist.: fas est ob abusum possibilem ipsam potestatem
ecclesiasticam absorbere aut obstruere, nego; fas est, si
abusus constet, doctrinam moralem de lege aut poena in­
justa sequi, conc
Replicabis. Unicuique societati jus cavendi est. At
status est perfecta societas Pollet igitur jure cavendi
ecclesiam.
Resp. Dist. maj.: unicuique societati est jus cavendi,
mediis justis, conc; injustis mediis, nego. Ad minorem:
status est perfecta societas omnipotens, nego; in suo ordine,
a Deo determinato, conc. .Jus cavendi in sensu adversariorum
tam in se quam in mediis est injustitia maxima. In se;
potestas enim ecclesiastica traducitur tanquam potestas per
se inimica civitatibus; quod repugnat cum ecclesiae insti­
tutione, quae divina est; cum operatione ecclesiae, quae per
se societati civili amica est et saluberrima: cum historia,
quae statui locum aggressivum in certaminibus, defensivum
ecclesiae tribuit.’)
Media injusta sunt placetum regium, exsequatur, appellatio
ab abusu aliaque in eo genere inventa. Primum et secun­
dum, quibus Pontificis Romani cum episcopis et fidelibus
communicatio impeditur et potestatis ecclesiasticae exer­
citium statui redditur obnoxium, cum incolumitate juris,
divinitus ecclesiae dati, non consistunt. Tertium, appellatio
') Aug. Comte, incredulus, ait: „Le système catholique au
moyen âge forme jusqu’ici le chef-d’oeuvre politique de la sagesse
humaine. Le génie, éminemment social, du catholicisme a surtout
consisté, en constituant un pouvoir purement moral distinct et in­
dépendant du pouvoir politique proprement dit, à faire graduelle­
ment pénétrer autant que possible, la morale dans la politique,
à laquelle jusqu'alors la morale avait toujours été au contraire
essentiellement subordonnée. Quand on examine aujourd'hui, avec
une impartialité vraiment philosophique, l'ensemble de ces grandes
contestations si fréquentes au moyen âge, entre les deux puissan­
ces, on ne tarde pas à reconnaître qu’elles furent, presque tou­
jours, essentiellement défensives de la part du pouvoir spirituel,
qui, lors môme qu’il recourait à ses armes les plus redoutables, ne
faisait Je plus souvent (pie lutter noblement pour le maintien con­
venable de la juste indépendance qu’exigeait en lui l'accomplisse­
ment réel de sa principale mission “ Cours de philosophie.

432

4

Quaestio ΧΠ, Art. III.

ah abusu, ordinem a Christo constitutum perturbat. Appel­
lationes enim non nisi a judice superiori admitti possunt.
Jam solus Papa est episcopis superior: potestati civili in
rebus ecclesiasticis nullus locus. Ergo jus laeditur, si
princeps appellationes ab episcoporum sententiis admittat,
aut praesumat episcoporum ac Summi Pontificis reformare
judicia. Brevi, jus cavendi est jugum, ecclesiae im­
positum.
Obj. IV. Mensura mediorum, quibus statum uti fas
est, utilitas. Jam vero jus majestaticum circa sacra non­
nullam habet utilitatem.
Resp. Mensura mediorum, quibus statum uti fas est,
justitia; nam finis status et „omnia ordinantur sub Deo
sicut fines praecedentes sub fine ultimo
.
*
S Thom. C. Gent.
lib. III. 17. Status igitur, nisi sibi finis ultimus et Deus
esse velit, ad finem suum sub Deo tendat, qui jus in sacra
et circa sacra soli commisit ecclesiae. Quo facto servatur
ordo et pax, quae est maxima utilitas. Etenim „sicut vita
in quolibet homine, ita pax in regno: et sicut sanitas nihil
est nisi temperantia humorum, sic pax est cum unumquod­
que retinet ordinem suum. Et sicut recedente sanitate ten­
dit homo in interitum, sic de pace: si a regno discedit,
tendit in interitum/ S. Thom. In Matth. XII. n. 2.
Instabis. Culturae interest, ecclesiam subesse statui.
Ergo jus circa sacra sejungi nequit a statu, in quo viget
cultura (Kultur-Staat).
Resp. Prima lex verae culturae, parere ordini divinitus
constituto; ex eo fonte maxima bona etiam temporalia
originem habent Pax ex ordine; ut ait Aquinas, In Matth.
XII. 2.: „pax est cum unumquodque retinet ordinem suum/
Audiendus est Leo XIII.: „Ecclesiam vero in suorum offi­
ciorum munere potestati civili velle esse subjectam, magna
quidem injuria, magna temeritas est. Hoc facto perturba­
tur ordo, quia quae naturalia sunt praeponuntur iis, quae
sunt supra naturam: tollitur aut certe magnopere minuitur
frequentia bonorum, quibus, si nulla re impediretur, com­

Quaestio XII, Art. IV.

munem vitam Ecclesia compleret:1) praetereaque via ad
inimicitias munitur et certamina, quae quantam utrique reipublicae perniciem afferant, nimis saep<j eventus demon­
stravit/ Imm. Dei.

Articulus IV.

Utrum ecclesia a statu statusque ab ecclesia se­
jungendus sit.
I. Status quaestionis. Ut ab ecclesia praedicatur
utriusque potestatis distinctio, ita separatio damnatur Eam
porro ut separationem fugiamus, conjunctionem potestatum,
nullam tamen confusionem, admittimus. „Utraque est in
suo genere maxima: habet utraque certos, quibus continea­
tur, terminos, eosque sua cujusque natura caussaque proxima
definitos; unde aliquis velut orbis circumscribitur, in quo
sua cujusque actio jure proprio versetur.14 Imm Dei. Ita­
que servata societatum distinctione, ecclesiam et statum
non mere negative, sed posit i ce mutuoque nexu conjunctos
esse, verus ordo postulat. Hujus igitur disputationis scopus
est probare, quid esse debeat, non quid in singulis regnis
civilibus revera sit, aut obtineri potuerit.
II. De objecto concordis operationis potestatis
civilis et ecclesiasticae. Objectum commune et finis
operationis principatus civilis et ecclesiastici est hominum
perfectio. Jam vero hominum perfectio duplici bonorum
genere continetur, quorum alterum temporale est. alterum
aeternum; (piae quidem bona tanquam unum bonum totali in
unitate hominis ordinate colligari oportet. Atque haec
ordinata colligatio bonorum ut in singulis ita in multitudine
sit, necessum est; quoniam ..idem oportet esse judicium de
fine totius multitudinis et unius". S. Thom. De reg. prine.
lib. I. 14. Finis autem congregationis humanae seu socie­
tatis, cum etiam sit finis regendae societatis, facile intelli') Guizot. L’Eglise et la Société Chrétienne, recte ait: ,La force
du mal est en ce monde moins redoutable que la faiblesse du bien.Do Groot, Summa apologet.

*) Cf Tarquini. Diss, sur le Placet royal.

433

Ed. turtle.

28

434

Quaestio XT I, Art. IV.

'

gitur, objectum et finem utriusque potestatis, neutrius
tamen actione perturbata, esse bonum illud unum totale
societatis, idque ordinate colligatum. Quibus positis, in
promptu habemus, bonum illud, in sociis ordinate colligan­
dum, requirere ordinatam colligationem duarum potestatum,
inter quas Deus humani generis procurationem partitus est.
Neque tacita praeterire possunt verba Leonis XIII.: «quia
utriusque imperium est in eosdem, cum usuvenire possit, ut
res una atque eadem, quamquam aliter atque aliter, sed
tamen eadem res ad utriusque jus judiciumque pertineat,
debet providentissimus Deus, a quo sunt ambae constitutae,
utriusque itinera recte atque ordine composuisse. Quae
autem sunt, a Deo ordinatae sunt1') . . . Itaque inter utram­
que potestatem quaedam intercedat necesse ordinata colli­
gatio: quae quidem conjunctioni non immerito comparatur,
per quam anima et corpus in homine copulantur. Imm. Dei.
III. Judicia contra separationem ecclesiastica.
Gregorius XVI. de ecclesia a regno separanda: «Neque
laetiora et religioni et principatui ominari possemus ex
eorum votis, qui ecclesiam a regno separari, mutuamque
imperii cum sacerdotio concordiam abrumpi discupiunt.
Constat quippe, pertimesci ab impudentissimae libertatis
amatoribus concordiam illam, quae semper rei et sacrae
et civili fausta extitit ac salutaris." Encycl. Mirari vos,
15. Aug. 1832. Pius IX. in Syllabo notavit hanc propositionem 55.: «Ecclesia a statu, statusque ab ecclesia sejun­
gendus est.“ Leo XIII. decessorum suorum praescripta
confirmat in encyclicis Imm. Dei et Libertas; in hac systema
falsum de rationibus ecclesiae a republica disparandis no­
minatur «perniciosa sententia". Haec subterfugiendi nullum
locum dant.

Thesis: Neque ecclesia a statu, neque status ab ecclesia
sejungendus est.

Argumenta.

)nxj.
i- Quod Deus conjunxit, homo non separet. Marc. X. i).
Atqui Deus voluit, ut potestates civilis et ecclesiastica essent
·) Rom. XIII 1.

I

\

i

,

t

Quaestio XII, Art. IV.

435

conjunctae. Et sane utraque potestas, ut quae a Deo pro­
fecta, ordinata est. Dissociatis autem status ecclesiaeque
rationibus, tollitur ordo. „Est enim utriusque in eosdem
imperium, nec raro fit, ut iisdem de rebus uterque, etsi
non eadem ratione, decernat. Id quotiescumque usu veniat,
cum confligere absurdum sit, sapientissimaeque voluntati
Dei aperte repugnet, quemdam esse modum atque ordinem
necesse est, ex (pio caussis contentionum certationumque
sublatis, ratio concors in agendis rebus existât. Encycl. Liber­
tas.— Adde quod Deus vetat, statum a religione vera sejungi.
.Jani vero ostendimus, in ecclesia catholica esse religionem
veram. Status ergo non est sejungendus ab ecclesia Prob.
maj. l°Status, quia etiam societas civilis a Deo est, ut status,
Deum vereri et colere debet. 2° Status seu potestas civilis
eo constituta est, non tantum ut temporali civium bono
consulatur, verum etiam ut socii juventur in adipiscenda
felicitate sempiterna. Porro felicitas illa inchoatur in terris,
consummanda in caelis, per religionem veram, quam ecclesia
catholica continet Ergo ecclesia et status conjungantur,
necesse est. Quod idem discimus ab Angelico, De reg.
prine I. 15.: «Cuicunque autem incumbit aliquid perficere
quod. ordinatur in aliud sicut in finem, hoc debet attendere
ut suum opus sit congruum fini; sicut faber facit gladium
ut pugnae conveniat, et aedificator sic debet domum dis­
ponere ut ad habitandum sit apta. Quia igitur vitae qua
in praesenti bene vivimus, finis est beatitude caelestis, ad
regis officium pertinet, ea ratione vitam multitudinis bonam
procurare secundum quod congruit ad caelestem beatitudinem
consequendam."
Arg. 11. Qui ordinantur ad unum bonum totale pro­
curandum, eorum in unum conspirare debet actio. Atqui
potestates civilis et ecclesiastica ordinantur ad procuran­
dum unum bonum totale, quod est hominum vita bona et
felicitas. Ergo conspirans requiritur status ecclesiaeque
operatio Conclusio magis apparet ex ope, quam a) status
ecclesiae et b) ecclesia statui ferre potest
a) Auxilium status S. Thomas auxilium, a statu eccle*
28

436

Quaestio XJ I, Art IV.

siae ferendum, paucis complexus est, cum doceret ad regis
pertinere officium ..ea ratione vitam multitudinis bonam
procurare secundum quod congruit ad caelestem beatitudi­
nem consequendam; ut. scilicet ea praecipiat quae ad cae­
lestem beatitudinem ducunt, et eorum contraria, secundum
quod fuerit possibile, interdicat
*
. De reg. prine. I. lü. Et
quoniam ecclesia ex hominibus, non ex animis separatis
constat, poterit et rebus temporalibus plurimum adjuvari.
Ob haec Aquinas: „Ad bonam autem unius hominis vitam
duo requiruntur: unum principale, quod est operatio secun­
dum virtutem (virtus enim est qua bene vivitur); aliud
vero secundarium et quasi instrumentale, scilicet corpo­
ralium bonorum sufficientia, quorum usus est necessarius
ad actum virtutis/. L. c.
b) Auxilium ecclesiae. In ecclesia catholica reperitur
vera Christi religio. Et vera Christi religio ad tuendam
etiam civilem societatem plurimum valet Rationes igitur
status et ecclesiae non disparandae sunt. Prob. min.
1 ° Perficitur quod cum Christo conjungitur. Per veram
autem Christi religionem cum Christo conjungimur. Ita
planum est, statui perficiendo optime consuli per conjun­
ctionem cum ecclesia, in qua Christus ut caput corporis sui
vivere non desinit.
2° Ordo supernaluralis ordinem naturalem perficit. At­
qui ordo supernaturalis in vera Christi religione constitutus
est. Quare S. Thomas: „nec solum in spiritualibus, sed
etiam in usu corporalium hominem dirigit (religio Christiana),
et beatitudinem animae et corporis repromittit. Et ideo
regulae ejus universales dicuntur, utpote totam vitam ho­
minis, et omne quod ad ipsum quolibet modo pertinet,
continentes et ordinantes/ In Boetium De Trinit. q. III
art. 3.
3° Christi ecclesia doctrinam habet moralem, quae est
vitae socialis fundamentum, nobilissimam, firmam, efficacem:
nobilissimam, cum omnia hominum officia erga Deum, prin­
cipatum, societatem domesticam, proximos, subditos et seipsos perfecte doceat; firmam, ut fundatam in religione,
qua sublata, societas non habet nisi defectivam moralem

Quaestio XII, Art. IV.

4:57

maximeque fluxam;1) efficacem, siquidem obligat in con­
scientia. Cf. Leonem XIII., encycl Arcanum, Diuturnum et
Imm. Dei. Accedit quod ecclesia catholica servat tria
principia maxime socialia, studium progressus ordinati; tra­
ditionum antiquitatem; auctoritatem.
4° Historia confirmat, maxima esse ab ecclesia populis
tributa beneficia. „Quod Europa Christiana barbaras gentes
edomuit, easque a feritate ad mansuetudinem, a supersti­
tione ad veritatem traduxit: quod Maomethanorum incur­
siones victrix propulsavit: quod civilis cultus principatum
*) Inanem prorsus et exilem esse moralem, quam vocant independentem, incredulus Jules Simon his verbis docet: -Nous ne
recherchons pas, comme les philosophes du XVII* siècle, si un
peuple d’athées pourrait subsister; nous nous bornerons à dire que
le sentiment religieux est peut-être le plus puissant de tous les liens
sociaux. Il ne faut pas dire que la famille est plus puissante encore,
car la piété filiale n’est qu’une forme de la piété. C’est la pensée
de Dieu qui achève de sanctifier le foyer domestique, ce centre béni
de toutes les affections douces et sociables. Otez cette pensée du
milieu d’un peuple, il n’est plus réuni en corps de nation que par
l’intérêt et par la crainte. La loi civile n’est plus, pour lui, qu’un
contrat social où il donne à condition de recevoir; s’il donne tou­
jours et ne reçoit jamais, il devient une dupe à ses propres yeux
Ce qu’on appelle pompeusement le sentiment de la fraternité, ou la
religion de la patrie, n’a pour lui aucune signification Les citoyens
ne sont que des associés et non des frères Jamais le dévouement
et le sacrifice n’auront de place dans un Etat ainsi conçu; jamais
ce lien, fondé sur de telles bases, ne sera regardé comme indisso­
luble par celui (pii en souffre. Si l’on veut créer une grande famille
qui ait son unité morale, ses traditions, son honneur, dont tous les
membres se reconnaissent solidaires les uns des autres; dont la loi
soit comprise et airnce, même lorsqu’elle frappe, il faut que le nom
de la patrie réveille des idées religieuses, que chaque citoyen se
croie attaché à elle par une volonté divine . . ., (pie les lois s’ap­
puient non sur la balance des intérêts, mais sur l’éternel idéal de
la justice, et qu’en signe de cette origine elles soient promulguées
au nom de Dieu “ Helig. naturelle, p. IV., c. I. Id affirmant Arist.
Polit. VII. 8.; Plato, De legibus, X.; Cicero, De republiai, III 12 ; Ma­
chiavelli, Disc in primum dec. T. Lirii, lib 1 oap. X.; Rousseau,
Contrat social, IV. 8 ; Voltaire, Traiti' de la Toi trance, ch. XX. Ib
Taine. Ilev des Deux Mondes, 1891, 1. Juin: Leroy-Baulieu, ibid. 1891,
Déc. et 1892, Janv.

438

Quaestio XII, Art. IV.

retinuit, et ad omne decus humanitatis ducem se magistram­
que praebere ceteris consuevit: quod germanam libertatem
eamque multiplicem gratificata populis est: quod complura
ad miseriarum solatium sapientissime instituit, sine contro­
versia, magnam debet gratiam religioni, quam ad tantas
res suscipiendas habuit auspicem, ad perficiendas adjutricem?
Imm. Dei. Praetermitto preces, caritatis heroicae officia,
quin etiam subsidia pecuniaria, quibus ecclesia persaepe
opem tulit civili principatui.1) Sed et aetas nostra, ruinis
plena et plurium ruinarum indiciis, in crisi praesertim, qua
languet, morali, divinam confirmat sententiam: miseros facit
populos peccatum. Prov. XIV. 34. Haec autem ne nimis
generaliter considerentur, ipsos rerum fontes adeas et eos,
qui ex fontibus sinceris, historiam veram scripserunt, assi­
duo labore consulas,
e
Arg. III. Ex traditione. Primaeva ecclesia, quantum­
vis saeviente persecutione, praecepta dedit, exemplis con­
firmata, quae sunt distractioni potestatum contraria. Nam
apologetae saeculi II. et III, nominatim S Justinus, Apol. I..
Theophilus Antioch., Ad Autolyc. lib. III., 'Tertullianus,
Apologia principibus persuadere conati sunt, religione Chri­
stiana non impediri civitatem, sed adjuvari. Vicissim tui­
tione status usa est ecclesia, occasione data. Conventus
enim fidelium ut haberi possent, ecclesia legibus imperii
de areis sepulchrorum et de collegiis tenuiorum sese defendit.
Pari modo, cum Paulus Samosatenus a recta fide simul et
episcopali sede excidisset, sed excedere e domo ecclesiae
Antiochenae nollet, interpellato ab auctoritate ecclesiastica
Aureliano imperatore, haereticus per saecularem potestatem
ab ecclesia exturbatus est. Eus. E. II. lib. VII. 30.
') Frédéric Le Play per diuturna studia quaestionis socialis per
observationem scientificam factorum
l’observation scientifiques fles
faits — se ad hanc de ecclesia catholica conclusionem pervenisse
testatur: „De toutes les religions, aucune ne donne autant qu'elle
les moyens d'être fidèle a Dieu et de pratiquer la vertu. Sa doctrine,
ses sacrements, son clergé, son culte, tout contribue à préserver les
hommes et à les diriger dans la voie du bien? Apud Baunard, La
foi et ses victoires, t II. p. 449

Quaestio XII, Art IV.

439

Post acceptam ab imperatoribus fidem S. Ambrosius:
„bonus imperator quaerit auxilium ecclesiae, non refutat
.
*
Ep. 21.— S. Grey. M.: „Ad hoc potestas super omnes ho­
mines Dominorum nostrorum pietati caelitus data est, ut
qui bona appetunt adjuventur; ut caelorum via latius pa­
teat; ut terrestre regnum caelesti regno famuletur.“ Ep. ad
Maurit. imper.
»8. Isidorus Pelusiota: „Ex sacerdotio et
regno rerum administratio conflata est. Quamvis enim per­
magna utriusque differentia sit (illud enim velut anima est,
hoc velut corpus), ad unum tamen et eundem finem tendunt,
h. e. ad hominum salutem
*
Ep. lib. Ill 249. — S. Nico­
laus docet, potestates ita distinctas esse, „ut christiani im­
peratores pro aeterna vita Pontificibus indigerent, et Ponti­
fices pro cursu temporalium tantummodo rerum imperiali­
bus legibus uterentur, quatenus spiritualis actio carnalibus
distaret incursibus.“ Ep. ad Michaelem imp.
Ico Carnutensis ad Paschalem II.: ,,Cum regnum et sacerdotium
inter se conveniunt, bene regitur mundus, floret et fructi­
ficat ecclesia/ Ep. 238. — Ita Constantinus M. nominari
voluit „episcopus ad extra", h. e. defensor ecclesiae: Caro­
lus M. „devotus sanctae ecclesiae defensor humilisque adjutor“; similiter defensa est ecclesia a boato Ludovico, rege
Franciae, et ab aliis principibus Deum vere colentibus.
Quaeres, quid hac in re pro pra.ri valeat.
Resp. a) Conjunctio potestatum omnino expetenda est.
Separatio per se eo spectat, ut opprimatur ecclesia. Quod
Leo NIII declarat his verbis: „Si qua vero in republica
suum ecclesia jus, ipsis civilibus legibus probantibus, teneat,
publiceque inter utramque potestatem pactio aliqua facta
sit, principio clamant dissociari ecclesiae rationes a reipublicae rationibus oportere; idque eo consilio, ut facere
contra interpositam fidem impune liceat, omniumque rerum
habere, remotis impedimentis, arbitrium." Imm. Dei.
b) Si perfecta conjunctio aliquam ob causam negotium
facessat, status tamen non omnino ab ecclesia distrahen­
dus est. Leo XI11. in encyclica memorata: ..Incidunt autem
quandoque tempora, cum alius quoque concordiae modus
ad tranquillam libertatem valet, nimirum si qui principes

Quaestio XII, Art. IV.

rerum publicarum et Pontifex Romanus de re aliqua sepa­
rata in idem placitum consenserint. Quibus ecclesiae tem­
poribus maternae pietatis eximia documenta praebet, cum
facilitatis indulgentiaeque tantum adhibere soleat, quantum
maxime potest.“ Cui rei concordata documento sunt.
b) Modus vivendi, quem aliqua separatio ecclesiae et
status comitatur, non rejicitur, si ad hujusmodi modum
vivendi perveniatur, 10 non ex contemptu colligationis or­
dinatae, quam Deus ad salutem utriusque societatis con­
stituit, sed 2° quia utrique potestati persuasum est, res in
tali tempore aliter expediri non posse. Rectum est enim,
minus malum eligere.
d) In causis mixtis seu mixti juris, (piae partim ad po­
testatem ecclesiasticam, partim ad civilem potestatem per­
tinent, violatur jus ecclesiae, si de iis „per se statuunt
gubernatores rei civilis arbitratu suo, in eoque genere san­
ctissimas ecclesiae leges contemnunt4. Sed constat, in
hujusmodi negotiis „maxime esse secundum naturam itemque secundum Dei consilia non secessionem alterius potes­
tatis ab altera, sed plane concordiam eamque cum caussis
proximis congruentem, quae caussae utramque societatem
genuerunt". Imm. Dei.
Objectiones.

Obj. I. Contraria mutuo se expellunt Ecclesia autem
et. status habentur contraria. Status ergo ab ecclesia separandus est.
Resp. Dist. maj.: contraria mutuo se expellunt ab eodeni subjecto sub eodem respectu, conc.; a diverso subjecto
aut sub diverso respectu, nego. Ad min.: status et ecclesia
sunt distincta, conc.; contraria, nego.
Instabis. Fines contrarii indicant potestates contrarias.
Jam vero status modernus spectat ut ultimum finem felici­
tatem terrestrem, ecclesia autem aeternam; quae sunt con­
trariae.
Resp. Dist. min.: status modernus, si eo tendat, agit
contra veram status naturam, conc.; secundum eam, nego.
Modernus status, si temporalia ab aeternis. Deum ab homine

Quaestio XII, Art. IV.

441

separet, materialist is adhaeret; quod quam inepte fiat, alias
probatur. At ne modernis quidem politicis religio, saltem
ut vis moralis est, negligi potest, cum geminarum potesta­
tum ordinata colligatio vel ob ipsas rerum mortalium feli­
citates nunquam non videatur optatissima.1)
Urgebis. Disparata separantur natura sua. Jam status
et ecclesia sunt disparata; quandoquidem status corpora
regit, ecclesia spiritus.
Resp. Negata min. probationem dist.: ea regiminis par­
titione excluditur confusio potestatum, conc.; ordinata con­
nexio, nego. Nec status, quanquam proxime temporalia
spectat,, societas est corporum inanimatorum, nec ecclesia,
cui proxime spiritualia procuranda sunt, coetus animarum
separatarum; sed utraque potestas, aliter tamen ei aliter,
regit homines. Itaque duarum potestatum ad ordinatam tem­
poralium et aeternorum conjunctionem procurandam ordi­
nata concordia opus est.
Obj. II. Vera philosophia postulat, ut societas civilis
sit status, quem vocant meri juris. Atqui status meri juris
nihil habet cum ecclesiastica potestate commune.
Resp. Dist. maj : status meri juris manat a philosophia
falsa, conc.; a sana philosophia, nego. Machiavelli et Kant,
invecta philosophia falsi nominis infectaque materialistarum
et scepticorum erroribus, religionem et moralem a jure ci­
vili dissociarunt. Ex quo gignitur lex athea, athea politica
·
«
Jus ergo merum est jus sine Deo; hoc autem, quomodo cum
sana philosophia cohaereat, videant athei.
Instabis (.'traque potestas ad limites suos reducenda
est. Atqui eo spectat systema, quod exprimitur foimula:
libera ecclesia in statu libero. Hoc igitur systema verum est.
Resp. Dist. maj.: ambae potestates reducantur ad limites
naturales, id est, veros, conc.; ad naturalisticos, nego. Homines
ad altiorem finem ordinati sunt, „Cuicunque autem in­
cumbit — ait Aquinas — aliquid perficere quod ordinatur
') Nec absurdum, quod dixit Montesquieu: „ Chose admirable!
la religion chrétienne, qui ne semble avoir d’objet que la félicité de
l’autre vie. fait encore notre bonheur dans celle-ci *
V Esprit
lois, 1 XXIV. oh. TII.

442

Quaestio XII, Art. IV.

in aliud sicut in finem, hoc debet attendere ut suum opus
sit congruum fini." De regim. I. 15. Systema liberae eccle­
siae in statu libero, quod in sensu adversariorum non est
libertas cum concordia, sed potestatum distractio, huic ordini
rerum adversatur, cum per se huc omnino recidat, ut san­
ciatur status divortium, factum cum ecclesia, sejunctio
status a Deo et Jesu Christo; denique profanatio totius ci­
vilis societatis. ‘)
Obj. III. Confligere malum est Atqui potestatum
conjunctio genuit conflictus perpetuos. Ergo conjunctio
nihil habet, cur expetatur.
Resp. Dist. maj.: confligere malum est aliquod, conc.;
semper maximum malum, nego. Min. dist.: potestatum con­
junctio genuit conflictus perpetuos et per se, nego; nonnullos
et per accidens, subdist.: (pii fuerunt malum separatione
minus, conc.; majus, nego.
Mala, cum in terris omnia vitari nequeant, minora
eligantur. At separatio per se bonum concordiae tollit,
praetereaque malum conflictus adducit. Sed consociatio,
naturae civitatis utriusque consentanea, per se pacis fautrix
est. Dimicationum aliae plerumque occasiones fuerunt ac
conjunctio, puta violatum a regibus matrimonium, invasio
bonorum ecclesiasticorum. Si quae tamen concertationes
per accidens ex systemate consociandarum potestatum natae
') De iis ecclesiae hostibus, qui rei sacrae a civili distractionem
in Gallia expetunt, Leo λIII. haec: ,(ecclesiae hostes) le disent assez
clairement, cette séparation, c’est l’indépendance entière de la légis­
lation politique envers la législation religieuse; il y a plus, c'est
l’indifférence absolue du Pouvoir à l’égard des intérêts de la société
chrétienne, c’est à dire de l’Eglise, et la négation même de son ex­
istence. - Ils font cependant une réserve qui se formule ainsi: Dès
que l’Eglise. utilisant les ressources que le droit commun laisse aux
moindres des Français, saura, par un redoublement de son activité
native, faire prospérer son oeuvre, aussitôt l'Etat intervenant pourra
et devra mettre les catholiques frainçais hors du droit commun luimême. — Pour tout dire en un mot, l’idéal de ces hommes serait
le retour au paganisme: l’Etat ne reconnaît l’Eglise qu’au jour où
il lui plaît de la persécuter.® Encyol. Au milieu des sollicitudes,
16. Févr. 1892; cf. Litt. Notre consolation, 3. Mai 1892.

Quaestio XII, Ait. IV.

443

sint, hoc malum comparari non potest cum bonis, quae ci­
vitatum constitutio Christiana populis attulit. Cf. Leon. XIII.
encycl. Imm. Dei, Libertas; et de America encvcl. Lon­
ginqua, 6. Jan. 1895.
Dices. Historia medii aevi plena est astutiae ac vio­
lentiae principum contra ecclesiam. Ergo systema concor­
diae non nisi utopia esse videtur.
Resp. Dist. antec.: hoc valet de omnibus principibus.
nego; de nonnullis, subdist.: hujusmodi vitium affecit per­
sonas principum, conc.; orta est ex constitutione Christiana
civitatum, iterum dist.: per se, nego; aliquando per acci­
dens, conc.
Tantum abest, ut omnes principes ecclesiam impugnarint, ut in omnibus fere Europae regnis civilitas fundata
sit a rege aliquo sancto, canonizato, aut certe a principibus,
ecclesiae ac Pontifici Maximo amice colligatis Constat
quidem, principes multos conflixisse; at confligentes consti­
tutionem Christianam suorum regnorum subvertere nec po­
tuerunt nec ausi sunt. Ipsa regna constituta erant in prin­
cipio conjunctionis; hinc saepe pro ecclesia pugnatum aut
ab ipsis populis aut a principibus, memoribus oflicii, contra
perduelles; brevi, tyranno et persecutori nihil magis ob­
stabat (piam Christiana sui regni constitutio. Quapropter
Leo XIII.: ,,Fuit aliquando tempus, eum evangelica philo­
sophia gubernaret civitates: quo tempore Christianae sa­
pientiae vis illa et divina virtus in leges, instituta, mores
populorum, in omnes reipublicae ordines rationesque penetra­
verat: cum religio per Jesum Christum instituta in eo, quo
aequum erat, dignitatis gradu firmiter collocata, gratia
principum legitimaque magistratuum tutela ubique floreret:
cum sacerdotium at (pie imperium concordia et amica offi­
ciorum vicissitudo auspicato conjungeret. Eoque modo
composita civitas fructus tulit omni opinione majores.“
Imm. Dei.l)
') Cf D’Hulst, L> droit chrétien et le droit moderne, chap. V.

Quaestio MI, Ait. V.

Quaestio XII, Art. V.

Articulus V.

Utrum ecclesia habeat potestatem indirectam in
temporalia.
I. Status quaestionis. De potestate indirecta loqui­
mur, quae scilicet non intra terminos ejusdem potestatis
exercetur, sed in potestatem distinctam, independentem
quidem in ordine suo, sed sub aliquo respectu cum prima
connexam. Itaque manet haec regula: utraque est in suo
genere maxima; et sicut status nullam potestatem habet
circa sacramenta aut episcoporum institutionem, ita pote­
stas spiritualis nihil curat de creandis centurionibus, de
seligendo optimo armorum genere aliisque mere tem­
poralibus
Agitur de vera potestate, cui obedienteni esse oportet;
non sufficit honoris tantum aut excellentiae gradum aliquem
majorem ecclesiae assignare. Neque de ea potestate tem­
porali quaerimus, quam in ditione sua temporali, aut in
aliquibus regionibus, sibi spontanee subditis, aut jure posi­
tivo populorum quandoque Pontifex exercuit; sed de ea
sumus acturi, quae Petri successoribus jure divino in tem­
poralia competat. Jam vero potestas illa, spectato line
proximo, spiritualis est; spiritualia directe ac principaliter
dirigit, temporalia non nisi in quantum linis supernaturalis
id exigat, seu, ut dici consuevit, indirecte, secundario, ex
consequenti, et ratione peccati exercetur. Ideo quaerimus,
utrum ecclesiae, praeter plenitudinem potestatis in spiri­
tualia, jure divino etiam in temporalia potestas competat;
utique potestas indirecta, id est, in ordine ad spiritualia,
potestate direction major, minor potestate directa. Cf. supra,
p. 418 - 420.
II. Quaestio solvenda ex fine hominis ultimo.
Ordo societatum ex fine ultimo cognoscitur. Ita finis ultimus
hominis intentius considerandus est, quo facilius ex iis
etiam principiis, quae art 2. sunt exposita, ad conclusionem
definitivam perveniatur. Jam vero finis ultimus tum sin­
gulorum tum totius multitudinis est extra limites societatis

i

445

civilis; nam eo homines tendant necesse est, ut per virtuosam vitam ad fruitionem divinam perveniant. Ad potestatem ecclesiae dijudicandam animo opus est contra hanc
veritatem non repugnante.
Quapropter S. Thomas De
regimine principum, lib I. 14.
rem urget his verbis: «est
quoddam bonum extraneum homini, quamdiu mortaliter
vivit, scilicet ultima beatitudo, quae in fruitione Dei exspectatur post mortem: quia, ut Apostolus ait II. Cor. V. (>.:
quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a Domino." Atque
homini Christiano „beatitudo illa est per Christi sanguinem
acquisita**, et Christianus „pro ea assequenda Spiritus sancti
arrham accepit**. Hunc finem non consequitur homo per
virtutem humanam sed virtute divina, juxta illud apostoli
Rom. λT. 23.: Gratia Dei, vita aeterna. Igitur ..perducere
ad eum finem non humani erit, sed divini regiminis ...
Hujus ergo regni ministerium, ut a terrenis essent spiri­
tualia distincta, non terrenis regibus, sed sacerdotibus est
commissum, et praecipue summo Sacerdoti, successori Petri,
Christi vicario, Romano Pontifici, cui omnes reges populi
christiani oportet esse subditos sicut ipsi Domino Jesu
Christo. Sic enim ei ad quem finis ultimi cura pertinet,
subdi debent, illi ad quos pertinet cura antecedentium finium,
et. ejus imperio dirigi
.
**
L. c.
Ill. Adversarii. Directe redarguendi sunt, qui nullam
ecclesiae potestatem in temporalia admittunt, nominatim
auctores et fautores Declarationis cleri Gallicani (1(182),
art. 1., quo perhibetur ..principes in temporalibus nulli ec­
clesiasticae potestati Dei ordinatione subjici
;
**
a fortiori
thesis eos impugnat, qui reges aliosque principes Christianos
in ipsis rebus spiritualibus et ecclesiasticis ab ecclesiae
jurisdictione subtrahunt. Cf. Pii IX. litt. apost. Multiplices
inter, 10. Junii 1851, quibus damnatur opus: Defensa de la
autoridad de lus gobiernos etc., editum a Franc, de Paula
G Vigil. — Indirecte systemata potestatis directae et mere
directivae hac thesi refelluntur.

Thesis:
poralia.

Ecclesia habet potestatem indirectam in tem­

I
|
I
I

j

j
i
9
|
|
I

i

446

Quaestio XII, Art. V.

Argumenta.

Arg. 1. Potestas indirecta ecclesiae in temporalia est
potestas in temporalia in ordine ad finem supernaturalem.
Id autem non dubium, quin veri nominis potestas in tem­
poralia in ordine ad finem supernaturalem divinitus eccle­
siae competat. Ita penes ecclesiam est potestas indirecta
in temporalia. Prob. min.
Ei. ad quem finis ultimi cura pertinet, subdi debent
illi, ad (pios pertinet cura antecedentium finium et ejus
imperio dirigi. Cf. S. Thom. C. Gent. lib. Ill 109; De regt
princ. lib. 1. 14. Atqui cura finis ultimi hominum, sic ordi­
nante Deo. proxime ad ecclesiam pertinet. Ergo tempo­
ralia in ordine ad supernaturale bonum, quod est finis ulti­
mus hominum, subdi debent ecclesiae.
Arg. II. Gubernare est, id quod gubernatur, conve­
nienter ad debitum finem perducere. De reg. princ. 1. c.
Principatus autem temporalis populos convenienter ad de­
bitum finem perducere nequit, nisi in ordine ad spiritualia
subsit potestati ecclesiasticae. Ergo potestas civilis in or­
dine ad spiritualia subordinatur ecclesiasticae potestati,
seu ecclesia pollet potestate indirecta in temporalia.
Prob. min.
a) Finis hominis et totius hominum multitudinis, atque
consequenter regendae multitudinis sunt caelestia, quibus
humana subordinantur. Atqui caelestia ecclesiae concre­
dita sunt. Ergo gubernium civile, cui humana sunt tradita,
respectu finis caelestis subesse tenetur ecclesiae, b) Cum
utraque potestas, a Deo constituta, debeat ad unum finem
ultimum operari, haud dubie subordinatio unius ad alteram
requiritur; secus enim in conflictu commodi temporalis et
spiritualis, judice deficiente, pax auferretur. Jam supra
probavimus, ecclesiam non subordinari statui. Status igitur
in ordine ad spiritualia subordinatus est ecclesiae, c) S Scri­
ptura docet, oportere temporalia cedere sempiternis bonis,
id est, bonum civile non esse finem ultimum, sed finem
sub fine. Ita lex ordinandae utriusque potestatis in sen-

Quaestio XII, Art. V.

tentia Domini: Quid enim prodest homini, si mundum univer­
sum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? Matth.
XVI. 26.; cf. V. 29.; VI. 31.; Luc. XIV. 26.
Arg. III. E:r traditione. Etsi potestatis indirectae
exercitium ante aetatem Constantini M plurimum impeditum
erat, jussi sunt tamen fideles de bonis temporalibus eccle­
siae ministros alere, I. Cor. IX ; vetiti Christiani homines
muneribus civilibus fungi aliquibus, Mamachi. Antiq.
Christ. IV.; apostoli, cum sacerdotes et seniores evangelii
praeconibus bonum temporale publicae tranquillitatis objicerent,
temporale bonum fini spirituali postponendum arbitrati
responderunt: obedire oportet Deo magis quam hominibus.
Act. V. 28, 29.
Const, apost. H. 34., S. Chrysost. in II. Cor Hom. XV. 5.
doctores plures medii aevi ordinem status et ecclesiae
comparant ordinationi, qua anima et corpus conjunguntur.
Cf. Greg. Naz. Orat 17. S. August. De civ Dei. XIX 17.:
„caelestis civitas . . . non curat, quid in moribus, legibus
institutisque diversum est . . . si religionem, qua unus
summus et verus Deus colendus docetur, non impedit . . .
humanarum voluntatum compositionem, quantum salva reli­
gione et pietate conceditur, tuetur atque appetit.4* S. Gelasius Papa: „Duo quippe sunt, imperator auguste, quibus
principaliter mundus hic regitur: auctoritas sacrata ponti­
ficum. et regalis potestas In quibus tanto gravius est
pondus sacerdotum, quanto etiam pro ipsis regibus hominum
in divino reddituri sunt examine rationem.
*
Ep. ad Anasta­
sium Augustum. S Symmachus Papa: „Nos quidem potes­
tates humanas suo loco suscipimus, donec contra Deum
suas non erigunt voluntates. Ceterum si omnis potestas a
Deo est, magis ergo quae rebus est praestituta divinis.
Defer Deo in nobis, et nos deferimus Deo in te. Ce­
terum si tu Deo non deferas, non potes ejus uti privi­
legio, cujus jura contemnis “ Apologeticum adv. Anast.
imp. IX
Innocentius HI., cum Guillelmus comes de Monte
Pessulano rogasset, ut Pontifex filios ipsius legit imationis
dignaretur titulo decorare, anno 1202 in decretali Per rene-

Quaestio XII, Art. V.

rabilem respondit, rem, ut temporalem, deferendam ad regem
Galliae fuisse: rnosceris — inquit — aliis subjacere; unde
sine illorum forsan injuria, nisi praestarent assensum, nobis
in hoc subdere te non posses/ — Idem Pontifex in decre­
tali Novit, ad sedandas lites Galliam inter et Angliam
anno 1204 edito, potestatem ecclesiae in temporalibus his
verbis indicat: „Non enim intendimus judicare de feudo,
cujus ad ipsum spectat judicium . . . sed decernere de
peccato, cujus ad nos pertinet sine dubitatione censura,
quam in quemlibet exercere possumus et debemus. Ita
directam ecclesiae potestatem in temporalia non adstruit,
indirectam ecclesiae vindicat. — Bonifacius V1IJ. in bulla
Unam sanctam idem significat affirmans, spiritualem potes­
tatem terrenam Judicare, si bona non fuerit
*
; similiter: .si
deviat terrena potestas, judicabitur a potestate spirituali?
Hinc illa explicatio bullae Unam sanctam ab ipso Bonifa­
cio VIII. data, cum regi Philippo scriberet: „ Quadraginta
anni sunt, quod nos sumus experti in jure, et scimus,
quod duae sunt potestates ordinatae a Deo. Quis ergo
debet credere vel potest, quod tanta fatuitas, tanta in­
sipientia sit vel fuerit in capite nostro? Dicimus, quod in
nullo volumus usurpare jurisdictionem regis. . . . Non potest
negare rex, seu quicunque alter fidelis, quin sit nobis sub­
jectus ratione peccati
*
S. Thomas suam de potestate indirecta sententiam
effert his verbis: „in tantum est potestas saecularis sub
potestate spirituali, in quantum ei a Deo supposita est,
scilicet in his quae ad salutem animae pertinent/ Sent. II.
dist. 44. q. 2. art 3. ad 4. Rursus: „non est usurpatum
judicium, si spiritualis praelatus se intromittat de tempora­
libus quantum ad ea, in quibus subditur ei saecularis potestas
vel quae ei a saeculari potestate relinquuntur. II. II.
60. 6. ad 3. Ex quo intelligitur, penes ecclesiam esse
potestatem in temporalia, non tam absolute, sed in quantum
Deus praecepit; et quia non absoluta, idcirco locus saeculari
potestati est, ut quaedam spirituali relinquat.
Oritur dubium ex Sent. II. dist. 44 q. 2. art. 3. ad 4.:
„In his autem quae ad bonum civile pertinent, est magis

Quaestio XII. Art. V.

449

obediendum potestati saeculari quam spirituali, secundum
illud Matth. XXI1. 21.: Jleddite quae sunt Caesari Caesari.
Nisi forte potestati spirituali etiam saecularis potestas con­
jungatur, sicut in Papa, qui utriusque potestatis apicem
tenet, scilicet spiritualis et saecularis, hoc illo disponente
qui est Sacerdos et Rex in aeternum, secundum ordinem
Melchisedech, Rex regum, et Dominus dominantium, cujus
potestas non auferetur et regnum non corrumpetur in sae­
cula saeculorum/ Cf. De regim prine, lib. I. 14. — Exi­
stimant (conf. Dr. Basilius Antoniades, Die Staatslehre des
Thomas ah Aquino, p. 104.). his verbis contineri ejusmodi
sententiam, ut Angelicus Summi Pontificis potestatem in
temporalia nec indirectam esse docuerit nec directam:
videlicet putaverit, penes Pontificem esse potestatem supre­
mam tam temporalem quam spiritualem in universos Chri­
stianos, nec tamen affirmavit, principum Christianorum
potestatem temporalem a plenitudine potestatis Pontificiae
derivari. — Verissimam esse secundam hujus assertionis
partem, manifestum habetur, etiam ex corpore articuli
prolati. Quod in prima parte de potestate Pontificis su­
prema temporali in Christianos universos affirmatur, id equi­
dem Thomae sensu absoluto non tribuerem. Nam 1° dis­
sonat a Thomae principiis, in thesi adscriptis, 2° a mente
cujuslibet optimi Thomae discipuli, atque 3° verba
forte in textu, quem nobis objiciunt, potius indicare viden­
tur casum illum particularem conjunctionis utriusque pote­
statis in Statu pontificio, de quo et Innocentius III. in
decretali Per venerabilem scribit: „in Ecclesiae patrimonio,
super quo plenam in temporalibus gerimus potestatem
.
**
Sed fortassis Thomas respexit potestatem illam, quam po­
puli mediae aetatis in Pontifice venerabantur, ut in arbitro
quodam totius reipublicae Christianae, vel etiam casus
illos extraordinarios juris, de quibus Inn. HI, in decr. Per
vener.: rNon solum in Ecclesiae patrimonio, super quo
plenam in temporalibus gerimus potestatem, verum etiam
in aliis regionibus certis causis inspectis temporalem juris­
dictionem casualiter exercemus.“ Nec ab ea sententia de­
sciscit optimus quisque theologus, J. Turrecremata. FranDo Groot, Sumina apologet· Ed tortio.
29

450

Quaestio XII, Art. V.

ciscus Victoria, Dominicus a Soto, Cajetanus, Bellarminus
et recentiores.Q
Quaeres, utrum ab omnibus catholicis admittit debeat
potestas aliqua ecclesiae in temporalia.
Resp. a) Veritas dictae potestatis infallibili auctori­
tate declarata videtur, ob eamque causam ab omnibus
credenda, saltem fide ecclesiastica ; cf. supra p. 380. Asserti
rationes praecipuae sunt, 1° adhibita Romanorum Pontificum
decreta, in quibus constitutio Unam sanctam;2) 2° maximus
doctorum consensus; 3° Syllabus, qua notatur prop. 24.:
„ Ecclesia vis inferendae potestatem non habet, neque potes­
tatem ullam temporalem directam vel indirectam.“ Quibus
consonat encycl. Imm. Dei, in qua haec: ,.Quidquid igitur
est in rebus humanis quoquo modo sacrum, quidquid ad
salutem animorum cultumve Dei pertinet, sive tale illud sit
natura sua, sive rursus tale intelligatur propter caussam ad
quam refertur, id est omne in potestate arbitrioque ecclesiae/
Cf. Leonis XIII. encycl. Arcanum. Addi potest judicium
theologorum. Ita Dom. a Soto In Sent. IV. dist. 22. q. 2;
art. 2. argumentatur „contra eorum haeresin, qui omnem
abdicant Pontifici temporalem potestatematque Mazzella: ^doctrina de superioritate spiritualis Ecclesiae pote­
statis prae potestate civili, non est mera opinio; sed, nisi
sit proprie et immediate de fide (quod tamen cum gravis') Cf. Molitor, Die Decret „Per Venerabilem u. Parum recte
Gosselin: „Le cardinal Bellarmin parait être le véritable auteur de
cette opinion, qui a prévalu depuis sur celle du pouvoir direct, géné­
ralement admise avant lui par les th ologiens scholastiques/ Pouvoir
du Pape etc. p. 328. — Cf. E. Michael. Beitrüye zur G esch. des niittelalterlichen Staatsrechts, in Zeitschrift filr kathul Theol. 1902, S. 263—279.
·) Ultima tantum hujus constitutionis sententia dogmatica est.
scilicet: „Porro subesse Romano Pontifici, omni humanae creaturae
declaramus, dicimus, et diffinimus omnino esse de necessitate salutis/
Mury constitutionis authenticitatem impugnavit (cf Revue des quest,
hist. t. XXVI. et XLVI.); sed argumentis, quae peritissimis viris
visa sunt parum idonea. Cf. Specimina palaeographica Regestorum
Romanorum Pontificum ab Innocentio III usque ad Urbanum V.
Rome Archives du Vatican, 1888. De sensu sententiae Bonifacii
vide Grauert, /fist. Jahrb. 1888. S. 113—148.

Quaestio XII, Art.

451

simo fundamento asseri posset), saltem ad depositum
catholicae doctrinae certo pertinet. Id etiam aperte docet
Suarez (de Leg. 1. 4. c. 9. ; Bellarminus (de potest. Sum.
Pont. c. 3.) etc.u De religione et. ecclesia, edit. 3. p. 455.
b) Si singulas de memorata potestate sententias ex­
pendamus, systema potestatis directae videtur solitarium et
sententiae communi contrarium; systema potestatis directives,
sensu strictiori acceptae, videtur parum consonare doctrinae
syllabi, decretis Pontificiis et doctorum consensui.
Objectiones.

Obj. I. Perfecta societas nulli societati potest esse in­
ferior. Civilis autem potestas est perfecta societas. Ergo
ecclesia nulla in civilem potestatem jurisdictione pollet.
Resp. Dist. maj.: perfecta societas non potest esse in­
ferior societati ejusdem ordinis, conc.; ordinis superioris,
nego. Potestas civilis est in ordine suo summa; at ordo
ille summus non est, sed supernaturalium bonorum ordine
natura sua inferior.
Instabis. Rex ut homo, non ut rex est, ad finem boni
supernaturalis ordinatur. Potestas igitur ecclesiae in agen­
tem ea, (piae sunt regis, exerceri nequit.
Resp. Nego antec. et conseq. Nam primo quidem regis
officium pendet ex lege Dei. quam divino munere custodit
ac tuetur ecclesia: deinde finis multitudinis regendae finis
regis sit, necesse est. Multitudinis igitur cum finis sit
fruitio divina, regentis officium ex eo fine pendet.
Urgebis. Status, ut status, cum post hanc vitam nullus
sit, ad finem felicitatis sempiternae non ordinatur, sed socii
singuli. Ex quo idem ac supra concluditur.
Resp. Dist. antec.: status, ut status, non est institutus
boni sempiterni possidendi causa, conc.; non ejusdem promo­
vendi causa, nego. Status, ad quem boni temporalis cura
proxime pertinet, non permanet, cum tempus non erit am­
plius. Apec. X. 6. Et haec ipsa inferioritas finis evidenter
ostendit, statum non esse sibi ultimum finem, sed finem
sui) fine ultimo sociorum, quem si non promoveat, a reli*
29

Γ.

Z

■1

!: Λ,· ..

Quaestio XII, Art. V.

gione officii declinat. Et certe „cuicumque incumbit ab­
quid perficere quod ordinatur in aliud sicut in finem, hoc
debet attendere ut suum opus sit congruum fidei". De reg.
prine. lib. I. 14.
Obj. II. Doctrina subordinationis societatis civilis ad
ecclesiasticam fundatur in conceptu status theologico, id
est, in iis, quae a Christo de ecclesia praecipiuntur. Jam
vero conceptus status juridicus et philosophicus ex ipsa
hominum natura determinatus erat ante Christum. Con­
ceptus igitur ille juridicus et philosophicus, cum praeceptum
Christi posterius non tollat jus naturae prius, ad conceptum
theologicum minime revocandus est.
Resp. Dist. maj.: doctrina illa fundatur in conceptu
theologico perfective, cone.; exclusive, nego. Et dist. min.:
conceptus status philosophicus ante ecclesiam a Christo
constitutam determinatus erat relative, transeat; absolute, nego.
Quidquid de determinatione conceptus status relative
ad tempora ante Christum statuitur, nullo unquam tempore
conceptus ille tam absolutus fuit, ut deinceps Dei ordinis­
que, a Deo praestituendi, rationem haberi non oporteret.
Jam ipsa philosophia, nisi athea prorsus aut ferine esse
velit, non negat fieri posse, ut status potestati ordinis altioris
et a Christo Deo constitutae subordinetur; theologia autem
id factum esse demonstrat. Ita fit, ut conceptus theologicus
non excludat conceptum status juridicum et philosophicum,
sed perficiat.
Instabis. Conceptus ille theologicus eo spectat, ut,
theocratia constituta, status autonomia intereat.
Resp. Conceptus status theologicus eatenus tantum
theocraticus est, quatenus aeterna temporalibus, ut animam
corpori, praecellere existimant; quod utrum sapienter theo­
cratia nominetur an inepte, nullo negotio perspicitur. Hoc
unum adversarii considerent intentius: status et ecclesia
Deo et Christo parere debent, et utraque potestas in suo
ordine tendere, quo spectat oratio Domini: Sanctificetur
nomen tuum. Matth. VI. 9. Potestas autem civilis ad illum
finem debitum convenienter tendere non potest, nisi in or-

Quaestio XII, Art. V.

453

dine ad spiritualia subordinetur ecclesiae, cui cura finis
illius sublimissimi proxime demandata est. Sic igitur subordinatae reipublicae majestas augetur; etenim ..quanto
aliquid efficacius ordinatur ad finem, tanto melius est".
S Thom. II. II. 152. art. 5.
Obj. III. Dominus ait: Regnum meum non est de hoc
mundo. Joan. XVIII. 36. At systema potestatis indirectae
eo recidit, ut sacra potestas attingat etiam temporalia, seu
ea, quae sunt de hoc mundo. Ergo systema illud S. Scri­
pturis contradicit.
Resp. Dist. maj.: regnum Christi non est de hoc mundo.
conc.; non est in hoc mundo, nego. Dist. min.: ecclesia vi
potestatis indirectae attingit temporalia tanquam objectum
materiale, conc.; tanquam objectum formale, nego.
Cum ecclesia sit in mundo, Deus sapientissimus habi­
tudinem ecclesiae ad alteram potestatem haud dubie ordi­
navit. Ex ratione autem finium sequitur ea ratio ordinis,
ut ecclesia non attingat temporalia secundum se et formaliter, sed in ordine ad spiritualia.
Instabis. Addentur tamen indirecta potestas et directa
haud multum inter se distare.
Resp. Discrimen est maximum: theoretic?, quia in syste­
mate potestatis indirectae Summus Pontifex non habet
potestatem in temporalibus regulariter, directam, plenam,
sed ex consequenti tantum; hinc practice habet potestatem
limitatam, .,quantum scilicet — ait Turrecremata - neces­
sarium est ad conservationem rerum spiritualium ad dire­
ctionem fidelium in salutem aeternam, et ad correctionem
peccatorum, et conservandam pacem in populo Christiano/
Summa de eccl. lib. II. 114.
Ad extremum, viri catholici non recedunt ab hoc
praecepto SS. Leonis XIII.: ..In institutis igitur legibusque
sanciendis spectanda hominis indoles est moralis ac reli­
giosa, ejusdemque curanda perfectio, sed recte atque or­
dine: nec imperandum vetandumve quidquam nisi ratione
habita, quid civili hominum societati sit, quid religiosae
propositum.“ Encyel. Sapientiae Christianae.

I'

Quaestio XIII, Art. I.

De conciliis.
Quaestionibus duodecim de ecclesia tractavimus. Quo
tractatu primus locorum theologicorum perfectus est, atque
etiam fundamentum positum omnium reliquorum. — Locus
secundus sunt concilia. Quaerimus ergo:
Primo. Quid sit concilium et quotuplex.
Secundo. Cujus auctoritate concilium oecumenicum celebrandum sit.
Tertio, jUtrum concilium oecumenicum sit infallibile.
Quarto. Utrum concilium oecumenicum sit supra Papam.
Quinto. Utrum concilia oecumenica sint necessaria.
/

Articulus I.

Quid sit concilium et quotuplex.
I Concilii conceptus generalis. Concilium, graece
σύνοδος, seu, ut ab aliis nuncupatur, congregatio, conventus.
vel etiam, synodale concilium, conventus synodal is, est con­
ventus episcoporum sub auctoritate legitima ad judicandum et
statuendum de rebus ecclesiasticis. Dixi: episcoporum, utpote
per se judicum. Synodus autem dioecesana seu conventus
unius episcopi et cleri, cum a multis jam saeculis vox con­
cilii ad solos episcoporum coetus restricta sit, in definitione
non continetur. Additur: de rebus ecclesiasticis, id est, de
rebus fidei, morum aut disciplinae. Cf. Ben. XIV. De syn.
lib. I. cap. I.
Duo sunt conciliorum genera: 1 0 generalia, de quibus
praecipue disserendum est: 2° particularia, quae in nationalia, provincialia et, si videatur, dioecesana subdividuntur.
Primum de re fidei concilium Hierosolymis locum habuit.
Act. XV. 6. Concilia saeculo II. mediante in Asia minori

Quaestio XIII, Art. I.

455

celebrata refert Euseb. H E. lib. V. 16. Plurimis synodis,
per tot saecula celebratis, conciliorum tomi pleni sunt.
II. Concilium oecumenicum. Concilium generale,
seu oecumenicum a voce ο/ζουμή-? (orbis inhabitatus), est
conventus episcoporum e.< toto orbe con vocatorum ad judicandum
et statuendum de rebus ecclesiasticis sub auctoritate Romani
Pontificis. Dixi: 1° e.r toto orbe; sic enim concilium oecu­
menicum a nationali distinguitur, ad quod convocantur
patriarchatus alicujus vel regni seu nationis antistites,
patriarcha primateve praesidente: et a provinciali, ad quod
episcopi unius provinciae ecclesiasticae, praesidente inetropolitano, convocantur. 2° Convocatorum eo dicimus, quia
vocari omnes jus est, omnes convenire non necessum est.
dummodo principes ecclesiae congregentur eo numero, ut
congregati censeantur catholicam repraesentare ecclesiam.
3° Postremo: sub auctoritate Romani Pontificis; quae quidem
auctoritas congregando, praesidendo, confirmando exercetur
Quibus positis 1° concilia oecumenica dividuntur in
congregata a Romano Pontifice et non congregata; iterum in
confirmata ejusdem auctoritate et non confirmata Vox
autem oecumenici ad concilia confirmata designanda strictius
usurpatur. 2° Neque altera negligenda est divisio Namque
concilia alia dicuntur oecumenica actione, alia acceptatione:
actione, si ea, quae in definitione exprimuntur, a convoca­
tione usque ad confirmationem, adimplentur: acceptatione,
si quid quidem deest. supplet tamen episcoporum Romanique Pontificis, concilium validum agnoscentium, sive ex­
pressa sive tacita consensio.
III. Quinam in concilium oecumenicum congre­
gandi sint. 1° Episcopi per se evocandi sunt, ut actum
decisivum, tanquam veri nominis judices et propria concilii
membra constituentia, in concilio ferant. Talis enim est
ecclesiae divina conformatio, ut primae in ea regenda partes
eorum sunt, qui episcopi vocantur. Id quod patet ai ex
iis. quae superiore loco tum de constitutione ecclesiae
hierarchica (quaest. HI art. 4--fi.) tum de subjecto infalli­
bilitatis (q. VIII. art. 4. disseruimus: b) ex ecclesiae praxi.
Cardinales etiam non episcopi vocandi sunt et suffragium

456

Quaestio XIII, Art. I.

decisivum ferunt; utrum vero jus istud ordinario jure ad
eos pertineat an ex privilegio et consuetudine controversantur. Cf. S. Thom. Quodl. [. 14 ; Bened. XIV., De sim.
dioec. V.
2" Cum totum concilii negotium, ut ait Canus, non
ordinis, sed jurisdictionis potestate transigatur, in concilium
cogendi sunt et jure ferendi suffragium decisivum gaudent
episcopi nondum consecrati, sed jurisdictionem episcopalem
habentes. Generales praeterea ordinum et abbates exempti,
ab episcopo benedicti, (piamvis sacerdotibus et diaconis
jus suffragii decisivi non competat, ex concessione jure isto
fruuntur.
3° Episcopi, qui titulares seu annulares seu in partibus
nuncupantur, ex sententia multorum doctorum, quod juris­
dictione careant, de jure in concilium non cogendi sunt
(Canus, Suarez, Billuart); alii jus suffragii decisivi ferendi
ipsis tribuunt ob jurisdictionem in actu primo, quam habent
in respectivas titulorum suorum ecclesias (Lucius Ferraris);
alii denique jurisdictionem consecrationi ita alligatam esse
censent, ut illa episcopis, non ut singulis, sed ut collégia­
lité!· seu conciliariter agentibus competat (Devoti, Phillips).
4° Alii plures, tametsi nullum jus suffragii decisivi
ferendi illis tribuatur, evocari possunt: viri prudentia et sa­
pientia praestantes, qui res tractandas discutiant et patres
consilio adjuvent; principes, qui patres tueantur; haeretici
et schismatici, ut negotia tractent, vel sui rationem in con­
cilio reddant, etc. Sed patres concilii non dicuntur nisi illi,
quibus, aut ordinario jure aut ex concessione, jus ferendi
suffragium decisivum competit. Cf. hoc opus, p. 125.
IV. Quot episcoporum congregatio ad concilium
oecumenicum requiratur. In Cano, De locis, ista: „Non
satis est quidem, inquit ad concilium generale, si evocatio
generalis est, quando adeo pauci congregantur, ut major
meliorque provinciarum pars relicta esse videatur: praeser­
tim si causa legitima sit, cur Episcopi Synodo non affuerint.
At si per malitiam hominum pessimorum una et item altera
provincia desit, non propterea concilii generalis nomen
amittitur. Sed ne si per negligentiam quidem, aut aliam

Quaestio XIII, Art. I.

occasionem quamlibet Episcopi aliquot, desint, nominis sui
jacturam generale concilium faciet, nisi in dubium verti­
mus, an Concilia illa quatuor, Nicaenum, Ephesinum, Constantinopolitanum, Chalcedonense, generalia sint “ Lib. V.3.
Manifesta illa quidem; concilium scilicet, tot antistitum con­
gregationem prae se fert quot ad repraesentationem totius
nominis Christiani requiruntur. Forsitan quaeratis, utrum
major saltem pars episcoporum ad concilium accedat, ne­
cesse sit? Necesse non est; dummodo tot adsint episcopi
et e tot locis, ut ecclesiam per orbem dispersam reprae­
sentare censeantur.
V. De origine seu institutione conciliorum.
Conciliorum origo non mere humana est, sed probabiliter
divina, et sine dubio apostolica. Pro origine divina affe­
runtur 1° verba Domini: Ubi enim sunt duo vel tres congre­
gati in nomine meo, ibi sum in medio eorum. Matth. XVI11. 20.;
quibus utuntur concilium Chalcedonense (ep. ad S. Leo­
nem M.), S. Caelestinus (ep. ad concilium Ephesinum) et
concilium oecumenicum VI act. VIL, ut concilia a Christo
manasse significent. 2° Verisimile est apostolos, utpote
plenos Spiritu sancto, eo Spiritu admonente sua concilia
celebrasse.
VI. Catalogus conciliorum oecumenicorum.
I) Nicaenum I. anno 325 S. Syl vestro Rom. Pontifice ad­
versus Arianos; huic concilio connectere solent conc. Sardicense, a. 346 celebratum et a Julio I. probatum. Sardicae
fides Nicaena confirmata est. 2) Cpolitanum I. a. 381
S. Damaso R. P. adversus Macedonianos. 3) Ephesinum
a. 431 S. Caelestino R. P. adversus Nestorianos. 4) Ghalcedonense a. 451 S. Leone R. P. adversus Eutychianos.
5) Cpolitanum II. a. 553 Vigilio R. P. propter tria capitula.
6) Cpolitanum 111. a. 680 Agathone R. P. adversus Monothelitas. 7) Nicaenum II. a. 787 Adriano I. R. P. adversus
Iconoclastas. 8) Cpolitanum IV. a. 870 Adriano II. R. P.
adversus Photium. 9) Latheranense I. a. 1123 Callixto II.
R. P. propter investituras. 10) Lateranense II. a. 1139
Innoc. II. R- P- propter schisma Petri Leonis, antipapae
II) Lateranense III. a. 1179 Alexandro ΙΠ. R. P. adversus

458

Quaestio XIII, Art. IL

Valdenses et Albigenses. 12) Lateranense IV. a. 1215 Innocentio III. I?. P. propter expeditionem Hierosolymitanam.
13) Lugdunense I. a. 1245 Innocentio IV. R. P. adversus
Fredericum II. 14) Lugdunense II. a. 1274 Gregorio X.
R. P. propter unionem Graecorum. 15) Viennense a. 1312
Clemente V. R. P. propter causam Templariorum 16) Constantiense a. 1414—1418 in ea parte, quam Martinus V.
confirmavit, non in omnibus Scopus illius concilii erat
ecclesiae unio et exstirpatio haereseos Wicleff, Hus, etc.
17) Florentinum a. 1439 Eugenio IV. R. P. propter unionem
Graecorum. 18) Lateranense V. a. 1512 Julio II. et
Leone X. R. P. adversus schisma Pisanum et ad pacem
inter principes Christianos promovendam. 19) Tridentinum
a. 1545—1563 Paulo III. et Pio IV. R. P. adversus prote­
stantes et ad disciplinam restaurandam. 20) Vaticanum
8. Dec. 1869 — 18. Juli 1870 adversus errores modernos;
in quo et dogma infallibilitatis Pontificiae definitum est.—
Conciliorum collectiones praecipuae sunt Conciliorum omnium
collectio regia; Labbe et Cossart, Sacrosancta Concilia, cum
supplem. Steph Balluzii; Harduin, Collectio maxima Conci­
liorum; Coleti, Sacrosancta concil.; Mansi, Sacrorum concil.
nova et amplissima collectio. Pro recent, conciliis Coli. Concil.
recent iorum Lucensis. Cf. plura apud De Smedt, Jntrod.
ad H. E
Articulus II.

Cujus auctoritate concilium oecumenicum celebran­
dum sit.
Status quaestionis. 10 Supponimus, Romanum
Pontificem a Deo creatum esse caput universae ecclesiae.
Tantum autem abest, ut id gratis asseratur: etiam firmis­
simis rationibus veritatem illam suo loco demonstrabimus
2° Probaturi sumus oecumenica concilia Romani Pon­
tificis auctoritate esse celebranda; atque illa auctoritas mu­
nere convocandi, praesidendi et auctori tat ive confirmandi
continetur. Itaque concilium, ut toto decursu suo, id est,
ut in convocatione, in celebratione et in exitu oecumenicum
habeatur, convocari debet a Romano Pontifice, qui vel per

Quaestio XIII, Art. II.

459

se vel per legatos concilio praesideat et acta confirmet.
Quodsi concilium sive convocatione sive celebratione oecu­
menicum non fuerit, defectus hujusmodi confirmatione sub­
sequent! auferri possunt; nulla vero unquam synodus, nisi
a Pontifice Romano confirmata, potest haberi oecumenica
3° Quaestio est de celebrandis conciliis oecumenicis,
quae proprie et perfecte oecumenica sunt. Nihil ergo de
casu, quo totius ecclesiae episcopi, Sede Romana vacante
et renuentibus ad electionem convenire cardinalibus, in
concilium eligendi causa congregarentur; de hoc enim et de
casu Papae dubie electi aut similibus inferius.
Adversarii sunt Febronius, Planck et alii. Est autem
de fide

Thesis: Concilia oecumenica Romani Pontificis auctoritate
celebranda sunt.
Argumenta.

Arg. 1. Quaecunque ad universam ecclesiam pertinent,
Romani Pontificis auctoritati subjecta sunt. Jam concilia
oecumenica ad universam pertinent, ecclesiam. Ergo con­
cilia oecumenica non nisi Summi Pontificis auctoritate
celebrari possunt. Unde S. Thomas: „ad solam — inquit
— auctoritatem Summi Pontificis pertinet nova editio
symboli, sicut et omnia alia quae pertinent ad totam Ec­
clesiam, ut congregare synodum generalem, et alia hujus­
modi. “ 11.— —I-I.-- 1.
- art. 10.; 1. 36. 2. ad 2.
Arg. II. Conciliorum oecumenicorum convocatio, prae­
sidium et confirmatio ad caput ecclesiae catholicae pertinent.
Romanus autem Pontifex ecclesiae catholicae caput est.
Ergo. Minor, deinceps probanda, hic supponitur. Prob.
major.
a) Convocatio. Nulla firma ratio convocandi concilium
oecumenicum haberi potest, nisi auctoritas adsit, qua omnes
et singuli totius orbis terrarum episcopi certo loco et tem­
pore certo in synodum convenire jubeantur. Bit haec
auctoritas in solo Romano Pontifice residet.
b) Praesidium. Praesidere corpori cum auctoritate est

460

Quaestio XIII, Art. II.

Quaestio XIII, Art. II.

capitis. Atqui Romanus Pontifex totius corporis ecclesiae
tam congregatae quam dispersae caput est. Ipsius ergo
est praesidere.
c) Confirmatio. Conciliorum acta ab eo confirmari necesse est. cui omnium, etiam episcoporum, cura divinitus
commissa est. Atqui omnium episcoporum, etiam conjun­
ctorum, cura Pontifici Romano concredita est. Ergo con­
cilia oecumenica Romani Pontificis auctoritate celebranda
sunt, «cujus auctoritate sola Synodus congregari potest, et
a quo sententia Synodi confirmatur, et ad ipsum a Synodo
appellatur/ S. Thom. Quaest. disp. De potentia X. art. 4.
ad 13. — Quid multa? veri nominis occumenicitas seu
ecclesiae universae repraesentatio sine Summo Pontifice et
ecclesiae capite ne cogitari quidem potest.
Arg. III. Ex traditione. Concilia oecumenica Romani
Pontificis auctoritate celebrari, etiam ex veterum dictis et
factis apparet.
a) Ex dictis. Julius Papa ait: «Legem esse pontificiam,
ut pro irritis habeantur, quae praeter sententiam Episcopi
Romani fuerint gesta/ Apud Sozomenum, II. E. lib. III. 10.;
cf. Socrat. Η. E. lib. II. 17. In synodo,
v
Z anno 485 habita,
- * · y,
plus 40 episcopi de 318 patribus Nicaenis ajunt: «confir­
mationem rerum atque auctoritatem sanctae romanae ec­
clesiae detulerunt/ Mansi t. VIII. p. 1140. Patres Chalcedonenses Leonem M. rogant, ut acta synodi confirmet.
,,Rogamus igitur — inquiunt — et tuis sententiis nostrum
honora judicium: et sicut nos capiti in bonis adjecimus
consonantiam, sic et summitas tua filiis, quod decet, adim­
pleat/ Hard. t. II. 658. Anatolius Cpolitanus ad Leonem M.
de eodem concilio: «gestorum vis omnis et confirmatio auctori­
tati vestrae Beatitudinis fuerit reservata/ Inter ep. Leon. M.
132. Unde S. Gelasius ait: «quod firmavit in synodo (Chalc.)
Sedes Apostolica, hoc robur obtinuit; quod refutavit, habere
non potuit firmitatem/ Tract. IV. n. 9.; ap. Thiel, II. p. 565.
Patres concilii Cpolitani III. Agathonem, ut synodum con­
firmet, his verbis rogant: «Orthodoxae fidei splendidam
lucem vobiscum clare praedicamus, quam ut iterum per
honorabilia rescripta confirmetis, vestram oramus sancti­

I

461

tatem/ Mansi, t. XI. p. 683. Justinianus imperator: Nulla
unquam Synodus rata legitur, (piae ab Apostolica B. Petri
Sede non fuerit fulta/ Const. Novel. 13. Denique gravi—
sima est illa Lucentii in concilio Chalcedonensi, sessione
prima, de Dioscoro, patriarcha Alexandrino sententia: ..syno­
dum ausus est facere sine auctoritate sedis apostolicae,
quod nunquam licuit, nunquam factum est, okiq ούδίποττ
yfyo »·«»’, οΰόε Ιξόν γίj ■ία 9 ai.
* Q
b) Ex factis. Omnia concilia oecumenica Romanorum
Pontificum auctoritate celebrata sunt. Neque enim de con­
ciliis, octava synodo posterioribus, ulla controversia. Qua­
propter pauca de octo prioribus.
1° De convocatione. Quanquam imperatores, ecclesia
permittente, ad patres in synodum evocandos materialiter
cooperati sunt, Pontificum tamen hac in re auctoritas facile
conspicitur. Primo enim imperatores ipsorum consensu ege­
runt. Sic patres concilii Cpolitani III., act. XVIII. de
concilio Nicaeno I. affirmant: «Constantinus semper Augu­
stus, et Sylvester laudabilis magnam atque insignem in
Nicaea Synodum congregabant/ Cf. Rufin H. E lib. I. 1.,
ubi concilium Nicaenum «ex Sacerdotum sententia
*
con­
vocatum dicitur. Episcopi Moesiae secundae in ep. ad
Leonem imperatorem asseverant, concilium Chalcedonense
convenisse ..per jussionem Leonis romani pontificis
*
: cujus
rei rationem reddentes: „qui vere caput est — inquiunt
episcoporum/ Cf. Leon. M. Epist. 89- 95, 114. Hadrianus II. in ep. ad Basilium imperatorem de concilio Cpolitano IV. celebrando ait: «Volumus ergo, per vestrae pie­
tatis industriam, illic numerosum celebrari Concilium, cui
nostri quoque missi praesidentes^ etc.
Secundo, Romani
Pontifices objectum tractandum et agendi normam patribus
praescripserunt. Sic concilium Ephesinum a Caelestino I.
sententiam et normam (ψήφον και τόποι) accepit: concilium
') Titra, Sj)ic. Solcsni. p. 199—200. Cf. pro hoc facto et aliis ad
thesin nostram pertinentibus Hefele, Konziliengeschlchte, B. T. ; E. X.
Eunk, Kirchengeschichtliche Abhandlungen und Untersuchungen, B. I.
(1897), S. 39—121; C. A. Kneller, Papst und Konzil ini erstrn Jahrt ausend, in Z. fur hath. Theol., 1903.

462

1 ’■ E

il I

Quaestio XIil, Art. IL

G’politanum II. ad Agathonem scribens, eo praecipiente se
egisse significat: „ex sententia per sacras vestras litteras
de iis prius lata". Cf. Mansi, t. IV. p. 1226, 1228; t. XI.
p. 683.; Nat. Alexandrum, II. E. saec. IV. diss. XI.
2° De praesidio. Gravissimorum scriptorum auctoritate
constat, Romanos Pontifices sive per se sive per legatos in
conciliis praesedisse. Sic Osius episcopus Cordubensis cum
Vito et Vincentio, presbyteris, etsi patriarchae aderant, in
concilio Nicaeno praesedit; id enim probant Gelas. Volumen
act. cone. Nicaen. II. 5.; Athanasius, Apol. de fuga, cap. V.;
Theodoret. H. E. Π. 15.; Socrat. Hist. I. 13. et codices
omnes, ex quibus Osium primum subscripsisse manifestum
est. In concilio Ephesino Caelestinum I. praesedisse con­
stat, per legatos scilicet et vicarios, Cyrillum Alexandrinum,
Arcadium et Projectum, episcopos, et Philippum, presby­
terum; id enim aperte ostendunt concilii hujus Acta. L,
Vigilius in suo Constituto apud Mansi, t. IX. p. 62. et
Evagrius, II. E. I. 4. Pontificum Romanorum in ceteris
conciliis tam certum praesidium, vix ut quisquam sit, qui
de facto manifesto concertet.
3° De confirmatione. Concilia oecumenica non solum
legatorum subscriptione sed documento proprio confirmata
sunt. Id probatur primo ex facto. Nam episcopi quadra­
ginta, Romae anno 485 in synodum coacti, de patribus 318
Nicaenis propalam affirmant: „confirmationem rerum atque
auctoritatem Sanctae Romanae Sedi detulerunt." Mansi,
t. VII. p. 1140 ; cf. Socrat. H. E. II. 17. Nec ambigitur,
quin eadem lex in conciliis subsequentibus observata sit.
— Secundo, concilia, quae prius hac confirmatione carebant,
v. g. G’politanum I., tum demum oecumenica habita sunt,
cum Romani Pontificis suffragio firmarentur,
Tertio
Romani Pontificis auctoritate nonnullorum conciliorum acta
rescissa sunt, velut concilium Ephesinum II., a Leone M.
irritatum. Item synodus, a Leone et Constantino impera­
toribus congregata, in Act. VI. concilii Cpolitani III. rata
non esse dicitur, „quod adjutorem non habuerit illius tem­
poris Romanum Papam".

L- ■

Quaestio XIII, Art II

463

Objectiones.

Obj. 1. Octo priora concilia ab imperatoribus con­
vocata sunt; Romanis autem Pontificibus illius aetatis ne
in mentem quidem venit, jus hoc pro se exclusive asse­
rere. Ergo concilium oecumenicum absque Papa validum.
Resp. Dist. antec.: id dici potest de convocatione
materiali, transeat; de convocatione formali, nego. Synodus
materialiter convocari dicitur, ab eo actu, quo episcopi ad
unum locum evocantur; formaliter autem ab eo actu, quo
congregatio ecclesiastica constituitur; quem actum solus
Pontifex Romanus et praestare potuit et praestitit, uti pro­
bavimus. Erat autem quod ea cooperatio materialis, eccle­
sia consentiente, civili imperio relinqueretur. Nam concilia
fiebant censibus publicis, ne gravarentur ecclesiae, aliunde
bonorum inopes; imperator episcopis, cum longa essent
conficienda itinera, vehicula publica administrabat; haere­
tici et schismatici, turbarum auctores, imperiali auctoritate
compescendi erant; aliae movebant utilitates. Ita Roskovany, De prim. Rom. Pont. § 69.
Instabis. Dubium non est, quin imperatores in conciliis
antiquioribus praesederint et conciliorum decreta ab iis
fuerint confirmata. Ergo idem quod supra.
Resp. Dist. antec.: imperatores praesederunt et con­
firmaverunt· ut conciliorum protectores, conc.; ut caput, nego.
Praesidium honoris, quod imperatoribus non negabatur, et
confirmatio, quam episcopi nonnulli ab iisdem petebant, ad
concilii ordinem et effectum tuendum pertinent. Ob eamque
rem Constantinus M. se episcopum ad extra, τώι Ιχτος, esse,
palam dixit. Revera patres Chalcedonenses, in epistola
synodali, ad Leonem M scribentes memorant, imperatores
praesedisse ,,ordinis causa"; προς (ύχοσμίαν; at ipsum Leonem
affirmant ,.praefuisse ut caput membris" ως χιφαλη μελών
ήγιμόνιυις. Similiter confirmatio imperatorum nihil unquam
conciliorum decretis addidit nisi robur extrinsecum, quo re­
belles cohiberentur.
Urgebis. Quod nulla lege divina determinatum est.
immutabile non habetur. At nulla lex divina exstat, quae

464

Quaestio XIII, Art. II.

convocationem, praesidium el confirmationem oecumenici
concilii Romano Pontifici reservet. Ergo concilia absque
Rom. Pontificis auctoritate rite celebrantur.
Resp. Transeat major; dist. min.: nulla hac de re exstat
lex divina particularis, transeat] universalis, nego. Jus, de
quo diximus, Romano Pontifici eadem lege divina, qua pri­
matus ipse, concessum est. Nullus igitur principatus civilis,
nulla potestas ecclesiastica potest Pontificem Romanum hoc
jure divino et proprio exspoliare; sola Pontificis auctoritas
divinum, essentiale fixumque est principium, quod unum
faciat ex iis omnibus, qui unitatis tuendae causa in coetum
coeant.
Dices. In Actis concilii Nicaeni I. Osius subscripsit ut
Cordubensis Episcopus, λ'itus autem et Vincentius ut legati
Romani Pontificis. Jam Osius primus subscripsit, deinde
Vitus et Vincentius. Ergo patres Nicaeni, cum Osium
praesidere quam legatos maluerint, legem illam divinam
non cognoverunt.
Resp. Dist. maj.: Osius ita subscripsit, legati titulo
incluso, conc.; excluso, nego. Minorem dist.: Osius primus
subscripsit, ut legatus Pontificis Romani, conc ; ut episcopus
Cordubensis, nego. Ab Osio, cum esset episcopus, alterius
dignitatis titulus subscriptioni addendus non erat; sed Vitus
et Vincentius, cum essent meri presbyteri, legati titulum
exprimunt. Idem Osii praesidium, cum fuerit legatus Pon­
tificius, optime explicatur, non ita, rejecto hoc titulo, extra
quem nulla jam assignatur idonea ratio, cur Osius, ex vul­
gari episcoporum ordine, episcopis Alexandrino et Antio­
cheno praesentibus antepositus fuerit; praesertim cum alii
Latini, v. g. Gallia provincia, non nisi in ultimo catalogo
subcripserint. Q
Obj. II. Romanus Pontifex aut summa potestate con­
cilio praeest, aut aequalitas quaedam hac in parte inter
Pontificem et ceteros episcopos inducitur. Si primum, li­
bertas suffragandi perit; sin alterum, Pontificis dignitas
periclitatur.
') Cf. Gelzer. Patrum Nie. nomina (1898) et Stiininen aus Maria
Laach. 1899. April. S. 478 et seqq.

Quaestio ΧΠΙ, Art. Ill

4G5

Resp. Dist. primam partem majoris: Romanus Pontifex
concilio praeest summa sua potestate, quae alios judices
secum patiatur, conc.; quae illos excludat, nego. Et nego
minorem, cum tertium adsit, nempe libertatis et dignitatis
conjunctio. Ratio liberi suffragii non consistit in hoc, ut
nullus suffragium ferentibus praesit; sed satis est, si Ro­
manus Pontifex et episcopi, tanquam caput ei membra,
in unum corpus conjuncti, suo quisque respective judicandi
munere perfungantur.
Quaeres. Utrum eo tempore, quo ecclesia capite suo
orbata sit, concilium oecumenicum celebrari nequeat.
Resp. Quibuscunque temporibus concilium absque Pon­
tifice Romano celebretur, oecumenicum strictiori sensu dici
nunquam poterit. Est enim acephalum; ecclesiam igitur
Christi, quae ex capite et membris constat, non nisi imper­
fecte repraesentat. Possunt tamen, si opus sit, totius orbis
antistites in synodum convenire, ut ea peragant, quibus
ecclesiae laboranti subsidium afferatur, dummodo ne laedatur
plena Pontificis Maximi auctoritas.
Articulus III.

Utrum concilium oecumenicum sit infallibile.
I. Status quaestionis. Concilium oecumenicum intelligimus, quod Pontificis Romani auctoritate celebratur:
quod infallibile esse affirmamus, a Pontifice Romano con­
firmatum, cum nec convocatio Papae aut praesidium, neque
utrumque simul omnino sufficiant. Infallibilitas conciliorum
eadem est, quam prius ecclesiae dispersae in docendo com­
petere ostendimus, et ad eadem objecta extenditur. Porro
synodi confirmatae per se firma est ac infallibilis auctoritas;
nec ulla ratione exspectandus est consensus et acceptatio
ecclesiae.
II. Utrum concilium oecumenicum nondum ab
ipso Pontifice Romano, sed ab ejus legatis confir­
matum infallibile haberi debeat. Illa firmitas, quam
Servator beato Petro ej usque successoribus ad confirmandos
fratres largitur, in legatos transferri non potest. Jam vero
Do Groot, Summa apologet. Ed. tort’ft.

30

466

Quaestio XIII, Art III

legati aut instructionem a Sede Romana acceperunt aut
non instructi ad concilium accedunt. Si primum, legati,
quoniam cum instructione infallibilitatem Romani Pontificis
non acceperunt, poterunt contra instructionem agere; sin
alterum, poterunt a fortiori cum doctrina Pontificis pugnare.
Ergo concilii decreta pro lege infallibilis auctoritatis non
absolute valere videntur, nisi confirmentur ab eo, qui in
docendo ecclesiam a fide vera non deficiet. Cf Cajetanum,
De author. Papae et concilii, cap. XV.; Canum, Deloc.theol.
lib. V. 5. Veruntamen si constiterit, legatos ex potestate
delegata egisse et secundum instructionem, de rebus in
particulari definiendis a Pontifice Romano acceptam, in­
fallibilis decretorum auctoritas in dubium vocari non potest.
Atque «illud Concilium, — Suarez inquit
quoad talem
definitionem, habet confirmationem Pontificis, quasi anti­
cipatam·4. J)e fide, diss. V. sect. VII. n. 10.
III. Patres concilii sunt vere judices. Patres con­
cilii, etsi Pontifex Romanus in fidei causa decernenda,
nullo etiam adhibito concilio, errare non potest, re ipsa
tamen judices sunt, non tantummodo consiliarii. Namque
1° „non Romanus Episcopus modo, - ait Canus — verum
reliqui etiam Episcopi claves regni coelestis habent: ergo
in causa fidei ligandi quoque ac solvendi potestatem. Visum
est, inquiunt, Spiritui sancto, et nobis, nihil ultra vobis im­
ponere oneris, quam haec necessaria, etc. Omnes ergo Epi­
scopi onus, praeceptumque imponunt, omnesque simul sen­
tentiae Synodalis auctores *sunt 4. L. c. 2° Episcopi in
conciliis judicio sententiaeque subscripserunt his verbis:
«Definiens *subscripsi 4, όρίσας υπ^/ραψα, quemadmodum S. Ja­
cobus in concilio Hierosolymitano locutus est: Ιγώ xqivuh
ego judico. Act. XV, 19. 3° Pontifex fidem declarans et
definiens his utitur formulis: ^sedentibus nobiscum et judi­
cantibus universi Orbis *episcopis
;
„sacro approbante con­
*cilio 4. Conc. Vat. sess. III. IV ; Coll. Lac. VII. 94. — Ergo
concilii decretis standum est, etiam quia episcopi, Romano
Pontifici conjuncti, judicarunt.
IV. De relatione episcoporum in concilio judi­
cantium ad Romanum Pontificem. Pontifex Romanus

Quaestio XIII, Art ill

I

467

concilio interest nt caput, et judex supremus: episcopi, ut
judices subordinate Hic sequentia notanda sunt. P Episcopi et Pontifex Romanus in concilio sententiam ferunt, ut
unum corpus morale. 2° Episcopi, tametsi ex capite pen(leant, caput tamen tuentur et juvant; quo fit, ut decreta
communi episcoporum et Pontificis auctoritate edantur.
3° Etiamsi Pontifex Romanus prius sententiam ferat et
episcopi suum judicium cum Pontificio conjungant, episcopi
vere judices erunt. Eorum submissio erit judicium, et
eorum judicium submissio. Certe judicii essentia non con­
sistit in facultate dissentiendi a vero cognito, sed judicium,
S. Thoma teste, significat ^rectam determinationem justorum".
(II. II. quaest LX. art. 1. ad 1.) Atqui episcopi justa et
vera rectissime determinare procul dubio censentur, si Pon­
tificio suffragio haec justa cognoverint. Itaque submissio,
quam episcopi capiti suo praestiterint, nihil prorsus impedit,
quominus patres judicium vere exerceant·; caput quippe et
membra tanquam unum corpus in edendis decretis egerint.
4" Nulla vocum major pars Sedem Apostolicam ligare po­
test; nec Pontifex plurium sententiam sequi tenebitur, sed
„sive pauci, — ait Canus — sive plures ad errorem de­
flexerint, munus est Apostolici Antistitis ad veram eos fidem
revocare41. 5° „Nec si major pars patrum vere sentiat,
Summus Ecclesiae Pontifex repugnabit. Id enim ad pecu­
liarem Christi procurationem pertinet, semperque pertinuit,
ne Ecclesia in factiones duas dividatur Nec Romanus
unquam episcopus, si exemplum quaeritur, contra patres
concilii vere sentientes dixit.“ De loc. theol. lib. V. 5.
6° Etsi juris non est, sapientis tamen oeconomiae causa
non nisi ea decerni solita sunt, quae majori suffragiorum
parte, quin etiam longe majori parte ac consensu pene
unanimi patrum approbantur.
V. Quaenam a concilio oecumenico prolata fide
tenenda sint. 1° Fide tenenda sunt, quae patres fidei
judicio decernunt. Judicia vero de fide seu definitiones
fidei, haberi debent, primo, si contrarium asserentes pro
haereticis judicentur: secundo, cum in hanc formam synodus
decreta praescribit: S7 quis hoc aut illud senserit, anathema
*
30

I
I

I
I
I
I

|

468

Quaestio XIII, Art. III.

sit; tertio, si quicquam expresse et proprie a fidelibus fir­
miter credendum, aut tanquam dogma fidei catholicae
accipiendum certo et firmo decreto dicatur, vel aliis simi­
libus verbis, aliquid esse Evangelio doctrinaeve apostolorum
contrarium (Canus, lib. V. 5.); quarto, si in eos, (pii contra
dixerint, excommunicationis sententia ipso jure feratur.
Quae quidem nota quarta ita intelligenda est. ut doctrina
sic damnata simpliciter falsa haberi debeat; utrum pariter
haeretica, non aeque semper constare videtur, cum fieri
possit, ut ipso facto excommunicentur, qui propositiones
non haereseos nota, sed alia censura inustas, docere praesumpserint.
2° Punctum doctrinae definitae plerumque in conclusione, v. g. in canonibus exprimitur, Sed et doctrina, quae
alio quovis modo, v. g. in capitibus proponitur, definita et
res de fide haberi debet, quotiescunque constat, concilium
authentice et irreformabili judicio definire voluisse. Ita
concilium Tridentinum, sessione VI. in decreto, per capita
sexdecim veram sanamque doctrinam justificationis exponit;
quibus absolutis stati m ad reliqua pergens ait: „Post hanc
Catholicam de justificatione doctrinam, quam nisi quisque
fideliter firmiterque receperit, justificari non poterit, placuit
sanctae synodo hos canones subjungere, ut omnes sciant,
quid tenere et sequi, sed etiam quid vitare et fugere debeant/
Ergo in capitibus concilium doctrinam tenendam et sequendam
definitive docuit; ut ..catholicam
**
et rquam nisi quisque
fideliter firmiterque receperit, justificari non poterit
.
**
3° Cum nihil definitum censeatur ultra intentionem de­
finientis, primo definita esse non censentur, quae in congre­
gationibus, vel etiam in ipsis sessionibus extra capita et
canones proferuntur; patres enim in his definire nolunt.
Secundo, argumenta, (piae in ipsis capitibus et canonibus
ad doctrinam probandam aut declarandam, sive ex S. Scri­
ptura et traditione sive ex alio quopiam fonte afferuntur;
item (piae sunt obiter dicta praeter doctrinam definiendam,
ut objectioni respondeatur et similia, ea catholicae fidei
judicia et obligatorie credenda, ut talia, non sunt. Si vero
concilium in decretis vel canonibus argumenta ex S. Scri-

Quaestio ΧΙΙί. Art. III.

469

ptura aut ex traditione proferens, hunc illumve textum
S. Scripturae in tali sensu declarat esse int.elligendum, aut.
talem esse traditionem veram ecclesiae, hujusmodi decla­
rationem ad fidem pertinere certum est. Ita synodus Tridentina sess. XIII. cap. I. verba, quibus Eucharistiae sacra­
mentum in ultima coena institutum est. authentice inter­
pretatur. Tertio, ea quae sunt obiter dicta aut alio quovis
modo non definitivo proposita, magnam tamen solidamque
possunt habere auctoritatem; haec autem adjunctis, v. g.
deliberatione solemniori, internoscitur. Ad postremum in
omnibus considerandum est, quae sit verborum pondus et
proprietas.
VI. Adversarii. Protestantes, quod nullus judex
quaestiones fidei solvere melius possit quam Scriptura sola,
conciliorum oecumenicorum auctoritatem contemnunt, pa­
trumque coetui spiritum privatum objiciunt. Janseniani,
doctrinam Richerianorum democraticam amplexi, synodos
generales absque consensu universalis ecclesiae firmas esse
negant. Ritualistae in Anglia, quidquid de infallibilitate
sentiunt, nullam certe conciliis auctoritatem indubitatam
tribuunt, quae communi Romanarum, Graecarum, Russicarum
Anglicanarumque ecclesiarum consensu non acceptentur.
—· Catholicis ut veritas fidei tenenda est

Thesis: Concilia oecumenica sunt infallibilia.
Argumenta.

Arg. 1. Concilium oecumenicum, confirmatum aucto
ritate Romani Pontificis supremam ecclesiae docentis potes­
tatem repraesentat. Atqui ecclesia docens est infallibilis·
Ergo concilium oecumenicum est infallibile. Maj. patet ex
ipso conceptu concilii oecumeniei; quare Martinus V. in
concilio Constantiensi suspectos in fide .jubet interrogari:
„l'trum credant, quod Concilium generale universam Eccle­
siam repraesentet.“ Min loco suo probata est. Ergo con­
cilii patres jure optimo hoc apostolorum sibi vindicant:
Visum est enim Spiritui sancto et nobis. Act. X\ . 28.
Arg. 11. Ecclesia errare in fide non potest At er

470

Quaestio XIII, Art III.

ran te concilio oecumenico, in errorem duceretur universa
ecclesia. Id tria probant, a) Oves pastorum vocem audire
debent, pastores autem solemnius quam concilii voce loqui
nequeunt; b) detrectato judicio tribunalis illius supremi,
nulla certa via videtur reliqua, ut fidei controversiae, dubia,
errores finiantur; c) rejecta conciliorum oecumenicorum in­
fallibili auctoritate, haereses omnes, quotquot unquam fue­
runt, liberrime redibunt.
Arg. 111. Ex traditione. Constans totius ecclesiae
doctrina est, concilia oecumenica errare in fide non posse.
Ergo. Proh. antec. a) Patres docent, hujusmodi conciliorum
decreta esse divina et a Spiritu sancto edita. Sic S. Athana­
sius: „ Verbum Domini per oecumenicam synodum Nicaenam
manet in aeternum “ Ad Afric. n. 2. - A S. Cyrillo patres
Ephesini dicuntur, „a Spiritu sancto, ne a vero discederent
afflati.“ Ep 15 ; cf ep. 39. — S. Leo M. vocat concilii
Nicaeni definitiones „a Spiritu sancto inspiratas". Ep. 59.
Cf. S. Basii, ep. 114.; S. Greg. Nazianz Orat. XXI. etc.
Quae quam stricte intelligenda sint, patet ex Socrate, Sa­
binum Macedonianurn, quod patres Nicaenos tanquam
indoctos despexisset, in hunc modum corripiente: rNeque
illud reputat, eos, qui ad synodum illam convenerunt,
quamvis rudes essent atque imperiti, Dei tamen et Spiritus
sancti gratia illustratos, nullatenus a veritate aberrare po­
tuisse'". II. E. lib. I. 31. Item Constantinus M. vocat decreta
Nicaena, ..mandatum divinum", dtiav Ιντολήν. Eus. Vita
Const. Ill 20.
b) Conciliorum oecumenicorum judicia semper habita sunt
irretractabilia. Quod probatur testimonio S. Ambrosii, inquientis: „Sequar tractatum Nicaeni concilii, a quo me nec
mors nec gladius separare poterit." Ep. 21. Item S. Gre­
gorius Magnus: ..Sicut sancti Evangelii quatuor libros —
inquit
sic quatuor concilia (Nicaenum, Cpolitanum I.,
Ephesinum et Chalcedonense) suscipere et venerari me fa­
teor " Adhaesionis autem tam absolutae ratione addita,
conciliorum immutabilitatem allegans ait: «quia dum uni­
versali sunt consensu constituta, se, et non illa destruit,
quisquis praesumit aut solvere quos religant, aut ligare

Quaestio XIII. Art. Ill

471

quos solvunt.
**
Ep. lib. I. 25.; lib. Ili. 10. Et synodus
Chalcedonensis a Leone M. vocatur „ir retract abitis consensusu. Ep. 78. ad Leon. Aug. Cf. S. Aug. De baptismo
contra Donatistas, lib. I 7.1)
c) Qui conciliorum oecumenicorum sententiam non seque­
bantur, illi inter haereticos et excommunicandos numerati sunt.
Revera concilia oecumenica sub anathematis poena semper
praeceperunt, ut omnes omnino fideles, sive clerici sive laici,
definitionibus suis obedirent. Hac de causa S. Leo M.
affirmat, ,,ηοη esse inter catholicos computandos, qui defini­
tionis venerabilis concilii Nicaeni vel sancti Chalcedonensis
concilii regulas non sequuntur." Ep. 59.
d) Eodem pertinent testimonia patrum, qui a minori
ad majus sententiam Domini: Ubi enim sunt duo vel tres
congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum, Matth.
XVIII. 20., ad conciliorum oecumenicorum auctoritatem aut
referunt aut accommodant. Ita conc. Chalced. ep. ad
Leonem; conc. Cpolitanum III. act. XVIL; Caelestinus I.,
cp. ad conc. Ephesinum etc.
Objectiones.

Obj. I. Christus inerrantiae privilegium ecclesiae uni­
versae, non definito episcoporum numero, legavit. Jam vero
in concilium oecumenicum definitus tantum episcoporum
numerus, non universitas fidelium, convenit. Nulla igitur
concilii decreta certa sunt nisi per unanimem acceptata
consensum ecclesiae.
Resp. Dist. majorem: Christus inerrantiam non legavit
definito episcoporum numero extra concilium, transeat; in
concilio, subdist.: sine confirmatione Romani Pontificis, con­
cedo; accedente ea, nego. Objectio ex falsa opinione de
constitutione ecclesiae democratica profluit. At vero con­
cilium oecumenicum. auctoritate Pontificia confirmatum,
ecclesiam, ut summa potestas totum regnum, repraesentat.
Nulla ergo sive laicorum sive clericorum inferiorum, sed
') De quonam plenario concilio S Augustinus in causa re­
baptizantium loquatur, vide Z fib- kuthol. Theol. 1900, S 282—326.

472

Quaestio XIII. Art. III.

sola Romani Pontificis confirmatione opus est, ut concilii
firma sit certaque auctoritas.
Instabis. I't concilii decreta sint auctoritatis infallibilis,
debet constare nec studium, nec libertatem, nihil denique
earum rerum defuisse, quae ad rectum verumque judicium
requiruntur. His autem de rebus nunquam certo constat.
Resp. Trans, maj Dist. min.: de his rebus nunquam
certo constat per judicium privatum singulorum fidelium,
trans ; per confirmationem Romani Pontificis, nego. Confir­
matio Summi Pontificis efficit, ut concilium absolute de­
finiat. Potestati vero supremae, sic absolute definienti,
fideles obedire debent; nisi absurde dicas, munus custo­
diendi pastores concreditum esse fidelibus.
Urgebis. Theologi docent, pastoribus, sententiam la­
turis, consilium adhibendum esse. Ita incerto labore, in­
certa definitio.
Resp. Dist. antec.: ille labor pertinet ad officium de­
finientis, conc.; ad certitudinem definitionis, nego. Et nego
conclusionem. Christus ecclesiae docenti, quam concilium
repraesentat, et ecclesiae discenti, quae docentem audire,
non judicare debet, inerrantiae privilegium absolute spo­
pondit. Quare dicendum est, aut nullum definientium ne­
glectum ipsi definitioni derogare, aut diligentiae sufficien­
tiam ipso facto confirmatae definitionis probari. Et sane
cum «voluntas divina — inquit S. Thomas
sit efficacissima, non solum sequitur quod fiant ea, quae Deus vult
fieri, sed et quod eo modo fiant, quo Deus ea fieri vult".
I. 83. art. 1. ad 3. Cf. S. Aug. De correpi, et gratia,
XIV. 45.
Dices. Periculum est, ne concilium rem definiat, quae
non sit infallibilitatis objectum. Ex hac ergo parte dubia
videtur conciliorum auctoritas.
liesp. Dist. antec.: id verendum est, negata S. Spiritus
assistentia, conc.; eadem admissa, nego. Qui dat finem, dat
consequentia ad finem. Jam vero finis infallibilitatis attingi
nequit, si fieri potest, ut auctoritas infallibilis circa suae
infallibilitatis objectum fallatur. Fidelibus igitur inquiren­
dum non est, quid sit definibile, sed quid definitum sit;

Quaestio XIII, Art III.

473

nam Christus, cum Spiritum veritatis apostolis eorumque
successoribus promisit, hoc ipso spondet, nihil omnino illis
defuturum, quod ad rectum verumque judicium est neces­
sarium. Cf. Canum, De loc. theol. lib. V. 5.
Obj. II. Patrum sanctorum doctrina in fide sequenda
est. Patres autem nullam oecumenicis conciliis auctorita­
tem firmam et infallibilem tribuunt. Nimirum S. Augusti­
nus ait: ..ipsa Concilia, quae per singulas regiones vel
provincias fiunt, plenariorum Conciliorum auctoritati, quae
fiunt ex universo orbe Christiano, sine ullis ambagibus ce­
dere, ipsaque plenaria saepe priora posterioribus emendari,
quum aliquo experimento rerum aperitur quod clausum
erat et cognoscitur quod latebat.“ De baptismo contra Donatistas, lib. II. 3.
Resp. Dist. maj.: communis patrum doctrina in fide se­
quenda est, conc.; unus et alter textus cujuspiam patris
contra doctrinam communem, nego. Et negata minori, pro­
bationem dist.: verbis istis S. Augustinus respexit concilia
stricto sensu oecumenica, nego: latiori sensu generalia, conc.
1 ° Aetate sancti doctoris nonnisi duo concilia stricto sensu
oecumenica celebrata sunt, Nicaenum et Cpolitanum I. At
prior synodus in altera nequaquam mutata est. Igitur con­
cilia illa plenaria, saepe emendata, non sunt oecumenica
concilia Romae confirmata, sed ea, quae ab antiquis sensu
latiori plenaria et ex universo orbe, id est, ex magna parte
orbis Christiani congregata dicuntur. 2° Si hoc adversariis
largiamur, quod minime probant, concilia strictiori sensu
oecumenica textu prolato designari, non idcirco evincunt,
S. Augustinum de fide emendanda cogitasse. Sanctus enim:
«quum aliquo
inquit — experimento rerum aperitur
*
4.
Ergo de factis loquitur. Sic autem a casu doctrinae ad
casum factorum transiens, conceptum tamen principalem
emendationis evolvit, ut Donatistas confutet, Cypriani con­
cilium, ut anterius, omnibus conciliis posterioribus antepo­
nentes. 3° Neque ineptum videtur, si emendationem sensu
generaliori accipiamus, quae scilicet non in ipsa doctrina
immutata, sed in majori veritatis eiusdem distinctione, de­
claratione, expositione consistat. Praeterea Augustinus

474

Quaestio XIII, Art III.

J)e bapt. lib. I. 7 concilii plenarii auctoritatem roburque
ostendit.
Instabis. S. Augustinus, disputans adversus Maximi­
num Arianum: „nec ego — inquit
Nicaenum, nec tu
debes Ariminense tanquam praejudicaturus praeferre Con­
cilium.“ Contra Maxim. lib. II. 14. Ergo sanctus doctor
concilii sententiam peremptoriam esse, non putavit.
fiesp. Dist. antec : S. Augustinus hic abstrahit ab aucto­
ritate concilii oecumenici, conc.; eam in dubitationem ad­
ducit. nego. Sanctus doctor, cum adversarium Arianum,
definitionis Nicaenae contemptorem, concilii hujus auctori­
tate perstringere non posset, ab auctoritate tum concilii
Nicaeni, tum Ariminensis, a Maximo allegati, discussionis
causa praescindit. Nempe communi argumentatione opus
est. Quare sanctus: ^Scripturarum — inquit — auctorita­
tibus . . . utrisque communibus testibus, res cum re, causa
cum causa, ratio cum ratione concertet/ Quid quod verbis,
immediate praecedentibus, homoousion Nicaenum ..veritatis
auctoritate et auctoritatis veritate firmatum “ affirmat.
Urgebis S. Gregorius Nazianz. ep. 55. (130.) ad Procopium haec: ..Ego, si vera scribere oportet, hoc animo sum,
ut omnem episcoporum conventum fugiam, quoniam nullius
concilii finem laetum et faustum vidi, nec quod depulsio­
nem malorum potius quam accessionem et incrementum
habuerit/ Haec non sunt viri, conciliorum auctoritatem
profitentis.
liesp. Dist. antec.: S. Gregorius istis verbis conciliorum
oecumenicorum fallibilitatem docet, nego] conciliorum particu­
larium infelicem exitum, subdist.: simpliciter, nego] restricte,
conc. Gregorius episcopos Nicaenos summis laudibus ex­
tollit, ..quos Spiritus sanctus in unum collegerat^ concilium
Nicaenum, r quantum in ipso erat, morbum (Arianismum)
compressit/ Orat. 111. pro At ha nasio. Verum agentibus
Arianis et Macedonianis, aliis autem nonnullis dominandi
cupiditate commotis, factum est, ut concilia complura, eo
tempore habita, catholicis infeliciter crederent, v. g. Seleuciense, Tyriense ac Ariminense. Gregorius hujusmodi sy­
nodos particulares, aut saltem non perfecte oecumenicas, sui

Quaestio XIII, Art. IV.

475

temporis respexerit ; vel si quid in ipso concilio (’politano I.
improbasse videatur, id pertinet non ad fidei professionem,
ibidem commendatam, sed ad litem de sede Cpolitana. in
illo concilio agitatam, et (piae sanctum doctorein ad abdi­
cationem episcopatus impulit.
Quaeres. Utrum concilii decreta instar S. Scripturae
sint, propterea quod synodus a S. Spiritu regatur.
liesp. Cum S. Scriptura dicatur, quae S. Spiritu inspi­
rante scripta est, conciliorum autem definitiones S. Spiritu
assistente edantur, decreta conciliorum S. Scriptura non sunt.
Sed de vera inspirationis indole alias.
Articulus IV.

Utrum concilium oecumenicum sit supra Papam.
I. Status quaestionis. Quod auctoritas superior con­
cilio universali prae Papa vindicatur, id fieri potest bifa­
riam: vel quod potestas episcoporum universorum, excluso
Romano Pontifice, dicatur esse major potestate solius Ro­
mani Pontificis; vel quod potestas solius Pontificis habeatur
inferior potestate episcoporum universorum et Pontificis
simul. Prior casus est praecipua hujus disputationis ma­
teries.
Potestas in Romanum Pontificem episcopis, seorsum a
Papa, affingitur aut pro casu Papae dubii aliisque casibus,
quibus Pontifex potestate sua quasi per se destitueretur,
id quod doctores aliqui in manifesta Pontificis, ut hominis
privati, haeresi contingere existimant: aut pro casu Pon­
tificis certi et legitimi. Jam vero assertores superioritatis
concilii, coetum episcoporum sine Papa contendunt esse
supra Papam, etiam certum et legitimum. Hic error jam
nunc refellendus est.
*
II. Quonam sensu concilium generale sit potes­
tas ecclesiae suprema. Ad potestatem ecclesiae su­
premam requiritur plenitudo potestatis in universam ecclesiam.
Haec potestas penes episcopos singulos esse nequit,
tum quia Pontifex Romanus episcopalem jurisdictionem sua
potestate excedit, tum quia potestas episcopalis ultra regi-

ί

410

;

Quaestio XIII, Art IV.

Quaestio XIII, Art. IV.

men ecclesiae specialis per se ipsam non extenditur. Nec
valde difficile, mancam conciliorum auctoritatem demon­
strare, si coetum episcoporum seorsum a Pontifice Romano
spectaveris; corpus enim episcoporum, capite praeciso,
truncum est. Profecto, sicut caput essentialiter ad corpus
pertinet et ad omnes corporis partes, quas animat, ita Pon­
tificis auctoritas ad concilium oecumenicum, suprema po­
testate munitum, pertinet, non ut conditio quaedam sine
qua non, sed ut elementum essentiale, principale, vitale,
quo plenitudo potestatis in universam ecclesiam per omnia
membra diffunditur. Quare S. Thomas ait: „Sancti enim
patres in Conciliis congregati nihil statuere possunt nisi aucto­
ritate Romani Pontificis interveniente, sine qua etiam nec
Concilium congregari potest.
**
Contra impugnantes, cap. IV.
III. Adversarii et decretum Vaticanum. Anno
1380 Conradus de Gelenhusen scripsit Epistolam Concordiae,
in qua principia erronea, quibus Marsilius Patavinus et
Guil. Occam systema democraticum in ecclesiam transferre
conati fuerant, denuo assumuntur, ut, constituta supra
Papam concilii auctoritate, pax ecclesiae post lugendam
dimicationem de Pontifice legitimo refloresceret.l) Conra­
dus multorum errantium praecursor fuisse videtur, inprimis
Joannis Gerson, qui, habito coram patribus Constantiensibus sermone de aufer ibilitate Papae ab ecclesia, -) complures
eo inclinavit, ut errorem de suprema conciliorum, etiam in
Romanum Pontificem, potestate complecterentur. In sy­
nodo Basileensi sententia haec fautores non paucos nacta
est, inter quos auctor (1443) operis, quod deinceps et ab
aetate Flacii Illyrici (1550) est inscriptum Confutatio prima­
tus papae,
reni tente tamen prae omnibus doctissime
Joanne Turrecremata, viro integerrimo. Saeculis subsequentibus error in aliquas etiam universitates pervasit;
‘) Cf. A Kneer Die Entstchuug der Konztliaren-Theorie (1893).
’) Cf Gerson, De potestate ecclesiastica et de origine juris et legum.
Cajetanus de doctrina democratica eorum, qui ecclesiae superioritatem propugnarunt: „hoc inquit ipsi non reputant inconveniens,
quantum ad rem, licet vocabula horrere videantur “ Tract. De author.
Papae et concilii, cap. VI.

I

Gallicani prop. 2. et 3. suae Declarationis doctrinam Gerson
sanxerunt. At error a patribus Vaticanis exstinctus est.
Declarant enim: „erga Pontificis potestatem jurisdictionis
cujuscunque ritus et dignitatis pastores atque fideles, tam
seorsum singuli quam simul omnes, officio hierarchicae sub­
ordination's veraeque obedientiae obstringuntur
*
4. Addiderunt
haec: ..a recto veritatis tramite aberrant, qui affirmant, licere
ab judiciis Romanorum Pontificum ad oecumenicum concilium
tamquam ad auctoritatem Romano Pontifice superiorem appel­
lare. “ Denique: „Si quis ita dixerit . . . eum (Rom Pont.)
habere tantum potiores partes, non vero totam plenitudinem
hujus supremae potestatis; aut hanc ejus potestatem non esse
ordinariam et immediatam sive in omnes et. singulas eccle­
sias, sive in omnes et singulos pastores et fideles: anathema
sit.4* Sess. IV. cap. HI.

I

Thesis: Concilium oecumenicum non est supra Papam.
Argumenta.

Arg. I. Romanus Pontifex habet totam plenitudinem

I

supremae potestatis. At concilium generale seorsum a Ro­
mano Pontifice plenitudinem istam non habet. Concilium
igitur non est auctoritas Papae auctoritate superior. Major
demonstrabitur q .XVI. art. 2. Prob, minor, a) Nullam us­
quam in S. Scripturis potestatem ecclesiae seorsum a Petro
concessam legimus, b) Plenitudo potestatis non est in
corpore acephalo; concilium autem sine Papa corpus acephalum est, quia, remoto capite, ecclesiae organisatio cor­
rumpitur.
Arg. II. Potestas Romani Pontificis ad regimen universalis ecclesiae extenditur. Potestas autem episcoporum,
seorsum a Papa, huic regimini non adaequatur. Ergo con­
cilium generale non est supra Papam. Major ab adver­
sariis negari non potest, ut pot e quibus Papa habet ur caput
ecclesiae; adde quod beatus Petrus constitutus est fundamen­
tum, confirmator et pastor ecclesiae, fratrum, agnorum et ovium,
idemque indistincte.
Prob min. Episcoporum potestas ad universale regimen

Quaestio XIII, Art. IV.

non extenditur, nisi ordinantur in unum. At episcopi per
se ipsos in unum non ordinantur, sed per Romanum Pon­
tificem. Ecclesia enim ita constituta est, ut Papa sit prin­
cipium efficiens unitatis; a (pio principio separati episcopi
ad unum colligari non possunt. Quare Angelicus: super
potestatem regitivam quae communicat bonum speciale,
oportet esse potestatem regitivam universalem respectu boni
communis; alias non potest esse colligatio ad unum. Et
ideo cum tota Ecclesia sit unum corpus, oportet, si ista
unitas debeat servari, quod sit aliqua potestas regitiva re­
spectu totius Ecclesiae super potestatem episcopalem, qua
unaquaeque specialis Ecclesia regitur; et haec est potestas
Papae/ In Sent. IV. dist. 24. q. 3. art. 2.
Arg·. III. Ex traditione a) Inter veteres convenit,
totam vim conciliorum generalium esse in approbatione Ro­
mani Pontificis; nec unquam nisi ejus auctoritate hujusmodi
conventus esse firmos. Ergo supra Papam non est, quod
sine eo non est. Cf. p. 458—462. b) Romani Pontifices de­
finiendi regulam conciliis generalibus dederunt; quorundam
acta resciderunt. Quae sane patrari non potuissent in su­
periorem. Ita Liberius concilium Ariminense in irritum
misit; Leo AI. Chalcedonensem canonem XXVIII. rejecit,
quem, Pontificis assensu destitutum, 600 partes prorsus
enervem esse putaverunt; idem Pontifex concilium Ephesinum II. irritavit; Caelestinus I. Ephesinis patribus sen­
tentiam adversus Nestorium praecepit. Insuper antiqua lex
est: Prima sedes a .nemine judicabitur. Nicolaus AI. ep. ad
Michael, imper. Hoc est illud Ennodii in libello apolog. pro
synod. Palmari (501): ^Aliorum forte hominum causas Deus
voluerit per homines terminare; sedis istius praesulem suo
sine quaestione reservavit arbitrio/ Cf. Synod. Roman,
anno 501 in ep. S. Symmachi 5.; Avitus Ademi, ep. 31. etc.
Quin etiam Gerson refert, ante concilium Constantiense
doctrinam istam de superioritate concilii supra Papam tain
ignotam fuisse, ut qui eam docuisset, ..fuisset de haeretica
pravitate vel notatus vel damnatus
.
*
De potest, eccl. XII.
Quaeres I. Ctrum concilium generale seorsum a Papa
nihil unquam de persona. Papae determinare possit.

Quaestio XIII, Art IV,

479

liesp. Ne frustra verba fiant, prius quid inter potes­
tatem electivam et jurisdictionis potestatem intersit, videa­
mus. Potestati electivae competit, designare per electionem
personam in dignitatem Pontificiam, si Petri sedes vacat;
ita tamen, ut Pontificia potestas electo immediate a Dpo
conferatur. Ex quo colligitur, in potestate electiva nullam
contineri potestatis eminentiam eorum, qui eligunt, prae Papa,
qui eligitur. Jurisdictione autem aliquam praeeminentiam
potestatis in his, qui illa pollent, prae iis, in quos exerce­
tur, significamus. Quod vero concilia, seorsum a Papa,
superiori jurisdictione in Papam certum et legitimum gau­
dere arbitrantur, id in thesi confutatum est. Addam pauca
de eligendi potestate, qua concilium eligere potest Summum
Pontificem.
1° Vacante sede, si nulli cardinales essent superstites,
aut schisma magnum immineret, si superstites eligerent, ad
concilium pertinere videtur, ut ea, quae ad novum Papam
eligendum sint necessaria, determinet.
2° In casu Papae dubii, id est, in quibuscunque casibus
indubitate ecclesiae constare non potest, quis sit caput
ipsius legitimum. Pontifices dubii „tenentur obedire Con­
cilio, et sunt illi subjecti, quia ecclesia judicare potest de
dubio Pontifice, et tollere schisma, quod inde resultat.
*
Joan, a S. Thoma, Cursus theol., tract, de auctor Summi
Pontificis, diss. II. art. 3 Quae potestas a concilio exer­
cetur, non quia Pontifice vero superius est, sed quoniam in
hujusmodi rerum adjunctis oportet verum Pontificem eligere.
Cf. infra finem hujus articuli.
3° In casu Pontificis publice, juridice, notorie et contuma­
citer haeretici, si unquam fieri possit, ut Pontifex Romanus
- agitur de persona privata — haereticus ex contumacia
exsistat. Papa ille haereticus ab episcoporum concilio esset
deponendus. At illa depositio non foret actus jurisdictionis,
quae sit major potestate Pontificia, sed declaratoria sen­
tentia, (pia haereseos factum juridice constet; quod ubi con­
stiterit, Papa creditur a dignitate sua jure divino defecisse.
Hanc igitur depositionem ad potestatem electivam retulerim;
patres ftiim in casu isto hypothetico declarant, ecclesiae

480

Quaestio XIII, Art. IV.

corpus a viro haeretico se separasse; quo facto ad electio­
nem, sede vacante, tuto proceditur ab iis, quibus eligendi
jus competit.
Haec videtur esse sententia Cajetam', De author. Papae
et Concilii, cap. XXI—XXIII.; Cani, De loc. theol. lib. VI. 8.
et aliorum contra alios, qui perhibent Papam, in haeresin
lapsum, ipso facto esse destitutum. — Nec desunt viri
eximii, ut Bellarminus et Suarez, qui censent casum illuni,
quo Papa, ut persona privata, contumaciter in haeresin
laberetur, esse minus probabilem, sed probabiliorem sen­
tentiam, qua id unquam fieri posse negatur. Cave tamen
credas, inde sequi, Papam, ut doctoreni privatum, esse in­
fallibilem Nempe falli non est idem ac esse contumaciter
haereticum.
4° In casu qualicunque scandali, si Deus inter tot
Pontifices virtute praestantes, aliquem ab officio discedere
permitteret, firmum ratumque semper erit, primam Sedem
a nemine judicari. Nam potestas Pontifice superior nulla
est. Cf. Cajet, o. c. cap. XXIV. et seqq. Unde ad Deum
recurrendum. S. Thom. In IV. Sent. dist. 19. q. 2. art. 2.
q. 3. ad 2. Cf. ibidem ad 1.,et de Pontifice, sponte se
subdente aliorum judicio, II. II. 67. art. 1. ad 2.
Quaeres II. Utrum concilium generale una cum Papa
dici possit auctoritas Pontifice solo major extensive.
Resp. Concilium generale una cum Papa in se et for­
maliter non est major potestate quam Romanus Pontifex
solus, nec potestas solius Pontificis major potestate talis
concilii. At nihil est, quod hujusmodi concilio abjudicetur
major potestas extensiva, extrinseca et humana: extensiva,
quia corpus pastorum, re conjunctum cum capite, videtur
quaedam potestatis supremae a capite per corpus extensio;
extrinseca, quia decretum, ab universalitate latum, nonnul­
lorum animos, ignorantia, perturbatione aliisque infirmita­
tibus detentos, quandoque vehementius commovet; humana,
quia solent homines scientiam, prudentiam et sanctitatem
revereri, quae in coetu tot virorum praestantissimorum re­
fulgent. Haec vero potestatem ecclesiasticam in se et for­
maliter non mutant: unde Cajetanus: «Papa cum
*ecclesia

Quaestio XIII, Art. IV

481

relit] ua non facit majus in potestate, sed plures pot estât
Tract, de author. Papae et concilii, cap. VI.
Corollarium I. Canones concilii oecumenici, a Pontifice
Romano confirmati, aut jus divinum declarant, v. g. in rebus
fidei; aut jure tantum ecclesiastico feruntur, v. g. in legibus
mere disciplinaribus. Auctoritatem vero Romani Pontificis
istis statutis ligari, verissime asseritur: «in illis — ait
S. Thomas — quae statuta sanctorum determinaverunt,
esse de jure divino, sicut articuli fidei, qui determinati sunt
per concilia; sed ea quae sancti patres determinaverunt
esse de jure positivo, sunt relicta sub dispositione Papae, ut
possit ea mutare vel dispensare secundum opportunitates
temporum vel negotiorum." Contra impugn, cap. IV.; cf.
Quodl. IV. 13.
Coroll. II. Auctoritate Papae cum major nulla sit,
appellationes a sententia Pontificis ad concilium generale
divino jure prohibentur. Saepius damnatae sunt; v. g.
a Pio II., bulla Execrabilis, 1459. Cf. Bened. XIV., Bullar.
t. I. p. 70.; Pii IX. constit. Apostolicae Sedis; conc. Vatie,
supra, p. 477.

»1T J

w

Objectiones.
Obj. 1. Concilium oecumenicum ecclesiam universam
repraesentat, Pniversalis autem ecclesiae potestas omnium
suprema est. Ergo concilia oecumenica judicare possunt
Romanum Pontificem.
Resp. Dist. maj. : concilium oecumenicum repraesentat
ecclesiam auctoritate, quae a fidelibus derivetur, nego; quae
est immediate divina, subdist.: concilium cum Papa con­
junctum, conc.; ab eo sejunctum, nego. Dist. minorem:
universalis ecclesiae potestas suprema est, et ea potestas
residet in capite, conc.; in membris seorsus a capite, nego.
Potestatem ecclesiasticam a communitate fidelium in
pastores derivari, error est, de quo Pius VI. in bulla
Auctorem fidei, prop. 2.: «Propositio, quae statuit, potestatem
a Deo datam Ecclesiae, ut communicaretur pastoribus, qui
sunt ejus ministri pro salute animarum, sic intellecta, ut
Do Groot, Summa apologot. Kd. tertia·
31
»

482

Quaestio ΧΙΙΓ, Art. IV.

a communitate fidelium in pastores derivetur ecclesiastici
ministerii ac regiminis potestas: haeretica.“ Ut proceres
regnum repraesentant, ita pastores ecclesiam. Regimen
autem universale et supremum penes episcopos, a Pontifice
Summo sejunctos, residere nequit; sed Romani Pontificis
auctoritate, (piae est regitivum universale et quoddam primum
movens, episcopi a fine proximo suae ecclesiae specialis fini
ultimo regiminis universalis adaequantur. Cf. S. ΊΊιοηι. I. II.
109. 6.
Instabis. Omne totum est majus sua parte. Patres, in
concilium confluentes, totum repraesentant, cum Papa solus
sit pars. Concilium igitur est supra Papam.
Hesp. Concessa minoris parte prima sub distinctione
supra posita, alteram partem dist.: Papa solus est pars, ut
persona privata, conc.; in potestate, nego. Potestas suprema
in ecclesia non oritur ex Papa et episcopis ut totum ex
partibus suis; sed jure divino plena est in Romano Pontifice.
Quapropter plures potestates in ecclesia tota asserere non
repugnat, sed plus potestatis quam in Summo Pontifice
residet, nullo modo habetur.
Urgebis. S. Hieronymus ep. 146. ait: „Si auctoritas
quaeritur, orbis major est urbe." Orbis autem est epi­
scoporum universitas.
Resp. Dist. antec.: orbis major est urbe, auctoritate
consuetudinis, conc.’, potestatis, nego. S. Hieronymus, pro­
lata illa sententia, statim hanc sibi objectionem proponit:
..dices, quomodo Romae ad testimonium Diaconi Presbyter
ordinatur?" Et objicienti respondet: „Quid mihi profers
unius urbis consuetudinem?
*
Obj. II. Seorsum a Papa in ecclesia adest Papatus,
ut ajunt, suppletive et in regulante usum ipsius. Ex quo
sequitur, saltem concilium generale esse potestatem majorem
potestate Summi Pontificis. Prob. antec. Christus eccle­
siae suae regulam dedit indefecti bilem, ne defectibus oc­
currentibus a fide vera declinaret. Jam suprema haec
regula non est Papa, peccatis et errori obnoxius. Itaque
concilium generale Papae defectus ipsiusque Papatus usum
regulare necesse est.

Quaestio XIII, Art. IV.

483

Resp. Dist. antec.: Secluso Papa est in ecclesia Pa­
patus, id est potestas Pontificis, vacante sede, eligendi,
conc.; potestas Pontificis electi judicandi, nego. Ad proba­
tionem antecedentis, dist. min.: Papa potest peccare, conc.;
errare, subdist.: errore privato, conc.; errore judiciali ex
cathedra, nego. Gratis omnino asseritur Papatus ille sup­
pleti vus et regulans; unus Papatus in S. Litteris, in vete­
ribus, in historia apparet, qui Pontificis Romani proprium
est. En petram fidei.
Instabis. Si concilium non est supra Papam in unius
auctoritate totius vertitur salus ecclesiae. Salus autem
communis tutius reponitur in potestate multorum.
Resp. Dist. maj.: ecclesiae salus in unius Pontificis
auctoritate reponitur ut in unica potestate, nego; ut in
suprema, subdist.: adjuta a S. Spiritu, conc.; mere humana,
nego. Et dist. min.: salus communis tutior est in multorum
potestate, humano modo, transeat; Deo assistente, nego.
Quare Cajetanus: „sola — inquit — divina assistentia
causa est inobliquabilis directionis et judicii in ecclesia/
De auth. Papae et conc., cap. XIV.
Obj. III. Concilium Constantiense sessionibus IV. et V.
declaravit, concilium generale esse supra Papam.1) Porro
’) Sess. IV. declaratur: „quod ipsa synodus in Spiritu sancto
congregata, legitime generale concilium faciens, et ecclesiam catho­
licam militantem repraesentans; potestatem a Christo immediate
habet, cui quilibet cujuscunque status vel dignitatis, etiamsi papalis
existât, obedire tenetur in his, quae pertinent ad fidem et exstirpatio­
nem dicti schismatis, et reformationem generalem ecclesiae Dei in
capite et membris/
Sees. V.: „Item declarat, quod quicunque cujuscunque conditionis, status et dignitatis, etiam papalis, qui mandatis,
statutis, seu ordinationibus aut praeceptis hujus sacrae synodi, et
cujuscunque alterius concilii generalis legitime congregati, super
praemissis, seu ad ea pertinentibus, factis vel faciendis, obedire con­
tumaciter contempserit, nisi resipuerit, condignae poenitentiae sub­
jiciatur, et debile puniatur, etiam ad alia juris subsidia, si opus
fuerit, recurrendo."
Sunt, qui in decreto sess. IV. legendum esse existiment ad
finem, non: ad fidem. Cf. Dechamps, L'infaillibilité et le Concile Gé­
néral; Analecta juris pontificii, Livr. Juillet-Août, 1879.

*
31

485

Quaestio XIII, Ait. IV.

Quaestio XIII, Art IV.

Martinus λΓ. sessione XLV., quae fuit ultima, concilii de-

b) Ab altera parte ex formulis memoratis, quae abso­
lutam pro omnibus et singulis sanctionem non complectun­
tur, nihil ad errorem de superioritate concilii stabiliendum
eruitur. Quin imo multa decretorum, quae huic errori fa­
vebant, vitium et inanitatem demonstrant. Et primo ipse
Pontifex per bullam diei 10. Martii, hoc est paucis septi­
manis ante sessionem 22. Aprilis, sua quae de auctoritate
Papae et concilii esset sententia his verbis aperuerat:
„Nulli fas est a Supremo Judice, videlicet Apostolica Sede,
seu Romano Pontifice J. Ch. Vicario in terris appellare/
Praeterea Turrecremata pro certo affirmat, sessione IV.
et V. decreta de potestate concilii conciliariter facta non
esse, quod in illorum determinatione intervenerit una tan­
tum obedientia Joannis XXIII., neque haec integra tota.
Cardinalis autem d’Ailly, superioritatis concilii fautor, se
nescire dicebat, utrum decreta illa conciliariter facta esset
necne. ’) Neque synodus ea decreta tanquam materiam
fidei, designat, sed inter constitutiones synodales ea collocat,
atque pluries illam hac categoria expressis verbis distinguit.
Denique Joannes Turrecremata, S. Antoninus et alii viri,
pietate et eruditione insignes, decreta famosa rejecerunt;
quod procul dubio minime fecissent, si decreta ista sua
sanctione muniisset Summus Pontifex. Tandem Eugenius IV., ne quis veram mentem apostolicae Sedis igno­
raret, die 22. Julii 144G affirmavit, se suscipere generalia
Concilia Gonstantiense et Basileense «absque tamen prae­
judicio juris, dignitatis et praeeminentiae S. Sedis Apostolicae“. Idem jam Pontifex, cum patres Basileenses assere­
rent, systema potestatis concilii supra Papam esse de fide
catholica, assertionem istam constitutione Moyses, data Flo­
rentiae 1439, damnaverat, sacro approbante concilio.’)

484
creta,

approbavit.

e.f. singula

Declarat

determ inatat,

enim

conci'usa

et

ille

Pontifex,

decreta

„<///<?</ cnnnia

in materia

fidei,

per

praesens sacrum Concilium Gonstantiense conciliariter, tenere et

inviolabiliter observare volebat, et numquam contravenire pioquomodo; ipsaque sic conciliariter facta approbat, et ratifient,
et non aliter nec alio modou.
Resp. Dato, quod multi negant, memorata Constantiensia decreta casum quoque Papae non dubii respicere,
eorundem tamen auctoritas cum veritate historica compo­
nere non possumus, quippe cui rei multa adversantur.
a) Ex illa, quam Martinus V. sessione ultima — die
22. Aprilis 1418
concesserit, approbatione decretorum
synodalium, nec pro nec contra quidpiam colligi posse vi­
detur. Qui sessioni XLV. aderant, vehementius et non
sine quorundam tumultu controversias habebant de repro­
bando libro, quem Joannes Falkenberg Satyram contra haereses inscripserat, et jam pridem in diversarum nationum
conventu, seu nationaliter, sed nondum conciliariter condem­
nato. Tum Martinus V., imposito omnibus silentio, decla­
ratione sua, quam supra audivimus, rei finem constituit.
Quae sane declaratio, quamvis sub formula generali —
omnia et singula determinata — proferatur, multo magis
tamen ea, de quibus hac sessione ultima patres disputave­
rant, (piam sessiones quartam et quintani attingere puta­
mus. Quare hoc incisum: in materia fidei, non magnopere
urgerem, quasi Pontifex iis verbis de decretis earum ses­
sionum a sua approbatione secludendis explicite cogitaverit.
Nec satis apparet, Pontificem hujusmodi seclusionein spe­
ctavisse, cum per bullam Inter cunctas quemlibet de haeresi
suspectum interrogari juberet, «utrum credat, quod illud
quod sacrum Concilium Gonstantiense, universalem eccle­
siam repraesentans, approbavit et approbat, in favorem fidei
et ad salutem animarum, quod hoc et ab universis Christi
fidelibus approbandum et **
tenendum.
Ita fatemur, rationes
illas, quae ab utraque formula ad exclusionem dictorum
decretorum ostendendam saepius desumuntur, vim satis
positivam non habere.

') Turrecr. Summa de ecd. lib. II. 99; Opp. Gersonii II. 910 et 960,
De Ecclesiae, concilii generalis et Sumini Pontificis auctoritate.
·) Cf F X. Funk, Kirchengesch. Abhandlungen u. Untersuchungtn
(1897), B. I. 489- 498; L. Salembier, Le grand schism. df Occident (1900),
p. 291 —321; Ilergenrother-Hollweck, Lehrbuch des hath. Kirdienrecht
*
(1905), p. 344-345.

486

I

Quaestio ΧΠΙ, Art. IV.

Quaestio XIII, Art. V.

Dices. Eugenius IV. concilium Basileense, in quo de­
creta patrum Constantiensium instaurata sunt, sua aucto­
ritate comprobavit. Decretis ergo illis refragari non pos­
sumus.
Resp. Dist. antec.: Eugenius IV. progressum concilii
Basileensis approbavit, conc.', ejus decreta, nego. Cf. bullam
Dudum sacrum, 1. Aug. 1433 et alteram Dudum sacrum,
15. Dec. 1433. Praeterea idem Pontifex doctrinam de superioritate concilii supra Papam a. 1439 constitutione sua
Moyses reprobavit.
Quaeres I. Utrum decreta sess. IV. et Γ. Constantiensis concilii solum casum Papae dubii respiciunt.
Resp. Solutio objectionis expositae non pendet ex hac
quaestione. Sed adversarii hoc magis confutantur, quod
decreta famosa ne respexerint quidem casum certi Pontificis.
Patres ad eum casum sua decreta non extendisse, haec
probant. 1° Patres non semel affirmant, haec decreta fieri
„pro exstirpatione ipsius schismatis". Ipsa verba: „et cujuscunque alterius Concilii generalis", ab ipsis extra casum
prius positum non trahuntur; siquidem ita pergunt: „super
praemissis seu ad ea spectantibus factis vel laciendis".
Nimirum timuerunt, ut schisma hac synodo terminaretur,
cum et Pisanae pessimum vidissent exitum; hoc cavere
voluerunt, tuendo auctoritatem cujuscunque Concilii gene­
ralis, sed pro exstirpatione schismatis, hoc est, pro casu
Papae dubii. Item cum Papa, in scripto cardinalium, pa­
tribus oblato, „caput concilii generalis11 vocaretur, synodus
respondit: „Hoc concedatur, tamen non ad fovendum schisma.“
2° Joannes Turrecremata refert: „decretum illorum Patrum
non loquitur universaliter de qualibet synodo universaliter,
sed de illa singulariter pro cujus tempore non erat in ec­
clesia unus pastor totius ecclesiae indubitatus." Summa de
Ecclesia, lib. II. 99. Aeneas Sylvius idem significat. Orat. c.
Austral. *)
') De litteratura histor. conc. Const, cf. Hergenrother, Kirchengesclt., Bd. II. p. 672, ed. 3., et Finke, Forschungen sur Gesch. des
Konst. Konzils.

Quaeres II.

487

Utrum valeat hoc: rPapa dubius, Papa

n ullus. “
Banez, consideratis iis quae in conc. Constantiensi acta
sunt, ait: „ Potuit igitur Ecclesia propter errorem commu­
nem facti deponere tres illos, qui dicebantur Pontifices,
etiamsi illorum aliquis esset verus Pontifex. Omnes enim
tenebantur cedere juri suo propter Ecclesiae communem
utilitatem; alioquin, si nollent cedere, potuerunt deponi.“ . ..
Cajetanus, De auctor. Papae et Conci!. cap. VIII. suam ita
exponit sententiam: „sicut enim quod nescitur consecratum,
pro non-consecrato habetur, sic qui nescitur legitime electus
Papa, tamquam non-Papa obedire tenetur (Concilio) et
hoc directe pertinet . . . quando erant tres Papae et nullus
indubitatus ex sua electione." Simili modo casus Papae
dubii solverunt Bellarminus, De Conc. II. 19. et Suarez,
Tract, de Fide X. 6. 19. At auctores illi agere de eo solo
casu videntur, quo totam ecclesiam statim ab initio latuerit
et deinde latere minime desinat, utrum Pontificis electio
legitima fuerit necne. Ideo Franzelin bene distinxisse pu­
tamus, haec scribentem: ..quod a multis ad explicanda acta
conventus Pisani et Constantiensis dicitur axiomatis instar:
Pontifex dubius, Pontifex nullus; verum est dumtaxat, si
dubium et propter dubium secessio est totius Ecclesiae;
non autem potest admitti, si postquam Pontifex legitime
est constitutus, in parte, imo in parte etiam majori Eccle­
siae propter inductas perturbationes dubia et secessiones
oriantur." De eccl. Christi, sect. II. th. XIII.

Articulus V.

Utrum concilia oecumenica sint necessaria.

%

I. Status quaestionis. Absolutis de conciliorum
auctoritate controversiis, quaeritur, utrum oecumenica con­
cilia tam necessaria sint, ut ecclesiam sine conciliis esse
repugnet, id est, utrum conciliorum celebratio ex quodam
principio intrinseco ecclesiae necessitate quadam naturae pro­
fluat. Cui quaestioni ut distincte respondeatur, spectari

—■MW

488

;tai. '

H

Quaestio XIII, Art. λ'*.

debet conciliorum 1° utilitas: 2° moralis necessitas; 3° ne­
cessitas absoluta.
1° Oecumenicorum conciliorum utilitas.· Temporum rerumque conditio quandoque talis est, ut de utilitate celebrandi
concilii nihil ambigendum sit. Ita Paulus III. in bulla
indict, cone. Trident : „Animo repetentes majores nostros,
sapientia admirabili et sanctitate praeditos, saepe in summis
Christianae reipublicae periculis remedium optimum atque
opportunissimum, oecurnenica concilia et Episcoporum ge­
nerales conventus adhibuisse, ipsi quoque animum ad
generale habendum concilium adjecimus.u Rursus patres
Vaticani divinam Providentiam docent iis manifeste com­
pertam esse fructibus, „qui orbi Christiano e Conciliis
oecumenicis, ac nominatim e Tridentino, iniquis licet tem­
poribus celebrato, amplissimi provenerunt.“ Const. Dei
FUius. Cf. Bellarm. De conciliis, lib. I. 7., ubi sex con­
ciliorum oecumenicorum utilitates recensentur.
2° Concilia oecurnenica nonnunquam moraliter necessaria
esse videntur. Id censetur esse moraliter necessarium, quod
ad intimam quidem rei naturam non pertinet, nec ad finem
necessario obtinendum tanquam medium unicum requiritur,
sed quo deficiente finis adeptio plurimum impediretur. Jam
vero non est magni negotii perspicere, errores ingravescentes
aut exortas discordias aliave pericula, quibus occurrendum
sit, interdum esse ejusmodi, ut vix nisi communi episcopo­
rum concilio in deliberando, solemnitate maxima in definiendo,
fortissima concordia in exsequendo ab ecclesia propelli posse
videantur.
3° Concilium oecumenicum nunquam est absolute neces­
sarium. Quod explicandum est.
II. De sententia eorum, qui concilia oecumenica absolute necessaria esse contendunt. Richerius
in opere suo De Eccl. et polit, potestate, inter alia docet,
frequentem celebrationem conciliorum esse simpliciter et absolute
necessariam ad ecclesiam melius sanetjusque regendam. Haec
doctrina manat ex negato regimine ecclesiae monarchico,
Nempe si Pontificis Maximi supremam potestatem rejeceris,
consequens est, ut concilium oecumenicum supremae potes
*

Quaestio XIII, Art. V.

489

tatis proprium, ordinarium et unicum regiminis supremi
subjectum habeatur: ab oecumenicis igitur conciliis, cum
aliud medium desit, res quascunque gravissimas tanquam
a judice ordinario et unico definiri oportebit. Nec quid­
quam juvat illud: rad ecclesiam melius sanctiusque regen­
dam". Etenim cum Richerius com'diorum frequentem cele­
brationem ad hoc ..simpliciter et absolute necessariam" esse
perhibeat, aliud medium ad ecclesiam melius sanctiusque
regendam praesto esse, non arbitratur.

Thesis: Concilia oecurnenica non sunt absolute necessaria.
Argumenta.

Arg. 1. Absoluta conciliorum oecumenicorum neces­
sitas est aut necessitas praecepti divini aut necessitas medii
ad finem. At neutra necessitas admitti potest. Ergo illa
concilia non sunt absolute necessaria. Prob. min. a) Non
necessitas praecepti; praeceptum enim divinum hac in re
gratis omnino asseritur; praeterea Christus, qui est causa
elliciens ecclesiae, gregem universum, utique sanctissime
optimeque pascendum, Petro, pastori summo, concredidit.
b) Nec necessitas medii: ..nam dicitur aliquid esse necessa­
rium in his quae sunt ad finem, in quantum sine hoc non
potest esse finis, vel bene esse.“ S. Thom I. 41. art. 2.
ad 5. Atqui praeter concilium Papa, in quo est plenitu­
do potestatis, per se praestare potest, quidquid in ecclesia
ad ..esse finis vel bene esse
*
valet praestare concilium.
Nulla igitur est conciliorum oecumenicorum absoluta ne­
cessitas.
Arg. II. Pieri non potest, ut ecclesia regimine suo
absolute necessario passim destituatur. Atqui necesse est
ecclesiam conciliis oecumenicis passim destitui. Ergo illa
concilia absolute necessaria esse falso dicuntur. Prob. min.
a) Ex intrinseca difficultate evocandi ex orbe terrarum
episcopos, qui relictis gregibus in synodum conveniant b) Ex
difficultatibus extrinsecis, quae sunt itinerum longitudo,
gravitas impendii, civilis principatus repugnantia, bellorum
dissidia, c) Ex factis, praesertim cum ante concilium Ni-

490

Quaestio XIII, Art. V.

caenum (325) et a concilio Tridentino usque ad Vaticanum
(1545/63 1869/70) concilium oecumenicum celebratum sit
nullum. Cf. S. Thom. Quaest. disp. De potentia X. 4.
Objectiones.

Obj. I. Quod est de jure divino, est absolute necessarium. tJam vero concilia sunt de jure divino. Ita sunt
simpliciter et absolute necessaria
Resp. Dist. maj.: quod est de jure divino, est absolute
necessarium sub eo respectu, quo est de jure divino, conc.;
sub alio respectu, nego. Ad minorem item dist.: concilia
sunt de jure divino, quantum ad facultatem celebrandi,
conc.; quantum ad debitum celebrandi, nego. Hic non agi­
tur de necessitate juris concessi, sed de juris usu. Non
sumus ignari, conciliorum oecumenicorum, si celebrantur,
infallibilitatem et summam in fideles auctoritatem juris esse
divini; sed negamus, jure divino statutum esse, ut debeant
haec concilia congregari, tanquam medium regendi ordina­
rium, quo ecclesia simpliciter carere non possit.
Instabis. Concilium oecumenicum si non omnibus nego­
tiis, at gravissimis pertractandis habetur necessarium; neque
enim controversiae aliter dirimuntur.
Resp. Dist. antec.: negotiis gravissimis pertractandis
concilium hujusmodi habetur necessarium absolute, nego;
moraliter, subdist.: interdum conc.; semper, nego. Non pos­
sunt quibuslibet gravissimi momenti negotiis expediendis
convocari coetus oecumeniei. Nec opus est. Nam potestas
plena in Pontifice Romano residet. Quamobrem S. Thomas
de symbolo, adversus haereses explicando, ait: „Sicut autem
posterior Synodus potestatem habet interpretandi symbolum
a priore Synodo conditum, ac ponendi aliqua ad ejus ex­
planationem . . . ita etiam Romanus Pontifex hoc sua
auctoritate potest, cujus auctoritate sola, Synodus congre­
gari potest, et a quo sententia Synodi confirmatur, et ad
ipsum a Synodo appellatur.“ De potentia, X. 4.
Urgebis. Λ patribus Constantiensis synodi frequens
generalium conciliorum celebratio vocatur „agri Domini
cultura praecipua
;
*
a quibus et decreto cautum est, ut

Quaestio XIII, Art. V.

491

concilia rde decennio in decennium
*
(sess. XXXIX.) cele­
brarentur. Jam vero Martinus V. et Eugenius IV. huic
decreto morem gesserunt Igitur concilia oecumenica vi­
dentur absolute necessaria.
Resp. Dist. maj.: assertio illa facta est obiter, conc.;
definitive, nego. Quod ad decretum attinet, iterum dist.: est
disciplinare, conc.; doctrinale, nego. Et dist. min.: Mar­
tinus V. et Eugenius IV. huic decreto morem gesserunt
simpliciter, nego.; secundum quid. conc. Nemo dixerit, hic
agi de decreto fidei; sed Pontifices tunc temporis decretum
disciplinare, saltem ad majus vitandum malum, approban­
dum esse duxerunt. Successoribus aliter visum est.
Quaeres. Quaenam sit auctoritas conciliorum nationalium et provincialium.
Resp. a) De fide catholica est, concilium nationale per
seipsum non esse infallibile. Decretum enim ecclesiae est:
Propositio enuntians . . . convocationem concilii nationalis
unam esse ex viis canonicis, qua finiantur in ecclesia respectivarum nationum controversiae spectantes ad religio­
nem; sic intellecta, ut controversiae ad fidem et mores
spectantes in ecclesia quacunque subortae per nationale
concilium irrefragibili judicio finiri valeant; quasi inerrantia
in fidei et morum quaestionibus national! concilio compe­
teret: schismatica, haeretica.
*
Auctorem fidei, prop. 85.
b) Conciliorum nationaliuni definitiones ex se definitivae
non sunt. Notatur enim in Sgllabo prop. 36.: ^Nationalis
Concilii definitio nullam aliam admittit disputationem, civilisque administratio rem ad hosce terminos exigere potest.
*
c) Concilium nationale aut provinciale, Summi Ponti­
ficis auctoritate non firmatum, errare in fide potest, probabile
tamen argumentum veritatis, quin etiam quandoque proba­
bilissimum suppeditat. Cf. Canum, lib. V. 4, ubi et de con­
cilio provinciali, quod Romani Pontificis auctoritas firma­
verit; Gotti, De loc. theol. quaest. 111. dub. V. §. 6.

Quaestio XIV, Art I.

Quaestio XIV.
De primatu S. Petri.
Christus caput est ecclesiae’ Tpse, salvator corporis ejus.
Eph. V. 23. Et ipse est caput corporis ecclesiae, qui est priiidpi uni, primogenitus ex mortuis: ut sit in omnibus ipse pri­
matum tenens: quia in ipso complacuit, omnem plenitudinem
inhabitare, et per eum reconciliare omnia in ipsum, pacificans
per sanguinem erucis ejus, sive quae in terris, sive quae in
caelis sunt. Coloss. I. 18—20. Deus autem, qui erat in
Christo mundum reconcilians sibi, dedit apostolis eorumque
successoribus ministerium reconciliationis et posuit in eis
verbum reconciliationis. II. Cor. V. 18, 19. Porro Christus
vice sua unum omnibus visibiliter praeesse voluit. Unde
primatus; de quo. cum plurimos offendat, diligentius disse­
rendum est. Ita quaeritur
Primo. Utrum S. Scripturae testimoniis probetur. S Pe­
trum jurisdictionis primatum divinitus accepisse.
Secundo. Utrum idem primatus ex traditione certus sit.
Tertio. Utrum beatus Petrus primatum a Christo solus
acceperit.
Quarto. Utrum beatus Petrus ex ordinatione divina per­
petuos habeat in primatu successores.
Articulus I.

Utrum S. Scripturae testimoniis probetur, S. Petrum
jurisdictionis primatum divinitus accepisse.
1. De natura primatus. Primatus, generatim speelatus, est quaedam praeeminentia. Primatus autem triplex
est, videlicet: honoris, cui jura honorifica, verbi causa locus

Quaestio XIV, Ait. I

493

certus, annexa sunt; - directionis seu inspectionis, qui non
in jure reipublicae gubernandae consistit, sed in munere
commisso efficiendi, ut ea, quae ad rempublicam guber­
nandam pertinent, rite fiant; si quis verbi causa senatui,
in quo suprema potestas residet, ad ordinem servandum
praesideat;
jurisdictionis, quo quis alios, tanquam vere
subditos, regit et gubernat. — Primatus igitur beati Petri
definiri potest: praeeminentia suprema tum honoris et directionis
tum jurisdictionis in universam ecclesiam.
II. Petri primatus relate ad Christum. Primatus
beati Petri supremum Christi regimen in ecclesiam non ex­
cludit, sed supponit. S. Thomas III. <8. 6 docet, Christum,
qui est ecclesiae caput invisibile et principale, excellentia
triplici Pontificem Summum, qui est ecclesiae visibile caput,
superare. Nam 1° interior influxus gratiae non est ab ali­
quo nisi a solo Christo, cujus humanitas ex hoc quod est
divinitati conjuncta, habet virtutem justificandi, aliis autem
influxus in membra ecclesia non nisi ad exteriorem guber­
nationem potest convenire. 2° Christus est caput omnium
eorum, qui ad ecclesiam pertinent secundum omnem statum
et tempus; Papa est caput totius ecclesiae secundum deter­
minatum statum, prout fideles sunt in statu viatoris, et
durante tempore sui Pontificatus. 3° Christus est caput
ecclesiae propria virtute et auctoritate; Summus Pontifex,
in quantum Christi vicem gerit. Quapropter S. Petrus
Christi vicarius, non successor nominatur. Nam successor
ille solus vere dicitur, (pii ita succedit, ut decessor aucto­
ritatem deposuerit; Christus autem auctoritatem non de­
posuit, sed e mundi conspectu elatus vicarium, sibi soli
subjectum, ecclesiae visibiliter sub invisibili capite pascendae
reliquit.
III. De habitu S. Petri ad ceteros apostolos ra­
tione apostolatus et ratione primatus. 1° In aposto­
lat u Petrus ceterorum apostolorum aequalis fuit. Aposto­
latus autem complectitur auctoritatem gubernandi fidelis
populi, docendi facultatem potestatemque patrandi miracula
ad doctrinam confirmandam (S. Thom. In /. Cor. XII.
lect. III ): eamque jurisdictionis potestatem in orbem uni-

494

iii

'ij I

Quaestio XIV, Art. I.

versum apostoli a Christo immediate acceperunt. Atque
ad omnes apostolos pertinet, quod Angelicus de beato
Paulo exponit, videlicet Petrum et ceteros omnes ratione
apostolatus aliquo modo pares fuisse, non in auctoritate re­
giminis, sed ,,in exeeutione auctoritatis'4 (In Gal. II. lect. III.)
et «quantum ad fidei defensionem" (II. II. 33., art. 4.),
quemadmodum ecclesia in Praefatione Missae precatur:
„quos (apostolos) operis tui vicarios, eidem contulisti praeesse pastores." Fuisse pares dixi in exsecutione auctorita­
tis; „dedit enim Salvator omnibus apostolis communiter,
ut exsequi possent in eis, ad quos mittebantur, omnia quae
poterat exequi Petrus: puta instituere ecclesias et episco­
pos, docere, excommunicare, de quo cf. Cajet. Tract. /.
De author. Papae, c. III.; et quantum ad exsecutionem
apostolorum quoque jurisdictio universalis erat secundum
loca, personas et objecta. Spectata tamen in se, auctori­
tas alio modo in Petro fuit atque in aliis apostolis; in his
ratione apostolatus delegata et extraordinaria, in illo ra­
tione potestatis regiminis propria et ordinaria. In fidei
quoque defensione fuit aequalitas; quandoquidem Christus
apostolis omnibus immediate dixit: docete omnes gentes; de
Paulo Dominus: vas electionis est mihi iste, at portet nomen
meum coram gentibus. Act. IX. 15.; cf. Sylvium, In II. II
33. art. 4.
2° Ratione primatus et ut supremum totius ecclesiae
caput Petrus ceteris apostolis praecellit. Nam a) regiminis
potestas ipsi tanquam propria concredita est; quamobrem
solus Petrus, non alii apostoli, coapostolis suis, sive seor­
sum singulis sive omnibus simul, leges condere potuit.
b) Quaecunque pro ecclesia gubernanda ceteris apostolis
divinitus concessa sunt ex gratia speciali et uti delegatis,
ea Petro competebant ordinarie et ex propria Pontificalis
officii auctoritate, c) Apostolorum potestas extraordinaria
et delegatoria, defunctis apostolis, exspiravit, sed Petri po­
testas, tanquam ordinaria, et Christi vicario concessa, per­
petua est. Cf. Cajet. De author. Papae et conc. c. 111.
IV. Adversarii. Photiani non pauci S. Petrum apo­
stolorum caput et principem fuisse negant. Marsilius Pa­

Quaestio XIV, Art. I.

495

tavinus a. 1327 ob eum etiam errorem a .Joanne XXII.
damnatus est. Inter eos, qui novas opiniones saeculi XVI.
sparserunt aut sequunt ur, alii ne umbram quidem primatus
honoris in Petro patiuntur; alii, nominatim ex antiquioribus
Melanchton, in sequacibus Isaac Barrow, Anglus, et Meyer,
Germanus, honoris primatum non rejiciunt. Dupin, De ant.
eccles. discipl, Petri praeeminentiam ad honoris primatum,
Febroniani ad primatum merae directionis et inspectionis coarctatam fuisse, arbitrantur.
Ut plurimum aetatis nostrae acatholici, v. g. J. Bovon,
'Ihéologie du Nouveau Testament (2. éd. 1902) textum Matth.
XVI.: Tu es Petrus, perinde ac antecessores eorum con­
torquent. Novus tamen adspectus controversiae habetur
ex recentiori critica. Olim in textu Matth. XVI : Tu es
Petrus, etc., adversariorum judicio, verbum authenticum
Jesu erat, de primatu nihil in eo erat; hodie quod magis
minusve primatum contineat, fieri posse negant, ut ver­
bum Jesu sit. Pfleiderer, Drummond, Réville, Resch,
Holtzmann, Harnack, Wendt, Sabatier et Grill hypothesi
huic favent. Sed alii aliter. Quandoque enim Matthaeum
totum ad saeculum II. — ad varia tamen hujus saeculi
stadia — transferunt (Pfleiderer, Jülicher); aut partem
tantum illam, quae ad thesin nostram pertinet, dicunt ad
illud tempus esse transmovendam (Harnack, Weiss), l'tro­
que modo verborum, quibus primatum probamus, vis fran­
gitur. Nam hypothesis id maxime spectat, ut collât a
Petro auctoritas non Christi mentem exprimat, sed statum
evolutionis, quo conscientia religiosa saeculo II. vergebat.
Ceterum qui polemici valde moderni censentur, hi pluri­
mas saepe veterum protestantium adversus primatum Ro­
manum sequuntur sententias; et miraris, quod coaevi ut
Sabatier, Les religions d'autorité et la religion de Γ Esprit,
et J. Grill, Der Primat des Petrus (1904), tot exceptiones,
quibus toties a catholicis viris satisfactum est. novis eru­
ditionis suae inventis commisceant. Sed undecunque erro­
res praesentes oriuntur, eorum in defensione veritatis ratio
habenda est.
V. Patres Vaticani decreverunt: Si guis igitur dixerit.

496

Quaestio XIV, Art. I.

Quaestio XIV, Art. I.

beatum Petrupi Apostolum non esse a Christo Domino consti­
tutum Apostolorum omnium principem et totius ecclesiae mili­
ta ut is visibile caput; vel eundem honoris tantum, non autem
verae propriaequejurisdictionis primatum ab eodem Domino nostro
Jesu < linsto directe et immediate accepisse; anathema sit.
Sess. IV.; Const. Pastor aeternus, cap. I.

Thesis: Ex S. Scriptura constat, beatum Petrum a Christo
verae propriaeque jurisdictionis primatum accepisse.
Argumenta.

Arg. I. Ex Matth. XVI. 15—19., ubi primatus beato
Petro his verbis promittitur: Dicit illis Jesus: vos autem
quem me esse dicitis? Respondens Simon Petrus dixit: Tu es
Christus, filius Dei vivi. Respondens autem Jesus, dixit ei:
Beatus es Simon Bar-Jona: quia caro et sanguis non revela­
vit tibi, sed Pater meus, qui in caelis est. Et ego dico tibi,
quia tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam
meam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam. Et tibi
dabo claves regni caelorum. Et quodcunque ligaveris super ter­
ram, erit ligatum et in caelis: et quodcunque solveris super
terram, erit, solutum et in caelis. Ilis autem verbis verae
jurisdictionis primatus beato Petro promittitur. Quod ut
pateat, probatur a) directio verborum Domini ad solum
Petrum, b) pollicitatio supremae jurisdictionis in ecclesiam
universam sub metaphora petrae et c) sub metaphora
clavium.
a) Christi verba ad solum Petrum referuntur. 1 0 Inter­
rogatis omnibus, vos autem, Christus, Petrum alloquens, vo­
cabulum „vos“ in „tu“ mutat. 2° Adjungitur nomen pro­
prium natale, Simon. 3° Adjicitur nomen Patris Bar-Jona,
id est, fili Jonae. 4° Additur nomen, a Christo Simoni im­
positum (Joan. I. 42.; Marc. III. 16.), Petrus. 5° Dicitur
eniphatice: Et ego, χάγώ di; quasi diceret: sicut Pater reve­
lavit tibi de me, revelo ego de te; quae quidem omnia et
Christo et Petro personalia sunt. 6° In lingua Syro-Chaldaica, qua Dominus usus est, in utroque inciso, tu es Petrus

1
•

4

1

I

r
f
*

I

497

et super hanc petram una eademque vox Kepha occurrit,
uti gallice: Tu es Pierre, et sur cette pierre; quo fit, ut
nomen et promissa in una Petri persona luculentissime co­
alescant. Ergo jure Cajetanus: „quibus quaeso verbis
describendum fuit ab Evangelista, quod ad solum Pe­
trum erat sermo? . . . non pluribus nec majoribus circum­
stantiis describuntur et nominantur a notariis personae
haeredes, aut legatoriae, quam persona Petri in hoc textu
descripta ac nominata est/ De Rom Pont, institutione,
cap. IV.
b) Pollicitatio supremae jurisdictionis in universam eccle­
siam sub metaphora petrae. Solus Petrus peculiari ratione
prae ceteris omnibus, etiam apostolis, indicatur tanquam
firmamentum universae ecclesiae. Jam vero Petrus non
nisi propter auctoritatem specialem sic designari potuit Ex
quo sequitur, ut S. Petro verae jurisdictionis primatus pro­
mittatur. Major explicatur. 1 ° Firmamentum peculiare vides
ex ipsa voce petrae, qua rupes significatur seu saxum, brevi,
fundamentum stabile (cf. Matth. VII. 24, 25.); firmitas
tanta, ut non praevaleant vel portae inferi, id est, ipsa
civitas potestatis horrendae. Cf. Gen. XXII. 17. et Prov.
I. 12.
2° Super hanc petram aedificatur universa ecclesia:
ait enim Dominus: ^ecclesiam meam
*,
atque Christi ecclesia,
ubi vox ecclesiae nulla ratione ad coetum particularem re­
stringitur, regnum Christi in terris, quod est ecclesia una
et universalis, designat. — 3° Haec denique petra solus Petrus
dicitur. Parum autem interest, utrum vox „ adversus eam"
ad petram referatur an ad ecclesiam, quae supra petram
aedificabitur; quod enim explicite affirmatur de ecclesia, id
implicite de petra affirmatur, super quam fundatur ecclesia:
in utroque casu firmitudo in fundamento est.
Minor probatur. Petrum non nisi auctoritatis specialis
causa petram nominari, tria probant. 10 Sensus obvius inetaphorae; quod enim in domo fundamentum est, id in cor­
pore morali seu societate caput et auctoritas. 2° In textu
significatur ecclesiae robur a Petro (— petra) pendere pro
semper: non praevalebunt, hoc est, nunquam praevalebunt.
Do Oroot, Sumina apologet.

Ed. tortla.

498

<· J

Quaostio XIV, Art I.

Atqui Petrus non nisi in potestate potuit pro semper totam
ecclesiam sustentare adversus portas inferi; potestas enim,
non qualitates privatae, ad successores transit. Ergo.
3° Petrus prae omnibus apostolis ratione prorsus peculiari
firmitas ecclesiae divinitus appellatur, ut paulo ante pro­
bavimus. Atqui non nisi propter auctoritatem regiminis
sic appellari potuit. Quod satis manifestum videtur; nam
Petrus ceteris apostolis, v. g. beato Jacobo, non adeo san­
ctitate antecelluit, ut solus ecclesiae totius fundamentum
petreum haberetur; sacris scriptis a S. Joanne superatus
est; scriptis et praedicandi virtute a divo Paulo. Petrus ergo
propter potestatem peculiarem tam peculiariter ecclesiae
firmitas appellatur.
c) Suprema jurisdictio sub metaphora clavium. 1 0 Clavi­
bus tam usu profano quam S. Scripturae significatur po­
testas. Ita de potestate suprema Eliacini, summi sacerdo­
tis: Et dabo elavem domus David super humerum ejus: et
aperiet, et non erit qui claudat: et claudet, et non erit qui
aperiat, Isaias XXII 22.; pariter de Christo: Haec dicit San­
ctus et Verus, qui habet elavem David: qui aperit, et nemo
claudit: claudit, et nemo aperit. Apoc. III. 7 — 2° Haëc
potestas est summa in terris; etenim per ea verba: „dabo
claves regni caelorum? ad omnia extenditur, quae ad aditum
regni pertinent, et ad omnes; idque haec confirmant: quod­
cunque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis, etc.
Omnes igitur viatores parere debent Petro in omnibus per­
tinentibus ad finem supremum regni caelorum.
ex singulis partibus textus expositi, et magis
etiam ex connexione totius, primatus jurisdictionis S. Petro
promissus evidenter cognoscitur; quae res, credo, confirmatur ex eo, quod textus: Tu es Petrus, etc., censente critica recentiorum adversariorum, tam catholicus est, ut
authenticus esse non possit. Catholicus autem ipsis videtur,
quod ecclesiam universalem organizatam et primatum po­
testatis manifestet; quin etiam Julio Grill, professori Tubingensi, illa hypothesis magis arridet, qua textus circa
190 interpolatus eo fuerit, ut suprema pro fidelium univer-

Quaestio XIV, Art. I.

499

sitate comprobaretur episcopi Hornam' auctoritas. Adeo
cogit textus nostri significatio evidens.1)
Arg. II. Ex Luca XXII. 31, 32. Servator pridie quam
pateretur beato Petro dixit: Simon, Simon, ecce satanas ex­
petivit vos ut cribraret sicut triticum: ego autem rogari pro
te ut non deficiat fides tua: et tu aliquando conversus confirma
fratres tuos Porro his verbis primatus jurisdictionis beato
Petro demandari videtur. Ponderentur singula. 1 ’ Solus
Petrus charisma peculiare firmitatis in fide obtinet: legitur
enim: „satanas expetivit vos
*;
deinde oratione mutata: «ro­
gavi pro teu; „fides tua
* ; „tu conversus". Charisma vero
peculiare manifestatur ex eo, quod Christus, quem Pater
pro ejus reverentia semper exaudit, fidei firmitatem pecu­
liariter pro Simone precatus est. 2° Istud charisma ad
officium speciale ordinatur; confirma fratres tuos. Praescri­
bitur ergo Petro, ut confirmet, ac, vi hujus juris praecipui,
ceteris, ut confirmanti pareant 3° Hoc Petri jus ad eccle­
siam universam extenditur: fratres tuos. Fratres apostoli
erant: a fortiori fideles omnes Petro confirmatori commit­
tuntur.
Vis hujus argumenti II. magis liquet, si ea. quae de
petra diximus, colligas. Ea propter S. Thomas ex Theo’) Pileiderer, Das Urchristentum, seine Schriften und Lehren (1887),
S. 511 de Matth. XVI, 18—19 ait: „Katholisch ist die dem Petrus
zugesprochene Bedeutung ais Fundament der allgemeinen „Kircheu
und Inhaber der Schliisselgewalt.1* Cf. Wendt. Die Lehre Jesu (2. Auli.
1901): Harnack, etc. — Grill. Der Primat des Petrus (1904), S. 77: «1st
nun aber nach dem gesamten Ergebnis unserer Untersuchung das
Wort Christi an Petrus Matth. 16. 18. 19. zeitgeschichtlich am wahrsoheinlichsten ans den Verhaltnissen der Kirohe von Rom gegen 190
zu erkliiren, so ist es cine Einschaltung, die den romischen Bischof
bezw. sein Episkopat offenbarungsgeschichtlich und schriftmiissig
als den Felson legitimieren soil, der die Gesamtheit der Christgliiubigen auf Erden gegen Erschiitterung und Verwirrung (lurch Irrlehren und Missbriiuohe in ihrem Wahrheits- und Heilsbesitz zu
sichern bestimmt ist, so wird man vielleieht gut tun, sioh auch
noch an die eigentiimlichen politischen Verhaltnisse eben jener Zeit
zu ermnern.

500

Quaestio XIV, Art. I

phylacto in hune locum ait: „ corrobora ceteros; cum te
Principem Apostolorum deputaverim: hoc enim decet te, qui
mecum robur es et petra ecclesiae.“ Cat. aurea, in 1. c.
Arg. III. A’r Joanne XXL 15 17. Christus post re­
surrectionem discipulis se manifestans ad mare Tiberiadis,
dixit beato Petro: Simon Joannis, diligis me plus his? Dicit
ei: Etiam Domine, tu scis quia amo te. Dicit ei: Pasce agnos
meos. Dicit ei iterum: Simon Joannis, diligis me? Ait illi:
Etiam Domine, tu scis quia amo te Dicit ei: Pasce agnos
meos. Dicit ei tertio: Simon Joannis, amas me? Contristatus
est Petrus, quia dixit ei tertio: amas me? et dixit ei: Domine,
tu omnia nosti: tu scis quia amo te. Dixit ei: Pasce oves meas.
Jam his verbis a) soli Petro, b) potestas peculiaris et su­
prema, c) in ecclesiam universam datur; quod est potestas
jurisdictionis. Ergo. Prob. minor.
a) Soli Petro. Petri persona nomine proprio et patris
distincte et seorsum ter compellatur: Simon Joannis. Prae­
terea secernitur a ceteris hoc ipso: „DiIigis me plus hisp
id est, non: plus quam navigium, retia, pisces diligis; ne­
que: plus quam hos discipulos diligis; sed: plus quam hi
discipuli me diligunt.
b) Potestas peculiaris et suprema. 1° Oraculi solemnitas
eminentiam collati muneris satis indicat. 2° Vox ποιμαηιη.
pascere, regendi potestatem significat, quemadmodum illi,
penes quos regendi potestas, pascere populum in Sacris Co­
dicibus haud semel dicuntur; nam de Davide: Tu pasces
populum meum Israel, et fu eris dux super Israel. II. Peg.
V. 2. Cf. Ps. XL VII. 13. etc. 3° Haec institutio supremi
pastoris visibilis sub Christo rerum adjunctis optime respon­
det. Christi enim sententia est: fiet unum ovile et unus
pastor. Christus autem tunc erat ad Patrem reversurus.
Itaque ne ovile suo careret pastore, visibile baculum pastoratus visibilis Petro tradi oportuit.
c) In ecclesiam universam. Legitur: agnos meos, oves
meas. Atqui hac enumeratione partium designatur fotum
ovile, id est, universa ecclesia, quae in evangeliis modo reg­
num tum ovile appellatur; eadem illa grex, quam Dominus,
Joan. X., commemorat in parabola Pastoris boni Et sane

Quaestio XIV, Art. I.

501

aut gregis pars determinata, aut oves aliquae vage indi­
catae, aut grex totus Petro committitur. Primum et secun­
dum tum textui tum contextui et rerum adjunctis repugnat.
Ergo S. Bernardus jure ait: „Cui non planum non desig­
nasse aliquas, sed assignasse omnes? Nihil excipitur, ubi
distinguitur nihil.“ De consid. lib. VI. o.
Ita sublime illud factum ad mare Tiberiadis clare con­
sonat momento, cum Andreas fratrem suum Simonem primo
ad Jesum adduceret; narrat enim Joannes I. 42: intuitus
autem eum Jesus dixit: Tu es Simon, filius Jona: fu vocaberis
Cephas.
Arg. IV. Confirmatio ex factis. Facta, Petri distinctive,
sunt a) nominis mutatio; b) locus primus: c) praecipuus
honor, a Christo praestitus; d) actiones quaedam Petri post
mortem Domini. Haec autem, praesertim simul sumpta,
posito jurisdictionis primatu, optime explicantur.
a) Nominis mutatio. 1° Novi nominis impositio, divini­
tus facta, peculiarem aliquam electionem et vocationem
denotare solet; ita Abram appellatus est Abraham. Gen.
XVII 5,; Jacob Israel, Gen. XXXII. 28 : Osee Josue,
Num XII1. 17. Cf. Matth. I 21.; Luc. I. 31. 2° Christus
ipse nominis illius impositionem ut rem gravissimam tra­
ctare videtur: prius enim nomen Petri, cum Simon primum
ei obviam fuit, praedicit: Intuitus autem eum Jesus, dixit:
Tu es Simon, filius Jona: tu vocaberis Cephas, Joan. I 42 ;
deinde nomen Petro imponit: Et imposuit Simoni nomen
Petrus, Marc. III. 16.; denique a nomine ad rem procedit:
Tu es Petrus, etc. Matth. XVI. 18. Cf. S. Thom. In Joan.
I. lect. XV. n. 8 3° De ipso Christo legitur: petra autem
erat Christus, 1. Cor. X. 4. Quare nomen Petrus peculiarem
apostoli, cui imponitur hoc nomen, connexionem cum Christo
indicare videtur. Christus imposuit Zebedaei liliis nomen
Boanerges, quod est, Fili’ tonitrui. Marc. III. 17. At Bellarminus: „fuit illud
inquit — potius cognomen, quam
proprium nomen. Itaque nusquam postea ab Evangelistis
vocantur Boanerges, sed tantum Jacobus et Joannes, ut
antea vocabantur/ 4° Judas hac nota designatur: qui fuit
proditor; Simon autem hae praerogativa: qui vocatur Petrus.

!

d()2

Quaestio XIV, Art. I.

ZQ Locus primus. Quanquam Andreas in Christo cog­
noscendo Petrum antecessit tempore, online tamen hic in
apostolorum catalogis semper primus est. Qua in re tria
animadvertenda sunt. 1° Videtur hoc emphatice dictum:
Primus Simon, qui dicitur Petrus, Matth. X. 2.; dicitur:
primus, sed non sequitur: secundus, etc. 2° Petrus cum
apostolis passim sic inducitur: „Simon, et qui cum illo erant,“
καί oi μετ' αντοΰ; „ Petrus, et qui cum illo erant,u καί oi 6vv
αύτω: Petrus cum undecim; Petrus et Apostoli. Marc. I. 36,;
III. 16.; V. 37.; Luc. VI. 14.; VIII. 45.; Joan. XXI. 2.;
Act. IL 14. et 37 ; cf. Matth. XII. 3.; Luc. VI. 3.; Act.
XIII. 13. 3° Sicut Petrus primus est, ita Judas ad ultimum
locum relegatur. Anomaliae autem Gal. H. 9.: Jacobus, et
Cephas, ct Joannes, necnon Joan. I. 44.: Andreae et Petri
etiamsi suis propriis causis carerent, rêgulàm, in catalogis
Matth. X. 2., etc. observatam, non tollerent.
c) Praecipuus honor, a Christo praestitus. E nave Petri
Christus docet, Luc. V.; Petro promittitur, ipsum fore pisca­
torem hominum, 1. c.; Petri pedes in coena primo abluuntur,
Joan. XIII. 6.; ad Petrum de resurrectione Domini man­
dato speciali defertur, Marc. XVI. 7.; I. Cor. XV. 5.; Petri
excessus speciali modo praedicitur, Joan. XXL 18.; pro
Christo et Petro Petrus jubetur solvere staterem unum,
Matth. XVII. 26.
iZ) Acta Petri post Christi mortem. Petrus in coenaculo,
coetui universo praesidens, apostolorum numerum, Judae
pernicie mutilatum, reparandum curat, Act. 1.; „utpote
fervens, cui grex a Domino concreditus erat, atque ut pri­
mus in choro, primus semper sermonem orditur/ S. Chrysost. Horn. III. in Act. Apost. Petrus primus die Pentecostes
evangelium Judaeis promulgat, Act. IL; primus evangelium
miraculo confirmat, Act. III. 6.; primus revelatione cog­
noscit tempus conversionis gentilium advenisse, Act. X. 9.
et seqq. ; in concilio Hierosolymitano primus inter apostolos
et seniores, cum magna conquisitio fieret, sententiam pro­
fert, Act. XV. 7 — 12. S. Paulus beatum Petrum praecipuo
honore designat, inquiens: ceteri apostoli, et fratres Domini,
et Cephas, I. Cor. IX. 5; venit Jerosolymam videre Petrum

Quaestio XIV, Art 1.

503

(ΐσίορζ/σαί, id est, studiose videre), et: „mansi — inquit —
apud eum diebus quindecim; alium autem apostolorum vidi
(ii'dov) neminem, nisi Jacobum fratrem Domini." Gal. I.
18, 19. „Eximius erat (Petrus) — ait S. Chrysostomus
inter Apostolos, os discipulorum, et coetus illius caput.
Ideo Paulus prae aliis hunc visurus venit? Iu Joan.
Horn. LXXXVII.
Haec porro, praesertim simul sumpta, peculiarem aliquam
Petri probant excellentiam, nomine ipso expressam, a Christo,
ab apostolis, a Paulo, in ipsis Petri actionibus tam con­
stanter declaratam, ut haec observantia consilio, non casui,
tribuenda sit. Atqui nec aetas major, nec excellentia
Petri privata, neque sola dignitas primi inter pares aut
primatus honoris, praelationis tam systematicae congruens
causa esse videntur. Ergo Christi expressa verba factis
confirmantur.
Rationes pro primatu ex analogia totius operis a Christo
instituti, infra art. 4, ubi de primatus perpetuitate tractan­
dum est.
Objectiones.

Obj. I. Petri primatus probatur ex Matth. XVI, 18—19.
Hoc autem loco, critica docet, non Jesu verba referuntur,
sed fortasse redactoris ignoti, qui saeculo II. vixerit. Pri­
matus igitur probatio corruit.
Resp. Dist. maj.: Probatur primatus ex solo Matth. XVI,
nego; et multis aliis argumentis, conc. Item dist. min.: hoc
critica radiculis docet, transeat; critica sanior, nego.
Primatui probando tam ex Scripturis quam ex patribus
et analogia totius operis Christi solidae rationes suppeditant,
quae a textu memorato Matthaei minime dependent. Cui
rei omnes fere tractatus catholici et etiam nostrae de pri­
matu theses documento sunt. Ad min. dein multa respon­
deri possunt. Nam 1° criticorum radicalium de textu nostro
doctrina non ex fixis praemissis conclusio est, sed con­
jectura versabilis et aliis hypothesibus innixa hypothesis.
2° Negandi ratio suprema fuit constitutum a priori dogma
de coarctata ad praesens Christi voluntate et intelligentia:

504

Quaestio XIV, Art I.

nimirum fieri non potuisse perhibent, ut Christus, conceptui
messianico intentus, de societate futura fidelium et de coetu
ordinato seu ecclesia cum capite cogitaret. 3° Nullo modo
explicant, a quo, quare, quomodo magnifica verba textui
evangelico inseri potuerint, clam omnibus ecclesiis, in qui­
bus aderant et publice legebantur vetusta incorruptaque
exemplaria. 4° Omnes omnino codices et omnes versiones
antiquissimae textum habent, etiam illa, prout ex Ephraemo
colligitur, qua Syri utebantur. Praeterea a Justino, Irenaeo,
Clemente Alexandrino, Origine et Tertulliano directe aut
indirecte textus noster allatus est,1) quibus accedit auctor
Honiiliarum Clementinarum 17 § 19 et ep. Clem, ad Jacobum § l.2) — Cf. supra p. 495 —496.
Instabis. Complexus symbolorum, cultoribus Mithrae
pernotus, descriptionem Matthaei XVI. 18. 19 refert. Nam
apud evangelistam Christus est πέτρα; et Petra genetrix
ferebatur vitam dedisse Mithrae, qui erat dtoc ιχ πύοας
seu πετρογινής. Mithrae claves emblema erant potestatis
maximae; claves pariter in textu Matthaei apparent. Solis
nimbus circumdatus Mithras Sol invictus erat; apud Mat­
thaeum legitur, non quidem loco memorato, sed paulo
post cap. XVH. 2. Christi facies in transfiguratione resplen­
duisse ως ο ήλιος, sicut sol. Ergo forsitan fieri possit, ut
Mithrae cultus explanet textus: Tu es Petrus, etc. originem.
Resp.ista objectio, si non potius fictionem dixeris,
illorum errorum est specimen, in quos incidere necesse est,
quotiescunque ex accidentali quadam rerum superficialium
convenientia religionum genealogia et genesis eruitur. Pri-*V.
') Cf. A. Kneller, St ans M. Laach, 1896: A. Michfels, L’origine
de l’épiscopat, p. 19—48. Lectionum varietas parvi momenti, v. g.
oxtçia πίτρα pio πίτρα. Silentium Marci et Lucae in casu
negativum non argumentandi sed explicandi est materies. Vide
V. Rose, Évangile selon S. Matthieu (2. édit. 1904).
·') De auctore et tempore Humiliaram Clement, cf. B. A Brüll,
Die Clemensromanc und der Primat de,· rüm. Kirche, The.ol. Q UartalSchrift, 1891; A. Ehrhard, Die altchristl. Litteratur, Abth. J. (1900),
S. 170-173.

Quaestio XIV, Art 1.

505

mum nihil praeter sonum petrae commune inter petram,
ex (pia Mithras puer, sicut lux ex firmamento, nascitur, et
petram, super quam ecclesia aedificabitur. Deinde clares
emblema sunt, communissimum, ac praeterea potestatem
omnino sui generis in evangelio significant. Qui narratio­
nem Transfigurationis Domini legerit, statim persentiet nihil
in eo facto glorioso ad lucis solisque mythum revocare
praeter utrinque adhibitam vocem ήλιος. Nec multum nos
movent duo dadophori, (pios Grill, conjecturam suam clau­
dens, Moysi et Eliae in Transfiguratione comparat. Lector
meminit, Mithram saepe effictum inter duos pueros, quorum
alter taedam erectam, alter inversam fert; qua triade meri­
dies inter matutinam et vesperam, aut inter ver et hiemem
aestas designatur Profecto similitudines tales si quid pro­
barent, quodlibet probare possis. Quid mirum, si auctor
ipse hypotheseos suae mediocrem tantum fidem habet.1) —
Plura de Matth. XVI in Introductione ad S. Scripturam.
Obj. II. Constitutum in Petro ecclesiae primatum,
eruitur ex hoc promisso: super hanc petram aedificabo eccle­
siam meam. Jam vero petra est Christus, ut docet S. Pau­
lus: Petra autem erat Christus, 1. Cor X 4.; rursus: Funda­
mentum aliud nemo potest ponere, praeter id, quod positum est,
quod est Christus Jesus. 1. c. III. 11. Ergo Petri primatus
cavillum est
Piesp. Ad min. et probationes dist.: petra est Christus
in se et primario, conc.; ab alio et secundario, nego. Christus
est internus auctor fidei, invisibile et principale totius ec­
clesiae fundamentum. At haec denominatio petrae non est
simpliciter exchisiva; ita ab ipso Paulo Ephes. 11. 20. omnes
apostoli fundamentum dicuntur. Similiter Joan, λ'III. 12.
Christus ait: Ego sum lux mundi, atque Matth X. 14.:
Vos estis lux mundi.
') J. Grill, Der Primat des Petras, S. 01—62. Professor Tubingensis ita concludit: „Dass aber eine Ableitung der biblischen Vorstellungsreihen aus der Ideenwelt der persiscben Mysterienreligion
in keiner Weise angezeigt ist, geht ans der obigen Erôïterung von
selbst hervor." Pro Mithrae cultu cf. F. Cuinont, Textes et monu­
ments figurés relatifs aux mystères de Mithra.

oOfi

Quaestio XIV, Art. I.

Instabis. In textu allato Christus, dicens: hanc petram,
seipsurn, nulla ratione Petrum, designat.
Resp. Nego antec. Legitur enim: „tu es Petrus
(— Kepha) et super hanc (Μ ταυτρ) petram“ (= Kepha).
Quis autem asseveret, Christum solemnissime dixisse: Et
ego dico tibi; deinde: tu es Petrus; tum subito ad seipsurn,
digito scilicet sese monstrantem: et super hanc petram, sci­
licet, super me, non super te; demum amoto utique digito:
tibi dabo claves. Quam ob rem ex protestantibus non pauci
interpretes petram de Petro dictum affirmant. Ita Rosen­
müller, Schleussner, Bloomfield, Marsh, ICuinoel, Weiss,
Holtzmann, Michaelis. Hic autem „quae de digito — in­
quit — finguntur . . . poiemico interpreti adscribi debent,
illi (Jesu) non possunt. Ecqui enim foret nexus inter pro­
positiones „tu es Petrus
*
et „super hanc
*
... si petrae
nomine non Petrus, sed Christus exprimeretur? Quod prae­
mium retulisset Petro? Illi simillimum quod vir nobilis
referret, quem ita imperator alloqueretur: Ego dico tibi,
esse te virum nobilem, et hunc (alium diversumque digito
monstrans) nobilem faciam, praediisque locupletabo.
*
Cf.
Passaglia, De praerogativis B. PetriUrgebis. Super hanc petram in eam partem potest ac­
cipi, ut Petri fides et confessio, non ipse Petrus, petra dici
videatur.
Resp. Dist. antec.: petra dicitur Petri persona, fide qualificata, conc.; fidei qualitas, nego. Et sane fidei professio
promissi primatus occasio haberi potest, subjectum dici non
potest. Ostendimus enim, Christi sententiam ad Petri per­
sonam referri; praeterea haec ellipsis: „Tu es Petrus per
fidem tuam in me, et super hanc petram fidei tuae aedificabo
ecclesiam meam
*
neque ex textu neque ex contextu eruitur·
Nihil est, quod interpretationes textus nostri morales, allegoricas negligamus; quibus admissis, tam verum est, omnia
adhuc constare, quae de Petro proprie et historice desig­
nato asseruimus, ut Kuinoel, protestaris, Comm, in Evan­
gelium Matthaei scripserit: „Male plures interpretes per ττίτραν
intellexerunt vel Christum ipsum, vel professionem Petri
paulo ante editam. Neque vero ad has contortas inter-

Quaestio XIV, Art L

507

pretationes confugissent interpretes, si non Pontificii e ver­
bis xal ini ταυτρ, τρ πϊτρ«, ad Petrum relatis, male ac per­
peram vindicare voluissent Petri successoribus h. e. Ponti­
ficibus Romanis auctoritatem et praerogativam singularem
ac divinam * Sed de hac praerogativa Romani Pontificis
postea.
.
Dices. S. Petrus, cum interrogarentur omnes, unus
omnium nomine respondit. Ergo Christi promissum coetui
apostolico et universae ecclesiae factum intelligitur.
Resp. Transeat antec. Dist. cons.: promissum coetui
apostolico et universae ecclesiae factum est in capite, conc.;
in se, nego. Probavimus Christi promissionem omni, qua
fieri potest, perspicuitate in Petri persona determinari. Cho­
rus tamen apostolicus et ecclesia universa promissionis istius,
ut membra in capite, participes esse dicuntur.
Atque haec quidem valere putamus, etiam misso ante­
cedente. Robur tamen majus responsi ex eo quod Wilmers
jure dixisse videtur. „Non respondet pro caeteris nec caeterorum personam gerit Petrus, quasi responderit, quod
reliqui respondendum ei commiserint aut dictarint. Non
enim a reliquis, sed a Patre coelesti, quid respondendum
esset, revelatum ei fuerat. Respondet sane pro omnibus,
quia respondet, quod etiam a reliquis respondendum erat,
quod autem, s. ll.ilario censente, reliqui ignorabant: ^igno­
rantibus caeteris primus respondit: Tu es etc.“ (lu Matth.
c. 14. n. 17). Personam ergo reliquorum gessit Petrus, ut
primarius quilibet causam agit aliorum, quorum supplet
defectum. Hinc autem sequitur, ut respondendo eminet
Petrus, ita eundem et eminere renumeratione accepta.
Praeterea primatus dignitatem et potestatem accepit tam­
quam persona non privata, sed publica, nec in sui solius,
sed in Ecclesiae commodum.
*
1)
Obj. III. Quod est commune, non distinguit. Atqui
tam alii apostoli quam Petrus fundamentum, confirmatores,
pastores ecclesiae dicuntur. Ergo. Prob. min. a) Legitur
Ephes. II. 20.: superaedificati super fundamentum Apostolorum
l) G. Wilmers, De Christi Ecclesia libri sex (1897), p. 151—152.

508

Quaestio XIV, Art. I.

et Prophetarum; b) Paulus Act. XVIII. 23. dicitur confir­
mans omnes discipulos; c) Eph. IV. 11. pastores et doclores
recensentur.
Ilesp. Dist. maj : quod est commune, non distinguit
sub eo respectu, quo commune est, conc.; sub alio respectu,
nego. Item dist. min. : Petrus et apostoli fundamentum,
confirmatores, pastores dicuntur sub diverso respectu, conc.;
sub eodem, nego.
Eadem nomina sub diversis conceptibus res diversas
saepissime designant; ita dicitur equus magnus, mons
magnus, rex magnus. Probavimus autem, beatum Petrum
ratione peculiari seorsum a ceteris omnibus fundamentum
ecclesiae, confirmatorem et pastorem constitutum esse.
Itaque ad probationes singulas minoris respondemus, a) Apo­
stoli propter apostolatus auctoritatem ecclesiae fundamen­
tum dicuntur, propter supremam regiminis potestatem
Petrus solus, b) Apostoli discipulos confirmarunt ex com­
muni apostolatus officio; soli Petro confirmandi etiam apo­
stolos speciale munus demandatur, c) Pastores appellantur
apostoli omnes, solus Petrus pastor pastorum omnium con­
stitutus est.
Instabis. Saltem eadem potestas clavium apostolis
omnibus data est. Nam apostolis omnibus hoc dictum est:
Arnen dico vobis: quaecumque alligaveritis super terram, erunt
ligata et in caelo; et quaecumque solveritis super terram, erunt
soluta et in caelo Matth. XVIII. 18. Cf. Joan. XX. 23.
Ilesp. Dist. antec : apostolis omnibus data est eadem
potestas clavium ratione apostolatus, conc. ; primatus, nego.
Ad probationem dist.; haec ligandi et solvendi potestas est
potestas clavium partialiter. conc. : totaliter, nego Claves
Petro soli sub ea formula absoluta datae sunt, qua suprema
regiminis potestas in ipsos apostolos exprimitur: tibi dabo
claves regni caelorum. Aliis autem non simpliciter claves, sed
aliquid clavium, potestas scilicet ligandi et solvendi, remittendi
peccata et retinendi conceditur. ,.Sed Petro
ait S. Tho­
mas
dedit (Christus) singulariter potestatem remittendi
peccata, Matth. 16., ut intelligatur quod ipse prae aliis
habet potestatem jurisdictionis.” In TV. Sent. dist. 19. q. 1.

H ·ί|

r

Quaestio XIV, Art. I.

509

art. 3. q. 1. ad 1.; cf. dist. 24. q. 3. art. 2. q. 3. ad 1., et
Cajetanum, De Horn. Pont institutione, cap. V.1)
Urgebis. Locus Joannis: Pasce etc. sic exponi potest,
ut Christus Petrum certiorem fecerit, eum, etsi lapsum, ab
apostolatu non excidisse. Ex Joanne igitur nihil probatur.
Ilesp. Nego antec. Christus, Petrum solum ter inter­
rogans, etiam negationem Petri triplicem respexerit. At
Dominus sic interrogatum non de apostolatu servato cer­
tiorem facit, sed ,.Petro sic humiliato fit finalis commissio
ecclesiae". S. Thomas, In Joan. cap. XXI. lect. III. η. 3.
Et rationes supra expositae hoc probant, et verba: plus his
ad peculiare munus in Petro constituendum haud absurde
referuntur. Quibus haec addam : Petrum apostolatum
amisisse, nusquam legimus; nec jam nova testificatione
apostolatus, non amissi, opus erat, cum Servator, appa­
rens apostolis, omnibus dixisset: Accipite Spiritum san­
ctum , etc. Joan. XX 22. Item angelus resurrectionis
dixerat mulieribus: ite, dicite discipulis ejus, et Petro, Mare.
Dices. Quae de Petro peculiariter praedicantur, partim
personales tantum Petri qualitates, puta majorem studii
zelum, animi magnitudinem aut primitias praedicationis
designant, uti hoc: Tu es Petrus, etc.: partim exhortatoria
sunt, et nullum nisi monendi, adhortandi jus exprimunt,
uti haec: Confirma fratres tuos, et: pasce oves meas. Petrus
ergo honore, non potestate, prior apostolis fuit.
Ilesp. Dist. antecedentis primam partem: haec omnia
haberi possunt primatus occasio aut effectus, conc.; essentia,

ί

*) Th. Calmes, 1IEvangile seton saint Jean (1904), p. 474 ait:
„C’est faire violence au contexte que d’y voir un cas particulier de
la scène rapportée au chapitre précédent. Ici. le Sauveur s’adresse
aux apôtres en général; au chap. 21., il parle à l ierre seul. Dans
le premier récit, il s’agit du pouvoir moral de remettre les péchés;
dans l'autre, il est question d’une prérogative plus large, compre­
nant à la fois le côté moral et le côté juridique, la sanctification
intérieure des fidèles et la direction extérieure et générale de la
communauté chrétienne. D’un côté, la mission des apôtres regarde
les hommes comme, individus, de l’autre, l'autorité de Pierre enibrasse la société des croyants."

510

Quaestio XIV, Art. I.

nego. Non nisi jurisdictionis primatus est objectum adae­
quatum oraculorum gravium, quibus Petrus totius ecclesiae
petra, claviger, confirmator, pastor creatur: quod satis mon­
strasse videmur.
partem secundam Verba Christi: Confirma et
Pasce nec esse mere exhortatoria nec monendi tantum
potestatem exprimere, supra probavimus; aliae vero Christi
sententiae: Tu es Petrus et tibi dabo elaves interpretationem
nostram postulant. Denique sicut Christi verba ad apo­
stolos: Euntes docete — baptizantes, Christi Domini mandatum
et jus apostolorum, adversariorum etiam sententia, demon­
strant, ita textus allati munus ac jus beati Petri.
Obj. IV. Petrus cum Joanne ab apostolis, qui erant
Hierosolymis, in Samariam mittitur. Act. VIII. 14. Atqui
non mittitur superior. Petrus igitur omnium caput fuisse
non videtur.
Resp. Dist. Mittitur Petrus communi fraternoque con­
cilio, conc.; apostolorum imperio, nego.
Instabis. In concilio Hierosolymitano post Petrum
Jacobus verba fecit et conclusit: διο Ιγώ κρίνω, propter quod
ego judico. Act. XV. 19. Ergo Jacobus, non Petrus, con­
cilio praefuit.
JÇ
Resp. Dist. antec : Jacobus verba fecit ad obloquen­
dum, nego; ad assentiendum, conc. Nec enim aliquid in
concilio illo factum est, quod primatui videatur contrarium.
Cum magna conquisitio fieret, surgens Petrus Pharisaeorum
haeresi n rejicit: Nunc ergo quid tentât is Deum; quaestionem
dirimit: per gratiam Domini Jesu Christi credimus salvari,
quemadmodum et illi; quo audito res cunctis finita: Tacuit
autem omnis multitudo. Barnabas et Paulus rem novis factis
illustrant, XV. 12.; Jacobus Petri decreto, tanquam fun­
damento — propter quod, διο Ιγώ. — conclusionis suae
practicae innititur. Nihil autem refert, utrum Jacobus cum
Petro, et in ejus transiens sententiam dixerit: judico, an
existimo.1) Magna sane in ecclesia Hierosol. personae
’) Verus sensus vocis χςίνω hoc loco videtur existimo. Cf. Act.
XXVI. 8. xfjiyerat, et II. Cor. V. 14. xçivavrac.

Quaestio XIV, Art. I.

Jacobi reverentia erat, sed constat Petrum fuisse principem
hujus decreti. S. Hier. ep. 44. *)
Urgebis. Ecclesiae caput ab alio apostolo reprehendi
dedecet. At S. Paulus in faciem Petro restitit, quia reprehensibilis erat. Gal. II. 11.
Resp. Dist. maj.: dedecet ecclesiae caput reprehendi
absque causa proportionata, conc.; urgente causa, nego.
Lex correctionis est ejusmodi, ut „ubi immineret peri­
culum fidei, etiam publice essent Praelati a subditis argu­
endi. Unde et Paulus, — ut addit S. Thomas — qui erat
subditus Petro, propter imminens periculum scandali circa
fidem, Petrum publice arguit". IL II. q. 33. art. 4. ad 2.
In casu Petrus, Judaizantibus nimis indulgens, a Paulo,
fratrum ex gentibus scandalum metuente, reprehensus est,
non quod perverse operatus esset, sed quia indiscrete,
S. Thomas, In Sent. IV. dist. 38. q. 2. art. 3. ad 2. Hoc
etiam alien jus momenti est, quod reprehensori, ad auctori­
tatem Petri propius accedenti, plus quam ceteris licuit.
Jam Paulus erat „par Petro in exeeutione auctoritatis, non
in auctoritate regiminis
*
4, et „aliquo modo par quantum
ad fidei defensionem". S. Thom. In ep. ad Gal. cap. 11.
lect. III. Atque Deus apostolum ad praedicandum speciatim
gentilibus assignaverat. Gal. II. 8. Itaque decuit in quae­
stione prudentiae Paulum Petro in faciem {κατά πρόσωπον,
id est, ei praesenti) resistere.
Dices. S. Paulus ait: mihi enim qui videbantur esse ali­
quid. nihil contulerunt. Gal. II. 6. Haec autem sunt verba
contemnentis eos, qui videbantur esse aliquid {oi δοκοΰνττς),
inter quos erat S. Petrus. Ergo Paulus est primatui con­
trarius.
Resp. Dist. min.: haec sunt verba Pauli increpantis
perfidos apostolatus sui contemptores, conc.; contemnentis
aut Petrum aut alium apostolum, nego. Adversarii, Paulo
spreto, Petrum, Jacobum et Joannem per speciem zeli tan') Cf. Felten. Apostelgeschichte (1892), S. 289; (J. Fracassini, Il
Concilio apostolico di Jerusalemme (1898); Serneria, Venticinque anni di
storia del Crisliancsinio nascente (2. ediz. 1905), Lett. XIV.

512

Quaestio XIV. Art. II

quam apostolos authenticos laudabant. Apostolus strenue
tuetur apostolatus sui veram ίΖή’/nawque originem Et certe
hoc in genere S. Petrus nihil Paulo contulerat: atque apo­
stolus optimo jure dixit: neque enim ego ab homine accepi
illud, neque didici, sed per revelationem Jesu Christi. Gal
I. 12. Cf. supra quaest, V. art. 4. obj. 2.
Articulus II,

L'k

■ k

Utrum primatus S. Petri ex traditione certus sit.
I, De modo, quo patres illos S. Scripturae textus,
qui primatum spectant, interpretantur. Hac in re
quinque animadvertenda sunt. 1° Ubi multiplex S. Scri­
pturae sensus occurrit, veteres modo sensum litteralem seu
historicum, modo sensum spiritualem seu mysticum exponunt.
2° Nonnulli inter eos, qui scholam Alexandrinam sequuntur,
subtilius interdum quam verius, littera neglecta, mysteria
quaerunt. 3° Patres, maxime in concionibus, sensu acconimodatitio saepissime utuntur, alias ut vitae moralis viam
monstrent, alias ut haereses aetatis suae revincant 4° Haec
omnia, quoniam exclusive non dicuntur, sensum litteralem
et doctrinam primatus nihil laedunt. Ita patres concilio
Nicaeno antiquiores verba: super hanc petram, Matth. XVI. 18.
de Petro interpretantur; post Nicaenum concilium, cum
Arii haeresis prorsus confutanda esset, vox petram ad
Christum fideique verae professionem adversus errorem
Arianum multoties refertur, servato tamen primario sensu
et, occasione data, etiam exposito. Eadem ratione S. Augu­
stinus contra Donatistas, qui hominem in Sacramentis ad­
ministrandis nimis considerabant, urget, quod verissimum
est, Christum petram esse ac fundamentum ecclesiae; con­
tra eosdem, cum extra ecclesiae unitatem vitam spiritualem
se habere assererent, clavium potestatem datam ecclesiae
esse praedicat. Qua quidem interpretatione non exclusiva,
primatui nihil praejudicatum est. 5° Cum haeresis adversus
primatum primis ecclesiae saeculis non orta esset, patres
de primatu obiter potius quam ex professo tractaverunt;

Quaestio XIV, Art, Π

513

quo factum est, ut apertissima quidem, sed plerumque
compendiosa de primatu testimonia reliquerint, Haec ad
contradicta dissolvenda et ad criticam veterum intelligentiam prodesse poterunt.
II. Adversariorum sententia. Protestantes haud
pauci, cum primatus quaestio veterum auctoritate discu­
tienda esset, nihil aliud fecerunt, nisi patrum judicia ne­
glexerunt aut contorserunt. Multi non negant, magnum
honorem Petro a veteribus latum esse; addunt tamen
catholicos, cum primatum jurisdictionis adstruant, patrum
suffragio non minus temere et falso superbire, quam testi­
monio verbi Dei. Nec desunt, qui contra primatum Petri
Romanum Hierosolymitanum Jacobi primatum ant iquae fidei
consonare perhibeant. ’) Inter schismaticos non pauci, quan­
tumvis primatum honoris non reprobent, ullum tamen juris­
dictionis primatum fuisse in Petro negant.

Thesis: Primatus S. Petri ex traditione certus est.
Argumenta.

Arg. 1. Ex veterum testimoniis. Veteres concordissima
consensione jurisdictionis primatum Petro tribuerunt. Pri­
matus igitur admitti debet. Prob. antec. a) ex Petri titulis,
primatum significantibus; b) ex sententiis.
a) Ex titulis. S. Petr. appellatur ecclesiae petra et fun­
damentum. Tert. De praescr. cap. XXII ; Origenes, In Exod.
Horn. X. 4.; In ep. ad Hom. lib. V. 10.; S. Cypr. ep. 71, 73.
n. 11.; De unit. eccl. n. 4.: S. Greg. Nyss. Orat, altera de
S. Stephano; S. Basil. In Is. cap. II. n. 66.; S. Chrys. Hom. III.
de poenit. η. 4. — Caput totius fidei, quin etiam apostolorum.
Gone. Ephes. Act. III. - Claviger et janitor caeli. S. Ilii.
Tract, in ps. CXXXI. n 4.; S. Cyril). Hieros. Catech. XVII.
n. 27.; S. Ephraem, Or. in S.S Apost.
Princeps (ο ιξαρχος)
et caput apostolorum. Orig. In Luc Horn. XVII.; S. Hilar.
In Matth. VII. 6.; S. Cyr. Hieros. Catech. myst. II. n. 19.
') In recentioribus J. Friedrich, Zur Sltesten Geseh. des Primates
in (1er Kirche, 1879, et Jos. Langen, Die Klenu nsromane. 1890.
Do Groot, Summa apologet. Ed. icriia

33

ô 14

Quaestio XIV, Art. II

(Πέτρος η κορυφαιότατος και ηρωιαστάιης ιών αποστόλων)’, S. Greg
Naz. Poem, de seipso; S. Epiph. Adv. haer n. 7.; Conc Ephes.
Act. II. Cf. Clem. Alex. Quis dives salvetur.
Similiter
apud S. Chrysost. In illud, hoe scitote, n. 4.: „Petrus itaque
chori illius coryphaeus, os apostolorum omnium, caput illius
familiae, orbis totius praefectus, fundamentum ecclesiae/
b) Er sententiis veterum. Origenes, in ep. ad Rom. VI.
lib. λΓ. 10.: rPetro cum summa rerum de pascendis ovibus
traderetur, et super illum vehit super terram fundaretur
ecclesia, nullius confessio virtutis alterius ab eo nisi charitas exigitur/ S. Chrysost. „Dicit ei (Jesus): Patye oves
meas . . . fratrum ei praefecturam committit/ Hom. 88.
S. Cyprianus:,,Super illum unum aedificat ecclesiam suam,
et illi pascendas mandat oves suas/ De unit. eccl. n. 4.
,S. Hieronymus: „Inter duodecim unus eligitur, ut, capite
constituto, schismatis tolleretur occasio/4 In Jovin. lib. I 26.
S. Leo M.: rDe toto mundo unus eligitur Petrus, qui uni­
versarum gentium vocationi, et omnibus apostolis, cunctisque ecclesiae patribus praeponatur; ut quamvis in populo
Dei multi sacerdotes sint multique pastores, omnes tamen
proprie regat Petrus, quos principaliter regit et Christus/
Serm. 111. de assumpt. sua.
Egregium et illud S. Ephraemi Syri: „Simon discipule
mi, ego te constitui fundamentum ecclesiae sanctae, Petram
vocavi te antea quia tu sustinebis totum meurn aedificium;
tu es inspector eorum, qui aedificant mihi ecclesiam in
terris; si quid reprobum aedificare velint, tu fundamentum
reprimas eos; tu es caput fontis a quo hauritur doctrina
mea, tu es caput discipulorum meorum; per te omnes
gentes potabo; tui est suavitas illa vivifica quam largior;
te elegi ut sis in mea institutione vehit primogenitus et
haeres efficiaris thesaurorum meorum; claves regni mei
dedi tibi. Ecce principem te constitui super omnes the­
sauros meos/ Sermo IV. in hebdom. sanet, η. 1.
Arg. II. Ex antiquis monumentis. Picturae, sculpturae,
inscriptiones antiquissimae Petrum exhibent cum attributis
et sub typis, ut suprema potestas penes eum fuisse facile
intellîgatur. Factum paucis illustrabo.

Quaestio XIV, Art. IL

o) Attributa sunt claves, in quibusdam sarcophagis et
musivis; sunt claves signum supremae illius potestatis,
etiam inscriptionibus antiquis expressae, ut his in imagines
S. Petri:
Janitor hic caeli est, fidei petra, culmen honoris.
Sedis Apostolicae rector et omne decus.
Solve jubente Deo terrarum, Petre, catenas,
Qui facis, ut pateant coelestia regna beatis

De Rossi, Inscript. Christianae Urbis Romae, t. II. p. 68. et
80.
Virga quoque insigne potestatis Petri. Scilicet Chri­
stus in antiquis monumentis virga seu baculo tangit Lazarum, ut resuscitetur,
impletas aqua hydrias, ut aqua
vinum fiat, etc. Haec porro virga, potestatis symbolum, nulli
unquam apostolo tribuitur, sed saepe Petro: haud dubie,
quod ipsi, tanquam Christi vicario, regendi munus concre­
ditum est.
b) Typus celeberrimus beati Petri Moyses. Cernis in
coemeteriis et in sarcophagis frequentes imagines Moysis,
Jam vero in monumentis pro Moyse plus semel Petrus
substituitur,
g. in aliquo vitro aureo apud Garrucci
Vetri 2. tav. X1', ubi conspicitur Moyses petram virga per­
cutions, atque ne typi sensum ignores, adscribitur: Petrus.
Parallela videntur illa monumenta, quae exhibent Christum,
de caelo volumen Petro porrigentem, inscriptione adposita:
Lex. Ita Dominus legem dat, ut quondam Moysi. Exod.
XXXI. 18.; Dent. IX. 10. S. Augustinus interpres sit:
„Petrus . . . factus est pastor ecclesiae, sicut Moyses . . .
factus est rector illius synagogae/ ('. Faustum, lib XXII.
cap. LXX. Item Macarius Magnus: ..Moyseu excepit Pe­
trus, cui nova ecclesia Christi ac verum sacerdotium com­
missum est.“ Hom. XXVI. n. 16 - Itaque Petri primatus
de caelo est; quod in antiquissimo catalogo Romanorum
Pont ilicum his verbis exprimitur: Passus est Dominus noster
.lesus Christus ... et post adscensum ejus beatissimus Petrus
episcopatum suscepit- Verba sunt aut Hippolyti, reductoris
catalogi (235), aut Philocali, compilatoris (354). *)
’) De Rossi, Bull. <li arch, christ. 1868 et 1887; Duchesne. Le

516

Quaestio XIV, Art. Il

1IL Schismaticorum testimonia. S. Petrus in li­
bris liturgicis ecclesiae Photianae seu Graeco-Russicae titu­
lis insignitur, qui ex iisdem libris explicati primatum Petri
confirmant.
a) Tituli S. Petri sunt: 1° petra et fundamentum;
2° petra ecclesiae; 3° petra fidei; basis fundamentalis fidei;
4° basis ecclesiae; 5° basis apostolorum; 6° coryphaeus et
primus apostolorum; 7° summus coryphaeus apostolorum;
8° primus princeps apostolorum; 9° pastor dominicus om­
nium apostolorum; 10° claviger regni caelorum; 11° prae­
positus ecclesiae et praesidens; 12° protothronus,l) etc.
Atqui tituli isti, praecipue simul sumpti, tales sunt, ut
hymnographus catholicus Petri primatum carmine magis
pio non celebret.
b) Titulorum, quos recensuimus, explicatio in libris litur­
gicis ecclesiae Photianae. In istis libris liturgicis proferuntur
1° ad distinguendum S. Petrum a S. Paulo et ceteris apo­
stolis; 2° ad explicandos favores quosdam, Petro peculia­
riter concessos, et actus nonnullos jurisdictionis supremae,

u

fair

n! i

ί·<1

Liber pontificalis, t. 1 p. 2—8.; Kraus, Real-Encykl. in verbo Moses;
Wilpert, Prinzipienfrage der christl. Archacol. § 16; Malereien, §§ 19
et 79; C. M. Kaufmann, Handbuch der christl. Archaologie (190ό),
p. 339—341; 430.
*) 1 0 πίτρα xai χρηπίς', 2° πίτρα τής Έχν.).η(ίίας', 3° πίτρα τής ni·
ΰτιως; χρηπίς τής πΐβτιως; ·1° χρηπ'ις τής'ΕχχΙηΰίας- 5° χρηηις το'ν Ίαο^τ<.·
λων; 6° κορυφαίος καί πρώτος rwr ’.ΙποΟτόλων; 1 ° κορυφαιότατος των ’./πούτόλοιν; 8" των Άπούτόλων προί^αρ/ω»-; 9° cf. textum Slavonicum apud
• Tondini; 10” Α.τιύοΰχος τής ουρανών βα6ι).τΐας; 11" προίτα'τ,/ς Έ-χΙ.ηβίας
««« πρόωρον; 12° ο πρωτόθρονος. Cf. Tondini de Quarenghi, The pri­
macy of S. Peter demonstrated from the liturgy of the Greco-Russian
Church; Card. Pitra, Hymnographie de ΓEglise grecque. G. Markovic,
Gli Slavi ed i Papi, cap. \ HI., ubi etiam refert in antiquissima versione slavica Matth. XVI, 18. verbis redditum esse, quae his re­
spondent latinis: Tu es Petrus, et super hunc Petrum aedificabo eccle­
siam meam. — Ex aliis liturgiis testimonia de primatu protulerunt
Azarian, Ecclesiae arme nae traditio de Horn. Pontif. primatu, Romae 1870;
Joseph David, Antiqua Ecclesiae syro-chaldaicae traditio circa Petri
apostoli, ejusque successorum Romanorum Pontificum, divinum primatum;
Khayyath, Syri Orientales, seu Chaldaei, Nestoriani, et Romanorum Pon­
tificum primatus. — Cf. supra, p 235—237.

Quaestio XIV, Art. II

a Petro patratos. Ergo liturgia Graeco-Russica Petri pri­
matum vere agnovit. Prob, antec.
10 Tituli memorati sunt distinctivum S Petri. Etenim
primo de Petro dicuntur tanquam ipsius proprium et antonomastice; ita apostolus ille, nullo nomine addito, vocatur
coryphaeus, ο Κορυφαίος. Deinde, si nonnulli ex istis titulis
sensu latiori quandoque aliis attribuantur, de Petro tam
peculiariter dicuntur, ut propriis aliorum apostolorum titulis
opponantur; v. g. „0 Petre, petra et fundamentum, et
Paule, vas electionis;u item de Petro et Paulo: „illi (Petro)
traditae sunt claves regni caelorum, hic raptus est in caelum/
Denique solus Petrus simpliciter appellatur basis (χρηπ(ς)
apostolorum, basis suprema (κορυφαία χρηπίς) apostolorum.
2° Ex titulis, utpote qui non sint nomina sine re, pri­
vilegia et actus Petri explicantur. Ita in Officio 29. Junii
ad Matutinas legitur: „tibi . .
ut eras (wc) praesidens
apostolorum primo Christus post resurrectionem apparuit1)";
rursus: „ut erat supremus inter apostolos, primus doctor et
praedicator verbi Dei exstitit?2) Quin imo S. Andreas hoc
modo invocatur: „Ut es (Ώς) primus vocatus apostolorum,
et frater coryphaei, ora,“ etc.8) Denique in Officio 18 Fe­
bruarii S. Leo, Papa, celebratur uti ditatus illius praesiden­
tia.1) Sententiis ergo Photianae quoque ecclesiae affirmatur,
Petrum esse pastorem supremum rationalium ovium.5)
Objectiones.

Obj. I. Inter patres Augustinus, Retract, lib. I. 21.,
Hieronymus, In Matth. VII. 26. et alii aperte docent,
Petrum Matth. XVI. 18 a petra dici, quae est Christus,
atque super hanc petram, hoc est, super Christum aedificari
Tondini, o. c. p. 30.
Tondini, o. c. p. 31 ., et slavonice, p. 175.
Tondini. o. c. p. 82.
Tondini, o. o. p. 143 : τήν τούτοι· προ^όριΐαν πΛοντ<(Τ·ις.
Ita in Ollicio Graeco-Russioo 29. «Junii Christus dicitur con­
stituisse Petrum : άρ·/ιπ»1μιια τών λο/ιχών προβάτων. Tondini, ο. c.
p. 126. Photius pariter ep. 178. τής οΐχουοίνης προΰταΟίαν in Petro ve­
neratur. Cf. Hergenrother, Photius III p. 836—837.
Q

518

Quaestio XIV, Art. Π

ecclesiam. Ergo patres illi verbis Christi Petro primatum
promitti non existimaverunt.
Resp. Dist. antec : haec aliquorum patrum expositio
est coordinata, conc.; exclusi va, nego. Et nego conclusionem.
S. Thomas; Expos, in Matth. cap. XVI. utramque interpre­
tationem conjungens ait: ,,Sed quid est? Estne Christus
et Petrus fundamentum? Dicendum, quod Christus secundum se, sed Petrus inquantum habet confessionem Christi,
inquantum vicarius ejus." Itaque a) patres in sua interpretatione quandoque causam efficientem petrae et petram
principalem magis quam petram secundariam respexerunt.
b) Id facilius fieri potuit, quod Petrus et Πέτρος speciem
nominis, a petra derivati, prae se ferebant: at Syro-Chaldaice utrobique unam prorsus eandemque vocem Kepha
usurpatam vidimus, c) Patres illa petrae de Christo inter­
pretatione praesertim usi sunt, ut Ariana haeresis similesque
errores exstirparentur, d) Revera patres antenicaeni omnes
petram de Petro exposuere:1) postnicaeni petram de Christo
ita interpretati sunt, ut veterum etiam expositionem pro
opportunitate tuerentur.
κ
Instabis. S. Augustinus ait: ,,scio me postea saepissime
sic exposuisse quod a Domino dictum est: Tu es Petrus . . .,
ut super hunc intelligeretur quem confessus est Petrus
dicens: Tu es Christus filius Dei vivi . . . Non enim dictum
est illi: Tu es petra, sed tu es Petrus. Petra autem erat
Christus." Retract, lib. I. 21. Ergo Augustini sententia
Christus exclusive petra ecclesiae nominatur.
Resp. Dist. antec : Augustinus loquitur positive, nego;
dubitative, subdist : errans in etymologia, conc.; addubitans
de primatu, nego. 2) Responsio ex sequentibus certa est.
a) S. Augustinus dubitative loquitur; ait enim: „Harum
autem sententiarum, quae sit probabilior, eligat lector.”
') Tert. Praescr. cap. XXII.; Orig. In Exod. V. L: Hippol. In
S. Theoph. n. 9.; Cyprian Ep. 71.; FirrnilJ. Ep. ad Cyprian. 16.; Stephanus, Papa, ap Firmill. 17.
a) Cf. Th. Specht, Die Lehre von der Kirche nach dem Jd Augustin
(1892), p. 131 et ibid, totam § 20 de mente S. Augustini circa pri­
matum S. Petri.

Quaestio XIV, Art. II.

519

b) Erravit in etymologia. En ejus argumentatio:
enim dictum est illi: Tu es petra, sed tu es Petrus? item
In Joan. 124. n. 5.: „Petrus a petra, sicut non Christus a
Christiano, sed Christianus a Christo.” At in originali nulla
agnominatio, utrobique Kepha. Neque πίτρος et πέτρα re.
sed terminatione tantum differunt c) Augustinum, etiamsi
suam secundam expositionem definitive praetulerit, primatui
non adversari tum ex multis liquet praeclarisque senten­
tiis, quibus sanctus primatum in suis scriptis commendat:
tum ex ipso loco, qui objicitur. Christus videlicet funda­
mentum ecclesiae, Petro non excluso, dicitur. Petrus pecu­
liari ratione a petra, quae est Christus, designatur. Sic
enim loquitur, In Joan. I. c.: rSuper hanc ergo, inquit
(Dominus), petram quam confessus es, aedificabo Eccle­
siam meam. Petra enim erat Christus: super quod funda­
mentum etiam ipse aedificatus est Petrus. Fundamentum
quippe aliud nemo potest ponere praeter id quod positum
est, quod est Christus Jesus.” Quemadmodum autem haec
doctrina sincera de Christo fundamento, nihil ab apostolis
et prophetis aufert earum rerum, ob quas ipsi in S. Scri­
pturis et ab Augustino dicuntur fundamentum (Ephes. 11.20.),
ita nec in Petro negatur illud, ob quod a Christo petra
speciali modo nominatus est Petrus. Itaque vetustior Augu­
stini expositio, (pia petram de Petro interpretatus est (Contr.
epist. Donati), et ista posterior sententia minus ipsa re
quam significandi modo differunt. S. Thomas Augustini
mentem assecutus ait: «Christus secundum se; sed Petrus
. . . inquantum vicarius ejus." L. c.
Urgebis. Nonnulli patres, ut S. Hilarius, De Trin.
VI. 36. fidem Petri, seu confessionem Petri dicunt esse
petram. Item pluries S. Augustinus Ergo persona Petri
petra dici non debet.
Resp. Dist. antec.: ista patrum nonnullorum expositio
spectat petram formaliter, nego; causaliter, subdist.: exclu­
sive, nego; secus, conc. Patres interdum fidem, tanquam
causam meritoriam primatus beati Petri, extollunt Id autem
minime fecerunt, ut petram, in se et formalitér consideratam,
excluderent, sed ut Incarnationis praedicandae occasionem

520

Quaestio XIV, Art. II.

adversus haereses arriperent, uti S Hilarius in opere, quod
De Trinitate inscribitur. Deinde patres non solum aliis
locis primatum docent, verum interpretationem utram­
que nonnunquam conjungunt. Ita S. Hilarius, De Triti.
VI. 36.: «Super hanc igitur confessionis petram ecclesiae
aedificatio est . . . Haec fides regni caelestis habet cla­
ves . . . Hinc regni caelorum habet (Petrus) claves,
hinc terrena ejus judicia caelestia sunt." Simili modo non­
nullae S. Augustini sententiae ex analogia totius doctrinae
ipsius verius intelliguntur. Patres denique ita de fide ex­
ponentes, fidem concrete in Petro, non in abstracto, consi­
derant: quare S. Hieronymus ep. 61. affirmare non dubitat,
super aquas non Petri corpus ambulasse, sed fidem.
Obj. II. S. Augustinus: „Propter ipsam — inquit —
personam quam totius ecclesiae solus gestabat (Petrus),
audire meruit: Tibi dabo claves regni caelorum. Has enim
claves non homo unus sed unitas accepit ecclesiae.“ In
nat. S.S. Apost. Petri et Pauli serm. I. Ergo, quoniam
claves ecclesiae, non Petro, datae sunt, ex verbis: tibi dabo
claves nihil concluditur.
Resp. Dist. antec.: claves non unus accepit sibi soli
reservandas, cone.; non unus aliis communicandas, nego.
S. Augustinus, quod et alii patres ante ipsum contra Montanistas et Novatianos peregerant, eo loco, qui nobis ob­
jicitur, fideles docet, claves ligandi solvendique peccata
cum Petri persona ablatas non fuisse ab ecclesia. Quare
in sermoiie 149. De diversis, Novatianos convellit, inquiens:
,.Aut non sunt istae in ecclesia claves, ubi peccata quo­
tidie dimittuntur?" Similiter S. Ambrosius, Enarr. in
ps. XXXVIII. 37.: «Tibi dabo claves regni caelorum Hoc
Novatianus non audivit, sed ecclesia audivit; ideo ille in
lapsu, nos in remissione." Nec opus est in hac re multis
verbis commorari, dummodo Augustini perspiciatur adap­
tata temporibus Scripturarum expositio. Quid v. g. cer­
tius, quam hujus doctoris doctrina de hierarchia? Attamen
In Joan. 124. 7. ait: ,,1'niversa ecclesia ligat solvitque pec­
cata;" sed itidem ipsi constat: «per antistites in ecclesia
claves ministrantur". Serm. 351. 9. Ad hunc modum variae,

Quaestio XIV, Art. II.

521

sed non contrariae de textibus, qui primatum spectant,
sunt legendae sententiae.
' ‘ â
Instabis. Rursus Hipponensis: „Petrus in multis locis
Scripturarum apparet, quod personam gestat ecclesiae,
maxime illo in loco, ubi dictum est: 'Libi dabo claves regni
*
caelorum
Serm. 149. Petrus igitur nihil peculiare adep­
tus est.
Resp. Dist. antec.: Petrus ecclesiae personam gestavit
ut princeps, conc.; ut ceterorum aequalis, nego. S. Augu­
stinus: „ Petrus
inquit — a petra cognominatus beatus,
ecclesiae figuram portans, apostolorum primatum tenens."
Sermo 76. Item: «Cujus (ecclesiae) ille agnoscitur gessisse
personam propter primatum quem in discipulos habuit,
*
4 In
ps. CVIII.; atque iterum: ..Ecclesiae Petrus Apostolus
propter Apostolatus sui primatum gerebat figurata generalitate personam." De bapt. lib. II. 1. Pariter Moyses, cum
Deus ipsi loqueretur, ab Augustino Judaeorum gestare figu­
ram et personam gerere dicitur,1) et simul saepius eorum
princeps et rector. Quod quam merito ad textus obscuriores
intelligendos adducatur, ex his verbis sancti doctoris ap­
paret: «Quid ergo incongruum, si Petrus post hoc pec­
catum factus est pastor ecclesiae, sicut Moyses post per­
cussum Aegyptiacum factus est rector illius synagogae.“
('■ Faustum,' lib. XXII. 70. Moyses
et Petrus communi*■
tatis personam gerunt ob principatum.
1'rgcbis. Patres docent omnes apostolos fuisse aequales
cum Petro in potestate. Inter quos S. Cyprianus: „Hoc
erant utique Apostoli quod fuit Petrus, pari consortio prae­
diti et honoris et potestatis.“ De unit. eccl.
Resp. Dist. antec.: apostoli hoc erant quod Petrus in
apostolatu, conc.; in primatu, nego. S. Cyprianus eo loco
apostolatus paritatem considerat: hinc orditur a verbis,
quibus Christus apostolos omnes in mundum misit. ..Quam­
vis — inquit
Apostolis omnibus post resurrectionem suam
parem potestatem tribuat et dicat: Accipite Spiritum sanctum,“etc.
Ecce apostolatus. Sed de primatu haec addita: ..tamen ut
') S. August. Enarratio in Ps. 98, 12.: 13$, S.

522

Quaestio XIV, Art. III.

Quaestio XIV, Art. III.

unitatem manifestaret, unitatis ejusdem orginem ab uno
incipientem sua auctoritate disposuit." Neque Petrus sym­
bolum duntaxat unitatis, sed causa est; nam „una ecclesia
— ait Cyprianus — et cathedra una super Petrum Domini
voce fundatau. Ep. 40. Quapropter ecclesiam Romanam
vocat „ecclesiam principalem, unde unitas sacerdotalis exorta
est". Ep. 55. Item: „ Super Petrum aedificavit ecclesiam suam,
unde unitatis originem et instituit et ostendit.·4 Ep 70.
et 73. Petrus ergo sub Christo, causa principali, firmitatis
et unitatis ecclesiae causa instrumentalis est; at causa
unitatis esse sine primatu nequit.
Dices. Jacobus etiam et Paulus aliquoties ceteris ante­
ponuntur. Paulus enim a Chrysostomo, Hom. III. in Matth.
„ Apostolorum maximus44 vocatur et ,,primus omnium44.
Ergo Petrus non fuit omnibus superior.
Resp. Dist. antec.: patres isti respexerunt primatum,
nego'. labores aliaque merita, conc. Et dist. conclusionem:
Petrus non fuit omnibus superior doctrina, praedicatione
et sanctitate, transeat', potestate, nego. Nihil obstat, quo­
minus apostolus aliquis sub eo respectu, quo excelluerit,
primus habeatur; sed Petrus solus simpliciter primus est. Ita
S. Thomas docet, beatum Paulum superasse apostolos
omnes laborando, praedicando, tribulationes sustinendo. Ex­
pos. in ep. 1. ad Cor. XV. lect. I. Nec tamen rejectus ab
Angelico primatus est.

I

Articulus III.

|

II. Error damnatus. Omnium primi Martinus de
Barcos et Antonius Arnauld S. Paulum in communionem
primatus adsciverunt, edictis eodem anno (1645) operibus.
Ille inscripsit La grandeur de l’église Romaine, établie sur
l'autorité de Saint Pierre et de Saint Paul·, hic De l'auctorité de
St. Pierre et de St. Paul résidant dans le Pape leur succes­
seur. Innocentius X. decr S. Inquis. 25. Jan. 1647 hanc
propositionem haereticam censuit ac declaravit: rS. Petrus
et S. Paulus sunt duo Ecclesiae principes qui unicum
efficiunt, vel sunt duo Ecclesiae catholicae coryphaei ac
supremi duces summa inter se unitate conjuncti, vel sunt
geminus universalis Ecclesiae vertex qui in unum divinis­
sime coaluerunt, vel sunt duo Ecclesiae summi pastores ac
praesides qui unicum caput constituunt, ita explicatam, ut
ponat omnimodam aequalitatem inter S. Petrum et S. Paulum
sine subordinatione et subjectione S Pauli ad S. Petrum
in potestate suprema et regimine universalis Ecclesiae "

Thesis: S. Petrus primatum solus accepit.
Argumenta.

Utrum S. Petrus primatum a Christo solus acceperit.
I. Status quaestionis. Controversia est de aequa­
litate inter S. Petrum et Paulum. Aequalitas autem triplex
hic distinguenda, scilicet primatus, apostolatus et episcopatus
Romani. De Paulo, coepiscopo Petri Romano, jam non
agitur; quaedam apostolatus aequalitas in „executione
auctoritatis44 et in ..defensione fidei", secundum ea (piae
ari 1. praefati sumus, haud ambigue conceditur. Rejicimus
autem omnimodam aequalitatem inter S. Petrum et S. Paulum
*
sim
subordinatione Pauli ad Petrum ratione primatus.

j

91

Arg. I. Quod gratis asseritur et tam S. Scripturis
quam aliis testimoniis omnibus contradicit, falsum est.
Hujusmodi autem est exposita opinio de ecclesia bicipiti.
Et sane a) ne minima quidem primatus Paulini mentio fit
sive in evangeliis sive in apostolorum epistolis aut qua­
cunque Scriptura sancta, b) Textus omnes, quibus supre­
mam Petri potestatem probavimus, a quovis Pauli primatu
sunt alienissimi, c) In veterum testimoniis haec frequentia
sunt, quibus affirmant, Petrum caput esse apostolorum
omnium; ab uno Petro exoriri unitatem ecclesiae.
Arg. Π. Quod est per se unum, est causa unitatis
convenientius quam multi uniti. S. Thom. I. q. 103. art. 3.
Jam primatus unitatis causa instituta est. Igitur a prin­
cipio necessum fuit, ecclesiam gubernari ab uno.

524

Quaestio XIV, Art. III.
Objectiones.

Obj. I. Hoc vetus est: „0 Roma felix, quae duorum
principum, - es consecrata glorioso sanguine;" item Paulus
ab aliis, uti a patribus concilii Florentini, princeps appel­
latur. Primatus ergo Petri singularis non fuit.
Resp. Dist. antec.: Petrus et Paulus duo sunt principes
diversa ratione, conc.; uterque ratione primatus, nego. Id
quidem et Venantius Fortunatus canit: ,. Princeps clave
Petrus, primo quoque dogmate Paulus" (Lib. IX. carm. 2.);
similiter illud:
Inter Apostolicns radianti luce coronas,
Doctior hic monitis, celsior ille gradu.

Instabis. Pontifices Maximi „Sanctorum Apostolorum
Petri et Pauli successores" ipsi se vocant, eorumque aucto­
ritate in decretis gravioribus sese suffultos affirmant. Haec
autem praxis non nisi ex bicipiti primatu orta videtur.
Resp. Dist.: ejusmodi decretorum formulae sensu la­
tiori intelligendae sunt, conc ; strictiori sensu, nego. Labor
unus ac martyrium, cum beatos apostolos Romae conjun­
xerint, illarum formularum est ratio valde congruens. Ita
S. Leo M.: «Isti sunt, qui te (Roma) ad hanc gloriam
evexerunt, ut . . . per sacram beati Petri sedem caput orbis
effecta, latius praesideres religione, (piam dominatione ter­
rena." In natal, apost. Petri et Pauli. Pontifices quandoque
non Pauli solum, verum etiam omnium sanctorum auctori­
tatem invocant, ut S. Nicolaus M. contra Photium et
Alexander II., ep. 9. Ecquis jam viderit (otidem capita
ecclesiae?
Obj. II. Frequens est, ut in monumentis antiquis
Paulus ad dexteram, Petrus laeva locatus videatur Ergo
veteres omnimodam aequalitatem inter Petrum et Paulum
profitentur.
Resp. Transeat antec.: nego conseq. a) De Rossi ex­
istimat dispositionem illam dexterae et sinistrae exigui
momenti esse, utpote quam artifices saepe neglexerint.
Ita quandoque S. Agnes dextram, B. V. Maria sinistram

Quaestio XIV, Art. IV.

525

tenet; maritus saepe ad sinistram uxoris visitur; in templo
Capitolino et in omnibus fere monumentis antiquis Juno,
dea major, ad sinistram Jovis collocata est, Minerva ad
dextram. Quin etiam in bullis Romanorum Pontificum
S Paulus ad dextram conspicitur.
b) Archaeologi in eo genere duplicem imaginum seriem
distinguunt, unam, in qua conceptus ordinarius dextrae et
sinistrae retinetur, alteram, in qua sensus symbolicus prae­
valet. Nempe apud Varronem haec: „a deorum sede cum
in meridiem spectes, ad sinistrum sunt partes mundi exori­
entes, ad dextram occidentes." Jam vero Petrus magis Ju­
daeis praedicavit, hoc est, Orienti, Paulus potissimum
gentilibus seu Occidenti, juxta illud: creditum est mihi
Evangelium praeputii, sicut et Petro circumcisionis. Gal. II. 7.
Quapropter in imaginibus symbolicis dextra Paulo verissime
assignari potuit, sicut in prima serie consuevit assignari
Petro. Alias explicationes symbolicas videsis apud S. Pe­
trum Damian. Opusc. XXXV. et de bullis Pontificiis
cf. S. Thom. In Gal. cap. I. lect. 1.
Articulus IV.

Utrum beatus Petrus ex ordinatione divina perpetuos
habeat in primatu successores.
Status quaestionis. Apostolica potestas, praeter
potestatem episcopalem ordinariam, quam continebat, prae­
rogativas complectebatur extraordinarias, quibus apostoli
ecclesiae ubique propagandae operam navare possent. Haec
vero potestas, cum extraordinaria esset ac niteretur in ne­
cessitate exorientis ecclesiae, apostolis mortuis, non permansit.
Haec igitur thesis non est de potestate Petri extraordinaria,
sed de primatu, quem, non inchoantis duntaxat ecclesiae
causa, sed societati Christianae regendae simpliciter insti­
tutum, in ecclesia per legitimos Petri successores usque ad
mundi finem continuari credimus. —- Protestantes, si mi­
tiores ex iis aliquot non omnia penitus Petri privilegia
rejiciunt, ea tamen non nisi personalia esse rati, qualemcun­
que primatus successionem aversantur. Inter catholicos

Quaestio XIV, Art IV

Quaestio XIV, Art. IV.

autem valet hoc decretum Vaticanum: „Si quis ergo dixerit,
non esse ex ipsius Christi Domini institutione seu jure di­
vino, ut beatus Petrus in primatu super universam Eccle­
siam habeat perpetuos successores; aut Romanum Pontificem
non esse beati Petri in eodem primatu successorem; a. s.“
Sess. IV. cap. II. De parte autem decreti ultima, et guis
Petri successor sit, quaestione sequenti disseremus.

autem congruentior causa est unus quam multi. Manifestum
est igitur regimen Ecclesiae sic esse dispositum ut unus
toti Ecclesiae praesit/ Contra Gent. IV. 76. Cf. I. 103, 3.
Arg. III. Ex traditione. Ex veterum de Romano Pon­
tifice testimoniis nosse licet, quid de primatus perpetui­
tate sentiant. Remittentes autem lectorem ad quaestio­
nem sequentem, aliquos tamen testes adducimus. S. Am­
brosius: „Ubi ergo Petrus, ibi ecclesia.- In ps. XL. 30. —
S. Petrus Chrysologus: „Petrus semper in propria sede et vivit
et praesidet “ Ep. ad Eutych. — S. Leo M : „ Petrus sedi suae
praeesse nunquam desinet.- Serm. V. 4. — Patres Ephesinae
synodi: ..Qui (Petrus) ad hoc usque tempus et semper in
suis successoribus vivit et judicium exercet “ Act. III. Permulta praeterea in hoc genere dicta sunt a patribus,
primatum unitatis rausa Petro datum affirmantibus: inter
(pios S. Cyprianus, De unit eccl. et Ep 37.; Optatus Milev.
Contra Parmen. VIL 4.; S Hieronymus. Adv. Jovinian. 1 4.:
Pacianus, cujus haec sententia: ,.ad unum ideo, ut unita­
tem formaret ex uno.a Ep. 3.

Thesis: S’ Petrus ex ordinatione Christi perpetuos habet
in primatu successores.
Argumenta.

Arg. I. Ex perpetuitate ecclesiae Ecclesiae essentia non
mutatur. Primatus autem ad ecclesiae essentiam pertinet.
Ergo primatus est perpetuus. At Petrus in propria persona
primatum gerere desiit. Primatum igitur exercet per suc­
cessores. Revera nihil potest ordinatae societati esse magis
essentiale quam principatus et caput aliquod; et quoniam
constat nunquam fore ut portae inferi praevaleant adversus
ecclesiam, permanere necesse est petram, super quam a
Christo aedificata est. Cf. Matth. XVI. IS.; S. Thom. Contra
Gent. IV. 76.
Arg'. II. Ex necessitate primatus. S. Thomas primatus
perpetuitatem his duobus argumentis probat, a) Ubicum­
que sunt multa regimina ordinata in unum, oportet esse
aliquod universale regimen supra particularia regimina;
alias non posset esse colligatio ad unum. Atqui tota eccle­
sia est unum corpus omniumque particularium ecclesiarum
oportet esse colligationem ad unum. Ergo debet esse ali­
qua potestas regi ti va respectu totius ecclesiae: et haec
est potestas\Romani Pontificis. ) S. Theol. Suppi. 40 art. 6;
II. II., 39. 1.
b) „Nulli dubium esse debet quin Ecclesiae regimen sit
optime ordinatum, utpote per eum dispositum per quem
Reges regnant, et legum conditores /usta decernunt. Prov.
\ 111 15. Optimum autem regimen multitudinis est ut re­
gatur per unum; quod patet ex fine regiminis, qui est pax;
pax enim et unitas subditorum est finis regentis; unitatis

527

Objectiones.

Obj. I. Primatus donum est Petri personale. Exstin­
ctus est igitur cum persona Petri.
Resp. Dist. antec.: primatus est donum Petri personale,
id est, non competit aliis apostolis aut fidelibus, conc.; est
donum privatum, non publicum, nego. Principatus Petro
datus est ad bonum reipublicae Christianae, quae ex indole
sua rectorem exquirit.
Instabis. Apostolatus etiam ad bonum ecclesiae per­
tinuisse censendus est. Jam apostolatus in ecclesia non
permansit. Exspiravit ergo cum Petro primatus.
Resp. Dist. maj.: apostolatus pertinebat ad bonum
ecclesiae, tanquam medium extraordinarium, conc.; ordina­
rium, nego. Et dist. minorem: apostolatus non permansit
quantum ad potestatem extraordinariam, conc.; quantum
ad ordinariam, nego. Ecclesiae in debilitate sui exordii po­
testas extraordinaria apostolorum opus erat, ut propagaretur;

528
i

’ ■'■f i
•ll

Wrl··

Quaestio XV, Art. I.

Quaestio XIV, Ait. IV.

propagata primatu carere non potuit, ne dilatatum regnum
unitate sua orbaretur.
Obj. II. Paulus vivam ecclesiae imaginem nobis
depingens ait : quosdam quidem posuit Deus in ecclesia
primum Apostolos, secundo Prophetas etc. I. Cor. XII. 28.
Cf. Ephes. IV. 11. Unum vero omnibus praeesse non addit. Ergo Paulus primatum ecclesiae essentialem esse non
putavit.
Resp. Dist. maj.: S. Paulus nominat charismata, conc.;
gradus hierarchicos recenset, nego. Dist. min.: apostolus
de primatu nihil addit, quia de hoc agendum non fuit,
conc.; quia primatum non admisit; nego. S. Paulus, etsi re­
giminis potestatem attingit his verbis: Primum Apostolos,
internum potius ac mysticum ecclesiae temperamentum
quam ordinationem externam considerat; quare subjungit:
Aemulamini autem charismata meliora. Et adhuc excellentiarem viam vobis demonstro.
Obj. III. Ecclesiae unitas servari potest si sui singulis ecclesiis assignantur episcopi. Ergo primatus est
superfluus.
Resp. Dist. antec : eo modo servari potest unitas
ecclesiae particularis, transeat; ecclesiae universalis, nego.
Jure S. Thomas: ^Manifestum est autem quod, quamvis
populi distinguantur per diversas dioeceses et civitates,
tamen, sicut est una ecclesia, ita oportet esse unum popu­
lum Christianum. Sicut igitur in uno speciali populo unius
ecclesiae requiritur unus Episcopus, qui sit totius populi
caput, ita in toto populo Christiano requiritur quod unus
sit totius ecclesiae caput.“ Contra Gent. lib. IV. 76.
Instabis. Christus totius ecclesiae caput est. Ergo
primatus est supervacaneus.
Resp. Christus est caput invisibile. At ecclesiae ca­
pite etiam visibili opus est. Dominus autem „corporaliter
non cum omnibus fidelibus praesentialiter
*
futurus erat,
Igitur „quia praesentiam corporalem erat ecclesiae subtrac­
turus, oportuit ut alicui committeret, qui loco sui univer­
salis ecclesiae gereret curam/ S. Thom. I. c.

529

Quaestio XV.
De primatu Romani Pontificis.
Comperto Christum summi pastoris et rectoris juris­
dictionem in totam ecclesiam beato Petro contulisse, necnon ejusmodi primatum lege divina esse perpetuum, pro­
ximum est, ut inquiramus, quem beatus Petrus in primatu
suo habeat successorem. Successorem autem nullum pro­
fitemur nisi Romanum Pontificem Quamobrem investigan­
dum est,
Primo Virum beatus Petrus Romam venerit.
Secundo. Utrum beatus Petrus suam cathedram Romae
collocaverit.
Tertio. Utrum beatus Petrus Romae mortuus sit.
Quarto. Utrum Romanus Pontifex beati Petri sit in eo­
dem primatu successor.
Quinto. Quonam jure primatus episcopatui Romano an­
nexus sit.
Articulus I.

Utrum beatus Petrus Romam venerit.
I Status quaestionis. Factum itineris Petri in urbem
et episcopatus Romani, quo princeps et caput ecclesiae us­
que ad mortem functus est, cum primatu Romani Pontificis
intime connexum esse videtur Si quaeramus, quid esse
potuerit, Deus haud dubie immediate aut per Petrum deter­
minare potuit, ut episcopus Romanus, etsi apostolus Romam
nunquam vidisset, nec urbis episcopatum gessisset. Petri
successor haberetur. In concreto, factum successionis est
quod Romanus episcopus succedat Petro in primatu.
Conspectus hujus quaestionis aut dogmaticus est aut
historicus. Dogmatice hoc certe valet ratiocinium: primatus
Petri in successoribus semper continuari debet: at praeter
successionem in episcopatu Romano nulla unquam succèsDo Groot, Sumina apologot.

Ed. lertia.

34

530

Quaestio XV, Art. I.

sionis forma exstitit; haec igitur successionis forma atque
factum episcopatus Petri Romani, formae ejusdem funda­
mentum, vera sint necesse est. Nobis autem argumenta
historica hic adhibenda sunt. Sed in ipsa re historice tra­
ctanda essentiale tantum factum ipsius adventus et episco­
patus Romani probandum suscipimus, omissa quaestione
accidentali, quando Petrus Romam venerit, aliisque adjunctis
majoris minorisve momenti.
II. Adversarii, a) Petrum Romae fuisse, professi
sunt per duodecim saecula tam catholici quam haeretici ac
pagani omnes. Primi saeculo XIII. dubium moverunt Waldenses, ut refert pater Moneta in opere, quod inscripsit
Adversus Catharos et Waldenses. Saeculo XIV. Marsilius
Patavinus in suo opere Defensor pacis episcopatum saltem
Petri Romanum non constare perhibuit. Exorto butheri
bello, Ulricus Velenus a. 1520 edito 'Praefatu, quod Petrus
apostolus nunquam Romae fuerit, contendit Petrum nunquam
post Christi mortem Romae fuisse sed passum Hierosolymis,
catholicorum autem argumenta non esse nisi cavillos. .Multi
haeretici Velenum secuti sunt, nominatim Span hélm junior
in dissertatione sua, plurimorum protestantium repetitorio,
De fida profectione Petri apostoli in l 'rbem Romam, deque non
una traditionis origine. Contra Velenum anno 1522 scripse­
runt J. Fisher, episc. Roffensis, Convulsio calumniarum Ulrici
Veleni, anno 1524 Cochlaeus et Dietenberger, in opere: Ob
sant Peter zu Rom sey geweszen, et alii plures, qui usque ad
initium saeculi XIX. novos semper impugnatores eruditis­
sime solideque confutarunt.
b) Saeculo XIX. factum itineris Petri Romani nova
quadam ira et impetu coeptum est negari, duce praesertim
Eichhorn in sua Introd in 1V. 7’. (Einleitung in das N. T.)
At armis vetustis plerumque usi sunt, videlicet silentio
S. Scripturarum et tractis in perversum sensum testimoniis
veterum aut rejectis. Suis tamen peculiaribus argumentis
non caruit factio illa rationalism! protestantici, vulgo dicta
schola Tubingensis, cujus haec fere ratiocinatio.
In principio religionis Christianae fuerunt factio JudaicoChristiana seu Petrinismus et factio ethnico-Christiana seu

Quaestio XV, Art. I

531

Paulinismus, nulla tamen ecclesia catholica; deinde saeculo II.
mediante coortus est Petro-Paulinismus 'eu factio catholica.
Cf quaest. V. art. 4. Huic porro hypothesi congruit etiam
ponere, quae ad commorationem Petri Romanam pertinent,
ea conficta esse tam a Petrinismo quam a factione PetroPauliniana. Nam utriusque intererat, haec ut fingerentur.
Petrinismi, Paulo perquam iniqui. Petrum Romae praedicasse
intererat, ut gloria fidei Romanae a Paulo in Petrum trans­
ferretur, quin etiam ut Petrus Paulum sub figura Simonis
Magi vicisse crederetur. Atque haec est legenda librorum
Pseudodement inorum. Petro-Paulinianis, litis componendae
studiosis, opportunissimum erat, Petrum et Paulum, jam a
Simone Mago distinctum, Romae pacifice collaborasse, et
pacem confirmatam esse glorioso geminorum martyrio. Et
fictum est ita. Patres autem istius fluentis ex duplici fonte
fictionis aut conscii sunt aut victimae. Haec argumentatio
hypothetica ab anno 1831 plurium modernorum fuit, ex qui­
bus F. Ch. Baur, Paulus, der Apostd Jesu Christi, 1845. etc ;
Zeller, Die Apostelgeschichte, 1854; La légende de >aint-Ph rr<·.
versio Gall. Marchand, 1876; Lipsius. Chronologie der romiSçhen Bischof'e, 1869; Qudlen der rômischen Petrussage. 1872:
J. Langen, Die Clemens-Romane, 189 ). Alii. ut Schmiedel,
in Encijcl. Biblica et Grill. Der Primat des Petrus, etiamnunc
haesitant. Ex Russis sententiam schismaticorum commu­
nem impugnant Sergius Souchkov. Contra falsam doctrinam
primatus ecclesiae Romanae, Petropoli, 1891; cui consonat
encyclica, quam Anthimus, patriarcha Cplitanus die 11. Oct.
1895 edidit '.)
Inter recentiores, qui veterum argumenta recoxerunt.
Miicke, Die Xichtig/ceit etc., 1886, successionem apostolicam
Romanorum Pontificum inanem esse contendit; non pauci
') In period. Ε^ίηΰιαύτιχη 'Ah-Oeia. Subscripserunt cum pa­
triarcha episcopi schismatici duodecim Cf. L Duchesne, Églises
séparées (2. édit. 190Ô), qui p 121 ait : „ N'est-il pas lamentable de
voir des évêques s’autoriser ainsi de théories jetées désormais au
rebut, et déserter pour elles les traditions de tous leurs prédéces­
seurs, de tous les docteurs de leur église? Faut-il que la passion
les égare!"

A

Quaestio Xv, Art. 1.

tamen, etiam ex acatholicis, Petrum Romae fuisse jam
non negant. Catholici, quemadmodum olim adventum,
episcopatum et martyrium Petri Romanum luculenter pro­
barunt, ita hoc saeculo se vindiciis facti illius minine abs­
tinuerunt. Cf. P. Martin, Revue des quest, hist. t. XIII.
p. 5—107.; t. XV. p. 5-92.; t. XVIII. p. 202—210.; De
Smedt, Dissert, in primam aetatem hist. eccles. p. 1—48.; Le­
der. De Romano S. Petri episcopatu; Esser, Des //. Petrus
Aufenthalt etc. zu Rom; Schmid. Petrus in Rom (1892): C. A.
Kneller, N. Petrus, Bischof von Rom, in Z. fur kath. Theol.
1902. In his habemus tum argumenta hujus controversiae
tum uberrimam litteraturam. Pro disputatione de Romano
Petri itinere, Romae habita a. 1872 diebus 9. et 10. Fe­
bruarii inter Fabiani, Guidi et Ci polia, sacerdotes Roma­
nos, et Sciarelli, Ribetti et Gavazzi, haereticos, cf. Reseconto autentico della disputa dei 9. e 10. Febbrajo, 1872.
Roma, 1872.

Thesis: Heat us Petrus Romam venit.
Argumenta.

I. Ex S Scriptura, a) S. Petrus ep. I. cap. V. 13.
ita scribit: Salutat vos ecclesia, quae est in Babylone coelecta.
Jani multa suadent Babylone hic significari Romani. Quod
probatur.
1° Ex veterum consensu. Babylon aut est Roma; aut
Babylon juxta Euphraten; aut Neo-Babylon seu Seleucia
ad Tigridem: aut Babylon in Aegypto haud procul a Memphide, aut Hierosolyma.l) Tres autem ultimae interpreta­
tiones fere relictae sunt. Inter veteres non nisi Cosmas Indicopkustes saeculi VI., Jesujabus Nisibenus saeculi XIII.
et Pseudo-Amrus saeculi XIV. vocem Babylonis in sensu
litterali intellexerunt; ceteri, et antiquissimi omnes, Baby­
lonem de Roma usurpatam existimarunt, uti Papias et Cle­
mens Alexandrinus apud Eus. H. E. 11. 15.; ipse Eusebius,
') Hanebcrg. qui a 1863 in suo opere Geschichte der biblischen
Oflenbarung Babylone Antiochiam significari perhibebat, in editione
anni 1876 Romam intelligendam ailirmat.

Quaoetio XV, Art. 1.

533

1. c. 14. et S. Hieron. De viris illustr. VIII. — Omitto Ba­
bylonem Assyriorum juxta Euphraten eo tempore multo­
rum opinione desertam fuisse (cf. Flav. Jos. Antig. Jud.
XVIII. 9.), sicut Babylon Aegypti non erat nisi oppidulum
seu statio militaris.l)
Veteres sane, cum „in Babylone4* legerent, non nisi
evidentia coacti sensum litteralem reliquerunt: quis enim
non stupescat, commorationem Petri Babylonicam, ipsius
Petri testificatione firmatam, in antiquissimis patribus Syris
ac Chaldaeis et in liturgia Orientalium adeo potuisse ob1 iterari?
2° Ex perluciditate metaphorae Babylonis. Roma, „quo
cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturquea, (Tac. Annal. XIII. 15.) optimo jure Babel seu confusio
dicitur. Metaphora illa tam obvia est. ut etiam S. Joannes
in Apocalypsi haud semel Romam figurate Babylonem ap­
pellaverit, v. g. cap. XVII. v. 5.: Babylon magna. Judaeis
quoque, utique ob apertissimam similitudinem, solemne erat,
Romam vocare Babylonem. Cf. Schoettgen, Horae hebr.
Nec sensus, cum nuntius — Silvanus
epistolam deferret,
quempiam latere potuit Plura denique alia in ea epistola
symbolice dicta sunt factisque ad V. T. allusionibus.
3° Fortasse etiam furor Helii, Tigellini et Neronis causa
fuit utendi voce, paganis recondita.
b) Epistola S. Pauli ad Rom. aliquam praebet proba­
bilem theseos confirmationem. Etenim cap I. 8. apostolus:
fides vestra annuntiatur in universo mundo; rursus cap. XV. 24 :
spero quod praeteriens rideam ros. At tanta urbs tantae
fidei et tam munita praesidiis spiritualibus, ut Paulus eam
non nisi praeteriens edocendam existimet, fidem ab aliquo
apostolo suscepisse videtur. Porro ante Paulum Petrus
solus ille Romanorum apostolus esse potuit. Ex epistola
igitur ad Romanos verisimile est beatum Petrum Romam
') Harnack. Dic Chronologie, B. !.. p. 459 Hierosolyma designari
obtendit, sed nullo fuloitus documento et tota contradicente anti­
quitate. Cf. Duchesne, Hist. ancienne de Γ Église 1906). p. 63; Baljon.
prot., Comm. op de kath. brieirn (1904), p 152—153.

Quaestio XV. Art. I.

Quaestio XV, Art. I,

venisse. S. Thom. Expos. in Rom. XV. iect. III. Of. Hundhausen, Kommentar zum I. Briefe Petri.
Arg. II. Ex traditione. S. Petrum Romam venisse,
unanimis veterum et concors sententia est. Quorum quam
gravis sit auctoritas facile patet Sunt enim unanimes, et
nullus contradicit; sunt antiquissimi ac testium series ab
apostolorum coaevis contexitur; nulla fraus ipsis prodesse
potuit; loquuntur de re omnibus manifesta et valde publica;
plerique sunt et vitae sanctitate et doctrina rerumque prae­
teritarum inquisitione conspicui. Testes autem sunt:
a) S. Clemens Romanus, qui saeculo I. exeunte Roma­
nam rexit ecclesiam, Romae ad Corinthios scribens ait:
„Sed ut vetera exempla relinquamus, ad proximos athletas
veniamus; saeculi nostri generosa exempla proponamus...
Ponamus nobis ante oculos bonos apostolos: Petrum, qui
propter zelum iniquum non unum aut alterum, sed plures
labores sustulit atque ita martyrium passus in debitum
gloriae locum discessit . . . Viris istis (Petro et Paulo)
sancte vitam instituentibus magna electorum multitudo
aggregata est, qui suppliciis multis et tormentis, propter
zelum passi, exemplar optimum inter nos extiterunt/
I. Ad Cor. V— VI. Jam verbis istis directe et indirecte
significatur, beatum Petrum Romae fuisse.
1° Directe. Etenim Clemens Petrum in persecutione
Neroniana passum satis aperte memorat. Haec autem per­
secutio Romae saeviit; martyres Babylone passos nusquam
legimus. Deinde Petrus ab auctore Romano connexus cum
Paulo nominatur, 9 quem Romae mortem subiisse nemo ne­
gat. Adde quod verba inter nos, lv ημϊν. Romam designare
videntur. Denique Petro et Paulo aggregata est — cwip
ΰοοίσΰη — ..magna electorum multitudo
*
, quae non videtur
alia esse atque ingens multitudo martyrum, quos Romae
passos esse, Tacitus refert. Ann. XV. 44.'-)
’) Ob illam connexionem Lightfoot, protestons: „Is not the
overwhelming inference that Peter suffered in this same city also?^
S. Clement of Rome, t. II p. 493.
’) Neander, Hilgenfeld et Seyerlen, protestantes, a Clemente
Romam designari docent. Recte Harnack ait: „Lis sub judice ad-

i

2° Indirecte. Auctor epistolae mortem Petri martyriique
locum Romae, Corinthi, et indo per totam ecclesiam censet
esse notissima. Porro notus ille martyrii locus aut Roma
aut alius locus fuit. At alius locus nullo modo. Romanum
enim martyrium apostoli, vel adversariorum opinione, sae­
culo II. exeunte ratum erat omnibus. IIoc autem si error
fuerit, sequitur ut posteri notissimum tanti martyrii locum
non solum jam saeculo II. penitus et ad unum omnes ob­
liti fuerint, sed etiam ut aliquorum dolo ac ceterorum stu­
piditate vero martyrii loco substituta Roma sit.1)
b) S. Ignatius Antiochenus, apostolorum discipulus, ad
Romanos haec scribit: „Non ut Petrus et Paulus vobis
praecipio. Illi apostoli, ego *condemnatus etc. Ep. ad
Rom. c. IV. Jam vero dicendo: „non ut Petrus et Paulus
vobis *praecipio
,
ostendit, 1° peculiare Romanorum cum
Petro commercium, veluti cum doctore et magistro: 2 Pe­
trum in praecipiendo Romanis exaequari Paulo, quem
verbo et scriptura Romanis praecepisse constat. Jam
vero ex duobus his factis Petrum Romae fuisse satis ma­
nifesto colligitur. Etenim ista connexio peculiaris Petri
cum Romanis, et Petri quoad Romanos cum Paulo, aut
praeceptis quibusdam, a Petro scriptis, aut verbo orali tri­
buenda est. At nulla Petri ad Romanos exstat epistola.
Ergo Petrus Romae fuit, siquidem illa connexio, de qua
diximus, causa congruenti caret, si Petrus, procul Roma
Judaeorum studio tentus, Urbem nunquam inviserit
c) Papias, episc. Hieropolitanus, qui cum apostolis ferme
vixit, in opere, quod inscriptum erat Expositiones sermonum
Domini, testatus est, priorem Petri epistolam ..Romae seriI

I

535

■

·Μ

-

»

——W

huc· non esset, nisi critici fabulis illis Pseudoclementis vel Judai­
zantium Christianorum plus quam par est auctoritatis tribuerent “
Quod ad verba: ir ήμίν cap. VI. attinet, interpretationi nostrae mi­
nime contradicit alterum lv ήμϊι- cap. ΙΑ ; prout contextum legen­
tibus patebit. Argumentum tamen ex verbis illis non pendet.
') Recte Dollinger: „Es ist ebenso undenkbar, dass man bloss
die Hinrichtung des Apostels ohne den Ort derselben gewusst, ais
dass man den Ort gewusst, bald danaeh aber vergessen, und dafiir
einen andern sich habe einreden lassen “ Christ entum und Kirch,'
2. Auli. S. 316.

536

It I

;

Quaestio XV, Art I.

ptam esse"’ Ap. Eus. II. E 11. 15. — Clemens Alexandrinus,
a. 189 scholae Alexandrinae praefectus, in suis Hypotyposeon
libris traditionem, a vetustioribus presbyteris acceptam, retulit
atque Marci evangelium scriptum memorat, „cum Petrus
in urbe Romae verbum Dei publice praedicasset.“ Ap.
Eus. H. E. VI. 14. — Cajus, presbyter, Zephyrino Papa
(202—219) Romae scribens, ait: „Ego apostolorum tropaea
possum ostendere. Nam sive in Vaticanum, sive ad Ostien­
sem viam pergere libet, occurrent tibi tropaea eorum, qui
ecclesiam illam fundaverunt." Disput. cum Proclo; ap.
Eus. H. E. II. 25.
d) Dionysius Corinthius (γ 180) in fragmento ad Roma­
nos, ap. Eus. H. E. II. 25.; Irenaeus, episcopus Lugdunensis,
qui Polycarpi et Papiae, virorum apostolicorum, consue­
tudine usus est atque Asiam, Galliam, Italiam ipsosque
rerum fontes vidit, in opere, quod a. 172—192 exaratum
Adversus Haereses inscriptum est, lib. III. 3.; deinde Hippo·
lytus (γ 236), Philosophumena, VI. 20.; Tertullianus (f 240),
De praescr. c. XXXVI.; Origenes (ψ 254), ap. Eus. H E.
III. 1 ; Cyprianus (j- 258), ep. 52. et 55. aliique testes in­
numeri idem factum probant; veterum enim omnium est
una sententia.
De monumentis infra.
Arg. III. Ex acatholicorum testimonio. Ex antiquissi­
mis ecclesiae adversariis, sive haereticis sive paganis, nemo
unquam Petrum Romam venisse negavit; sectae Orientales
Petrum Romae fuisse vel in liturgiis profitentur; inter ipsos
etiam haereticos recentiores viri non pauci valde docti
nobis assentiuntur.
a) Nec Phlegon, Adriani Augusti libertus, neque Ebionita Orientalis, qui auctor esse videtur Praedicationis Petri
(Krovyua). aut opera Pseudoclementina, uti Recognitiones et
Homiliae, neque opera gnostica, neque Celsus, qui sae­
culo II. mediante adversum Christianos scripsit, neque
Julianus Apostata, nullum denique documentum itineri
Petri Romano reperitur contrarium Imo testes isti factum
illud saepissime verbis expressis affirmant aut tanquam
vulgatum subaudiunt, ut Porphyrins apud Macaiium Mag-

Quaestio XV, Art. I.

netem, Apocritic. III. 22. et Julianus Apostata, qui monu­
menta Petri et Pauli, Joanne apostolo nondum e vita pro­
fecto, cultum jam obtinuisse significat. Apud S. Cyrill.
Adv. Jul. lib. X. Atque hoc etiam considerandum est,
quam graviter patres haereticos auctoritate Sedis Roma­
nae, Petro fulgentis, redarguerint, ut S. Irenaeus gnosticos,
Tertullianus haereses universim, Cajus Cataphrygas, S. Cy­
prianus Novatianos. S. Iren. Adv. haer. III.; Tert. De praescr.
c. XXXVL; Eus. II. E. II. 25.; S. Cypr ep. 59. Nemo
tamen refragatus est.
b) Orientis quoque antiquissimae sectae Petrum Romam
venisse profitentur, v. g. Nestoriani in Officio SS. Petri et
Pauli, quod saeculo IV. adscribitur. *) Orientales autem
Petrum ecclesiae Romanae non tribuissent, nisi maxima
fuisset adventus illius in urbem evidentia.
c) Haeretici recentiores a saeculo XVI Petrum Romae
fuisse saepissime quidem negarunt. At 1° causa negandi
potius fuere orthodoxis odium Pontificatus et incredulis
hypotheses pantheisticae ac atheae, quam documenta et
rationes historicae. 2° Acatholici plurimi, doctrina et in­
genio praestantes, adventum Petri Romanum pro certo
ponunt, Cave, Pearson, Usher, Blondel, Joseph Scaliger,
Is. Newton, Neander, Gieseler, Seyerlen, Hilgenfeld et non
ita pridem Lightfoot, S’, ('lenient of Pome, 1890; Naef,
Hist, de V Eglise chrétienne', Sanda) and Headlam. A critical
and exegetical Commentary on the Epistle to the Romans
(2 edit. 1896); Harnack, Die Chronologic der altchristl. Litteratur, B. I. (1897) et Die Mission and Ausbreitung des
Christentums (1902); lb. Barclay Swete, 'i77ie Gospel uccording to St. Mark (2 edit. 1902).
Grotius olim de Roma scripsit: „ubi Pet rum fuisse
’) P. Martin ex officio nocturno haec, in linguam Gallicam trans­
lata, refert: „Pierre et Paul, étant fortifiés par la vertu de l’Esprit
saint, sont entrés dans l’opulente Rome, en portant l’étendard de la
croix . . Pierre évangélisa Rome, Paul les Juifs et les gentils,
mais tous deux ont terminé leur vie en combattant pour la vérité *
Suint Fii rre et s. Paul dans l’Eglise Nestoritnne ; Rev. des sciences
ecclésiast 1B75

538

Quaestio XV, Art II

Quaestio XV, Art. II.

nemo vere Christianus dubitavit.“ Annot. in Ep, Apost. el
Apoc, in I. Petr. λΓ. 13. Post criticam duorum trium ve
saeculorum alii protestantes eruditione insignes sententiam
negantem non minus absolute reprobant.1)

Nostra controversia non de diuturnitate, sed de ipso Petri
episcopatu Romano erit
II. Sententia Papebrochii de gemino episcopatu
Romano. Papebrochius et alii viri quidem docti duos in
solidum ecclesiae Romanae putant fuisse episcopos. Petrum
et Paulum; sed ita fuisse, ut Petrus, collegii apostolici caput
et princeps, suam quoque dignitatem tueretur. Cf. Boll. XIII.
Paralip. ad Conatum in catal. Pontif. p. 33. Cui tamen
sententiae, quamvis Petri primatum singularem non ex­
cludat, repugnare videtur patrum, urbis episcopatum exclusive
Petro tribuentium, ac catalogorum major numerus: ea vero
testimonia, (piae gemino episcopatui favere creduntur, et
formula, (pia Romani Pontifices se Petri et Pauli succes­
sores esse declarant, episcopatum urbis sensu latiori Paulo
tribuere videntur, ita ut hic episcopus in urbe, non urbis
fuerit, quemadmodum et Linus, Cletus ac Clemens Romae,
Petro superstite, episcopalia munia obiisse feruntur. Haec
autem interpretatio non solum rei, de (pia agitur, naturae
respondet, verum etiam morem antiquitatis optime explanat,
ut episcopatus Romanus modo a Petro solo, modo a Petro
et Paulo originem duxisse dicatur. Nam ita loquuntur Ter­
tullianus, Stephaniis Papa, Eusebius, Epiphanius, Leo Mag­
nus et alii.1)
III. Adversarii. Acatholici aliqui non pugnant, quin
Petrus Romani inviserit, sed Calvini suffragantur sententiae:
„Episcopum (Petrum Romae) fuisse, praesertim longo tem­
pore persuaderi nequeo “ Instif. lib. IV. 6. Similiter Brussetius scripsit De Petro Romae martyre, non pontifice; Cave
censet, aegre pati rationem muneris apostolici, Petrum
Romanae cathedrae affixum fuisse tanquam peculiarem
episcopum Nostris temporibus etiam Lightfoot et Harnack,
hanc opinionem inter suos inveteratam secuti sum.

Articulus II.

Utrum beatus Petrus suam cathedram Romae collocaverit.
I. Status quaestionis. S. Petrum Romae sedisse non
ita intelligimus, ut Romanam tenens cathedram, nunquam
peregre praedicaverit, puta Hierosolymis aut Antiochiae.
Sedes enim, titulus et residentia differunt: sedes est locus,
ubi ecclesia aliqua fundata est et in dignitate episcopali
constituta; titulus est ipsius ecclesiae, unde sedes denomi­
natur, vocabulum; residentia est commoratio in loco, ubi
ecclesia fundata est. Petrus igitur, etiam susceptis longin­
quis itineribus, sedem suam retinuit, quemadmodum Pius VI.
et Pius VII. exsulantes; namque absente Pontifice non nisi
residentia interrumpitur.2) Quot autem annis Petrus Romae
sederit, quaestio accidentalis esse videtur: Baronins, quem
plerique catholici sequuntur, apostolum amplius viginti
quinque annis episcopatum Romanum gessisse arbitratur:
alii cum Papebrochio quindecim; alii cum Pagio duodecim;
alii quidam, plerumque protestantes, minus anno integro
') Ita Homershain Cox ait: „We have a host of wittnesses to
the same fact, that the two great apostles preached and suffered
martyrdom at Rome. The evidence is so ample, and is derived
from so many different sources, that it may be safely pronounced
j
indisputable/ The first century of Christianity (1886), p. 184. Et
Harnack, Die Chronologie, S. 211: „Der Martyrertod des Petrus in
Rom ist einst aus tendenzios-protestantischen, dann aus tendenzj
kritischen Vorurteilen bestritten worden . . Dass er aber ein Irrtum war, liegt heute fur jeden Forsoher, der sich nie verblendet,
am Tage.“
V3
’) E. Le Camus censet, S. Petrum, a. 49 Roma expulsum, non
nisi in fine vitae suae in urbem rediisse. Oeuore des Apôtres (Paris,
’
1891), chap. IX — Tanta autem absentiae diuturnitas parum proI
bari videtur
I

ν’

539

Thesis: Beatus Petrus cathedram suam Romae collocavit.
') Vide plura apud Wilmers, De Christi Ecclesia, p 202—205;
Knellor, Zeitschr f. kathol Theol 1902, p. 233—243: H Hurler, Theol.
dogm. Compendium (ed. 11, 1903), p. 391—392.

540

Quaestio XV. Art. II

Argumenta.

Arg. I. Ex testium narratione. Testes, qui factum

f 11
i 1

I Ï4

internoscere potuerunt, decipere autem nequiverunt ac
noluerunt, fide digni sunt. Et hujusmodi testes episcopatum
Petri Romanum referunt. Ergo. Explicatur major. Scri­
ptoribus mox recensendis, si tantum factum tamque publi­
cum falso retulissent, contradixissent quam plurimi. Nec
decipere voluerunt; tum quia ipsos probitatis magnae fuisse
constat, tum quia nulla potest excogitari utilitas, quae
homines tam diversos ad fraudem illexerit. Prob. minor.
a) S. Ignatius Antiochenus ait, b. Petrum Romanis prae­
cepisse; Papias affirmat Petrum Romae divini verbi prae­
conem exstitisse; Dionysius Corinthius meminit apostolum
Romanos instituisse. Atqui haec testimonia, jam articulo
primo memorata, etsi episcopatum Petri Romanum non
demonstrant, episcopi tamen muneri apprime quadrant Ergo
conjuncta subsequentibus testimoniis iisque perspicuis thesin
probandam illustrant.
b) S. Irenaeus ait: „Fundantes igitur et instruentes
beati apostoli ecclesiam, Lino episcopatum administrandae
ecclesiae tradiderunt . . . Succedit autem ei Anencletus.
Post eum tertio loco ab apostolis episcopatum sortitur Clemens/
Adr. haer. III. 3. Tertullianus: „percurre ecclesias apostolicas, apud quas ipsae adhuc cathedrae Apostolorum suis locis
praesident ... Si autem Italiae adjaces, habes Romani
unde nobis quoque auctoritas praesto est.u De praescr.
cap. XXXVI — Auctor Carminis adv. Marcionem, Tertulliani probabiliter coaevus:
Hac cathedra Petrus qua sederat ipse, locatum
Maxima Roma Linum primum considere jussit .
Constabat pietate vigens ecclesia Romae
Composita a Petro, cujus successor et ipse
Jamque loco nono cathedram suscepit Hyginus. ')

') Juxta alios ad saeculum IV. pertinet. Cf. Duchesne, Le Liber
Pontificalis I. p. XI.

Quaestio XV

Art. 11.

541

yprianus; Factus est Cornelius episcopus, . . .
quum Fabiani locus, id est quum locus Petri et gradus cathe­
drae sacerdotalis vacaret/ Ep. 51. Praeterea ecclesia Ro­
mana a scriptoribus ecclesiasticis passim cathedra Petri, sedes
Petri, etc. vocatur. Omitto testes innumerabiles saeculi IV.
et subséquentes, inter quos ecclesia Graeca schismatica,
quae in suis hymnis Petrum ut Romae primum episcopum
celebrat.1)
Arg. II. Ex catalogis, a) Hegesippus, medio saeculo II.
Romam veniens, Romanorum Pontificum successionem
(ό/αόο/Ο) usque ad Anicetum it ICO) cognovit. Hunc autem,
etsi verba ejus perierunt, successionis originem a Petro
comperisse primo ex eo colligitur, quod ille, qui apostoli» as
origines (Eus. H. E. IV. 8.) diligenter investigabat, factum
successionis sibi, cum Romae esset, manifestatum plurimi
fecisse videtur:2) deinde ex eo, quod Eusebius, qui Hegesippi Commentariis saepius utitur, Petrum sedem suam
Romae fixisse narrat, et nihil, quantum ad hoc factum,
Hegesippi υπομνήματα criminatur vel corrigit, b) Irenaeus,
Adv. haer. III. 3. et Euseb. H. E. Ill 2. in recensendis
episcopis Romanis post Petrum et Paulum munus epi­
scopale Lino traditum, et a Uno susceptum affirmant, c) Epi­
phanias, Haer. XXVII. n. fi. : ..Romae primi omnium Petrus
et Paulus apostoli pariter et episcopi fuerunt.“ Optatus
Mileritanus, De schismate Donati, 11. 3.: „sedit prior Petrus;
cui successit Linus
*.
Eodem modo. Augustinus, ep. 53 ad
Generosum: ..Petro enim successit Linus
*.
d) Catalogus
Liberianus seu Bucherianus, ab Aegidio Bucherio S. J.,
quem catalogum Furius Dionysius Philocalus anno circiter
354 edidit, necnon catalogi ex Hieronymi Chronico, ex
Georgii Syncelli Chronographia, ex Chronico Syriaco, llor') Pitra, Hymnographie de l’Église grecque, p. CXX et CXXXVil
!) Quae apud Eus. II. E. IV, 22. ex Hegesippo leguntur: !'»·<>ntvnç di iv Ρωμ^! άια,ύοχην ίποιηοάμην. corrigenda videntur, mutato
ιαοιηΰάμην in ίνοηβαμηι·. Cf. Ehrhnrd, Die altchristl Litteratur, Th 1.,
p. 25G-257: Funk, Kirchengesch. Abhandl. B. I., p. 373—390: J. Chap­
man. llev. JMnM. 1901 et 1901

Quaestio XV, Art. III.

Quaestio XV, Ait. III.

misdae, etc. Petrum primum urbis episcopum fuisse ex­
pressis verbis significant.1)
Arg. III. Ex Romanae ecclesiae statu ante Linum. Ab
ecclesiae primordiis in locis praecipuis, ubi florebant eccle­
siae, episcopi constituebantur. Atqui ante Linum Romae,
Paulo teste, Rom. I. 8., vigebat fides. Praeterea Roma
caput mundi Romani erat. Romae igitur aetate aposto­
lorum episcopum sedisse, vix in dubium revocari potest.
At praeter Petrum nominatur ante Linum nemo. Ergo
Petrus sedem suam Romae fixit.

Argumenta.

û42

Articulus III.

Utrum beatus Petrus Romae mortuus sit.
Apud catholicos usque in hodiernum diem firma do­
ctrina est, S. Petrum Romae martyrio coronatum esse, et
Romanum Pontificem vices apostoli defuncti excepisse.
Cui quidem doctrinae de facto tam publico maxime favet
praesumptio inconcussae per tot saecula possessionis. Verum
inde a saeculo XVI. factum illud, impugnandi primatus
causa, negatum est; et deinceps a Tubingensibus, ut fictio
gemini martyrii suae de Petrinismo ac Paulinismo hypothesi perficiendae inserviret : scilicet factum martyrii memo­
rati sentiunt hypothesi huic adversari. Proxime Erbes,
pastor protestans, Petrum Hierosolymis mortuum esse,
nobis persuadere conatus est.2)
-HM
Recentioribus autem non paucis, Romae Petrum mar­
tyrium subiisse persuasissimuin est. Vide p. 538.

Thesis: *8. Petrus Romae mortuus est.
’) Cf. Eus. H. E. III. I. 2.; V. 6.; De Smedt, Dissertationes se­
lectae in hist. eccl. Append. K.; Duchesne, Le Liber Pontificalis, chap. I.
p I-XXV. — Vide supra p. 119.
.i
) ( . Ei bes, / etrus nicht in Itoni, sondern tn Jerusalem ycstorben,
in Zeitschr. fur Kirchengesch. (1901).

543

Arg. I Ex ceterum testimonio. S. (leniens Romanus,
Ep. ad Cor. cap. V. Petrum Romae passum satis aperte
significat Dionysius Corinthius in fragmento Ep. ad Ro­
manos seu ad Soterem Romanum Pontificem: Origenes ap.
Eus. II. E II. 15.; Tertullianus, De praescr. cap. XXXVI.:
Scorpiace, cap. XV.; catalogus Liberianus; Latini, Graeci.
Orientales, in Italia, Hispania, Africa, Asia, contradicente
nemine, Petrum Romae martyrio affectum liquido decla­
rant; denique ab omnibus, qui saeculo I —Ιλ’. scripserunt,
Roma locus martyrii illius appellatur, praeter Romam alia
civitas nunquam. Atqui nihil est quod omnes omnino testes
omnium ecclesiarum in admittendo facto maxime, publico
cognituque facillimo semper et ubique erravisse dicamus.
Arg. II. Ex adversariorum confessione. Traditio de
passione Petri Romana, latentibus adversariis, paulo post
annum 150 Q communis erat. Atqui haec traditio legendaria
non fuit, sed historia, a fontibus rerum deducta. Ergo
Major negari a nemine potest, nisi prius auctores omnes
saeculi II spurios esse dixerit. Prob. minor.
a) Ex publica martyrii Petri inter facti aequaevos notitia.
Fieri non potuit, ut factum historicum, exeunte saeculo 1.
inter coaevos longe lateque ac distincte notum, saeculo 11.
substantialiter legendarium fiat. Coaevis autem facti ex­
eunte saeculo 1. longe lateque ac distincte innotuerat,
utrum Petrus passus esset Romae necne. Ergo traditio
communis saeculi II. de passione Petri Romana historia
est, non fabula. Prob. min. 1° Longe lateque. Etenim
ecclesia Romana omnium in conspectu erat, ut satis liquet
ex S Paulo, Ad Rom. I. 8. et ex S. Ignatio, Ad Rom. Si­
militer S. Petrus apostolus conspectatissimus erat. Ergo
hoc per se longe lateque innotuisse neeesse est, utrum
Petrus passus esset Romae necne. Reapse locus martyrii
innotuit Romae et Corinthi, ut patet ex Clemente, Ep. 1. ad
') Zeller ait: „dès le dernier tiers du second sièclede saint Pierre: trad. Marchand

Lalfytml

544

Quaestio XV, Art III

Cor. λ Antiochiae, ut satis certo colligitur ex Ignatio, Ep.
ad Rom I\ lectoribus, pro quibus S. Joannes evangelium
suum primario composuit, ut non obscure significatur in
evangelic S. Joan. XXI. 18—19. S. Joannes enim verba Do­
mini ad Petrum referens: Anien, amen dico tibi: cum esses
junior, cingebas te, et ambulabas ubi volebas; cum autem senueris,
extendes manus tuas, et alius te cinget, et ducet quo tu non
vis, observat: Hoc autem dixit, significans qua morte clarificaturus esset Deum. Quibus verbis evangelista prophetiam
Christi de Petro, hujus mortem designando explicat; quae
quidem explicatio nihil effecisset, nisi martyrii factum
lectoribus istis innotuisset. 2° Distincte. Factum enim vagum
nec a Clemente tam concrete nec a Joanne obiter et ad
illustrandum adductum fuisset. Ecclesia igitur una cum
martyrio locum martyrii novit; aliquis ergo, si Romanum
martyrium fabella fuisset, fabellam notasset. Cf. supra,
p. 535.
b) Ex connexione patrum, qui a. 150 200 scripserunt,
cum Petri aequaevis. Ista connexio ex tribus probatur. 1° Ex
successione episcoporum in Sede Romana, qui profecto
saeculo II. noverunt, utrum celeberrimus apostolus Romae
pro Christo interfectus esset necne. 2° Ex paucissimis inter
Petri coaevos et testes saeculi II. intermediis. Ita Dionv*%
sius Corinthius, qui anno 150 episcopale munus obibat, et
Irenaeus, anno 120 natus, una alterave tantum aetate a
Petro distant 3° Ex eo quod scriptores praecipui sae­
culi II. antiquitatis studiosissimi erant, ut patet ex Irenaeo,
Adv. haer. III.; Clem. Alexandr. Strom. VIL 6.; Orig. HomA.
in Luc.; Tertull. De praescr. cap. XXI. — Hoc nempe
Tertulliani apud omnes valebat: ,Jd verius, quod prius/
Adv. Marcionem. Ergo patres isti in re tanti momenti fa­
bellam non amplexi sunt. At Hermas in Pastore silet et
S. Justinus. Sane silent; sed cum nulla ipsis esset loquendi
ratio, viri parum prudentis est, eorum silentio tot tanto­
rumque testium auctoritatem velle suspendere.
Arg. III. Confirmatio hujus articuli duor unique prae­
cedentium ex monumentis. Romae monumenta antiquissima
et traditiones locales omnes beatum Petrum in urbe fuisse,

545

C^uaestio XV, Art. Ill

sedisse, passum esse testantur. Jam verisimile non est,
ab ecclesiae fere primordiis Romam repleri monumentis
Petri, quem nullus unquam aut laicus aut clericus in urbe
viderat, audierat; quin imo repleri urbem viri, procul ab
urbe obscure exstincti, recordatione et memoria. Monumenta
autem et traditiones sunt:
a) Memoria seu sepulcrum beati Petri; cujus quidem
Cajus mentionem facit his verbis; „Ego vero Apostolorum
tropaea (τρόπαια) possum ostendere. Nam sive in Vaticanum, sive ad Ostiensem viam pergere libet, occurrent tibi
tropaea eorum, qui Ecclesiam illam fundaverunt.“ Ap.
Eus. H. E. II. 25. Ita Cajus in disputatione cum Proclo,
quam, Romae habitam, Zephyrino Romano Pontifice
(202 -219), Romae scripsit. Petri sepulcrum indicari, patet
1° ex sensu obvio textus; 2° ex adjunctis, utpote qui Petri
et Pauli τρόπαια Proclo opponat, Philippi apostoli sepulcro
(τάφος) glorianti (Eus. o. c. III. 31.); 3° ex aliis antiquis
testibus, inter quos Eusebius, loc. citatis et Liber Ponti­
ficalis, edit. Duchesne, p. 118 etc.; 4° ex basilicis, quas
Constantinus M. in apostolorum sepulcris exstruxit et ex
nonnullis indiciis archaeologicis antiquissimi coemeterii Va­
ticani.1)
Hinc illud S. Chrysostomi: -duos illa urbs habet
oculos splendentes, horum videlicet Sanctorum corpora . .
Hinc rapietur Paulus, hinc Petrus.“ In Ep. ad Horn.
hoin. ΧΧΧΠ. Nihili autem refert, utrum sanctorum cor­
pora necessitatis aut utilitatis causa quandoque ad tempus
a Vaticano in alium locum urbis translata fuerint.
b) Cathedra Vaticana S. Petri, cujus partes primitivae,
ex ligno querno confectae, in abside basilicae S. Petri
asservantur. Anno 1867 De Rossi cathedram investigavit
et descripsit, cf. Bullet. 1867; utrum vero pertineat ad anti­
quissima ecclesiae tempora, percontari possumus ex Tert.
De praescr. cap. XXXVL, ex auctore operis Contra Mar­
cionem, III., ex S. Optat. Milev. Adv. Parmen. 11. 4
') Cf. De Rossi, Bullet. 1864 et 1876; De Waal. Des ApostelfUrsten
Petrus qlorreiche /lulicstf’itte; Duchesne. Lib. Pont. p. GV. et 143.; Marucchi, Le mémoire dei SS. Apostoli Pietro e Paolo uella eittù di lioma
(1894).
Do Groot, Summa apologet. Ed. tertia.

QX

lita

040

; ’.

Quaestio XV, Art. III.

r) Coemeterium Ostrianum. In antiquis documentis saepe
Ht mentio cathedrae, ubi primum seu prius S. Petrus sedit.
Ita in catalogo oleorum, quae abbas Joannes, Gregorio Μ.
Pontifice, ex lampadibus coram martyrum sepulcris arden­
tibus collecta, Theodolindae reginae obtulit, ,.oleum de
sede, ubi prius sedit S. Petrus
**
distinguitur ab oleo, „sepulchri S. Petri
.
**
Archaeologia documenta confirmavit.
Nam anno 1876 inter viam Salariam et Nomentanam re­
pertum est coemeterium Ostrianum, seu Fontis S. Petri aut
Ad Nymphas, in quo inscriptio et alia indicia, quae S. Pe­
trum in eo loco laborasse significant. Inscriptiones autem
universim, symbola, omnia denique probare censentur, coe­
meterium illud ad saeculum I. aut II. pertinere Ergo hoc
saltem concludendum videtur, jam primis ecclesiae tem­
poribus S. Petrum fidelium opinione cum eo loco con­
nexum fuisse. Hic etiam fuisse creditur sedes, ubi prius
sedit S. Petrus, quae ut cathedra Ostriana a cathedra Vati­
cana distinguitur. Cf. Annellini, Scoperta della cripta di
X. Emerenziana e di una memoria relativa alia cathedra di
S. Pietro.
d) Alia plura connexionem specialem S. Petri cum
ecclesia Romana confirmant: 1° basilicae, traditionum loca­
lium testes; 2° picturae catacumbarum et scyphi vitrei,
quibus effigies S. Petri exhibetur saepissime et ex typo,
qui videtur historicus; 3° festivitas b. Petri et Pauli, ex
omni memoria temporum Romae celebrata, de qua cf. Eus.
H. E. II. 25.; Prudent. Peristeph., hymn. XIII.; S. Paulin.
ep. 16. ad Delphin.1)
') De festivitate Cathedrae S. Petri et utrum duplex S. Petri
Cathedra Romana celebrata sit antiquitus an una cathedra die du­
plici. cf. Combefis, Biblioth. Patrum concionatoria, VI ; period. Zeit­
schrift fiir hath. Theol., 1889, p. 566—576 necnon Duchesne, Les ori­
gines chrétiennes. — Lanciani, Pagan and Christian Pome, p. 123 ait:
„For the archaeologist the presence and execution of S. S. Peter
and Paid in Rome are facts established beyond a shadow of doubt
by purely monumental evidence."

Quaestio XV, Art. III.

Objectiones.

Obj. I. Apud auctores synchronos de itinere Petri
Romano nihil. Tacet enim auctor Actuum Apostolorum,
tacet S. Paulus, qui nec in ep. ad Romanos Petro nomine
suo salutem dici jubet, nec in epistolis, Roma vel ex Italia
scriptis, ad Philippenses, ad Colossenses, ad Ephesios, ad
Philemonem, II. ad Timotheum et ad Hebraeos, Petri Ro­
mani mentionem facit. Ergo S. Petrus Romam non vidit.
Resp. Nego antec. Non prorsus silent synchroni,
S. Petrus in ep. prima, Clemens Romanus et Ignatius An­
tiochenus, citati. Probationem dist.: silentii illius causa
fuit, quod Petrus Romam nunquam venit, nego; alia quae­
dam causa, conc. Fallax argumentum ex silentio, non
probata loquendi necessitate. Jam S. Lucas in Act. a
capite XIII. Pauli labores refert, de aliis autem apostolis
non nisi ea, quae cum Pauli historia cohaerent: nonnulla
etiam ad Paulum pertinentia, ut naufragia, flagella, iter in
Arabiam, correptionem Petri Antiochiae factam, silentio
praeterit. Fortasse verbis, lectori coaevo satis manifestis,
Romam indicavit cap. XII. 17.: egressus abiit in alium locum,
tig tTfooi τόπον.
Quod Paulus in ep. ad Rom. Petro salutem dici non
jubet, nihil probat. Apostolus enim nec in epistolis ad
Corinthios, Galatas, Ephesios, Thessalonicenses, episcoporum
illarum ecclesiarum mentionem fecit. Deinde pronum est
— ait de Smedt cum Foggini — conjicere a Paulo pecu­
liares ad hos episcopos litteras missas fuisse per emndem,
(pii epistolam ipsius ad ecclesiam deferebat. Neque epistola
peculiari opus erat, quandoquidem Paulus per Phoeben
(Rom. XVI. 1.), epistolae perlatricem, salutem ad Petrum
mittere eumque rerum certiorem facere potuit. De epistolis
etiam Romae scriptis illud valet, quod nuntius coram egit,
quae litteris non expressa sunt. Sed et nescio utrum silentii causa indaganda sit, cum apostolus in iisdem epistolis
et de Roma et de ecclesia Romana prorsus sileat. Ergone.
cum scriberet. Romae non fuit? — Omitto duas alias pro-

I

'

t *

548

r

J

V

Quaestio XV, Art, III

habiles tacendi causas: notam Petri absentiam tempora­
riam et prudentiam, quae fuit iis temporibus, quibus Actus
et epistolae memoratae scriptae sunt, magis minusve ne­
cessaria.
Instabis. Act. XXVIIL, ubi Pauli adventus in urbem
et ea, quae apostolo Romae contigerunt, paucis narrantur.
Pauli historia cum Petri commoratione Romana cohaeret.
Hoc igitur loco silentium aequiparandum est argumento
positivo.
Resp. Dist. antec.: connexio illa est ejusmodi, ut
S. Lucas de Petro loqui debuerit, nego; potuerit, transeat.
Et nego conseq. Spectato Lucae fine, nulla conspicitur
necessitas commemorandi Petrum. Fieri etiam potuit, ut
in illa odii tempestate et angustiis temporum Petri prae­
sentiam in urbe sedulo occultari oportuerit. Atque omnes
id genus objectiones, praesertim cum tot testimonia positim
nobis praesto sint, non tam refellendi causam praebent
quam inquirendi.
Urgebis. In epistolis, Romae scriptis, Paulus nonnulla
dixit Petro, si Romae fuerit, valde contumeliosa, ut II. Tini.
IV. 16.: omnes me dereliquerunt; item 1. c. v. 11.; Philipp.
II. 21.; Coloss. IV. 11.
Resp. Textuum illorum sensum dist.: pertinent ad non­
nullos, Paulo conjunctos, conc.; ad ecclesiam Romanam aut
ad beatum Petrum, nego. Itali. Tini. ΙλΓ. iis tantum labes
aspergitur, quorum erat Pauli coram judice defensionem
suscipere. Quis autem dixerit, Petrum coram judice patro­
cinari Paulo potuisse?
J
Obj. Π. Act. XXVIII. 17—22. legimus a Paulo, cum
Romam venisset, post tertium diem primos Judaeorum con­
vocatos, (pii ^dixerunt ad eum . . . Rogamus autem a te audire
quae sentis: nam de secta hac notum est nobis quia ubique ei
contradicitur. Haec autem cum apostolatu Petri Romano
conciliari non possunt.
Resp. Dist.: isti primi Judaeorum religione Judaei
erant, conc.; Christiani, nego. Paulus primum, ut facere
consueverat (Act. IX. 15.; XIII. 5, 14.), Judaeis praedi­
cavit; plures enim constat Romae fuisse nondum ad Chri-

Quaestio XV, Art III

549

stum conversos, religionis Christi ignaros, sive quod Petrum
praedicantem non audierant, sive quod Petri despexerant
humilitatem. Christianorum laus in ep. ad Rom. I. 8. De
Judaeis in urbe, cf. Dion. Cass. LX.; Sueton. in ('/au­
dio, XXV.; Act. Apost. XVIII.
Urgebis. S. Paulus alïirmat, se non praedicare quo
alius apostolus jam venerat, ne super alienum fundamentum
aedificaret. Rom. XV. 20. Romam igitur, quoniam Paulus
Romanos invisit, ante ipsum apostolorum nemo appulerat.
Resp. Dist. antec.: et haec fuit regula, transeat; a qua
non excipitur Roma, nego. Pauli regula haec fuit: Sic autem
praedicavi Evangelium hoc, non ubi nominatus est Christus,
ne, etc. 1. c. Nec dixit: „ubi ab apostolo nominatus est/
sed simpliciter: „ubi nominatus est.
*
At nominatum Chri­
stum inter Romanos, patet ex Rom. I. 8.: fides vestra annun­
tiatur in universo mundo. Quapropter Paulus non nisi ad
confirmandos Romanos et praeteriens Romam venire cupivit.
Rom. I. 11.; XV. 24.
Dices. S. Paulus, in epistola ad Romanos fidem docens
et contentiones sedaturus, dissidentes ad Petrum, si hic
episcopatu Romano perfunctus esset, remisisset. Hoc autem
non fecit.
Resp. Nego totum. Paulus enim, ut apostolus et doctor
gentium, docendi quoque Romanos et mundum universum
potestatem a Christo acceperat. Imo doctrinae potius firmi­
tate Christo devinciendi erant, quos auctoritas non sub­
egerat. Attamen haud constat, Petrum eo tempore Romae
fuisse.
Obj. III. Papiae, utpote mediocris ingenii viro, non
valde fidendum est. Et nulla in scriptoribus ecclesiasticis
ante Papiam reperitur itineris et martyrii Petri Romani
commemoratio: posteri autem forsitan ex Papia hauserint.
Veterum ergo testimonium hac in re infirmum est.
Resp. Dist. maj.: Papiae non valde fidendum est in
speculativis, transeat; in referendo facto maxime publico,
nego. Et nego minorem. Objectio in tribus falsa est.
a) Et primo quidem Papias, episcopus Hieropolitanus,
etiamsi millenarismum tuitus sit, facta tamen publica scire

— 't
«tot7

!J

'id

550

Quaestio Χλ', Art. III.

potuit et voluit. Fuit enim „Joannis auditor et sodalis
Polycarpi". Cf. Irenaeum, Adv. haer. V. 33. Profitetur se
non secutum „eos qui nova quaedam et inusitata praecepta,
sed illos qui Domini mandata . . . memorabant"; „si quis
— inquit — interdum mihi occurrebat, qui cum senioribus
versatus fuisset, ex eo curiose sciscitabar . . ., quid An­
dreas, quid Petrus, etc. dicere soliti essent." Ap. Eus.
H. E. III. 39.
b) Ante Papiam Clemens Romanus et Ignatius Antio­
chenus Petrum Romae fuisse memorant. Locus, ubi Petrus
martyrio erat coronatus, ante Papiam notissimus erat. Unde
igitur errorem hausisset? Quod noverant omnes, Papias
non novit?
c) Posteriores ex Papia suam de martyrio Petri Ro­
mano notitiam hausisse, gratis asseritur; imo factum illud
ab aliis scriptis et viva voce traditum esse probavimus.
Ipse Papias factum memoratum non nisi obiter indicat,
quemadmodum in factis jam pervulgatis fieri assolet. Prae­
terea inter veteres Dionysius Corinthius ex traditione eccle­
siae suae, Irenaeus, Origines, Tertullianus, eum Romani
viderint, ex traditione ecclesiae Romanae, omnes denique
scriptores saeculi II. ex contraria ecclesiarum notitia erro­
rem Papiae, si errasset, potuissent corrigere.
Instabis. Iter Petri Romanum a Clemente et Ignatio
non nisi obscure refertur. Eorum igitur testimonium cer­
titudinem non suppeditat.
Resp. Dist. antec.: Clemens et Ignatius factum illud
referunt obscure, id est, ηοη verbis expressis, conc.; verbis
incertis, nego. Ex argumentis supra expositis responsio
patet. Accedit quod isti testes non sunt solitarii, sed pro­
xime continuantur Papiae, Dionysii Corinthii, Caji, Irenaei
omniumque subsequentium testimonio. Huc igitur facit
hoc Ciceronis: rAut hoc testium satis est, aut nescio, quid
satis est.“
Obj. IV. Apostolatus et episcopatus particularis alicujus ecclesiae sociari non possunt, cum pastor ecclesiae
particularis in mundum universum ire nequeat. S. Petrus
igitur episcopus Romanus non fuit.

Quaestio XV, Art III

551

Resp. Dist.: sociari non possunt apostolatus et epi­
scopatus, quantum ad residentiam, transeat; quantum ad
sedem, nego. Nihil obstabat, quominus S. Petrus sedem
sibi lixam eligeret; namque sedes illa, nominatim Roma,
laboris uberrimi, et centrum longe lateque diffusae activi­
tatis campus esse potuit. Excedens autem residentia sua
apostolus haud dubie nactus est viros, quibus ministerium
episcopale pro urbe mandaret.
Instabis. Veteres aliqui Petrum quidem Romae labo­
rasse relerunt, episcopali autem munere functum esse non
addunt. Hinc certe factum est, ut Linus inter episcopo?
Romanos quandoque nominatus sit primus ah apostolis.
Resp. Veteres illi, quamvis episcopatum Petri Roma­
num explicite non memorent, sua tamen implicita testifica­
tione veterum aliorum relationem corroborant. — Linus
primus ab apostolis dicitur ab iis praesertim patribus, qui
successionem apostolicam haeresi cuicunque opponunt: quo­
rum mens clara est: ab apostolis dicunt, non excluso epi­
scopatu, sed quia consentaneum erat, Petrum et apostolos
seorsum a successoribus et quodam peculiari modo recensere
ob eam extraordinariam dignitatem, qua eminuerunt.
Obj. V. Iter Petri Romanum et ejusdem in urbe mar­
tyrium opportunissima fuerunt prius Judaico-Christianis seu
Antipaulinianis, ut Paulo gloriam apostolatus Romani eri­
perent; postea factioni irenicae seu reconcilianti, quo con­
cordiam Petri et Pauli ex gemino martyrio Romano penitius
animis infigerent. Ergo utraque factio, quippe cui figmen­
tum prodesset, fabellam Petri Romanam excogitavit.
Resp. Transeat antec.; nego conseq. Petrum Romae
fuisse et pro Christo passum, historicis argumentis iisque
certissimis probatur. Afferant sua documenta adversarii, re­
lictis iis, quae ex philôsophia Hegeliana a priori statuuntur
Instabis. Petri apostolatus in Ponto videtur contrarius
martyrio Petri Romano. Atqui, juxta vetustissimam legen­
dam Petri Ponticam, apostolus in Ponto. Cappadocia et
Bithynia praedicavit; hoc enim testantur Acta S. And reae
(πράξιις Αιόριον) apocrypha in recensionibus tam catholicis
quam haereticis.

552

Quaestio XV, Art. Hl.

Resp. Dist. maj.: apostolatus in Ponto contrarius est
apostolatui et martyrio Romano pro eodem tempore, conc.;
pro diverso, nego. Iit dist. minorem: in .letis Andreae etiam
refertur iter in Occidentem, conc.; excluditur, nego. Schola
Neotubingensis triplicem Petri legendam admittit, Ponticam,
de qua in objectione, Romanam sub forma Ebionitica seu
Antipauliniana et sub forma catholica seu Petro-Pauliniana,
de quibus mox. Porro Acta Andreae nec sententiae catho­
licae contraria sunt, cum praedicatio Romana Ponticam non
excludat; neque si adversa nobis essent hujusmodi docu­
menta apocrypha, Clemente, Ignatio, Irenaeo aliisque testi­
bus recentiora, fidem scriptorum authenticorum et antiquio­
rum infirmarent.
Dices. Acta Andreae hausta sunt ex Periodis Andreae
(neoiodot Άι δρέου), opere gnostico saeculi II. exeuntis. Testi­
monium igitur Actorum illorum vetus est.
Resp. Largiamur adversariis, apostolatum Petri Pon­
ticum in Periodis memoriae traditum fuisse, quin etiam
relatum fuisse ex traditione, ipsis Periodis multo vetustiori:
nihil contra thesin, cum ne conjectura quidem asseri possit,
gnosticum auctorem Romam a Petri laboribus exclusisse.
Et si gnosticus negasset, quod negasse nullo indicio pro­
batur, testes coaevi et alii Romanarum rerum periti ne­
gantem redarguerent.
Obj. VI. Juxta legendam Petri Romanam sub forma
Ebionitica seu Antipauliniana, Petrus eo fine Romam venit,
ut Simonem Magum in urbe compesceret. Haec autem
traditio de fine itineris Petri et de occasione ejus martyrii
fabulosa est. Ergo iter et martyrium Petri Romanum non
nisi fabella esse videntur.
Resp. Data majori et minori, nego conclusionem. Cer­
titudo, Petrum Romani venisse et ibidem pro Christo mar­
tyrio coronatum esse, ex legenda Ebionitica non pendet,
sed ex aliis testibus iisque fide dignissimis; et sicubi sint
legendaria mixta veris, nequaquam est, cur factum princi­
pale in dubiis ponatur; quod nisi certissimum fuisset, hae­
retici sua figmenta non adjunxissent.
f 'rgebis. Operum Pseudôtlement inorum, quae Petri cer-

Quaestio XV, Art. III.

tamina contra Simonem Magum referunt, origo et opus
fundamentale (Grundschrift) fuerunt Praedicationes Petri
(Κήρυγμα), a (pio fonte Anagnorisma ('lenientis («>«/» ωωσ,Μοί),
opus exeuntis saeculi II. seu inchoantis Ili.: hinc Recogni­
tiones et JIomiliae. At Kerygma Petri anno circiter 160
exaratum putatur, et in eo probabile est Romanam Petri
cum Mago disputationem jam indicatam fuisse. Ergo fa­
bella illa Clementina tam antiqua cum primitiva traditione
adventus apostoli in urbem cohaerescere videtur.
Resp. Transeat major cum minori Et dist. conclu­
sionem: ergo fabella illa cum primitiva facti traditione
cohaerescere videtur ut identica aut ut causa, nego
*,
ut ac­
cidens aliquod, transeat. Ex argumentis, ad thesin proban­
dam supra propositis omnino constat, traditionem catholicam
de iis, quae ad commorationem Petri Romanam pertinent,
a narratione fabulosa (roman) Clementinorum aut quorum­
cunque apocryphorum non sumpsisse exordium; sed legen­
daria sunt accidens, ab haereticis substantiae facti adjectum.
Ad majorem transeat eo dixi, quod operum Pseudoclementinorum incerta origo;1) pariter ad minorem, quoniam plures.
v. g. Hilgenfeld, contra ac Lipsius, sentiunt, in Praedicatio­
nibus Petri de disputatione Romana apostoli cum Simone
Mago nullam mentionem factam fuisse.2) Aerum argumen­
tatio nostra ex hujusmodi controversiis minime pendet.
Instabis. Legenda Petri Romana sub forma catholica
seu Petro-Pauliniana id contendit, ut Petri et Pauli con­
cordiam ex eo perspiciamus, quod apostoli simul Romae
laboraverint et necati sint. Atqui haec legenda prodiit ex
Actis Petri Ebioniticis, quae nullum argumentum historicum
pro Petri adventu Romano praestare queunt. Iter ergo
martyriumque Petri fundamento historico carent. Pro­
batur min. a) Acta Petri mediante saeculo 11. legendaque
Petro-Pauliniana antiquiora sunt, b) In Actis Petri Paulum
sub mytho Simonis Magi tum in Syria tum Romae a Petro
’) Cf. II. U. Meyboom, Ζλ Clemens-Roma n (1904); II. Waitz, Die
Pseudoblenient inen Homilien und Rekognitionen ; Analecta Bollandiana.
t. XXIV. (1905), p. 138-141.
q Cf. etiam Funk, Die apostolischen Konstitutionen, p 71.

554

Quaestio XV, Art. Π I.

impugnatum esse fingitur. At Irenaeus, Tertullianus et
auctor Philosophoumenon tam Simonem Magum quam Petrum
Romae fuisse cognoscunt. Ergo suam de labore et pas­
sione Petri in urbe sententiam ex narratione fabulosa de
certamine Petri et Simonis Magi hausisse videntur.
Ilesp. Dist. maj. : hujusmodi tendentia reperitur in
historia catholica S. Petri, nego; in appendicibus quibus­
dam legendariis, subdist.: et haec est ea tendentia con­
ciliandi Petrinismum ac Paulinismum, quam Tubingenses
veteribus affingunt, nego; secus, transeat. Ad minorem did.:
historia catholica Petri Romae commorantis ex Actis Petri
prodiit, nego; cetera transeat. Et nego conclusionem.
a) Primam probationem minoris dist.: Acta Petri anti­
quiora sunt historica traditione de Petro Romano, nego;
secus, transeat. Testes historicos Petri coaevos adduxi­
mus, Clementem Romanum, Ignatium Antiochenum, apo­
stolorum sepulcra, quin et ipsum Petrum, quibus Acta
qualiacunque Ebionitica antiquiora dici nequeunt. Deinde
patres saeculi 11. Romam et plurimas ecclesias catholicas
viderunt, interrogarunt; nec fieri potest, ut fictionem Ebioniticam amplexi sint omnes veluti clausis oculis, contra­
dicente nemine, rejecta veritate facti maxime publici. De
ceteris dixi transeat; thesin non labefactant. Hoc tamen
addamus, Actorum Petri Ebioniticorum seu mere Antipaulianorum exsistentiam minime probari; quae si saeculo II. ex­
stitisse videantur, nullo modo sequitur, ut facti traditio
catholica prodierit ex deformatione facti haeretica, sed de­
formatio ex traditione catholica, seu potius utrumque ex
facti veritate.
b) Ad secundam probationem transeat major. Et dist
minorem: patres illi Simonem Magum Romam ivisse signi­
ficant. conc.; eorum notitia de Petro, Romae praedicante
et martyrium passo, ex opinione illa de Simone Mago
pendet, nego. Etiamsi Acta Petri, nobis objecta, saeculo II.
exstiterint, atque sub mytho Simonis S. Paulus designatus
fuerit, patres Simonem Magum, Paulum et Petrum oppido
distinxerunt. Magum vero primitive Paulum non fuisse,
sed personam distinctam, Act. Apost. VIII. et S. Justinus,

vi

Quaestio XV, Art. Ιλ'

οου

Apologia I. cap. XXVI. ostendunt.1) Insuper auctor Philosophoumenon VI. 20. ait: „usque ad Romam progressus (Simon
Magus) incidit in apostolos: cui multum Petrus adversatu.'
est,“ quibus verbis auctor, quoniam Petrum ante Simonem
Romam venisse memorat, nihil patrocinatur Ebionitis, >i
Petrum Simonis Magi impugnandi causa in urbem profectum
esse perhibuerint.
Alias objectiones silentio praetereo, v. g. traditiones
locales Romae et monumenta aliqua legendaria esse. Nihil
enim refert, utrum monumenta quaedam minus vera videan­
tur, cum in thesi ex authenticis conclusum sit. — Narratiun­
culae de sepulcro Petri Alexandrino et de lapide sepulcrali,
quem centurio Gallicus occasione expeditionis Napoleonticae, prope Joppen Syriae detexit, obtusae sunt Joppensis
inscriptio: „Simon Petrus discipulus Jesu hic jacet1*, ab
omnibus apocrypha nulliusque momenti habetur; in sepulcro
Alexandrino Petrum Alexandrinum, martyrem (j-311). con­
ditum esse novimus. — De crucifixione Petri. Romanis
moribus non contraria, cf. Tacitum, Ann. Χλ’ Senec.,
Consol, ad Marc. XX.
Articulus IV.

Utrum Romanus Pontifex sit beati Petri in eodem
primatu successor.
I. Status quaestionis. In antecessum pauca dicam,
sed quae ad veritatem elucidandam et ad ea, quae ex
veterum sententiis et moribus objiciuntur, prudentius diju­
dicanda alicujus momenti esse videantur. Agemus de
primatu, (piem Pontifices Romani jure divino et ratione
Petri obtinent, non ecclesiastico jure duntaxat, nec jure tan­
tum historico. Distinguendum est autem inter ipsam Ponti­
ficum potestatem et potestatis usum; potestas ipsa semper
eadem luit, applicatur paulatim et opportuno tempore ad
varios casus. Parum etiam primitivorum sanctorum ideam
') Ci. H. \\ aitz. Du· Pseudoklementinen, Homilùn und Rekoynitionen (1904); A. Profumo, Le fonti cd i tempi dello incendio .V
niano (1905).

K

■

Quaestio XV, Art. IV.

de primatu capiimt, qui modum hujus dogmatis exprimendi
jam a primordiis scienter consummatum fuisse arbitrantur.
Principio tamen progressus, quod p. 374 expositum est,
triplex concordat evolutio, videlicet claritatis in propo­
nendo, consequentiae in applicando, diligentiae et celebri­
tatis in exsequendo. Praeterea psychologia et historia
docent, homines affectibus commotis, saepe reniti, quando
ad praxin veniendum est, caligantes quantum ad pecu­
liarem applicandi casum, quin etiam quantum ad ipsum
principium, quod prius integrum in mente quiescebat. Qua­
rum rerum oblivio hominum valde eruditorum judicium a
vero abduxit. Exempla sunt inter recentiores Harnack,
Dogmengeschichte; F. W. Puller, The Primitive Saints and
the See of Rome (3. edit. 1900) et A. Sabatier, Les religions
drautorité et la religion de l’Esprit.
II. Adversarii, a) Inter schismaticos Photius, jura
primatus quandoque professus,1) alias videtur perhibuisse,
cum imperatoribus primatum etiam ecclesiae Roma trans­
migrasse Constantinopolin. Saeculo XV. Marcus Ephesinus
fuit infestissimus Romano Pontifici. Anno 1612 Zacharias
Kopystenski absolvit Palinodiam, opus a. 1878 typis man­
datum, unitati Romanae hostile; similiter contra primatum
scripserunt Galiatowski, Theophanes Prokopowitsch et alii,
quos inter de Stourdza, qui a 1816 opus edidit, inscriptum
Considerations sur la doctrine et l’esprit de l'église orthodoxe.—
Cf. plura, fol. period. Etudes de Théologie, etc. t. I.;
Werner, Geschichte der christl. Theol. t. III.; Rozaven,
L'Eglise catholique justifiée', Duchesne, Eglises séparées.
b) Inter haereticos a patribus Constantiensibus damna­
tus est Wicleff, docens: „Ecclesia Romana est synagoga
Satanae,“ prop. 51.; Calvino constat, Pauli de Antichristo
(II. Thess. II. 4.) sententiam ..non (diter quam de Papatu
posse intelligi“; Luther anno 1520 scripsit ad versus execrabilem Antichristi bullam/ Tribus post saeculis critica radi­
cals et orthodoxiae hostem communem impugnare per­
gunt, nec modo semper mitigato pugnandi; immo quibus
') Cf. Hergenrother, Photius, B. I. p. 657.; B. ΠΤ. p. 336.

Quaestio XV, Art. IV,

antiquitus instar erat dogmatis, primatum non negare
solum sed exsecrari, hi saepe consentientes habent scri­
ptores recentes. Veruntamen factorum evidentia nonnunquam quoque modernorum animum intendit, ut primatum
primis ecclesiae temporibus in agendo, sed nondum in
theoretica, adfuisse fateantur.

Thesis: Romanus Pontifex beati Petri in eodem primatu
successor est.
Argumenta.

Arg. I. Ex perpetuitate primatus. Ex quaestione XIV
art. 4. certum est, S. Petrum jure divino perpetuos habere
in primatu successores. At successor aut nemo est aut
Romanus Pontifex. Romanus igitur Pontifex est Petri in
primatu successor. Conclusio patet Successorem enim
nullum esse, Christi ordinationi repugnat : praeter Romanum
Pontificem autem nemo unquam indicari potuit. Atque
conjunctam illam primatus et episcopatus Romani succes­
sionem rerum etiam naturae consentaneam esse, nemo non
intelligit.
Arg. 11. Ex veterum testimoniis, a) Orientales. In ep.
ad Romanos S. Ignatii Antiocheni quatuor momenta occur­
runt, quae, simul sumpta, primatum Romanum ostendere
videntur. 1° Ecclesia Romana ab Ignatio vocatur ^caritatis
coetui praesidens
*
, προχα&ημΟη της αγάπης. Atqui vox της
αγάπης ad ecclesiam universam referenda videtur. Etenim
προκα&ησ&ατ cum genitivo e loquendi consuetudine patrum
non locum, sed objectum praesidii saepius significat: αγάπη
autem ab Ignatio, ut patet ex aliis ejus epistolis, hic in
concreto pro ecclesia usurpatur. Jam ecclesia Romana dici­
tur praesidens της αγάπης non particularis alicujus ecclesiae,
ut alias Smyrnaeorum aut Ephesiorum, sed absque ulla
limitatione; ita ut vox αγάπη ecclesiam universam designare
putetur. Sic etiam optime explicatur connexio totius tex­
tus.1) 2° De ecclesia Antiochena, pastorem suum amissura,
’) S. Ignatius salutat ecclesiam, „quae etiam praesidet in loc<>
retjionis lïomanorum
π(>υ*ά9ηται tr τοπω χωρίου 'Ρωμαίων)

558

Quaestio XV, Art. IV.

haec scribit: ,,Solus Jesus Christus illam vice episcopi reget
(Ιπίβχοπήβιι) atque vestra caritas (αγάπη)" leap. IX.), seu in
concreto, nisi fallor, Romana ecclesia. 3° Pensandum etiam,
utrum ad magisterii potestatem pertineat hoc: „alios do­
cuistis. Ego vero illa quoque firma esse volo, (piae do­
cetis et praecipitis
*
(cap. III.). 4° Sanctus martyr majorem
ecclesiae Romanae quam aliis, ad quas epistolas direxit,
ecclesiis reverentiae testificationem exhibet.
S. Irenaeus: «quoniam valde longum est in tali volu­
mine omnium ecclesiarum enumerare successiones; maximae
et antiquissimae et omnibus cognitae, a gloriosissimis Apo­
stolis Petro et Paulo Romae fundatae et constitutae eccle­
siae, eam, quam habet ab Apostolis traditionem et annun­
tiatam hominibus fidem, per successiones episcoporum per­
venientem usque ad nos, indicantes, confundimus omnes,
qui quoquo modo . . . praeterquam oportet, colligunt. Ad
hanc enim ecclesiam propter potentiorem *) principalitatem nedigna Deo, digna decore, digna quae beata praedicetur, digna laude,
digna quae voti compos fiat, digne casta et universo caritatis coetui
praesidens (προκα&ημϊνη τής αγάπης), Christi legem habens, patris no­
mine insignita" (γριΟτόνομος, πατρώνυμος). In sex reliquis epistolis
non solemne illud προχαφήται, sed tantum rij ιχΑ.ηβία τ>~ ονύγ ίν’Εφίϋω,
„ecclesiae quae est", non quae praesidet. Progrediente phrasi, illud
«praesidet in loco regionis Romanorum" crescit in aliud ^praesidens
caritatis", ita ut prius centrum praesidii seu potestatis — in loco re­
gionis Romanorum — postea amplitudo significari videatur, caritatis,
seu in concreto simpliciter: ecclesiae. Ex quibus colligitur, ecclesiam
in loco regionis Romanorum esse praesidentem ecclesiae universae.
Cujus quidem salutationis, sic intellectae, congrua clausula: Christi
legem habens, patris nomine insignita. Si tamen προχα&ηαΐνη τής αγάπης
vertendum videatur: praesidens caritate, idea tamen principalis prae­
sidii ex priori προχαΟήται et ex adjunctis recensitis remanet. Cf.
Rev. Bénéd. 1896, p. 385—400; Funk, Abhandl. und Untcrsuch. B. L,
p. 1—12 et Ehrbard, Die altchristl. Literatur, Th L, S. 97 contra Har­
nack, Sitzungsber. der Jieri. Akad. 1896
‘) Omnia manuscripta potentiorem habent, excepto codice Claromontano saec. X. aut XI., qui potiorem. Cf. A. Dufourcq, Saint
Irénà (1905), p. 126—129. — In Carmine Abercius Hieropolitanus
scripsit, se Romae vidisse populum splendido sigillo insignem, λαόν
ό'ιΐύον tttl λαμπραν 0ςραγιϊόαν ΐ/οντα, quibus verbis, praecipue quod

Quaestio XV, Art. IV.

559

cesse est omnem convenire ecclesiam, hoc est. qui sunt, undique fideles, in qua semper ab his, (pii sunt undique,
conservata est ea quae est ab Apostolis traditio/ Adv.
haer. III. 3. Philologia sagax operam dedit, ut singulae hujus
testimonii partes lucerent. At vero totus hic idearum
complexus, cujus potentior principalitas ecclesiae Romanae
cardo est, ejusmodi haberi potest, ut etiam simpliciter con­
siderantibus primatum testificari videatur. Quae spontanea
cognitio, cum argumenta contraria refellemus, utique refle­
xione stabiliri poterit.
S. Gregorius Xazianzenus Romam veterem novae H onstantinopoli) confert illainque laudat, quod Occidentem
totum devinciens salutari doctrina, ^Quemadmodum par
est, ut quae universis praesidet, totam colat Dei concordiam **
Carrn. Lib. II. v. 579.
Theodoretus, ep. Cyrensis: ..Habet enim sanctissima illa
Sedes (Romana) ecclesiarum, quae in toto sunt orbe princi*
patum
Ep. ad Benatum. Graeci omnes usque ad Theodorum Studitam antiqua ecclesia Syro-Chaldaica, ecclesia
Armena,l) quin etiam ipse Photius primatum Romanum
haud obscure professus est, atque in hymnis liturgicis
ecclesiae Graeco-Russicae S. Leo Magnus, Romanus Pon­
tifex, appellatur possessor praesidii Petri, rQ τουτου nootdotiav
πλουχηαας·, similia de S. Syl vestro, Rom. Pontifice, prae­
dicantur. Cf. Hergenrother, Photius HI. 337—340: Tondini, The primacy of S. Peter demonstrated from the liturgy
of the Greco-Ilussian Church, p. 143. et sqq.
b) Occidentales. Tertullianus Zephyri num, Papam, irri­
dens. (piod hie definiisset, vere poenitentibus demitti posse
peccata quaedam impudicitiae: «Audio — inquit — etiam
edictum esse propositum, et quidem peremptorium, Pontifex
scilicet Maximus, quod est, Episcopus Episcoporum, edicit
,
**
etc.
)au7T(>à (i<n>ayiç rem sacram significet, ecclesiae Romanae honorem
dixisse putatur.
') Jos. Bar David, Antiqua ecclesiae syro-chaldaicae traditio circa
Petri, ejusque successorum Romanorum Pontificum divinum primatum.
Romae 1870. — Anzarian, Ecclesiat Arme nae traditio dt Rom. Pontificis
Primatu. Romae 1870. — De aliis fontibus cf N. Xilles. Ί'υητολόγιυν.

560

Quaestio XV, Art IV.

De pud. c. I. Quibus verbis Montanista publicani catholi­
corum opinionem de auctoritate peremptoria Episcopi Episco­
porum asperis verbis, sed claris, manifestat.1) Hernias
(t 150) quoque Romani Pontificis auctoritatem in ecclesias
exteras indicare videtur, inquiens: „ Mittet ergo Clemens
(Rom. Pont.) in exteras civitates (librum Visionum); illi enim
mandatum est, έχείιω γάρ Ιπιτέτράπται.0 Pastor. Vis. II. 4.
η. 3. — £ Cyprianus asseclas Fortunati, viri schismatici,
perstringit, qui „navigare audent ad Petri cathedram atque
ad. ecclesiam principalem, unde unitas sacerdotalis exorta est."
Ep. 59. Romani navigantes hortabatur, „ut ecclesiae catho­
licae radicem et matricem agnoscerent ac tenerent/ Ep. 45.
S. Hieronymus ad Damasum Papam scribit: „Beatitudini
tuae, id est cathedrae Petri, communione consocior. Super
illam petram aedificatam ecclesiam scio. Quicumque extra
hanc domum agnum comederit, profanus est. Si quis in
Noe arca non fuerit, peribit regnante diluvio/ Ep. 15. —
S. Augustinus ecclesiam Romanam veneratur, „in qua semper
Apostolicae cathedrae viguit principatus0,; in qua est rcubnen
auctoritatis0. Ep. XLIII. 3.; De utilitate cred. XVII. Idem
ad Donatistas: „ Numerate sacerdotes vel ab ipsa Petri
sede, et in ordine illo Patrum, quis cui successit videte:
ipsa est petra quam non vincunt superbae inferorum portae."
Psalm, c. part. Donat.2) Jure S. Prosper, Carmine de in­
gratis:
„Sedes Roma Petri, quae pastoralis honoris
Facta caput mundo, quidquid non possidet armis
Religione tenet.“

c) Concilia oecumenica. In concilio Ephesino, oecumenico III., Philippus, Pontificis Romani legatus, patres hoc
modo alloquitur: «Nulli dubium, imo saeculis omnibus no­
tum est, quod sanctus beatissimusque Petrus, apostolorum
princeps et caput, fideique columna et catholicae ecclesiae
') Adhémar, d’Alès, La théol. de. Tertullien (1905), p. 210—211;
217—218.
’) Cf. Th. Specht, Die Lettre eon der Kirche nach dem hl. Augu­
stinus, p. 154—186.

Quaestio XV. Art. IV.

'561

fundamentum, a Domino nostro Jesu Christo, Salvatore
humani generis et Redemptore, claves regni acceperit,
solvendique et ligandi potestas ipsi data est: qui ad hoc
usque tempus, et semper, in suis successoribus vivit, et
judicium exercet/
Plus ducenti episcopi aderant, quorum non nisi pauci
Occidentales: contradixit 'nemo.
Patres concilii t'halcedonensis, oecumenici IV ad Leonem M.: «Quibus (patribus
Chalcedonensibus) tu quidem, sicut membris caput, praeeras:"
Dioscorum vituperant, qui «suam insaniam" extendit «contra
ipsum, cui vineae custodia a Domino commissa est" ; in concilio
conclamarunt: „ Petrus per Leonem locutus est“; decreto­
rum confirmationem postulantes, «Rogamus igitur
in­
quiunt — et tuis decretis nostrum honora judicium et sicut
nos capiti in bonis conjecimus consonantiam, sic et sum­
mitas tua filiis quod decet impleat.“ Aderant Chalcedone
praeter Occidentales aliquos circiter sexcenti patres Orien­
tales. — In concilio Cpolitano III., oecumenico VI., patres
de Agat hone, Romano Pontifice, haec: «Summus nobiscum
certabat apostolorum princeps; illius enim imitatorem et
sedis successorem habuimus fautorem . . . Littera pro­
ferebatur et Petrus per Agathonem loquebatur.“ Aderant
praeter Occidentales plus 150 patres Orientales. Similiter
patres concilii Cpolitani IV., oecumenici VIII., subscripto
famoso libello fidei, testimonium primatus Romani perquam
illustre reliquerunt. Cf. Conc. Ephes. Act. III.; Ep. syn.
Chalced. ad Leonem M. et Act. ('hale.; Cone. Cpolit. III.,
Act. XVIII.; Conc. Cpolit. IV., Act. I. Omitto recentiorum
conciliorum firmissima de primatu judicia pluresque docto­
rum primitivorum sententias, de quibus infra, ubi de vi et
ratione primatus agendum erit.
Arg. III. Ex factis. Ab antiquissimis temporibus
a) Romani Pontifices in suis actis supremae suae auctori­
tatis sinceram conscientiam publice exprimunt. It a Clemens
: Damasus, ep. ad
Rom. ep. I. ad Cor.; Julius I., Eq.
Orient.; Siricius, ep. ad Himerium; Innocentius I, ep. 29.;
Leo M. etc. Quare Bonifacius I. (t 423): «Hanc ergo Rom.
eccl.) ecclesiis toto orbe diffusis vel ut caput suorum certum
De Groot, Sumina apologot. Ed. terti*»
36

562

Quaestio XV, Art, IV.

est esse membrorum, a qua se quisquis abscidit, Iit Chri­
stianae legis extorris.“ Ep. 14, ad Rufum.
b) Romani Pontifices in quascunque ecclesias auctoritatem
suam exercent. Nam Clemens Rom. ad Corinthios ep. I. 63
haec scribit: „laetitiam nobis praestabitis, si obedientes
{υπήκοοι) facti iis, quae scripsimus per spiritum sanctum,
resecetis illegitimum zeli vestri studium secundum exhor­
tationem, quam de pace ac concordia fecimus in hac epi­
stola.*“) Item Victor (j- 197) in controversia de celebrando
Paschate,2) Zephyrinus (f 217) in damnandis Montanistis,
Cornelius (t 252) adversus Novatianum, Stephaniis (t 257)
in lite de rebaptizandis haereticis, Dionysius (f 269) in de­
finiendo Incarnationis dogmate, Felix I. (f 274) in damnando
Samosateno summa auctoritate usi sunt. Anno 342 Ju­
lius I. S. Athanasium in sedem Alexandrinam restituit (ep.
Julii); Hormisdas legatos cum Fidei libello Cpoliin misit,
cui episcopi Orientales subscriberent, etc. Omnes ecclesiae
Romam interrogant, jus suum Romae prosequuntur, Basilius,
Athanasius, Chrysostomus, Flavianus. Et S. Hieronymus
in ep. 123. ad Ageruchiam: „Cum — inquit — in chartis
ecclesiasticis juvarem Damasum Romanum episcopum, et
Orientis Occidentisque synoditis consultationibus responderem.“
e) Ecclesiae ubique terrarum Pontificem Romanum se­
quuntur , sicut patres Ephesini concilii Caelestinum I.;

I

i

*) Cf. Rev. Biblique, 1900, p. 316—318; W. Scherer, Der ente
Klemensbrief an die Korinther (1902). Versioneni latinam antiquissi­
mam edidit G. Morin, Anecdota Maredsolana, vol. II. (1894).
’) In tractatu De aleatoribus I. haec: „Magna nobis ob univer­
sam fraternitatem cura est ... et quoniam in nobis divina et pa­
terna pietas apostolatus ducatum contulit et vicariam Domini sedem
coelesti ordinatione ordinavit et originem authentici apostolatus, super
quem Christus fundavit ecclesiam in superiore nostro portamus,
accepta simul potestate solvendi ac ligandi et cum ratione peccata
dimittendi: salutari doctrina admonemur, ne dum delinquentibus
assidue ignoscimus, ipsi cum eis pariter torqueamur." Harnack,
Texte und Untersuchungen zur Gcsch. der altchristl. Liter. B. V. opusculatum citatum S. Victori tribuendum esse allirmat. Sed post
diutinam controversiam adhuc sub judice lis est. Si auctor aliquis
Pontifex Romanus sit, paulo ante aut post annum 300 vixisse pu­
tatur. Cf Adhémar d’Alès in Études, 1905, ô Août.

563

Quaestio XV, Art. IV

patres Chalcedonenses Leonem M., exclamantes: «Petrus
per Leonem locutus est:" bis mille quingenti episcopi Hormisdae formulae subscripserunt. Ex altera parte patres
invictam ecclesiae Romanae auctoritatem haereticis ac
contumacibus quibuscunque opponunt; quod ab Irenaeo,
Cypriano, Augustino aliisque inclytis ecclesiae propugnato­
ribus factum esse, supra probavimus. — Haeretici quoque,
dum subterfugiendi spes ulla fuerit. Romanae Sedis aucto­
ritatem professi sunt, assensum quaesiverunt, ut Marcion
(Epiph. Haer. XLII.), Cerdo et Valentius (Iren. Adv haer.
I. 1.; III. 3.), Manichaei (Leo M. ep. 20.), Eutyches (idem
ep. 21.), Sergius (Mansi, XI. 530.), Acaciani schismatici, qui
de peccato se purgandi causa dixerunt, se «ignorasse, quid
Sedes Apostolica censuisset". — Neque primatus ethnicos
latebat. Etenim cum Paulus Samosatenus, qui a recta fide
simul et episcopatu exciderat, e domo quadam ecclesiae
Antiochenae excedere nollet, ^interpellatus Imperator Aure­
lianus (270—275) rectissime — ita Eusebius — hoc negotium
dijudicavit, iis domum tradi praecipiens, quibus Italici
Christianae religionis antistites et Romanus episcopus scri­
berent." H. E. lib. VII. 31. Item Liberius Papa ab Am­
miano Marcellino, viro ethnico, simpliciter ..Christianae legis
antistes" (Rerum gestarum, lib. XV.) nominatur: deinceps
mentionem facit de auctoritate, «qua potiores aeternae Urbis
Episcopi". Ecce primatus realis praesentia.1)
Arg. IV. Ex ratione divinae Providentiae. Quidquid
unquam pro Deo et Jesu Christo praeclare gestum est,
Romanus Pontifex dux et auctor fuit. Ergo Romanus
Pontifex non est Jw/ichristus, sed vir Dei. Cum conceptu
enim divinae Providentiae, ecclesiam modo speciali regentis,
valde repugnat, ut jura Dei et Christi regnum a principio
usque ad hanc aetatem ipsi per se et directe defendenda
') Cf. L. Duchesne, Eglises séparées (2. édit. 1905), p. 113—163:
L'Eglise romaine arant Constantin. — Harnack, Die Mission und Ansbreitung des Christentums (1902), S. 268—272 eos recensens, qui a Polycarpo ad Originem peregre abierunt, ait: «Dabei tritt die romische
Gemeinde in überraschender Weise in den Vordergrund: sie ist der
Zielpunkt der moisten Christen, die wir als Reisende kennen."

*
36

ôG4

Quaestio XV, Art. 1\ .

relinquantur, qui sedeat in sede superbiae tanquam Anti­
christ us. Ad probandum antec. nonnulla facta nomino, hi­
storicis exponenda Pontifices paganismo restiterunt, passi
fortiter martyrium; haereticis docendo, dirigendo, patiendo
plurima, ut Sylvester, Julius, Damasus impugnando Arianos;
Caelestinus Nestorianos, Leo M. Eutyehianos, Martinus
Monothelitas; barbaros subegerunt praedicando, educando,
puta Gregorius M et Nicolaus M.; dimicarunt adversus
morum corruptelam et pro libertate Christi ecclesiae uti
Gregorius VIL, Innocentius 111.; vindicarunt a sectis uni­
tatem fidei, sacramenta, hierarchiam, consilia evangelica,
libertatem Christianam, integritatem S. Scripturarum, uti
Pius V.; adversati sunt philosophismo, ut Pius VI. et
Pius VII.; eorum, (pii in Christum credunt, maximam par­
tem ad fidem adduxerunt, et tradiderunt praecepta vitae
integerrimae. Hodieque a Pio IX. ad Pium X. feliciter
regnantem, collapsis rebus maximis, confusis haereticorum
et rationalistarum sententiis, Roma per Christum verba vitae
aeternae habet. Nec vate opus est, ut intelligatur, certa­
minis futuri adversus errores et pro Christo Deo duces fore
Romanos Pontifices. Cf. Wiseman, Lectures on the principal
doctrines and practices of the catholic church, lect VIII.
Objectiones.

Obj. I. Antiquissimi patres de primatu non tractant
in extenso, et adeo obscure. Ex iis ergo parum probatur.
liesp. Dist.: patres illi de primatu non tractant in ex­
tenso, quod operum suorum argumentum hoc non poscit,
cone.; quod primatum non crediderunt, nego. Neque veteres
obscure loquuntur; quamvis enim testimonia quaedam in­
directa aut implicita per se sola primatum non demonstrent,
magna copia suppetit aliorum testimoniorum, de quibus,
maxime simul sumptis, dubitatio incidere non potest.
Instabis. Ex antiquis testimonium Irenaei illustre ha­
betur. At potentior principalitas, (piam hic ecclesiae Romanae
tribuit, fortasse ob urbis honorem et splendorem attributa
est. Irenaeus ergo testis incertus est.

Quaestio XV, Art. IV

565

Resp. Dist. min.: illa potentior principalitas ab Irenaeo
fortasse ob urbis splendorem ecclesiae Romanae attribuitur,
si extra textum ex opinione praeconcepta judicamus, trans­
eat; si verba Irenaei ipsa spectamus, neyo. l't de primatu
interpretemur, cogunt littera textus, quae tota in idea ecc/esiac insistit: „ad hanc
ait - ecclesiam
*
: et „omnem eccle­
siam, hoc est, qui sunt undique fideles. Ex contextu accipi­
mus, S. Irenaeum tractare de auctoritate traditionis apostolicae, quam ut probet, allaturum se dicit auctoritatem
«maximae et antiquissimae et omnibus cognitae, a glorio­
sissimis Apostolis Petro et Paulo Romae fundatae et con­
stitutae ecclesiae
.
*
Accedit auctoris /inis. Gnosticis veri­
tatem persuadere conatur, non ex amplitudine civitatum,
quod absurdum sit, aut ex potentia temporali, sed ex
charismate veritatis, de quo Adv. haer. IV. 26. haec scribit:
«Iis, qui sunt in ecclesia presbyteris (primi ordinis seu
episcopis) obaudire oportet, his qui successionem habent
ab apostolis, qui eum episcopatus successione charisma
veritatis certum secundum placitum Patris acceperunt “
Denique aliorum auctorum loci paralleli ostendunt, veteres
ecclesiae Romanae veneratas esse auctoritatem, non quia
in urbe constituta est, sed quod cathedra Petri sit, locus
Petri.1) Quare Bossuet jure ac merito «Ludunt.
inquit —
qui potentioris principalitatis nomine Lrbis amplitudinem
designari putent." Defens. declarat, cleri Gallic, lib. X. 6.
Instabis. Necessitas conveniendi ad ecclesiam Romanam,
de qua Irenaeus loquitur, non moralis est, sed naturalis,
cui in originali non (W responderit, sed ανάγκη aut άναγκαϊον.
Atqui primatus Romani Pontificis necessitatem ethicam seu
obligationem ecclesiarum secum fert. Ergo textus Irenaei
vim argumenti
non habet,
o
Resp. Dist. maj.: Necessitas illa non est moralis ex­
pressa in forma legis, transeat; nec indicata in facto, nego.
Multi convenire ad hanc ecclesiam idem esse docuerunt ac
') Pro critica textus Irenaei per partes vide Chapman, Iter,
lit'ucd. 1895, p. 49—64, 1896, p. 385—400; Funk, Kircheneiesch. Abhandl.
und Unters. B. I., p. 12—23; Wilmers, />c Ecclesia ('/tristi, p. 218—226.

566

Quaestio XV, Art. IV.

«

convenire cum, locutionem a vetere interprete a graeco
συμβαίνειν none eisdem verbis redditam. Irenaeus igitur
legem conveniendi, utique in rebus lidei, cum ecclesia Ro­
mana directe expresserit. Salmasius etiam in libro De Pri­
matu, quem contra primatum scripsit, ita legit: „Necesse
est, dicit, omnem Ecclesiam convenire ad Romanam, id
est, ut Graece locutus fuerat Irenaeus, συμβαίνειν προς την
των ‘Ρωμαίων Ιχκϊ.ηΰίαν. quod significat: convenire et con­
cordare in rebus fidei et doctrina cum Romana ecclesia?
Cum Salmasio Schneemann refert concinere quum pluri­
mos alios acatholicos, tum Henricum Thiersch et Adolphum
Stieren, viros eruditione insignes. Quorum omnium sen­
tentiae et Harnack favet. *) Addubitantibus autem lectio­
nem hanc aut etiam negantibus constare tamen potest
Irenaei pro primatu allata auctoritas. Et quidem undenam
tanti confiuxus ecclesiarum fideliumque ad Urbem neces­
sitas? Physicum quandoque vocant, non solum quod factum
affirmetur, sed pariter quod factum illud confiuxus natu­
ram rei sequatur. Sequitur enim ex potentiori principalitate
Romanae ecclesiae, ut omnes aliae ecclesiae, si veritatem
fidei servare et defendere volunt, tantae auctoritati sese
conformandi causa eandemque haereticis opponendi gratia
Romanum iter suscipiant. Ecce in facto designata lex.
Nam si veram servare fidem lex est, ad ordinem etiam
moralem seu ethicum pertinet, tantae auctoritati parere.
Sic indirecte idem concluditur, quod in priori lectione directe.
Urgebis. Irenaeus ecclesiae Romanae auctoritatem
ostendit in testando, non in regendo. Ergo pro majori
hujus ecclesiae potestate spirituali argumentum certum ex
Irenaei testimonio inferri non potest.
liesp. Dist. antec.: Irenaeus ostendit ecclesiae Romanae
auctoritatem in testando cum potestate, conc.; hac potestate
exclusa, nego. Et nego consequens. Sanctus doctor gnosticis,
qui sua seorsim ab apostolis accepta doctrina absconditis') Harnack, Dogmengeschichte, B. 1 , p. 106 Cf. Schneemann,
S. Irenaei de ecclesiae Romanae primatu testimonium in Collect. Lacensi, t. IV.. Appendix; Massuet, Opera S. Irenaei et auctores citatos
p 514.

Quaestio XV, Art IV.

567

que gloriabantur mysteriis, hanc regulam opponit: «si re­
condita mysteria scissent Apostoli, quae seorsim et latenter
ab reliquis perfectos docebant, his vel maxime traderent
ea, quibus ipsas Ecclesias committebant/ Porro confu­
tationis ejus totiusque egregii operis Adv. Haereses capita
haec: S. Spiritus in ecclesia operatur; ubi ecclesia, ibi
veritas; omnes igitur in ecclesiae unitate permanere tenen­
tur; veritas ecclesiae cognoscitur signo apostolicitatis: apo­
stoli suis successoribus, episcopis, suum ipsorum locum magi­
sterii tradiderunt; episcopi cum episcopatus successione
charisma veritatis certum secundum placitum Patris acce­
perunt; episcopis obedire oportet. Tota denique ratiocinatio
librorum Adv. Haereses in conceptu hierarchiae seu princi­
patus sacri fundatur. Jam vero in hoc principatu sacro
potentior principalitas ecclesiae Romanae competit. Tantum
ergo abest ut S. Irenaeus de potestate ecclesiae Romanae
taceat, ut ex tota sancti doctoris argumentatione ejusdemque profundo de ecclesia vera conceptu enascatur.
Dices. S. Irenaeus in controversia de celebrando
Paschate Victorem, Romanum Pontificem, admonet, «ne
integras Dei ecclesias, inorem sibi a majoribus traditum
custodientes, a communione abscindat " Eus. I I. E. lib. λ’. 23.
At, quo liberius Pontificem admonuit, eo minus primatum
agnovit.
Resp. Dist. antec.: S. Irenaeus Victorem admonuit
seditiose, nego; decenter, conc. Irenaeum admonuisse «de­
center" {liQoa^xdviwc) apud Eusebium legimus. Porro haec
ipsa admonitio primatum ostendit, cum clarum sit eam fieri
non negandae potestatis causa, sed Pontificis placandi.
Obj. 11. S. Cypriani magna auctoritas. Hic autem in
concilio Carthaginensi Ili. coram 86 episcopis ait: „Superest
ut de hac ipsa re singuli quid sentiamus proferamus: ne­
minem judicantes . . . Neque enim quisquam nostrum Epi­
scopum se Episcoporum constituit, aut tyrannico terrore
ad obsequendi necessitatem collegas suas adigit, quando
habeat omnis episcopus pro licentia libertatis et potestatis
suae arbitrium proprium, tainque judicari ab alio non possit,
quam nec ipse potest alterum judicare/

568

Quaestio XV, Art. IV

Jlesp. Dist. maj.: S. Cypriani auctoritas magna est
generating cone.; semper in illa lite de rebaptizandis, nego.
Dato, non concesso, haec verba tacite etiam ad Stephanum
Papam directa esse, minorem dist.: his verbis Cyprianus
rejicit jus primatus, nego; applicationem in casu subterfugit,
conc. Locus ille ex tribus rectius intelligetur. Primo, fieri
potest, ut vir ceteroqui laude dignus mente quieta recte
sentiat, et in aestu controversiae quaedam exaggerate pro­
ferat, atque etiam prorsus erronee. Tum, alias a Cypriano
dicta sedato animo non delentur iis, quae, exorta lite, for­
tasse pronuntiaverit primatui minus consona. Verba deni­
que illa absolute dicta esse nequeunt; cum absoluta loquendi
agendique potestas, singulis episcopis concessa, unitatem
ecclesiae, opere egregio Cypriani celebratam, a stirpe tolleret.1)
Verum sanctus martyr quaestionem limitat: ,/Ze hac — in­
quit — ipsa re,“ item ep. 72. ad Steph.: „Qua in re“; ni­
mirum rem illam ut disciplinarem tractasse videtur.*2) At
in ipsa controversia primatum in se non rejecit. Hinc, ut
Stephano persuadeat hac in re „ratione vincendum" esse,
allegato Petri exemplo: „nec Petrus — inquit — quem
primum Dominus elegit et super quem aedificavit ecclesiam,
cum secum Paulus de circumcisione disceptaret, vindicavit
sibi aliquid insolenter aut arroganter; ut diceret se prima­
tum tenere “ etc. Ep. 71.; cf. ep. 70. ad Januarium, n. 3.;
ep. 73. n. 7. et 11. Quasi diceret: ita nec tu ad primatum
tuum provoces. Ergo Petri primatum in Stephano esse,
non negat.
instabis. Firmilianus, Cypriani in lite socius, ad Cy­
prianum de Stephano vehementem epistolam scribens, inter
alia his verbis utitur: „Stephanus, qui per successionem
Cathedram Petri habere se praedicat, nullo adversus hae­
reticos zelo excitatur." Inter Cypr. ep. 75. Ergo primatum
despexit.
Resp. Dist. antec.: Firmilianus Stephanum accusat,
') Cf. de Cypriani principiis et praxi generatim J. Tixeront,
Hist. des dogmes, t. I. (1905), p. 382 — 388, et J. Ernst, Papist Stephan I.
und der Ketzertaufstreit (1905), p. 18, 29, 10, etc.
2) Cf. Billuart. De sacramentis in genere ; Palmieri, De Itoni Pontifice.

Quaestio XV, Art. IV.

569

quod primatu non usus sit adversus haereticos, conc.; quod
primatu falso glorietur, nego. Mens Africani vehementissinii haec est: tu, Petri successor, in hac de rebaptizandis
controversia primatum tuum, quem verbis extollis, factis
dedecoras.
Dices. S. Cyprianus quoque verbis praesumptionis, pra­
vitatis aliisque non minus contumeliosis in Romanum Pon­
tificem usus est. Quae certe non sunt episcopi, primatum
credentis.
Resp. Dist. antec.: haec ab irato sunt dicta conc.; ex
mente ecclesiae, nego. Unanimem patrum de primatu con­
sensum ostendimus. De Cypriano autem S. Augustinus:
,,Illa quae in Stephanum iratus effudit, retractare nolo: quia
et non opus est, ... et ea praeterire melius est, quae
periculum perniciosae dissensionis habuerunt.“ De bapt.
lib. V. 25. Veruntamen: „si quid in eo fuerat emendandum,
purgavit Pater falce passionis.“ Ep. 93 ad Vincentium.11
Obj. III. Primatus origo explicari potest per causas
humanas, qualia sunt: ingens in urbe fidelium multitudo,
splendor Romae, divitiae, caritas eximia, origo apostolica,
fides integerrima et intrepida, Romanorum episcoporum
versutia, ambitio, decreta imperatorum. Nulla igitur ne­
cessitas admittendae institutionis divinae.
Resp. Dist. antec.: per causas illas primatus explicari
potest, negatis omnibus certissimisque documentis historicis,
transeat; secundum veritatem historicam, nego. Missum
facio, quod de Pontificum „ambitione et versutia
*
falso
asseritur: de causis vero, quae primatum gignere potuerint,
nihil utra habemus dicere, quoniam S. Scripturae, patres,
ratio, facta primatus originem divinam esse demonstrant.
‘) M. Molkenbuhr, Dissert, critieae (1790) et V. Tizzani. La celebre
contesa fra S. Stefano e S. Cipriano (1862), documentorum, ad hanc
controversiam pertinentium, authentiam non agnoscunt et ipsam
controversiam ex integro aut ex parte commentitiam esse credunt
Contra (pios cf. L. Berti, De thcol. disciplinis ; Freppel, S. Cyprien et
l't'f/lisi d'Afrique au III. siècle. - De hypothesi modificati ab ipso
Cypriano tractatus Dc catholicae ecclesiae unitate, vide U. J Chapman,
Rec. Bt'nt'd, 1902 et 1903.

570

Quaestio XV, Art. IV.

Romanorum Pontificum auctoritatem non in praxi modo,
verum etiam in doctrina antiquorum reperimus. Quodsi
urbis majestas nonnihil contulerit, unde praxis explana­
retur, majestas Christi firmamentum erat in quo doctrina
primatus fundabatur. Providentia autem divina vere dig­
num erat, ut ordinatis ad finem mediis, Romae sedem
aptam Petri successoribus praepararet, quemadmodum per
imperium Romanum evangelizantibus pacem viam quodam­
modo paraverat. Haec criticam dehonestare non poterunt;
indoles criticae in iis desideratur, qui primatum Romanum
super urbis potestatem, errorem itineris Petri Romani,
Romanorum episcoporum fraudem ambitiosam aedificatum
perhibuerint.
Instabis. Imperatores Valentinianus III., Carolus Μ.,
Phocas, maximam decretis suis Romanae Sedi auctoritatem
obtinuerunt. Ergo decreta ista primatus causa videntur.
Resp. Dist. antec.: ista decreta primatum creaverunt,
nego; confirmaverunt, subdist.: in foro civili, conc.; in foro
ecclesiastico, nego. Nulla comminiscendi arte opus est:
constat enim verissimis rationibus, primatus causam esse
Christum. Quodsi decretum principis interdum iis vocabulis
conceptum sit, quae minus accurate dicantur, haec sane
non ad verbum sed ex mente ecclesiae universalis et do­
ctorum auctoritate interpretanda sunt.
Urgebis. Canone III. concilii Cpolitani I., quod est
oecumenicum secundum, statutum est: „Cpolitanae civitatis
Episcopum habere oportet honoris primatum post Roma­
num Episcopum, propterea quod sit nova Roma.“ Similiter
can. XXVIII. concilii Chalcedonensis: „antiquae Romae
throno, quod urbs dta imperaret, jure Patres privilegia tri­
buerunt. Et eadem consideratione moti 150 Episcopi novae
Romae throno aequalia privilegia tribuerunt.“ Ex quibus
sequitur, primatum ex civili Romae imperio natum esse.
Resp. Dist. antec.: istis canonibus statuitur de Summo
Pontificatu, nego; de patriarchate, subdist.: allegando causam,
ab ecclesia damnatam, conc.; causam, in jure receptam, nego.
Sophisma, quo patriarchatus Cpolitanus extollitur, Byzantinismum olet: nec approbatum est ab ecclesia catholica.

Quaestio XV, Art IV.

571

a) Non agitur de Summo Pontificatu. Quod patet 1° ρχ
connexione canonis III. Cpolitani cum canone II., quem in
determinando episcoporum ordine et honore complet: 2° ex
conclusione prolati canonis Chalcedonensis: rut Ponticae, et
Asianae et Thraciae dioeceseos metropolitan! soli ... a
praedicto throno Cpolitanae Ecclesiae ordinemur·': 3° ex
eo quod Leo M. non Pontificatus Summi jura, sed „tot
metropolitanorum primatus® et· ^provincialium jura prima­
tuum" attentata esse queritur (ep. 105. et 106.); 4° ex
historia, siquidem veteres totam de canonibus istis contro­
versiam ad litem de patriarchatu referunt
b) Causa allegata rejecta est. Nam 1° Leo M. declara­
vit: „alia ratio est rerum saecularium, alia divinarum: nec
praeter illam petram, quam Dominus in fundamento posuit,
stabilis erit ulla constructio." Ep. 104 2° Ecclesia Ro­
mana canonem III. Cpolitanum non accepit, ut patet ex
Leone M., ep. 106. ad Anatolium Cpolitanum episcopum et
ex Greg. M., Ep. lib. VII. 34. Canon autem Chalcedonensis
a Leone M., concilii confirmationem rogato, his verbis re­
pudiatus est: in irritum miti imus et per auctoritatem b. Petri
Apostoli generali prorsus definitione cassamus.
Ep. 105.
3° Canon Chalcedonensis in collectionibus pluribus ex­
punctus est, ut in collectione Latina Dionysii Exigui et
Isidori; in Prisca; in Graeca Joannis Antiocheni: in Arabica
Josephi Aegyptii. 4° Anatolius episcopus Cpolitanus. tam
Romanae Sedis auctoritatem quam canonis Chalcedonensis
indignitatem professus est, haec ad Leonem M. scribens:
,,pro certo beatitudo vestra hoc habeat, nullam esse culpam
in nie.“ Paulo post gestorum vis omnis et confirmatio dici­
tur Romano Pontifici reservata; et addit: ..Hoc igitur bene
compertum Sanctitas vestra cognoscat, nihil ex me istius
causa factum esse negotii, qui semper omnem jactantiae levi­
tatem et aliena appetendi cupiditatem mihi vitandum credi­
derim.® Inter Ep. Leon. M. 132.
Replicabis. In canone XXVIII. Chalcedonensi, jam pro­
lato, legimus: „ antiquae Romae throno, quod urbs illa im­
peraret, jure patres privilegia tribuerunt." Ergo concilia,
non Christus, primatum creaverunt.

572

Quaestio XV, Art V.

Resp. Dist. antec.: iste canon rejectus est, conc.; do­
ctrinam ecclesiae exprimit, neyo. Ex argumentis, ante po­
sitis, facile intellectu est, quam vere Bonifacius I. dixerit:
,,lsta privilegia huic ecclesiae a Christo donata, a synodis
non donata, sed jam solummodo venerata et declarata sunt/
Ep. 8. Sophistica autem canonis illius redactio non orta
est ex dubia de primatu fide, siquidem catholica doctrina
de divina primatus institutione Actis Chalcedonensibus di­
lucide confirmatur; sed cum nihil melius invenirent fautores
patriarchatus Cpolitani, rationes ambiguas adduxerunt.

Articulus V.

Quonam jure primatus episcopatui Romano annexus sit.
I. Conjunctio episcopatus orbis et episcopatus
urbis, hoc est, primatus et Romani episcopatus.
Factum hujusmodi conjunctionis ex iis, quae de primatu
Pontificis Romani disseruimus, innotescit. Itaque ex dispu­
tationibus tum de Petri primatu et martyrio Romano tum
de primatu Romani Pontificis haec duo certa sunt: 1° Pe­
trum jure divino habere in eodem primatu perpetuos suc­
cessores; 2° stante praesenti rerum statu, primatum illum
episcopatui urbis esse annexum.
Quaeres, utrum primatus et episcopatus Romanus sint
duo episcopatus, quo modo episcopus alicujus loci adjungit
sibi alium episcopatum? Respondet Cajetanus: „Quuin autem
dicimus, Petrum et Romanum pontificem, et pontificem
ecclesiae catholicae, non duos intelligas pontificatus; non
enim sunt duo in actu, sed in potentia tantum, hoc est,
quia potuissent esse duo, ut patet ex dictis. Unde non se
habent sicut duo episcopatus uniti, non erat siquidem in
Rom. ecclesia episcopatus ante Petrum: sed ipse Petrus
Rom. ecclesiam erexit in pontificatum, non alium, quam
suum, quem secum vehebat, ita quod pontificatum suum,
quem a Christo habuit relate ad ecclesiam Catholicam, re­
tulit ipse Petrus ad ecclesiam Romanam appropriando sibi
illam.u De Rom. Pont, instit. cap. XIII. Est igitur una
potestas primatialis.

Quaestio XV, Art. V.

573

II. Variae catholicorum sententiae de jure, quo
primatus episcopatui Romano annexus est. Diver­
sitas sententiarum hac de re oritur a sententiarum diver­
sitate de modo, quo Petrus episcopatum Romanum primatui
suo appropriaverit. D. Soto, conjunctione supposita, uni­
versalitatem episcopatus Romani de jure divino esse docet:
ipsam autem conjunctionem, quod a solo Petro, nihil man­
dante Deo, manaverit, de jure humano esse affirmat. In
IV. Sent. dist. 24. q. 2. art. 5. Joannes a S. Thoma ait: „Et si
probabile sit ex aliquo mandato revelatione sufficienti ad in­
ducendum jus divinum, Petrum cunjunxisse pontificatum
Ecclesiae episcopatui urbis, non tamen est certum eam con­
junctionem esse de jure divinoJ Cursus theolog. tract, de
auctor. S. Pont. art. IV. 9. Cajeta nus docet, rationem suc­
cedendi Romani Pontificis esse ..ecclesiae Romanae appro­
priationem ad pontificatum Petri, firmatam et Petri morte,
et Christi mandat ou. De Rom. Pont, instil. cap. XIII. Hic
igitur conjunctionem jure divino factam esse pro certo
ponit. Auctores in tres illas sententias juris scilicet eccle­
siastici, juris mixti et juris divini discedunt, sed tertia sensentia tenenda videtur, quam probabiliter etiam Angelicus
expressit, inquiens: „ut (Dominus) suam potestatem magis
ostenderet, in ipsa Roma, quae caput mundi erat, etiam
caput Ecclesiae suae statuit.u III. 35. 7.
III. Utrum episcopatus Romanus et primatus ita
conjungantur, ut sint inseparabiles. Diximus, Domi­
nici Soto et aliorum quorundam judicio utriusque dignitatis
unionem jure tantum humano esse constitutam. „Quamvis
autem — ait Benedictus XIV. — possit in aliquo sensu
dici, supremam Ecclesiae monarchiam jure tantum humano
esse annexam sedi romanae, quia nimirum utriusque unio,
nexus et alligatio ortum habuit ex facto Petri, attamen
non videtur posse sustineri illorum opinio, qui asseruerunt,
praefatam annexionem ita esse de jure humano, ut possit
ab Ecclesia dissolvi, et una ab altera separari.** De Syn.
II. 1. n. 1. Joannes a S. Thoma unum casum excipit, quo
Roma deleretur. «Extra hunc vero casum
hic ait existimo nullum dari posse ita urgens quod justificare posset

574

Quaestio XV, Art. V.

istam separationem, nec etiam, validam reddere." Affirmat
autem se ad exceptionem illam moveri, „quia ille casus
eversionis Romanae urbis absolute non est impossibilis, et
de facto eventurus putatur tempore Antichristi." L. c. n. 21.
Apparet autem doctrinam de separabilitate e quaestione de
conjunctionis jure ita pendere, ut, posito conjunctionis jure
divino, inseparabilitas absoluta sequatur. Cf. Franzelin, ])e
ecel. Christi, thés. XII.
Quaeres, utrum inseparabilitas absoluta eum etiam casum
excludat, quo Providentia extraordinaria quadam disposi­
tione significaret, primatum ab episcopatu Romano esse
transferendum. — Resp. Putatur casus ille, tametsi per se
non repugnet, nunquam venturus; prout ex rationibus ex­
ponendis patebit, quibus conjunctio prorsus definitiva pro­
bari videtur.
IV. Quale sit jus illud divinum, quo primatus
episcopatui Romano annexus est. Jus illud oriri cen­
setur 1° aut ex sola electione Petri, qua posita, jam in
nullius potestate esset, episcopatum Romanum et primatum
dispescere; aut 2° ex voluntate Christi, quomodocunque
manifestata, qua successionis modus, a Petro proprio libitu
determinatus, definitive firmatus haberi debet; aut 3° ex eo,
quod appropriatio et conjunctio, mandante Christo, facta
sint At „si sola Petri, — Suarez inquit — ut summus
Pontifex erat, voluntate fieret, alterius etiam pontificis vo­
luntate mutari aliquando potuisset". Disp. A'. De Summo
Pont. sect. III. Ita Mendive, instil, theol. dogmat. P. I.
(1895), cui hypothesis de sola voluntate Petri displicet,
jure concludit: «hinc minime certum est, deesse romano
pontifici potestatem primatum alio transferendi, quando id
postulat necessitas: certo autem constat, hanc translatio­
nem sine romani pontificis voluntate fieri haud posse." Ob
eamque rem, si causa quaeritur, cur conjunctio, a Petro
vivente non mutata, rata manserit, ad sententiam 2. aut 3.
de jure divino adducimur.
Quaeres, quonam modo divinum de conjungendo episco­
patu urbis et orbis mandatum Petro significatum sit. Resp.
De nuxlo hoc tantum accepimus, quod S. Ambrosius scripsit,

Quaestio XV, Art. V.

575

videlicet Petro Roma egredienti Christum occurrisse; apo­
stolum autem ad nutum Domini, dicentis: Venio iterum
crucifigi, sponte Romam remeasse. Sermo contra Aurent. de
basii, tradend. Innocentius 111. affirmat Petrum „ex reve­
latione divina ab Antiochia translatum fuisse ad Urbem
.
**
Ep. lib. II. 209. Veruntamen non idcirco quod testimonia
de modo locum dubitationi relinquant, res ipsa redditur
dubia.
V. De propositione 35. Syllabi Notatur in Syllabo
haec thesis: Nihil vetat, alicujus Concilii yeneralis sententia
aut universorum populorum facto, summum Pontificatum ab
romano Episcopo atque Trbe ad alium Episcopum aliamque
civitatem transferri. Nuytz, professor Taurinensis, errorem
istum propugnavit. Certe translationem sedis intellexit, non
residentiae; Pontifices enim nonnullos pluribus annis Ave­
nione, alios exsules in locis diversis commoratos esse
constat. Apparet autem ex notata Taurinensis propositione,
firmissimam quandam inter urbis episcopatum et primatum
admittendam esse conjunctionem; utrum vero conjunctio
jure divino facta sit necne, hac Syllabi nota non explora­
tum est. Neque ecclesia alibi conjunctionem, de qua dixi­
mus, jure divino statutam esse, tanquam rem fidei expresse
definivit.

Thesis: Primatus probabilius jure divino episcopatui Ro­
mano annexus est.
Argumenta.

Arg. I.

Primatum et episcopatum Romanum divino
jure conjungi, prudenter credimus, si gravissimorum testium
in eam rem sententiae proferri possunt. Haec autem te­
stimonia sive implicita sive explicita exstant. Quod probatur.
a) Testimonia implicita. Nexus absolutus utriusque dig­
nitatis jure mere humano constitui posse non videtur.
Atqui veteres assensu communi docent, dignitates illas in
concreto et absolute conjungi. Ergo. Proh, minor. Patres,
quorum judicia clara et certa articulis superioribus adscripta
sunt, in Summis Pontificibus primatum agnoscunt, quod
sint episcopi Romani, quod locum Petri et sedem apostolicam

576

Quaestio XV, Art. V.

teneant, quod sedeant in cathedra Petri; nusquam autem
suspicantur fieri posse, ut primatu potiatur, qui episcopus
Romanus non sit.
b) Testimonia explicita. S. Gelasius, Papa: „ Sedis illius
praesuli consensus est adhibendus, quem cunctis sacerdoti­
bus et divinitas summa voluit praeeminere/ Ep. 11. ad
Anast. imper. Idem, Ep. 14. asseverat Christum ^dispen­
satione mirabili Petrum in dominam gentium, Romam di­
rexisse4*. — Rursus Nicolaus L: „ Privilegia illius sedis per­
petua sunt; divinitus radicata atque plantata sunt; impingi
possunt, transferri non possunt." Ep. 8. ad Midi. imper.
— Ronifacias VIII.: n Ecclesiam Romanam irnperserutabilis
divinae Providentiae altitudo universis dispositione incommu­
tabili praetulit ecclesiis/ Bulla Sacrosanctae Romanae. —
Leo NUI.: „nec sine speciali Dei numine ad illam idololatrae
Orbis Μιτρόπολιν b. Petrus Apostolorum Princeps gressus
egit, ut ejusdem Pastor evaderet, eique supremi Aposto­
latus auctoritatem in perpetuum transmitteret/ Litterae ad
Em. Card. Rampolla, 15. Juni 1887. Postea, die 11. Maji
1899: «Unam ex omnibus romanam urbem ad munera ex­
celsiora atque altiora humanis delegit sibique sacravit Ser­
vator perpetuitate temporum/
Quod pro thesi ex Concilio Vaticano prius erueram,
dubito an satis valeat. In Const, dogm. Pastor aeternus,
cap. II. haec: „qui (S. Petrus) ad hoc usque tempus et sem­
per in suis successoribus, episcopis sanctae Romanae Sedis,
ab ipso fundatae, ejusque consecratae sanguine, vivit et
praesidet et judicium exercet. Unde quicumque in hac Cathe­
dra Petro succedit, is secundum Christi ipsius institutionem
primatum Petri in universam Ecclesiam obtinet/
cap. III.: «Docemus proinde et declaramus, Ecclesiam Romanam disponente Domino super omnes alias ordinariae potestatis obtinere principatum/ Dicet in his connexis firmissima primatus cum sede Romana subaudiri videatur,
verba tamen hujus Constitutionis eam vim non habent, ut
connexio juris divini tenenda sit. Quod Th. Granderath,
Constit. dogmaticae Conc. Vatie. (1892), p. 137—150 docte
probat. Conclusio ejus haec est: «Ipsis igitur capitis ver-

Quaestio XV, Art. V.

bis non enuntiatur, Primatum cum Romana sede ab ipso
Christo immutabiliter connexum esse. Patres autem Con­
cilii Vaticani de ea re nihil in Constitutionem recipere voluisse,
praeclarissime ejus historia probatur
.
*
Arg. II. Ex convenientiis, a) Divino ecclesiae Con­
ditori maxime convenit, apostolis suis manifestare rem, ad
ecclesiae unitatem et pacem continendam valde necessa­
riam. Atqui sedes certa et lixa valde necessaria est, ut
ecclesiae pax et unitas serventur. Ergo. Quare Canus:
,Si enim Moysi — inquit — locus ille revelatus est, quem
Dominus elegerat, ut inde a Judaeis divina oracula pete­
rentur, quanto magis credendus est Christus Petro mani­
festasse, quisnam esset ille locus, ubi constituerat regni
sui et principatum et sedem collocare.“ De locis theolog.
lib. VI. 8, ad 10.
b) Idem convenit Christo triumphanti, juxta hoc An­
gelici: „ut suam potestatem (Deus) magis ostenderet, in
ipsa Roma, quae caput mundi erat, etiam caput Ecclesiae
suae statuit in signum perfectae victoriae, ut exinde tides
derivaretur ad universum mundum.“ 111. 35, 7. ad 3.:
cf. De reg. prine. lib. I. 14.
c) Nec Summi Pontifices inter maximas angustias,
quibus ab ecclesiae principio Romae saepissime pressi sunt,
unquam de sede transferenda cogitarunt. At conjunctio
tam fixa, ut separatio ne in mediis quidem angustiis cui­
quam in mentem venerit, juris divini esse videtur.1)
Objectiones.

Obj. I.

Petrus aliquando sine certa sede fuit. Et si
interea fuisset occisus, nihilo setius alius in ejus locum suc­
cessisset. Ergo primatus esse sine certa sede potest.
Resp. Dist. conclusionem: ergo primatus certa sede
carere potest absolute, transeat; hypothetice, nego. Posita
ordinatione Providentiae, quam argumentis ostendimus,
extra sedem, Romae fixam, aditus ad primatum jam nemini
’) Cf. Matnachi, Epist. ad auctorem a n onymu m opusc. inscripti Quid
est Papa (1786); J Hollweok, Der Apostolische Stuhl u Rom (1S95).
Do Groot, Summa apologet. Ed. tert»a

37

Quaestio XV, Art. V.

patet. Praeterea sedis certae necessitas ex eo negari non
potest, quod Petrus transitorie sine sede fuerit, sed admit­
tenda est potius, quod status illius incertitudinem re­
liquerit.
instabis. Testimonia adscripta hoc unum probant,
S. Petrum Romae sedem fixisse, auctrice Dei providentia.
Atqui ad unionem jure divino constituendam non sufficit
merus actus Providentiae respectu Petri, sed respectu po­
sterorum mandatum requiritur. Ergo nexus primatus cum
episcopatu Romano juris divini non est.
Resp. Dist. maj.: ea testimonia ostendunt, auctricem
Dei providentiam exclusive respectu Petri et electionis
mutabilis, nego\ respectu omnium Summorum Pontificum
et .electionis definitivae, conc. Concedo minorem, et con­
clusionem nego. Ex locis, in probatione allatis, apparet, a
sanctis doctoribus eam admitti Providentiae dispositionem,
quae > lex fixa haberi debeat; ajunt enim: transferri non
possunt; dispositione incommutabili.
Obj. II. Roma vastata, episcopus Romanus esse non
potest. Id autem non repugnat, vastari Romam. Primatus
igitur ab episcopatu Romano avelli potest.
Resp. Transeant major et minor. Nego conclusionem.
1° Major non satis certa videtur. Etenim etiamsi Roma
solo ita aequaretur, ut nullus ibidem fidelibus pascendis
locus superesset, sedis tamen titulus, uti quondam in episco­
pis, i. p. i. maneret. Wilmers: ,,Tunc— inquit — eligere­
tur successor Romani Pontificis, qui perierat, sicut i nunc
eliguntur episcopi sedium destructarum in terris infidelium.
Qui eligeretur, haberet jura omnia ultimi episcopi Romani,
hinc etiam jus regendi Ecclesiam urbis, si haec aliquando
ex abysso emergeret? De Christi ecclesia (1897), p. 256.
2° Gravissimi viri censent Deum non permissurum, ut
Roma deleatur et ea certe ruina vix unquam evenire po­
terit, ut nulli fideles ac nullae episcopatus Romani reli­
quiae relinquantur. — 3° Denique etiamsi fieri possit, ut
episcopatus Romanus prorsus exstinguatur, episcopatus et
primatus in statu separationis, proprie dictae, non versa­
rentur, sed Deus ipse dispositione tam extraordinaria mun-

Quaestio XVI, Art. I.

579

(lanarum rerum utri usque nexum, quemadmodum matri­
monii vinculum morte conjugis, dissolveret.
Quaeres. Utrum haec propositio: Pius X. est Summus
Pontifex, sit de fide.
Resp. Propositio, quae in propositione de fide tan­
quam particulare in universali continetur, habetur de fide;
conf. p. 343, 344. Jam vero haec propositio: Pius X. est
Summus Pontifex, continetur tanquam particularis in hac
universali: Omnis homo acceptatus ab universali ecclesia
in Petri successorem est Summus Pontifex, quae est de
fide. Ergo propositio, de qua agitur, fidei assensu admit­
tenda esse videtur. Cf. Bill. De reg. fidei, diss. IV. art. 9.;
Salmant. De fide. disp. IV. duh. 2.

Quaestio XVI.
De vi et ratione primatus Romani Pontificis.
In hac quaestione de vi et ratione potestatis Pontificiae,
nonnulli contra catholicam doctrinam passione quam ra­
tione disputare maluerunt. At catholici gloriam Deo non
detrahunt, qui tantum Pontifici tribuunt potestatis, quantum
Deum ipsi concessisse viderint. Non est enim potestas nisi
a Deo, Rom. XIII. 1., atque: Omnia, et in omnibus ( 'hristus,
Col. III. 11. Quaerimus autem:
Primo. Utrum Romanus Pontifex potestatem suam a Deo
i m medi at e accipiat.
Secundo. Utrum Romanus Pontifex habeat totam pleni­
tudinem potestatis supremae.
Tertio. Utrum haec potestas sit ordinaria et immediata
in omnes et singulas ecclesias.
Quarto. Utrum jurisdictionis potestas mediante Pontifice
.Maximo an immediate a Deo in episcopos derivetur.

580

Quaestio XVI, Art. I.

Quinto. I trum Romanus Pontifex ex cathedra loquens
sit infallibilis. Ex S. Scriptura.
Sexto. I trum eadem infallibilitas ex traditione mon­
stretur.
Septimo. De calore Syllabi.
Octavo. Quaenam sit auctoritas congregationum Roma­
narum in materia fidei et morum.
Articulus I.

Utrum Romanus Pontifex potestatem suam a Deo
immediate accipiat
I. Status quaestionis. Designatio personae et
collatio potestatis. Quaeritur, utrum Romanus Pontifex
eam potestatem, quam jure divino ipsi competere supra
monstravimus, directe et immediate a Deo accipiat, ecclesiane mediante. Qua in controversia dirimenda designatio
personae et collatio potestatis distinguendae sunt. 1° S. Petrus
a Christo et designatus et clavibus donatus est. 2° Suc­
cessores Petri ab electoribus legitimis in ecclesia designan­
tur, variante tamen eligendi ratione, pro varia conditione
temporum. Est autem probabilius, hanc potestatem eli­
gendi ecclesiae divinitus competere proxime et formaliter,
regulative Summo Pontifici; hoc est, ecclesia habet jus eli­
gendi, Summus Pontifex per se solum habet jus dirigendi
seu determinandi electionis modum. Veruntamen non de­
sunt, qui existiment, Papam posse sibi successorem designare.
Quin immo non accederem ad eorum sententiam, qui desig­
nationem stricte dictam, hoc est, auditoribus non auditis,
prorsus illicitam esse opinantur.1) 3° Collatio potestatis ab­
solute soli Deo competit.
II. De modo, quo potestas Pontificia in eum,
qui ab ecclesia designatus est, transit. Joannes a
S. Thoma modum illum explicans, ait: „ collatio pontifica­
tus facta huic, qui de novo eligitur, non constat per ali’) Cf Holden, Die Designation der Nachfolger durch die Pdpste
(1892); L. Gaugusch, Das Rechtsinstitut der Papstirald (1905).

Quaestio XVI, Art. I.

5*1

quam revelationem factam de hac persona, constat tamen ex
prima illa institutione pontificatus, et collatione illius a Christo
Domino ipsi Petro, et. successoribus, ut notat pater Suarez . . .
nam hoc ipso quod legitime eligitur et designatur ad suc­
cedendum Petro, ex vi illius primae collationis ei debita
est potestas illa, quae Petro data est, ut remaneret in suc­
cessoribus, nec indiget nova alia collatione sed sola Ecclesiae
designatione." In II. 11. de auct. Summi Pont. II. art. 1.
n. 16.
Quaeres, utrum Papa electus claves secum afferat; aut
cuinam Papa moriens eas relinquat. Resp. Cajetanus: „quum
Papa — inquit — eligitur, neque secum claves affert, ne­
que ab ecclesia illas accipit: sed a Christo, non nova tra­
ditione sed antiqua illamet, qua tradidit Petro: Ecclesia
siquidem ministerio electionis personam deputat, quae Petro
succedat: Christus autem ipse in beato Petro et cuilibet
successori claves tradidit, et propterea vana est quaestio,
a quo accipit, aut cui relinquat moriens: verbum enim
semper vivum dat claves cuilibet succedenti, et non unus
alteri relinquit." De Rom. Pont, instit., cap. 111. ad 4.
III. Error democraticus de collatione potestatis
Pontificiae. Hoc loco rursus mentio infertur systematis
democratic!, cujus assertores ecclesiastici ministerii ac re­
giminis potestatem a communitate fidelium in pastores deri­
vari perhibent. Cujus erroris Richerius et Febronius aucto­
res praecipui fuerunt. Nam ille in opere, quod De ecclesiastica
ac politica potestate scripsit, ut alias plures ita et hanc pro­
positionem erroneam vulgavit: „Christus suam fundando
Ecclesiam, prius, immediatius et essentialius claves seu juris­
dictionem toti dedit Ecclesiae, quam Petro et aliis Aposto­
lis." Et quoniam suprema potestas immediate in multitu­
dine esse dicebatur, principes nonnulli, quod membra eccle­
siae nobiliora sibi viderentur, partem potestatis, Summo
Pontifici conferendae, sibi reservare maluerunt. At patres
Vaticani definierunt: „Si quis igitur dixerit, beatum Petrum
. . . honoris tantum, non autem verae propriaeque juris­
dictionis primatum ab eodem Domino nostro Jesu Christo
directe et immediate accepisse: a. s." ( oust. Pastor aeternus,

Quaestio XVI, Art. I.

Quaestio XVI, Art. II.

cap. I. De Romano autem Pontifice docent: ,,ipsi in beato
Petro pascendi, regendi ac gubernandi universalem Eccle­
siam a Domino nostro Jesu Christo plenam potestatem tra­
ditam esse.“. L. c. cap. III.

ripulis est, etsi Pontifex potestate sua. in bonum aliorum
utitur, sicut Citius hominis non venit ministrari, sed mini­
strare. Matth. XX. 28.
Obj. II. Deus et natura prius et immediatius ad sup­
positum quam ad aliquam suppositi partem, quamvis nobi­
lissimam, intendunt. Ergo Christus, potestatem supremam
conferens, immediatius ecclesiam quam Romanum Ponti­
ficem intendit. Explicatur antec. exemplo hominum, qui
videndi facultatem per oculum, tam piam per organum er
ministrum, exercent.
Resp. Transeat antec. Dist. conseq.: Christus, potes­
tatem supremam conferens, immediatius ecclesiam intendit
fnaliter, conc..; formaliter. nego. Pinis primatus est ecclesiae
bonum, et immediatum hujus potestatis subjectum Pontifex
Maximus. Quod de oculo dicitur ad rem non facit: quis
enim credat videndi vim a corpore in oculum derivari?
Obj. III. Ubi designatio personae et collatio potestatis ad diversos pertinent, fieri potest, ut ille, qui potestatem conferat, personam designatam, si digna non sit.
repudiet. Jam vero absque revelatione non constat, utrum
electus Pontifex a Deo accipiatur. Ergo quis sit verus
Pontifex, semper incertum erit, nisi ab ecclesia pariter ac
eligit potestas conferatur.
Itesp. Dist. maj.: haec regula valet simpliciter, trans­
eat; secundum quid, nego. Similiter dist. min.: absque re­
velatione generali de primatu, conc.; absque revelatione
toties quoties, nego. Christus, primatum perennem instituens,
nusquam statuisse legitur, ut sancti soli supremo regendi
munere fungerentur. Sed, lege Christi absoluta posita, se­
quitur, qui electus sit, eum a Deo semper accipi.

Thesis: Romanus Pontifex potestatem suam a Deo im­
mediate accipit.
Argumenta.

Arg. I

Oportet eum, qui potestatem confert, potes­
tatem illam aut superare, aut adaequare. At ecclesiae
membra quotquot sunt, suprema potestate Pontificia sunt
inferiores. Ergo Pontifices potestatem suam immediate a Deo
accipiunt. Prob, minor ex S. Scriptura: etenim Matth. XVI.
Luc. XXII. Joan. XXI. omnes denique textus, quibus pri­
matum a Christo institutum esse ostendimus, proxime et
immediate ad Petrum pertinent; fidelium autem multitudini
potestas suprema conferri nusquam legitur.
Arg. H. In eum, qui alicujus vices gerit, potestas
derivari non potest nisi ab illo, cujus vices gerit. Jam Sum­
mus Pontifex non ecclesiae sed solius Christi vice fun­
gitur. Suam ergo potestatem immediate, populo omnino
non mediante, obtinet. Prob. minor ex Scripturarum testi­
moniis veterumque sententiis, pro primatu Petri et Roma­
norum Pontificum antea adseriptis.
Objectiones.

Obj. I. Potestas, in bonum ecclesiae collata, potestas
ministerialis est. Atqui potestas Pontificia in bonum eccle­
siae confertur. Ita ministerialis est ac mediata.
Resp. Dist. maj.: haec potestas ministerialis est re­
spectu Dei, conc. ; respectu ecclesiae, subdist.: in quantum
collata est pro ecclesia, conc.; ab ecclesia, nego. Adversarii,
deficiente ratione positiva, a priori suam aequivocationem
comminiscuntur. Nam injure non eam potestatem, quae in
bonum aliorum conceditur, ministerialem vocant, sed illam,
<piae delegata ac nullo titulo proprio obtinetur. Potestas
igitur Pontificia respectu ecclesiae proprio sensu juris prin-

583

Articulus II.

Utrum Romanus Pontifex habeat totam plenitudinem
potestatis supremae.
Haec plenitudo est potestas jurisdictionis supremae tota et in-

584

7JW

*ί
Ι|!ίΙ
b

-1 i !
I 1

Quaestio XVI, Art. II.

divisa in uno Pontifice. Nani «plene habetur, quod perfecte
et totaliter habetur". S. Thom. III. 7. 9. Diximus autem
plenitudinem jurisdictionis, non ordinis. Pontifex enim „per
hoc quod est Episcoporum summus, non dicitur habere
plenitudinem potestatis per relationem ad corpus Domini
verum, sed per relationem ad corpus mysticumu. In IV. Sent.
dist. 7. q. 3. art. 1. q. 3. Quae quidem potestas spectari
potest a) in suis objectis, b) in suis subditis. De utrisque
pauca ex S. Thoma.
a) Objectum potestatis memoratae sunt tam res omnes
fidei et morum quam disciplinae et regiminis. Papa non potest
dispensare ^quantum ad ea, quae sunt de jure naturali et
quantum ad ea quae sunt de necessitate sacramentorum et
fidei; sed in aliis quae sunt de institutione Apostolorum,
cum Ecclesia habeat nunc eandem potestatem statuendi et
destruendi, potest per eum, qui primatum in Ecclesia tenet,
dispensari". In IV. Sent. dist. XXII. q. 3. art. 3. Cf.
S. Theol. II. II. 89. art. 9. ad 3.; C. Impugn., cap. IV.;
Quodl. IV. 13.
b) Subditi hujus potestatis sunt universalis ecclesia,
fideles et pastores tam seorsum singuli (piam simul omnes.
Scilicet „Papa habet plenitudinem pontificalis potestatis, quasi
Hex in regno', sed Episcopi assumuntur in partem sollicitu­
dinis, quasi judices singulis civitatibus praepositi" (In
IV. Sent. dist. XX. art. 4.); apud eum est ,,praelatio in­
distincte in *omnes , et sub eo alii, qui „super diversos di­
stinctam potestatem" accipiunt. L. c. dist. XIX q. 1. art. 3.
Ipse legibus mere ecclesiasticis non'nisi directive ligatur;
sed «quaecumque sunt instituta per Ecclesiam vel Ecclesiae
praelatos, sunt dispensabilia a Papa". Quodl. IV. art. 13.
„Hoc autem privilegium Christus Romanae Ecclesiae con­
tulit, ut omnes ei sicut Christo obediant" (C. Imp. cap. III.);
ex quo sequitur, ut „subesse Romano Pontifici, sit de ne­
cessitate salutis", C. errores Grace. cap. LXVIII.
Omnis igitur potestas, quam Christus ecclesiae suae
dedit, in Romano Pontifice tota residet; cujus regimen est
vere monarchicum, quia non modo habet potestatis partem
maximam, sed plenitudinem. Haec monarchia sicut a cor-

Quaestio XVf, Art. II.

Ô85

pore episcoporum non limitatur, ita supremae potestatis
mi.cturam ex monarchia et aristocratia nequaquam admittit.
II. Adversarii; distinctio Febroniana inter jura
primatus essentialia et accidentalia. 1° Tempore
concilii Pisani (1409) perhiberi coeptum est. Papam supe­
riorem esse ecclesia distributive non collective sumpta. Richeriani asseverant, potestatem Pontificis, (piem caput ministeriale vocant, ministerial! episcoporum potestate limitari:
nullam ipsi in corpus episcoporum auctoritatem competere;
ad illum tantum pertinere canonum exsecutionem, legis
interpretationem et dispensationem canonum loco concilii,
quod permanenter congregari non potest. 2° Gallicani in
Declaratione statuunt, concilia oecumenica esse supra Sum­
mum Pontificem (prop. 1.) et eum in auctoritatis suae
exercitio juri communi subjacere. Jus commune canones
universales, et nonnulli etiam regni et ecclesiae Gallicanae
consuetudines ac instituta intellexerunt. Cf. de 4 articulis
Gallicanis Gérin, Recherches hist, sur l’assemblée de 1682,
ed. 2. 3° Pessima certe habetur Febroniana distinctio inter
jura primatus essentialia et accidentalia.
Febronius in suo opere De statu Ecclesiae asseverat,
esse jura quaedam primatus essentialia, quae, divinitus pri­
matui annexa, ab eo separari non possunt, originaria, natu­
ralia, divina; sed alterius generis esse jura accidentalia, seu
derivativa, accessoria, humana, quorum origo decretalia
Isidori Mercatoris, temporum ruditas et ignorantia, domi­
nandi cupido. Addit, certius et prudentius ad essentialia
dignoscenda medium nullum reperiri, quam ut circa singulas
primatus partes et jura consulatur constans usus et disciplina
ecclesiae, qualem primis sex septemve saeculis cum maximo
ecclesiae bono et unitatis conservatione viguisse, ex scriptis
patrum, actis conciliorum, ipsorumque Pontificum gestis con­
stiterit. Postremo, ad essentialia jura referuntur jus supre­
mae inspectionis, jus supremi provisorii regiminis, jus con­
cilia generalia convocandi iisque praesidendi, jus vindicandi
canonum observantiam, etc.; accidentalia censentur jus con­
firmandi episcopos, canonizandi sanctos, recipiendi appella­
tiones, dispensandi, instituendi festa, casus reservandi, etc.

586

'l·

bt

·
4*:

mi.::

Quaestio XVI, Art. II.

Febroniana distinctione plenitudo potestatis Pontificiae
prorsus negatur; causa juris habendi ab occasione juris appli­
candi minime discernitur: accidentale, quod in tali usu juris
situm est, in ipsum jus transfertur; nec ulla habetur ratio
hujus veritatis, luce clarioris et in ipsa ecclesiae natura ac
fine fundatae, videlicet: primatum ex uno jure suo immutato
et pleno posse ac debere in tempore varia jura sua parti­
cularia explicare et applicare pro variis ecclesiae utilitatibus
et indigentiis. Haec est purior ista jurisprudentia, (piam ei
Enisam' conventus punctatores (1786) non exiguo ecclesiae
damno secuti sunt. Cf. Roskoviiny, De primatu. Horn. Pontr,
Brück, Geschichte der kathol. Kirche in Deutschland.
III. Definitio Vaticana. Concilium Vaticanum, in­
novato concilii Florentini judicio, plenitudinem potestati?
Pontificiae his verbis definivit: „Si quis igitur dixerit, Ro­
manum Pontificem habere tantummodo officium inspectionis
vel directionis, non autem plenam et supremam potestatem
jurisdictionis in universam Ecclesiam, non solum in rebus,
quae ad fidem et mores, sed etiam in iis, quae ad disci­
plinam et regimen Ecclesiae per totum orbem diffusae
pertinent; aut eum habere tantum potiores partes, non
vero totam plenitudinem hujus supremae potestatis; aut
hanc ejus potestatem non esse ordinariam et immediatam
sive in omnes ac singulas ecclesias, sive in omnes et sin­
gulos pastores et fideles, anathema sit.“ Sess. IV. cap. IU.
Thesis: llomanus Pontifex habet totam plenitudinem potes­
tatis supremae.
Argumenta.

»S. Scriptura. Plenitudo potestatis est
suprema potestas jurisdictionis tota in uno. Jam vero
hanc potestatem penes Romanum Pontificem esse, S. Scri­
pturae ostendunt. Quod probatur.
a) Legentibus utramque quaestionem, proxime habitam,
facile apparet, supremam jurisdictionis seu regendi potestatem
Petro ejusque successoribus concessam, dicente Domino:
Super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, Matth. XVI. 18.:

Quaestio ΧλΊ. Art. II.

587

tibi dabo claves, etc. I. c.; confirma fratres tuos, Lue. XXH 32.:
pasce agnos meos . . . pasce oves meas, Joan. XXI. 16, 17.;
quibus verbis alias S. Litterarum testimonia, primatum in­
dicantia, subjunximus.
b) Haec porro potestas tota in uno est. Probavimus
enim ex iisdem S. Codicibus, eam non dividi in plures, sed
indivisam uni concessam luisse. Eaque tota datur. Etenim
fota potestas datur, si nemo prorsus nullaque jurisdictionis
ecclesiasticae pars subtrahitur. Atqui nemo subtrahitur ab
obedientia illius, qui est simpliciter sub Christo fundamen­
tum seu petra totius ecclesiae, confirmator omnium fratrum.
pastor totius gregis, cui claves regni caelorum et potestas
ipiodcungue ligandi committuntur: nec ulla pars subtrahitur,
cum dictis verbis tantum potestatis exprimatur, quantum
usquam ecclesiae concessum legimus in fide, moribus ac
disciplina.
Arg. II. Ex traditione. Veteres supremam in univer­
sam ecclesiam potestatem totam uni Petro datam esse te­
stantur. Atqui unanimi veterum consensu similiter constat,
Romanum Pont ilicem Petro in primatu ita successisse, ut
dici debeat Petrus in potestate. (Albertus M. In Matth. XVI.)
Ergo suprema Petri potestas est tota in uno Romano Pon­
tifice, seu in Pontifice est plenitudo potestatis. Argumentum
nititur testimoniis quaest. XIV. et XV. prolatis, quae ad
duo capita reduci poterunt. Videlicet:
a) Patres docent, Romanum Pontificem esse petram
totiusque ecclesiae fundamentum: ipsi competere clares
Petri, et similia passim. Jam vidimus, sub metaphora
petrae, clavium, etc. supremam jurisdictionis potestatem
totam uni collatam. Ex quo concluditur, patres potestatis
plenitudinem in Romano Pontifice agnovisse.
l>) Veteres affirmant, penes unum Romanum Pontificem
esse potestatem in omnes et in omnia, quae ad potestatem
spiritualem pertinent. 1° In omnes, etiam simul sumptos.
Ideo Papa irridetur a Tertulliano haeretico tanquam episcopus
episcoporum (De pudic. IJ; honorat S. Augustinus pastorem
pastorum (Contra duas epist. Pelagian. 1. IV. 12): a cone,
oecumenico VI. Papa vocatur Antistes universalis ecclesiae

588

Quaestio’ XVI, Art. II.

(in epist. synod, ad Agathonem Papam); Gregorius M., ut
Joannis Jejunatoris, episcopi Cpolitani, superbiam humili­
tatis exemplo corrigeret, titulum episcopi oecumenici (Ιπίσχοτιος οίχου,υιΐΊχός) respuit, sed reni affirmat, inquiens: „claves
regni caelestis accipit (S. Petrus), cura ei totius ecclesiae
et principatus committitur
*
(Ep. V. 20, ad Maurit. Imper.).
Rursus archimandritae et monachi secundae Syriae ad
Hormisdam : ^Christus Deus noster principem pastorum,
doctorem et medicum animarum constituit nobis vestrum
sanctum angelum/ — Quare Romani Pontifices summa
auctoritate usi sunt in ecclesias Orientales et Occidentales:f
in patriarchas Cpolitanum, Antiochenum, etc.; in oecume­
nica concilia, praecipiendo, ut Caelestinus patribus Ephesinis,
qui agunt „coacti per canones et epistolam patris ac comministri Romanae ecclesiae episcopi4 (Mansi VI. 1211.);
appellationes a conciliis admittendo, v. g. in casu Theodoreti.
qui in conciliabulo Ephesino a Dioscoro depositus, ad re­
ctum ac justum tribunal Leonis M. provocavit. Ep. 113.
inter ep. Theodor.
2° Pontificia potestas extenditur ad omnia spiritualia.
Pontifices fidem docuerunt, haeresin damnarunt; ab iis per
diversam appellationem causarum aut retractata aut confir­
mata sunt judicia (Leo M. ep. 10.); episcopos et patriarchas
reos deposuerunt, insontes restituerunt, puta in causa
S. Athanasii, cum omnis Aegyptus ac Alexandria litteras
ad Romanum Pontificem daret, ad Julium prius de reddenda
exsulanti Athanasio communione, dein ad Liberium de
tuenda (S. Hil. Fragm. IV. 2.); praecepta disciplinaria de­
derunt (ep. conc. Arelat. ad Sylvestrum), etc. Hinc Cae­
lestinus 1. ad episcopos Illyrici ep. 3.: „Inter ceteras curas
et diversa negotia, quae ad nos ex cunctis veniunt semper
ecclesiis, propensiorem nos etiam vestri sollicitudinem ge­
rere . . . poteritis advertere/ Mox ita prosequitur: „Nos
praecipue circa omnes cura constringimur, quibus necessita­
tem de omnibus tractandi Christus in S. Petro apostolo, cum
illi claves aperiendi claudendique daret, induisit/ Atque
Leo M. ep. 8. ad Anastasium Thessalonicensem episcopum,
Pontificis delegatum: „ Vices enim nostras ita tuae credi­

Quaestio XVI, Art. II.

589

dimus caritati, ut in partem sis vocatus solicitudinis, non
in plenitudinem potestatis
*
Arg. III. Ex fine ecclesiastici regiminis, qui est pax
et unitas fidelium. Nam ut quodque regimen est maxime
unum, ita causa congruentissima habetur pacis et unitatis.
Jam vero regimen maxime unum est, quando potestatis
plenitudo tota penes unum residet. Regimini ergo eccle­
siastico maxime consentanea videtur doctrina de plena
potestate Romani Pontificis.
Dices, Summum Pontificem universis seu singulis eccle­
siis praeesse, non universae ecclesiae. Resp. Obsoleta est ista
Gallicana distinctio, cui et S. Scriptura et patrum auctori­
tas refragantur. Hoc enim argumentis confirmavimus, juxta
Domini constitutum totam ecclesiam, totum gregem, totum
Christi regnum, universam ecclesiam, episcopos, etiam in
concilium generale congregatos, Petro ejusque successori­
bus regendos committi.
Objectiones.

Obj. 1. Consulendum est libertati. At libertati melius
consulitur, divisa inter plures potestate suprema per mon­
archiam mixtam. Tale igitur oportet esse ecclesiae re­
gimen.
Resp. Dist. maj.: libertati consulatur secundum legem
Christi, conc.; ex judicio voluntatis humanae, nego. Et tran­
seat minor. Errant profecto, qui constitutionem ecclesiae
divinam ex conceptu mere humano determinandam esse
credant.
Instabis. Plenitudo potestatis in uno, seu monarchia
non mixta, tyrannidis periculum adducit. Ergo in ecclesia
Christi nemo tali potestate donatus est.
Resp. Dist. antec.: tyrannidem adducit per se, nego; per
accidens, subdist.: ubi adest assistentia specialis Spiritus
sancti, nego; secus, transeat. Monarchia, quoniam unitatis
aptior causa videtur quod est per se unum quam plures,
optimum regimen esse putatur ad servandam unitatem spi­
ritus in vinculo pacis. Eph. IV. 3. Ad hoc autem quod per
accidens tyrannis adduci potest, respondetur transeat, quia

590

Quaestio XVI. Art. II.

Angelicus: „Non minus — inquit
contingit in tyrannidem verti regimen multorum quam unius, sed forte frequen­
tius^ De reg. prine. L, 5. Cf. L II. 105. 1. At vero eccle­
siastica monarchia, cum Christus Pontificem Maximum in
ecclesia gubernanda dirigat, eidem atque regna civilia ty­
rannidis periculo nunquam erit obnoxia.
Urgebis. Absolute tamen fieri potest, ut Pontifex ali­
quis potestate sua abutatur. Jam in tali casu remedium
nullum relinquitur adversus Pontificem, plena jurisdictione
pollentem.
Resp. Dist. maj : id absolute fieri potest extra res fidei
ac morum, conc.; secus, nego. Quidquid acciderit, divina
Providentia, quae regit ecclesiam, tempore opportuno re­
medium praebebit. Episcopi praeterea, gregis sui curam
gerentes, servato tamen ordine dependentiae ab ecclesiae
capite, malis plurimis poterunt mederi.
Obj. II. Ad plenitudinem potestatis Pontificiae per­
tinet jus appellationes ex orbe toto recipiendi. S. Cyprianus
autem in causa Basilidis et Martialis Pontifici Romano.
Basilidem Asturicae episcopum restituenti, renisus est.
Resp. Dist. min.: S. Cyprianus Stephani sententiae
renisus est ob obreptionem petentis, conc.; ob defectum potes­
tatis sententiam ferentis, nego. Basilides, episcopus Leonis
et Asturicae, cum ipse et Martialis, episcopus Emeritae,
propter gravia crimina, ipsis objecta, in Hispania depositi
fuissent, Romam venit, et a Stephano legitimus episcopus
habitus est. Fideles dioeceseon, de quibus diximus, existi­
mantes Romanum Pontificem a Basilide deceptum fuisse,
Felicem et Sabinum miserunt, qui Cyprianum, virum cele­
berrimum, de hoc negotio consulerent. Cyprianus respondit,
fallaciam et obreptionem Basilidi prodesse non posse. ^Ob­
repere autem — inquit — si Basilides hominibus potuit,
Deo non potest/ Ep. 68.
Instabis. Cum Fortunatus in causa sua Felicissimum
Romam misisset, ad Cornelium, Romanum Pontificem,
S. Cyprianus haec scripsit: „oportet utique eos quibus
praesumus non circumcursare, nec episcoporum concordiam
cohaerentem sua subdola et fallaci temeritate collidere, sed

Quaestio XVI, Art. IL

5» 1

agere illic causam suam, ubi et accusatores habere et
testes sui criminis possint/ Ep. 55. Cyprianus igitur jus
appellationes recipiendi rejecit.
liesp. Dist. antec.: Cyprianus negat jus, nego; opportu­
nitatem, subdist.; in tali periculo subreptionis, conc.; simpli­
citer, nego. Cyprianus aegre tulit Fortunatum, pseudoepiscopum Carthaginiensem, ..subdola et fallaci temeritate
**
Romae per legatos agitasse; quapropter causam significat,
cur presbyteri rebelles juxta statuta Africana jus ulterius
appellandi non haberent: nimirum oportebat eos „agere
illic causam suam, ubi et accusatores habere et testes sui
criminis" possent.
Attendas etiam ad haec. Primo ex factis Basilidis et
Fortunati, ad Romanum Pontificem appellantium, thesis
nostra confirmatur. Tum S. Cyprianus in eadem epistola 55.
ecclesiam Romanam vocat cathedram Petri et ecclesiam prin­
cipalem, unde unitas sacerdotalis exorta est. Ad Romanum
igitur Pontificem, naturali etiam ratione dictante, ab om­
nibus, tanquam ab inferioribus ad superiorem, appellari fas
est. Denique cum Galliae episcopi de Marciano, episcopo
Arelatensi, qui Novat ianis se conjunxisset, nuntiassent ad
Stephanum, Romanum Pontificem, Cyprianus ad Pontificem
illum scripsit: ^Dirigantur in provinciam et ad plebem Are­
late consistentem a te litterae, quibus abstento Marciano alius
in locum ejus substituatur . . . Significa plane nobis, quis
in locum Marciani Arelate fuerit substitutus, ut sciamus, ad
quem fratres nostros dirigere et cui scribere debeamus
*
Ep. 67.
Stephaniis ergo ut judex in causa episcoporum Galliae
agnoscitur.
Obj. 111. Africani saeculo V. ineunte Romani appellare
vetuerunt. Nam a) Episcopi Africani Zosimo (417—41S)
et Bonifacio 1. (418 - 422) in causa Apiarii, presbyteri ad
Pontificem appellantis, adversati sunt, b) Synodus Carthagiensis anno 118 presbyteris et diaconis praecipit: „non
provocent nisi ad Africana concilia vel ad primates pro­
vinciarum suarum.
)
*
Ad transmarina autem qui putaverit
') Alio tempore — ut credunt — canoni additum: „aut fid
universale concilium, sicut de episcopis saepe constitutum est."

592

hijl

t

Quaestio XVI, Art. Π.

appellandum, a nullo intra Africam in communionem ac­
cipiatur/
Resp. Dist. antec.: Africani appellationes improbarunt
ob defectum juris in Summo Pontifice, nego; ob incommoda
praxeos, subdist.: simpliciter, nego; in certis adjunctis, conc.
a) Jus non negatur. Etenim rationes, quibus Africani
appellationibus adversantur, non desumuntur ex defectu
juris Pontificii, sed consuetudo, longinquitas locorum, peri­
culum fraudis allegatur, b) In causa Apiarii, Siccensis ec­
clesiae presbyteri, qui, depositus ab Urbano episcopo suo,
Pontificem Romanum appellaverat, plerique, lato adversus
abusum canone XVII. Carthaginiensi, juris applicationem
limitare conantur. Neque id simpliciter faciunt, sed certo
moderamine respectu Summi Pontificis, quandoquidem in
litteris ad Pontificem Maximum·' rDeprecamur — inquiunt
— ut deinceps ad vestras aures hinc venientes non facilius
admittatis/ Labbe, II. p. 1674. c) Canone XVII. de sacer­
dotibus, non de episcopis decernitur, d) Constat, ex ipsa
ecclesia Africana non paucos Pontificem Romanum appel­
lasse, repugnante nemine, quod ex ep. 162. S. Augustini
perspicuum est. Utut est, si erraverint Africani, univer­
salis ecclesiae consensio jus recipiendi appellationes penes
Pontificem Romanum esse probat.
Instabis. Zosimus in causa Apiarii definiens, episcopos
ad Romanum Pontificem appellare posse, Nicaenos (Sardicenses) canones protulit. Jus igitur appellationes recipiendi
totum ex ecclesiae decretis oritur.
Resp. Dist. antec.: canones afferuntur ad determinan­
dum jus in se, nego; juris exercitium, subdist.: quia canones
sunt Pontifici Romano norma quaedam et directiva, conc.;
unica et coactiva, nego.
Summi Pontifices, ut meliori, qua fieri posset, ratione
ecclesiae prospicerent, multoties concilia convocaverunt
eaque ad commovendos infirmos allegarunt, quemadmodum
et in concilio Tridentino sess. XIII. de appellationibus de-

Verba autem sicut de episcopis etc. ad partem canonis positivam
spectare videntur, quae est de appellando ad concilium, non ad ne­
gativam partem, qua judicia transmarina improbantur.

Quaestio XVI, Art. II.

593

cretum latum est. Africani, quibus appellationes ex Africa
ob subreptionis periculum displicebant, argumentationem seu
excusationem (piandam ad hominem adhibent, affirmantes,
canones, quibus Zosimus rem illam urgebat (et qui reapse
Nicaeni non sunt) in exemplaribus suis desiderari. At ap­
pellationum praxin sola conciliorum auctoritate determinan­
dam esse, non asseverant; sed ad Pontificem scribentes,
utuntur verbo: Deprecamur, ut supra. Mentem eam sub­
jectam eodem fere tempore (anno 423) S. Augustinus in alia
causa Africana exhibuit. Nam, cum Antonius episcopus
Fussalensis, ad Romanum Pontificem appellasset, sanctus
pro utraque parte Caelestini Papae misericordiam his verbis
imploravit: „ Utrique misericordiam mereantur tuam, illi ne
mala patiantur, iste ne faciat ... Si autem et membra
Christi, quae in illa regione sunt, ab exitiali timore ac
tristitia recreaveris et meam senectutem hac misericordiae
justitia fueris consolatus, retribuet tibi, et in praesenti et in
futura vita, qui per te nobis in ista tribulatione succurrit,
et qui te in illa Sede constituit.
*
’ Ep. 262.
Urgebis. Jus recipiendi appellationes Sardicensibus
canonibus III., IV., V. Romano Pontifici concessum est.
Ex quo iterum colligitur, Romanum Pontificem potestatis
plenitudine, saltem quantum ad appellationes, non pollere
jure divino.
Resp. Dist. antec..· canonibus illis jus appellationum
tribuitur, nego; appellationum ordo sancitur, conc. Ne unico
quidem illorum canonum vocabulo significatur, jus reci­
piendae appellationis Pontifici conferri. Contra ex ep. I.
S. Julii Papae, ex historia S. Athanasii aliisque documentis
et factis comperimus, jus illud, in primatus essentia funda­
tum, non eo primum tempore exercitum fuisse. Sed patres
jus non scriptum contra Arianos, qui episcopos, etiam ad
Romani appellantes, suis sedibus spoliarant, scripserunt et
declararunt. Cf. Alex. Nat. II. E. saec. IV. dist. XXVIII.:
Hefele, Konziliengeschichte, B. 1. p. 569 et seqq. Edit. 2.
Obj. IV. Pseudo-Isidori Collectio, id est, falsa decre­
talia potestatis Pontificiae plus aequo augendae causa fut
*Do Groot, Summa apologet. Ed. leitia.
38

594

Quaestio XVI, Art. II.

runt. Plenitudo ergo potestatis Pontificiae non est a Deo
constituta.
Resp. Dist. antec.: ista collectio causa fuit plenioris
potestatis Pontificiae in se, nego; quantum ad praxin appel­
landi, subdist.: substantialiter, nego; accidentali ter, transeat.
a) Collectio, cui nomen subdititium Isidori Mercatoris
(alias: mercatus, peccator) affixum est, circa annum 852,
insciis omnino Romanis Pontificibus, confecta et in lucem
edita, decretales epistolas Summorum Pontificum a S. Cle­
mente ad Gregorium II. (t 731) complectitur. In ea plura
decretalia falsa. At ipsa collectio primatum non creavit, sed
fidem plenitudinis potestatis Pontificiae praeexistentem, eam(]ue communissimam firmissimamque, demonstrat.1) b) Plena
potestas Pontificia documentis certissimis ac authenticis
decretalibus probatur; nec ulla epistola falsa opus est. Ro­
mani Pontifices nunquam ante Leonem IX. (104-9—1054'.
hoc est, non nisi duobus saeculis post collectionem editam
ejusmodi decretalibus usi sunt, quamvis Nicolaus I. et Ha­
drianus II. collectionem quandoque indicaverint.*2*) c) Deni­
que primatus incrementum nec est finis Isidori nec effectus:
sed finis episcoporum libertas est, effectus modificationes
aliquae in usu appellandi, temporibus convenientes, (piae
vulgatis
decretalibus fortasse facilius invaluerunt.
o
/ 8)
') Spencer Jones, protestans, certissimas Leonis Magni et Gregorii Magni de potestate pontificia sententias allegat, et sapienter
concludit: „Die „falschen Dekretalen“ des Pseudo-Isidor, in denen
die Gegner des Papsttums so gem die Quelle seiner Primatialreohte
erblicken, tauchten im Jahre 850 auf, d. h. erst 400 Jahre nach
oben zitiertem Aussprucne Leos I und erst 250 Jahre nach Gregor I.
dem Grossen “ England und der Hl. Stuhl, (versio Germanica, 1904),
p. 109.
*) De Nicolao I. cf. II. Schrors, in Hist. Jahrbuch, 1904, p. 1—34.
8) Tilloy inter alias hanc de Decretalibus thesin proponit: „11
résulte de la déclaration des Fausses Décrétales et de l’examen des
pièces qu’elle contient, que cette collection n’est pas une entreprise
romaine, conçue en vue d’exalter les prérogatives de la primauté,
ou de fournir à celle-ci, à l’aide d’une antiquité feinte, un titre hi­
storique et légal. L’oeuvre d’Isidore accuse un but de réforme en
faveur des droits des évêques et la situation de Γ Eglise de France,
au IXn siècle, suffit à prouver que ce but correspondait aux besoins

Quaestio XVI, Art. IL

595

Instabis. Maxima est in catholicis scholis S. Thomae
Aquinatis auctoritas. Is autem suum systema Papale, ex
corruptis patrum textibus haustum, in opusculo Contra er­
rores Graecorum exponit. Scholae igitur catholicae systema
Thomisticum de plenitudine potestatis Pontificiae ex authen­
ticis documentis non sumpserunt.
Resp. Dist. min.: S. Thomas suam doctrinam de Ro­
mano Pontifice ex textibus corruptis hausit, nego; in opus­
culo memorato textus aliquos minus exactos, sibi exhibitos,
in capita quaedam distribuit, cone. Negamus objectionem
quidquam omnino contra doctrinam catholicam de primatus
potestate plena valere, utpote quae in S. Scripturis et tra­
ditione fundata sit. Nam a) Angelicus doctrinam suam ex
consensu catholico sumpsit et ex S. Scripturis aliisque fir­
missimis argumentis probavit; in Summa theologica textum
nullum, ne maxime quidem authenticum, ex opusculo Contra
errores Graecorum adhibet, b) In hoc ipso opusculo nequa­
quam id agit, ut doctrina nova ex auctoritatibus sanctorum
patrum, sibi ab l’rbano IV. missis, deducatur, sed ut textus
nonnullos exceptos juxta fixam ecclesiae doctrinam in classes
aliquas distribuat, c) Praeterea iidern textus, ex libello
Urbani IV. ad primatum probandum excerpti, aut re authen­
tici sunt, aut habent in veterum operibus pares. ')
de cette situation." Compte rendu du Congrès scit ntifique international
des catholiques, 1891, 4,ue Section, p. 3(5. — Cf. F. Heiner, Kath. Kirchenrecht (4. Aull. 1904). B. I., p. 61—63.
') Cf. Joan. Turrecremata, Tract, compendiosissimi septuaginta
quaestionum super potestate et authoritate Papal i ex sent. S. Thomae
collectarum ; Leitner, Der hi. Thomas Uber das unfehlbare Lehramt;
I’ccelli. Dei testi examinati da S. Tomaso d'Aquino nell’ opusculo contro
gli errori dei grcci relativamente all’ infallibility pontificii ; Bianchi, De
const it. monarchica ecclesiae. Contra Dollinger, Akad. Vortrdge, Fidelis
a Fanna. Seraph. Docloris Divi Honarenturai doctrina de Romani Pontif. primatu et infallibilitate; item S. Bonav. Opera omnia i ed. Quaraoohi), t. V., p. 189—198. — Dr schola in theologia, et non tantum
schola utriusque juris, Thomae temporibus Romae florente, vide
contra Gregorovium, Savigny et Harnack, Grabmann, Die Lehre du
hl. Thom non Aquin (1903), p. 105—107 et Denitle. Die I ninrsituten
des Mittclaltcrs his 1400, B. I. S. 302.
38*

I

596

Quaestio XVI, Art. IIT.

Obj. V. Ecclesia gubernari posset etiam a multis,
supremae potestatis consortibus. Argumentum igitur con­
venientiae, ex fine ecclesiae sumptum, potestatem in Summo
Pontifice plenam esse non probat.
Resp. Dist. antec.: eo modo ecclesia gubernari posset,
transeat; ea gubernatio esset optima, nego. Sunt enim plane
perspicua haec Angelici: „id ad quod tendit intentio multi­
tudinem gubernantis, est unitas, sive pax. Unitatis autem
causa per se est unum. Manifestum est enim quod plures
multa unire et concordare non possunt, nisi ipsi aliquo
modo uniantur. Illud autem quod est per se unum, potest
esse causa unitatis convenientius quam multi uniti; unde
multitudo melius gubernatur per unum (piam plures.4
I. 103. 3.
Articulus III.

Utrum potestas Romani Pontificis in omnes et sin
gulas ecclesias sit ordinaria et immediata.

4

1. Status quaestionis. Potestatem ordinariam intelligimus, quae principi vi muneris competit, ob eamque rem
pro semper et non tantum pro casibus extraordinariis: im­
mediatam autem dicimus, qua quis nullius potestate inter­
posita utitur in subditos proprios. Ideo hoc agitur, utrum
Romani Pontificis potestas in omnes et singulas ecclesias
ordinaria sit ac immediata. Quid autem voce immediatae
significetur, rectius intelligitur ex auctoritate S. Thomae,
explanantis, quare et Papa et episcopus habeant potestatem
immediatam in dioecesin, archiepiscopus vero non habeat
in illos, qui sunt de dioecesi episcopi. S. Thomas enim
ad quaestionem, utrum et Papae et episcopo potestas im­
mediata in dioecesin competat, ita respondet: „Constat enim
quod Archiepiscopus non habeat immediatam jurisdictionem
in illos qui sunt de dioecesi Episcopi, nisi causa ad eum
deferretur: sed Episcopus habet immediatam jurisdictionem
in parochianos sacerdotis, cum possit quemlibet coram se
citare et excommunicare; quod Archiepiscopus non potest
in subditis Episcoporum, ut dictum est. Cujus ratio est,
(plia potestas sacerdotis naturaliter et ex /ure divino subditur

Quaestio XVI. Art. III.

597

potestat i Episcopi, cum sit imperfect ii respectu illius, ut
Dionysius probat: sed Episcopus subditur Arebiepiscopo
solum ex ordinatione Ecclesiae. Et ideo in quibus Ecclesia
statuit Episcopum Arebiepiscopo subjectum, in illis tantum
subjectus est ei. Sacerdos autem qui ex jure divino
Episcopo subditur, in omnibus est ei subjectus; sicut etiam
Papa habet immediatam jurisdictionem in omnes Christianos:
(juia Romana ecclesia nullis synodicis constitutis ceteris
Ecclesiis praelata est, sed evangelica voce Domini et Sal­
vatoris nostri primatum obtinuit/
Impugn, cap. IV.
11. Adversarii Inter Richerianos et Febron ianos con­
venit, Papam in negotiis dioeceseon intervenire non posse
nisi extraordinario. Cui opinioni Febroniani ita favent, ut
eant iniitias, Pontificem Maximum in dioecesibus eximere
posse regulares ordines, dispensationes sibi reservare vel
quicquam agere hujusmodi, non consentiente episcopo.
Vostra aetate viri aliquot, uti «Janus-, insolentes sensus
ecclesiastici, de Vaticanis decretis declamitarunt, conquesti
Papalem omnipotentiam atque deturbatos dignitate sua prae­
sules. — Patres Vaticani, ut paulo superius, decreverunt:
.Si quis igitur dixerit . . . ejus (Rom. Pontif.) potestatem
non esse ordinariam et immediatam sive in omnes et sin­
gulas ecclesias, sive in omnes et singulos pastores et fideles,
a. s.u Cf. Syll. prop. 34

Thesis: Potestas Romani Pontificis est ordinaria et im­
mediata in omnes et singulas ecclesias.
Argumenta.

Arg. I. a) Potestas ordinaria est, quae principi vi
numeris pro semper competit et pro quibusvis casibus.
Haec autem in Pontifice Romano residet. Nam Dominus
noster S. Petrum fundamentum ecclesiae, clavigerum caeli.
pastorem gregis, confirmatorem fratrum creavit; quae munera
sane simpliciter et pro casibus quibuscunque concredita
sunt, non pro casibus extraordinariis tantum. Nullum enim
discrimen a Christo factum est.
b) Potestas immediata est, quae, nullius interposita po-

598

Quaestio X\'I, Art. III.

testate, in subditos proprios exerceri potest. Jam ex argu­
mentis ante positis facile intelligitur. totam ecclesiam, omnes
fratres, agnos et oves, fideles et pastores, Petro ejusque
successoribus directe et .jure divino commissos esse. Ergo
Summus Pontifex ..solus habet totam plenitudinem aucto­
ritatis, quam Christus Ecclesiae contulit . . . ubique in
omnibus Ecclesiis habet illam sicut, in speciali sua Sede
Romana/ S. Bonaventura, Quare fratres min. praedic.
Corollarium. Dictis hoc articulo et praecedenti jungimus
ea, quae patres Vaticani ut consecutiones supremae potes­
tatis Romani Pontificis docuerunt.
a) „ Porro ex suprema illa Romani Pontificis potestate
gubernandi universam Ecclesiam jus eidem esse con­
sequitur, in hujus sui muneris exercitio libere communi­
candi cum pastoribus et gregibus totius Ecclesiae, ut iidem
ab ipso in via salutis doceri ac regi possint. Quare damna­
mus ac reprobamus illorum sententias, qui hanc supremi
capitis cum pastoribus et gregibus communicationem licite
impediri posse dicunt, aut eandem reddunt saeculari potes­
tati obnoxiam, ita ut contendant, (piae ab Apostolica Sede
vel ejus auctoritate ad regimen Ecclesiae constituuntur,
vim ac valorem non habere, nisi potestatis saecularis placito
confirmentur/
b) ..Et quoniam divino Apostolici primatus .jure Ro­
manus Pontifex universae Ecclesiae praeest, docemus etiam
et declaramus, eum esso judicem supremum fidelium, et in
omnibus causis ad examen ecclesiasticum spectantibus ad
ipsius posse judicium recurri: Sedis vero Apostolicae, cujus
auctoritate major non est, judicium a nemine fore retra­
ctandum, neque cuiquam de ejus licere judicare judicio.
Quare a recto veritatis tramite aberrant, qui affirmant,
licere ab judiciis Romanorum Pontificum ad oecumenicum
Concilium tanquam ad auctoritatem Romano Pontifice su­
periorem appellare/ Sess. III. cap. III.

Objectiones.
Obj. I. Plures in una eademque dioecesi praepositos
ordinarios et immediatos esse, absurde dicitur. At episcopi

Quaestio XVI, z\rt. III.

599

potestate immediata et ordinaria in ecclesias suas pollere
constat. Rejicienda est igitur immediata illa et ordinaria
potestas Romani Pontificis.
Resp. Dist. majorem: assertum falsum est, si plures,
qui ita praesunt, non sunt subordinati, conc.; si subordinati,
nego. ..Inconveniens esset — ait S. Thomas — quod duo
aequaliter super eamdem plebem constituerentur; sed quod
duo, quorum unus est alio principalior, super eamdem plebem
constituantur, non est inconveniens; et secundum hoc super
eamdem plebem immediate sunt et sacerdos parochialis, et
Episcopus, et Papa: et quilibet eorum potest ea, quae sunt
jurisdictionis ad ipsum pertinentia, alteri committere/ In
IV. Sent., dist. 18. q. 3. art. 3. q. 5.
Instabis. Rectum illud est, ut episcopi suam tueantur
dignitatem. Jam altero constituto in dioecesi ordinario,
proprii episcopi dignitas laeditur. Papa ergo cujuslibet
ecclesiae ordinarius esse nequit.
Resp. Dist. min,: dignitas episcoporum laesa censetur,
constituto altero praeposito eadem ratione, conc.; diversa
ratione, nego. Nimirum episcopi sibi ducunt esse gloriam,
obsequi Christo, potestates ordinanti. Rursus patres Vati­
cani: r Tantum abest, ut haec Summi Pontificis potestas
officiat ordinariae ac immediatae illi episcopalis jurisdictio­
nis potestati, qua Episcopi, qui positi a Spiritu S. in Apo­
stolorum locum successerunt, tamquam veri pastores assig­
natas sibi greges, singuli singulos, pascunt et regunt, ut
eadem a supremo et universali Pastore asseratur, robo­
retur et vindicetur/ Sess. III. cap. 111.
Obj. II. Si Romani Pontificis potestas in omnes et
singulas ecclesias immediata est ac ordinaria, atque adeo
episcopalis, sequitur ut Summus Pontifex jure nominetur
oecutnenicus episcopus. Jam vero S. Gregorius M. eum
titulum repudiavit, quemadmodum legimus, Epp. fib. V. 18.
Resp. Dist. majorem: Summi Pontifices jure vocantur
oecumenici episcopi, exclusis specialibus dioeceseon episcopis,
nego; ut significetur Pontificum potestas immediata in eas­
dem dioeceses, subdist.: eos episcopos oecumenicos eo sensu
vocari, non repugnat per se, conc.; vetandum non fuit per

6(X)

*1

Quaestio XVI, Art. IV.

accidens, nego. Id ipsum S. Thomas docet. Sic enim loquitur: «Quod autem Papa universalem Pontificem se probibet nominari, non ideo est quia ipse non habeat auctoritatem immediatam et plenam in qualibet Ecclesia; sed quia
non praeficitur cuilibet particulari Ecclesiae ut proprius et
specialis illius Ecclesiae rector, quia sic cessarent omnium
aliorum pontificum potestates." C. Impugn. cap. IV.
Instabis. Apud S. Cyprianum scriptum est: «Episco­
patus unus est, cujus a singulis in solidum pars tenetur/
De unit. eccl. V. Cum igitur a singulis pars in solidum
teneatur, nemini potestas ordinaria et immediata in omnes
partes competit.
Resp. Dist. antec.: a singulis episcopis pars in solidum
tenetur, servata omnium subordinatione capiti totius eccle­
siae, conc.; relicto centro unitatis, nego.
S. Cypriani propositum est, in fidelibus et in fide haud
secus atque in episcopis ecclesiasticae unitatis extollere
concordiam. Hinc omnes ecclesiae partes ostendit inter se
concinentes: «Episcopatus unus est, cujus a singulis in so­
lidum pars tenetur. Ecclesia quoque una est, quae in multi­
tudinem latius incremento foecunditatis extenditur.“ Et alias:
.cum sit a Christo una ecclesia per totum mundum in multa
membra divisa, item episcopatus unus Episcoporum multorum
concordi numerositate diffusus;" rursus: «Una Ecclesia . . .
et fides una in solidam corporis unitatem concordiae glu­
tino copulata." Non tamen inde quidquam concludi potest
contra «Petri cathedram" et «ecclesiam principalem, unde
unitas sacerdotalis exorta est". S. Cypr. ep. 59.

Articulus I\*.

Utrum jursidictionis potestas mediante Pontifice
Maximo an immediate a Deo in episcopos derivetur.
I. Status quaestionis. 1° Non agitur de potestate
ordinis, quae tota per sacramentum ordinis confertur et seme!
accepta nunquam amitti potest nec auferri: sed de potes­
tate jurisdictionis, quae ab ordinis potestate distincta est ac
separabilis.

Quaestio XVI. Art.\\'^

βΟΙ

2° Vix opus est, ut hoc adjungam, dignitatem patriar­
charum, archiepiscoporum aliasque id genus dignitates hierarchicas, ut. tales, nec non descriptionem cujuslibet dioece­
sis, v. g. Buscoducensis, juris esse ecclesiastici.
3° Quaestionem non habemus de designatione aut ele­
ctione personae, cui dignitas episcopalis conferatur, sed de
ipsa potestate. Ea porro considerari potest a) secundum
ipsum ordinem et gradum episcopalem seu in abstracto, ut
ajunt: sub quo respectu jurisdictio episcopalis immediate a
Deo procedit, in quantum scilicet ex immediata Christi or­
dinatione est, ut in ecclesia semper reperiantur, qui sint
episcopi et, servata subordinatione debita Romano Pontifici,
commissum sibi gregem regant, b) Rursum potestas juris­
dictionis considerari potest in individuis, potestatem illam
obtinentibus. Atque illud quidem trifariam: primo quantum
ad aptitudinem, secundo quantum ad exercitium: tertio quan­
tum ad actualitatem. Aptitudinem immediate a Deo esse
rennir, cum nemo dubitet, quin ordinatio episcopalis apti­
tudinem ad jurisdictionem episcopalem recipiendam con­
ferat: et haec aptitude ab aliquibus jurisdictio incompleta
vocatur. Exercitium a S. Pontifice pendere et ab eo am­
plificari, tolli posse, universalis et constans ecclesiae praxis
ostendit: non ita tamen, ut ipse tollatur ordo episcopalis,
prout ex modo dictis conspicuum est. Restat igitur, ut
de actualitate seu de actuali jurisdictione episcoporum, quam
alii completam vocant, inquiratur.
II. Duplex sententia de origine jurisdictionis
actualis episcoporum. Nulla nobis super jurisdictionis
potestate movetur lis, utrum juris divini sit an ecclesiastici:
namque eam juris divini esse, omnes catholici affirmant,
sed alii aliter. 1° Prima sententia est, potestatem juris­
dictionis episcoporum a Christo quidem tanquam a causa
principali derivari, sed mediante Romano Pontifice. Qua de
re S. Thomas haec affirmat: rPapa, qui est loco S. Petri,
habet plenariam potestatem, alii vero ab ipso." Expos, in
Matth. XVI. n. 2.; cf. In. II. Sent. dist. 44. q. 2. art. 3.;
('. fient. IV. 7(3.; II. 11. 39. 3. Itaque episcopi jurisdictionis
potestatem non consecratione, sed injunctione acquirunt. Id

602

Qiigtostio XVI, Art. IV.

etiam valet de jurisdictione collegiali, id est, de jurisdictione
in universalem ecclesiam ab episcopis exercenda in concilio,
Summi Pontificis auctoritate celebrato. Haec enim sola
consecratione non acquiritur, sed consecratione episcopi
gradum obtinent, quo judices jure divino constituuntur,
(piando Romanus Pontifex ipsis participationem sollicitu­
dinis universalis confert. Quae participatio utrum episcopis
etiam non residentialibus per se satis conferatur, extra dubi­
tationis aleam non est. Cf. Mazzella, De rélig. et ecclesia,
disp. V. art. 4.
Primae sententiae adstipulantur S. Bonaventura, Qua»
fratres minores praedicent', S Antoninus, Summa, p. 11. tit.XXIl.
cap. III. § 3.; Lainez, Disput. Trid. t. I.; Suarez, De leg.
lib. ΙλΓ. 4. omnesque fere summi theologi.
2° Altera sententia eorum est, qui episcopos jurisdictio­
nis potestatem immediate a Christo tenere existimant, ut
Alphonsus de Castro, Vasquez.
III. Sententia eligenda. Eadem quaestio inter pa­
tres Tridentinos agitata est, sed nihil definitum. Nonnulli
patres, duce Guerrero, Granatensi archiepiscopo, secundani
sententiam contra alios, prioris sententiae defensores, tueban­
tur. Benedictus XIV. ait: „Licet autem eorum opinio, qui
etiam hanc potestatem (jurisdictionis) a Christo oriri pro­
pugnant, validis fulciatur argumentis; nihilominus tamen
et rationi et auctoritati conformior videtur sententia oppo­
sita. “ De sgn. dioec. lib. I. cap. IV. n. 2. Igitur Angelici
sententiam de origine episcopalis jurisdictionis in singulas
dioeceses sequendam esse arbitramur.
IV. Utrum in utraque sententia de origine juris­
dictionis episcopalis tum Romani Pontificis tum
episcopi potestas in dioecesin ordinaria et inimellesp. In utraque sententia tam episcopi quam Papae
potestas ordinaria et immediata censenda est.
1° Quod ad Papam attinet, sentiunt catholici omnes, et
in utroque systemate, jurisdictionem episcoporum depen­
dere, saltem quantum ad exercitium, a tacito et, ut jam fit.
ab expresso consensu Pontificis. Eam vero Pontificis ρο-

Quaestio XVI, Art. V.

603

testatem in episcoporum jurisdictionem, saltem quantum ad
exercitium, ordinariam esse ac immediatam, ex thesibus pro­
xime probatis apparet.
2° Episcoporum potestas ordinaria et immediata similiter
in utraque sententia consistit. Nimirum quia Christus ordi­
nem episcopalem instituit, ut ecclesia regulariter per episco­
pos regatur, et quia ordini illi potestas propria divinitus
constituta est. Jurisdictio autem, quam episcopus conse­
cratus a Romano Pontifice accipit, non est potestas Papae
delegata, sed propria illa potestas, (piam Christus muneri
episcopali, dependentem tamen a Pontifice Romano, alligavit.
Neque gradus episcopalis, eum munus illud sit juris divini,
a Papa aboleri potest. Ita potestas jurisdictionis episcopo­
rum ordinaria semper erit. Eademque immediata; etenim
sive immediate a Deo sive mediante Papa eam conferri
sentias, nulla alia potestate inter episcopum et dioecesin
posita, exercetur.
Quae cum ita sint, jurisdictio episcopalis, quanquam
in particulari immediate a Deo concedi non videtur, in genere
tamen immediate a Deo procedit, qui episcopos eum juris­
dictione ordinaria in ecclesia esse voluit.
Articulus \ .

Utrum Romanus Pontifex ex cathedra loquens sit in­
fallibilis. Ex S. Scriptura.
I. Decretum Vaticanum hoc est: „Nos traditioni a
fidei Christianae exordio perceptae fideliter inhaerendo, ad
Dei Salvatoris nostri Ogloriam, religionis
Catholicae exaltao
tionem et Christianorum populorum salutem, sacro appro­
bante concilio, docemus et divinitus revelatum dogma esse
definimus: Romanum Pontificem eum ex Cathedra loquitur,
id est, cum omnium Christianorum Pastoris et Doctoris
munere fungens, pro suprema sua apostolica auctoritate,
doctrinam de fide vel moribus ab universa Ecclesia tenen­
dam definit, per assistentiam divinam, ipsi in beato Petro
promissam, ea infallibilitate pollere, (pia divinus Redemptor
Ecclesiam suam in definienda doctrina de fide vel moribus
J

604

Quaestio XVI, Art. V.

instructam esse voluit; ideoque ejusmodi Romani Pontificis
definitiones ex sese, non autem ex consensu Ecclesiae irre­
formabiles esse. Si quis autem huic Nostrae definitioni
contradicere, quod Deus avertat, praesumpserit; anathema
sit/ Sess. IV. cap. IV, — Hoc decreto patet, definiri
activam Romani Pontificis infallibilitatem seu infallibile ma­
gisterium.
II. Infallibilitatis Pontificiae definitio. Haec in­
fallibilitas est charisma, quo Romanus Pontifex, cum ex ca­
thedra loquitur, per assistentiam divinam in definienda doctrina
de. fide vel moribus errare non potest.
1° Diximus: er. cathedra. ^Cathedra — ait S. Thomas
proprie est Magistrorum et ideo illi super cathedram dicun­
tur sedere, qui sunt successores Moysis/ In Matth. ΧΧΙΠ. 1.
Patres autem Vaticani metonymiae hujus, ab ipsis adhibitae,
sensum sic explicant: „cum ex Cathedra loquitur, id est.
cum omnium Christianorum Patris et Doctoris munere fun­
gens, pro suprema sua apostolica auctoritate doctrinam de
fide vel moribus ab omnibus tenendam definit/ D. c.
2° Per assistentiam divinam. Charisma infallibilitatis nec
donum naturale est neque habitus supernaturalis, neque veri
nominis inspiratio, neque revelatio. Patres Vaticani assisten­
tiam esse docent. Nam haec clara sunt: „Neque enim Petri
successoribus Spiritus S. promissus est, ut eo revelante no­
vam doctrinam patefacerent, sed ut, eo assistente, traditam
per Apostolos revelationem seu fidei depositum sancte cu­
stodirent et fideliter exponerent.“ Hanc porro assistentiam
intelligimus auxilium divinum Pontificem determinans, ut
rerum doceat. Cujus auxilii seu operationis divinae, quam
S. Thomas instinctum Spiritus sancti vocat, effectus internus
est, ut Pontifex veritatem, in ecclesia depositam, cognoscat:
externus, ut ex cathedra loquens veritatem proponat. Cf.
S. Thom. Quodl. IX. art. 16. Attamen stricte opus esse
non videtur, ut assistentia divina peculiarem fidei firmita­
tem in anima Pontificis efficiat.
3° In definienda doctrina de fide et moribus. Infallibilitas
igitur iUimitata dici nequit.
Ill. Quonam sensu Pontificis infallibilitas sit

Quaestio XVI, Art. V.

605

personalis. Non eo sensu personalem Pontificis inerran­
dam vocamus, ut infallibilitatem a se habeat; nam judicium
eorum, qui ecclesiae praesunt, errare potest, „si personae
eorum tantum respiciantur/ S. Thom. Quodl. IX. 16. Ob
eamque rem infallibilitas Pontificia participata dicitur, quia
divinitus data.
Infallibilitatem personalem profitemur, quia Pontifex,
non ut persona privata, sed ut persona qualificata, ut
ajunt, Pontificatu potest edere decreta, quae ex sese, non
autem ex consensu ecclesiae, irreformabilia sunt. Verum, etsi
Papa decreta hujusmodi edere potest absque consensu
ecclesiae, sive congregatae in concilio sive per orbem dis­
persae, nullo tamen tempore pastor sine ovibus erit, nec
caput sine membris, hoc est, sine ecclesia, pro qua charisma
divinum obtinet.
Ita, quantum ad Pontificem supremo suo munere fun­
gentem, prorsus rejicitur quaevis distinctio inter sedem et
sedentem, inter seriem Pontificum et Pontifices singulos,
quasi sedentes aut singuli errare possent, non itidem sedes
et series. Romanam sedem, cathedram, ecclesiam si infal­
libilem asserimus, ipsos Pontifices, etiam singulos, erroris
immunes intelligimus.
o
Ιλ’. Quaenam ad locutionem ex cathedra requi­
rantur. Jam non quaerimus, quibus indiciis locutionem
ex cathedra esse cognoscamus, sed quaenam requirantur, ut
locutio ex cathedra sit. Haec enim, etiam quando de con­
ciliorum oecumenicorum decretis agitur, differunt. Qui hoc
negligit, saepe in errore versabitur. Fac, disputationem
haberi de Joanne XXII., qui in disputationibus et sermoni­
bus valde propenderit ad errorem dicentium, animas ju­
storum vere purgatas non mox in caelum recipi: quid re­
spondebit, ut auctoritatem sententiae Pontificis abneget?
Omnem difficultatem solverit, si ostenderit, quod verum
est, nihil a .Joanne XXII. fuisse definitum Q Conditiones
autem ad locutionem ex cathedra jam neminem latere
debent, quas Concilium Vaticanum nos edocet. Sunt quatuor.
‘) Cf. auctores dogmaticos et Denifle, Chartularium Paris p. 97<>
-987.

606

η

Quaestio XVI. Art. V.

1° Sententia definitiva. Non sufficit sententia, quae
absque credendi obligatione proferatur, puta adhortandi
causa, aut ut Pontifices opinionem significent, et quid sibi
probabilius aut certius esse videatur; sed necessaria est
intentio Pontificis decidendi veritatem : quod est apud
S. Thomam Tfinaliter determinare
*
ea (piae sunt fidei ut ab
omnibus inconcussa fide teneantur, seu, „ut sic ejus sen­
tentia a tota ecclesia firmiter teneatur/ 11. II. 1. 10.
2° Sententia Pontificis, in quantum loquitur ut pastor
et doctor supremus, seu, ut ait S. Thomas, sententia Papae,
«quam profert in judicio/ Quodl. IX. art. 16. Idcirco non
censentur ex cathedra latae sententiae, quas Pontifex edit
ut doctor privatus, vel ut Pontifex est, sed non usus aucto­
ritate sua suprema in universam ecclesiam.
3° In definienda doctrina de fide vel moribus. Patres
Vaticani docent, Romanum Pontificem ea infallibilitate
pollere, „qua divinus Redemptor Ecclesiam suam in defi­
nienda doctrina de fide vel moribus instructam esse voluit/
De objecto autem infallibilitatis ecclesiae quaestione IX.
disseruimus. Pontifex — ut docet Aquinas — errare potest
in sententiis, «quae ad facta particularia pertinent"; errare
non potest ..in his quae ad fidem pertinent
*.
Cf. Quodl.
1. c.; II. 11. 1. art. 10. — Plura de extensione infallibili­
tatis Pontificiae vide infra in line art. 6., ubi ad quaesita
nonnulla respondetur.
4° Doctrina ab universa ecclesia tenenda; id est a Pontilice definita, „ut sic ejus sententia a tota ecclesia firmiter
*
teneatur
S. Thom., ut supra. Jam „haec intentio Ponti­
ficis — Franzelin ait — decidendi veritatem et obligandi
fideles sufficienter manifestata sit oportet. Quamvis vero
sint quaedam formae solemnes documentorum, quae semper
manifestant hanc intentionem (ut Bullae dogmaticae in iis,
(piae directe et scopo principali docent); non tamen de­
finitio per se ullis formis determinatis alligata est, quia ea,
de qua loquimur, intentio decidendi veritatem multis ac
diversis modis sufficienter manifestari potest/ Ep. edita in
opere period. Etudes religieuses, Juillet 1889.
Si quis igitur quaerat, v. g. utrum encyclica Rerum

Quaestio XVI, Ait. V,

607

novarum, cujus auctoritas doctrinalis absque dubio magna
est, etiam videatur esse locutio ex cathedra, consideran­
dum erit, non materies modo hujus encyclicae et ad quos
directa sit, verum etiam hoc, utrum Summus Pontifex ad
doctrinam fidei aut morum, quam exposuit, definitive ac­
ceptandam cunctos fideles obligare voluerit.1) Encyclica
de doctrinis et definitio ex cathedra non sunt synonyma.
V. Adversarii, a) Exordium erroris fuit calamitosa
lis, quae saeculo XIV. de occupanda Petri sede exorta est.
Ea tempestate Petrus d’Ailly seu de Alliaco τ 1420) et
Joannes Gerson (1429) potestatem Pontificis concilio gene­
rali dirigendam et regulandam subdidisse videntur. Verum
haec doctrina non ex traditione ecclesiae hausta est, sed
fabricatam diceres, ut schisma finiretur. Nec Gerson in
systemate suo semper idem fuit, neque multi fuerunt, qui
Sedem Apostolicam erroribus in fide obnoxiam esse crede­
rent; imo Canus anno 1562: ..Nolumus — inquit — hic nos
ecclesiae sententiam praevenire, sed si ad generale con­
cilium referatur, haereseos nota errori illi inureturaddit
sese tuto sententiam infallibilitatis Pontificiae sequi, ^quo­
niam communis catholicorum **
.
est
De loc. theol. lib. VI. 7.
b) Anno 1682 contra inerrantiam Romani Pontificis
positus est Declarationis Cleri Gallicani art. 4.; quo episcopi
triginta quatuor, a Ludovico XIV. Parisios convocati, per­
hibent: „In fidei quoque quaestionibus praecipuas Summi
Pontificis esse partes, ejusque decreta ad omnes et singulas
ecclesias pertinere, nec tamen irreformabile esse judicium,
nisi Ecclesiae consensus *
accesserit/
Quot et qualium con­
sentientium episcoporum consensus requiratur, fuit ambi­
guum; sed perinde esse putabatur, sive consensus esset
antecedens, sive subsequens vel comitans, expressus sive
tacitus. Janseniani et Febroniani eo venerunt, ut consen­
sum completum et universalem si non fidelium omnium at
omnium episcoporum atque etiam sacerdotum postularent.
Cf. Const. Inter multiplices, 4. Aug. 1690, et Auctorem fidei.
c) Saeculo XIX. sensus aliquorum schismaticus, qui
') Cf Granderath, Constit. dogmaticae Concit. Vaticani, p 230—234.

608

Quaestio XVI, Art. V.

Quaestio XVI, Art. V,

nationales ecclesias instituendas esse contendebant (Chatel,
Ronge), et scientia quaedam rationalism! non immunis effe­
cerunt, ut viri aliquot catholici deficere ab ecclesia quam
decretis oecumenici concilii Vaticani parere mallent. Dol­
linger, Erwdgungen seu Considerationes pro episcopis; Janus
(Dollinger-Huber), Der Papst und das Konzil; Gladstone,
The Vatican decrees; Friedrich, Neubearbeitung des Janus,
1892, et alii inerrantiam Pontificiam impugnarunt. Orta
et secta Neocatholicorum, quae tantum non tabuit.

Pontifex. Hic ergo in fide errare non potest. Quod magis
propalatum habemus ex Matth. V1J. 24—27., ubi domus
viri stulti cecidisse dicitur, quia stultus ^aedificavit domum
suam super arenam"; domus viri sapientis, pluvia, flumini­
bus, ventis simul in domum irruentibus, „non cecidit: fun­
data enim erat super petram." Eodem modo firma est fides
ecclesiae; fundata enim est super petram. Cf. S. Thom. In
Matth. XVI. n. 2.
Arg. 111. Ex S. Luca XXII. 32. Verba Christi: ego
autem rogavi pro te, ut non deficiat fides tua, et tu aliquando
conversus confirma fratres tuos, referuntur ad S. Petrum et
successores ejus, ut caput ecclesiae. Jam iis ipsis verbis
promittitur infallibile magisterium. Ergo caput ecclesiae
seu Summus Pontifex gaudet infallibili magisterio. Prob.
min. a) Petrus, jussus reliquos omnes in fide confirmare,
ipse firmissimus sit necessum est. At Petro soli — pro te,
fides tua, tu — mandatur munus confirmandi in fide reliquos
omnes, quos Dominus vocat fratres tuos. Ergo Christus
promisit, caput ecclesiae suae, hoc est, S. Petrum ejusque
in primatu successores ab omni semper errore permansuros
illibatos, id est, Rom. Pontificem in docendo fore infalli­
bilem.
b) Idem jure efficitur ex verbis: ego rogavi pro te.
Nempe Christus orans etiam confirmandi munus spectavit.
Christus autem procul dubio exauditus est pro sua reverentia.
Hebr. V. 7.
c) Neque parallelismus idearum inter Matthaeum, ut
supra, et Lucam obscurus est. Nam petra ecclesiae et con­
firmator fratrum unum firmitudinis conceptum exprimunt.
Cf. S. Thorn. II. II. 1., 10.; 2., 6. ad 3.; suppi. 25., 1.; In
Symb. art. IV.
Arg. IV. Ex S. Joanne XXI. 15—18. Christus bis
verbis: Pasce agnos meos; — Pasce oves meas, universum
gregem Summo Pontifici suprema auctoritate regendum
commisit. At „evangelizare pascere est“. S. Bern. De
consid. IV. 3. Pontificis est igitur, universum Christi gregem evangelicae veritatis pabulo nutrire. Porro pastor
Do Groot, Sumina apologat Ed. tertia.
39

Thesis: Romanus Pontifex, ex cathedra loquens, est in­
fallibilis.
Argumenta.

Arg. I. Generatim ex ipsa ratione primatus. Ex S. Scri­
ptura duo patent: oportere Romano Pontifici subesse uni­
versam ecclesiam: ecclesiam in rebus fidei et morum errori
non esse obnoxiam. Atqui si Romanus Pontifex, ex ca­
thedra loquens, infallibilitate non polleret, alterutrum de­
strueretur. Ecclesia enim aut non paret Pontifici, aut eum
sequitur: si paret erranti, una cum Pontifice periclitatur;
si non sequitur Pontificem, plenitudo Pontificiae potestatis
evacuatur. Magisterium ergo infallibile Romani Pontificis
admittendum est.
Arg. II. Ex Matth. XVI. 18. a) In pollicitatione
primatus Dominus ad S. Petrum dixit: super hanc petram
(kepha) aedificabo ecclesiam meam; igitur Summus Pontifex
est fundamentum totius ecclesiae. Atqui ad ecclesiae essen­
tiam pertinet fides, eaque nunquam defectura. Summus
ergo Pontifex est fundamentum fidei nunquam defecturae.
Jam si fundamentum succumbat, tota fabrica in ipso fun­
data corruet. Ergo Summus Pontifex, quoniam fundamen­
tum est infallibilis ecclesiae, in fide errare non potest.
b) Christus ita prosequitur: et portae inferi non prae­
valebunt adversus eam, id est, adversus petram (kepha), aut
adversus ecclesiam, quatenus in petra (kepha. Petro) fun­
datur. At portae inferi sunt et haereses. Haereses igitur
adversus eum, qui est petra et firmitudo totius ecclesiae,
nihil quidquam praevalebunt. Jam vero petra est Suminus

609

0

I

610

Quaestio XVI, Art. V.

supremus si esset errori obnoxius, fieri posset, ut univer­
sum Christi gregem a pabulo salubri veritatis ad venenosa
errorum abduceret, Christus ergo, qui media largitur lini
congrua, summo pastori charisma inerrantiae concessit.
Cf. S. Thom. In Joan. XXI. lect. III. et conc. Vatie.
sess. IV. cap. IV.
Objectiones.

Obj. I.

Id ex S. Litteris ratum ac firmum, solum
Christum auctorem esse fidei. Ergo infallibilitas Pontificia,
cum certe superflua sit, a priori negatur.
Resp. Dist. antec.: Christus est auctor fidei intus effi­
ciendae, conc.; proponendae fidei, subdist.: auctor principalis,
cane.; exclusa causa instrumental! magisterii Pontificii, nego.
Christus secundum utramque naturam simul est caput to­
tius ecclesiae secundum gubernationem, dignitatem et in­
fluentiam. Cf. S. Thom. De verit. q. XXXIX. art. 4. Sed
Pontificis magisterio tanquam instrumento utitur, ut eccle­
siae suae fidei veritatem ad credendum proponat.
Instabis. S. Petrus fidem negavit in atrio Caiphae,
abscondit Antiochiae, Paulo resistente. Ergo Papa non
magis infallibilis est quam beatus Petrus.
Resp. Dist. antec.: haec facta sunt Petri, ex cathedra
loquentis, nego; pertinent ad Petri fidem personalem, sub­
dist.: ratione fidelitatis aut prudentiae, conc.; ratione fidei
proprie dictae, nego. Et sane Petri facinus in atrio priva­
tum fuisse nemo ignorat; nec ejus fides privata defecit, sed
fidei professio; adde, apostolum eo tempore in munere su­
premi pastoris confirmatum non fuisse, neque in eum venisse
Spiritum sanctum. — Res Antiochena prudentiae offensio
fuit, fides nec publica nec privata ullo pacto defecit.
Dices. Quandoque Iit, ut Pontifices praebeant reprehensionis ansam aliquam. Vitia autem et infallibilitas
pugnant.
Resp. Transeat antec. .Ve<yo conseq. Scilicet ab inte­
gritate vitae deficere et errare ex cathedra differunt. Ita
„Caiphas quantumvis nequam tamen quia Pontifex legitur
etiam inscius prophetasse.u S. Thom. Quodl. IX. 16. Quod

Quaestio XVI, Art. V.

(ill

apte ad Pontificem Romanum transfertur, qui, Deo assistente
ex cathedra loquens, excedit seipsum.
Obj. II. Dominus ad S. Petrum: „tu aliquando con­
versus confirma fratres suos.“ Jam vox conversus confir­
mandi munus ad Petri personam coarctat. Ex hoc igitur
textu neutiquam probatur, Pontifices in fidei judicio errare
non posse.
Resp. Dist. min.: vox conversus munus ad Petri per­
sonam coarctat. nego; personam Petri acci dental i ter deter­
minat, conc. Vox conversus substantiam et indolem pro­
missionis divinae: rogavi pro te, etc. nihil contingit, quasi
Dominus instituisset confirmatorem conversum; sed accidens
est, significans: postquam conversus es, vel aliquid hujus­
modi.
Dices. Omnes apostolos divinitus in fide confirmatos
esse, constat. Munere igitur
confirmatoris et infallibilis
o
doctoris non opus erat.
Resp. Dist. antec.: omnes apostoli in tide confirmati
sunt, conc.; et munus confirmatoris ante omnia pro apostolis
institutum est, nego. Christus pro Petro oravit, et ipsum
fidei confirmatorem creavit, ut cathedra Petri arx fidei
esset pro omnibus hominibus et saectdis, et pro ipsis apo­
stolis, in quantum alicujus confirmationis indigerent.
Instabis. Primus Agatho, Papa (f 681), Lucam XXI1.
ad primatum illustrandum attulit. Ergo interpretatio illa,
quia nova, nulla est.
Resp. Xego assertum, quod, a Launoio (ep. X. 6.) in­
ventum, tempore concilii Vaticani iteratum est. — S. Am­
brosius, De fide, lib. V. 1.: S. Leo M. Semi, LXXXIII. 3.;
S. Cyrillus Alexandr. Comment. in Luc. XXII. 32. et alii
locum illum ad primatum retulerunt. Ita S. Gelasius, ep. 4
ad Honorium, Dalmatiae episcopum: „totius ovilis dominici
curam sine cessatione tractantes, quae beato Petro Salva­
toris ipsius nostri voce delegata est: Et tu conversus confirma
fratres tuos; et item: Petre amas me? Pasce oves meas: dis­
simulare nec possumus nec debemus, quae
*
etc. Apud
Thiel, I. p. 321. Neque illam Agathonis interpretationem
noram esse censuerunt patres concilii Cpolitani, cum de
*
39

612

Quaestio XVI, Art. V.

epistola, nobis objecta, exclamaverint: Petrus per Agathonem
locutus est.
Obj. III. S. Codicum de magisterio testimonia sic ex­
plicari possunt, ut Sedes Apostolica non erret in decisis, non
ita firma sit in decidendis. Ergo Papa definire non potest.
Jïesp. Dist. antec.: S. Scripturae sic explicari possunt,
ut Papa sit infallibilis tam in decidendis quam in decisis,
conc.; in alterutro duntaxat, nego. Indoles capitis, confir­
matoris, summi ecclesiae pastoris haec est, ut Pontifex
Summus firmitate sua in decidendis praebeat ecclesiae de­
cisa vera.
Instabis. Si seriem Pontificum ab omni prorsus errore
illibatam dicimus, non singulos, Sedes Romana tamen erit,
quae omnes ad unitatem in fide moveat. Hac igitur inter­
pretatione S. Scripturis nulla vis infertur.
Besp. Dist. antec.: si series Pontificum non erret,
Sedes tamen Romana erit, quae omnes ad unitatem in fide
moveat, omnes omnium temporum, nego; secus, transeat.
Pollicitatio divina est, nunquam fore, ut portae inferi sive
adversus ecclesiam, sive adversus petram ecclesiae prae­
valeant. Atque etiam distinctio illa inter seriem et singulos
infallibilitatem activam penitus delet. Nam quos Christus
pavit, eos jam pascunt singuli Ejus vicarii; at si in fide
definienda possint errare singuli, infallibili certitudine fiden­
dum est nulli.
Dices. Saltem fas sit, sequi hoc Leonis AI.: „ Aliud sunt
sedes, aliud praesidentes.u Ep. 101.
liesp. Dist.: S. Leo distinguit inter sedem et sedentem,
quantum ad ea, quae sedenti non competunt ex sua sede,
conc.; quantum ad ea, quae sedens non habet nisi ex sua
sede, nego. In casu, vitia Aeacii sedis episcopalis jura tol­
lere non potuerant: at vero Pontifici Romano jura Petri ex
cathedra Petri profluunt. Quis autem dixerit, fideles in
vera fide infallibiliter servari per sedem, non per sedentem?
Servatur Christi populus per Pontificem, quatenus hic vi
muneris sui agit, id est, ex sede sua seu ex cathedra.
Alia, quae a nonnullis contra dicuntur, in disputatio­
nibus de primatu habitis satis excussa videntur.

Quaestio XVI, Art. VI.

613

Articulus VI.

Utrum infallibilitas Romani Pontificis ex traditione
monstretur.
Adversarii. A Gallicanis quondam quaesita sunt
argumenta ex traditione factisque historicis, quae theologos,
infallibilitatem Pontificiam asserentes, confunderent: ita
Bossuet, qui contendere videtur suae Defensioni patrocinari
exploratam patrum sententiam, repugnare nihil praeter novellas
scholasticorum opiniones. Non majori jure Dollinger,’} Ericagungen seu Considerationes, et qui cum eo definitionem
Vaticanam rejecerunt, ecclesiam catholicam sensu historico
carere perhibent; quorum asserta legens, crederes inter
Orientales neminem unquam suspicatum esse infallibilita­
tem Pontificiam factaque cuncta doctrinae Vaticanae esse
contraria. Si qui patres Occidentales dogmatis hujus men­
tionem non faciant, illico nobis adversi dicuntur, et Aqui­
natem citanti respondent, sanctum deceptum monumentis
suppositis. De S. Thoma vide art. 4. In praesentia pro­
bandum est, multo ante aetatem Angelici et ab antiquissi­
mis temporibus doctrinam de infallibili Pontificis Romani
magisterio in ecclesia viguisse.

ii
i

Thesis: Infallibilitas Romani Pontificis ex ceterum testi­
moniis certa est.
Argumenta.

Arg. I. Ex ceterum testimoniis, a) S. Clemens Roma­
nus et S. Ignatius Antiochenus non ad probandum sed ad
confirmandum aliquid testimonii praebere videntur. Nam
Clemens suam ad Corinthios epistolam tanta auctoritate
scripsit, ut virum infallibili magisterio donatum valde de­
ceat; unde S. Irenaeus de illa epistola: „scripsit, quae est
Roma, ecclesia potent issimam (û«>wr«r>;>) epistolam, repa­
rans fidem illorum et annuntians, quam in recenti ab
Apostolis acceperat traditionem/ Adr. haer. III. 3. Igna’) Cf. Michael, Ignaz v. Dollinger, 1892.

J

•fft

.j ai

014

Quaestio XVI, Art VI.

tius auteni ad Romanos, cap. III.: „ Neminem unquam fa­
scinastis; alios docuistis. Ego vero illa quoque firma esse
volo, quae docetis et praecipitis.* Verum haec fortasse
tantummodo de exhortatione ad martyrium dicta sunt.
b) S. Irenaeus, Adv. h aer. III. 3.: „Ad hanc enim ec­
clesiam propter potentiorem principalitatem necesse est
omnem convenire ecclesiam, hoc est, (pii sunt undique
fideles, in qua semper ab his, qui sunt undique, conservata
est ea (piae est ah Apostolis traditio.4 Porro his verbis,
cum suis adjunctis, affirmatur necessarius consensus omnium
ecclesiarum cum Romana ecclesia, quod· in ea sit inconcussa
firmitas fidei. Id autem idem est ac agnoscere Romanae
ecclesiae infallibilem auctoritatem. Ergo infaliibilitas com­
petit Romano Pontifici. Exposito supra (p. 564—567) textu
S Irenaei, quatenus primatum probat, argumentum nostrum
suo jam fundamento non caret. Illa enim necessitas con­
sentiendi, quam directe sive indirecte expressam monstravi­
mus, ex fidei firmitate in Romana ecclesia oritur. Nam
1° ecclesia huic tribuitur potentior principalitas. Atqui san­
ctus martyr lib. IV. 26 docet eos, (pii successionem ab
apostolis habent, cum episcopatus successione charisma cer­
tum veritatis accepisse. Hoc igitur charisma veritatis certum
maxime fuisse in ea ecclesia credidit, quae tantam habet
principalitatem, ut omnes ecclesias ad eam convenire necesse sit.
2° Hujus ^maximae et antiquissimae et omnibus cognitae,
a gloriosissimis Apostolis Petro et Paulo fundatae et con­
stitutae *ecclesiae auctoritas tam firma est, ut Irenaeus ea
confundat Gnosticos et „omnes, qui quoquo modo . . . prae­
terquam oportet, *
.
colligunt
3° In ecclesia Romana „ semper
ab his, qui sunt undique, conservata est ea quae est ab
Apostolis traditio4. 4° Continuo enumeratis Romanis Ponti­
ficibus usque Eleutherium, sanctus doctor concludit: „est
plenissima haec ostensio, unam et eandem vivificatricem
fidem esse, quae in ecclesia ab Apostolis usque nunc sit
conservata, et tradita in veritate.4 0. c. lib. III. 3.
Quibus positis efficitur, ecclesiae Romanae auctoritatem
in rebus fidei tantam esse, ut ea sola contra omnes errores
sit plenissima ostensio.

Quaestio XVJ, Art. VI.

615

c) Inter alios testes .S'. Cyprianus communicationem
cum Pontifice Romano idem esse affirmat atque recdesiae
catholicae unitatem et caritatem4 probare, et „cum ecclesia
catholica communicare4, Epp. 48. et 55.; idem Romanos,
hoc est, Romanam Ecclesiam laudat, „ad quos perfidia
non possit habere accessum4. Ep. 59. — S. Ambrosius:
-Cbi Petrus, ibi ecclesia; ibi nulla mors, sed vita aeterna:
et ideo addidit (Christus): Et portae inferi non praevalebunt
ei. et: 776/ dabo claves regni *coelorum.
In Ps. XL·. 30.
Idem De obitu fratris Satyr. I. 47.: «Percontatusque ex eo
(episcopo) est, utrumnam cum episcopis catholicis, hoc est.
eum Romana ecclesia *
conveniret. Cf. Maximum M. Ep. ad
Petrum illustrem.
S. Hieronymus inter errorum procellas ad
Romanum Pontificem scribens: «Ego - ait — nullum
primum nisi Christum sequens, Beatitudini tuae, id est
Cathedrae Petri, communione consocior. Super illam pe­
tram aedificatam ecclesiam scio. Quiconque extra hanc
domum agnum comederit, profanus *
est; atque: Quicun­
que tecum non est, spargit, hoc est, qui Christi non est,
Antichristi est.4 Ep. 15. ad Damasom. — 5. Augustinus:
„In hac cathedra unitatis posuit Deus doctrinam *
veritatis.
Ep. 105. Idem, recensitis Romanis Pontificibus, subdit:
«Ipsa est petra, quam non vincunt superbae inferorum
*portae.
In ps. contra partem Donati. Rursus, receptis
Innocenti i I. ad concilia Carthaginiense et Milevitanum
rescriptis in re Pelagii: ,.de hac causa duo concilia missa
sunt ad Sedem Apostolicam, inde etiam rescripta venerunt.
Causa finita *est. Serm. CXXXI. 10. Cf. De util. credendi,
cap. XVII. S. Petrus Chrysologus ad Eutychen, abbatem
Cpolitanum, haec verba direxit: «In omnibus hortamur te,
frater honorabilis, ut his, quae a Beatissimo Papa Romanae
civitatis scripta sunt, obedienter attendas, quoniam beatus
Petrus, qui in propria sede et vivit et praesidet, praestat
quaerentibus fidei *veritatem
Inter epp. S. Leonis, 25. Cf.
S. Epiphan. Ancoratus, cap. IX.; S. Ephraem, Serm. IV. in
hebdom. S. Leo M.: „ Soliditas illa fidei, quae in apostolorum
principe est laudata, perpetua est.4 Serm. III. 2. Rursus:
..Soliditas enim illa, quam de Petra Christo etiam ipse

niliw
616

Quaestio XVI, Art VI.

(Petrus) petra factus accepit, in suos quoque se transfudit
haeredes/ Serm. V. 4.
d) Brevitatis causa, plurimis aliis omissis veterum
testimoniis, formulam Hormisdae (514—523) proferimus. Eam
subscripserunt episcopi quotquot a schismate Acaciano ad
unitatem catholicam revertebantur, necnon patres concilii
oecumenici VIII.; ingens certe episcoporum numerus (cir­
citer 2500), inter quos Epiphanius, Joannes et Mennas,
patriarchae Constantinopolitani.1) Formula autem haec est:
..Prima salus est, regulam rectae fidei custodire et a
constitutis patrum nullatenus deviare. Et quia non potest
Domini nostri Jesu Christi praetermitti sententia dicentis:
Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam,
haec quae dicta sunt rerum probantur effectibus, quia in
Sede Apostolica immaculata est semper catholica servata
religio.2) De hac ergo spe et fide.separari minime cupientes
et patrum sequentes in omnibus constituta, anathematiza­
mus omnes haereses", etc. Mox subjungitur: „ Quapropter
suscipimus et probamus epistolas beati Leonis Papae uni­
versas, (pias de religione Christiana conscripsit. Unde, sicut
praediximus, sequentes in omnibus Apostolicam Sedem et
praedicantes ejus omnia constituta, spero, ut in una com­
munione vobiscum, quam Sedes Apostolica praedicat, esse
merear, in qua est integra et verax3) Christianae religionis
soliditas. Promittentes etiam sequestratos a communione
Ecclesiae catholicae, id est, non consentientes Sedi Apostolicae,
eorum nomina inter sacra non esse recitanda mvsteria.
**
Apud Thiel, Epistolae Horn. Pont, genuinae. Ease. II.
p. 754 — 755. Ex quibus haec colliguntur: 1° Fides in Sede
Apostolica semper immaculata servata est; 2° idque vi sen­
tentiae Dominicae: Tu es Petrus, etc., ita ut dicta proben’) Rusticus diac. Diep. adv. Acephalos; Dollinger, Kirch engesch.
i2. Auli), B. I., 177; Granderath, Constit. dogmatical Conc. Vatie.
p. 164 et seqq.
’) In solernni professione concilii Cpolitani IV., (piam et patres
Vaticani afferunt (sess. IV. cap. IV), hoc loco adduntur verba: d
amicta ctlebratd doctrina.
3) In professione Cpolitana: vera.

Quaestio XVI, Art VI.

617

tur effectibus; 3° haec ergo fides semper immaculata erit in
illa Sede, in qua est integra et verax Christianae religionis
soliditas; 4° non consentientes Sedi Apostolicae sequestrati
sunt a communione ecclesiae catholicae. Atqui certe nihil
firmius est hoc testimonio. Constat ergo, penes Romanum
Pontificem esse infallibile magisterium.
Arg. II. Er conciliis, a) Ex synodo Ephesina. S. Caelestinus, Papa, ad patres Ephesinos scribens: «Direximus
— ait — pro nostra sollicitudine . . . Arcadium et Pro­
jectum Episc. et Philippum presbyterum, qui iis, quae
aguntur, intersint, et quae a nobis ante statutu sunt, exse­
quantur. Quibus praestandum a vestra Sanctitate non du­
bitamus assensum/ Patres deinceps sententiam ferentes:
„Coacti — inquiunt — per sacros canones et epistolam sanctis­
simi patris nostri . . . Caelestini Romanae ecclesiae Episcopi
. . . ad lugubrem hanc contra eum (Nestorium) sententiam
necessario venimus.
venimus.4, Philippus demum Pontificis Romani
legatus: ,,Gratias — inquit — agimus sanctae . . . Synodo
quod litteris . . . Papae nostri vobis recitatis sancta mem­
bra . . . sancto capiti . . . ros adjunxeritis. Non enim igno­
rat vestra Beatitudo, totius fidei, vel etiam Apostolorum
caput esse b. Apostolum Petrum
*
Hard. I. 1471, 1506.
b) Ex concilio Chalcedonensi. S· Leo M. patribus
Chalcedonensibus, quid sit credendum, praescribit. Nam
..rejecta — inquit — penitus audacia disputandi contra
fidem divinitus inspiratam, vana errantium infidelitas con­
quiescat: nec liceat defendi, quod non licet credi: cum
secundum evangelicas auctoritates . . . plenissime . . . per
litteras, quas ad b. memoriae Flavianum Episcopum misi­
mus, fuerit declaratum, quae sit de sacramento incarna­
tionis D. N. J. C. pia . . . confessio/ Pariter ep. 120. ad
Theod.: „(Deus) nullum nos in nostris fratribus detrimen­
tum sustinere permisit, sed quae nostro prius ministerio de­
finierat, universae fraternitatis irretractabili firmavit assensu/
Rursus de concilio: ..quae fides prius docuerat, haec postea
examinatio confirmat/ Neque tamen quisquam magistra­
tum hunc fidei rejicit; sed, lecta Leonis ad Flavium epi­
stola, Chalcedonenses patres clamarunt: tînmes ita cre-

μ

I

618

Quaestio XVI, Art. VI.

dimus . . . Petrus per Leonem locutus est;u sed improbatur
Dioscorus, qui ..contra ipsum, cui vineae custodia a Domino
commissa est, extendit insaniam/ At vineam praesertim de
fidei incolumitate hoc loco dici, non ambigitur. Denique
synodus ad Leonem scribit: „(fidem) ex praecepto legis­
latoris venientem usque ad nos ipse servasti, vocis beati
Petri omnibus constitutus interpres et ejus fidei beatificationem
super omnes adducens . . . Quibus tu quidem, sicut membris
caput, praees
*
(ως χεγαλή uelôir ijyfpôrivfç). Inter epp.
Leon. 98. Quorum haec summa: Leo definit, quia caput
est: patres definientem sequuntur, quia membra. Cf. S. Thom.
De potentia, X. art. 4. ad 13.
c) Concilium oecumenicum 17, Cpolitanum HI. ad Agathonem, Papam, scripsit: «tibi ut primae Sedis antistiti
universalis ecclesiae, quid agendum sit relinquimus, stanti
super firmam fidei petram, libenter, acquiescentes verae con­
fessionis litteris a vestra paterna Beatitudine ad . . . Im­
peratorem missis/ Agatho, Constantini imperatoris epistolae
respondens, fidem ecclesiae Romanae illibatam permansisse
memorat «secundum ipsius Domini Salvatoris divinum pro­
missionem". Jussit autem definitiones suas de Sergii errore,
ad concilium missas, illibatas custodiri, quia ,,Romanae
ecclesiae auctoritatem, utpote Apostolorum omnium prin­
cipis, semper omnes catholicae ecclesiae et universales synodi
fideliter amplectentes, in cunctis secutae **
.
sunt
Patres epi­
stolae acclamarunt: „Charta et atramentum videbatur, et
per Agathonem Petrus loquebatur/ Act. X\ III. Cf. S. Thom.
1. c.; Hefele, Conciliengesch. Ili.
d) Concilium oecumenicum VHI., quod est Cpolita­
num IV., plurimum valet ad probandam infallibilitatem
Pontificiam, utpote cum Hormisdae formulam, in arg. I.
prolatam, acceperit. Nam profecto inter veterum monu­
menta hic locus est planissimus. Alia plurima omitto.
Arg. III. Er factis. Facta, quae sunt plurima, gene­
ribus quinque comprehendo.
a) Romani Pontifices ad ecclesias tam Orientales quam
Occidentales suas de rebus fidei epistolas summa auctori­
tate scripserunt, disertim affirmantes, Salvatorem promisisse,

Quaestio XVI, Art. VI

619

fidem Petri non defecturum, nec unquam fore, ut portae
inferi et haereses adversus petram praevaleant. Quo in
genere collectio Leonis M. conspicua est.
b) Veteribus fides Romana et fides catholica sunt res
prorsus una. „Fidem suam — Hieronymus ait — quam
*vocat?
rSi Romanam responderit, ergo catholici sumus.“
Apol. adv. Rufin. 1. 4. Aug. Serm. CXX., ap. Mai, Nova
patrum biblioth.; Cyprianus, Ambrosius, Maximus, ut supra.
c) Si qua de fide movebatur quaestio, patres scribendo,
adeundo, appellando, parendo, rem Romae definiendam esse
probarunt. Ita Dionysius Alexandrinus (t 265), cum ad­
versus Sabellii haeresin scripsisset, quidam ecclesiae fratres,
episcopi doctrinam parum recte intelligentes, Romam se con­
tulerunt ilhunque apud Dionysium, Pontificem Romanum,
accusarunt. Quibus auditis, Alexandrinus litteras misit ad
Pontificem, librum autem sui purgandi causa quam primum
edidit, inscriptum: Elenchus et apologia ad Dionysium Romanum. Quod refert S. Athan. De sent. Dionysii. Eam
Pontificum auctoritatem inter catholicos maximi fuisse,
haeretici nobis testes sunt, cum potestate illa abuti cona­
rentur, ut Valentinus, Cerdo, Marcion, Novatianus, Nestorius,
Sergius et alii.
d) Plures haereses solius Pontificis Romani sententia
damnatae sunt, vehit Montanismus, in quem Zephyrinus
edictum edidit vere peremptorium, non obstante. Tertulliano
(Tert. C. Praxeam. 1); et Pelagiani, de quibus S. Prosper
aperte: „Tunc istorum machinae fractae sunt, tunc in super­
biae suae locis ac principibus corruerunt, quando beatae
memoriae Innocentius nefandi erroris capita apostolico mu­
crone percussit," etc., ('ontra collatorem, cap. XXL: item
Macedonii error a Damaso damnatus est. «Quo facto,
utpote controversia judicio Romanae ecclesiae terminata,
singuli *
quievere (Orientales episcopi). Sozom. H. E. VI. 22.
e) Tot volventibus saeculis, cum sedes patriarchales
omnes in fide erraverint, Pontifices Romani, ad quos in­
numerae propemodum controversiae delatae sunt, nullum
unquam errorem ex cathedra docuerunt. Profiteamur ergo:
Digitus Dei est hic. Exod. VIII. 19.
V

/

620

Quaestio XVI, Art. VI.

Arg. IV. /ΰ· necessitate infallibilitatis Pontificiae. I'na
fides debet esse totius ecclesiae. Sed unitas servari non
potest, nisi quaestio fidei exorta determinetur per eum, qui
toti ecclesiae praeest; ut sic ejus sententia a tota ecclesia
firmiter teneatur, ut ait S. Thomas, IL II. I. 10. Ergo
Romanus Pontifex est infallibilis. Prob. min. a) Omnes
sequi tenentur Papam, in quo plena potestas residet; ab eo
igitur omnes in fide servari necesse est. b) Ut lites de
fido convenienter dirimantur, requiritur tribunal certum et
permanens. Hoc autem est Pontifex infallibilis. Synodus
enim universalis pro singulis erroribus congregari nequit,
cum cura episcopalis, longa itinera, · pericula belli et alia
hujusmodi saepe valde impediant, quominus omnes orbis
pastores in synodum conveniant. Consensus vero totius
ecclesiae plerumque nec exspectari potest neque certo
cognosci. S. Thom. De potentia, 1. c.; C. Gent. lib. IV. 76.
— Cf. Orsi, De irreformabili Rom. Pontif. in definiendis fidei
controversiis judicio; Ballerini, De potestate ecclesiastica S.S.
Pontificum et Conciliorum generalium et de vi ac ratione pri­
matus Romanorum Pontificum, etc.; Schrader, De unitate Ro­
mana; pro analogia cum V. Test. Vincenzi, De Hebraeorum
et Christianorum sacra Monarchia.
Quaeres I. Ctrum Summus Pontifex, ex cathedra de­
finiens, et. concilium oecumenicum, Summo Pontifici conjunctum,
sint duo subjecta infallibilitatis activae et duae supremae
a uctori tates i n fallibiles.
Resp. Cna est in ecclesia auctoritas infallibilis, quae
tamen duplici modo exercetur. Subjectum enim infallibilitatis
activae est Romanus Pontifex, in quo seorsum ab oecumenico concilio potestas summa est ac plena; haec autem
potestas et infallibilitas in concilio, ut in subjecto magis ex­
tensivo, reperiuntur, quando corpus episcoporum cum capite
suo judicium exercet et docet universam ecclesiam. Unam
autem auctoritatem infallibilem patres Vaticani haud ob­
scure designant, definientes, Romanum Pontificem „ea infallibilitate pollere, qua divinus Redemptor Ecclesiam suam
in definienda doctrina de fide vel moribus instructam esse
voluit4. Sess IV. cap. IV.

Quaestio XVI, Art. VI.

621

Quaeres IL Quonam criteria fideles internoscere possint
decreta Romani Pontificis infallibilia.
Resp. a) In definitione Vaticana hoc tantum exprimi­
tur, Romanum Pontificem esse infallibilem, „cum ex Ca­
thedra loquitur, id est, cum omnium Christianorum Pastoris
et Doctoris munere fungens pro suprema sua Apostolica
auctoritate doctrinam de fide vel moribus ab universa Ec­
clesia tenendam definit? L. c.
b) Praeter hanc regulam generalem ea quoque hic va­
lent, quae de conciliorum oecumenicorum decretis, supra
p. 466—467, dicta sunt.
c) Id etiam verissimum esse videtur, quod Palmieri ait:
„Haec quidem necessaria sunt, ut sciat fidelis sibi esse
credendum; quod nempe doctrina ab omnibus credenda
proponitur, et quod proponitur vi auctoritatis illius, quae
infallibilis est. Quid amplius potest desiderari? an ut de­
terminetur specialis modus quo Romanus Pontifex definiat
doctrinam tenendam ab universa Ecclesia, quo adhibito,
ejus definitio censenda sit infallibilis, quo non adhibito,
liceat non talem eam censere? Verum et id necesse per
se non est pro certo exercitio cujusque auctoritatis statuere.
Cum enim natura suppeditet omnibus hominibus plures
vias et modos significandi cum certitudine ceteris suam
voluntatem, exercitiumque suae facultatis, nulla est neces­
sitas cur haec potestas a natura omnibus facta limitetur in
Principe: quod enim postulatur hoc est, ut nimirum ipse
significet agere se ut Principem, velleque obligare; quo­
cunque autem modo id faciat, dummodo id assequatur,
perinde est? Tract, de Rom. Pontifice, thesis XXXI.
Quaeres 111. Ad quae extendatur infallibditas Pon­
tificia.
Resp. a) Patres Vaticani, sess. IV. cap. IV. definien­
tes, Romanum Pontificem ita esse subjectum infallibilitatis,
ut ejus ..definitiones ex sese, non autem ex consensu Eccle­
siae, irreformabiles
*
sint, non nisi formula generali expres­
serunt objectum, ad quod infallibilitatis praerogativa por­
rigitur. Scilicet solemniter asserunt, Papam infallibilitate
pollere, cum vdoctrinam de /idc vel moribus ab universa

Quaestio XVI, Art. λ;Ι.

Ecclesia tenendam definit/'. Quibus verbis patres infallibilitatem Pontificis Romani, definientis res cum dogmate re­
velato connexas, ob rationes gravissimas expressis quidem
verbis non asseruerunt, at multo minus eam excluserunt.
Imo vox illa tenendam posita est, exclusa formula illa, quam
alii nonnulli proposuerant, videlicet: rde fide tenendam
*:
timebant enim patres, ne Pontificis Romani inerrantia hujus­
modi formula coarctari videretur ad veritates in se revela­
tas, quae fide divina credendae sunt. Cf. Coll. Lacens, t. VII.,
p. 410, 1700, 1713 etc.
b) Infallibilitas Pontificia ad ea porrigitur, quae cum
doctrina revelata connexa sunt. Nam 1° Romanus Pontifex
ea infallibilitate pollet, qua Christus ecclesiam suam instru­
ctam esse voluit. Cf. Conc. Vat. 1. c. Ostendimus autem,
quaest. IX. art. 2—6. ecclesiam in iis etiam, quae cum
revelata doctrina de fide vel moribus connexa sunt, erroris
expertem esse. Infallibilitas ergo Pontificia ad eadem ob­
jecta extenditur. — 2° Patres Vaticani docent, Petri suc­
cessoribus Spiritum sanctum promissum esse, ut, eo as­
sistente, traditam per Apostolos revelationem seu fidei de­
positum sancte custodirent et fideliter exponerent. L. c. Haec
autem custodia et expositio inerrantiam, etiam pro connexis
cum immediate revelatis, omnino postulant. Cf. quaest. IX.
art. 6.
c) Quemadmodum ecclesia, ita et Summus Pontifex in­
fallibilis est in ferendis censuris, haeresi inferioribus. Ne­
gare autem, ecclesiam in iis ferendis infallibilem esse, hae­
reticum ducunt de Panormo, Sanet. Doctr. cap. III. art. 13.
et alii; si non haereticum, at erroneum aut errori proximum,
DeLugo, De Fide, disp. XX.; Ripalda, t. III. disp. I. sect. VH.
et alii. Cf. supra p. 388—389.
Quaeres IV. Qualis obedientia debeatur Romano Ponti­
fici, aliquid circa doctrinam fidei vel cum ea connexum docenti,
quando non ex cathedra definit.
Resp. a) Quando Romanus Pontifex «docens quidem
aliquid - ait Palmieri — tamen non intendit obligationem
imponere credendi illud tanquam aliquid tenendum ab uni­
versa Ecclesia, sive id non significat se velle, tunc non

Quaestio XVI, Art. VI.

623

dicitur loqui ex cathedra, etsi de doctrina loquatur spectante
fidem vel mores. Qua in hypothesi non satis bene dicitur
loqui ut doctor privatus; licet enim non loquatur ex pleni­
tudine auctoritatis, loquitur tamen ex auctoritate: quocirca
Romanus Pontifex sic loquens non est detrudendus in cen­
sum quorumque doctorum privatorum nullam habentium
auctoritatem.
b) Magisterio Romani Pontificis, etiam non loquentis
ex cathedra, debetur: 1° obsequium silentii: 2° assensus
quidam religiosus, cum nihil sit, quod suspensionem assen­
sus prudenter suadeat. De Rom. Pontifice, thesis XXXII.
scholion II.
Objectiones.

Obj. I. Ecclesia non potest facere dogmata nova. At
dogma Pontificiae inerrantiae novum. Ergo falsum.
Resp. Dist. maj. : ecclesia non potest dogma novum
facere, conc.; non potest declarare dogma antiquum, nego.
Nihil omnino praeter solemniorem definitionem in \ aticano
decreto novum; quemadmodum et S. Thomas docet in nova
symboli editione non contineri ^aliam fidem“, sed ^eamdern
magis expositam". 11. II. 1. 10. ad 2.
Obj. JI. Pontifici Summo, si errare in judicio fidei
nequit, inquisitio nulla veritatis adhibenda est. Pontifices
autem non nisi post diligentem inquisitionem decreta sua
edere consueverunt. Ergo non sunt infallibiles.
Resp. Dist. maj.: nihil inquirendum esset Pontifici, si
inerrantiam haberet per revelationem divinam, conc.; per
assistentiam divinam, nego. Item dist. min.: Pontifices in­
quirunt, quia diligens inquisitio est causa sententiae infal­
libilis, nego; quia est medium, assistentiae S. Spiritus sub­
ordination, conc.
Pontifex in definiendo seipsum excedit, id est, per assi­
stentiam S. Spiritus edit infallibiliter vera decreta: quod
vires humanas plane superat. Sed assistentia divina medio­
rum humanorum usum non aufert. Quapropter patres Va­
ticani declarant: «Romani Pontifices, prout temporum et
rerum conditio suadebat, nunc convocatis oecumenicis Con-

' I’ ii

624

Quaestio XVI, Art. VI.

ciliis aut explorata Ecclesiae per orbem dispersae senten­
tia, nunc per Synodos particulares, nunc aliis, quae divina
suppeditabat providentia, adhibitis auxiliis, ea tenenda de­
finiverunt, quae S. Scripturis et apostolicis Traditionibus.
Deo adjutore, cognoverant/ L. c. — De episcopis, in con­
cilio oecumenico definientibus, cf. supra quaest. XIII.
Instabis. Quod infallibiliter decretum est, iterum ex­
aminari non debet. Jam vero episcopi, quin etiam Romani
Pontifices veritatem, Pontificio judicio jam determinatam,
in oecumenicis conciliis iterum examinari voluerunt. Pon­
tificis ergo Romani decretum ex cathedra erroneum esse
potest.
Resp. Dist. maj.: decretum infallibile iterum examinari
non debet examine dubitativo, conc.; confirmativo examine.
subdist.: ut veritas proponatur auctoritate majori extensive.
conc.; intensive, nego. Ita factum est, ut Romani Pontifices
sententias suas in oecumenicis conciliis solemnius declarari
voluerint, quoniam tanti coetus splendor et externa aucto­
ritas hominum mentes admodum permovent; et quia com­
muni tot virorum praestantissimorum consilio tutissime et
efficacissime statuuntur, quae visa sunt ad fidei decreta
tuenda et ad amovendas dissidiorum causas aptissima.
Obj. III. S. Irenaeus inerranliae Pontificiae testis ha­
betur, quod docuerit necesse esse, omnem ecclesiam cum
ecclesia Romana convenire; id enim retro declaratum est.
At locus ille graece non exstat, et Irenaeus fortasse intel­
lexit: convenire ad, de confluxu ad Urbem physico. Irenaeus
ergo testis dubius.
Resp. Dist. maj.: testimonium illud totum pendet ex
interpretatione: ^convenire cumu, nego', hac interpretatione
confirmatur, conc.; Dist. min.: Irenaeus fortasse intellexit
confluxum physicum ad Urbem materialiter, transeat; for­
maliter, nego. Et nego conclusionem. Explicatur min.
Faciamus ita legendum, ut S. Irenaeus necesse esse
dixerit, „omnem ecclesiam, hoc est, qui sunt undique fideles"
Romam pergere. Qui sic interpretantur, vini argumenti
non effugiunt. Nam necessitas istius conventus ad locum
Urbis procedit er necessitate consensionis ecclesiasticae, prae­

625

Quaestio XVI, Art. VI.

sertim in fide, cum Romana ecclesia. Causa scilicet con­
veniendi, in utraque interpretatione: ecclesiae Romanae
potentior principalitas; finis: ostensio vivificat ricis fidei. Argu­
mentatio autem sancti martyris haec est: auctoritas ecclesiae Romanae est plenissima ostensio fidei: ex quo concludit,
hujus ecclesiae auctoritate confundi omnes, qui quoquo modo,
praeterquam oportet, colligunt. Vide supra p. 559—561
et p. 614.
Itaque si consideremus totum textum cum suo contextu
et adjunctis, duo apparent: a) si incisum: convenire ad,
dictum est pro convenire cum, necessitatem concordandi in
rebus fidei cum Romana ecclesia immediate demonstrat:
b) sin litteram textus de conventu in locum Urbis inter­
pretandam esse contendas, idem tamen mediate significatur.' )
Instabis. Irenaeus eam. quae est ab apostolis, traditio­
nem in ecclesia Romana conservatam esse sentit ^ab his.
qui sunt undique
.
**
Ergo fides non per ecclesiam Roma­
nam in ecclesia universa, sed per universam ecclesiam in
Romana servatur.
Resp. Dist. antec.: ab his, qui sunt undique, aposto­
lica traditio conservata est in ecclesia Romana, quae dabat
omnibus virtutem conservandi, conc.; quae accipiebat ab
omnibus virtutem conservandi, nego.
S. Irenaeus ecclesiae Romanae, independenter ab aliis
ecclesiis, eam auctoritatem tribuit, per quam vera fides ab
omnibus conservari possit ac debeat. Etenim, enumeratis
episcopis Romanis a beato Petro ad Eleutherium, subjun­
git: „est plenissima haec ostensio
*
4 : maximae hujus ecclesiae
auctoritate dicit se confundere omnes haereticos: potentior
ecclesiae Romanae principalitas est ejusmodi, ut ad eam
necesse sit omnem convenire ecclesiam. Ergo sententia illa,
quam sanctus martyr in line argumentationis suae posuit.
— „in qua semper ab his, qui sunt undique
**
etc. — nullo
modo vim eam habet, ut ecclesia Romana ab his, qui sunt
undique fidei suae firmitatem acceperit: sed aut est arqumentum secundarium, ex auctoritate aliarum ecclesiarum
') Cf Hist.-pol. Blatter, Bd. LXX1II, 258—266; 333—360
Do Gioot. Summa apologet.

Ed. tertia,

1()

626

Quaestio XVI, Art. VI.

additum, aut consecutio quaedam, simillima hujus S Optati
sententiae, qua docet cathedram a S. Petro Romae collo­
catam, in qua una cathedra unitas ah omnibus servaretur.
C. Parmen. Cf. Pelag I. apud Jaffé, /»>//. Pont. P. n. 998.
Frgebis. Irenaeus privilegia Romanae ecclesiae, non
Pontificis Romani celebrat.
Resp. Nego assertum. Ecclesiam Romanam non nisi
per suum Pontificem caput fidei esse, S. Irenaei sententia
manifesta est. Et vero a) sanctus universim hanc statuit
regulam: „eis, (pii in ecclesia sunt, presbyteris obaudire
oportet, . . . qui cum episcopatus successione charisma veri­
tatis certum secundum placitum Patris acceperunt.u Adv
haer. lib. IV. 26. b) Linus, non ecclesia Romana, Petri in
potestate successor habetur: inde a Petro series Pontificum
Romanorum ab Irenaeo contexitur tanquam plenissima veri­
tatis ostensio, c) Epistola, quam 5. Clemens ad Corinthios
scripsit, dicitur scripta ab ea, quae est Romae ecclesia. L. c.
lib. IV. 3.
Obj. IV. Formulae Sirmienses haeresin docent. Jam
Liberius Papa alicui formulae Sirmiensi subscripsit. Pon­
tifex ergo, cum Arianis suffragatus sit, in fidei judicio er­
ravit. Prob. min. S. Hilarius in Fragmentis, Athanasius,
Apol. contra Arianos, c. LXXXIX., et Hist. Arian, c. XLI.:
Hieronymus in Chronico, anno 354 et Catal. Script, c. XCVI1.:
Praefatio libelli precum Faustini et Marcellini et Philostorgius Arianus testes nobis sunt, Liberium formulae Sirmiensi
alicui subscripisse.
Resp. Dist. maj.: Sirmienses formulae haeresin docent,
id est, formula secunda anni 357, conc.; prima, tertia et
quarta, subd.: ex interpretatione haereticorum, conc.; in se
et eo modo, quo Liberius subscripserit, nego.'1)
') Valesius, Hefele et Hergenrother quatuor formulas Sirmienses
esse sentiunt. Prima (351), in qua vox όμοούοιος desideratur, neutralis
est. Secunda (357), tam vocem όμοούύιος (consubstantialis) quam
όμυαη'οιοε (similis) reprobans, Ariana est Tertia (exeunto anno 358)
vocem ôaoovfltoç deserit, id tamen eo fieri dicebatur, quod Photiniani
coce abuterentur. Quarta (aliis tertia) vocem substantiae, ούΰΐας, re­
linquit, sed doctrinam haereticam non exprimit. Cf. Hergenrother.

Quaestio XVI. Art. VI

627

/M min.: Liberius subscripsit loquens ex cathedra,
nego; errore privato subdist.: formulam secundam, nego;
aliam et significato sensu suo catholico, transeat.
Liberium formulae secundae prorsus insontem esse
constat. Si Pontifex aliam formulam subscripserit, formula
fuit ejusmodi, ut interpretationem catholicam, vel certe
neutralem, non excluderet; praesertim cum Pontifex, eorum
etiam opinione, qui eum alicui formulae Sirmiensi sub­
scripsisse autumant, aperte declaraverit, quonam sensu sub­
scriberet.1) Nulla tamen ratione Liberius haeresi subscripsit
definiens de fide seu ex cathedra. Quo factum est, ut
S. Hieronymus, quamvis Liberium lapsum esse crederet, in
ep. 15. ad Damasum de Romano Pontifice ita profiteretur:
cathedrae Petri communione consocior. Super illam petram aedi­
ficatam ecclesiam scio. Quicunque extra hanc domum agnum
comederit, profanus est. Si quis in Xoc arca non fuerit, per­
ibit regnante diluvio.
Praeterea lapsum illum commentitium esse, idoneis ar­
gumentis probari videtur. — At testes lapsus adducti sunt.
— Testes vero; sed quos rumores deceperint; aut quorum
testimonia reperta sunt apocrypha, ut tres istae Liberii
epistolae, Arianis faustae, in Fragmentis Hilarii. Testes
autem plurimi, et qui scripserunt in iis locorum et temporis
adjunctis, ut a falsis vera dijudicare admodum potuerint.
Pontificem culpa absolvunt.
a) S Ambrosius, De virg. lib. III. 1.; Rasilius, ep. 263.;
Epiphanias, Adv. haer. LXXV. et Siricius Papa, ep. I. ad
Ilimer. Liberii sanctimoniam et integritatem nulla ex­
ceptione celebrant. A Theodoreto, teste perquam idoneo,
et ubi hic de reditu agit, Pontifex appellatur egregius, omni
Kirehcngeschichte, B. 1. p. 373- 37S, edit. 3., ubi veterum sententiae,
litteratura et solutio quaestionis succincte indicantur. Historia con­
troversiae apparet ex Stilting, Boll. t. XLVI. p 572—632 Xat Alex
sitec. IV. diss. XXXII.: Hefele, Konzilicngeseh. B. 1. p. 681—697.; edit. 2.
*) Videlicet non contra fidem Nicaenam, sed contra Sabellianisinum et Photinianismum, (pii formida <Luovtf»uç abuti ferebantur
Cf. Hefele, Konzilie.nqesch. B. I. p. 685.

*
40

628

Quaestio XVI, Art. VI.

laude dignissimus, ^admirandus ille Liberius" et ^victoriosus
veritatis atldetau. H. E. 11. 17.
b) Theodoretus 1. c. Liberium urbi redditum refert ob
mulierum Romanarum postulationem: Socrates, II. E 11.37.,
et Sulpitius Severus, Hist. sacra, II. 39. ,,ob seditiones Ro­
manas": de lapsu nihil. Adde quod a Sozomeno, II. E.
IV. 15.. „Eudoxius et qui cum illo opinioni Aetii fave­
bant", falsos rumores de subscriptione Liberii Ariana spar­
sisse narrantur.
c) Romani, Atianis infesti, Liberium redeuntem, nulla
facta retractatione, omni honore coluerunt. Neque haec
admiratio plebis tantum fuit, laetitia de reditu gestientis,
verum etiam summorum virorum atque constans, prout
testes citati probant. Haec confirmantur duobus documen­
tis, nuper in lucem prolatis. 10 Exstat epistola Anastasii I.
Papae (398 402) ad Venerium, episc. Mediol., in qua Dio­
nysio, Eusebio Vercellensi et Hilario, viris eximiis, qui pro
fide Nicaena „exilium libenter tulerunt" et ^sancti tunc
episcopi sunt probati", accensetur «sanctae recordationis
ecclesiae Romanae Liberius episcopus". Cf. Card. Pitra,
Anal, novissima, t. 1. p. 463.’)
Obj. IV. Honorius Papa, scriptis ad Sergium, patri­
archam Cpolitanum, epistolis, quid de Christi voluntatibus
credendum sit, ut Papa docuit. Jam vero epistolae Honorii
Monothelitarum errorem continent. Honorius ergo, cum
haeresin ut Papa docuerit, ex cathedra erravit.
') In Sylloge Centulensi nobis servatum est epitaphium alicujus
Romani Pontificis, qui pro fide Nicaena certavit. Quem poeta inter
alia his verbis affatur:
Vox tua cenantis fuit baec, silicei a salubris:
Atque nec hoc metuo, neque illud committero opto.
Haec fuit, baec acmptr intuti·» constantia firma.
De Kossi, Inscript. ChrUt. t. II. p. 83. ct 85.

De Liberio haec dicta esse opinatur De Rossi, Bullet. 1883 et
1890: L. de Feis, Nuove osservasioni sui carme sepolcrale di Liberio papa
(1897); de Felice II. Mommsen et Duchesne; de Martino I. Funk?
Kirchengesch. Abhandl. und Untersuchungen, B I, p. 391—420. — Quid
falsaris et schismaticus quidam ficto Augustini nomine contra Li­
berium scripserit, cf. Kirchengeschichtl. Studien, B I. H. 11 p. 177.

Quaestio XV[, z\rt. VI.

621 )

Resp. Dist. maj.: Honorius in suis ad Sergium epistolis
docet, quid credendum sit, nego; quid agendum esset, subd :
utitur suprema auctoritate Pontificia in definiendo, nego;
utitur sua auctoritate in dirigendo, conc. Ad min. deinceps
responsa dabimus. Prius hanc distinctionem majoris decla­
ramus, qua tota jacet objectio.
Sergius, patriarcha Cpolitanus, unicam Christi operatio­
nem deivirilem seu theandricam artificiose praedicans,
Honorio, Romano Pontifici, persuadere conatus est, ut nec
una in Christo nec duae voluntates dicerentur, quod duarum
operationum dictio 1° «multos scandalizet, utpote a nullo
sanctorum et probabilium ecclesiae institutorum edita“.
2° quod ^consequens ei sit praedicare duas voluntates contrarietates circa invicem habentes; tanquam Deo quidem Aerbo
salutarem volente adimpleri passionem, humanitate vero
ejus obsistente ejus voluntati, et resistente: et proinde duo
contraria volentes introducantur, quod impium est".
Honorius a. 634 duabus epistolis ad eam Sergii epistolam
respondit. Sed nihil in doctrina definivit. Quod probatur.
a) Epistola prima his verbis concluditur: „Haec nobiscum fraternitas vestra praedicet, sicut et nos ea vobiscum
unanimiter praedicamus: hortantes vos, ut unius vel geminae
novae vocis inductum operationis vocabulum aufugientes,
unum nobiscum 1). J. C. Filium Dei vivi, Deum verissimuni, in duabus naturis operatum divinitus atque humani tus, fide orthodoxa, et unitate catholica praedicetis.“ In
altera epistola ait: ^non nos oportet unam vel duas operationes (ινιργιίας) definientes praedicare." Ergo nihil omnino
definitur.
b) In prima epistola scriptum est his ipsis verbis:
«Utrum autem propter opera divinitatis et humanitatis una
an geminae operationes debeant derivatae dici vel intelligi
ad nos ista pertinere non debent, relinquentes ea gram­
maticis (xura/.ipnàroptr τανια τοΐς γραμματιχοΐς)."’ Quae sane
non sunt Pontificis definientis.
c) Sergius nullam fidei definitionem rogavit, sed quae­
stionem praeficam de usu vocabulorum unius vel geminae
operationis proposuit. Ita Honorius nihil definit, sed voca­

I

.

T

f

(530

Quaestio XVI. Ait. VI

bula non respedu doctrinae et in se, sed respectu prudentiae
et habita ratione temporum considerat, et causam, ob quam
..unius vel geminae novae vocis inductum operationis vocabulum“ aufugiendum sit, in epist. prima his declarat: novae
voces noscuntur sanctis Dei ecclesiis scandalum generare,
ut parvuli aut duarum operationum vocabulo oflensi, sectan­
tes Nestorianos nos vesana sapere arbitrentur; aut certe si
rursus unam operationem Domini Nostri Jesu Christi faten­
dum esse censuerimus, stultam Eut vchianistarum attonitis
auribus dementiam fateri putemur.“
I loc unum ergo Honorio propositum fuisse apparet, ut
fideles, relictis de voce unius vel geminae operationis contro­
versiis, in fide Chalcedonensi conquiescerent. — Ipsi Mono·
thelitae non nisi Honorio et Sergio e vita profectis ad
Honorii epistolas provocasse videntur.
Instabis. Ex epistolis tamen Pontificis error agnoscitur,
cum ad Sergium scripserit: „unain voluntatem fatemur
D. N. Jesu Christi/
Resp. Dist.: Honorius fatetur unam Christi voluntatem.
(η- Di/.ημά) exclusa contraria voluntate carnis, conc.; exclusa
divina et naturali voluntate humana, nego. Testes coaevi.
Joannes IV., Honorii secundus successor, S. Maximus in
Disputatione cum Pyrrho et Joannes Abbas, quo juvante
Honorius epistolas suas conscripsit , locum illum eodem modo
interpretantur Contextus eam interpretationem veram esse
confirmat. Nam Honorius: A nam — inquit - voluntatem
fatemur D. N. J. C., quia profecto a divinitate assumpta
est natura, non culpa; illa profecto, quae ante peccatum
creata est, non quae post praevaricationem vitiata. Non
est itaque assumpta, sicut praefati sumus, a Salvatore
vitiata natura. quae repugnaret legi mentis ejus/ Rem paucis
explicare juvat.
a) Monothelitae unicam tantum in Christo voluntatem
et unicam operationem esse contenderunt; ..posuerunt in
Christo - ait S. Thomas — unam voluntatem, quamvis
ponerent duas naturas in Christo secundum hypostasim
unitas: quia opinabantur quod humana natura in Christo
nunquam movebatur proprio motu, sed solum secundum

Quaestio XVI, Art VI.

1531

quod erat mota a divinitate." Ili. 18. 1. Ecclesia catho­
lica docet, duas in Christo naturales esse voluntates: divi­
nam scilicet, quae ad naturam divinam pertinet, et huma­
nam, quam Filius Dei eum natura humana, ut potentiam
ejusdem naturalem, assumpsit. Itaque in Christo fuit motus
voluntatis proprius naturae humanae: ex eo autem quod
fuit in hypostasi divina, humana voluntas habuit hunc
determinatum volendi modum, ut semper secundum nutum
voluntatis divinae moveretur. Ideo catholici 1° fluas in
Christo voluntates et operationes profitentur: 2° duas in
Christo voluntates contrarias esse negant.
b) Honorius doctrinam catholicam aperte profitetur
Namque in prima epistola Christus ab eo appellatur «plene
(if'ÂHoç) Deus et homo": voluntas autem ad humanae na­
turae plenitudinem et perfectionem omnino pertinet. Hoc
etiam ex epistola secunda manifestum est: utrasque naturas
in uno Christo unitate naturali copulatas cum alterius com­
munione operantes atque operatrices confiteri debemus; et divi­
nam quidem quae Dei sunt operantem, et humanam quae carnis
sunt excipientem. Deinde affirmat, «duas naturas . . . in­
confuse, indivise, et inconvertibiliter propria operari
.
**
Ergo
Honorius, quemadmodum diximus, sicut profitetur duas
naturas . . . inconfuse, indivise et inconvertibiliter propria
operantes, ita voluntatem humanam non exclusit, quam na­
tura humana essentialiter includit, sed voluntatem contrariam.
Similiter Monothelitismus indirecte rejicitur in Honorii car­
mine, quod recensetur in Sylloije prima Corporis hiureshamensis. Nam haec in carmine:
Plenus homo in nostris et verus noscitur isdem
Virginis ex utero fotus ubique Deus.
Do RossL /iwcr· ChritC t. II. p. 145,

Obj. V. Synodus oecumenica VI. sessione tertia decima

(die 28. Martii 6S1) Honorium, Romanum Pontificem his
verbis damnavit: «Cum his (Sergio, Pyrrho etc.) vero simul
projici a sancta Dei catholica ecclesia simulque anathema­
tizari praevidimus et Honorium, qui fuerat Papa antiquae
Romae; eo quod invenimus per scripta, quae ab eo facta

(532

Quaestio XVI. Art. λΓ1.

sunt ad Sergium, quia in omnibus ejus mentem secutus
est, et impia dogmata confirmavit." Deinde Honorii epi­
stolae combustae ipsique Pontifici dictum anathema.1)
Honorius igitur, nisi synodum oecumenicam errori malimus
esse obnoxiam, haereticus formalis haberi debet.
Ilesp. Dist. antec.: patres illius synodi Romanum Ponti­
ficem ut haereticum damnarunt sententia Romae non con­
firmata, transeat; sententia Romae confirmata, nego.
Argumentum, quod ex synodal i de Honorio sententia
desumitur, nihil dubii relinquere, permultorum adversariorum
est opinio. Triplex autem hujus nodi solvendi modus.
Xarn Albertus Pighius, De hierarchia ecclesiastica, lib. IV.
Baronins, Ann. ad ann. 680—683, Barruel, Damberger et
alii censent concilii Constantinopolitani acta fuisse adulte­
rata, rasis nonnullis verbis, aliis interpolatis. Haec autem
hypothesis obsoleta videtur.2) — Alii tenent, Honorium
ab episcopis concilii sexti haereseos nota inustum esse,
quod haereticorum fautor, non haereticus ipse, fuerit. Ita
Garnier in Dissertatione, quam Libro diurno Romanorum
pontificum connexuit, et Billuart, De Incarn. Digress, histor.,
sect. IV. — Complures tamen tam veteres quam recentes
affirmant, Orientales in synodum congregatos, procul dubio
damnasse Honorii haeresin, sed eorundem sententiam ita
mitigatam a Leone II. aliisque Pontificibus Maximis, ut cum
haereseos fautoribus ob neglectam fidei defensionem connu­
meraretur 1 lonorius, non ob doctrinam falsam cum hae­
reticis. Eam habent opinionem Anastasius Bibliothecarius
'T 886), Collectanea ad Joann&m Diaconum
*,
Turrecremata,
Summa de Ecclesia 11. 93.; Cariophilus, Confutatio Nili De
primatu papae, cap. V., qui ait: „sexta synodus, quando . . .
absque papa damnavit Honorium, nihil peregit
*
; — Combefis,
Opera S. Maximi, t. II., ubi hanc tertiam sententiam his
verbis commendat: „Haec antiquis nota defensio, haec pro') Patres damnant Honorium <’>ς έ*τίνοις (.Sergio, Pyrrho etc.)
«·· τοντοις ά»ολον&ή<ΐαπιι’ in edicto Constantini, imperatoris, Pontifex
dicitur '! τη? αίμίόιως βιβαι<·>τής /.at αυτός ίαυτώ ττΐ>αθμαχόμτ»ος. Cf.
praesertim sess. XVIII.
’) Baronium refellit Hefele, Komiliergèsch. B. III. p. 802—313.

Quaestio XVI, Art. VI

633

bata". Adstipulantur ex hodiernis Schneemann, Studitn
Uber die llonoriusfrage (1864); Pennachi, De Honorii causa in
concilio VI. (1870); Hefele, Konziliengescliichte
etc.—
Atque haec sententia videtur esse verior; nam cum nullo
documento vetustatis certat; congruit solidis certissimisque
doctrinae capitibus de auctoritate synodorum, quas, seor­
sum a Summo ecclesiae Pastore, a vero quandoque de­
flexisse, nemo dubitat, quemadmodum omnes affirmant
catholici, hujusmodi synodorum decreta rescindi posse aut
mitigari aut determinari auctoritate Pontificia.
Instabis. Concilium Cpolitanum 111. a Leone 11. confir­
matum est, et appellatum „Sancta et universalis et magna
sexta synodus"; decretum fidei, quo sessione Χλ'ΙΙΙ. dicitur
Honorio anathema Hispaniae antistibus subscribenda mitti­
tur tanquam „definitio venerandi concilii". Nihil ergo
Leo 11. de rescindendis sextae synodi decretis cogitavit.
Resp. Dist. conseq.: Leo II. nullum illius synodi decre­
tum rescidit totum, conc.; nullius decreti sensum restrinxit
ex parte, nego. Patrum conciliarium sententia tantum valet.
quantum Pontifex Maximus approbat. Jam Leo II. in ep.
ad Constantinum Pogonatum, imperatorem, sextae synodi
decreta confirmans, latam de Honorio sententiam his ver­
bis constituit: ..anathematizamus novi erroris inventores
. .. nec non et Honorium, (pii hanc apostolicam ecclesiam
non apostolicae traditionis doctrina lustravit, sed profana
proditione immaculatam fidem subverti permisit1) (παρ^/ώρ^σ
*)
;
— idem ad Ervigium, regem Hispaniae, Honorium damnat,
qui traditionis regulam ^maculari permisit
*
; rursus ad epi­
scopos Hispaniae Sergius, Pyrrhus aliique sextae synodi
anathemate perculsi dicuntur ..adversum apostolicae tra­
ditionis puritatem perduelliones" exstitisse, sed de Honorio
haec: ..flammam haeretici dogmatis non, ut decuit, apo­
stolicam auctoritatem, incipientem exstinxit, sed negligendo
confovit". Quid ergo? Ut Honorio sexta synodus quasi
haeretico anathema dixerit, tamen inefficax est illa sen') Versio latina: subvertere count us est non reddit sententiam,
quae subjecta est textui originali /<<«»·.?rpat

634

Quaestio XVI, Art. VIL

tentia, quippe quam non confirmaverit eodem sensu Roma­
nus Pontifex. Haec videtur esse vera difficultatis propo­
sitae solutio, quam solutionem veterem esse constat ex
Anastasio Bibliothecario (f 886) in Collect, ad Joannem Diac.
Obj. Vf. Infallibilis Pontifex contradicere non potest
alii Pontifici. Jam vero Pontifex, ex cathedra loquens,
saepe reperitur alii Pontifici, eodem modo definienti, con­
trarius. Ita, ut exemplum afferam, bulla Unam sanctam
Bonifacii VIII. per breve Meruit Clementis V. abrogata est
pro Gallia, et Leo X. utrumque confirmavit.
Resp. Dist. maj. : Loquens ex cathedra non potest con­
tradicere loquenti eadem suprema auctoritate, conc.; idem
dici debet de Pontificibus non definientibus, nego. Dist.
min.: singula, quae hic objiciuntur, censentur dicta e.x
cathedra, transeat’, sunt dicta in documentis authenticis,
subdist.: (piae sibi contradicunt, nego·. quorum alterum al­
tero declaratur; conc. Clemens V. minime rejicit decretale
Unam sanctam, sed motas in Bonifacium mentes componit.
Hoc enim in Clementis responsis maximum est, per Unam
sanctam Galliae regem, regnum, regnicolas non „amplins"
ecclesiae subjectos esse „quam ante existebant."
Congesta sunt saepe ab adversariis alia plura, quibus
falsitas inerrantiae Pontificiae facile pervinci credebatur.
Cent uria tores Magdeburgenses plus quinquaginta facta
coacervarunt cum spe delendi Pontificiam auctoritatem.
Res multo secus evenit. Ex decretis, quae erronea dice­
bantur, multa commentitia, aut certe non erronea; nulla
ex cathedra.
Articulus VII.
De valore Syllabi.

I. Syllabus quid sit. Hac occasione et tempore, quo
S.S. Pius IX. encyclicam Quanta cara ad cunctos catholicos
sacrorum antistites scribendam censuit, die 8. Dec. 1864
card. Antonelli, cui S.S. Pius IX. hoc in mandatis dederat,
omnibus catholicis antistibus misit Syllabum, (pii comple­
ctitur propositiones notatas octoginta. Titulus hujus do­

Quaestio XVI, Art. VU.

63ô

cumenti est: ..Syllabus complectens praecipuos nostrae
aetatis errores, qui notantur in Allocutionibus consistorialibus, in Encyclicis aliisque apostolicis Litteris sanctissimi
Domini nostri Pii Papae IX.4
In ipso Syllabo nulli propositioni adjuncta est censura
specialis, (pia damnatur, puta tanquam haeretica, erronea:
sed omnes exhibentur ut notatae. Singulis autem proposi­
tionibus annotatum est, ex quibus actis Pontificiis desum­
ptae sint; atque haec acta seu documenta, a Pio IX. edita,
in quibus Syllabi propositiones reprobantur, sunt 32 (9. Nov.
1846—29. Sept. 1864). Eas autem tum litteras encyclicas
tum allocutiones ,,conferri omnino oportet, si qui verum
sensum, in (pio illae sententiae pontificia auctoritate per­
stringuntur, elicere velint.4 Cf. Acta Pii IX. er quibus
excerptus est Syllabus, in Praefatione, (piam Pius IX. appro­
bavit. ’)
II. Ratio duplex valoris Syllabi, a) Omnes catho­
lici mente assentiri debent omnibus doctrinis, quae tra­
duntur in Syllabo; nam etiamsi propositiones 80, in eo
notatae, proscriptae esse non censerentur infallibili Pontificis
judicio, damnatio tamen earundem propositionum in dubium
revocari minime posset, cum episcopi totius ecclesiae catho­
licae Syllabi doctrinam solemniter tanquam doctrinam ab
omnibus fidelibus tenendam promulgaverint. Igitur etiam
seposita quaestione hac. Syllabi valor, quantum ad materiam,
practice firmissimus semper erit.
b) Verum Syllabi propositiones censentur damnatae
esse infallibili Romani Pontificis judicio. Hic animadverten­
dum est, non dici: propositiones in Syllabo damnatae sunt,
sed: propositiones Syllabi’, nimirum Syllabus considerari
potest 1° ut elenchus authenticus exhibens errores, alius
a Pio IX. damnatos; 2" ut documentum, quod ipsum dam­
nationis actum contineat. De utroque pauca dicam.
III. Doctrina Syllabi suscipienda est tanquam
doctrina a Summo Pontifice notata pro universa
') Cf. pro historia Syllabi C. G. Rinaldi. 11 valore dei SiUabo (1888):
Hourat, Le Syllabus (1904).

636

Quaestio XVI. Art. VII.

ecclesia. Quod probatur 1° ratione extrinseca; 2° in­
trinseca.
1° Ratio extrinseca. Critérium extrinsecum perquam
certum, quo noscamus, doctrinam aliquam a Pontifice Ma­
ximo censura confossam esse pro universa ecclesia, sine
dubio est sensus et consensus episcoporum, asserentium,
doctrinam dicto modo esse damnatam. Talis autem de
propositionibus Syllabi habetur consensus. Ergo. Minor certa
videtur; quare card. Franzelin de hoc consensu ait: ,Quod
autem maxime nobis demonstrat auctoritatem quae tri­
buenda, mentis submissionem quae deferenda sit doctrinae
in Syllabo declaratae, sine dubio est sensus et consensus
saltem moraliter unanimis totius episcopatus catholici’, ex eo
enim plane videtur totus complexus doctrinae in docu­
mento susceptus tanquam doctrina, a supremo magistro
authentice Ecclesiae proposita/ Ep. 19. Martii 1868, typis
mandata in fol period. Etudes religieuses, Juillet 1889.
2° Ratio intrinseca. Etsi Syllabus, si spectetur omnino
seorsum a suis adjunctis, in se et ipsis verbis non continet
eas formulas, quibus sententiae doctrinales suprema Sum­
morum Pontificum auctoritate feruntur, adjuncta tamen
ostendunt, quod hic quaerimus, videlicet, propositiones, in
Syllabum collectas, esse censura aliqua proscriptas a Siimmo
Pontifice pro universa ecclesia, atque adeo damnatas judicio,
cui fideles omnes mente et ore adhaerere tenentur. Ad­
juncta autem, quibus id apparet, sunt: Titulus documenti.
qui est: ^Syllabus complectens praecipuos nostrae aetatis
errores, qui notantur in Allocutionibus consistorial i bus, in
Encyclicis aliisque apostolicis Litteris Domini nostri Pii
Papae IX.4; — epistola card. Antonelli, quam cum Syllabo
episcopis universis catholicis misit; — adjuncta singulis
Syllabi thesibus notitia documentorum Pontificiorum, ex
quibus desumptae sunt; — encyclica „Quanta cura4, eadem
occasione et tempore ac Syllabus ad cunctos episcopos
scripta, in (pia haec legimus: ..pluribus in vulgus editis
Encyclicis, Epistolis et Allocutionibus in Consistorio habitis,
aliisque Apostolicis Litteris praecipuos tristissimae nostrae
aetatis errores damnavimus4. Haec autem Syllabi titulo satis

Quaestio XVI, Art VII.

637

respondent. Ex quibus omnibus confirmatur, doctrinam,
quae traditur in Syllabo, suscipiendam esse tanquam doctri­
nam, a Summo Pontifice notatam pro universa ecclesia.
IV. De quaestione, utrum propositiones Syllabi
damnatae sint etiam per sententiam, in Syllabo
latam, duplex sententia, a) Prima sententia eorum
est, qui judicium infallibile supremi ecclesiae Magistri et
Pastoris in Syllabo ferri negant. Ita Rinaldi egregie quidem
probat, propositiones, quas Syllabus complectitur, damnatas
esse infallibili Pastoris supremi magisterio, ita tamen ut
Syllabus ipse sit elenchus authenticus, et auctoritate va­
lens; non ipsa sententia, quam censet in iis esse Pii IX.
documentis, quae Syllabus indicat.
b) Altera sententia est, in Syllabo non solum esse pro­
positiones damnatas, verum etiam propositionum damnationem.
Nonnulla testimonia, quae huic sententiae favent, afferam.
— Mercurelli, Pii IX. secretarius, die 14. Jan. 1865 de
Syllabo diei 8. Dec. 1864 scripsit: „errores . . . conjunction
rursus damnati fuerunt/ — synodus Ultrajectensis (1865)
propositiones Syllabi dicit . ..damnatas a Pio IX , <s. Dec.
J864u, ergo in Syllabo: — synodus Baltimorensis (1866) in
epistola ad Pium IX.: ..Errores omnes contra fidem hodier­
nos, haeresesque quaquaversus grassantes in unum quasi
fasciculum congregatos, Syllabo tuo velut Apostolici gladii
mucrone jugulasti — card. Mazzella docet, nullum esse
dubium, quin „Syllabus haberi debeat tamquam definitio
ex cathedra4.') De. Religione et Ecclesia, p. 822., ed. 3. —
') Perpendenda sunt, quae legimus apud F. Heiner, Der 'sylla­
bus (1905), S. 11—15: „Es gibt zwar Theologen, welche ihm (dem
Syllabus) ebenso den Charakter eiuer Kathedralentscheidung beilegen
(Riess, Schneemann, Hurter, Schrader, Scheeben etc.), audere dagegen (Newman, Rudigier, Fessler, Tosi, Hergenrother, Biederlack,
Prius etc.) bestreiten denselben. Wir brauchen uns auf diese Kontroverse nicht weiter einzulassen, da sie in der Tat îür unsern
Zweek bclanglos ist. Solange Rom selbst sich nicht dariiber deutlich ausgesprocheu und die Streitfrage deiinitiv entschieden hat,
steht es jedem Katholiken vollkommen frei, einer Ansicht zu fol­
gen, welcher er will
Auctor dein docet, Syllabi propositiones
auctoritative damnatas esse, atquo p. 19 concludit: „Es ist danaoh

638

Quaestio XVI, Art. VII.

Quaestio XVI, Art. Vil.

a) Et quidem si pro omnibus et singulis Syllabi pro­
positionibus, quonam gradu unaquaeque Pontificis damnata
sit judicio, indagare velimus, redeundum ad illa acta vide­
tur, ex quibus Piqs IX. propositiones notatas in unum cogi
jussit. Haec autem perscrutanti, quid rei sit citius aperie­
tur, si duas sequatur regulas. 10 Quotiescunque constat,
propositionem aliquam cum voluntate definitive obligandi
universam ecclesiam Summi Pontificis auctoritate pro­
scriptam esse, procul dubio haec infallibili haberi debet
damnata judicio. 2° Censuras, in pontificiis documentis the­
sibus singulis affixas, considerari oportet. Propositiones in
Syllabo tanquam notatae exhibentur omnes. At notari etiam
illae propositiones dicuntur, quas ecclesia censura quadam
inferiori reprobat. Nonnullas tamen theses, v. g. primani,
haereticas esse, aliunde constat; aliae non sunt haereticae,
sed apostolicae Sedi offensi vae, falsae etc., velut thesis 3S
Ex his intelligitur, Syllabum non esse elenchum proposi­
tionum, quae omnes et singulae sententia damnatae sint
dogmatica; quemadmodum valde errarent et illi, qui nullam
sententia dogmatica proscriptam in eum catalogum collectam
esse contenderent. Ceterum recolantur, quae p. 379—389
de censuris exposuimus et de fide qua veritates ab ecclesia
propositae credi debeant.1)
b) Si de censuris incurrendis sermo est, haec regula,
ex Actis S. Sedis, valere videtur: „Qui defendunt errores
in Syllabo damnatos quatenus Syllabus est, seu Elenchus
complectens praecipuos errores qui notantur in allocutionibus,
consist or ialibus, in Encyclicis aliisque Apostolicis litteris San­
ctissimi Domini Vostri Pii Papae IX. nullam exeommunica-

A Leone XIII. ep. ad Leop. Dujardin (28. Aug. 1879),
propositiones „in Syllabo damnatae" dicuntur. At dein
idem Pontifex ita scripsit: „Pius IX., ut sese opportunitas
dedit, ex opinionibus falsis, quae maxime valere coepissent,
plures notavit, easdemque postea in unum cogi jussit, ut sci­
licet in tanta errorum colluvie haberent catholici homines
quod sine offensione sequerentur.“ Encycl. Imm. Dei.
Quibus ita expositis, Syllabusne documentum constituat
ex cathedra pronunciation, dicere non ausim. Pius IX. nec
in Encyclica Quanta cura Syllabum documentum de fide
esse declaravit, nec in alia quavis epistola hoc unquam
episcopis ecclesiae catholicae affirmavit. Ob eamque rem
auctor Commentarii in Constitutionem Officiorum ac mune­
rum, in Actis Sanctae Sedis, vol. XXX. (1897—1898), p. 307.
hanc suam sententiam humillime profert: „haec thesis
(utrum Syllabus documentum constituat ex cathedra pro­
nuntiatum) difficillimae probationis nobis semper visa est
atque videtur/
V. Quid circa Syllabum practice valeat. Card.
Franzelin, Ep. paulo ante citata, ait: „ Quamvis igitur spe­
ctato solum modo quo Encyclica Quanta cura et Syllabus
primum prodierunt, possit agnosci discrimen inter illam
quae immediate ab ipso Pontifice emanavit, et hunc qui
comprehendens quidem sententias Pontificis ex aliis docu­
mentis sul> hac tamen forma solum jussu ipsius Pontificis
videtur communicatus Episcopis; nihilominus spectatis om­
nibus adjunctis et spectato maxime modo, quo utrumque
documentum in Ecclesia morali consensione habitum est
velut ejusdem rationis, practice idem fere valet de Syllabo
quod de Encyclica/ Cave tamen ex hoc concludas, nihil
amplius distinctione opus esse.
fiir den Katholiken gar koine Frage, dass er sich der lehrenden
Autoritat des Oberhauptes der Kirohe init ganzem Herzen unterwirft und deshalb auch den Syllabus ais kirchliches Gesetz, ais
Norm des Wollens und Handelns in Gehorsam hinnimmt. Die einzelnen Siitze des Syllabus sind fiir uns Ausspriiche des obersten
Gesetzgebers der Kirohe, denen wir nicht bloss ausserlich, sondern
auch des Gewissens wegen Unterwerfung zollen."

639

i

9 Cf. Rinaldi, Hourat, Heiner, operibus jam citatis; Stimmen
aus Maria-Laach, 186.5; Vacant, Le magistère ordinaire de VE'glisr —
De sententia episcopi Fessler, videsis Mazzella, De AW. et Eccl. p. 823;
Xewman, suam opinionem declarat in Λ tetter addressed to hi> grace
the duke of Norfoik § 7, quae exstat in Difficulties of Anglicans, vol. II.
(edit. 1896, p 276—298; A. Ehrhard suam in Der Katholizismus und
das zwanzigste Jahrhundert (edit. 1902), p. 255—259; pro P. Mollet
L'infallibility du pape et le Syllabus (1904), legi potest period. Études,
1905, 20. Janvier et 20. Avril.
Cf. Ph. Kneib, UTsse/i and (Hauber
(2. AuO. 1905).

640

Quaestio XVI, Art. VIII.

tionem incurrunt cum nulla sanctione aut poena a Pio
Papa IX. communitus fuerit." Acta S. Sedis, Vol. XXX
(1897—1898), p. 309, Comment, in Constit. Offriorum d
munerum. Posset tamen ille, qui aliquem ex his erroribus
defenderet, haereticus esse, quod hujusmodi error in alia
definitione de fide proscriptus ut haereticus sit.
Articulus VIII.

De auctoritate congregationum Romanarum in do­
ctrina fidei et morum*

■ ÙHS

I. Congregationes Romanae sunt coetus cardina­
lium, a Pontifice Romano instituti tanquam tribunalia su­
prema ad certa ecclesiae negotia dirigenda, discutienda et
decernenda. Prima congregatio habetur tribunal inquisi­
tionis, quod a. 1542 a Paulo III. constitutum est; plures
postea congregationes a diversis Pontificibus creatae sunt.
Unaquaeque congregatio habet praefectum, qui est aut ipse
Summus Pontifex aut cardinalis aliquis; secretarium, qui
aliquando cardinalis est, aliquando episcopus aut praelatus
inferior: plures judices cardinales. Adjunguntur ut consul­
tores viri pii et docti. Congregationes autem praecipuae
sunt: 10 Congregatio ( 'onsistorialis, quam Sixtus V. anno
1586 instituit, ut negotia consistorii, quod est consessus to­
tius collegii cardinalium, in ea praeparentur. 2° S. C. In­
quisitionis seu Sancti Officii instituta a Paulo III. per bullam
Licet ab initio, sed denuo instructa et ampliata per Sixti V.
bullam Immensa aeterni; cujus congregationis in primis est
de causis fidei procedere. 3° S. C. Indicis librorum prohi­
bitorum, instituta per Pium V. anno 1571: ejus ..proprium
ac fere unicum officium est in examen libros vocare, de
quorum proscriptione, emendatione vel permissione capienda
est deliberatio". Bened. XIV., constitutio Sollicita, a. 1753.
4" S. ( , ('oncilii Tridentini interpretum, incoepta a Pio IV.
et Pio V., per bullam Immensa a Sixto V. in hodiernam
formam redacta est. 5° S. C. Rituum, quam Sixtus V. in­
stituit, duplex est: ordinaria, quae negotia liturgica tractat:
extraordinaria, (piae causas heatificationis et canonizationis

iffi · < I

641

Quaestio XVI, Art. VIII.

dirigit. 6° S. C. Super negotiis episcoporum et regularium,
a Sixto \ . instituta. 7° .8. C. De propaganda fide, a Gre­
gorio XV. anno 1622 inchoata. 8° S. C. super negotiis eccle­
siasticis extraordinariis, instituta a Hio λ II. 9° S'. C Indul­
gentiarum et sacrarum reliquiarum, instituta a Clemente IX.
anno 1669, quam tamen Pius X. Motu proprio 28 Jan. 1904
cum S. Rituum Congregatione conjunxit. 10° S. C. Stu­
diorum, a Sixto V. inchoata.1)
11. De auctoritate doctrinali congregationum
Inquisitionis et Indicis. Congregationum Romanarum
jurisdictio, quoniam nomine Romani Pontificis exercetur,
universalis et apostolica est. Eandem ordinariam esse patet
ex bulla Sixti V. Immensa, 1587. Ulterius autem in ex­
ponenda congregationum omnium auctoritate non progre­
dimur, sed de Inquisitione et Indice tantum hoc loco agen­
dum est, ad quas praecipue pertinet de doctrina decernere.
Porro tota congregationum auctoritas a Summo Pontifice,
cujus organa sunt, repetitur. Inquirendum est igitur, quo­
nam sensu sententiae doctrinales Inquisitionis et Indicis
auctoritate Pontificia ferantur. Qua in re tria recolantur.
1° Decreta Inquisitionis, habita prius sessione, in qua
causa decidenda praeparatur, et altera sessione, in qua
cardinales inquisitores votum suum dare consueverunt, in
sessione tertia, quae solemnis nuncupatur, ad finem perdu­
cuntur. In sessione illa solemni Pontifex Romanus praesidet.
Unde semper haec formula: ^Sanctissimus decrevit.“ —
Indicis decreta sine Pontificis assensu non publicantur. Ex
hodierno stilo curiae Pontificis approbatio hac formula in
line decreti exprimitur: «Quibus sanctissimo domino nostro
X. per me infrascriptum sacrae congregationis a secretis
relatis, sanctitas sua decretum probavit et promulgari prae­
cepit. “
2° Approbatio Pontificis aut communis est aut solemnis.
Communis approbatio ea est, qua congregationis decretum
a Pontifice ita approbatur ut decretum actus congregationis
’) De Congregationibus Romanis cf. T. Granderath in period.
Zeitschrift file hath. Theol. 1895; et· de Indice Jos. Hilgers, Ζλτ Index
(ter verbotenen Bûcher (1904).
De Groot, Summa apologet.

Ed. tortia.

41

O «r

642

Quaestio XVI, Art. VIII.

esse non desinat; solemnis est, qua ita approbatur decretum,
ut Papa rem totam suam faciat, quamvis ad examen prae­
vium indicandum congregationis mentio quaedam fiat; qui
actus in forma bullae fieri solet, uti bulla Pii V. Ex omni­
bus afflictionibus, 1. Octobris 1567 adversus Bajum; Innocentii X. Cum occasione, 31. Maji 1653 contra Janseniuni.
Sola autem formula, qua exprimi solitum est, Sanctitatem
suam decretum probasse et promulgari praecepisse, eam
vim non habet, ut hujusmodi decretum aliam atque con­
gregationis est propria auctoritatem obtineat.
3° Decreta doctrinalia Inquisitionis et Indicis, quae
approbatione solemni et ut actus papales eduntur, sententiae
infallibiles haberi debent. Aliud autem decretorum genus,
' <piae communi tantum Pontificis approbatione et ut actus
congregationis eduntur, gravissimum quidem, non infallibile
tamen, theologo praebent argumentum. Hinc Gotti: „ab
ea tamen (Congregatione Inquisitionis) controversia aliqua
fidei decidi non potest ita, ut transeat in articulum fidei et
qui dissentiant immediate sint haeretici ex vi praecise ju­
dicii S. Congregationis/ De locis theol. t. I. 3., dub. 9. §. 2.
n. 12. Et certe Pontifex infallibilitatem suam congregatio­
nibus delegare non potest; curam invigilandi doctrinae in­
columitati demandare potest, eamque congregationibus,
earum tamen dependentia a Pontifice manente, reapse de­
mandat. Cf. Palmieri, De Horn. Pont. p. 632. etc.; Franzelin, De div. trad, et Script, p. 133. etc. edit. 3.
III. Quinam assensus debeatur decretis doctri­
nalibus, communi tantum Pontificis approbatione
ab Inquisitione aut ab Indice editis. Non requiritur
assensus fidei proprie et immediate divinae, qui propter aucto­
ritatem Dei revelantis praestatur, nec assensus fidei eccle­
siasticae, (pii debetur auctoritati, veritatem infallibiliter de­
finienti. X'eruni assensus silentii obsequiosi minime sufficit, sed
decretis, de quibus diximus, assensum et externum et internum
religiosum praestemus necesse est. X Assensus autem interni
gradus sunt; atque assensum religiosum et internum, quem
decretis memoratis debemus, non metaphysician et summum,
sed generis cujusdam moralis esse intelligimus; qui gradus

Quaestio XVI, Art. VIII.

643

inferior assensus interiori gradui auctoritatis respondet. Cf.
Gotti, 1. c. Exempli causa duos viros nomino, Antonium
Kosmini et Vincentium Gioberti, quorum alter damnatis
suis operibus Cinque Piaghe delta santa Chiesa et Costifuzione seconde la Giustizia sociale laudabiliter se subjecit:
alter damnato suo libro Gesuita moderno obmutuit. Ob
quam subjectionem Kraus, rectissime ille quidem, Vincent i i
humilitatem et devotum ecclesiae animum laudavit..’) Fieri
tamen potest, cum de decreto non vere infallibili agatur,
ut aliqua oppositi formido permaneat.
IV. Tres rationes praecipuae assensum illum
postulant. 1° Congregationes, a quibus hujusmodi decreta
eduntur, Romano Pontifici pro doctrina custodienda adseitae,
ecclesiae Romanae doctrinam morali certitudine exprimere
censentur, et aliquid assistentiae divinae in eas redundare
videtur. — 2° Maximi facienda est virorum sapientissimorum
sententia, eoque magis in ea catholicos viros aequum est
conquiescere, quod facta et tanta decretorum multitudo
ostendunt, (piam tuto congregationum decreta sequamur.
— 3° Pius IX. in litteris Tuas libenter accepimus, die
21. Dec. 1863 ad archiepiscopum Monachiensem scribit
obligationem, „qua catholici magistri ae scriptores omnino
adstringuntur", non coarctari in iis tantum, „quae ab in­
fallibili Ecclesiae judicio velati fidei dogmata ab omnibus cre­
denda proponuntur". Et mox subjungitur: „cum agatur de
illa subjectione, qua ex conscientia ii omnes catholici ob­
stringuntur, qui in contemplatrices scientias incumbunt,
ut novas suis scriptis Ecclesiae afferant utilitates, idcirco
ejusdem conventus viri agnoscere debent, sapientibus ca­
tholicis haud satis esse, ut praefata dogmata recipiant ac
venerentur, verum etiam opus esse, ut se subjiciant tum
decisionibus, quae ad doctrinam pertinentes a Pontificiis Con­
gregationibus proferuntur, tum“, etc. Cf. Gotti, loc. cit.
V. Objectio ex condemnatione Galilei Galilaei.
Doctrina Galilaei de immobilitate solis et mobilitate terrae,
die 5. Martii 1616 Romae damnata est. Paulus X’. Papa.
') F. A. Kraus, Essays, I. p. 215.

644

Quaestio XVI, Art. VIII.

relato decreto S. Congregationis Indicis, ordinavit publicari
edictum. In decreto, quod die 5. Martii 1616 fuit editum,
doctrina memorata S. Scripturis adversari dicitur. Gali­
laeus, non obstante decreto, systema suum iterum docuit
primum in libro, (pii inscriptus est Saggiatore, deinde in
Dialogo di Galileo Galilei delli due massimi systemi dei mondo,
Tolemaico e Copernicano, Florentiae, 1632. Tum die 22. Junii
1633 emanavit sententia a S. Congregatione Inquisitionis,
qua decernitur ut per publicum edictum prohibeatur liber
Dialogorum Galilei Galilaei; et ipse auctor damnatur ad
carcerem. Eodem die Galilaeus coram cardinalibus S. Officii
Romae in conventu Minervae abjuravit. Galilaeum juratum
dixisse: E pur si muove, fabella est, cujus prima mentio iit
in opere abbatis Irailh, Querelles littéraires, 1761. Martyrium
celeberrimi viri nullum unquam fuit. Obiit Galilaeus in
Domino die 8. Januarii 1642.')
Quaeritur, utrum contra Galilaeum editum sit decre­
tum doctrinale.
Resp. Cardo hujus quaestionis in eo est, utrum decre­
tum Indicis anni 1616 decretum mere disciplinare sit, an
doctrinale. Duplex est sententia. 1° Nonnulli sentiunt de­
cretum essentialiter esse disciplinare. Scilicet in decreto
haec legimus: „Quia ad notitiam praefatae S. C. pervenit
falsam illam doctrinam pythagoricam divinaeque scripturae
omnino adversantem, de mobilitate terrae et immobilitate
solis . . . jam divulgari et a multis recipi . . . Ideo ne ul­
terius hujusmodi opinio in perniciem catholicae veritatis
serpat, censuit . . . omnes libros pariter idem docentes
prohibendos, prout, praesenti decreto omnes respective pro­
hibet, damnat atque suspendit." Ex quibus inferunt, do­
ctrinam quidem decreti motivum fuisse, sed reni decretam
non esse nisi librorum aliquorum prohibitionem. Ita
l) Cf. H. de l'Epinois, Les pièces du procès de Galilée (1877);
A. Favaro, Il processo di Galileo (1902\ de quo videsis Hev. des quest,
scientif. 1903, Avril, p. 578—598; Funk, Kirchenyesch. Abhandl. und
Unte.rs. B. II. (1899), p. 444—476; A Müller, Nik. Copernicus (1898) et
Job. Keppler (1903); E. Vacandard, Études de critique et d’hist. religieuse
(1905), p. 295—387; G. Semeria, Storia di un conflitto (1905).

Quaestio XVI, Art. VIII.

645

Scheeben, Handbuch der hath. Dogmatik, B. I : Jaugey, Le
Procès de Galilée, p. 73.
2° Alii affirmant decretum dogmaticum esse, aut si
primario disciplinare, secundario certe doctrinale. Bouix,
Jlev. des sciences eccl. 1866; Grisar, Galileistudien, p. 151.
Hujus sententiae praecipuum argumentum esse videtur,
quod in aliis documentis ad quaestionem Galilaei pertinen­
tibus falsitas doctrinae Copernicanae declarata ac definita
dicatur. Et vero in sententia Inquisitionis 22. Junii 1633
haec:
prorsus tolleretur tam perniciosa doctrina, neque
ulterius serperet in grave detrimentum Catholicae veritatis,
emanavit decretum a Sacra Congregatione Indicis, quo
fuerunt prohibiti libri, qui tractant de hujusmodi doctrina.
et ea declarata fuit falsa, et omnino contraria Sacrae ac
Divinae Scripturae."
Utcunque res se habet, in causa Galilaei nihil reper­
tum, quod a Pontifice Romano ex cathedra definitum sit:
nec quidquam ex condemnatione personarum aut doctrinae
potest afferri, dogmati Pontificiae inerrantiae contrarium.
Dices. Ex actis Inquisitionis constat, relato decreto Pon­
tificem ordinasse, publicari decretum".
Resp. Ordinavit Pontifex; sed non sibi sumpsit eam
rem, ut ipse loqueretur ex cathedra, suprema sua usus aucto­
ritate. .Jussit igitur Pontifex congregationem agere quae
congregationis sunt; ita decretum editum est ut actus con­
gregationis. Quo factum est, ut plures viri prudentes sen­
tentiam definitivam supremae auctoritatis latam esse non
putaverint, vehit Riccioli, Marinus Mersenne, Libertus Fromond, Gassendi et alii, de quibus cf. Grisar, o. c. p. 165. etc.;
Jaugey, o. c. p. 77—82.; Bourquard, Galilée, son procès,
cum animadversionibus J. Vinali, in period. Divus Thomas,
t. HID) —
’) Celeberrimus Gassendi, in academia Parisiensi mathematices
professor. Galileo amicissimus, ita scripsit: „ln co sum, ut placitum
illud reverear, quo Cardinales aliquot approbasse terrae quietem
dicuntur. Etenim licet Copornicani tueantur, loca Scripturae quae
terrae statum sive quietem et soli motum tribuunt, explicanda esse

Quaestio XVII, Art. I.

Quaestio XVII.
De S. Scriptura.
Tertius locus est S. Scriptura, de qua S. Paulus ait:
Omnis Scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum,
ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum in justitia:
ut perfectus sit homo Dei, ad omne opus bonum instructus.
IL Tim. III. 16, 17. Hic locus in se dignissimus est, sed
plurimi verbo illo divino abusi sunt. Oportet ergo de vera
indole S. Scripturae atque de recto loci hujus usu dili­
gentius disserere. Unde quaeritur:
Primo. Quid S. Scripturae nomine intelligatur.
Secundo. De conceptu et natura inspirationis S. Scri­
pturarum.
Tertio, (trum S. Scriptura sit divinitus inspirata.
Quarto. ('trum omnes Libri canonis Tridentini in­
spirati sint.
Quinto, (trum omnes res et sententiae S. Scripturarum
divinitus inspiratae sint.
Sexto, (drum concilium Tridentinum versionem vul­
gatam merito authenticam declaraverit.
de ipsa, ut loquuntur, apparentia deque accomodatione ad captum
moremque loquendi vulgarem . . nihilominus quod ea loca secus
explicentur a viris, quorum, ut constat, tanta est in Ecclesia aucto­
ritas, eapropter ipse ab illis sto. et hac occasione facere intellectum
captivum non erubesco. Non quod propterea existimem articulum
fidei esse; neque enim, quod sciant quidem, id assertum ab illis est,
aut apud universam Ecclesiam promulgatum atque receptum; sed
quod illorum judicium habendum praejudicium sit, quod non possit
apud fideles non maximi esso momenti/ De motu impresso a mo­
tore translato ep. 2 Opp. t. ill p. 471. ed. Florent. 1727. — Quid
saeculo XVII. de condemnatione Galilei senserit Luis de Leon,
theologus Hispanus, vide in period, faults, 1903, 20. Août, p. 457.

Quaestio XVII, Art. I.

047

Articulus I.

Quid S. Scripturae nomine intelligatur.
I. S. Scripturae definitio. Sacrae Scripturae, graece:
χραφΆ
αγιαι, Rom. 1. 2., Joan. II. 22., sunt libri,
qui Spiritu sancto inspirante conscripti Deum habent auctorem,
atque ut tales ipsi ecclesiae traditi sunt. Cf. Conc. Vatie.
Const. Dei Filius, cap. II. 1° Sunt libri seu verbum Dei
scriptum; hoc enim inter Scripturam et Traditionem, quae
conveniunt in genere verbi Dei, interest, quod haec est
a Deo viva voce tradita, illa scripta. 2° Adjicitur: Spiritu
sancto inspirante, hoc est, non tant um assist dite aut appro­
bante aut declarante aut negative dirigente, sed positive
movente ad scribendum et inter scribendum, ita ut 3° libri
sic conscripti Deum habeant auctorem principalem, et ut
auctores sacri comparate ad Deum sint secundarii, Com­
parate ad Deum e.o dixi, quia auctores sacri principalis
Scripturae causa haberi debent, respectu amanuensium,
quibus illi, dictantes scribenda, in Scripturis conscribendis
quandoque usi sunt, vehit Paulus Tertio (Rom. ΧλΤ. 22.).
qui a S. Thoma vocatur «notarius Pauli
*
4. Expos, in Rom.
1. c. 4° Et: qui ut tales ecclesiae traditi sunt; agitur enim
de libris, qui ad commune depositum fidei pertinent, quod
ecclesiae custodiendum jure divino traditum est. Quapropter
si cui librum Deo inspirante conscribere contigisset, ille
tamen liber, si non esset ecclesiae ut depositum fidei com­
munis traditus, sed ad usum potius privatum propositus,
S. Scriptura sensu pressiori non diceretur.
II. S. Scripturae divisio. 1° Prima divisio 72 libro­
rum. ex quibus tota S. Scriptura constat, est in Libros Γ.
Testamenti et Libros Ar. Testamenti.
a) Libri Γ. 'Testamenti seu Scripturae ante Christum
natum sunt 43, videlicet: Pentateuchus seu quinque Moysis,
id est Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium:
Josue, .Indicum, Ruth, quatuor Regum, duo Paralipomenon.
Esdrae I. et II., qui dicitur Neheniias, Tobias, Judith, Esther.
Job, Psalterium Davidicum 130 psalmorum, Proverbia.

648

hi
il

I

t I

■1
.I

Μ ’■·'Ur-1

H

Quaestio XVII, Art. I.

Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Sapientia, Ecclesiasticus,
Isaias. Jeremias cum Baruch, Ezechiel, Daniel: duodecim
prophetae minores, id est, Osee, Joel. Amos, Abdias. Jonas,
Michaeas, Nahum, Habacuc, Sophonias, Aggaeus, Zacha­
rias, Malachias; Machabaeorum I. et II.
b) Libri A’. Testamenti seu Scripturae post Christum
mortuum exaratae sunt 27, videlicet: quatuor Evangelia
secundum Matthaeum, Marcum, Lucani et Joannem; Actus
Apostolorum; quatuordecim epistolae Pauli apostoli, scilicet
ad Romanos, duae ad Corinthios, ad Galatas, ad Ephesios,
ad Philippenses, ad Colossenses, duae ad Thessalonicensem,
duae ad Timotheum, ad Titum, ad Philemonem, ad Hebraeos:
Petri apostoli duae, Joannis apostoli tres, Jacobi apostoli
una, Judae apostoli una, et Apocalypsis Joannis apostoli.
Cf. Conc. Trid. Sess. IV. Hic autem ordo non est in omni­
bus chronologicus; neque in antiquis codicibus non in­
veniuntur plures ordinis differentiae.
2° Altera divisio est in libros protocanon icos et deuterocanonicos. a) Protocanonici dicuntur libri, de quorum origine
divina et auctoritate nunquam dubitatum est. b) Deuterocanonici dicuntur libri, qui in se quidem semper e j iisdem
auctoritatis fuerunt atque protocanonici, sed de quorum
auctoritate in quibusdam ecclesiis particularibus per aliquod temporis spatium dubitatum est. Deuterocanonici
V. T. sunt : Tobias, Judith, Sapientia, Ecclesiasticus, Baruch cum epistola Jereniiae, duo libri Machabaeorum,
Esther X. 4 — XVI. 24.; Daniel III. 24—90., XIII. et
XIV. Ex N. T. epistolae ad Hebraeos, Jacobi, II. Petri.
II. et III. Joannis et Judae; Apocalysis; Marcus XVI.
9-20.; Lucas XXH. 43. 44.; Joannes VIII. 3- 11.
3° Tertia divisio est a) V. Testamenti in legem, pro­
phetas et hagiographa. Cf. Luc. XXIV. 44 ; S. Thom.II.il.
174., art. 2. ad 3.; b) N. Testamenti in scripta evangelica
et apostolica, quorum primum genus quatuor evangelia.
secundum ceteros libros omnes complectitur; c) omnium
librorum V. et N. Testamenti in legales: Pentateuchus et
quatuor Evangelia; in historicos: Josue, Judicum, Ruth,
quatuor Regum, duo Paralipomenon, duo Esdrae, Tobias,

Quaestio XVII, Art. I.

B49

Judith, Esther, duo Machabaeorum, Actus Apostolorum:
in sapientiales vel didacticos et morales, qui sunt Job,
Psalmi, Proverbia, Ecclesiastes, Canticum Canticorum,
Sapientia, Ecclesiasticus, epistolae Paulinae et septem
catholicae; in propheticos, qui sunt Isaias, Jeremias cum
Baruch et Threnis, Ezechiel, Daniel, duodecim Prophetae
minores et Apocalypsis.
Postremo totum λΓ. T. per synecdochen vocatur Le.r,
totum N. T. Evangelium; nam „Evangelium
ait S. Tho­
mas — idem est, quod bona annuntiatio, quae incipit a
Christo; unde quidquid pertinet ad Christum vel est de
ipso Christo, dicitur Evangelium". In I. Cor. I. lect. I.
Omnes autem libri sunt una S. Scriptura, quia est unicus
auctor principalis, Deus.
III. S. Scripturae dignitas. 1° S Scriptura con­
siderari potest, ut liber mere humanus. Sub quo respectu
excellit a) antiquitate; b) genere scribendi et sublimi et
tamen simplici; c) doctrinae gravitate, ubertate, firmitate.
Namque ,,sic loquitur, ut altitudine superbos irrideat, pro­
funditate attentos terreat, veritate magnos pascat, affabili­
tate parvulos *
nutriat 4. S. August. De Genesi ad litteram,
lib. V. 3. — Nec recens studium, quo libri sacri Orientis
et praecipuae religiones antiquae cum Christianorum codi­
cibus sanctis comparabantur, Scripturis nostris aliquid ma­
jestatis ademit. Quin imo nunquam magis patuit haec
Augustini sententia: ..Transeunt praedicatores verbi tui
ex hac vita in aliam vitam; Scriptura vero tua usque in
finem super populos extenditur." Conf. XIII. 15. Q
2° Longe praestantior est Scriptura ut liber divinus,
') M. J. Lagrange, La méthode historique (2 édit. 1904), p. 77—78:
.notis maintenons, et toutes les découvertes donnent plus d’éclat
à cette vérité, que notre Bible est incomparable, que seule, dans
son ensemble, elle est vraiment, pour l’humanité une lumière, une
histoire du progrès de l’homme dans le sentiment religieux, que
c’est le seul des livres prétendus inspirés qui puisse vraiment nous
aider à trouver Dieu, à le servir et à l’aimer. Je suis persuadé
qu’ici la méthode historique rendra les plus grands services, qu’il
sera toujours possible, sans rien exagérer, de montrer la supériorité
de la Bible sur tout ce qui sort des fouilles.
*
4

650

Quaestio XVII, Art. I.

quern S. Paulus vocat sacras litteras, aqa γοάμματα. II. Tim.
III. 15. „Dicuntur autem sanctae — ait S. Thomas —
primo quidem quia, ut dicitur H. Petr. 1.21.: Spiritu sancio
inspirati, locuti sunt sancti Dei homines. IL Timoth. III. 16.:
Omnis Scriptura divinitus inspirata. Secundo, quia sancta
continent: Ps. XCVI. 12.: Confitemini memoriae sanctificationi?
ejus. Tertio, quia sanctificant: unde Joan. XVII. 17.:
Sanctifica eos in veritate. Sermo tuus veritas est. Unde dici­
tur I. Mach. XII. 9.: Habentes solatio sanctos libros qui sunt
in manibus nostris." In Rom. cap I. lect. II. Quin imo
Scriptura ab Angelico vocatur cor Christi, quia ..manifestat
cor *Christi
.
In Ps. XXL 11. Cf. In II. Tim. III. lect. 3.;
S. Bonavent. Breviloquium, Prooemium et Matthaeum ab
Aquasparta, Tract, de excellentia S. Scripturae.
3° Praestantia illa Scripturae, ut libri divini, maxime
in eo sita est, quod prima veritas, hoc est Deus, in S. Scri­
ptura sese manifestat et instruit intellectum immediate.
Cf. S. Thorn. II. II. 5. 3.; In II. Tim. 1. c. Quod quidem
intelligendum est non objective, quasi prima veritas in se
a fidelibus in terris apprehendatur, sed causaliter, quatenus
prima veritas, sub velamine tamen signorum, nulla me­
diante causa secunda et operatione fallibili humani intel­
lectus, per se manifestationem sui operatur. Dixi: „nulla
mediante causa manifestationem sui operatur
.
*
Verum ad
eam manifestationem actu percipiendam, „duo requiruntur:
ut sacra Scriptura rite intellectui proponatur, magisterio
scilicet Ecclesiae, et quod in ea continetur, fide divina susci­
*
piatur.
Schaezler, Introd. in S. Theol. dogmat cap. Ill
1. 1. Iu naturali autem cognitione Deus homines docet
mediate, hoc est, mediante creato lumine, quod nobis in­
fundit.
4° Libri sacri dicuntur divini non solum a) ratione ma­
teriae. neque b) tanquam scripta sub assistentia tantum Dei,
errorem praecaventis, sed c) quod ipsa scriptio est efficienter
a Deo. De hoc statim.1)
') Cf Sixturn Senensem (f 1569), Bibliotheca sancta; Van de Laai>
Introd. gener. in S. Script.; Bacuez et Vigouro//./·, Manuel Biblique;

Quaestio XVII, Art. II.

Gôl

Articulus II.

De conceptu et natura inspirationis S. Scripturarum.
I. Status quaestionis. Quoniam de S. Scripturis, ut
Libri inspirati sunt, disputationem habituri sumus, ante
omnia veram inspirationis, quae graece ϋεοπκυστία dicitur,
notionem exponere altiusque perscrutari conabimur. Nam
in ea rei cardo est. Consuetudo loquendi profana quid de
voce inspirationis nos edoceat, parum refert; nec rationalistae
lucem nobis afferre poterunt, qui inspirationem sic intelligunt
ac definiunt, ut eam nihil nisi naturalis rationis opus esse
dicant. De inspiratione, non sensu quodam generaliori sed
sensu strictiori ac speciali agitur, quae influxum divinum
eumque specialem postulat. Ipsa vox, qua influxus ille
significatur, apertissime adhibetur a Paulo, cum ad Timo­
theum scribit: Omnis Scriptura divinitus inspirata — θίοπίίυffioc — utilis est ad docendum, II. Tim. III. 16. Quam qui­
dem notionem Dei spirantis — a π»Λ> — beatus Petrus
nomine analogo designare videtur, inquiens: Spiritu sancto
inspirati — υπό πνιύματος άγιου <;ερόμινοι — locuti sunt sancti
Dei homines. Sed nominis significationem determinare plus
difficultatis habet.
II. I nde vera inspirationis S. Scripturarum ratio
maxime determinanda sit, ex eo cognosci licet quod
de actione Dei libera et supernatural! sermo est, quam
nemo unquam a priori seu ex causa novit, et quam ille
tantum a posteriori seu ab effectu posset inferre, cui totus
processus psychologicus auctorum sacrorum patesceret. Jam
vero qualis hic processus fuerit, ex ipsa Librorum indole
sufficienter int.elligere nequimus, praesertim cum de in­
fluentia divina disseramus, quae ad totum illum comple­
xum, quem Biblia sacra vocamus, usque quaque se exten­
derit. At supra probavimus in rebus fidei et morum ducem
Chauvin, Leçons <P Introduction générale aux divines Ecritures: II. Hopll,
Dns liuch der Bûcher; R Comely, Introductionis in Libros sacros Comp.
(ed. 5. 1905); J. E. Belser, Einleilung in das .V T. (2. Aufi. 1905).

652

8

Quaestio XVII, Art. II.

nobis divinitus datam esse ecclesiam. Haec igitur prima
veram inspirationis conceptum nos edoceat.
Saepius in antiquis fidei professionibus declaratur, nori
et veteris Testamenti unum esse auctorem Dei.') Quae formula
tanquam incisum decreto Tridentino de libris canonicis in­
sertum est hoc modo: „ Sacrosancta oecumenica et genera­
lis Tridentina Synodus . . . omnes libros tam Veteris quam
Novi Testamenti, cum utriusque Deus sit auctor, . . . sus­
cipit ac veneratur. rSess. IV. — Alia documenta hanc
ideam Dei auctoris cum inspiratione ita connectant. 1° In
concilii Florentini decreto pro Jacobitis de Romana eccle­
sia declaratur: ,,unum atque eundem Deum veteris et novi
Testamenti, h. e., Legis et Prophetarum atque Evangelii
profitetur auctorem, quoniam eodem Spiritu Sancto inspirante.
utriusque Testamenti Sancti locuti sunt, quorum libros sus­
cipit et veneratur/ 2° In Constitutione Dei Filius, cap. II.
concilium Vaticanum haec statuit: „Eos vero (veteris et
novi Testamenti libros) Ecclesia pro sacris et canonicis
habet, non ideo quod sola humana industria concinnati,
sua deinde auctoritate sint approbati; nec ideo dumtaxat,
quod revelationem sine errore contineant; sed propterea
quod Spiritu Sancto inspirante conscripti Deum habent aucto­
rem, atque ut tales ipsi Ecclesiae traditi sunt.“ Tum in
Canonibus cap. 11. 4. inspiratio his verbis inculcatur: „Si
quis sacrae Scripturae libros integros cum omnibus suis
partibus, prout illos sancta Tridentina Synodus recensuit,
pro sacris et canonicis non susceperit, aut eos divinitus
inspiratos esse negaverit; anathema sit/ Leo XIII. in encycl. Providentissimus Deus (18. Nov. 1893) illam doctrinam
Vaticanam repetit, de utriusque Testamenti libris inquiens:
^appellantur sacri et canonici, eo quod Spiritu Sancto in­
spirante conscripti, Deum habent auctorem, atque ut tales
ipsi Ecclesiae traditi sunt/
Quibus ita positis nonnulla, quae quaestioni nostrae
lucem aliquam afferant, colligi juvat. Nam primo, satis
apparet, „inspirationemu inter et ,,Deum auctorem
*
connexio') Cf. H. Denziger, Enchiridion, edit. 9.

Quaestio XVII, Art. II

653

nem intercedere. Secundo, conceptus inspirationis radix est
aut fundamentum conceptus Dei auctoris; etenim in decre­
tis et sententiis allatis nusquam Scripturae inspiratae di­
cuntur, quod Deus earum auctor est, sed Deo auctore
confectae esse idcirco dicuntur, quod S. Spiritu inspirante
conscriptae sint. Tertio, illud de vi et valore S. Scriptu­
rarum judicium procul dubio erroneum esset, quod nega­
tionem formulae: Deus auctor est, in se includeret; sed
tamen disputatio de dignitate sacrorum Librorum, si pri­
mum et explicitum sui generis principium scrutari velit, ad
ipsam inspirationis vim, quantum potest, enucleate cogno­
scendam adigimur.
III. De iis, quae praecipue dicto inspirationis
conceptu comprehenduntur. 1° Leo XIII., encycl.
Providentissimus Deus, operationem Dei in sacros auctores
atque virtutem, a divino afflatu Spiritus sancti profectam,
in hunc modum exposuit: „ supernatural! ipse (Spiritus san­
ctus) virtute ita eos (scriptores inspiratos) ad scribendum
excitavit et movit, ita scribentibus adstitit, ut ea omnia
eaque sola quae ipse juberet, et recte mente conciperent,
et fideliter conscribere vellent, et apte infallibili veritate
exprimerent: secus, non ipse esset auctor sacrae Scripturae
·
*universae.
Quod Pontifex his Gregorii Magni verbis ex
Praef. in Job, no. 2. illustrat: „Quis haec scripserit, valde
supervacanee quaeritur, quum tamen auctor libri Spiritus
Sanctus fideliter credatur. Ipse igitur haec scripsit, qui
scribenda dictavit: ipse scripsit qui et in illius opere in­
spirator extitit/
Abdemus igitur inspirationem a Leone XIII. amplius de­
terminatam formulaeque: Deus auctor Scripturae universae,
eum sensum affixum, qui vagus et incertus haberi nequeat.
Licet enim multa discutienda maneant, quae ad activita­
tem scriptoris sacri sub inspiratione divina pertineant, con­
stat tamen a Spiritu sancto hagiographum ita assumi tan­
quam instrumentum, ut hujus auctoris nec concipiendi ratio
neque voluntas neque conscribendi modus sensum, quem
causa divina velit, unquam corrumpere aut pervertere possit
2" Inspirationis naturam si quis psychologice seu ut

Quaestio XVII, Art. II.

operantem in hagiographi facultates sectari voluerit, Aqui­
natem in hac difficultate quaerendi tutiorem, mea quidem
sententia, nacti sumus doctorem.
Jam vero Angelicus inspirationem intellexit motionem,
non illam communem, qua Deus ut causa prima et princi­
palis operationem movet quarumcunque causarum secun­
darum, sed illam specialem, qua scriptor inspiratus vere ac
proprie instrumentum fit Dei tanquam auctoris primarii.
Quare sanctus doctor in Ps. XLIV. 2.: lingua mea calamus
Scribae velociter scribentis: ..principalis — inquit — auctor
hujus psalmi est Spiritus Sanctus. Et cujus calamus est?
Scribae velociter scribentis; Spiritus Sancti, qui velociter scri­
bit in corde hominum/ Verum haec motio Dei in scripto­
rem sacrum non mechanica est mereve extrinseca, velut
si sola manus cujuspiam moveretur ad scribendum, sed est
influxus divinus a) in mentem, b) in voluntatem hagiographi.
a) Molio seu influxus in mentem efficit, ut auctor inspi­
ratas res omnes litteris consignandas cognoscat per novam
aliquam illuminationem. Cujus illuminationis vi auctor
sacer tum ea, quae ipsi jam naturaliter nota erant, tum
ea quae hucusque incognita erant, omnia cognoscit judicio
supernatural!; incognita autem insuper acceptione supernaturali, juxta Illud Angelici: «Agyographae autem dicun­
tur qui supernaturaliter solum visiones intellectuales habu­
erunt sive quantum ad judicium tantum, sive quantum ad
judicium et acceptionem simul/ Quodsi scriptor sacer
simul et propheta est, specialiori modo atque per imagina­
rias visiones etiam divinitus illustrabitur; hoc autem non
de ratione inspirationis auctoris sacri, qua talis, est, sed
indoli convenit prophetarum. I num omnibus scriptoribus
inspiratis commune, nempe quantum ad utraque, hoc est,
quantum ad ea, quae incognita et ad ea, quae jam cognita
erant, cognitionem habere cum adjutorio divini luminis. Hoc
idem significat Aquinas, H. II. 174. 2. ad 3.: „Si vero
lumen intellectuale alicui divinitus infundatur non ad cog­
noscendum aliqua supernaturalia, sed ad judicandum se­
cundum certitudinem veritatis divinae ea quae humana
ratione cognosci possunt; sic talis prophetia intellectualis

—.

Quaestio XVII, Art. II.

655

est infra illam quae est cum imaginaria visione ducente
in supernaturalem veritatem; cujusmodi prophetiam, ha­
buerunt omnes illi qui numerantur in ordine Prophetarum.
Qui etiam ex hoc specialiter dicuntur prophetae, quia pro­
phetico officio fungebantur: unde ex persona Domini loque­
bantur, dicentes ad populum: Haec dicit Dominus; quod
non faciebant illi qui hagiographa conscripserunt, quorum
plures loquebantur frequentius de his quae humana ratione
cognosci possunt, non quasi ex persona Dei, sed ex per­
sona propria, cum adjutorio tamen divini luminis/
Porro hoc inspirationis lumen non est in scriptore sacro
per modum formae permanentis seu per modum habitus,
sed ,,per modum cujusdam passionis vel impressionis tran­
*,
seuntis
ut docet S. Thom. II. II. 171. 1.; hoc est, inter­
pretante Zanecchia, non semper a cognoscente possidetur,
sed dumtaxat tempore quo Deus illo cognoscente in ratione
hagiographi utitur. ')
b) Inspiratio ut influxus in voluntatem scriptoris sacri
voluntatem efficaciter impellit, ut ille tanquam instrumen­
tum Dei scribat, (piae sub divino lumine, prout exposui­
mus, judicio supernatural! cognoscit. Qui impulsus volun­
tatem immediate movet, facultates autem exsecuti vas me­
diate saltem, hoc est, per voluntatem. Hic igitur influxus
..est. quaedam vis aut impressio a Deo, illuminans et tangens corda
*
. S. Thom. In /. Cor. XIV. 32, lect. 6. — Cf.
'11. II. q. 171—174.: De verit. XII. 12.
IV. Inspiratio et propria sacri scriptoris seu
hagiographi operatio. Aquinas habitudinem scriptoris
inspirati ad Deum ita exponit, ut Deum S. Scripturarum
causam principalem esse dicat, ipsum scriptorem causam in­
strumentaient. Jam vero causa instrumentalis quanquam
virtute agit aliena, quemadmodum principalis propria, ve­
rissimum tamen videtur hoc Aquinatis principium: «instru­
mentum habet duas actiones: unam instrumentaient, secun­
dum quam operatur non in virtute propria, sed in virtute
principalis agentis; aliam autem habet actionem propriam.
') I). Zaneochia, Scriptor sacer si<b dirina inspiratione (1903), p. 60.

656

F!L

Quaestio XVII, Art. II.

quae competit ei secundum propriam formam/ III. 62.
I. ad 2. Et sane si nihil instrumenti adhiberetur ad cau­
sandum, sed motionem tantum causae principalis deferret
aliud non esset ac medium. Quaestio autem quae multo­
rum praestantium ingeniorum diligentiam et acumen exer­
cet, haec est, quidnam scriptor sacer „ex persona propria,
cum adjutorio tamen divini luminis" — ut ait Angelicus
II. II. 174. 2. — conscripsisse existimandus sit. Cui quae­
stioni adaequate solvendae prorsus impar nonnulla tamen,
rebus subtilius examinandis non inutilia, pro viribus ex­
ponam.
1° Inspiratio, qua falis revelatio non est. Veritatum re­
velatarum partem magnam sacris Libris contineri, nemo
catholicus negat; quaedam ipsis scriptoribus sacris, prae­
sertim prophetis esse revelata, pariter constat ; sed proprius
inspirationis conceptus talis est, ut S. Scripturae, etiamsi
nulli unquam earum scriptori quidpiam revelatum esset,
suam tamen Librorum inspiratorum dignitatem, non amit­
terent. At revelatio quoniam in manifestatione veritatis a
Deo consistit, confusione terminorum revelationis et inspira­
tionis verendum esset, ne quis eo adduceretur, ut proprium
scriptoris sacri laborem et industriam in colligenda scri­
bendi materia terminis arctioribus circumscriberet.
2° Actio propria scriptoris sacri saepe circa fontes ver­
satur, ex quibus hauriat scribenda Tales fontes esse possunt
a) ipsa meditatio mentis aut animus commotus auctoris,
quemadmodum auctor libri Job de Deo rerum humanarum
Provisore meditatus est atque ille, qui psalmum Misereri
scripsit, ex corde suo compuncto sonum immortalem con­
tritionis elicuit, b) Fons alius sunt auctores tam profani
quam sacri. Nominantur enim fontes in Pentateucho; in
libris Regum et in libris Paralipomenon. Neminem autem
latet, auctorem libri II. Machabaeorum II. 24—27 haec
scripsisse: Mtemque ab Jasone Cyrenaeo quinque libris com­
prehensa tentavimus nos uno volumine breviare . . . Et nobis
quidem ipsis, qui hoc opus breviandi causa suscepimus, non
facilem laborem, irnmo vero negotium plenum vigiliarum et su­
doris assumpsimusJ c) Postremo nihil obstare videtur, quo-

Quaestio XVII, Art. II.

657

minus ea notitia, quam videndo, audiendo, quovis denique
modo de traditionibus populorum etiam gentilium sibi com­
paraverat, scriptori sacro scribendi materiam suppeditaverit.
Nec mirum, si documenta, v. g. Babyloniensia, Scripturis
nostris forte antiquiora, doctrinas aliquas, narrationes aliave
continere reperiantur, quae olim, non ob aliquam rationem
positivam, sed ob ejusmodi documentorum ignorantiam, ori­
ginalia sacrorum Bibliorum esse putabantur.
3° Actio propria scriptoris sacri in stilo etiam cernitur et
in genere ac modo scribendi. Magna pulchritudo S. Scri­
pturarum, sed major inter varios hagiographos sermonis
et eloquentiae discrepantia. Nec omnia ad perfectionem
perveniunt, sed nonnulla, jure id quidem, parum elegantia
censentur. Hic advertenda quae S. Thomas docet, De
pot. III. 7 ad 15.: „quia causa prima magis influit in
effectum quam secunda, ideo quidquid perfectionis est in
effectu, principaliter reducitur ad primam causam; quod
autem est de defectu, reducendum est in causam se­
cundam, quae non ita efficaciter operatur sicut causa
prima. “
Hoc loco etiam hoc animadvertendum est, res naturales
seu physicas a scriptore sacro non eo modo describi, quasi
intimam adspectabilium rerum constitutionem docere ho­
mines vellet. Contra Leo XIII. ait: rVulgari autem ser­
mone quum ea primo proprieque efferantur quae cadant
sub sensus, non dissimiliter scriptor sacer (monuitque et
Doctor Angelicus) ea secutus est, quae sensibiliter appa­
*
rent.·
*) Encycl. Providentissimns Deus. Laurentius Jans­
sens in sua Summa theologica hujusmodi rationis scribendi
radicem theologice et psychologice his explanat: „Imo in­
spiratio non requirit, ut auctor sacer, etiam dum inspiratur
ad scribendum, sit ab errore immunis circa ea quae scri­
bit, in his quae non directe ab inspirante intenduntur. Ita,
v. gr., narrans mirabile factum Josue, diei lucem prolon­
gantis ad pleniorem de hoste victoriam, potuit non solum,
accommodando se loquendi modo hujus temporis, dicere
') S. Thom. Aqu. I. 70. 1. ad 3.
Do Groot, Summa apologet· Ed. krtii·

42

658

Quaestio XVII, Art. II.

solem stetisse, sed putasse, dum hoc scriberet, solera re
vera circa nostram volvi tellurem.“ ’)
Eum, quem memoravimus, loquendi modum haud semel
in rebus quoque narrandis ab auctore sacro adhibitum esse,
S. Hieronymus adeo sibi persuasum habebat, ut eos, qui
id negarent, ita compellaverit: «Quasi non multa in Scri­
pturis sanctis dicantur juxta opinionem illius temporis quo
gesta referuntur, et non juxta quod rei veritas continebat?
In Jerem. Proph. XXVIII. 10—11.
Haec autem, quae de actione propria auctorum sa­
crorum quantum ad stilum atque genus modumque lo­
quendi exposita sunt, non dici debent inspirationem Scri­
pturarum aut veritatem coangustare sed explicare.
V. De inspirationis conscientia in scriptore
sacro. S. Thomas prophetiam, quae in ejus tractatu cum
doctrina de inspiratione cohaeret, profundius considerans,
inter alia quaerit, utrum prophetae semper cognoscant ea
quae prophetant. Respondet primo ponens hoc principium:
„in revelatione prophetica movetur mens prophetae a Spi­
ritu Sancto sicut instrumentum deficiens respectu princi­
palis agentis.** Deinde duplicem motionem S. Spiritus dis­
tinguens: „Cum ergo — inquit — aliquis cognoscit se moeni
a Spiritu Sancto ad aliquid aestimandum, vel significandum
verbo vel facto, hoc proprie ad prophetiam pertinet. Cum
autem movetur, sed non cognoscit, non est perfecta pro­
phetia. sed quidam instinctus **
propheticus.
Hunc autem
alterum casum tanquam factum describit his verbis: „cum
meus prophetae movetur ad aliquid aestimandum vel ap­
prehendendum, quandoque quidem inducitur ad hoc quod
solum apprehendat rem illam: quandoque autem ulterius
ad hoc quod cognoscat haec sibi esse divinitus revelata?
II. 11. 173. 4. — Idem sanctus doctor /. c. 171. o hanc
doctrinam exponens ait: „mens prophetae dupliciter a Deo
instruitur: uno modo, per expressam revelationem: alio
modo, per quendam instinctum, quem interdum etiam ncscien’) L Janssens, Summa theol. ad modum commentarii in Aquinatis
Summam praesentis aevi studiis aptatam, t. VI. (1905), p. 296—297.

Quaestio XVII, Art. IL

656

tes humanae, mentes patiuntur, ut Augustinus dicit, H. super
Gen ad littA (cap. 17) . . . . ad ea quae cognoscit (pro­
pheta) per instinctum, aliquando sic se habet ut non plene
discernere possit utrum hoc cogitaverit aliquo divino in­
stinctu, vel per spiritum proprium.
**
Ad quae Cajetanus
haec in Commentariis, No. λΤ.: „Et si quidem divino in­
stinctu loquitur, quamvis non discernat, se loqui divino
instinctu, attamen impossibile est, quod falsum dicat:
quoniam divinus instinctus non potest esse principium
■falsi/
Denique, de scriptore sacro generatim affirmandum
videtur, quod Angelicus de propheta concludit: «Sciendum
tamen quod, quia mens prophetae est instrumentum de­
liciens, sicut dictum est. et veri prophetae non omnia cog­
noscunt quae in eorum visis et verbis . . . Spiritus
Sanctus intendit.“
λΐ. De aliquibus conceptibus erroneis circa in­
spirationis naturam. Consideranti quid res non sit.
saepe melius clarescit, quid sit. Ita Iit. ut veterum errores
quandoque erudiant posteros. Hac de re sequentia in
memoriam revocentur.
1) Lessius et Ilamelius. Anno 1588 universitates Lovaniensis et Duacensis hanc propositionem reprobarunt:
«Liber aliquis, qualis forte est secundus Machabaeorum.
humana industria sine assistentia Spiritus Sancti scriptus,
si Spiritus Sanctus postea testetur nihil ibi esse falsum,
efficitur Scriptura Sacra.“ Thesis ita concepta continet
errorem inspirationis subsequent^, eumque positive quantum
ad possibilitatem istiusmodi inspirationis, dubitative quantum
ad factum in secundo Machabaeorum. Lessius et I lamelius,
quibus illa doctrina tribuebatur, negaverunt eam esse suam
Lessius tamen in antithesi VI., archiepiscopo Mechliniensi
oblata, suam esse fatetur propositionem sic emendatam:
«Si aliquod opus pium et salutare, humana industria ex
divino instinctu compositum, publico testimonio Spiritus
Sancti approbaretur tamquam in omnibus suis partibus
verissimum, tale opus habiturum auctoritatem aeque in­
fallibilem atque Scriptura Sacra et recte Spirituram Sa-

A

660

Quaestio XVII, Art. II.

cram et verbum Dei appellatum iri. Nam ejusdem est
auctoritatis epistola a rege dictata, et ab eo subscripta;
qui modus, etsi de facto putem eum non inveniri in aliijuo
Scripturae canonicae libro, non tamen est impossibilis/
Quibus verbis affirmari videtur, vi conceptus Scripturae
sacrae non repugnare, Scripturam sacram appellari aliquam
ob solam inspirationem subsequentem ; Lessius igitur non lo­
quitur nisi hypothetice et de appellatione Scripturae Sacrae
et verbi Dei.1) At nomina oportet quadrare cum rebus.
Jam Vaticanum concilium libros pro sacris „habet, non
ideo, quod sola humana industria concinnati, sua deinde
auctoritate sint approbati . . .; sed propterea quod Spiritu
Sancto inspirante conscripti Deum habent auctorem.“ Conc.
Vatic. Const, dogm. Dei Filius, cap. II.
2) Bonfrère seu Bonfrerius anno 1625 edidit Praeldipiiti
in Scripturam sacram; in quo opere tres inspirationes distin­
guit, antecedentem, concomitantem et consequentem. Antecedens
ea est, quam scholae catholicae docent aut fere. Hic
modus a S. Spiritu conservatus est in libris propheticis
aliisque, in quibus arcana litteris consignata sunt. Con­
com itans est, in qua S. Spiritus se habet non ad modum
dictantis et inspirantis, sed ad eum modum, quo qui al­
terum scribentem oculo dirigeret, ne in re quapiam erraret.
Ex hac parte inspiratio concomitans negativa est. Ex parte
tamen positiva. Et primo quidem S. Spiritus scribentibus
semper adstat, paratus in actu primo illis quae scribenda
sunt inspirare, quotiescunque sibi relicti essent aberraturi:
antecedenter autem in illis non operatur, nisi quando haec
operatio sit iisdem, ne fallantur, necessaria. Secundo, non
deest scriptori initio inspiratio quaedam generalis scribendi
talem historiam, vel pulchras gnoinas ad vitam moresque
bene componendos vel quid aliud. Contendit Bonfrerius,
hanc inspirationem admittendam esse in historiis, dictis
') Cf. pro Lessio Liv. do Meyer. Hist. Conge. de Auxil. lib. 1.
cap. IX.; Kleutgeu, Leonard) Lessii de div. inspirations doctrina; Coll.
Lacens. \ 11. p. 110 ; Kaulen. Einleitung in die III. Schrift (Dritte Autl ),
I. p. 16.

Quaestio XVII, Art. Il

('.fi 1

aliorum factisque referendis, quae vel visu cognita, vel
auditu ab hominibus fide dignis accepta fuerunt, velut in
Evangeliis. At obstat doctrina ecclesiae, quae libros V.
et N. Testamenti pro sacris „habet, . . . nec ideo dumtaxat,
quod revelationem sine errore contineant; sed propterea
quod Spiritu Sancto inspirante conscripti Deum habent
auctorem4. Conc. Aratie. Const, dogm. Dei Filius, cap. II.
Quod ad inspirationem subsequentem attinet. Bonfrerius
hujusce possibilitatem admittit: itemque eam factam esse
affirmat, quantum ad sententias gentilium vel impiorum,
quae in S. Scriptura referuntur, uti Act. XVII. 28.
De Sixto Senensi tacui. Hic enim, quamvis in Biblioth.
Sancta, lib. VIII. affirmaverit, libri sacri fidem „non ah
auctore, sed ab Ecclesiae catholicae auctoritate" pendere:
non tamen nisi de tali persona auctoris id intellexisse cen­
setur. Alias enim expressis verbis dicit: .,Divini autem et
canonici scriptores illi sunt, qui Spiritu divino dictante scri­
pturas canonicas . . . scripserunt." 0. c. lib. 1. sed. I.
Com. I. p. 1.
3) J. Jahn anno 1814 edidit Introductionem in libros sa­
cros Feteris Foederis; quod opus est epitome et versio latina
operis majoris, germanice ab ipso conscripti. In utroque
opere inspirationem mere negativam profitetur. Hic enim:
„Ut igitur — inquit — libri sint divinae auctoritatis, necesse
est, ut scriptores auxilio t divino) suffulti omnem errorem
caverint. Assistentia divina ad praecavendos errores dicitur
inspiratio, nomine quidem in scholis recepto, sed non satis
congruo: assistentia enim haec nil inspirat aut docet, quod est
revelationis, sed solummodo errores praecavet et impedit."
At obstat conc. Vatic. 1. c.
Quaeres, utrum Concilium Vaticanum, l. e. proprie
egerit, de sententia Lessii.
Resp. Synodus expressis verbis eorum reprobasse videtur
sententiam, qui tanquam factum admitterent. Librum ali­
quem veteris aut novi Foederis, sola humana industria
conscriptum. ob approbationem ecclesiae subsecutam pro
sacro haberi. Lessius autem, quod ex verbis ejus jam
relatis eruitur, suam sententiam aliter exposuit et de possi-

62

'

Quaestio XVII, Art. III.

bilitate tantum egit. Cf. Th. Ganderath, Const, dogmat.
sacrosancti ('one. Vatic, p. 49—51.’)
Articulus III.

Utrum S. Scriptura divinitus inspirata sit.

,ι

b

t

I. Inspirationis definitio et divisio. Inspirationem
intelligimus motionem Dei supernaturalem ad scribendum et
inter scribendum, qua scriptor sacer cum adjutorio divini lu­
minis ea omnia eaque sola, quae Deus jubet, conscribat. Cui
definitioni declarandae, post ea quae articulo secundo exposuimus, longius non immorabor.
Divisio praecipua haec est. 1° Inspiratio activa seu
ipsa actio Dei inspirantis; 2° passiva seu actionis hujus
effectus in scriptore inspirato: 3° terminati ve spectata seu
effectus ejusdem actionis divinae in ipso Libro sacro. —
Deinde inspiratio dividi potest in inspirationem cum revela­
tione conjunctam et in simplicem; de utraque articulo prae­
cedenti sermo fuit. — Alia est divisio in inspirationem
directam et indirectam; quam tamen divisionem velim ita
positam intelligas, ut directa inspiratio finem et objectum
primarium afflatus divini respiciat, videlicet ante omnia res
fidei morumque: altera autem ea complectitur, (piae propter
haec principalia inque ordine ad ea, sed aeque tamen
Spiritu Sancto dictante, conscripta sunt. Cf. S. Thom. H. II.
1. (>: 2. 5.
II. De natura argumentorum, quibus inspira­
tionis factum probandum est. Hoc loco nondum ex­
plicite inquirimus, pro quibus libris Ubrorumve partibus inspi‘) Cf. pro toto hoc articulo Zigliara, Propedeutica ; F. Schmid.
L>< inspirationis Bibi torum ri ac ratione; (’rets, De diri na Bibliorum in­
spirationi; \ igouroux et Bacuez, Manuel biblique; Lagrange, Her.
Biblique 1895 et 1896; I r Leitner, Pie prophet incite. Inspiration ; D Zflnecchia. Divina inspiratio sacrarum Scripturarum ad mentem S. Thom.
Aquinatis, 1898, et Scriptot xaar .sub divina inspiratione, 1903; Chr. Pesch.
Tiuol. Zeitfragen, 1902; La Civ. oattolica, 1902; H. Hopfl, Das Buch
der Bûcher, 1904; t r. v. Ilummelauer, Exegetisches zur Inspirationsfrage, 1904; P. Schanz Apoldtii dr
* Chrktentum
*.
Th. II. 3. Aufl. 1905.

Quaestio XVII, Art 111.

GG3

ratio admittenda sit, sed hoc tantum, utrum pro illo majori
aut minori librorum complexu, quem S. Scripturam nun­
cupare solemus, inspirationem, sensu exposito intellectam,
tanquam factum certissimum profiteri debeamus. Circa
genus autem argumentorum, quae huc valeant, quinque
consideranda occurrunt.
1° Argumentum fundamentale erit definitio ecclesiae,
quam certissimam veritatis magistram divinitus constitutam
esse supra quaest. VIII—X probavimus. Etenim Scriptu­
rarum inspiratio, si quid aliud, ad fidem pertinet: veritates
autem fidei nobis proponere, fidei magistrae competit. 2° Adjunximus argumentum ex ipsius S. Scripturae testi­
monio, non illud quidem tanquam ex libro inspirato, quod
esset petitio principii, sed ut grave tamen argumentum,
utpote eorum nitens testificatione, quos divinitus missos
esse historice certum est. 3° Patres veteres auctoritate
sua tertium argumentum suppeditant ; quos tamen non ut
traditionis divinae testes, sed tanquam historicos citamus,
quandoquidem de traditione divina nondum disseruimus.
4° Valent etiam ad confirmationem rationes ex Librorum
sacrorum materia, unctione, efficacia; haec autem ab argu­
mentis extrinsecis minime separanda sunt. 5° Haud dubie
profitemur, inspirationis factum a fidelibus, qua fideles sunt,
suscipiendum esse lumine et auctoritate divina, sed non
sequimur Calvini sententiam, ajentis S. Scripturam .,esse
αύτοπιατον, neque demonstrationi et rationibus subjici eam
fas esse: quam tamen meretur apud nos certitudinem,
Spiritus testimonio consequi.“ Calv. Instit. lib. I. 7. No. 5.1)
III. Adversarii Inter protestantes, cum jam ante Sociniani et Arminiani divinam Scripturarum inspirationem
multum coarctassent, moderni plurimi, postea quam Sender
suum De examine canonis opus edidit (1771—1773), eousque
progressi sunt, ut cujuscunque inspirationis supernaturalis
existentiam inficiarentur. Testis est theologia illa rationaDe transformatione hujus principii inter protestantes coaevos
agit pastor protestaus II. Herold, M’r yiittliche und der menscMicfn
Faktor im Restande der Ifl. Schrift, 1904.

Quaestio XVII, Art. HI.

listica, quam Holtzmann, Sabatier et alii plures docent,
et ad quorum naturalisticam de inspiratione sententiam
non pauci quoque ecclesiae Anglicanae doctores liberius
accedunt.1) Mos jam rationalistarum est, ut vix aut ne vix
quidem differre sentiant S. Scripturarum inspirationem ab
afflatu illo divino, quem Graeci, Romani, Indi, Persae, Ma­
hometan! suis vatibus, oraculis, sacris libris, quibusvis
denique viris magnis asserunt. Maxime exaequandis, quan­
tum ad inspirationem, Christianorum paganorumque Libris
sacris illi moderni operam dederunt, qui colenda scientia
religionum syncretism! cujusdam universalis praecones tacti
sunt, ut Max Müller, Tiele, Kuenen et colloboratores period
lievue de l’histoire, des religions.
Liquet talem statum mentis longius a religione Chri­
stiana positiva distare quam ut rationes nostrae immediate
eum attingant. Sed disputationes apologeticae priores sup­
ponuntur.
i*

Thesis: S. Scriptura divinitus inspirata est.
Argumenta.

Arg. I. Er definitione ecclesiae. Concilium oecumeni­
cum Vaticanum definivit: Si quis Sacrae Scripturae libras
. . . divinitus inspiratos esse negaverit; anathema sit. Sess. III.
Atqui hisce verbis indicatur veri nominis inspiratio seu
motio Dei in scriptorem sacrum, (pia Deus est proprie
auctor Libri sacri. Prob. minor.
a) Ex sensu obvio vocabulorum: divinitus inspirati.
l>) Ex constitutione dogmatica, canoni prolato annexa, in
(pia legitur: „Eos (Libros V. et N. Test.) Ecclesia pro
sacris et canonicis habet, non ideo, quod sola humana in') Cf. Dausoh, Die Schrift inspirat ion ; J. A Howlett in period.
Dublin Ilevietr, 1893, July ; Ch. Peach, Die Inspiration der Hl. Schrift
nach der Lehre der heutigen Prgtestanten, in period. Zeitschr. für katli.
Theol. 1901, et De inspiratione S. Scripturae (1906), p. 242—261.
A. Sabatier, Les religions d’autorité et la religion de l’Esprit (3. édit.
1904), p. 34G—407, manifestat, quomodo ipse et antecessores prote­
stantes ad absolutam inspirationis negationem deciderint.

Quaestio XVII, Art. III.

665

dustria concinnati, sua deinde auctoritate sint approbati:
nec ideo dumtaxat, quod revelationem sine errore conti­
neant: sed propterea, quod Spiritu Sancto inspirante con­
scripti Deum habent auctorem" ; quibus verbis vera inspira­
tionis notio tam negative quam positive determinatur. (Q Ex
eo quod formula: Deus est auctor, etiam ab aliis conciliis
adhibetur tanquam tessera doctrinae catholicae de vera in­
dole S. Scripturae. Cf. conc. Florent, in decreto Eugenii I\'.
pro Jacobitis et conc. Trident, sess. IV. Hoc enim satis
probat, vocem auctoris sensu proprio intelligendam esse.
d) Concilium Tridentinum profitetur, sese traditiones „a
Spiritu Sancto dictatas pari pietatis affectu ac reverentia
suscipere atque S. Scripturam"; ex quo consequens est.
etiam S. Scripturas esse a Spiritu Sancto dictatas. Cf. conc.
Carthag. IV. anno 398:
Arg. II. Ex S. Scriptura. S. Scriptura docet, auctores
Librorum sacrorum ita moveri a Deo, ut Deus sensu supra
exposito Librorum auctor sit. Ergo inspiratio, quam pro­
pugnamus, ex S. Scriptura eruitur. Prob. antec.
a) Scriptura passim proponitur ut verbum Dei scriptum.
10 Hinc illae formulae: Scriptum est, Scriptura dicit, etc.,
quibus identidem Scriptura ut ipsissimum Dei oraculum
allegatur. 2° S. Spiritus per auctores sacros locutus esse
dicitur. Ita Act. I. 16.: „oportet impleri Scripturam, quam
praedixit Spiritus sanctus per os David". S. Paulus, prolato
textu ex ps. XCIV., ait: „dicit Spiritus sanctus: Hodie si
vocem ejus audieritis", etc Atque iterum Hebr. HI. 7.
verba Davidis: Hodie si vocem ejus audieritis, necnon ib. X. 15.
verba Jeremiae attribuuntur Spiritui sancto. 3" Quin etiam
Liber pro Deo agens inducitur: „ Providens autem Scriptura,
quia ex fide justificat gentes Deus, praenuntiavit Abrahae:
(piia benedicentur in *te etc. Gal. HI. 8. 4° Ita libri Ve­
teris Foederis sacri vocantur. Apostolus enim .b/ Rom. I. 2.
memorat Deum Evangelium promisisse in Scripturis sanctis,
n γυαι/αΐς (ϊ)ίαις: idem II. Tim. HI. 15. ait, Timotheum ab
infantia novisse ifçà γράμματα.
b) S. Paulus II. Tim. Ill 16. S. Scripturam his ver­
bis commendat: Omnis scriptura divinitus inspirata, utilis est

Quaestio XVII, Art. III.

aci docendum, etc. Jam in hoc textu quatuor ad thesin
nostram probandam includi videntur. 1 0 S. Paulus verbis
expressis de S. Scriptura agit, saltem de Libris V. T.,
quos Timotheus, Illius Eunices, mulieris Judaicae fidelis
(II. Tim. I. 5.; Act. XVI. L), „ab infantia" noverat.
2° Vocatur Scriptura divinitus inspirata, ϋίόπνιυστος, hoc est,
sub influxu Dei positivo concinnata. 3° Phraseos structura
talis est, ut maxima Scripturae utilitas „ad docendum, ad
arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum" ab inspirante
repetatur.
Dixi: supponitur; sed in textu Graeco etiam
explicite asseritur divina, quam diximus, inspiratio. Lectio
enim Graeca est : πάσα γραη>τ} ίίνόπνιυατος καί ώφίλιμος. ho<
est: „Omnis scriptura est divinitus inspirata et utilis."’)
c) S. Petrus scribit: omnis prophetia Scripturae propria
interpretatione non fit. Son enim voluntate humana allata est
aliquando prophetia: sed Spiritu sancto inspirati, locuti sunt
sancti Dei homines. II. Petr. I. 20—21. Jam vero hoc
S. Petri testimonium doctrinam S. Pauli de inspiratione
S. Scripturae egregie confirmat. Etenim 1° agitur de
S. Scriptura. Vani locutio: omnis prophetia Scripturae, satis
significat, S. Petrum, etsi prophetiam sensu stricto dictam
speciati m spectat, simul respexisse S. Scripturam, per quam
locuti sunt sancti Dei homines. Textus igitur primario de
prophetiis et prophetis, et per consecutionem de aliis Scri­
pturae elementis et scriptoribus valere videtur. 2° Prophe­
tiam ex humana voluntate, iiDjiiau άνϋρώπου. oriri negat:
aflirmat, sanctos Dei homines locutos, id est, protulisse
suos conceptus sive ore sive scriptis, actos a S. Spiritu; ideo
dixit: Spiritu sancto inspirati, ini πνιυρατος άγιου qeqôpivoi.
Arg. 111. Ex reteram testimoniis, a) S. Clemens Bo·
manus diversos Scripturae textus affert sub hac formula:
dicit Spiritus sanctus. Ep. I. ad Cor. 13. et 16. Item 1. c.
cap. 44.: ,,Inspexistis diligenter scripturas sacras, quae verae
sunt et datae per Spiritum sanctumτάς άληΙ)(ΐς, τάς διά τον
uifv'fiaroç τον άγίου. Rursus cap. 53.: „probe nostis sacras
scripturas, et penitus in divina eloquia — τα λόγια του <9foû
Alii: Omnis Scriptura divinitus inspirata est etiam utilis.

Quaestio XVII, Art. Ill

667

— introspexistis."’)
S. Justinus, Apolog. I, 33.: .pro­
phetarum verba . . . non ab his qui alliati fuerunt, sed ab
eo, quod illos movebat, verbo divino dicta existimate." —
Auctor Cohortationis ad Graecos, sive Justino sive alii cui­
piam opus illud attribueris, docet scriptores sacros mundos
se ipsos exhibuisse «operationi divini Spiritus, ut. ipsum
divinum plectrum e caelo subiens, ac veluti instrumentum
citharae vel lyrae adhibens viros sanctos, nobis revelaret cogni­
tionem rerum divinarum et caelestium". Cap. 53. — Item
S. Irenaeus: «Scripturae quidem perfectae sunt, quippi a Verbo
Dei et Spiritu ejus dictae.
*
Adv. haer. lib. II. 28. Clemens
Alexandrinus: «Accipitur ut certa demonstratio vox Dei.
(pii dedit Scripturas." Strom. VIII 16. — Theodoretus dicit
nihil sua referre sive unius sive aliquorum psalmi sint,
..eum constet divini Spiritus alllatu universos esse con­
scriptos." Deinceps profert ps. XLIV. 2.: ..Lingua mea
culamus scribae velociter scribentis,‘‘ quibus verbis veram
scriptoris sacri naturam exprimat. Praef. in Psalmos. —
S. Ambrosius: ..scripserunt enim, quae Spiritus sanctus eis
Impii dabat." Ep. 8. ad Justum. - S. Augustinus: «Quid
est S. Scriptura nisi quaedam epistola omnipotentis Dei ad
suam creaturam". In Ps. XC. semi. II. L — Gregorius M.
Moral, in Job. praef at.: «Quis haec scripserit, valde super­
vacue quaeritur, cum tamen auctor libri Spiritus sanctus
fideliter credatur. Ipse igitur haec scripsit. qui scribenda di­
ctavit ... Si magni cujusdam viri susceptis epistolis lege­
remus verba, sed quo calamo essent scripta quaereremus,
ridiculum profect o esset. epistolarum auctorem scire sen­
sumque cognoscere, sed quali calamo earum verba impressa
fuerint indagare, (1um ergo rem cognoscimus ejusque rei
Spiritum sanctum auctorem tenemus, qui scriptorem quaeri­
mus, quid aliud agimus, nisi legentes litteras de calamo
*
percontamur?
b) Veterum de inspiratione fides ex tribus factis apparet.
') Cf. plura apud F. Leitner, /><
* Prophetischi Inspiration, S. 98
114; Th. Calmes, Qii’est-cc que l’Ecriture Sainte e J. Tixeront. Hist,
des dogmes, t. I. p. H6—etc.; 1‘ Sohanz, Apol. des Christintnms
13. Alifl.), S. 609-626.

668

Quaestio XVI[, Art. 111.

1° Ex maxima reverentia S. Scripturarum, quam in veteri­
bus fuisse constat. 2° Ex doctrina de sensu mystico, quem
veteres et maxime Origenes docent a S. Spiritu in Libri.'
sacris reconditum. 3° Ex modo, quo veteres negant fieri
posse, ut error vel minimus aut aiiqua contradictio in
S. Scriptura reperiatur. Ita S. Gregorius Nazianzenus: „Nos
qui perfectam veraci ta tem Spiritus etiam usque ad levem
apicem et lineam extendimus, non concedimus, neque enim
fas est, vel res minimas a scriptoribus esse temere positas."
De fuga sua, CV. — S'. Hieronymus scribit, se non fuisse
„tam crassae rusticitatis, ut aliquid de dominicis verbis aut
corrigendum putaverit aut non divinitus inspiratum/ Ep.'M
— Item S. Augustinus: „si quid vehit absurdum moverit,
non licet dicere: Auctor hujus libri non tenuit veritatem,
sed, aut codex mendosus est, aut interpres erravit, aut tu
non intelligis." C. Faustum, lib. XI. 5. Cf. S. Justin. 1. c.
Jam vero sancti patres de approbatione subsequent! ne
cogitarunt quidem. Ergo de ipsa libri indole loquuntur.
c) .Judaei quoque persuasum habebant, S. Scripturam
conscriptam esse, Deo re ipsa inspirante. Res palam est ex
operibus Philonis De vita Moysi, De nominum mutatione, etc.:
ex Josepho, Contra Appionem et Antiq. Jud.; ex Origene,
qui ait: „dicemus in confesso esse apud utrosque, libros
T.) divino spiritu esse conscriptos/4 Contra Celsum,
lib.

Objectiones.

Obj. I. Inspirante S. Spiritu, nullo scriptoris sacri la­
bore artiliciove opus est. At auctor libri II. Machabaeorum
ait, se suscepisse non facilem laborem, immo vero negotium
plenum vigiliarum et sudoris. Cap. II. 27. Ergo.
Resp. Dist. maj.:: nullo labore opus esset, si inspiratio
esset quoad omnia conscribenda acceptio supernaturalis,
transeat; judicium supernaturale, nego. Et dist. minorem:
et ille labor auctoris excludit motionem Dei ad scribendum
*) Cf. W. Bousset, Die Reliaion des Judentwn* un neufentamentlichen Zeitdlti 1903.

Quaestio XVII, Art III

669

et· inter scribendum, nego; excludit acceptionem supematuralem hujusmodi scribendorum, transeat. De acceptione et
judicio supernatural! cf. quae p. 654 ad mentem Aquinatis
explanata sunt. Simili modo solvitur difficultas orta ex
Luc. I. 1—3.
Instabis. Si inspiratio iit Spiritu sancto movente, non
explicatur illa styli diversitas, quae in variis Libris sacris
maxima est et manifesta.
Resp. Distinguo: non erit styli diversitas, si motio Spi­
ritus sancti hac in re tolleret naturam sui instrumenti, conc.;
si movet secundum naturam instrumenti, nego. Et sane
Deus, auctor principalis, motionem suam haud dubie ad
hunc effectum ordinavit, ut causa Scripturae instrumentalis
ea omnia eaque sola, quae ipse juberet,· fideliter conscri­
beret; huic autem motioni divinae consonat, ut scriptor
sacer secundum ingenii sui et styli naturam moveatur.
Verba Psalm. XLIV. 2.: Lingua mea calamus scribae, velo­
citer scribentis, si ad habitudinem psalmistae cum Spiritu
sancto referenda videantur, nullo tamen modo mechanice
intelligamus, quasi singula verba ad aurem dictarentur.
Cf. S. Thorn. In Psalm. Exposit. 1. c. Verius cum Aqui­
nate de Deo dicamus: ,,operatur enim in unoquoque secun­
dum ejus proprietatem." I. 83. 1. ad 3.
Obj. II. Suis quisque cultus Libris sacris gloriatur.
Ita doctrina de inspiratione Scripturae commentitia videtur.
Patet antec. ex Vedis Indorum aliorumque gentium Libris.
Resp. Dist. antec.: Libris sacris gloriantur complures
cultus eodem jure, nego; diverso jure, conc Haec difficultas
vulgatior quam solidior est. Increduli scilicet, a) nihil di­
stinguunt inter facti similitudinem materialem et formalem.l)
b) Ex similitudine cujus vis sive facti sive doctrinae, quae
et in religione catholica et in religionibus gentilium forte
cernuntur, illi concludunt, hujusmodi factum seu doctrinam
ab utraque parte pari jure, sive potius a neutra ullo jure
proponi, c) Postremum eo peccant, quod inspirationem a
') Cf De Broglio, Problhnes et conclusion» de I’hist. des reln/ions.
édit. 2. chap. VIII —X.

670

Quaestio XVII, Art. IV.

catholicis haud firmioribus motivis atque a gentilibus pro­
bari perhibent. Atqui Scriptura nostra Vedis ceterisque
libris formaliter comparari non potest, 1° quod illa originis
divinae signa extrinseca et intrinseca habet, hi nulla;
2° quod solius Scripturae nostrae inspiratio fulcitur aucto­
ritate ecclesiae catholicae, penes quam demonstratur esse
officium infallibiliter docendi.
Instabis. Deus errorum et contradictionum auctor non
est. In Scripturis autem errores et contradictiones scatent
liesp. Dist. maj : Deus non est auctor contradictionum,
quae vere sunt, conc.; quae apparenter tantum sunt, nego.
Errorum autem opinatus non solum ortus ex eo est, quod
hypotheses falsae et arbitrariae pro factis certissimis duce­
bantur, verum etiam, quod textus illi, qui offendebant, le­
gebantur vel intelligebantur minus recte, sive defectu cri­
ticae litteralis, scient ilicae, rationalis, historicae et textualis.
sive per tenacitatem nimiam in iis quoque sequendis san­
ctorum patrum sententiis, quae non ex traditione divina,
sed ex scientiis cujusdam aetatis provenerant.
Articulus IV.

Utrum omnes Libri canonis Tridentini inspirati sint.
I. Quid sit canon. Λ«ιώι· seu canon apud Graecos
idem valebat atque regula. S. Paulus ea voce utitur ad
certam fixamque fidei vitaeque Christianae regulam signi­
ficandam. (ial. VI. 16.; 11. Cor. X. 13. Exinde veteres
verbum illud in scholam Christianam induxerunt, ut signi­
ficaretur fidei, veritatis regula, sicut HegesippuS et Polycrates
ap. Eus. E. II. lib. 111. 32.; lib. V. 24.; Iren. Adv. Haer.
lib. 1. 9. et alii. Sic verbum accipi coeptum est pro colle­
ctione Scripturarum, quas ecclesia authentice tanquam inspira­
tas proponit. ) Vocatur canon, quia est regula fidei remota
') P. Batiffol in period. Repue Biblique 1903, p. 11—12 refert:
.L’usage du mot canon au sens de catalogue des livres inspirés
n’apparaît pas dans la littérature chrétienne avant le milieu du
IVe siècle Ni Origène, ni Eusèbe ne s’en sont servis avec ce sens.

Quaestio XVII, Art. IV.

ί>71

et inanimata. Liber canonicus a voce canonis derivatur;
yiHUftii χανονιχαι^
xtxarorto.utva, Libri canonici, Libri re­
gulares dicuntur, quos ecclesia authentice in canonem re­
tulit. Origenes vocem illam, quae omnibus catholicis hodie
in usu est, primus usurpavit. Scripsit enim in Prolog, in
Cant. Cantio.: «Quae in scripturis, quas canonicas habemus,
nusquam legimus, in apocryphis tamen inveniuntur.“ Apo­
cryphi sensu strictiori dicebantur libri, quos non inspiratos
esse constabat; sensu latiori, a S. Hieronymo primum in­
troducto, et illi, quorum inspiratio aliquam dubitationem
habebat. Alii libros indubitatos ομολυγονμύονς. illos, quibus
contradicebatur, àrjtltyovptvovç appellarunt.
II. Inspiratus, sacer, canonicus, authenticus
quid significant. 1° Inspiratus quonam sensu Liber ali­
quis dicatur, denuo declarare nihil opus est. Tantum a sensu
exposito ne discedatur. — 2° Nec sacer aliquid obscuri ha­
bere videtur. Aquinas, In Ep. ad Rom. I. lect. 2. vocem
illam exponens, de Scripturis ait: «Dicuntur autem sanctae
primo quidem quia, ut dicitur 2. Petr. 1. 21.: Spiritu sancto
inspirati locuti sunt sancti Dei homines; 2. Tim. 3. 16.: Omnis
Scriptura divinitus inspirata. Secundo, quia sancta continent.
Psalm. 96. 12.: Confitemini memoriae sanctificationis ejus.
Tertio, quia sanctificant: unde Joan. 17. 17.: Sant ifica eos
in veritate. Sermo tuus veritas est. Unde dicitur 1. Machab.
12. 9.: Habentes solutio sanctos libros qui sunt in manibus
nostris." — 3° De termino canonici quaestio in concilio Va­
ticano orta est, num vel quomodo liber canonicus ab inspi­
rato differat. Ipsa Constitutio dogmatica Dei Filius, cap. II. 3.
discrimen indicare videtur. Legimus enim veteris et novi
Testamenti libros integros ab ecclesia «pro sacris et cano­
*nicis haberi, «propterea quod Spiritu Sancto inspirante
conscripti Deum habent auctorem, atque ut tales ipsi F.ccleLes premières attestations que l'on signale de cet emploi nouveau
sont fournies par saint Athanase (De decr. nie. synod. 18.); Eusèbe
disait /ατάλογι,ς (H. E. III, 25., 6.: VI, 25, 1.). Chez les Latins, Priscillien témoigne le premier de l'emploi de libri canonici et surtout
de canon pour désigner toute la Bible.-

Quaestio XVII, Art. IV.

I!

siae traditi sunt.u Haec altera ratio, quale inter duos ter­
minos sit discrimen, ostendit. Nempe vi sui conceptus for- |
malis liber canonicus est liber, qui — ut Granderath ait non solum inspiratus, sed etiam Ecclesiae tanquam inspi­
ratus ac publicus ejus liber traditus est.1)---- 1° Authenticus,
ab αύ&έιτης, liber aliquis generatim ob auctorem vel ob
auctoritatem dicitur. Pro S. Scripturis distinctio authenticitatis divinae et litorariae valde necessaria est, cum illa ori­
ginem Libri divinam includat, haec autem per se non nisi
scriptorem humanum et tempus, quo Liber scriptus sit,
respiciat. De aliis authentici significationibus postea. Illud
indicasse satis habeo, solum authentiam divinam cum in­
spiratione et canonicitate cohaerere.
III. Canon catholicus. Canon a voce Graeca ζ«>ωΊ,
ad amussim, normam, mensuram significandam plerumque
usurpatum, ad catalogum seu elenchum, qui auctoritatem
haberet, designandum postea traductum est. In hac. thesi
canon em generatim catalogum vel collectionem Sacrorum
Librorum intelligimus, et speciatim Sacrorum Librorum in­
dicem, quem ecclesiae suprema auctoritas constituit. Opus
arduum canones Librorum sacrorum quales et a quibus
ab antiquissimis temporibus facti sint, ad normam critices
constituere. Hoc autem ad eam scientiam pertinet, quam
primus Santes Pagninus Isagoge seu Introductionem ad S. Lit­
teras (1536) vocavit. Pauca tamen, hujus operis fini con­
grua, memorabo.
Beatus Petrus, II. Petr. III., 16. de Pauli epistolis de­
clarat, esse in iis „quaedam difficilia intellectu, quae in­
docti et instabiles depravant, sicut et ceteras Scripturas".
Porro quaenam illae ceterae Scripturae sint, ac utrum ipsa
haec secunda Petri epistola in earum numero haberi de­
beat, ab ineunte ecclesia magis magisque lucide determi­
natum est, publico usu ecclesiarum earumque consensu
unanimi; uberiori patrum doctrina; conciliorum provincia­
lium decretis; decretis Romanorum Pontificum, inter quae
decretum Gelasianum (494) canonis solemnis instar habebatur.
Th. Granderath, Constit, dogm. Coned Vatic. n. 51—53.

Quaestio XVII. Art. IV

Denique Eugenius IV. suo Decreto unionis cum Jacobitis
(4. Febr. 1441) canonem antiquum confirmavit et sanxit.
Saeculo XVI. Patres Tridentini, Sess. Ιλ’., recensitis
Libris protocanonicis et deuterocanonicis, quorum indicem
p. 648 adseripsimus, solemne Decretum de canonicis Scripturis
edidit his verbis: Si quis autem libros ipsos integros cum
omnibus suis partibus, prout in Ecclesia catholica legi consue­
verunt, et in veteri vulgata Latina editione habentur, pro sacris
et canonicis non susceperit; A. S.
Concilium Vaticanum,
Const, dogm. Dei Filius, Cap. Ill Can. IL 4 idem, quod
Concilium Tridentinum rejecerat, his verbis rejecit: Si quis
sacrae Scripturae libros integros cum omnibus suis partibus,
prout illos sancta Tridentina Synodus recensuit, pro sacris et
canonicis non susceperit, aut eos divinitus inspiratos esse nega­
verit; anathema sit. Dixi, idem a Vaticano reprobatum atque
a Tridentino Concilio. ÂGdelicet ex actis concilii Vaticani
constat, ibidem nihil de ambitu S. Scripturae aut de ex­
tensione inspirationis fuisse definitioni Tridentinae super­
additum.1) Quas solemnes conciliorum de canone catholico
sententias Leo XIII. in encycl. Providentissimus Deus, in
memoriam revocans atque urgens, denuo statuit : libri omnes
atque integri, quos Ecclesia tanquam sacros et canonicos recipit,
cum omnibus suis partibus, Spiritu Sancto dictante, conscripti
sunt.2)
IV. Canon acatholicorum. a) Ecclesiae schismaticae
et sectae Orientales. Ecclesiae, plurimis abhinc saeculis ab
ecclesia Romana separatae, Monophysitae Syri, Aethiopes.
Armenae, Coptae eundem nobiscum canonem utriusque
Testamenti profitentur, exceptis tamen Nestorianis, qui
') Cf. Coll Lac VIT. 86.; Th. Granderath, Const, dogm.-conc.
Vatic, p. 47; J. B Nisius, Die Encycl. Providentissimus Deus und die
Inspiration, in period. Zeitschr. für hath. Theol. 1894, p. 652—654.
’) Cf. praeter auctores, qui p 650 — 651 indicantur, R. Comely,
Hist, et critica Introductio in utriusque Testamenti Libros sacros, t I — 111
(1893—1897); Fr. Kaulen, Einleitung in die hl. Schriften des .1. und N.
Test (4. und 5. Aufl.); F. S. Gutjahr. Einleitung zu den hl. Schriften
des N. T. (1905); Rev. biblique. 1894—1896; 1903: Vigouroux, Diet,
biblique.
Do Groot, Suninin apologet.

Ed. tertia.

43

Quaestio XVII. Art. IV.

Apocalypsin et quatuor minores epistolas catholicas a ca­
none eximunt. Quin etiam, cum Cyrillus Lucaris deuterocanonicos V. T. ^apocryphos" vocasset, ecclesia Graeca,
habita synodo Hierosolymis anno 1672, Cyrillum «insipien­
ter, inscite aut magis malitiose" egisse declaravit canonemque professa est, qui Libros omnes complectitur canonis
Tridentini. At ecclesia Russica, saltem in plurimis suis
theologis jam inde a saeculo XVII. atque in programmait
Theologiae Polemicae hodierno Petropolitanae Synodi, libros
deuterocanonicos V. T. tanquam inspiratos non agnoscit:
quantum ad canonem Librorum N. T. cum ecclesia catho­
lica consentit.9
b) Canon protesta ntium. 10 Initio protestantes Libros
Γ. T. deuterocanonicos a canone quidem excludendos esse
censuerunt et ad dogmata confirmanda minime proferen­
dos,2) sed publicae confessiones Gallicana (1559), Anglicana
(1562) et Helvetia II. (1564) eos utiles esse declararunt. At
Calviniani Dordracenses (1618) deuterocanonicos V. T. ve­
hementius impugnare coeperunt; Presbyteriani Angliae in
concilio Westmonasteriensi (1648) Dordracenses secuti sunt.
Societas biblica Londinensis die 3. Maji 1826 lege statuit,
ne ulla Scripturae editio, ^apocryphos", id est, deuterocanoniccs V. T. continens, propagaretur. Omnes fere Cal­
viniani et Zwingliani consenserunt; Lutherani vero resti­
terunt, hodieque editiones societatum biblicarum, quas
Lutherani sustentant, deuterocanonicos illos continent.
2° Lutherus in versione Scripturae Germanica epistolas
ad Hebraeos, Jacobi, Judae et Apocalypsin e canone reji­
ciendas esse significavit. Chemnitius cum istis Libris tres
epistolas, scilicet II. Petr, ac II. et III. Joan, repudiavit,
') Cf. A. Dombrovski in period. Rev. biblique 1901, p. 267—277.
’) Inter viros catholicos A. Loisy, Histoire du Canon de VAncien
Testament, 1890, verbis parum propriis mentem patrum aliquorum
retulisse videtur, cum diceret: „Comme ils voient surtout dans la
canonicité l’aptitude a régler souverainement· la foi, ils réservent ce
privilège aux livres qui, selon eux. ont été inspirés pour être les sour­
ces infaillibles du dogme, tandis que les deuterocanoniques Vont été
pour servir seulement à V édification.11 — Cf. Magnier, Etude sur la t'a·
nonicitê des Saintes Ecritures, 1892.

Quaestio XVII, Art. IV.

675

Sed Zwingliani et Calviniani, atque a medio saeculo XVII.
etiam Lutherani, N. Testamenti omnes eosdemque nobiscum Libros receperunt et pro canonicis habuerunt. Plures
tamen protestantes deuterocanonicos etiamnum rejiciunt.1)
Posito liberi examinis principio, enituntur, ut synodi et con­
fessiones publicae neve a rejiciendis deuterocanonicis neve
a protocanonicis respuendis eos impediant.
IV. De criterio canonicitatis. Cum canonicitas
non efficiat, ut liber inspiratus sit, sed ut libri inspiratio
cognoscatur, quaerere de criterio canonicitatis idem est ac
quaerere de medio cognoscendi S. Scripturarum omnium et
singularum inspirationem.
1° Catholici profitentur critérium positivum idque unice
per se sufficiens esse ecclesiae auctoritatem, quae doctri­
nam suam de singulis libris canoni inserendis ex divina
traditione haurit.
2° Alia criteria habentur sanctitas et harmonia materiae
sacrorum Librorum; persona auctoris, inspirationis charismate
praediti. Haec autem criteria et similia aut negativa sunt,
aut positiva quidem, sed non ejusmodi, ut per se ad cano­
nem integrum constituendum sufficiant Cf. quaest. XIX.,
ubi de divinae traditionis necessitate tractatur.
3° Protestantes necato infallibili ecclesiae magisterio,
criteriis internis nimis exclusive uti coguntur; inter quae
designantur sanctitas et excelsa dignitas doctrinae; effectus
religiosi, morales, quos legentes ex verbo Dei praestantissimos experiuntur; pulchritudo simplicitatis sublimis. Pleri(]ue vero profitentur, sese in dijudicanda Librorum canonicitate testificationem internam ducem sequi, quemadmodum
synodus Dordracensis decrevit his verbis; ..Hos solos libros
pro sacris et canonicis recipimus, idque non tam quod
·) Cf. The Holy Bible with explanatory and critical commen­
tary. Apocrypha ed. by II. Wace (1888); G. Wildeboer, De tn for­
mation de ΓAncien Testament. Traduction d’après la 3» édit, hollan­
daise par L. I’erriraz 1901). - Inter protestantes, qui de canone
scripsere, scientia eminet Th. Zahn, Gesch. des neatest. Canons; Einleitung in das 1V. T. : Grundriss der Gesch. des neatest. Canons (2. Aufl.
1904).

43*

676

Quaestio XVII, Art. IV.

Ecclesia eos approbet vel recipiat, sed quod Spiritus San­
ctus in cordibus nostris testetur a Deo profectos esse.4,
Sess. VI. art. 5. Illi scilicet spiritui privato tribuunt, quod
Servator ecclesiae magisterio concredidit.
V. Status quaestionis hic est, utrum vere admitten­
dus sit canon Tridentinus, hoc est, utrum omnes et singuli
Libri sacri, integri cum omnibus suis partibus, prout illos
sancta Tridentina synodus recensuit, pro canonicis et in­
spiratis suscipiendi sint. Thesis igitur Libros tam deutero­
canonicos quam protocanonicos complectitur.

Thesis:· Omnes et singuli Libri canonis Tridentini dimnitus inspirati sunt.
Argumenta.

Ecclesia est infallibilis in docendo, quinam
sint Libri divinitus inspirati. At solemni decreto concilii
Tridentini et concilii Vaticani definitum est omnes libros
protocanonicos et deuterocanonicos „integros cum omnibus
suis partibus
*
divinitus inspiratos esse. Omnes igitur et
singuli Libri canonis Tridentini divinitus inspirati sunt.
Major certa est. Etenim ad ecclesiam divino jure pertinet,
fidei veritates infallibiliter proponere. Sed proponens Libros
tanquam inspiratos non solum aliquam fidei veritatem pro­
ponit, verum ipsum fontem, ex quo plurimae fidei veritates
hauriuntur. Prob. minor.
a) Synodus Tridenti na Libros omnes protocanonicos et
deuterocanonicos accurate recensuit, b) Nullum omnino dis­
crimen inter protocanonicos et deuterocanonicos admittit,
sed omnes prorsus aequalis auctoritatis esse docet. Nam 1°
sub eadem formula atque protocanonici, deuterocanonici
pro sacris et canonicis (Trident.) et pro divinitus inspiratis
(Vatie.) suscipiendi esse dicuntur. 2° Utrique promiscue
enumerantur. 3° Finis decreti est, ut omnes intelligant,
„quibus potissimum testimoniis ac praesidiis in confirmandis
dogmatibus et instaurandis in Ecclesia moribus (Ecclesia)
sit *
usura.
Sess. IV. 4° Patres Tridentini, non obstanti­
bus aliquorum iteratis dubiis, declaraverunt, se omnes

Quaestio XVII, Art IV.

β77

Libros „pari pietatis allectu ac reverentia^ suscipere et
venerari.1)
Arg. II. Argumentum, ex ecclesiae definitione de­
sumptum, quamvis peremptorium sit, aliis etiam rationibus
iisque praeprimis, quae deuterocanonicos attingunt, confir­
mandum videtur.
Cum tribus primis ecclesiae saeculis nullae de deuterocanonicis V. T. controversiae fuissent, atque jam inde a
primis istis temporibus plura de canonicitate deuterocanonicorura N. T. prostarent argumenta vel indicia, saeculo
tamen IV. ecclesiae nonnullae, praesertim inter Orientales,
quantum ad aliquos deuterocanonicos veterum tramitem re­
liquerunt. Omnes et singulas veterum sententias proferre,
quoniam Introductionem ad S. Scripturas non scribimus, hujus
loci non est. *) Tria tamen facta publica, quibus antiqua
ecclesiae fides cernitur, non praetermittam.
a) Romani Pontifices et antiquitas conciliorum ceterum
fidem in deuterocanonicis admittendis testantur. 10 S. Inno­
centius L, anno 405 ab Exuperio, Tolosano episcopo, roga­
tus Scripturarum canonem, catalogum nostrum completum
recipiendum ostendit, neque ullum V. T. aut N. T. librum
expunxit. Similiter decretalis de recipiendis et non reci­
piendis libris, quae vulgo Gelasiana dicitur, omnes Libros
canonis Tridentini exhibet ; partem autem priorem et cano­
nem decretalis Gelasianae Damasus saeculo IV. concinnasse
videtur. Secuti sunt Uormisdas et alii.
2° Concilium Hipponense (393), can. XXXVI. et con­
cilia Carthaginiensia anni 397, can. XLVII. et anni 419,
can. XLVI. totum canonem Tridentinum proponunt ac
sanciunt. His conciliis interfuerunt episcopi non pauci,
nominatim S. Augustinus; Hippone aderat Africa tota,
’) H. Schell, Apologie des Christentums, B. II. (1905), p. 219 ait:
,vom ohristliohen Standpunkt ans ist es nicht verstandlich, wie der
Protestantismus die deuterokanonischen Bûcher verwerfen konnte.
Sie bilden (lurch die bestimmte Ausgestaltung wesentlicher Glaubensgeheimnisse über Gottes inneres Wesen und Leben, über Unsterblichkeit und Auferstehung eine unentbehrliche Brücke vom
Alton zum Neuen Testament.®

678

Quaestio XVII, Art. IV.

Carthagine anno 419 episcopi 218 et legati Romani Ponti­
ficis. Nicaena synodus utrum canonem decreto suo stabili­
verit, non constat. Cf. S. Thom. In Hebr. Prolog. Con­
cilium Trullanum (692), cpiod Graecis oecumenicum est,
catalogum Carthaginiensem recepit, et catalogum incom­
pletum concilii Laodiceni, mediante saeculo IV. (360—
364?) ab aliquibus Phrygiae episcopiis habiti, complendum
ostendit.
b) Versiones, codices, monumenta. 1° I 'ersiones. Omnes
deuterocanonicos V. T. continet versio Graeca, quae dicitur
Alexandrina') vel septuagintaviralis; versio Latina vetus seu
Itala, cujus origo, si non ad saeculum L, at certe ad pri­
mam partem saeculi II. referenda est; Syriaca, vulgo dicta
peschito seu simplex, quae non a principio quidem — cum
esset ex fonte Hebraico facta — sed haud dubie aetate
S. Ephraemi (y post annum 379) eosdem deuterocanonicos
complectebatur; Aethiopica, saeculi IV.; Armeniaca ineuntis
saeculi V.; Aegyptiaca seu ('optica in tribus dialectis scilicet
Thebanica, Memphitica et Bashmurica, quarum unam sal­
tem et forte duas, Memphiticam et Thebanicam, saeculo III.
adfuisse, exploratum est. — Item versiones antiquae, La­
tina, Aethiopica, ('optica, Syriaca, quae saeculo III. aut IV.,
adjectis II. Petr., 11. et HI. Joan., ep. Judae et Apoc.,
completa est, et Armeniaca deuterocanonicos omnes N. T.,
habent, excepta tamen in Armeniaca Apocalypsi.
2° Codices. Antiquissimi codices habentur ex saeculo IV.
Vaticanus et Sinaiticus Petropolitanus, ex saeculo V.
Parisiensis seu Ephraemi rescriptus et Alexandrinus Musei
Britannici. Atqui codices illi Graeci, tametsi Vaticanus,
rescriptus et Alexandrinus in aliquibus partibus aut hiant
aut deficiunt, Libros deuterocanonicos nostros cum aliis
Libris inspiratis ita referunt, ut nullum inter eos auctori­
tatis discrimen factum esse rcperiatur. Jam vero, quoniam
’) Ex 350 circiter V. T. locis, qui in N. T. occurrunt, plus tre­
centi ad versionem Alexandrinam referendi sunt. Praeterea textus
non pauci N T. ostendunt, apostolos non modo ad eain versionem.
quae canonem V. T. completum exhibet, sed expresse ad ipsos deu­
terocanonicos respexisse.

Quaestio XVII, Art. IV.

679

istiusmodi codices antiqui ex manuscriptis etiam antiquiori­
bus transcripti sunt, minime dubium est, quid vetustissimae
ecclesiae de canone professae sint.
3° Monumenta. In antiquis Catacumbarum picturis, in
primitivis vasis vitreis et in sarcophagis personae et eventus
depicti aut, exsculpti cernuntur, quos ad partes Scripturae
deuterocanonicas pertinere perspicuum est. Exhibentur
enim Tobias junior cum angelo deambulans, in pictura qua­
dam, ad saeculum II. relata; alias modo eum pisce, modo
cum cane; Daniel in fossa leonum, in pictura (fresco) sae­
culi I. in coemeterio Domitillae; alibi Daniel cum Habacuc:
Susanna. Cf. Kraus, Real-Encpklopadie, sub verbis indicatis.
S. Paulinas, basilicam S. Felicis describens, Judithae ima­
ginem depictam commemorat. Poem, de S. Felicis Nat.1'·.
c) Accedit quod antiquae ecclesiae schismaticae sectaeque
Orientales eundem nobiscum utriusque Testamenti canonem
admiserunt. De (pio facto pauca praediximus. Vide p. 673.
Quibus ita positis falsitas in quaestionem vocari non
potest sententiae, quam Jahn in Introd. in E. T. lib. I.
proposuit, scilicet etiam post decretum Tridentinum deuterocanonicorum minorem esse auctoritatem quam protocanonicorum. Nam sententia illa decreto contradicit. Deinde
illud etiam ex eo patet, quod Scripturarum auctoritas ex
inspiratione divina oritur. Jam vero concilium Vaticanum
expressis verbis definivit, omnes Libros canonis Tridenti ni
esse divinitus inspiratos omniumque Deum esse auctorem.
Itaque Scripturae aliquot deuterocanonicae vocantur, non
ad designandum aliquod discrimen auctoritatis, sed ad indi­
candam historiam veritatis.
Quaeres, utrutn aliquis liber inspiratus deperdi possit >t
revera deperditus sit.
Resp. a) S. Thomas aperte significat, aliquem Librum
inspiratum interire posse atque id bis saltem factum esse
docet. Nempe In I. Cor. X. 9.: Scripsi vobis in epistola.
*) L. do San, Tractatus di divina traditione cl scriptura (1903),
p. 331 — 506 egregiam hujus secundi argumenti atque eruditam scri­
psit expositionem.

680

Quaestio XVII, Art. IV.

verba Pauli sic exponit: «Dixi vobis in Epistola quadam
alia, quae in canone non habetur." Et rursum In Coloss.
IV. 16.: eam (epistolam), quae Laodicensium est, vos legatis,
haec scribit: „ Ex quo habetur, quod scripsit alias Epistolas:
quia istam, de qua fit mentio hic, scilicet Laodicensium, et
unam aliam ad Corinthios praeter primam et secundam."
Demum ostendit, cur epistolae illae in canone desiderentur.
„Sed ratio est duplex — inquit — quare non sunt in ca­
none: quia non constabat de earum auctoritate, quia forte
erant depravatae, et perierant in Ecclesiis: vel quia non
continebant aliud quam ista." l)
b) Similiter in V. T. aliquot commemorantur Libri,
qui perierunt, velut Liber Bellorum Domini, Num. XXL 14.;
Liber Samuelis Videntis, I. Parai. XXIX. 29.; Liber Nathan
Prophetae, 1. c. Libros autem ob eam solam causam, quod
ab auctore inspirato laudantur, in se inspiratos non haberi,
exploratum est.
·
Λ·'
c) Nihil est, quod censeamus, primam Pauli ad Corin­
thios epistolam, quae deperdita est, Deum non habuisse
auctorem, secundam et tertiam, quae jam exstant, Deum
auctorem habuisse. Quod idem de inspiratione nonnullorum
Librorum, qui interierint et V. T. prophetis adscribuntur,
magis minusve valere videtur.
d) Assistentia divina, quae Ecclesiae Christi ad fidei
depositum custodiendum promissa est, omnium Scripturarum
sanctarum conservationem per se non includit, siquidem
singulis Libris inspiratis per se non opus est, ut fidei depo­
situm custodiatur: hauritur nempe fides integra ex aliis
fontibus, hoc est, ex Libris inspiratis, qui exstant, et ex
divina Traditione.-)
Objectiones.

Obj. L Ecclesia non potest constituere supernaturale
factum inspirationis. Canonicitas autem nihil aliud est
quam supernaturale factum inspirationis. Ergo.
‘) Cf. Rev. bibi. 1895, p. 11G-119; 1899, p. 283-289.
’) Cf. Franzelin, De Deo Trino (ed 2.), p. 42.

Quaestio XVII, Art. IV.

681

Resp. Dist. maj.: ecclesia non potest constituere illud
factum, conc.; non potest illud declarare, nego. Et dist.
min.: canonicitas est ipsum factum inspirationis, ut infalli­
biliter ab ecclesia declaratum, conc.; in se duntaxat, nego.
Liber est sacer et inspiratus, quod divinitus inspiratus Deum
auctorem habet; canonicus, quod ab ecclesia pro sacro et
canonico suscipiendus proponitur. At spectatis vocibus, non
quantum ad etymologiam, sed ad significationem in con­
creto, canonicus idem valet atque sacer et inspiratus, non
quod ecclesiae judicium inspirationem facit, sed quia mani­
festat, Spiritu sancto assistente, Libros sacros, quales sibi
ab initio traditi sunt. Cf. Coli. Lacensem, t. VII. p. 225
et 239.
Obj. n. Nemini licet canoni clauso novos Libros in­
serere. Porro canon V. T. sub Esdra conclusus est. Ergo
praeter Esdrinum canonem Liber nullus admittatur.
Resp. Dist. maj.: Nemini licet novos Libros inserere
canoni clauso divinitus et omnino perfecto, conc.; canoni
perficiendo, nego. Et dist. min : canon V. T. sub Esdra
conclusus est, nulla humana auctoritate perficiendus, conc.;
nulla divina, nego. Et certe nullo prorsus argumento pro­
batur, Esdram ita canonem absolvisse, ut, Deo jubente,
quodvis in posterum complementum excluserit. Ipse Flavius
Josephus hoc tantum affirmat, libros ab imperio Artaxerxis
exaratos, non ejusdem auctoritatis ac priores haberi, ..quia
non adfuit indubitata prophetarum successio." Contra
Appion. lib. 1. n. 8.
Instabis. Non oportet admittere canonem, qui sanctis
patribus non probatur. Porro neque deuterocanonici N. T.
neque istiusmodi Libri V. T. omnibus patribus probantur.
Prob. minor, a) S. Hieronymus in Prologo galeato et in
Praefationibus in Esdram, in libros Salomonis, deuterocanonicos V. T. inter apocryphos ponere videtur, b) S. Diony­
sius Alexandrinus (t 265) Apocalypseos authentiam non
admisit; ejusdem Libri inspiratio ecclesiis aliquibus Orien­
talibus aliquandiu non probata est.
Resp. Dist. maj.: non oportet admittere canonem, qui
ab omnibus patribus reprobatur, conc ; qui uni nonnullisve

(582

Quaestio XVII, Art. IV.

non probatur, subdist.: non oportet eum canonem admittere,
definiente ecclesia, nego; secus, transeat. Et dist. min.:
neque N. T. neque V. T. deuterocanonici patribus omnibus
probantur generatirn. nego; non omnibus patribus alicujus
temporis, subd.: ob rationes validas, nego; theoretice et ex
suppositione quadam falsa, conc. Nunc ad probationes sin­
gulas.
a) S. Hieronymus deuterocanonicos V. T. ponit inter
apocryphos, pressius appellatos, nego; latiori sensu dictos,
subdist.: theoretice ex judicio privato, transeat; practice ex
sensu ecclesiae, nego. Sanctus Hieronymus etsi modo ge­
nerali de apocryphis disserens asperis interdum verbis uti­
tur, in specie tamen discrimen indicat apocryphorum, qui
strictius eo nomine vocantur et eorum, (pii. quamvis non
habeantur in canone, tamen usurpantur ab ecclesiasticis viris.
Quamvis autem negare vix possimus, etiam hac ratione
loquendi Libris deuterocanonicis V. T. auctoritatem divi­
nam theoretice recusari, sanctus doctor in praxi plurimos
textus ex deuterocanonicis cum iisdem formulis, quibus
protocanonicos, affert: v. g. Sapientiam duodecies, Ecclesia­
sticum plus quam vicies sub formulis: scriptum est; dicit
scriptura; aliquando: divina scriptura loquitur; dicente scriptura
sancta. Cf. In Isaiam II. 3. v. 3.; ep. 118. ad Julian, n. 1.
Praeterea idem sanctus doctor indirecte significat, ecclesias
generatirn alio canone usas esse quam Judaeos, qui deuterocanonicos a canone suo Hebraeo eximebant. Ita de
sua versione Tobiae scribens, ait: „ imputant nobis (Hebraei)
contra suum canonem latinis auribus ista transferre. Sed
melius esse judicans Pharisaeorum displicere judicio et
episcoporum jussionibus deservire, institi ut potui4. Praef.
in Tob.1)
b) S. Dionysius Apocalypsin Joanni apostolo abjudi­
cavit, motus antiquitatis monumentis, nego; adductus chiliastarum abusu, conc. Deinceps ecclesiae aliquae Orientales
Dionysii auctoritate impulsi sunt, ut Apocalypsin in inspi­
’) Cf. L. Sanders, Études sur saint Jérôme; L. de San, Tract, de.
div. trad, et script, p. 373—381; 134 — 435.

Quaestio XVII, Art. IV

683

ratorum numero non haberent. At ipse Dionysius dixit:
«Fateor enim sancti cujusdam et divino Spiritu affiati viri
id opus esse." Eus. E. H. lib. VII. 24—25. rXHirmans
autem se haud facile concessurum, Zebedaei filium Apocalypseos auctorem esse, nullum veterum testimonium, sed
formam loquendi ab Evangelio Joannis discrepantem, pro­
ponit.
Urgebis Veteres nonnullos apocryphos et libros certo
non canonicos catalogis suis inseruerunt. Ergo parva fides
habenda veteribus.
Ilesp. Dist. antec.: libri certo non canonici veterum
catalogis inserti sunt, unus alter ve liber, non universaliter et
non constanter, conc.; secus, nego. Diligens rerum inquisitio
atque ea, quae est ab apostolis traditio, effecerunt, ut deuterocanonicorum dignitas et inspiratio solemni ecclesiae ca­
tholicae judicio a quovis libro non inspirato discernerentur.
Obj. III. S. Antoninus, Summa theol. HI. tit. XVIII. 6.
et card. Cajetanus, In omnes libros authent. Script, comment. II.
docent, V. T. deuterocanonicos non esse canonicos ad fir­
mandum ea, quae sunt fidei.
Ilesp. S. Antoninus et Cajetanus hac in re expresserunt
sententiam privatam, conc.; sensum communem ecclesiae,
nego. Isti doctores, suam sententiam apud Hieronymum
scriptam esse putantes, tanti viri doctrinam secuti sunt.
Hinc Cajetanus asserit, omnia, quae ad deuterocanonicorum
illorum canonicitatem pertinent, „ad Hieronymi limam re­
ducenda" esse. At concilium Tridentinum omnem dubita­
tionem catholicis sustulit.
Instabis. S. Thomas In Dionysium, De dic. nomin. c. IV.
lect. 9. de canonicitate Libri Sapientiae et S. Theol. 1 89.,
8. ad 2. de canonicitate Ecclesiastici addubitare videtur.
Ilesp. Dist. antec.: S. Thomas his locis ex propria
sententia loquitur, nego; referendo aliquorum veterum sen­
tentiam, conc. Revera sanctus doctor in Summa theologica
Librum Sapientiae plus ducenties, Ecclesiasticum circiter tre­
centies ut Scripturam canonicam et verbum Dei allegat.

684

Quaestio XVII, Art. V.

Articulus λΑ

Utrum omnes res et sententiae Sanctarum Scriptura­
rum divinitus inspiratae sint.
I. Status quaestionis ex iis, quae sequuntur, facile
apparebit. 1° In ipsa thesi directe non quaeritur de inspi­
ratione verbali, hoc est, eorum sententia, qui Libros sacros
de verbo ad verbum inspiratos esse opinantur. Quorum
doctrina quomodo intelligenda sit, posthac exponam. Nunc
agendum de omnibus rebus et sententiis, seu de inspira­
tione, quam vocant realem. 2° Res et sententias intelligimus non tantum ea, quae directe ad fidem et inores per­
tinent, sed omnes res et sententias, quotquot in S. Seriptura traduntur. Nec tamen asserimus, ut perspicitur,
omnes sententias, quae in sacris Libris proferuntur, puta
maledicta in Deum conjecta, Deum habuisse auctorem,
quasi ex persona Dei primum dicta essent, sed quod auctor
inspiratus Deo dictante scripsit, impium ita locutum fuisse.
3° Auctores sacri in iis tradendis, quae humana ratione
cognosci possunt, non quasi ex persona Dei, sed ex persona
propria loquuntur, cum adjutorio tamen divini luminis: hoc
auctore Aquinate IL II. 174. 2. supra p. 654 exposuimus.
Atque eo sensu, omnes res et sententias, in quacunque
materia, etiam in historicis et naturalibus, seu singula
quaeque sanctarum Scripturarum Deo inspirante conscripta
esse putamus.
II. S. Thomae sententia de extensione S. Scri­
pturarum. Aquinas Quaest. disp. De potentia IV. 2 suam
doctrinam de re, quam tractamus, his complexus est:
^Scripturae enim divinae a Spiritu sancto traditae non
potest falsum subesse, sicut nec fidei, quae per eam do­
cetur/ En principium, firmiter positum in ipsissima dis­
ceptatione „de sensu litterae, qua Moyses divinitus inspi­
ratus principium nobis exponit"; in qua disceptatione quam
larga sancti doctoris interpretatio fuerit, neminem latet.
Sed de interpretatione Scripturarum postea. Hoc interea tan­
quam rem perspicuam indicasse satis est, Angelicum eam

Quaestio XVII, Art. V.

63ύ

inspirationem pro certo habuisse, quae ad omnes res et
sententias ita sese extendat, ut in Scriptura sacra secundum
veritatem nihil sit contrarium (In Tit. III. lect. 2): ut animus
debeat paratus esse credere quidquid divina Scriptura continet
(II. II. 2. 5). Rem duobus textibus illustrabo. Inquirens,
quot modis aliquid ad fidem pertineat, respondet duobus:
directe et indirecte, atque primo modo veritates, ut Deum
esse trinum et unum, Filium Dei esse incarnatum, ad fidem
pertinere asseverat. Dein haec: ,.Indirecte vero ad fidem
pertinent ea ex quibus consequitur aliquid contrarium fidei:
sicut si quis diceret Samuelem non fuisse filium Elcanae;
ex hoc enim sequitur Scripturam divinam esse falsam “
I. 32. 4; idem L Sent. XXXIII. art. 5 et IL IL 6 ad 1. —
Eandem in sententiam IL IL 5 dixit: rPer accidens autem
vel secundario se habent ad objectum fidei omnia quae
in Scriptura divinitus tradita continentur: sicut quod Abra­
ham habuit duos filios, quod David fuit filius Isai. et alia
hujusmodi.“ Rursus Thomas, cum tempore coenae Domini,
et de explicandis quantum ad illud evangelistis dissereret,
prolato aliquorum responso, dicentium. ..alios Evangelistas
non vere narrasse hoc factum", et ideo Joannem, qui
ultimum Evangelium scripsit, eos correxisse: mox ita
pergit: „Sed haereticum est dicere, quod aliquid falsum,
non solum in Evangeliis, sed etiam in quacumque cano­
nica Scriptura inveniatur: et ideo necessarium est dicere,
quod omnes Evangelistae dicunt idem, et in nullo dis­
cordant." In Joan. XI11. lect. 1. — Ex quibus unum illud,
quod pro hac thesi caput est, sua sponte apparet, scilicet
Aquinati veritatem totius S. Scripturae ea de causa con­
stitisse, quod Deus Librorum sacrorum omnes res et sen­
tentias inspiraverit.
111. Connexio inspirationis et veritatis in syste­
matibus inspirationis non restrictae et restrictae.
Leo XIII. hanc connexionem ita affirmat, ut veritatem et
inspirationem aeque late patere expressis verbis doceat.
Gravissima enim haec est Pontificis sententia : „tantum
vero abest ut divinae inspirationi error ullus subesse pos­
sit, ut ea per se ipsa, non modo errorem excludat omnem,

686

Quaestio XVII, Art. V.

sed tam necessario excludat et respuat, quam necessarium
est, Deum, summam Veritatem, nullius omnino erroris
auctorem esse.4 Deinde: ^Consequitur, ut qui in locis
authenticis Librorum sacrorum quidpiam falsi contineri
posse existiment, ii profecto aut catholicam divinae inspi­
rationis notionem pervertant, aut Deum ipsum erroris
faciant auctorem/1 Denique adhortans viros doctiores, ut
pro sacris laborent: „ Tales autem — inquit — labores ut ad
rem biblicam vere proficiant, insistant eruditi in iis tam­
quam principiis, quae supra a Nobis praefinita sunt; fideliterque teneant, Deum, conditorem rectoremque rerum
omnium, eumdem esse Scripturarum auctorem: nihil propterea ex rerum natura, nihil ex historiae monumentis col­
ligi posse quod cum Scripturis revera pugnet/ Encycl.
Providentissimus Deus.

Aquinatem audivimus et alios doctores in ipsa theseos
probatione audiemus, qui connexionem inspirationis et veri­
tatis, et hanc ob illam, non aliter ac Leo XIII. diserte
defendunt. Sed fit, ut doctores effectum magis quam
causam, hoc est veritatem potius quam inspirationem
divinam intueantur. Eaque de causa opus est recordari,
qui S. Libros nulli errori obnoxios esse affirmant, eosdem
inspirationem similiter ad omnia extendere. Illi contra qui
aliquarum rerum aut sententiarum in S. Scripturis veri­
tatem rejiciunt, solent et inspirationem harum partium aut
particularum negare. Quod sane in dijudicandis testimoniis
utrinque perpendendum est.
Quaestione sequenti mihi quaedam dicenda sunt de
modis, quibus S. Scripturarum veritas salvari possit.
IV. De iis, qui opinionem inspirationis restrictae
sequuntur. De catholicis tantum loquar iisque recent ioribus. Ex antiquioribus solum Henricum Holden (f 1655
nomino, cujus haec inspirationis coarctatio: ^Auxilium
speciale divinitus praestitum auctori cujuslibet scripti, quod
pro verbo Dei recipit Ecclesia, ad ea solummodo se por­
rigit vel quae sunt pure doctrinalia, vel proximum aliquem
aut necessarium habent ad doctrinalia respectum. In iis
vero quae non sunt de instituto scriptoris, vel ad alia

Quaestio XVII, Art. V.

687

referuntur, eo lanium auxilio Deum illi adfuisse judicamus,
(piod piissiinis ceteris auctoribus commune est." Div. Fidei
Analyst, lib. 1. ô. — Nostra aetate Rohling effectam divinitus Scripturarum inerrandam ad eas restrinxit partes,
quae continent veritates religiosas vel facta historica tanipiani fundamentum, sine quo ipsa veritas religiosa conrideret. Reliqua omnia scripta esse arbitrabatur mere
humanitus: ob eanique causam posse a priori vera dici
negabat. Veruntamen eodem (pio haec scripserat anno
(1872), lecta formula, (piam Clemens VI. de S. Scripturarum veritate subscribendam miserat, auctor retractavit
sententiam viroque catholico Librorum sacrorum inerrantiam etiam ,,in rebus profanis4 admittendam esse agnovit.1)
F. Lenormant annis 1880—1884 edidit opus, quod inseribitur: Les Origines de l’histoire d’après la Bible et les fraditions des peuples orientaux. Sicut in hoc opere maxime
ita et in aliis operibus nonnulla scripsit, quibus inspiratio
saltem implicite negari videtur. Libros enim sacros erroribus non vacare, aliquos locos ex mythis constare asseverat: addit tamen horum locorum inspirationem novo,
(pio res proponuntur modo, spiritu spectari.*
2) Opus: Les
Origines etc., in indicem librorum prohibitorum relatum est
Decreto 19. Dec. 1887; auctor 1891 in obedientia ecclesiae
quievit. — Mense Februario anni 1884 card. Newman in
period. The Nineteenth Century, deinceps in opusculo: De
/is, quae viro catholico de Scripturarum canonicarum inspiratione credenda sunt,'0) inspirationem divinam haud dubie
') Rohling, Die Inspiration der Bibet und Utre Bedeutung fur dit
freie Forschung, in period. Natur und Offenbarung, 1872, p. 97 etc.
Cf. ibid. p. 433.
2) Fr. Lenormant, Les Origines etc. Préf. p VIII.: „ Les décisions
de l’Eglise n’étendent l’inspiration qu’à ce qui intéresse la religion,
touche à la foi et aux moeurs, c’est à dire seulement aux ensei­
gnements surnaturels contenus dans les Ecritures. Pour les autres
choses le caractère humain des écrivains de la Bible se retrouve
tout entier,"
') J. II. Newman, ll'hat
of obligation for a catholic to believe
concerning the inspiration of the canonical Scriptures (ISSl). Opusculum

F'

I

j

B1 · ’
|
I
I

IBISHH

ii M

HjH.i
MI HI’
ifllMI
®R
{||g!Ha

H1HI
jHHSu
HI^H
;·'^Η
il· «R
|Η|Μ·

Quaestio XVII, Art. V.

688

ad historicas etiam partes extendit, sed ad obiter dicta eam
extendi negat. Intelligere videtur phrases et membra phraseon, quae cum rebus fidei et morum nihil connectuntur,
uti hoc ex libro Judith, quod Nabuchodonosor rex Nini­
vitarum fuerit, aut illud Pauli: Penulam, quam reliqui
Troade apucl Carpum, veniens affer tecum. — Anno 1888
Salvatore di Bartolo in suo libro: ! criteri teologici, opi­
nionem propugnat, in S. Scripturis extra materiam, quae
ad religionem pertinet, inspirationem et auxilium supernaturale non dari.1) At opus in indicem relatum est
Decret. 14. Maji 1891. De aliis quibusdam sententiis, quae
magis minusve inspirationis amplitudinem coaretant, haud
absque assensu scripsit d’Hulst.2) Auctor eodem anno Leo­
nem XIII. cum hic per encyclicam Providentissimus Deus
S. Scripturarum studiosis viam tutam ostenderet, statiin
et publice secutus est.3)

Thesis: Omnes res et sententiae Scripturarum divinitus
inspiratae sunt.
Argumenta.

Arg. I. Ex S. Scriptura. S. Paulus ait: Omnis Scri­
ptura (πάσα γραφή) divinitus inspirata, utilis est ad docen­
dum, etc. II. Tim. III. 16. Et iterum: Quaecunque enim
scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. Rom. XV. 4.
Textus autem illi, quamvis vocabula: omnis et quaecunque,
non semper absolute significent, sensu tamen obvio aposcriptum est adversus Healy, qui Cardinalem refellere conatus erat
in period. The Irish ecclesiastical Record, 1884, Mart.
*) Auctor ait: „Non vi ha inspirazione e intervento sovranaturale nelle materie estranee ail’ ordine religioso “
') d’Hulst, La question biblique in period. Correspondant, 1893.
3) Plura de modernis systematibus quantum ad inspirationis
extensionem apud P. Dausch, Die Schriftinspiration, 1891; Brandi,
La questione biblica e l’Enciclica Providentissimus Deus, 1901; Eunok,
Der Kampf uni die Wahrheit der HL Schrift seit 25 Jahren, 1905,
quocum conferatur Rev. Bibl. 1906, Janv. p. 148—160; Chr. Pesch,
De inspir. S. Scripturae, 1906. Cf. supra p. 662; 664.

689

Quaestio XVII, Art. V.

stoli mentem ostendunt, de distinctione inter partes
spiratas et profanas minime cogitantem.
Arg. II. Ex judiciis ecclesiae. Concilium Vaticanum
sess. III. cap. II. De revel, ita de S Scripturis decrevit:
„Qui quidem veteris et novi Testamenti libri integri cum
omnibus suis partibus, prout in ejusdem Concilii decreto
recensentur, et in veteri vulgata latina editione habentur,
pro sacris et canonicis suscipiendi sunt. Eos vero Ecclesia
pro sacris et canonicis habet . . . propterea, quod Spiritu
Sancto inspirante conscripti Deum habent auctorem, atque
ut tales ipsi Ecclesiae traditi sunt.“ Inter Canones autem II.
4. haec: rSi quis sacrae Scripturae libros integros cum
omnibus suis partibus, prout illos sancta Tridentina Syno­
dus recensuit, pro sacris et canonicis non susceperit, aut
eos divinitus inspiratos esse negaverit: anathema sit. Jam
vero vocabula: libri integri; — cum omnibus suis partibus;
conscripti sunt, praesertim si conjunctim sumantur, inspi­
rationem indicare videntur, quae ad singulas res et sen­
tentias se porrigit.
Duo tamen vim hujus argumenti debilitare dicebantur,
saltem in eo, quod ex inciso: cum omnibus suis partibus,
eruitur. Dicebant enim nomine partium a Tridentino, intel­
lectas fuisse aliquas pericopas, v. g. Luc. XXII. 43 -44.
quas protestantes ex S. Scripturis expungebant. Dein
allegabantur haec verba ipsius cardinalis Franzelin: ..Quod
vero ad extensionem inspirationis spectat, diserta appel­
latione ad Concilium Tridentinum significatur, eas paites
credendas esse inspiratas, quas Tridentinum definivit esse
sacras et canonicas. Quaestiones vero hactenus inter catho­
licos controversae de sensu, quo partes librorum in Tri­
dentino decreto intelligendae sint, nec definiuntur nec
attinguntur. Quoad extensionem ergo inspirationis nihil
omnino definitioni Tridentinae superadditur.“ ‘) Quae eum
in sessione ipsius Deputationis de /ide (die 11. Jan. 1870)
') Cf. Coli. Lac. t. VII., 1621; idem quod in declaratione card.
Franzelin ex aliis Conc. Vatie, documentis probari videtur. 0. c. 79
et 86.
De Oroot, Summa apologet. Ed tertia

44

690

Quaestio XVII, Art. V.

de scopo decreti supra prolati dicta esse constaret, non­
nulli vocem partis nimis urgendam non esse censuerunt.
At doctrinam inspirationis non restrictae directe attingit
Leo XIII., qui suam de inspiratione doctrinam, quam
supra p. 653 exscripsimus, in hunc modum urget: „Haec
est antiqua et constans fides Ecclesiae, solemni etiam
sententia in Conciliis definita Florentino et Tridentino;
confirmata denique atque expressius declarata in Con­
cilio Vaticano, a (pio absolute edictum: Veteris et novi
Testamenti libri integri", etc. ut supra. Paulo post: „ Con­
sequitur (ex eo quod Deus inspirator et auctor sit), ut
qui in locis authenticis Librorum sacrorum quidpiam falsi
contineri posse existiment, ii profecto aut catholicam
divinae inspirationis notionem pervertant, aut Deum ipsum
erroris faciant auctorem/ Q
Arg. III. Ex traditione, a) Ex doctrina veterum. Huc
pertinent ea veterum testimonia, quae art. 3. argumento
tertio protulimus; nihil enim excipitur, cum in iis textibus
inter religiosas et profanas Scripturarum partes nihil
omnino distinguatur. Quibus annectendae sunt veterum
aliquot de re nostra disertae sententiae.
S. Justinus: „Id enim (Scripturas inter se pugnare)
nunquam audebo nec cogitare, nec dicere; sed si qua
proponatur Scriptura, quae ejusmodi esse videatur, et
praetextum, quasi alteri esset contraria, praebeat, cum
persuasum habeam, nullam Scripturam alteri contrariam
esse, fatebor potius me non intelligere quae dicuntur".
Dial, cum Tryphone, n. 65. Quid est autem quod Justinum,
ut omnes Ινιαν ιολογίας excluderet, tam firmiter permoverit
nisi comperta totius Scripturae inspiratio? — Clemens

■»-V

') Anno 1351 Clemens VL Armenorum Patriarchae hanc quae­
stionem affirmandam proposuit: „Si credidisti et credis novum et
vetus Testamentum in omnibus libris, quos Romanae ecclesiae nobis
tradidit auctoritas, veritatem indubiam per omnia contineri?4 Decein
annis ante Benedictus XII inter Armenorum errores, in synodo no­
tandos, errorem recensuerat, quo innuebatur Gen. IV, 24. non con­
tineri verum, sed falsum. Cf. Zeitschr. für katho). Theol 181)4,
p. 676-677.

(Quaestio XV1I. Art. V.

691

Alexandrinus, „os Domini et Spiritum sanctum omnia
locutum esse
* 4 allirmat, „quae sacrae Litterae dicunt.
Paedag. — S. Gregorius Nazianzenus: -Nos, qui perfectam
voracitatem Spiritus etiam usque ad levem apicem et
lineam extendimus, non concedimus vel res minimas a
scriptoribus esse temere positas/ Orat, de fuga sua, n. 105.
— S. Chrysostomus: „ne syllabae quidem praetereundae,
nam omnia sunt a Spiritu sancto/ In Gen. Horn. XV.
S. Hieronymus eorum, qui Pauli ad Philemonem epistolam
ob simplicitatem despiciebant, imperitiam arguit, quod non
intelligerent, „quid in singulis sermonibus virtutis ac sa­
pientiae latebat. Quae, — inquit — operantibus vobis,
ipso nobis spiritu suggerente quo scripta sunt, suis locis ex­
planare conabimur/ In Ep. ad Philem. Prolog. — S. Augu­
stinus beato Hieronymo scribens: „Ergo enim fateor Charitati tuae, solis eis Scripturarum libris qui jam canonici
appellantur, didici hunc timorem honoremque deferre, ut
nullum eorum auctorem scribendo aliquid errasse fir­
missime credam.“ Ep. 82. 3. Cf. ibid, n 24; Ep. 28;
De utilitate credendi, n. 13. Quare firmissime hoc credit
Augustinus? Utique, quoniam Deus, quod variis modis
repetit. Libros illos inspiravit. Ita Conf. XIII. 29. excla­
mat: „0 Domine, nonne ista Scriptura tua vera est, quo­
niam tu verax et veritas edidisti eam?44
b) Ex praxi veterum. 1° Loci Scripturae historici et
scientific! eodem modo ac partes doctrinales et religiosae
proferuntur a patribus tanquam S. Scriptura et eloquia di­
vina, sub formula: scriptum est, similive; prout ex commen­
tariis, homiliis sexcentisque aliis apparet. 2° Patres maxima
pietate partes etiam historicas et scientificas Scripturarum
exposuerunt: Basilius enim, Ambrosius, Augustinus, Chrysostomus de Genesi scribentes, ne verbulo quidem signifi­
carunt esse, ubi in Libro illo sacro inspiratio desideretur.
Chrysostomus autem, exordiens enarrationem in Genesin:
Jias litteras — inquit — quasi longe absentibus Deus misit,
attulit autem Moyses/ Hom. I. in Gen. Atque S. Theo­
philus de genealogia Caini ac Seth et de artibus inventis,
quae in Genesi traduntur: „Haec autem omnia docuit nos

(>92

Quaestio XVII, Art. V.

Spiritus sanctus, qui per Moyseu et ceteros prophetas locu­
tus est.u Ad Autol. Jib. II. 30. — S. Hieronymus affirmat,
^eloquia divina aut de natura disputare, ut in Genesi et
in Ecclesiaste, aut de moribus, ut in Proverbiis.4 Ep. ad
Paulam de Alphabeto Hebraico. 3° Patres quidquid habue­
runt eruditionis, id in explicandas antilogias apparentes
contulerunt, quibus haeretici et increduli partes nonnullas
historicas aut scientificas Librorum sacrorum impugnabam.
Neque ad minimam unquam objectionem solvendam veteres
asseverarunt, unam alteramve Scripturarum rem aut sen­
tentiam inspiratam non esse, 4° sed inconcussa habebatur
haec Augustini regula: „si aliquid in eis offendero litteris,
quod videatur contrarium veritati, nihil aliud quam vel
codicem mendosum esse, vel interpretem non assecutum,
quod dictum est, vel me non intellexisse, non ambigam?
Ep. ad Hier. 82.
,

Objectiones.

Obj. I. Inspirationis extensio ex line inspirationis cog­
noscitur. Jam Deum auctores sacros inspiravit, ut verita­
tem religiosam hominibus traderent. Ex quo consequens
est, ut inspiratio ultra res et sententias religiosae veritatis
non extendatur.
Resp. Dist. maj. : inspirationis extensio dijudicanda est
ex fine inspirationis, a priori constituendo, nego; divinitus
manifestando, conc. Dist. min.: traditio veritatis religiosae
est finis inspirationis unicus, transeat; principalis, subdist.;
veritatis religiosae traditae in Libris divinis, conc..; in par­
tibus tantum divinis, nego. Hujus loci non est determinare,
utrum Deus per se veritates etiam aliquas de rerum natura
aliaque id genus per auctores inspiratos nos docere volue­
rit; S. Scripturam autem principaliter non esse codicem
scientiae profanae, inter omnes convenit. Sed quonam
modo Deus scientiam religiosam per auctores sacros nobis
tradere voluerit, a priori, cum illud ex libera Dei voluntate
pendeat, determinari non potest. Quamobrem S. Scripturas,
ecclesiae definitiones, doctrinam veterum interrogavimus,
quibus Deo placuisse cognovimus homines donare Libris

Quaestio XVII, Art. V.

693

quantum ad omnes et singulas res inspiratis. Porro si
constat, S. Scripturas isto modo inspiratas esse, nihil attinet
amplius inquirere, quare Deus eam actionis suae amplitu­
dinem voluerit.
Instabis. Indignum Deo esse videtur, minutiora quae­
que inspirare. Ergo inspiratio restricta admittenda est.
Resp. Dist. antec.: id Deo videtur indignum, si minu­
tiora illa considerentur singula seorsum et in se, transeat;
si considerentur respectu libri totius, nego. Nemo de opere
Dei adaequate dijudicaverit, partibus minutioribus a toto
avulsis; sed totum opus, et in casu Scripturam universam
spectari necesse est, quoniam partes libri natura sua toti
subordinantur. Denique et in rerum natura ejusdem Dei
parva sunt, cujus et magna. „Quod si non putant — ait
Hieronymus — eorum esse parva, quorum et magna sunt,
alterum mihi conditorem, juxta Valentinum, Marcionem
etApellen, formicae, vermium, culicum, locustarum, alterum
caeli, terrae, maris et Angelorum debent introducere?
*
Prol.
ad Ep. Philem.
Obj. II. Concilium \'aticanum definiens, «libros in­
tegros cum omnibus suis partibus
*
inspiratos esse, sub­
jungit: sprout in concilii Tridentini decreto recensentur.
**
At patres Tridentini nomine partium intellexerunt partes
deuterocanonicas Libri Esther et Danielis et aliquas Evangeliorum pericopas, de quibus controversia habebatur cum
protestantibus. Ita lis de inspiratione singularum partium
non linita est.
Resp. Dist. min.: ista eum protestantibus controversia
fuit decreti occasio, transeat; terminavit totum objectum de­
creti, nego. Ex Actis et historia concilii Tridentini constat,
hoc patrum consilium fuisse, novatorum errores de S. Scri­
pturis damnare eamque cum omnibus suis partibus tueri. Si
concedimus vocem partis decreto non insertam esse ad
omnes et singulas indiscriminatim partes designandas, tamen
apparet eam patrum mentem fuisse, ut integram Scriptu­
ram divinitus conscriptam assererent, etiam partem parvam
ambitu, ut Luc. XXII. 43- 44.. et partes integras, quas
materiae causa rebus mere historicis seu profanis annume-

Iu

■

694

Quaestio XVII, Art. V.

rares, ut nonnulla in vindicatis a Tridentino capitibus
Esther X—XVI. Quamobreni definitio Tridentina saltem
indirecte thesin inspirationis non coarctatae probare videtur.
Instabis. Patres Tridentini pro canonicis suscipiendos
esse decernunt libros, „prout in Ecclesia Catholica legi
consueverunt, et in veteri Vulgata latina editione habentur'·;
concilium autem Vaticanum formulam: prout in veteri vul­
gata latina editione habentur retinuit et servavit. Jam nemo
dubitat, quin in editione illa sint chronologiae aliarunique
rerum minutiorum mendae aliquot. Concilium ergo non
intendit, partium etiam minimarum inspirationem definire
Resp. Dist. maj.: illud incisum de Vulgata indicat con­
cilium intendisse, originalium inspirationem restringere, ^70;
originalia in versione certa designare, conc. VA dist. minorem:
et concilium non exclusit ejusmodi mendas ab editione Vul­
gatae, conc.; ah originalibus, nego, a) Revera duo in de­
creto Tridentino conspicua videntur: 1° eam fuisse mentem
patrum, ut definiretur. S. Scripturam totam et cum omnibus
suis partibus esse inspiratam: 2° indicem, a patribus prius
adseriptum, magis etiam in concreto designari per judicium
implicitum de authentia conformitatis Vulgatae. Cf. art.
sequentem. Primum autem per secundum nec immutatur
nec restringitur, ut opinor, b) In canone Vaticani concilii
de S. Scripturarum cum omnibus suis partibus inspiratione,
incisum illud de Vulgata non habetur, sed hoc solummodo:
„prout illos (libros) sancta Tridentina synodus recensuit.-.
Obj. III. Quod inspiratum est, fidei objectum est.
Atqui res profanae et minimae, de rerum natura v. g. aut
de historicis factis, ad veritatem religiosam non pertinen­
tibus, fidei objectum dici nequeunt. Objectum igitur in­
spirationis coarctandum est.
Resp. Dist. maj.: Quod inspiratum est, fidei objectum
est aut per se aut per accidens, conc.; semper per se, nego.
Res profanae et minimae non sunt fidei objectum per se,
hoc est, non credendae sunt ex genere suae veritatis et
materiae, sed per accidens et indirecte, hoc est, quia
scriptae sunt in Libro, cujus Deus quia illum inspiravit,
auctor est. Eo sensu Thomae utar sententia: ..haereticum

Quaestio XVII, Art. V.

695

est dicere, quod aliquid falsum, non solum in Evangeliis,
sed etiam in quacumque Canonica Scriptura inveniatur.u
In Joan. XIII. lect. 1. — Cf. supra p. 684—686.
Quaeres I, quonam gradu doctrina de inspirationis ex­
tensione ad omnes res et sententias certa sit.
Resp. Auctores hac de re non omnino idem sentiunt.
Bellarminus, De verbo Dei I. 6 ait: „Haeretici sunt, qui in
b. Pauli epistolis aliisque sacris ac divinis libris non omnia
scripta esse volunt dictante Spiritu Sancto, sed aliqua
interdum sola prudentia et ratione humana duce.“ Melchior
Canus, De loc. theol. II. 17 docet dictam doctrinam esse
veritatem, quam retinere debemus, sed contrariam non vocat
haereticam. Scheeben affirmat eos, qui inspirationem ad
res fidei et morum restringunt, nec eandem ad totam sub­
stantiam rerum in Scripturis contentarum, ob eamque
causam etiam ad partes historicas extendunt, directe contra
dogma peccare.’) L. de San statuit: ..Propositio defen­
ditur tamquam conclusio dogmatica omnino certa proindeque vi ipsius sententia ei opposita habenda est non modo
ut periculosa, sed ut falsa et erronea.u Tract, de divina
Traditione et Scriptura, p. 280.
Quod in Constitutione apostolica Officiorum ac munerum,
de prohibitione et censura Librorum de inspirationis ex­
tensione agitur, id hoc loco praetereundum non est. Haec
Leonis XIII. Constit. edita est die 25. Jan. 1897; ergo plus
tres annos post encycl. Provid. Deus (18. Nov. 1893), ex
qua gravissimam Pontificis de quaestione nostra sententiam
supra adduximus. Jam vero cap. V. hujus Constitutionis
damnantur ropera in quibus inspirationis Sacrae Scripturae
conceptus pervertitur, aut ejus extensio nimis coarctatur.
**
Commentator autem Constitutionis, in aletis S. Sedis (1897
—1898), p. 213 scripsit: „Exinde vero nemo inferat, sub
ejusmodi paragraphe illos etiam comprehendi, qui negarent
omnes prorsus et singulas Sacrarum Scripturarum res atque
sententias sub divina inspiratione scriptas esse. „ Ad débat
id“ difficillimae probationi subjacere, quod declarabat ex') Scheeben, Handbuch der kath. Dogmatik 1. p. 112.

696

Quaestio XVII, Art. V.

eniplo Act. λζΠ. 14 et Deuter. X. 22, in quorum locorum
primo septuaginta quinque, in altero septuaginta animae
in Aegyptum descendisse narrantur. Ex quo commentator
concludebat: „Impossibile autem est ut Spiritus Sanctus
utrumque numerum inspiraverit." Auctor — Pennachi —
deinceps ea, quae hoc modo addiderat revocavit. Repetitis
autem verbis: Exinde ad scriptas esse, statim ita pergit:
„Et quidem recte et vere quantum ad expositionem legis
attinet; qui enim unam vel aliam Divinarum Scripturarum
sententiam inspiratam esse negarent, dici non possent in­
spirationis Sacrae Scripturae extensionem nimis coarctare,
neque Legislator horum damnare libros. Quod ex facto
constat: sunt enim etiam inter catholicos qui id affirma­
verint, quin idcirco eorum libri ab Romanis Pontificibus
damnati fuerint. “
Quaeres II, utrum aliqua verbalis quoque inspiratio ad­
mittenda sit.
Ilesp. a) Cum omnes res et sententiae Librorum sa­
crorum divinitus inspiratae sint, consequens est, ad inspira­
tionem pertinere assistentiam, ne scriptor adhibeat verba
inepta ad sensa divinitus inspirata exprimenda.
b) Deus ipsa verba determinasse dicendus est, 1° in qui­
busdam locis, ubi rerum adjuncta hanc determinationem
divinitus factam ostendunt, v. g. ubi sacer auctor inter
scribendum vocem Dei inspirantis audiit. 2° In nonnullis
vocabulis, dogmatis vim continentibus, velut vox Verbi,
quod Joannes usurpat, de Incarnatione scribens: verbum
(o Zû/oc) caro factum est. Joan. I. 14. Sic Beda Venerabilis
intellexit verbum factum (ytro/iiroi·)
IV. 4.: Misit
Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub lege. ..Ne­
que audiendi sunt — inquit — qui legendum putant: natum
ex muliere, factum sub lege; sed: factum ex muliere, quia
conceptus ex utero virginali, carnem non de nihilo, non
aliunde, sed materna traxit ex carne." In Luc. Xl. 3° In
iis locis, qui praeter sensum litteralem, habent sensum spi­
ritualem seu mysticum, nonnunquam vel in unico verbo
latentem, puta in voce Jerusalem, quae simul et terrenam
civitatem et ecclesiam et caelum significat. Huc facit hoc

Quaestio XVII, Art. V.

697

S. Thomae: „ Auctor principalis sacrae Scripturae est Spi­
ritus sanctus, qui in uno verbo sacrae Scripturae intellexit
multo plura, quam per expositores sacrae Scripturae ex­
ponantur vel discernantur." Quodl. VI1. art 14. ad 5.
Quaeres 111, quid de eorum sententia judicandum sit,
qui inspirationem etiam ad omnia et singula verba extendi
sentiunt.
Resp. Eorum, (pii illam sententiam sequuntur, duplex
est genus. Primum est nonnullorum veterum protestan­
tium, quos orthodoxia severior ad conceptum inspirationis
mechanicum impulit, quasi scriptor sacer esset instrumen­
tum mortuum atque cythara, quam Spiritus sanctus plectro
pulsaverit. Hujusmodi autem comparationes, quibus patres
quandoque usi sunt, minime urgendas esse patet Quare
S. Augustinus, de „Evangelistarum quatuor concordi qua­
dam diversitate" mentionem faciens, hoc sapienter nos
admonuit: „ne putemus quasi consecratis sonis, ita muniri
veritatem, tanquam Deus nobis quemadmodum ipsam rem.
sic verba quae propter illam sunt dicenda, commendet “
De consensu Evangel. III. 128 (66).
Non desunt, qui talem inspirationis verbalis doctrinam
inspirationi cuilibet negandae ansam fuisse existiment1) At
longe aliter cum veteribus plurimis catholici recentiores
non pauci inspirationem verbalem intelligent Nam si. quae
de causa principali et instrumentait ab iis exponuntur, di­
ligenter consideramus, facile apparet, in hoc altero systemate
inspirationis verbalis activitatem scriptoris sacri non exstin­
gui aut imminui sed secundum metaphysicam causarum
sincere explicari. Hoc unum dixi, ne juniores, audito termino
inspirationis verbalis, doctrinam nescio quam mechanicam
suspicentur, puta qualem liber apogryphus IV. Esdras, XIV.
exhibet aut qualem jam mille ante annis Agobardus, epi­
scopus Lugdunensis in stio Libro adversus Fredegisum rejecit.
Res ipsa cum quaestionibus disputatis de activitate cau') Ad hoc illustrandum citatur Delitzsch, 2. Vortrag fiber Babel
unii Bibel, Anmerk. S. 44: nMit der Preisgabe der Verbalinspiration
ist das A. T. seines Oharakters ais FFortes Gottes unwiederbringlich
entkleidet.-

698

Quaestio XVII, Art. VI.

sarum secundarum connectitur; nec spe ducor, fore ut his
de rebus dissentientes propediem consentiant.1)
Articulus VI.
Utrum concilium Tridentinum versioneiri vulgatam
merito authenticam declaraverit.

I. De textibus primigeniis. 1° Libri V. T. lingua
Hebraica scripti sunt, hoc est, ea lingua, quae filiis Jacob
seu Israelitis ante reditum ex Babylonico exsilio vernacula
fuit. Excipiuntur tamen Daniel II. 4 — VII. 28. et Z. Esdras
IV. 8.—VI. 18.; VII. 12—26., chaldaice conscripti, et Sa­
pientia ac Machab. lib. L, quorum textus primigenius Grae­
cus est. 2° Libri N. T. graece scripti sunt, sed Matthaeus
hebraicis litteris verbisque evangelium composuit; cujus
tamen Hebraeus sermo probabilius fuit lingua Syro-chaldaica, qua Judaei illius aetatis in loquendo utebantur, non
vetus illa Hebraica, qua etiam post exsilii tempora Aggaeus,
Zacharias et alii Libros suos sacros conscripserunt. Non
desunt, qui epistolam ad Hebraeos hebraice scriptam fuisse
censeant. S. Thomas de S. Paulo: „melius — inquit sciebat Hebraeam (linguam) tamquam sibi magis connaturalem, in qua scripsit Epistolam istam. Et ideo magis or­
nate potuit loqui in idiomate suo quam in aliquo alio.
Unde dicit II. Cor. XI. 6.: etsi imperitus sermone, sed non
scientia. Lucas autem qui fuit optimus prolocutor, istum
ornatum transtulit de Hebraeo in Graecum/ Expos, in ep.
') Cf. de inspiratione verbali Lagrange, Jtev. biblique 1855—1896.
In eodem period. 1898, p. 626 P. Th. Calmes affirmat: „La théorie
de l'inspiration verbale gagne du terrain de jour en jour.8 Sed
multi hanc sententiam minime sequuntur. Ita P. Schanz: „Wenn
Lagrange und andere Dominikaner trotz der freien historisohen
Methode dennoch an der Verbalinspiration festhalten wollen, so
erklart es sich aus ihrer allgemeinen Vorstellung vom Vcrhaltnis
Gottes zur Welt. Es diirfte aber dadurch ebensowenig Lioht in die
Lehre von der Inspiration gebracht werden ais durch die praomotio
physica in die Gnadenlehre.8 In period. Biblische Zeitschrift, 1905,
p. 71; idem, Apol. des Christentums, Bd. II. (1905), p. 628—631.

Quaestio XVII, Art. VI.

699

ad Ilebr. Prolog. 3° Nonnulli textus primigenii perierunt.
Ad nos pervenit hebraice concinnatus textus majoris partis
V. T.; chaldaice 7. Esdras IV. 8.—VI. 18.; VII. 12-26:
Daniel II. 4.—VII. 28.; graece libri Tobiae, Judith, Esther,
X. 4.—ΧλΠ. 24; Sapientia, Ecclesiasticus, Baruch, Daniel
III. 24—90.; XIII. 1—XIV. 42. et duo Machabaeorum.
II. Versiones. 1° Versiones Graecae, a) Antiquissima
est versio, quae vocatur septuaginta virorum, οί ο, LXX.,
et a loco suae originis Alexandrina. Judaei scilicet aliquot
— septuaginta duos fuisse fertur — quos Philadelphus
(286—247), hortante Demetrio Phalereo, ad opus illud im­
pulerat, a. 286 Pentateuchum graece reddere aggressi sunt.
Utrum eodem fere tempore et ante annum 200 reliqui etiam
V. T. Libri deuterocanonici in Graecum translati sint, in
dubio est; non est dubium, quin ejusmodi versio anno 130
usitata fuerit. Haec autem versio, quanquam inspirata non
videtur, magnae tamen auctoritatis est, tum ob usum apo­
stolorum et universalis ecclesiae usque ad saeculum VI.,
tum ob declarationem Sixti V., qui in brevibus, editioni
versionis Alexandrinae anno 1587 praemissis, statuit. ,ut
Vetus graecum Testamentum juxta Septuaginta ita recog­
nitum et expolitum ab omnibus recipiatur et retineatur,
quo potissimum ad latinae Vulgatae et veterum sanctorum
Patrum intelligentiam uterentur, prohibens ne quis de hac
nova graeca editione audeat in posterum vel addendo vel
demendo quidquam immutare.“ b) Aliae versiones Graecae
sunt versio Aquilae (Ακύλας), Pontici, professione Judaei, qui
Hadriani tempore (117—138) vixit: versio Theodotionis, quem
judaizantem haereticum seu Ebionitam fuisse atque Com­
modi tempore (180—193) scripsisse, probabilis est sententia:
versio Symmachi, qui Ebionitis favisse creditur. Primo sae­
culi III. decennio scripsisse videtur. Tres isti interpretes
magis minusve accusantur, quod, celatis subdola interpre­
tatione mysteriis Christi, Judaice transtulerint. Reliquas
versiones Graecas mitto.
2° Versiones Latinae, a) Antiquissima est illa versio
vetus Latina seu Itala, quae mediante saeculo II. omnes
utriusque Testamenti Libros, canoni Occidentalis ecclesiae

'1

‘1

700

!

Quaestio XVII, Art. VI.

tunc temporis insertos, haud dubie continuit. Utrum sae­
culo I. attribuenda sit, in doctorum disceptationem venit.
Neque omnino constat, Africane versionis origo sit, an
Italia, quin etiam Roma. Disputatur quoque, utrum anti­
quitus versiones Latinae plures fuerint, inter se independentes, an plures ejusdem versionis recensiones. S. Augu­
stinus ait: „Qui enim Scripturas ex hebraica lingua in
graecam verterunt, numerari possunt, latini autem inter­
pretes nullo modo. Ut enim cuique primis fidei temporibus
in manus venit codex graecus et aliquantulum facultatis
sibi utriusque linguae habere videbatur, ausus est inter­
pretari/ Doctr. Christ. II. 11. S. Hieronymus: „Tot enim
(apud Latinos) sunt exemplaria, quot codices, et unus­
quisque pro arbitrio suo vel addidit vel subtraxit, quod
ei visum est/ Praef. in Josue. Censet autem Augusti­
nus, „in ipsis interpretationibus4 Italam ceteris praeferen­
dam, „quia est verborum tenacior cum perspicuitate sententiae.11
L. c. 15. Versio Itala quantum ad libros V. T. ex Alexan­
drina derivata est; quare antiquitus vocari solebat Septuagintci in Latina.
b) Itala emendata S. Hieronymi, qui jussu Damasi, Boinani Pontificis, Latinam versionem emendandam suscepit,
atque anno 383 Psalterium juxta septuaginta interpretes
licet cursim, magna tamen ex parte correxit; et Evangelia
ad fidem Graecam revocavit. Atque rne multum a lectio­
nis latinae consuetudine discreparet, ita calamo temperavit,
ut his tantum quae sensum videbantur mutare correctis
reliqua manere pateretur, ut fuerant
.
*
Praef. ad Damasum.
Similiter reliquos N. T. Libros correxisse videtur. Dein­
ceps Psalterium ad hexaplarem Origenis iterum correxit;
item Librum Job, Proverbia, Ecclesiasten, Canticum, Chro­
nica et reliquos V. T. Libros ad hexaplarem textum eniendavit. Hoc erat novum opus facere ex veteri.
Vulgata, de qua infra.
De aliis quibusdam versionibus. a) Versiones, ex Alexan­
drina derivatae, sunt praeter Italam Aegyptiaca, Aethiopica,
Gothica et aliae, b) Versiones immediatae sunt Chaldaicae ver­
siones seu Paraphrases, chaldaice Thargumim, quae sunt

Quaestio XVII, Art. VI.

701

Hebraici textus V. T. translationes quaedam explicatrices.
Hujusmodi paraphrases aliae sunt Pentateuchi, aliae Prophe­
tarum et Hagiographorum. Praecipua Pentateuchi paraphrasis
utrum Onkeloso et saeculo I. tribuenda sit. non constat:
videtur nempe haec saeculo I. ex orali traditione scribi
coepta esse atque privato potius quam publico usui inser­
viisse, donec saeculo IV. exeunte, a rabbinis Babylonicis
ad hodiernam suam formam redigebatur. Pentateuchi para­
phrases Pseudo-Jonathanis et Hierosolymitana duae ejusdem
recensiones habentur; utriusque recens origo, auctoritas
nulla.
Prophetarum paraphrasis a Judaeis Jonathan i,
filio Uziel, adscribitur. Verum nec auctor certus nec aetas.
Saeculo I. Hierosolymis scribi coepta videtur, in hodiernam
formam a Babylonicis redacta saeculo IV.
Hagiographo­
rum paraphrases recentis originis sunt earumque ampli­
ficationes vel expositiones futiles, c) Persio Pentateuchi
Samaritana est versio Pentateuchi Samaritani. id est,
Hebraici textus, Samaritanis litteris exarati, quem Sama­
ritani jam ante Esdrae aetatem possederunt. Versionem
illam saeculo I. scriptam esse, Samaritanorum est traditio:
neque aliquid contra eam traditionem proferri videtur.
b) Immediata quoque est utriusque Testamenti versio Syriaca,
quae appellatur Simplex seu Peschito, simplici et claro modo
sensum primigenii textus exprimens; quae versio, cum anti­
quissima sit et plerumque accurata, per se magnae utilitatis
est. At cum pura et sincera ad nos non pervenerit, magna
sane adhibenda est cautio, ut primitivae lectiones discer­
nantur. Alias versiones immediatas, Arabicas et Persicas,
silentio praetereo. Atque haec quidem pauca de versionibus. Tractatus magis completus Introductioni in S. Scri­
pturas relinquendus est.1)
III. Vulgata dicitur illa S. Scripturarum versio, quae
continet 1° Libros protocanonicos V. T., excepto Psalterio,
et ex deuterocanonicis V. T. Libros Tobiae et Judith, a
beato Hieronymo ex Hebraico sive ex Chaldaico in Lati') Cf. Comely, Introd. gener, t. I. et Introductionis Compendium,
edit. 5.; Kaulen, Einleitung in die III. Schrift, 5. Aufl.

702

Quaestio Χλΐί, Art. VI.

num conversos; 2° Psalterium Gallicanum, hoc est, Psal­
terium Italae, ab Hieronymo ad hexaplarem textum Origenis
emendatum; 3° reliquos V. T. Libros deuterocanonicos et
fragmenta Estheris et Danielis Italae; 4° omnes N. T.
Libros, ab Hieronymo emendatos GraecaeqUe fidei redditos.
Praecipui Vulgatae codices habentur Amiatinnis et Fiddensis.
Amiatinus, hodie Florentiae in bibliotheca Laurentiana re­
positus, in Amiatae monasterio circa annum 541 a Servando,
S. Benedicti discipulo, conscriptus esse perhibetur; omnes
utriusque Testamenti Libros, Baruch excepto, continet.
Fuldensis, Fu Idae asservatus, ejusdem fere aetatis est ac
codex prior; omnes et solos N. T. Libros complectitur.
Primis ecclesiae temporibus versio Itala, de qua supra,
tam ubique adhibebatur, ut eam saepius Vulgatae seu com­
munis nomine indicarent. S. Columbanus (f 615) ultimus
inter scriptores ecclesiasticos Itala exclusive usus esse cre­
ditur. Psalterium vetus est Psalterium Italae, quod emen­
datum prima vice ab Hieronymo Psalterium Romanum vo­
catur. Hoc autem in officio basilicae Vaticanae; in Introitu,
Gradualibus, Offertoriis, Communionibus missalis Romani:
in Invitatorio, Antiphonis et Responsoriis breviarii Ro­
mani permansit. Altera emendatio, ad hexaplarem facta,
Psalterium Gallicorum est, quod in hodierna Vulgata reperitur.x)
Saeculo VH. Vulgata, quae nunc dicitur, in toto Occi­
dente vigere ob eumque usum communem hoc nomine
appellari coepit. Textus ad normam editionis Romanae,
quam Clemens VIII., 1592, praescripserat, indicatur: Biblia
Sacra Vulgatae Editionis Sixti V. et Clementiis 17//. Ponti.
Maxx. jussu recognita atque edita.
IV. Decretum Tridentinum de Vulgatae authen­
ticitate. Patres Tridentini Sess. IV. cum decretum de cano­
nicis Scripturis edidissent, quo vetus Vulgata latina editio
implicite sancitur, eadem Sessione haec statuerunt: „In­
super eadem sacrosancta Synodus considerans, non parum
') Cf. Fr. Kaulen, Gesch. der Vulgata; S. Berger, Hist, de la Vul­
gate pendant les premiers siècles du moyen âge (1893).

Quaestio XVII, Art. VI.

703

utilitatis accedere posse Ecclesiae Dei, si ex omnibus
Latinis editionibus, quae circumferuntur, S.S. Librorum,
quaenam pro authentica sit habenda, innotescat, statuit et
declarat, ut haec ipsa vetus et Vulgata editio, quae longo
tot saeculorum cursu in ipsa Ecclesia probata est, in pu­
blicis lectionibus, disputationibus, praedicationibus et expo­
sitionibus pro authentica habeatur, et nemo illam rejicere
quovis praetextu audeat et praesumat.·
*
Hoc decretum ex sua materia et terminis cum factum,
haud dubie dogmati nexum, statuat et declaret, authenticitas Vulgatae factum dogmaticum haberi debet: nec iis ,
assentiendum, qui uti Hermes et Hug decretum illud non
nisi statutum disciplinare esse contendunt, synodi temporibus coaptatum.
De natura autem hujus authencititatis animadvertendum
est in decreto Tridentino per se non agi de authenticitate
historico-critica, hoc est, de proprio scriptore sacro aut de
tempore scriptionis alien jus Libri ejusve partis, sed de
authenticitate dogmatica et theologica, hoc est, de auctori­
tate Vulgatae ad fidem faciendam, quam habet versio,
S. Scripturarum orginali quantum ad substantiam confor­
mis. Jam vero hujusmodi auctoritas quaenam sit, paucis
describendum videtur.
Et vero 1° quidquid auctoritatis versioni Vulgatae tri­
buitur, id omne, ut patet, prius est in originali incorrupto.
2° Decretum Tridentinum valorem Vulgatae spectat in­
trinsecum, in eo consistentem, quod nihil ecclesiae catholi­
cae doctrinis contrarium habet et quod ad eas doctrinas
probandas et confirmandas auctoritate valet. 3° Valor \”ulgatae intrinsecus a concilio, ut conspicitur, non effectus
est, sed solemniter declarata est, utpote longo saeculorum
usu in ipsa Ecclesia probata. 4° At minime dici potest, Vul­
gatae interpretem inspiratum fuisse 5° Neque decretum
Tridentinum perfectissimam cum originali conformi t atom
Vulgatae subaudit, qua eredi oporteat, omnia, quantumvis
minima, recte conversa esse.
Sed tenendum est, verbum Dei scriptum in Vulgata substantialiter contineri,
7° Non ita est probata Vulgata ut per eam approbatio-

704

Quaestio XVII, Art. VI.

nem vel Graeca vel Hebraica volumina rejecta esse intelligantur, de qua re infra breviter sermo redibit.
Quod vero authenticitatem auctoris et temporis per se
a decreto non intentam asseruimus, id eo non pertinet, ut
quaestiones authenticitatis theologicas nunquam esse pu­
temus. Imo vero quando scriptor sacer tanquam senten­
tiam certam et suam affirmat, v. g. talem esse alicujus
Libri sacri auctorem, nullam jam hac de re litem credi­
mus admittendam esse.
VI. Quam late vox substantialiter in thesi pateat.
10 Vulgatae auctoritatem extenuant, qui asserunt, Libros
sacros, prout in Vulgata habentur, cum Scriptura primi­
tiva generatim esse substantialiter identicos, nihil tamen de
authentia singulorum locorum, etiam per se dogmaticorum,
fuisse definitum.
2° Substantialiter intelligimus in Vulgata contineri omnes
et singulos textus dogmaticos. Nullo igitur Vulgata defor­
mata est errore, ex quo perniciosum aliquod dogma in fide
et moribus colligi possit. Hinc a) quantum ad textus dog­
maticos nulla admitti potest diversitas contradictionis inter
textum primitus inspiratum et Vulgatam, scilicet ut haec
asserat, ille neget, vel vicissim. b) Admitti nequit diver­
sitas negativa discrepantiae, videlicet, dogma, quod expressum
exstat in Vulgata, non deerat in originali. Nec tamen
authentiae ratio — ut Comely inquit — tollitur alicujus
textus dogmatici omissione. Q c) Omnes et singulos textus
Vulgatae dogmaticos in orginalibus incorruptis reapse ex­
stitisse, non absolute affirmandum est, nec rejicienda vide­
tur sententia, quam tradit Vercellone in dissertatione, Ro­
mae edita 1866, Sulla autenticità dette sing ole parti delta
Biblia Volgata. Perhibet enim doctissimus ille Barnabita
posse, salvo decreto Tridentino, asseri, quosdam textus,
etiam dogmaticos, Vulgatae non exstare in originali, dum­
modo dogma, quod ejusmodi Vulgatae textus continerent,
aliis in locis Scripturae primitivae expressum reperiatur.
') R. Comely, Introd. in U. T. Libros sacros Compendium (1905),
p. 116.

Quaestio XVII, Art. VI.

Quare Janssens, disserens de I. Joan. V. 7.: Quoniam 1res
sunt, qui testimonium dant in caelo: Paler, Verbum, et Spiri­
tus sanctus: et hi 1res unum sunt, prudenter haec scripsit:
„Si ex v. 7., uti in Vulgata latina jacet, argumentum traditionale deducitur invictum ad dogma S.S. Trinitatis vin­
dicandum, argumentum scripturisticum cautius adhibendum
videtur, praesertim ubi res est cum adversariis, qui, ob
rationes abunde allatas, putant authentiam hujus commatiscientifice demonstrari oon posse/ ‘) d) Non excludi vide­
tur a Vulgata discrepantia quaedam modalis, ut scilicet
dogma idem sed non eodem modo in textu primitivo et in
loco correspondente Vulgatae exprimatur, sicut hoc Vul­
gatae: ..Ipsa conteret caput tuum", Gen. III. 15., quod in
textu originali sic expressum est: rIpse conteret caput
tuum", ubi Ipsa Redemptoris matrem. Ipse Redemptorem
immediatius significat, neutrum tamen exclusive.
3° Extra materiam fidei ac morum et credibilia secun­
dum se, patres Trident ini Vulgatam ab omni prorsus mendo
et errore liberam esse non declararunt. Revera non solum
vulnera, at ajunt, in Vulgata cernuntur, i. e. typographorum
menda et alia hujusmodi, verum etiam qqaedam menda
rersionis extra dictam materiam, et salva semper rei summa,
in Vulgatam irrepsisse potuerunt. Eam autem patrum
mentem fuisse, ostendunt σ) testimonia eorum, qui concilio
Tridentino interfuerunt. Namque Andreas Vega, theologus
consiliarius, refert, concilium eatenus voluisse Vulgatam
authenticam haberi, ,.ut certum omnibus esset, nullo eam
L. Janssens, Summa theologica, t. III., p. 168. — Cf. K. Künstle.
Das Konrnia Joanneum, 1905. Interrogatus de mente S. Inquisitionis,
post ejusdem resolutionem diei 13. Jan. 1897 quantum ad I. Joan.
V. 7., card. Vaughan, Roma, ubi morabatur, haeo respondit : „1 have
ascertained from an excellent source, that the decree of the Holy
Oflice in the passage in the „Three Witnesses", which you refer
to, is not intended to close the discussion on the authenticity of
that text. The field of Biblical criticism is not touched by this
decree." Cardinalis addit decreto spectari valorem theologicum
(theological value) illius textus. Haec, card. Vaughan annuente di­
vulgata sunt in period, protest. The Guardian, subscripta die 4. Junii.
1897 a Wilfrid Ward, viro docto catholico.
Do Groot, Summa apologet. Ed, tertia.

45

1'1

706

Quaestio XVII, Art. VI.

foedatam esse errore, ex quo perniciosum aliquod dogma iit
fide et moribus colligi posset;" „neque quidquam amplius
statuere voluisse" synodum ; nec quemquam „propter hanc
vulgatae editionis approbationem" impediri, „quominus ubi
haesitaverit ad fontes recurrat et in medium proferat, quid­
quid habere potuerit, quo juventur et locupletentur Latini,
et Vulgatam editionem ab erroribus repurgent.u
Vega porro
testem allegat cardinalem S. Crucis, Cervinum, qui postea
Marcellus II. Idem affirmarunt Lainez et Salmeron, b) Reapse ecclesia in Martyrologio Romano, etiam post correctio­
nem a Benedicto XIV. factam, chronologiam septuagintaviralem, in aetate patriarcharum a Vulgata diversam, re­
tinuit. c) Cum ab iis, qui strictissimam V ulgatae authentiain
defenderunt, allegatum esset decretum, editum a. 1.576 die
12. Januarii a S. Congregatione concilii Tridentini inter­
pretum, quo statutum dicebatur, nihil posse asseverari Vulgatae repugnans, „etiam quod esset sola periodus, sola
clausula, vel membrum, sive vox. vel dictio sola, vel syl­
laba, iotave unum" ; Sedes Apostolica, cum de decreto illo
interrogata fuisset, significavit istud documentum, si vere
aliquando prodiit,*2) intelligendurn esse prohibere, ne quid
*) A. Vega, De justificatione, XV. 9.; cf. Pallavicino, Istoria del
Concilio di Trento, t. I. De testimonio Marianae, Bellarmini, Lainez.
videsis G. Bonacoorsi, Questioni liïbliche (1904), p. 53—58.
2) Decretum illud Congregationis, in Archivis Romanis ultimis
his annis diligenter quaesitum, nuspiam repertum est. Franzelin.
1. c. — Neque documentum illud innotuit nisi a. 1608 ab haereticis
Francofurti editum· Serarius, Prolegom. XIX 11. — Branca, De Vul­
gata, 1. p. 31 censet, documentum aut commentitium esse aut ex­
pers auctoritatis, „quod — inquit — ex alicujus e Cardinalibus eorumque anagnostis vel theologis parata scripto sententia, quale ego
in rem hanc ipsam nonnihil olim in Ms. quodam vidi, fortasse ex­
cerptum, neque vel totius Concilii vel. ut opus est, Summi Pontificis
auctoritate firmatum “ — Cf. Batiffol,
Vaticane de Paul III. ù
Paul Γ., d’après des documents nouveaux (1890), p. 73, ubi Commentario
de canonibus Tridentinis, quem card Carafa (f 1591) manuscripturn
reliquit, haec disciplinaris profertur de verbis „cum omnibus suis
partibus" sententia. „Propter hujusmodi verba S C. C. censuit in­
curri in poenas vel si sola periodus, clausula, membrum, dictio, syl­
laba jotave unum, quod repugnat vulgatae editioni, immutatur, acriter-

Quaestio XVII, Art. VI,

707

asseratur repugnans editioni vulgatae in rebus fidei et morum
„Quod quidem responsum — ait Franzelin — ante paucos
annos (1859) summo Pontifice» per vivae vocis oraculum
approbante datum esse, b. m. P. Perrone inibi attestatuest/ De dio. trad, et Script, p. 568., edit. 3. Ergo minime
tenemur sententiam accipere Poncii (f 1626), cancellarii
universitatis1 Sahnanticensis, et aliorum dicentium, in Vul­
gata „omnia, quantumvis minima, recte conversa4*.
4° Lectio alicujus loci Vulgatae dubia et inter ipsos
ecclesiae doctores varia decreto Tridentino non est facta
ejusmodi, ut alterutram ex lectionibus ut certam et explo­
ratam amplecti cogamur. Qua quidem regula Garnis usus
est in explicando I. Cor. XV. 51., cujus duplicem lectionem
commemorat, scilicet: omnes quidem resurgemus, et: omnes
quidem non dormiemus. ..Neutram igitur lectionem — ait
— recipere cogimur, quia neutram partem Doctores Eccle­
siae tanquam exploratam et catholicam asseruere. Quod
quidem in alia particula qualibet Latinae editionis fieret,
si idem penitus contigisset. At ubi doctores catholici unam
et eandem lectionem sine varietate tenuerunt: nec ancipitem assertionis libra vere sententiam, nobis non licet Lati­
nam editionem in quaestionem vertere/ De loc. theol.
lib. II. 15. ad 5.
5° Recurrere ad textus primigenios minime nefas. Atque
CBellarminus sincerus patrum Tridentinorum interpres, haec
statuens: «Mendacium (Calvini) est, decrevisse Tridentinos
Patres, minime esse audiendos eos qui ex fonte ipso purum
liquorem proferunt . . . Hoc ideo mendacium voco, quod
nihil ejusmodi in decreto Concilii legatur . . . Respondeo
quatuor temporibus licere nobis recurrere ad fontes Hebraeos
et Graecos: 1° Quando in nostris codicibus videtur esse
error librariorum ... 2° Quando latini codices variant,
ut non possit certo statui quae sit vera vulgata lectio . . .
3° Quando verba aut sententia in latino est anceps, pos­
sumus recurrere ad fontes, si forte ibi non sit ambigui­
que reprehendendum Vegam, lib. IV. c. 9. de justificatione audacter
hac de re loquutum/

J

70S

Quaestio XVII. Art. VI.

tas ... 4" Licet recurrere ad fontes, ad energiam et
proprietatem vocabulorum inteliigendam." Bellanninus,
De Verbo Dei, II.
VII. Adversarii. Novatores decretum Tridentinum
saepissime aggressi sunt, modo quod textus primitivo de­
creto illo spernerentur, modo quod ipsa Vulgatae versio
aut editio maxime vitiosa esset. Inter alios Thomas James
anno 1600 infallibilitatem Pontificiam ex Vulgata Sixtina
et Clementina redarguere conatus est in opere, quod in­
scribitur: Bellum pupule, sire concordia discors Sirii P. rl
Clementis VIII. circa /Uerom/mianam editionem; (piem egregie
confutavit Henricus de Bukentop, edito opere: Lur de luce.

Thesis: Concilium Trident bium versioneni ivulgatam merito
authenticam declaravit.
Argumenta.

Er usu ecclesiae. Admitti non potest, eccle­
siam, cui S. Spiritus promissus est, per multa saecula usam
esse falsa Scripturarum editione. Jam Vulgata „longo tot
saeculorum usu in ipsa Ecclesia probata est". Ergo. Prob.
min. a) In ecclesia Romana Pontifices mediante circiter
saeculo λΊ. Vulgatam usu probarunt: etenim Joannes III..
Benedictus I. et Pelagius II. eam solam laudant, atque
S. Gregorius M., etsi ad Leandrum, episcopum Hispalensem, scribens, Sedem apostolicam utraque (Itala et nova
Hieronymi) uti declarat, novam tamen vverius" translatam
affirmat et in suis commentariis in librum Job Vulgatam
saepissime Italae praefert. Moral. Prol. — Exinde Vulgata
in ecclesia Romana praevaluit, b) Ex usu Vincentii Lerinensis, Cassiodori, Caesarii Arelatensis, Vulgatam per alias
quoque ecclesias divulgatam esse conspicitur. Quin etiam
S. Isidorus Hispalensis De div. et eccles. officiis, lib. 1. 12. circa
annum 620 de Hieronymi Vulgata testatur: „ cujus editione
generaliter omnes ecclesiae usquequaque utuntur/ c) Deinde
a saeculo VII. in conciliis, sive episcoporum Occidentis sive
simul unitis Occidentalibus et Orientalibus, in decretis
Pontificum, in proponenda, explicanda et defendenda fidei

Quaestio XVII, Art VI.

709

morumque doctrina, ecclesia Occidentalis vel unice vel
potissimum S. Scripturam adhibuit, ut exstat in version»
*
Hieronymi, d) „Hic porro usus
prosequitur Pranzelin
— saltem mediate ex ratione capitis Ecclesiae et ex princi­
palitate ac supremo magisterio in Ecclesia Romana, ac
denique ex communione, consensu et approbatione omnium
Ecclesiarum, pertinebat ad Ecclesiam universam." De die.
trad, et Script., p. 522., edit. 3.
Arg’. II. Ex auctoritate humana, a) Vulgatae auctor
S. Hieronymus est. Atqui ex ingenio, laboribus, itineribus,
consultationibus, magistris, eruditione totaque sancti hujus
vita patet, illum maximam opportunitatem habuisse et ad
adhibendum primigenium textum puriorem et ad ipsum
reddendum fide maxima, c) Protestantes non pauci Vul­
gatae fidem judiciumque admirati sunt, Beza, Grotius,
Walton, uterque Buxtorf. Millius, J. Dav. Michaelis et alii.
Ita Grotius ait: ,.Latinam versioneni. pridem acceptam,
semper feci plurimi, non modo quod nulla dogmata insalubria
contineat, verum etiam quod multum in se habeat eru­
ditionis/ Praef. in Annot. ad V. T. t. 1 Atque Michaelis:
(Vulgata) «versionum una omnium praestantissima". Suppi,
ad lex. Hebr. p. 111.
Quaeres 1. Vtrum decretum Tridentinum de Vulgata
opportunum fuerit.
Resp. Opportunum. Namque a) ab anno 1515-1550
editiones plus 180 variarum versionum prodierunt sive om­
nium Librorum sacrorum sive unius aut aliquorum, inter
quas Erasini versio N. T. plurimas editiones habuit. Consu­
lendum igitur erat unitati, b) Quassabatur Scripturarum
certitudo licentia sectarum; decreto igitur auctoritatis supre­
mae fideles confirmari oportuit, ut ea mala quoque vita­
rentur, quae S. Hieronymus in editione Graeca septuaginta
interpretum, S. Augustinus in Latina evenisse memorant.
Quaeres IL t’trum textus primigenios, prout jam super­
sunt, et versiones antiquas authenticas non esse, decreto Tridcntino de Vulgata declaratum sit.
Resp. a) Nihil a concilio Tridentino de illa authentia
directe declaratum est. Hoc patet 1° ex ipsis terminis

710

. >0
hoi

Quaestio XVII. Art. VI.

decreti, quod agit de una rex latinis versionibus" ; 2° ex
testimonio vulgato eorum, qui concilio interfuerunt, Saline·
ronis, Andreae Vega, Jacobi Lainez.
b) Cum de textu Hebraico, prout illuni modo habemus,
nullum afferri possit publicum et formale ecclesiae testi­
monium, eadem ac Vulgatae auctoritas publica et extrinseca
ipsi non competit.
c) Textus Graecus utriusque Testamenti, quo utitur
ecclesia Graeca, Romano Pontifici conjuncta, sua ex hoe
usu exorta auctoritate publica non caret. Verum authentia
Vulgatae solemniori modo, formali scilicet decreto, firmata
est. — De linguarum Hebraicae et Graecae utilitate cf. Can
De loc. theol. H. 15.; de praecipuis Bibliis polyglottis,
plutensibus (1522), Antverpiensibus seu Regiis (1569—1572),
Parisiensibus (1629—1645), Londinensibus seu Waltoniairit
(1657) Comely.*) Nostra memoria Leo XIII. de expendenda
À’ulgatae lectione haec: „Neque tamen non sua habenda
erit ratio reliquarum versionum, quas Christiana laudavit
usurpavitque antiquitas, maxime codicum primigeniorum.
Quamvis enim, ad summam rei quod spectat, ex dictioni­
bus Vulgatae hebraea et graeca bene eluceat sententia,
attamen si quid ambigue, si quid minus accurate inibi
elatum sit, „inspectio praecedentis linguae", suasore Augu­
stino, proficiet."2) Encycl. Provid. Deus.
Quaeres III. Quonam modo adimpleta sint concilii Tri­
dentini verba, quibus ^decernit et statuit, ut posthac sacra
Scriptura, potissimum vero haec ipsa vetus et vulgata editio.
quam emendatissime imprimatur^
Resp. a) Verba allata non ad menda versionis, de
quibus supra annotatione VI., n. B. dictum est, sed ad
amanuensium et typographorum menda pertinere videntur
b) Promulgato decreto de Vulgata emendanda theo­
logi Lovanienses elegerunt Joannem Hentenium, (pii no­
vam editionem pararet. Hentenius, adhibitis editione Ro­
bert! Stephani et triginta aliis codicibus, Biblia Lovaniensia
') Cf. R. Comely. Introit, ml. ! Libros sacros Compendium,
p. 58—127.
’) Dc doctr. christ. III. 1.

V

Quaestio XVI i, Art. VI

711

edidit, cujus plurimae editiones factae sunt. Hentenio e
vita egresso, F. Lucas Brugensis, a facultate Lovaniensi
electus et a J. Molano aliisque theologis adjutus, opus
Hentenianum sexaginta fere codicum varietatibus auxit
Biblia Lovaniensia a Luca Brugensi anno 1585 edita, correc­
toribus Romanis magno fuit auxilio.’)
e) Terminato concilio Tridentino, Pius IV. opus emen­
dandae Vulgatae suscipiendum curavit. Post varios castis
a Sixto V. exemplar Vulgatae correctae Aldo Manutio.
typographe Vaticano, traditum est et anno 1590 terminata
exemplaris editio cum hoc titulo: Biblia sacra Vulgatae
editionis tribus tomis distincta; atque in altero folio: Biblia
sacra Vulgatae editionis ad Concilii Tridentini praescriptum
• mendata et a Si.rfo Γ. P. M. recognita et approbata. Editioni
praecedit Sixti V. constitutio apostolica Aeternus 'dic, quam
Comely, o. c. p. 465., cum in Bullarium non recepta sit.
ex exemplari Sixtinae editionis, quod in Museo Barberiniano
asservatur, transcripsit. Ex qua quidem constitutione qua­
tuor colligenda sunt. Ie Pontifex ait: „ilhid sane omnibus
certum ac exploratum esse volumus, nostros hos labores,
ac vigilias nunquam eo spectasse, ut nova Editio in lucem
'•xeat, sed ut Vulgata Vetus ex Tridentinae Sg nodi prae­
scripto emendatissima pristinaeque suae puritati, qualis pri­
mum al> ipsius interpretis manu, styloque prodierat, quoad
•jus fieri potest, restituta imprimatur.u 2° „In hae autem
germani textus pervestigatione, satis perspicue inter omnes
constat, nullum argumentum esse certius, ac firmius, quam
antiquorum, probatorumque codicum Latinorum fidem, quos
tam impressos, quam manuscriptos, ex bibliothecis variis
conquirendos curavimus. In quacunque igitur lectione plures
vetustiores atque emendatiores libri consentire reperti sunt,
ea jure optimo tamquam primigenii textus verba, aut his
maxime finitima, retinenda decrevimus." 3° „Id vero ad
germanam editionem constabiliendam praesidium sicubi
desideratum est, tunc sanctorum Patrum, veterumque ex­
positorum enarrationes, quibus diversa scripturarum loca,
') Comely, l

Quétif et Échard, Script. Ord. praed. t. II. p. J9\

Quaestio XVII, Vrt. VI.

et libros illustrarunt, subsidio fuere.u 4° ..In iis tandem,
quae neque codicum, neque Doctorum magna consensione
satis munita videbantur, ad Hebraeorum, Graecorumque
exemplaria duximus confugiendum, non eo tamen, ut inde
Latini interpretis errata corrigerentur, sed ut in eorum
verborum locum, quae cum apud Latinos ambigua sint,
potuissent, quo non oporteret, inflecti, certum aliquid et
indubitatum sufficeretur, sive ut, quod apud nos varianti­
bus codicibus inconstans, diversum, ac multiplex erat, id
uniforme, consonum, uniusque modi ipsorum fontium veri­
tate perspecta sanciretur/
d) Sixtus V. emendationes a congregatione, ad Vul­
gatam corrigendam instituta, part ini rejecerat textumque
emendaverat magis ad Lovaniensem editionem quam ad
lidem codicum antiquissimorum. Praeterea in nonnullis
editionis Sixtinae exemplaribus errata typographica, aut
schedulis agglutinatis aut litteris quibusdam abrasis aut
adscriptis calamo litteris, correcta erant, in aliis relicta, ita
ut clare appareret, ultimam manum operi nondum esse
appositam. Quare Gregorius XIV. Sixtinam editionem cor­
rigendam statuit, instituta nova septem cardinalium et
duodecim theologorum congregatione, ex cujus membri'
postea cardinales duos et octo theologos elegit, qui extra
Urbem in oppido Zagarolo huic uni negotio vacarent Gre­
gorius XIV. correctoribus quinque canones constituit, quo­
rum hic praecipuus: „deliberatum fuit, ut haec regula in
emendandis Bibliis observaretur, hoc est, ne fieret mutatio,
nisi cogeret necessitas et praesertim (ne fieret), quum variae
voces idem significant, ut v. gr. ergo pro igitur et id genus
alia. Quum vero variant sensum, ut fortem pro fontem et
e converso et alia id genus permulta, tunc ad manuscripta
antiquiora, ad codices sc. latinos et graecos atque hebraicos
juxta regulas, ab Augustino et ab aliis traditas, nec non ad
s. Doctores et Patres confugiendum est.“ Tandem Clemente VIII., Romano Pontifice, ante finem a. 1592 prima
Clementina Vulgatae editio emendata in lucem prodiit, al­
tera a. 1593, tertia a. 1598. Tertiae editioni adjunctum
triplex correctorium mendorum typographicorum. Tres has

Quaestio XVII Art. VI.

editiones una cum triplici correctorio novarum editionum
oportet esse archetypum. Titulus editionis erat: Biblia sacra
Vulgatae editionis Sixti Γ. Pont. Mac. jussu recognita atque
edita. Ab anno 1641 nomen Clementis VIII. titulo addi
coeptum est; hodie Clementina vocari solet.1)
Objectiones.

Obj. I. Vulgatae authenticitas vertitur in auctoritate
I lieronymi. At Hieronymi auctoritas tanti non fit, nulla
ut aliorum interpretum doctrina superetur.
Resp. Dist. maj.: authenticitas illa vertitur in aucto­
ritate Hieronymi accidentaliter, conc.’, essentialiter, nego.
Catholici maximam Vulgatae auctoritatem tribuunt ob ec­
clesiae definitionem.
Instabis. Nulla est proportio inter judicium de authenticitate talis versionis omnium Scripturarum sanctarum et
labor ac tempus, quae patres Tridentini in opus illud im­
penderunt. Eorum igitur decretum jure non factum est.
Resp. Dist. antec.: Nulla esset proportio, si decretum
procederet ex patrum labore critico, cone.; ex aliis fonti­
bus, ex quibus ecclesia doctrinam suam desumit, nego.
Ecclesiae judicia de rebus ad fidem pertinentibus cum ex
eo veritatis deposito sumantur, quod ipsi sub infallibili
S. Spiritus assistentia custodiendum traditum est, patres in
decreto suo hoc motivum allegant: „quae (vulgata editio)
longo tot saeculorum usu in ipsa Ecclesia probata est."
Nunquam ad motivum intrinsecum criticum provocarunt.
Vrgebis. Versionem Hieronymi beato Augustino, luci
ecclesiae, minime acceptam fuisse, hujus ad illum epistolae
declarant. Ergo Vulgata usu vere probata esse non vi­
detur.
Resp. Dist. antec.: Vulgata S. Augustino accepta non
') Cf. Czuppon, Vindiciae Vulgatae latinat editionis; C. Vercellone,
Viriae lectiones Vulgatae latinat Bibliorum editionis; Kaulen, Geschichbd> r Vulgata ; Baouez et Vigouroux, Manuel biblique; J. Wordsworth
(*t H. J. White, Novum Testamentum J). N. Jesu Christi latine secun­
dum editionem S. Hieronymi ad codicum man ascriptorum fidem (Matth.
Marc., Luc . Joan.), 1889—1895.

714

Quaestio XVII, Art. VI.

fuit ob rationes intrinsecas, nego; ob rationes extrinsecus,
subdist.: re nondum plene considerata, conc.; re melius per­
pensa, nego. S. Augustinus verebatur, ne „plebes Christi,
quarum aures et corda illam (antiquam) interpretationem
audire consueverunt", Hieronymi versione perturbarentur.
Cf. Ep. 82, 35.; De civit. Dei, lib. XVHI. 43. Postea tamen
non pugnavit, quominus Vulgata uterentur, quippe quam
in ultimis suis operibus frequenter adhibuerit. De doctr.
Christ, lib. IV. 15.
Obj. II. Pluribus in locis conformitas Vulgatae cum
archetypis Hebraicis et Graecis desideratur. Ergo in pu­
blicis actibus adhiberi non debet.
Dist. antec.: haec conformitas desideratur substantia­
liter, nego; in aliis quibusdam, conc. Substantiae ad limites
quod spectat, id supra p. 704 exposuimus. De dissensione
vero in accidentalibus prudens ut feratur sententia, hoc
profecto minime dissimulari potest, Hebraica praesertim
exemplaria, (piae nunc habentur in manibus, iis longe
recentiora esse, quibus S. Hieronymus usus est. Proinde
sicubi discrepantia inter Aulgatam et codices Hebraicos
Graecosve occurrat, ex hoc solo capite non concluditur,
codices istos Vulgata esse emendatiores.
Instabis. Editionis Sixti V. et Clementis VIIL com­
paratione instituta, ingens numerus differentiarum textuum
repertus est. Ergo Vulgatae textus, quoniam tam incertus
est, doctis disputationibus magnae utilitati non erit.
Resp. Dist. antec.: istae differentiae attingunt fidem et
mores, nego; res minoris momenti, conc. De correctionibus
autem et variis lectionibus Vulgatae tractant Lucas Brugensis, Romanae correctionis etc. loca insigniora observata;
H. de Bukentop, Lux de luce; C. Vercellone, Variae lectiones
Vulgatae. Perfectionem autem absolutam Vulgatae non
attribuendam, ostendit ipsius editionis Clementinae Prae­
fatio ad lectorem, in (pia legimus: „ quamvis in hac Bibliorum recognitione, in codicibus manuscriptis, Hebraeis Graecisque fontibus, et ipsis veterum Patrum commentariis
conferendis, non mediocre studium adhibitum fuerit: in hac
tamen pervulgata Lectione, sicut nonnulla consulto mutata,

Quaestio XVIII. Art. I.

715

ita etiam alia, quae mutanda videbantur, consulto immu­
tata relicta sunt: tum quod ita faciendum esse, ad oifensionem populorum vitandam, sanctus Hieronymus non semel
admonuit: tum quod facile fieri posse credendum est, ut
majores nostri, qui ex Hebraeis et Graecis Latina fecerunt,
copiam meliorum et emendatiorum librorum habuerint, quam
ii, qui post illorum aetatem ad nos pervenerunt: qui for­
tasse, tam longo tempore identidem describendo, minus
puri atque integri evaserunt: tum denique, quia sacrae
Congregationi Amplissimorum Cardinalium, aliisque erudi­
tissimis viris ad hoc opus a Sede Apostolica delectis, pro­
positum non fuit, novam aliquam editionem cudere, vel
antiquum Interpretem ulla ex parte corrigere vel emendare,
sed ipsam veterem ac vulgatam Editionem Latinam, a
mendis veterum librariorum, necnon pravarum emendationum
erroribus repurgatam, suae pristinae integritati ac puritati,
quoad ejus fieri potuit, restituere/

Quaestio XVIII.
De S. Scripturarum interpretatione.
Dominus post resurrectionem duobus in Emmaus eun­
tibus in omnibus Scripturis, quae de ipso erant, verbis
divinis ita interpretabatur, ut cor discipulorum ardens esset
in illis, dum loqueretur in via, et aperiret illis Scripturas.
Verbum Dei usque in finem mundi hominum intellectum
illuminat, affectum inflammat. Sed beatus Petrus nos
docuit: omnis prophetia Scripturae propria interpretatione non
fit, 11. Petr. I. 20. Quaerendum igitur est, quanam via
mentes et corda verum Scripturarum sensum reperiant.
Ob haec inquirendum erit:
Primo. De sensibus S. Scripturae.
Secundo. · 1’lrum ecclesiae sit judicare de rero sensu
et interpretatione Scripturarum sanctarum.

Quaestio XVIII, Art. I.

Tertio. De interpretatione privata.
Quarto. De lectione S. Scripturae.
Articulus I.

De sensibus S. Scripturae.
I. Quid sit sensus S. Scripturae. S. Scripturae
sensus est illud, quod S. Spiritus per verba et res Scriptu­
rarum exprimit rt manifestat. 1° Dixi: exprimit et manifestat;
etenim non agitur de significatione vocabuli in se spectati,
sed de conceptu, quem Librorum auctor hic et nunc inten­
derit. 2° Dicitur: per verba et res; nam ^expressio alioujus
veritatis — ait S. Thomas - potest fieri de aliquo rebus
et verbis, in quantum scilicet verba significant res, et una
res potest esse figura alterius. Auctor autem rerum non
solum potest verba accommodare ad aliquid significandum,
sed etiam potest res disponere in figuram alterius; et se­
cundum hoc in S. Scriptura manifestatur veritas dupliciter:
uno modo secundum quod res significantur per verba: et.
in hoc consistit sensus litteralis. Alio modo secundum
quod res sunt figurae aliarum rerum: et in hoc consistit
sensus spiritualis". Quodl. VII. 6. 14.
II. Quotuplex sit sensus S. Scripturae. Ille sensus
est 1° litteralis seu historicus; 2° spiritualis seu mysticus.
..Xam illa significatio (pia voces significant aliquid, pertinet
ad sensum litteralem, seu historicum. Illa vero significatio
(pia res, significatae per voces, iterum res alias significant,
pertinet ad sensum mysticum.“ S. Thom. Ad Gal. cap. IV.
lect. 7. A nonnullis enumerantur 3° sensus accommoda·
litius et 4° sensus consequens. At non nisi improprie Scri­
pturae sensus dicuntur, cum accommodat itius ab accommo­
dante textum sacrum, non ab ipso auctore sacro intendatur.
consequens autem textus consectaria spectet, non illud, quod
ipse textus directe vel indirecte exprimit. Quandoque tamen
consectaria textui ita connexa sunt, ut Spiritui sancto, tan­
quam ab ipso praevisa et intenta, attribuantur. Cf. 1. Cor.
1. 31.; IX. 10—11. Sed imprudentiae attribuendae sunt
accommodationes quorundam scriptorum, uti qui S. S. Cordi

λ

Quaestio XVIII. Art. L

717

Jesu accommodant. Ps. LX HI. 7.: Accedit homo ad cor altum
ci exaltabitur Deus.
1° Sensus litteralis est a) proprius, si verba proprie
^uniuntur, b) metaphoricus seu parabolicus, si improprie.
..Sensus parabolicus sub litterali continetur: nam per voces
significatur aliquid proprie et aliquid figurative. Nec est
litteralis sensus ipsa figura, sed id, quod est figuratum.
Non enim, cum Scriptura nominat Dei brachium, est litte­
ralis sensus quod in Deo sit membrum hujusmodi corpo­
rale, sed id, quod per hoc membrum significatur, scilicet
virtus operativa.
*
S. Thom. I. 1. 10 ad 3.
2° Sensus spiritualis est a) moralis seu tropologicus,
b) allegoricus vel typicus, c) anagogicus. „Veritas autem ait S. Thomas — quam sacra Scriptura per figuras rerum
tradit, ad duo ordinatur: scilicet ad recte credendum et ad
recte operandum. Si ad recte operandum, sic est sensus
moralis, qui alio nomine tropologicus dicitur. Si autem ad
recte credendum, oportet distinguere secundum ordinem
credibilium: ut enim Dionysius dicit, 4. cap. cael. Hierar..
status Ecclesiae medius est inter statum Synagogae et
statum Ecclesiae triumphantis. Vetus ergo testamentum
figura fuit novi: vetus simul et novum figura sunt caele­
stium. Sensus ergo spiritualis, ordinatus ad recte creden­
dum, potest fundari in illo modo figurationis quo vetus te­
stamentum figurat novum: et sic est allegoricus sensus vel
typicus, secundum quod ea quae in veteri testamento con­
tigerunt, exponuntur de Christo et Ecclesia: vel potest
fundari in illo modo figurationis quo novum simul et vetus
significant Ecclesiam triumphantem ; et sic est sensus anago­
gicus.1' Quodl. Vll. 6. 15. Cf. Expos, in epist. ad Gal. I. c.:
k. Theol. I. I. 10.

Hinc vetus illud:
Litera gesta docet, quid credas allegoria,
Moralis quid agas, quo tendas anagogia.

Ita Jerusalem litteraliter est urbs: spiritual iter: allegoric?
ecclesia militans, moraliter anima .justi, anagogice ecclesia

718

Quaestio XVIII, Art. I.

triumphans. At versus sic intel ligantur, ut non
species sensus exprimant, sed primam speciem et subdivi­
siones tres speciei alterius, hoc est, sensus spiritualis, qui
ex rerum figuris accipitur. Patres autem, uti S. Hieronymus
JcZ liedib. ep. 120., quamvis terminis aliis de multiplici
Scripturarum sensu disserant, re divisionem duplicis Scri­
pturarum sensus, modo expositam, admittunt.
III. De sensu litterali haec statuenda videntur.
1° Contra ac Origenes, qui De principiis, lib. ΙλΓ. textus
aliquos Scripturae sensu litterali carere autumat, S. Thomas,
patres secutus, hanc regulam admittit: „sensus spiritualis
semper fundatur super litteralem, et procedit ex eo/ Quodl.XW.
6. 14; S. Theol. I. 1. 10.
2° Historia, aetiologia et analogia non tres species
sensus litteralis sunt, sed tres modi significandi in sensu
litterali. Quod exponitur a S. Thoma his verbis: ,,historia,
aetiologia, analogia ad unum litteralem sensum pertinent.
Nam historia est, ut ipse Augustinus exponit, cum sim­
pliciter aliquid proponitur: aetiologia vero, cum causa dicti
assignatur, sicut cum Dominus assignavit causam quare
Moyses permisit licentiam repudiandi uxores, scilicet propter
duritiam cordis ipsorum, Matth. XIX.: analogia vero est.
cum veritas unius Scripturae ostenditur veritati alterius
non repugnare/ I. 1. 10. ad 2.
IV. Utrum incredibile sit, sub una serie litterae
quandoque esse multiplicem sensum. Patendum est.
id jam plurimis videri absonum, (piorum equidem senten­
tiae non assentior, cum Thomae et Augustini gravis obstet
auctoritas et ratio. Hic lubet duas Angelici proferre sen­
tentias, easque satis explicatas, quamvis Satolli, In Sum­
mam Theologicam Divi. 'Thomae Aquinatis Praelectiones, p. 89.
putet, S. Thomam hac in re incertum esse.
1° Quaest. disp. De potentia, IV. 1. docet: (Vitandum
est), „ne aliquis ita Scripturam ad unum sensum cogere
velit, quod alios sensus (pii in se veritatem continent, et
possunt, salva circumstantia litterae, Scripturae aptari, peni­
tus excludantur: hoc enim ad dignitatem divinae Scripturae
pertinet, ut sub una littera multos sensus contineat, ut sic
7

o

Quaestio XVIII, Art. I

719

et diversis intellectibus hominum conveniat, et unusquis­
que miretur se in divina Scriptura posse invenire veri­
tatem quam mente conceperit; et per hoc etiam contra
infideles facilius defendatur, dum si aliquid, quod quisque
ex sacra Scriptura velit intelligere, falsum apparuerit, ad
alium ejus sensum possit haberi recursus. U'nde non est
credibile, Moysi et aliis sacrae Scripturae auctoribus hoc
divinitus esse concessum, ut diversa vera, quae homines
possent intelligere, ipsi cognoscerent, et ea sub una serie
litterae designarent, ut sic quilibet eorum sit sensus auctori-.
Unde si etiam aliqua vera ab expositoribus sacrae Scri­
pturae litterae aptentur, quae auctor non intelligit, non
est dubium quin Spiritus sanctus intellexerit, qui est prin­
cipalis auctor divinae Scripturae/
2° Summae theologicae p. 1. q. I. art. 10.: «Quia vero
sensus litteralis est, quem auctor intendit:1) auctor autem
sacrae Scripturae Deus est, qui omnia simul suo intellectu
comprehendit: non est inconveniens, ut dicit Augusti­
nus XI1. Confessionum (cap. XXXI.), si etiam secundum
litteralem sensum in una littera. Scripturae plures sint
sensus.“ — Exemplo sit illud Is. LII1. 8. generationem ejus
quis enarrabit, quod et de aeterna generatione Christi ex
Patre, et de temporali ex beata Virgine accipitur. Cf.
S. Aug. Conf. XI I. 18- -31; Billuart, De regulis fidei, diss. I.
art. 8. pet. 3 et 6.
A nonnullis objicitur, multiplicitate litteralis sensus
S. Scripturarum textus reddi ambiguos et plane incertos.
Cum Cajetano, Comm. in S. Thomam, I. q. 1. 10. et
Joanne a S. Thoma, Curs, theol. I. q. 1. 1-. responderi
potest, 1" sensus illos litterales saepe inter se habere simi­
litudinem aliquam, seu ordinem; 2" nullam esse occasionem
deceptionis, quandoquidem uterque sensus litteralis, ut a
Deo dictus, verus est; 3° in obscuris collationem ad sanctae
ecclesiae auctoritatem nunquam deesse. Ex quo intelligitur, expressam iis textibus, de quibus hic agitur, sen') Billuart ait S. Thomam hoc intelligere „de prima et proxima
ac certiori intentione". Cf. Thom. II. Sent. 12. 1. 2.; Quodl. VII. G.
1-3.

I
I
I

720

Quaestio XVIII, Art. I

tentiam non idcirco veram haberi, quod homo veram eam
esse jam ante judicaverit. Etenim regulis recensitis cog­
noscitur, quid Deus dixerit: dicta dein divina credimus,
quod Deus illa dixit.1)
V. De sensu spirituali seu typico, qui et mysticus,
allegoricus vocatur.
10 Sensus spiritualis, stricto sensu dictus, non signifi­
catur vocibus, sed rebus, per voces significatis, lies autem
intelligimus personas, res gestas, instituta etc., de quibus
dici potest illud S. Thomae: «Spiritualis sensu sacrae
Scripturae accipitur ex hoc, quod res cursum suum per­
agentes significant aliquid aliud, quod per spiritualem sen­
sum accipitur. Sic autem ordinantur res in curso suo, ut
ex eis talis sensus possit accipi, quod ejus solius est, qui
sua providentia res gubernat, qui solus Deus est. Sicut
enim homo potest adhibere ad aliquid significandum aliquas
voces, vel aliquas similitudines fictas; ita Deus adhibet ad
significationem aliquorum ipsum cursum rerum suae pro­
videntiae subjectarum.‘‘ Quodl. VII. 6. 16. Ita hoc: Abra­
ham duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera
(Gen. ΧλΤ. 15.; XXI. 2.), duo testamenta (Gal. IV. 24.),
significat.
2° Res, ad alia hujusmodi significanda divinitus ordi­
natae, a S. Paulo vocantur typi, exemplaria et umbrae, alle­
goriae, parabolae. Ita Rom. \'. 14. Adam appellatur forma
futuri, seu Christi, ιυπος ιοΰ μέλλοντος, atque I. ('or. X. 6.:
Haec autem in figura (ιυποι·) facta sunt nostri. Cfr. Hebr.
VIII. 5.; Gal. IV. 24.; Hebr. IX. 9. Res autem significatae
antitypi vocari consueverunt, prout jam I. Petr. 111. 21.
baptisma antitypus («similis formae
)
*
aquae diluvii nun­
cupatur, ο και υμάς άντ (τύπον νυν σώ'Αι ^duiioua.
3° Res symbolicae, (piae in rei veritate non contigerunt,
aut tota sua ratione essendi in praefigurando consistunt,
non ad sensum spiritualem seu typicum, sed ad litteralem
') Cf. J. Knabenbauer, In Isa iam XI, XXIV, XV;
Zapletal.
Hermeneutica bihlica, 1897; G. Gietmann, Zeitschr. für kathol. Theol.
1903, p. 381—390: H. Ηϋρίΐ. Das Buch <ler Biicher. 1904.

Quaestio XVIII. Art. I.

721

pertinent. Hinc S. Thomas: ^hircus,1) vel alia hujusmodi,
per quae aliae personae a Christo in Scripturis designantur,
non fuerunt res aliquae, sed similitudines imaginariae, ad
hoc solum ostensae, ut illae personae significarentur; unde
illa significatio qua per illas similitudines personae illae,
aut regna designantur, non pertinet nisi ad historicum
sensum; sed ad Christum designandum etiam illa quae in
rei veritate contigerunt, ordinantur sicut umbra ad veri­
tatem; et ideo talis significatio, qua per hujusmodi res
Christus aut ejus membra significantur, facit alium sensum
praeter historicum, scilicet allegoricum (h. e. spiritualem).
Si alicubi vero inveniatur quod Christus significatur per
hujusmodi imaginarias similitudines, talis significatio non
excedit sensum litteralem; sicut Christus significatur per
lapidem, qui excisus est de monte sine manibus, Dan. 2.“
Quodl. VII. 6. 15.
4° Sensum spiritualem in S. Scripturis admittendum
esse constat a) ex ipsa S. Scriptura. Etenim S. Joannes
XIX. 36. docet, in Christo impleta esse, quae Exod. XII. 46.
et Num. IX. 12. litterali sensu de agno paschali dicta sunt,
et similia in aliis Scripturae locis leguntur, b) Idem ex
patrum consensu certum est.
5° Sensus spiritualis super litteralem fundatur. Cf.
S. Thom. I. 10. art. 10.
6° E solo sensu spirituali certum et efficax argumen­
tum ad fidem probandam non desumitur. Quamvis enim
sensus ille, tanquam a Deo intentus, secundum se insufficiens
haberi nequeat, a nobis tamen sensus spiritualis non nisi
ex aliis Scripturae locis, ubi eadem fidei veritas per litte­
ralem sensum manifesto traditur, aut infallibili ecclesiae
judicio citra errandi periculum cognoscitur. Accedente
tamen alterutro, hoc est, loci cujusdam litteralis aut ecclesiae
testimonio, sensus spiritualis seu typicus certum theologis
praebet argumentum.
7° Non quaelibet S. Scripturae pars quatuor sensus, id
est, litteralem et tres spirituales habet. Quare S. Thomas:
·) Dan. VIII.
Do Groot, Summa apologet.

Ed. tertia.

722

Quaestio XVIII, Art. II.

.quatuor isti sensus non attribuuntur sacrae Scripturae, ut
in qualibet ejus parte sit in istis quatuor sensibus expo­
nenda; sed quandoque istis quatuor, quandoque tribus,
quandoque duobus, quandoque uno tantum/ Quodl. 6. 15.
Generatim S. Scripturarum sensus eo ditatur, quod S. Augu­
stinus ita complexus est: „Novum Testamentum in Vetere
latet, \retus in Novo patet.“ De catechiz. rudibus, IV.
VI. Mira S. Scripturae fecunditas ab Angelico his
verbis explicatur: ^Auctoritati Scripturae in nullo dero­
gatur, dum diversimode exponitur, salva tamen fide: quia
majori veritate eam Spiritus sanctus fecundavit quam ali­
quis homo adinvenire possit/ Sent. H. 12. q. I. art. 2.
ad 7. Atque S. Bonaventura: „Ideo sub cortice litterae
apertae occultatur mystica et profunda intelligentia ad
comprimendum superbiam, ut ipsius profunditate in humi­
litate litterae latente et superbi comprimantur, et immundi
repellantur, et fraudulenti declinentur, et négligentes ex­
citentur ad intelligentiam mysteriorum. Et quia auditor
doctrinae istius non est unius generis, sed cujuslibet, omnes
enim salvandos oportet aliqua de doctrina hac scire, ideo
ipsa multiformem habet intelligentiam, ut sic omnem in­
tellectum capiat et omni intellectui condescendat, omnem
intellectum superexcedat et omnem intellectum sibi dili­
genter intendentem multitudine radiositatis suae illuminet
pariter et accendat/ Breviloquiwn, Prooem. §. 5.

Articulus II.

Utrum ecclesiae sit judicare de vero sensu et inter­
pretatione S. Scripturae.
9

I. Interpretatio duplex est, scilicet authentica et
privata, seu, ut aliorum terminis utar, dogmatica et scienli/ica, aut catholica et exegetica. 1 0 Authentica est ea, quam
praebet ecclesiae magisterium sive ordinarium sive solemne,
sicuti concilium Tridentinum sess. XIV. can. III. decrevit
verba Joan. XX. 22, 23.: Accipite Spiritum sanctum: quorum
remiseritis peccata, etc. intelligenda esse de potestate remit­
tendi, et retinendi peccata in sacramento poenitentiae.

"■

·’·*

1ι

■■

Quaestio XVIII, Art. II.

Plus singula vice unus Scripturae locus in alio explicatur;
ita II. Thess. II. 1. a S. Paulo determinantur ea, quae
I. Thess. IV. 12. et sqq. de adventu Domini instante do­
cuerat. Cf. S. Thom. In //. Thess. II. lect. I Quod ex­
plicationum genus, ut patet, cuique sanctum esse debet.
2° Privatam seu scient ificam eam vocant, quae habetur ad­
hibitis hermeneuticae et exegeticae regulis et ad quam
plurimum adjumentum afferunt omnes bonae artes et disci­
plinae. linguarum Hebraicae ac Graecae, historiae, archaeologiae peritia. Illa vero interpretatio traditional is, quam
a patribus, prout testes sunt fidei ecclesiae, catholici acci­
piunt, ad interpretationem authenticam referri debet. Hoc
loco de interpretatione authentica agendum est, nonnullis
tamen, quae directe ad controversias de patrum auctoritate
pertinent, ad quaestionem XX. rejectis. Diximus autem:
..de *interpretatione , quoniam ecclesia non facit Scripturae
sensum, sed declarat.
H. Decretum Tri dentinum et Vaticanum de
S. Scripturarum interpretatione hoc est: ^Praeterea
(sacrosancta synodus) ad coercenda petulantia ingenia, de­
cernit, ut nemo suae prudentiae innixus, in rebus fidei et
morum, ad aedificationem doctrinae Christianae pertinen­
tium, sacram scripturam ad suos sensus contorquens, contra
eum sensum, quem tenuit, et tenet sancta mater Ecclesia,
cujus est judicare de vero sensu, et interpretatione scriptu­
rarum sanctarum, aut etiam contra unanimem consensum
patrum, ipsam scripturam sacram interpretari audeat; eti­
amsi hujusmodi interpretationes nullo unquam tempore in
lucem edendae forent.“ Sess. IV. Cujus quidem decreti
mens quae sit, patres Vaticani declarant his verbis: ..Quo­
niam vero, quae sancta Tridentina Synodus de interpreta­
tione divinae Scripturae ad coercenda petulantia ingenia
salubriter decrevit, a quibusdam hominibus prave exponun­
tur, Nos, idem decretum innovantes, hanc illius mentem
esse declaramus, ut in rebus fidei et morum, ad aedifica­
tionem doctrinae Christianae pertinentium, is pro vero sensu
sacrae Scripturae habendus sit, quem tenuit ac tenet Sancta
Mater Ecclesia, cujus est judicare de vero sensu et inter*
41)

*

I

Quaestio XVIII, Art. II.

pretatione Scripturarum sanctarum; atque ideo nemini licere
contra hunc sensum, aut etiam contra unanimem consen­
sum Pat rum ipsam Scripturam sacram interpretari." Sess. III.
cap. II.
III. Interpretatio decreti Tridentino-Vaticani.
10 Decretum istud dogmaticum est, non mere disciplinare.
Huic rei indicio est, a) quod patres Tridentini decreti sui
rationem ad potestatem magisterii referre videntur, di­
centes: „cujus est judicare de vero sensu et interpretatione
scripturarum sanctarum." b) Illud decretum dogmaticum
est, quo praecipit ecclesia, (piis Scripturae sensus pro vero
habendus sit in rebus fidei et morum. At istam decreti Tri­
dent. mentem esse, textus supra prolatus conc. Vaticani
demonstrat, c) Quod idem historia concilii Vaticani con­
firmatur. Nam quare Vaticanum decretum Tridentinum
renovaverit mentemque hujus decreti accuratius definierit,
Gasser, episcopus Brixinensis ad duos prescribendos errores
factum esse declaravit. Ait autem: ,.Primus error est eorum,9
(pii contendunt decretum hoc concilii Tridentini de inter­
pretatione Scripturarum Sanctarum esse solummodo disci­
plinare. Hinc renovatur hoc decretum, et quidem in con­
stitutione dogmatica."1) Ergo decretum de S. Scripturarum
interpretatione est dogmaticum.
2° Decretum non est mere negativum, sed re procul
dubio positivum. Quod probatur a) ex ipso sensu decreti
Tridentini, quod, adhibita formula: nemo . . . contra, veram
intelligendi verbum Dei rationem manifesto praecepit. Cf
Pallavic. Hist. conc. Trid. lib. 18. VI. b) Ideo in professione
fidei Tridentina Pii IV. forma positiva habetur: „S. Scri­
pturam juxta eum sensum, quem tenuit sancta mater
Ecclesia, . . . admitto", etc. c) Denique patres Vaticani
declarant, hanc decreti Tridentini „mentem" esse, „ut . . .
is pro vero sensu sacrae Scripturae habendus sit, quem tenuit
ac tenet Sancta Mater Ecclesia." Ergo, errarunt Jahn,
Enchiridion Ifermeneut. gen. et alii quidam, cum decretum
Tridentinum mere negativum esse contenderent. Sequitur
7/

') Coll. Lac. t. VII., 143.

Quaestio XVIII, Art. II.

125

ut non solum nefas sit interpretationem excludere contra­
dictoriam sensus, quem ecclesia alicui Scripturae loco subesse doceat, sed ut etiam necesse sit, ipsum illum sensum
ab ecclesia retentum ut verum Scripturae sensum ad­
mittere.
3° Decreto suo patres Tridentini et Vaticani declarant,
ecclesiae sensum amplectendum esse etiam in determinatis
locis. Quod est contra nonnullos, qui asseverarunt, decreto
illo non excludi et prohiberi negationem sensus ab ecclesia
de, tali loco declarati, dummodo Scripturas interpretando
dogma aliquod fidei ac ecclesia definitum non excludatur
aut· negetur; qua quidem interpretandi licentia posita, cuivis
integrum esset asserere, e. g. verba Joan. XX. 22. contra
ac patres Tridentini sess. XIV. definiverunt, de potestate
remittendi peccata minime interpretanda esse, dummodo
ipsum dogma hujusmodi potestatis, ecclesiae divinitus con­
cessae, non rejiciatur.
4° Decretum valet pro giiovis tempore; occasio tamen
illud ferendi fuit necessitas coercendi petulantia ingenia,
quae concilii Tridentini temporibus S. Scripturam ad suos
sensus contorquebant. *)
IV. Quaenam in decreto Tridentino-Vaticano
sit vis verborum: ,,in rebus fidei et morum ad aedi­
ficationem doctrinae Christianae pertinentium".
In concilio Vaticano unus ex Patribus ea verba tolli volebat,
atque ita fere sententia ab eo exposita est : ..Ecclesiam
esse infallibilem interpretem revelationis totius, tum in
Scripturis sacris tum in Traditione contentae; proinde eam
jus habere judicandi de vero sensu Sacrae Scripturae non
solum in rebus ad fidem et mores spectantibus, sed etiam
in aliis, e. gr. historicis: secus liberam cuique dari ansam
sanctissimum Dei verbum pro effreni lubitu explicandi,
hac praesertim tempestate, in qua mythici, rationalistae,
aliique totam ferme Scripturam ad fabulas amandant.“ Cui
exceptioni V. (lasser, ex Deputatione dt fide, coram omnibus
') Cf. Th. Granderath, Constit. dogni.
O. C. Vuticani, p. 51—54;
id. Gesch. des Vatik. Konzils, B. II. (1903), p. 438- 440.

Quaestio XVIII, Art. II.

Patribus congregatis reposuit: „ Concedo quod Ecclesia jus
habet non solummodo judicandi de vero sensu in rebus
fidei, id est in dogmatibus, ut ita dicam, speculativis, et
in rebus quae ad mores spectant; sed etiam in rebus quae
ad historicam veritatem etc. pertinent. Inde vero non
sequitur quod juxta auctorem reverendissimum hujus ex­
ceptionis sequi deberet; nam quod attinet istas interpreta­
tiones circa veritates historicas, dico, hujusmodi interpre­
tationes aut non sunt contra dogma inspirationis sacrae
Scripturae et singularum partium, aut sunt contra hoc
dogma. In casu priori utique libere de iis interpretationi­
bus potest disputari; in casu posteriori si talis interpretatio
veritatis historicae offenderet dogma inspirationis, jam uti­
que spectat ad res fidei, (‘t proinde certe Ecclesia hac de
re judicandi jus habet/41) Ita restrictio Tridentina: in rebus
fidei ei inorum, ad aedificationem doctrinae christianae per­
linentium, in decretum Vaticanum immutata transiit. De
rebus autem extra hanc restrictionem Synodus tacuit. Patet
autem res fidei inorum et res, quae narrantur, per se non
opponi, atque facta, vehit Christi in cruce mortem, quod
historica sint, formulae Vaticanae subtrahi non posse.
V. Adversariorum sententiae. 1° Novatores sae­
culi XVI., spreta interpretatione magisterii ecclesiastici,
suum statuerunt principium: sola et sufficiens Scriptura;
quae tamen methodus, invecta subjectivismi et individua­
lism! licentia, ipsa se damnabat. 2° Hinc in praxi magi­
sterium quoddam restituendum videbatur: visumque Calvino,
«nullum esse nec melius nec certius remedium, quam si
verorum episcoporum synodus conveniat, ubi controversum
dogma excutiatur". Instil, lib. IV. 9. 13. Verum interpre­
tatio authentica et dogmatica a protestanticis synodis ex­
spectanda non erat. 3° Saeculo XVIII. Semler, rationa­
lism! biblici parens, interpretationem rationalisticam funda­
vit, quam Kant moralem, Paulus autem psychologicam,
Strauss mythicam esse voluit. 4° Glinther asserit textus
l) Col). Lac. VII., 226,240; Th. Granderath, Consi if. (login. S. U.
C. Vatie. p. 56—58.
‘ Jp

Quaestio XVIII, Art. II.

727

sensum, ab ecclesia definitum, non esse simpliciter verum,
sed oportere illum ope philosophiae perfici. In nulla sen­
tentia spiritus privatus vere excutitur.

Thesis: Ecclesiae est judicare de vero sensu et interpretalione S. Scripturae.
Argumenta.

A rg. 1. Ex auctoritate eaque infallibili ecclesiae. Authen­
tica et dogmatica S. Scripturarum interpretatio non nisi ad
illuni pertinet, penes quem docendi infallibilis est auctoritas.
Auctoritatem autem infallibilem non nisi in ecclesia Ro­
mana residere, alias vidimus. Ergo ecclesiae est. judicare
de vero sensu S. Scripturarum.
Arg. II. Ex indole S. Scripturae. Liber, qui nobis
obscurus est, auctoritatem aliquam postulat, quae ipsum
interpretetur. Jam S. Scriptura hominibus multoties est
obscura. Igitur authentico interpretatore opus est. quem
praeter ecclesiam frustra quaeres. Prob. min. a) Ex verbis
S. Scripturae. S. Petrus scribit, in Pauli epistolis esse
quaedam difficilia intellectu, quae indocti et instabiles depra­
vant, sicut et ceteras Scripturas, ad suam ipsorum perditionem.
II. Petr. Ili. 16. Apostoli non nisi Christo interpretatore
Scripturas intellexerunt, sicut scriptum est: Tunc aperuit
illis sensum ut intelligerent Scripturas. Luc. XXIV. 45. Et
vir Aethiops Philippo interroganti de Isaia propheta: Putasne intelUgis quae legis? respondit: Et quomodo possum, si
non aliquis ostenderit mihi? Act. VIII. 30—31.
b) Ex sublimitate doctrinae et profunditate mysterio­
rum, quae S. Scriptura continet. Namque in eo genere
veritatum homines etiam sapientissimi sunt ad errorem
procliviores.
c) Ex factis. Interpretatio enim S. Scripturarum, ec­
clesiae auctoritate exclusa, sectas haeresesque genuit quam
plurimas, et ipsas Scripturas inter acatholicos ruina invol­
vit.1) Verum illud Petri Werenfels, haeretici, de haereticis:
') Id fatentur inter protestantes William Mallock, Is life worth
living, ch. Xll., cujus verba galhee reddita proferimus „ Voici, dans

728

Quaestio XVIII, Art. il.

Hic liber est, in quo quaerit sua dogmata quisque,
Invenit et pariter dogmata quièque sua.

Plura videsis quaest. X. art. .3 , ubi de .judice contro­
versi arum disputavimus.
III. Ex traditione, a) X. Irenaeus ait: „Hi enim
— apud quos est ab Apostolis ecclesiae successio — Scri­
pturas sine periculo nobis exponunt.w Adv. haer. lib. IV. 26.
Origenes: „Illa sola credenda est veritas, quae in nullo ab
ecclesiastica et apostolica discordat traditione/ De princip.
praef. in libr. I. Itidem Comm, in Matth. cap. XLVL, ubi
regulam eam privatis S. Scripturarum interpretationibus
opponit. S. Augustinus: ^Neque natae sunt haereses, . . .
nisi dum Scripturae bonae intelligantur non bene . . . Ita­
que carissimi . . . hanc tenentes regulam sanitatis, ut quod
secundum fidem, qua imbuti sumus, intelligere valuerimus,
ce livre/ nous dit le protestantisme, „la parole de Dieu; voici le
guide qui ne peut errer. Je n’entends nul autre que lui. Toutes
les églises particulières ont varié et erré par là même, mais j’ai
pour premier axiome que ce livre n’a jamais erré. C'est sur ce
livre et sur ce livre seulement que je me repose, et c’est sur sa
parole que vous me jugerez." Et pendant longtemps il y eut beau­
coup de force dans ce langage, car cette maxime protestante était
admise universellement. Il est vrai pourtant, comme nous l’avons
déjà vu, qu’à défaut d’une interprétation faisant autorité, un testa­
ment dont le sens est souvent douteux ne saurait avoir beaucoup
de force. Mais il a fallu du temps pour qu’on s’en aperçût; et tout
le monde en attendant convenait qu’on avait bien là le testament
et qu’en tout cas il signifiait quelque chose. A présent tout a
changé. Le grand axiome protestant n'est plus reçu par le monde.
Beaucoup y voient une absurdité au lieu d’un axiome, tout au plus
le considère-t-on comme un fait très-douteux; et si l’on s’en rapporte
à l’évidence extérieure, on exige plus de preuves pour se convaincre
(lue la Bible est la parole de Dieu, que pour admettre que le prote­
stantisme est la religion de la Bible." Item M. Müller, de Religio­
num conventu, habito in Chicago, sermonem instituens: „Man mag
also noch so oft erklaren, dass die Bibel die hochste Autoritat fiir
die Christen, der Veda für die Brahmanen, das Tripitaka fiir die
Buddhisten, der Koran für die Mohammedaner sei, es bleibt immer
die Sohwierigkeit, nachdem das Orakel gesprochen, das Orakel auch
zu interpretieren." In perid. Deutsche Rundschau, 1895, Marz, S. 423.
— Alia protestant ium testimonia apud Brouwer, De fide divina, p. 43.

Quaestio XVIII, Art II

729

tanquam de cibo gaudeamus/ hi Joan, tract. XVIII. 1.
Fidem autem ecclesiae auctoritate definiri, lirma est Ausustini sententia. Vincentius Lerinensis: rmultum necesse est
propter tantos tam varii erroris anfractus, ut propheticae
et apostolicae interpretationis linea, secundum ecclesiastici
et catholici sensus normam dirigatur/ Common, cap II.
Sed quoniam hoc, de quo agitur, cum doctrina catholica
de ecclesiae magisterio e jusque in controversiis dirimendis
auctoritate intime connexum est, nobis hic satis erit, ad
quaest. X. remittere.
b) Idem ex ecclesiae praxi apparet. Quoties scilicet
damnatae sunt haereses, privatae quoque Scripturarum
interpretationes damnatae sunt, quibus haereses illae inni­
tebantur.
Confirmatio. Protestantes complures docuerunt. S. Scri­
pturam non humano spiritu, sed Spiritu sancto interpretan­
dam esse; quae doctrina consonat S. Petro, a.jenti: omnis
prophetia Scripturae propria interpretatione (l&iuc Ιπιϊ.ύσιως\
non fit. Non enim voluntate humana allata est aliquando pro­
phetia: sed Spiritu sancto inspirati, locuti sunt sancti Dei
homines. II. Petr. 1. 20—21. Porro S. Spiritum non nisi
per ecclesiam authentice docere, ex eo clarum est, quod
Christus ecclesiae, non privatis. S. Spiritum promisit in
aeternum.
Quaeres, quaenam regulae viro catholico observandae sint,
ne a sensu, quem tenuit ac tenet ecclesia, deflectat.
Ilesp. Quatuor regulae, a) Sensus, ab ecclesia sive
directe sive indirecte, sive explicite sive implicite, authen­
tice determinatus et declaratus, tenendus est. Ita post
definitionem concilii Tridentini sess. XIV. nefas est negare
verba Jac. λΓ. 14—15.: ^Infirmatur quis in vobis, etc. ad sa­
cramentum extremae unctionis pertinere.
b) Sensus ecclesiae innotescit tum ex solemnibus de­
finitionibus conciliorum oecumenicorum et Romanorum
Pontificum, tum ex quotidiano ordinarioque ecclesiae, per
orbem dispersae, magisterio ('t praxi. Qua de re Leo XIII. :
,, praecipuum sanctumque sit catholico interpreti, utilia
Scripturae testimonia, (piorum sensus authentice declaratus

130

Quaestio XVIII, Art. II.

est, aut per sacros auctores, Spiritu Sancto aillante, uti
inultis in locis novi Testamenti, aut per Ecclesiam, eodem
Sancto adsistente Spiritu, sive solemni judicio, sive ordinario
et universali magisterio, eadem ipse ratione interpretetur?
Encycl. Provid. Deus.
c) Juxta analogiam fidei catholicae Scripturas interpre­
tari tenemur, etiamsi sensus loci alicujus ab ecclesia non
explicite definitus sit. Juxta hanc autem analogiam, id
est, ob carentiam cujusvis realis contradictionis in S. Scri­
pturis, loci alicujus sensus cognoscitur 1° negative, 2° posi­
tive. Negative, quia nulla interpretatio potest esse vera,
quae sit dogmati et generatim ecclesiae doctrinae contraria
Sic ex dogmate perpetuae virginitatis B. Mariae Virginis
compertum habemus, voce fratris aut sororis in S. Scriptura
non designari Christi fratres aut sorores proprie dictos.
Positive, quia doctrina ecclesiae Scripturae locos, ad hujus­
modi doctrinam referendos, valde illustrat, uti doctrina de
potestate concedendi indulgentias sensum apertiorem efficit
Dominicae sententiae: quodcumque ligaveris super terram, etc.
Matth. XVI. 19. Cave tamen regulam istam ita extendas,
ut in nonnullis locis doctrina quaeratur, in Scripturis qui­
dem, sed non in tali loco, aut certe non quantum ad omne.'
suas partes in tali loco proposita.
De hac regula Leo XIII.: „In ceteris analogia fidei
sequenda est, et doctrina catholica, qualis ex auctoritate
Ecclesiae accepta, tamquam summa norma est adhibenda:
nam, quum et sacrorum Librorum et doctrinae apud Eccle­
siam depositae idem sit auctor Deus, profecto fieri nequit,
ut sensus ex illis, qui ab hac quoquo modo discrepet, le­
gitima interpretatione eruatur. Ex quo apparet, eam inter­
pretationem ut. ineptam et falsam rejiciendam, quae, vel
inspiratos auctores inter se quodammodo pugnantes faciat,
vel doctrinae Ecclesiae adversetur." Provid. Deus.
d) Consensus patrum unanimis quam firma Scripturas
interpretandi regula sit, et quare, Leo XIII. in eadem de
studiis Scripturae sacrae encyclica his exponit: „Ss. Patrum,
quibus ..post Apostolos, sancta Ecclesia plantatoribus, rigato­
ribus, aedificatoribus, pastoribus, nutritoribus crevit", summa

Quaestio XVIII, Art II.

731

auctoritas est, quotiescumque testimonium aliquod biblicum,
ut ad fidei pertinens morumve doctrinam, uno eodemque
modo explicant omnes; nam ex ipsa eorum consensione,
ita ab Apostolis secundum catholicam fidem traditum esse
nitide eminet/
Objectiones.

Obj. I. Verbum Dei sole splendidius est, non ob­
scurum. Jam vero S. Scriptura verbum Dei est. Igitur
interpretationis ecclesiasticae nulla necessitas.
Resp. Dist.: maj.: Verbum Dei sole splendidius est in
se, conc.; quantum ad nos, nego. Cum Deus sit ipsa veritas
et lux, Dei verbum in se solis instar splendescit. At
S. Scriptura hominibus in locis non paucis obscura est:
quam obscuritatem probat divisio sectarum maxima. Juro
optimo S. Hieronymus: „Scripturae intelligentiam sine Dei
gratia et doctrina majorum imperitissimi vel maxime sibi
vindicant/ In Dan. XI. 45. Item Augustinus haereses
exortas docet, quod „Scripturae bonae intelligantur non
bene“. L. c. Unde S. Thomas: Omnibus articulis fidei in­
haeret fides propter unum medium, scilicet propter veritatem
primam propositam nobis in Scripturis secundum doctrinam
Ecclesiae intelligentis sane.u IL II. 5. 3. ad 2.
Instabis. Cum Deus S. Scripturae auctor sit, Libros
sacros, suo fini, qui est veritatis doctrina, respondere ne<‘esse est. At si Libri interpretatione indigeant, huic fini
non respondent. Ergo supervacanea ecclesiae interpretatio
Resp. Dist. maj.: Libri sacri fini suo respondent, modo
divinitus statuto, conc.; quocunque modo. nego. Protestantes
hac in re falluntur, quod ajunt: Scriptura hominibus ad
erudiendum data est/ Ergo sola data est. Catholici vero
ex insufficientia Scripturae quoad spiritum privatum inferunt.
Christum cum Scriptura reliquisse nobis Scripturae interpretatricem ecclesiam. Quam deinde potestatem interpre­
tandi illae quoque probationes egregie confirmant, quae
plurimae afferri solent pro ecclesiae magisterio atque pro
fundata in magisterio regula fidei proxima.
Obj. II. S. Augustinus docet, certo S. Scripturae loco

I

732

* ii

.

»

*

Quaestio XVIII. Art. II.

incertum aperiri posse. De doctrina Christ. lib. HI. Ergo
ecclesiae interpretatio superflua est.
Resp. Dist. antec.: S. Augustinus exponit regulam
interpretationis exegeticae, conc.; excludit interpretationem
authenticam, nego. Ecclesia regulas exegeticae prudentis
non excludit, sed eas, cum Libros sacros authentice de­
clarat, quodammodo supponit. Neque vero unquam Augu­
stinus aut alius pater sua Scripturarum studia ab ecclesiae
auctoritate sejunxit.
Instabis. Libros sacros legentibus saepenumero nullae
ecclesiastici magisterii definitiones suppetunt Igitur eccle­
siastica interpretatio in praxi parum prodest.
Resp. Dist. antec : in plurimis Scripturae locis non
suppetunt ecclesiasticae definitiones solemnes, conc.; ordi­
nariae, nego. Responsio ex idea catholica ecclesiae nullo
negotio intelligitur. Operatur enim S. Spiritus tum in con­
ciliis Romanisque Pontificibus solemniter definientibus, tum
in vita quotidiana totius ecclesiae, atque verus Scripturarum
intellectus in rebus fidei ac morum ex fide illa dirigitur,
(juain in praedicatione quotidiana, in Sacramentorum administratione, in cultu, in doctrina sanctorum doctorum, in
tota denique vita sua supernatural! ecclesia profiteri non
desinit. Supremi magisterii auctoritas omnia moderatur:
errores exsurgentes, si opus sit, decretis solenmibus com­
pescit.
Obj. III. Admissa pro Scripturis intelligendis inter­
pretatione ecclesiae, studia biblica jacent. Ergo regula
catholica interpretandi noxia est.
Resp. Xego antec. Etenim catholicorum omnium ma­
xime interest, florere exegetica studia, a) Nam illi loci,
• pios ecclesia exposuit, possunt scientifice illustrari; b) ex­
ponenda sunt, (piae nondum fuerunt authentice exposita:
c) verus Scripturarum sensus adversus errores defendere
necesse est. Quapropter Tridentini patres, sess. V. de pro­
movendis in ecclesiis, monasteriis et gymnasiis Scripturarum
studiis decretum ediderunt. Neque Pallavicinus inepte dixit,
interpreti ^amplissimum patere campum ad ingenium exer­
cendum in Scripturae commentationibus, tametsi in fidei

Quaestio Χ\ΓΙΠ. Art. III.

inorumque quaestionibus nefas sit. eas deserere interpreta­
tiones, quas universa Patrum cohors complexa est
*,
Hist,
conc. Trid. lib. VI. 18. Verum, si alterutro carere opus esset,
mallemus studiis biblicis quam biblica veritate carere.

Articulus III.

De interpretatione privata.
I. Status quaestionis. Comperto, quaenam tuta inter­
pretationis authenticae haberi debeat regula, nunc illa inter­
pretatio, quae non spiritu privato, sed a privato doctore
fiat, qualis vera sit, videamus. Interpretationis enim lex
illa Tridentino-Vaticana pervestigationem scientiae biblicae
non retardat, sed eam plurimum ad veram adjuvat pro­
gressionem. „Nam privato — ait Leo XIII. — cuique
doctori magnus patet campus, in quo, tutis vestigiis, sua
interpretandi industria praeclare certet Ecclesiaeque utiliter.
In locis quidem divinae Scripturae qui expositionem certam
et definitam adhuc desiderant, eflfici ita potest, ex suavi
Dei providentis consilio, ut, quasi praeparato studio, judi­
cium Ecclesiae maturetur: in locis vero jam definitis potest
privatus doctor aeque prodesse, si eos vel enucleatius apud
fidelium plebem et ingeniosius apud doctos edisserat, vel
insignius evincat ab adversariis.“ Prov. Deus. Est igitur
studio privatorum locus; quod multum differt ab interpre­
tatione, quam principium spiritus privati regit, dicam prin­
cipium dissidiorum in ipsa fide, a quo recedendum esse
idem Pont'fex in encycl. De unitate Ecclesiae commonuit.
Quare hoc semper in tuto collocandum: Deum non pri­
vato doctorum judicio permisisse Scripturas, sed magisterio
Ecclesiae interpretandas tradidisse.
II. Regulae generales aliquae de interpreta­
tione privata. Quibus praesidiis ad defensionem S. Scri­
pturarum nituntur, eadem et ad interpretandum plurimum
valent, uti studium linguarum veterum Orientalium et ars
critica. Verum specialia praecepta ex Actis Leonis XIII.
hic colligere habeo.
1° Sanctorum Patrum tunc etiam interpres vestigia

734

Quaestio XVIII. Art. III.

reverenter persequatur et laboribus fruatur intelligent!
delectu, quum in explicando testimonium aliquod biblicum,
de re fidei morumve doctrina munere doctorum quasi privatim funguntur.
2° Neque ideo tamen viam sibi putet obstructam, quo
minus, ubi justa caussa adfuerit, inquirendo et exponendo
vel ultra procedat, modo praeceptioni illi, ab Augustino
sapienter propositae, religiose obsequatur, videlicet a litterali
et vehiti obvio sensu minime discedendum, nisi qua eum
vel ratio tenere prohibeat vel necessitas cogat dimittere.
3° Caveat interpres ne illa negligat quae ab eisdem
Patribus ad allegoricam similemve sententiam translata
sunt, maxime quum ex litterali descendant et multorum
auctoritate fulciantur. Talem enim interpretandi rationem
ab Apostolis Ecclesia accepit, suoque |ipsa exemplo, ut e re
patet liturgica, comprobavit; non quod Patres ex ea con­
tenderent dogmata fidei per se demonstrare, sed quia bene
frugiferam virtuti et pietati alendae nossent experti.
4° Nimium dedecet, egregiis operibus, quae catholici
abunde reliquerunt, ignoratis aut despectis, heterodoxorum
libros praeoptare.
5° Licet heterodoxorum studiis, prudenter adhibitis,
juvari interdum possit interpres catholicus, meminerit
tamen incorruptum sacrarum Litterarum sensum extra Ec­
clesiam neutiquam reperiri. Cf. Encycl. Provid. Deus et
Liti, apost. 30. Oct. 1902.
III. De interpretatione Scripturae sacrae in rebus
ad scientias physicas seu naturales pertinentibus.
.Multos diu occlusit opinio, sacrorum Librorum veracitatem
periclitari, si quis textum aliquem de rerum natura largius
interpretaretur, quasi Spiritus Dei intimam adspectabilium
rerum constitutionem homines his locis docere noluisset.
Reverentia fidei fuerit; fuerit cogitandi consuetudo, prout
Aquinas docet: „Ea quae sunt consueta libenter audiuntur,
et facilius recipiuntur, Metaph. II. 5.; causas non quaero.
Inum constat, S. Augustinum et S. Thomam serio mo­
nuisse, ne fideles in hos scopulos inciderent. Leo XII1.
eadem de re principia sapientiae Christianae declaravit.

—

Quaestio XVIII, Art. Ill

735

10 Considerandum est «scriptores sacros, seu verius
«Spiritum Dei, qui per ipsos loquebatur, noluisse ista (vide­
licet intimam adspectabilium rerum constitutionem) docere
homines, nulli saluti profutura";Q quare eos, potius quam
explorationem naturae recta persequantur, res ipsas ali­
quando describere et tractare aut quodam translationis
modo, aut sicut communis sermo per ea ferebat tempora,
hodieque de multis fert rebus in quotidiana vita, ipsos inter
homines scientissimos. Vulgari autem sermone quum ea
primo proprieque efferantur quae cadant sub sensus, non
dissimiliter scriptor sacer (monuitque et Doctor Angelicus)
..ea secutus est, quae sensibiliter apparent",2) seu quae
Deus ipse, homines alloquens, ad eorum captum significa­
vit humano more." Leo XIII , Prov. Deus.
2° ..Non ex eo omnes aeque sententiae tuendae sunt,
quas singuli Patres aut qui deinceps interpretes in eadem
declaranda ediderint: qui prout erant opiniones aetatis, in
locis edisserendis ubi physica aguntur, fortasse non ita
semper judicaverunt ex veritate, ut quaedam posuerint,
quae nunc minus probentur. Quocirca studiose dignoscen­
dum in illorum interpretationibus, quaenam reapse tradant
tamquam spectantia ad fidem aut cum ea maxime copu­
lata, quaenam unanimi tradant consensu; namque «in his
quae de necessitate fidei non sunt, licuit Sanctis diversi­
mode opinari, sicut et nobis", ut est S. Thomae senten­
* 8) Prov. Deus.
tia/
3° Aquinas Joanni de Vercellis, magistro generalis Or­
dinis Praedicatorum, cum hic plura etiam ad philosophiam
naturalem pertinentia Thomae exponenda misisset, initio
hanc exponendi legem esse respondit. Primo S. Augustini
profert sententiam, ajentis: nTurpe est nimis et pernicio­
sum, ac maxime cavendum, ut Christianum de his rebus
quasi secundum Christianas litteras loquentem ita delirare
quilibet infidelis audiat, ut, quemadmodum dicitur, toto
caelo errare conspiciens risum tenere vix possit. Et non
‘) S. Aug. Dc Gcn. ad liti. II. 9. 20.
’) Sumina theol. I. 70. 1. ad 3.
’) In II. Sent. 2. q. 1. art. 3.

736

Quaestio XVIIÏ, Art. HI.

tain molestum est quod errans homo videatur; sed quod
auctores nostri ab eis qui foris sunt, talia sensisse credun­
tur; et cum magno eorum exitio de quorum salute satagi­
mus, tamquam indocti reprehenduntur, atque respuuntur. “*)
— Tum Aquinas: „Unde mihi videtur tutius esse ut haec
quae philosophi communius senserunt, et nostrae fidei non
repugnant, neque sic esse asserenda ut dogmata fidei, licet
aliquando sub nomine philosophorum introducantur; neque
sic esse neganda tamquam fidei contraria; ne sapientibus
hujus mundi contemnendi doctrinam fidei, occasio prae­
beatur/ 2)
4° Leo XIII. sapientissimam quoque patientiae legem
commendans: „Neque ideo — inquit — cessandum, si qua
in contrarium species etiam tum (post labores multos) re­
sideat; nam, quoniam verum vero adversari baudquaquam
potest, certum sit aut in sacrorum interpretationem verbo­
rum, aut in alteram disputationis partem errorem incurrisse:
neutrum vero si necdum satis appareat, cunctandum interea
de sententia/ Prov. Deus.
IV. De interpretatione in rebus historicis. In
encyclica Providentissimus Deus Pontifex traditis quibusdam
regulis de Scripturarum interpretatione quantum ad res
physicas, mox subdit: „Haec ipsa deinde ad cognatas disci­
plinas, ad historiam praesertim, juvabit transferri.“ De vero
horum verborum sensu disputatur, atque inter alia de hoc,
utrum, servata proportione de historicis etiam Pontifex
adhiberi sententiam voluerit, quam ex Aquinate de physi­
cis protulit, videlicet scriptorem sacrum ea secutum esse,
„quae sensibiliter apparent". P. Mannens statum contro­
versiae ita describit: ,,Quod omnes admittunt pro rebus
scientificis, quidam etiam applicant rebus historicis, in qui­
bus dicunt S. Scripturam saepe adhibere modum narrandi
tunc temporis usurpatum. Huc referunt verba S. Hiero­
nymi (in Jeremiam XXVIII., 10.): ,,Quasi non multa in
Scripturis sanctis dicantur juxta opinionem illius temporis
*) Super Gen. ad litt. I. 19.
’) S. Thom. Opusc. IX (X).

(Quaestio XVHI, Art. Ill

707

quo gestu refer indu r, (it non juxta quod rci veritas habebat
Cum igitur, ajunt, Dei scopus in Scripturis non semper sit
tradere historiam secundum exigentiam scientiae criticae,
exspectari non potest, ut narratio biblica complete respon­
deat exigentiis scientiae severe historicae, adeoque in bi­
non est quaerenda veritas absoluta sed tantum relativa
Ita e. g. de Smedt, principes de la critique historique,
Nostrum non est sententiam ferre. Tantummodo regulas aliquas de interpretatione rerum historicarum in
S. Scripturis exponam.
1° Duo constant: Scriptura tota divino affiatu conscripta est; nihil in ea continetur falsi.
2° Qui scire desiderat, quid pro certo sacer scriptor
affirmare voluerit, ante omnia Libri aut loci, de quo agi­
tur, indolem litterariam consideret. Nam Hebraeorum, ut
aliarum gentium, litteraria genera varia. Sua autem cui­
que generi veritas propria, nec aliam quam illam propriam
in locis quibuslibet postulamus. Alia veritas in libris, stri­
ctiori sensu historicis, alia in historia poetice amplificata,
e. g. in libro Job.2) Quamobrem quotiescunque aliqua
S. Scripturarum narratio non tanquam vere historica ha­
betur, non statim falsum in S. Scripturis admitti dicendum
') P. Mannens, Theol. fundam. (1901), p. 201—202. — Inter eos.
qui regulam Fncyclicae de scientificis a Pontifice ad historiam, ser­
vatis servandis, translatam esse credunt, habentur Fr. v. Hummelauer, Exegelisches zur Inspirationsfrage (1904), S. 50—55; N. Peters,
Die grundsdtzliche Stellung der hath. Kirche zur Bibelforschuug (1905'.
S 48—50: P. Sohanz, Bibi. Zeitschrift, 1905, S. 71 et Apol. des Christentunis (1905), p. 656; Sydney F. Smith in period. The Month. 1905,
Jan. p. 58—GO; M. J. Lagrange et alii.
Cf. R. Comely. Introd, in
U. T. L. Sacros, t. I. (1885), p. 582—583 — Contra scripserunt A. J.
Delattre, Autour de la Question biblique, 1901; J. Gottsbcrger, Bibl.
Zeitschrift, 1905, p. 215; L. Murillo, L. Fonck, Chr. Pesch et alii.
*) Jos. Brucker in period. Etudes, 1906, 5. Janv. p. 112 de bac
regula ait: „aucun exégète sérieux ne l’a ignoré, et, de tout temps,
on a indique, parmi les circonstances dont il fallait tenir compte
pour mesurer la portée d’une affirmation de la Bible, le genre lit­
téraire du livre et du morceau où elle se présente.·
De Oroot. Summit apologet

Ed. tortu.

738

Quaestio XVIII, Art. III.

est. Zanecchia summam hujus rei, quae in magna varietate casuum particularium sine magno labore non perficitur, his complexus est: „Ut igitur concludamus, narrationes
biblicae neque omnes historicam veritatem habent, neque
omnes historica veritate destitutae sunt, et quamplures ex
eis inveniuntur in quibus fundamentum designat veridicum
atque historicum factum, forma vero et circumstantiae qui­
bus traditur ex poetica arte proveniunt. Similiter omnes
biblicae assertiones veritatem continent, haec tamen neque
semper absoluta est, neque ubique relativa manet, sed in
aliquibus absoluta est et in aliis relativa. Vera itaque intelligentia Scripturae maximam eruditionem requirit, ubi
vero haec non sufficit exspectandum est judicium Eccle­
siae, cujus est judicare de vero sensu ac interpretatione
Scripturarum."1)
2° In casibus particularibus ex ipso textu et contextu
aut ex adjunctis eruendum est, quaenam in narratione sive
ad sensum sive secundum mysterium allegoriae, parabolae
aut metaphorice intelligenda videantur. Ita Marc. VI. 8.:
Et praecepit eis ne quid tollerent in via, nisi virgam tantum, et
Luc. IX. 3.: Nihil tuleritis in via, neque virgam, creduntur
dicta magis secundum sensum. De successione factorum,
v. g. tentationum Domini apud Mattheum et Lucam, simile
quid valere putatur.
S. Thomas Genesin de creatione exponens duo distin­
guit: substantiam fidei, „scilicet mundum incepisse creatum:
**
modum et ordinem, quo mundus factus est, et hoc „non per­
tinet ad fidem nisi per accidens, inquantum in Scriptura
traditur, cujus veritatem diversa expositione sancti sal­
vantes, diversa tradiderunt. Una sententia eorum est, qui
ponunt ordinem temporis in distinctione rerum servatum.
Augustini autem sententia haec est: Moyses rudem popu­
lum de creatione mundi instruens per partes divisit quae
simul facta sunt." Aquinas fatetur, priorem sententiam com­
muniorem esse viderique magis consonam litterae quantum
') D. Zanecchia, Scriptor sacer sub divina inspiratione (1903),
n. 90-91.

739

Quaestio XV1IÏ, Art HI.

ad superficiem. Venmtamen Augustini positionem pluris
facit, inquiens: «est rationabilior, et magis ab irrisione in­
fidelium sacram Scripturam defendens: quod valde obser­
vandum docet Augustinus super Gen ad litt., libro I.
cap. 19., ut sic Scripturae exponantur, quod ab infidelibus
non irrideantur; et haec opinio plus mihi placet/ II. Sent.
12. q. 1. art. 2. Cf. De potentia IV’. 2. et de creatione ho­
minis S. Aug. De gen. ad litt. VI. 11 —12.
In Summa theol. U. II. 194. 2. ad 5. textus Gen. III. 31 :
Et collocavit ante paradisum voluptatis Cherubim et flammeum
gladium, ita explicatur, ut flammeus gladius significet «vehe­
mentiam aestus in locis intermediis ex propinquitate solis“ :
Cherubim adjungi dicuntur. „quia motus corporalis crea­
turae disponitur ministerio angelorum/
3° De narrationibus specietenus tantum historicis in
S. Scripturae Libris, qui pro historicis habentur, Consilium
Pontificium pro studiis de re biblica provehendis, proposito
sequenti dubio die 23. Junii 1905 respondendum censuit
prout sequitur. Dubium. Utrum admitti possit tanquam
principium rectae exegeseos sententia quae tenet S. Scri­
pturae Libros, qui pro historicis habentur, sive totaliter,
sive ex parte, non historiam proprie dictam et objective
veram quandoque narrare, sed speciem tantum historiae
pro se ferre ad aliquid significandum a proprie litterali seu
historica verborum significatione alienum?
Resp.: Negative, excepto tamen casu, non facile nec
temere admittendo, in quo, Ecclesiae sensu non refragante.
ejusque salvo judicio, solidis argumentis probetur Hagiographum voluisse non veram et proprie dictam historiam
tradere, sed, sub specie et forma historiae, parabolam, alle­
goriam, vel sensum aliquem a proprie litterali seu histo­
rica verborum significatione remotum proponere/ *)
V. De iis, quae dicuntur citationes tacitae vel
implicitae. Omnium judicio scriptores sacri documenta
quoque ab auctore sacro non conscripta citant, vehit illud
relatum //. Machab. L; nec tamen sic relata semper pro·) Cf. Rov. Bibi. 1905, Juillet.

47*

740

IF H >
»

Quaestio XVIII, Art. III.

bant aut sua faciunt, uti patet /. Mach. XII. ex illa, quam
Jonathas Spartiatis scripsit epistola. Ecce citationes explicitae. At de tacitis et implicitis disceptatur, seu de iis casi­
bus, in quibus scriptor sacer auctoris non sacri sententiam
refert, sed eam a se referri, affirmari, addubitari aut negari
verbis non exprimit.1) Exemplum omnibus cognitum esi
illud II. Paralip. X. 9.: Fuit itaque arca ibi usque in prae­
sentem diem. Nam tempore ipsius Esdrae arca non erat in
templo. Sed ibi erat eo die, quo haec scripsit ille (pii Diaria
seu Chronica llegum Juda conscripsit, ex quibus hos Libro.'
Paralipomenon conscripsit et concinnavit Esdras.2) Ita hanc·
enantiophaniam tanquam citationem implicitam cum Corn,
a Lapide plerique solvunt commentatores catholici.
De citatione implicita Commissio Pontificia de re bibliea
die 13. Febr. 190;”) sequentem quaestionem et responsum
publici juris fecit.
„Utrum ad enodandas difficultates quae occurrunt in
nonnullis S. Scripturae textibus, qui facta historica referre
videntur, liceat Exegetae Catholico asserere agi in his de
citatione tacita vel implicita documenti ab auctore non
inspirato conscripti, cujus adserta omnia auctor inspiratus
minime adprobare aut sua facere intendit, quaeque ideo
ab errore immunia haberi non possunt?
**
Praedicta Commissio respondendum censuit:
^Negative, excepto casu in quo, salvis sensu ac judi­
cio Ecclesiae, solidis argumentis probetur: 1° Hagiographum
*) Cf. F. Prat, La Bible et t’ flistoire (1901). Contra Prat et alios
S. Schifiini, Divinitas Scripturarum adv. hodiernas novitates asserta et
vindicata (1905), de quo J. Brucker, qui nec ipse scholam largiorem
exegeticam sequitur, haec: „Je dois dire que le P. Schifiini appelle
implicites les citations dont rien ne nous avertirait dans le texte
sacré. Il y avait ici quelques distinctions à faire. En réalité, ce
n’est pas une citation implicite, que celle qui n’est indiquée d'aucune
façon; la citation implicite est celle qui se décèle par quelque in­
dice, non explicite, mais implique, enveloppé logiquement dans les
indications explicites du texte et du contexte. . . Et notre colla­
borateur M. F. Prat, pris à partie pour ce sujet, n’a entendu sous
le nom de citations implicites que des citations de ce dernier genre/
Études, 1906, 5. Janv. p. 105.
’) Haec apud Corn, a Lapide, In II. Parai. V. 9.

Quaestio XV1IT, Art. III.

741

alterius dicta vel documenta revera citare; et 2" eadem
non probare nec sua facere, ita ut jure censeatur non pro­
prio nomine loqui/’)
VI. De progressu scientiae interpretationis Con­
cursus multorum, qui S. Scripturas reverentur, ad floridum
statum hujus scientiae plurimum efficit. Praesertim quo­
niam catholicorum studium iis, (piae authentice ab eccle­
sia tam generarim quam de textibus determinatis declarata
sunt aut declaranda, quasi stellis tutissimis valde adjuva­
tur. Veterum autem laboribus nihil addere atque socordia
mentes torpescere nefas. 'Ires rationes affero. Nam primo
amplius investigare cogit exemplum majorum, maxime
S. Augustini et. doctoris Angelici, qui inter magnos labores
cursus ingeniorum secuti disciplinarum, quae ad interpre­
tandum Dei verbum pertinent, magistri coaevis suis fuerunt.
Deinde non quiescunt humana ingenia oboriunturque quavis
aetate quaestiones novae: cujus rei testis est multitudo in­
ventorum tam in rebus physicis tum in historicis, unde
saepe hac aetate nostril orditur adversus Libros sacros con­
certatio. Denique ut multi in Scripturarum studiis pro­
gressus faciant, Leo Xlll. pluries stimulos viris doctissimis
admovit. Ita in Lift, apost. diei 30. Oct. 1902 viros, ex
quibus Consilium studiis S. Scripturae provehendis consti­
tuitur, haec hortatur: ..Primum omnium probe perspecto
(pii sint in his disciplinis hodie ingeniorum cursus, nihil
ducant instituto suo alienum, quod recentiorum industria
invenerit novi: quin imo excubent animo, si <piid dies
afferat utile in exegesim Biblicam, ut id sine mora assu­
mant communemque in usum scribendo convertant. Quamobrem ii multum operae in excolenda philologia doctrinis­
que finitimis, earumque persequendis progressionibus collo­
cent.“ De Seminariis autem atque Academiis: ..Integre
feliciterque vigeant (studia Scripturae), moderatrice Eccle­
sia, secundum saluberrima documenta et exempla Ss. Pa­
trum laudatamque majorum consuetudinem; atque talia ex
temporum cursu incrementa accipiant (piae vere sint in
>) Cf. Rev. Bibi 1905. Avril

Quaestio XVIII. Art IV.

742

praesidium et gloriam catholicae veritatis, natae divinitus
ad perennem populorum salutem.“ Encycl. /Vor. Detis,1)
Articulus IV.
De lectione S. Scripturae.

I. Prudens lectio Librorum sacrorum per se uti­
lissima est. Ex ipso conceptu Libri divini consensuque
omnium sanctorum patrum apparet, legere verbum Dei
scriptum meditarique per se confirmandae vitae Christianae
peraptum esse. Maxima lectionis istius bona S. Augustinus,
De ut il. credendi XIII. exponit his verbis: „ Quidquid est.
mihi crede, in Scripturis illis, altum et divinum est: inest
omnino veritas, et reficiendis instaurandisque animis accom­
modatissima disciplina; et plane ita modificata, ut nemo
inde haurire non possit quod sibi satis est, si modo ad
hauriendum devote ac pie, ut vera religio poscit, accedat."
Atque Angelicus: „ Effectus hujus Scripturae est duplex:
scilicet quia docet cognoscere veritatem, et suadet operari
justitiam . . . Est enim ratio speculativa, et est etiam
ratio practica. Et in utroque sunt duo necessaria: scilicet
quod veritatem cognoscat, et errorem refellat . . . Sic ergo
quadruplex est effectus sacrae Scripturae: scilicet docere
veritatem, arguere falsitatem, quantum ad speculativam:
eripere a malo, et inducere ad bonum, quantum ad praefi­
cam. Citimus ejus effectus est, ut perducat homines ad
perfectum/ In H. Tim. III. lect. 3. Et hoc est illud Pauli,
supra adseriptum; Omnis Scriptura divinitus inspirata utilis
est, ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, ad eru­
diendum in justitia: ut perfectus sit homo Dei, ad omne opus
bonum instructus.
II. Ecclesia catholica merito negat, Librorum
sacrorum lectionem omnibus indiscriminatim fide­
libus necessariam esse. Quod sane plurima probant.
Etenim 1" S. Scripturae lectio nulla Christi lege, praecepto
I'

) De intellectu vero nonnullorum textuum cf. Bainvel. £<·.%·
contresens bibliques,
1895,
...........
"1 et C. van Ongeval, Over Uchriftuuraanhaliwi,

1903.

Quaestio XVI1T, Art. 1\

743

nullo patrum fidelibus omnibus praescribitur. 2° Nusquam
patet, Libros sacros esse natura sua ejusmodi, uti omnes
eos legere teneantur. Quin imo tum codices ante inventam
artem typographicam, hoc est, quatuordecim saeculis, tum
scientia sufficiens sive legendi sive intelligendi plurimis
quovis tempore defuerunt. 3° S. Scripturarum doctrina
plurimis aliis modis, v. g. ecclesiae magisterio et prae­
dicatione populis proponitur. Neque minima ratiuncula
probatur, Scripturam esse unicam aut proximam regulam
fidei. 4° Veteres, etsi Scripturas non minus laudarunt ac
venerati sunt quam hodierna ecclesia, necessitatem illam
rejiciunt. „Fides tua — ait Tertullianus — te salvum fecit:
non exercitatio Scripturarum. Fides in regula (= in Sym­
bolo) posita est." De praescr. cap. XIV.; cf. cap. XIII
S. Augustinus: „Homo fide, spe et charitate subnixus,
eaque inconcusse retinens, non indiget Scripturis, nisi ad
alios instruendos. Itaque multi per haec tria etiam in
solitudine sine codicibus vivunt." De doclr. Christ, lib. I. 29.
5° Promiscua illa lectio S. Scripturarum a Novatoribus non
propugnata est nisi ob errorem fundamentalem, quem sae­
pius confutavimus, videlicet: Sola Scriptura; quem quidem
errorem Lutherus exaggeravit, cum diceret: «Sacra Scri­
ptura per se certissima, facillima, apertissima, sui ipsius
interpres, omnium omnia probans, judicans et illuminans
est." Assert, artic. a Leone Λ'. damn. Praef.
Quae cum ita sint, apparet, quam jure meritoque a
Clemente XI. damnatae sint prop. 79—85. Quesnellii, inter
quas prop. 81.: ,.Obscuritas sancti verbi Dei non est laicis
ratio dispensandi se ipsos ab ejus lectioneet prop. 85.:
„Interdicere christianis lectionem S. Scripturae, praesertim
Evangelii. est interdicere usum luminis liliis lucis et facere,
ut patiantur speciem quandam excommunicationis." Bulla
Unigenitus, 8. Sept. 1713. Item prop. 67. Pistojensium. qua
perhibetur „a lectione Sacrarum Scripturarum nonnisi veram
impotentiam excusare", a Pio VI. proscripta est tanquam
falsa, temeraria. Auctorem fidei.
III. Penes ecclesiam potestas est lectionem
Scripturae promiscuam pro temporum locorum-

Quaestio XVIII, Art. IV.

que adjunctis restringere. Hoc assertum non est de
abolenda prorsus Scripturarum sanctarum lectione, sed de
restringenda. Et 1° negari certe non potest, quin Deib
res spirituales, salvis Christi praeceptis, ecclesiae moderan­
das commiserit : quod quidem alibi fusius explanatum est.
Atqui lectio S. Scripturarum res spiritualis est, cujus usus
nullo Christi praecepto fidelibus indiscriminatim praescri­
bitur. Ita penes ecclesiam potestas est lectionem illam
moderandi ac restringendi. — 2° Ad ecclesiam pertinet,
sanctarum rerum usum tueri, abusum tollere. Atqui inci­
dunt tempora, cum homines non pauci lectione Scriptura­
rum abutuntur. Ergo ecclesia lectionem commemoratam
optimo jure potest restringere. Prob. minor. Saeculo XVI.
spiritus privatus non aliquot Scripturae locos, prout in prim­
ordiis ecclesiae Arius textus de Christi divinitate corruperat,
sed totam Scripturam invasit. Praeterea furore disputandi
grassante, Libri sacri non tam fidei et caritatis materies
erant quam jurgiorum et divisionis. — 3° Ecclesia sua
hac in re potestate usa est. A concilio Tolosano (1229)
can. ΧΙΑ . statuitur: ^Prohibemus etiam, ne libros V. T. aut
N. laici permittantur habere, nisi forte Psalterium vel Bre­
viarium . . . Sed, ne praemissos libros habeant in vulgari
translatos, omnino prohibemus/ Cf. et synodum Tarragonensem anni 1233 ac Oxoniensem anni 1408. Pius IV. per
bullam Dominici gregis, datam die 24. Martii 1564, appobavit
regulam IV. indicis librorum prohibitorum, his verbis con­
cinnatam: «Quum experimento manifestum sit, si sacra
biblia vulgari lingua passim sine discrimine permittantur,
plus inde, ob hominum temeritatem, detrimenti, quam uti­
litatis oriri; hac in parte judicio episcopi, aut inquisitoris
stetur, ut cum consilio parochi, vel confessarii, biblioruin
a Catholicis auctoribus versorum lectionem in vulgari lin­
gua eis concedere possint, quos intellexerint ex hujusmodi
lectione, non damnum, sed fidei, atque pietatis augmentum
capere posse44, etc. Clemens VIII. facultatem hujusmodi
lectionis concedendae ad Indicis congregationem revocavit.
S. Congregatio Indicis die 13. Junii 1757 decrevit : «Quod
si hujusmodi Bibliortim versiones vulgari lingua fuerint ab

Quaestio XVIII, Art. IV·

745

Apostolica Sede approbatae, aut editae cum annotationibus
desumptis ex sanctis Ecclesiae Patribus, vel ex doctis,
catholicisque viris, conceduntur/ In Monito ejusdem Con­
gregationis 7. Januarii 1836 haec habentur: „Censuit eadem
Sacra Congregatio, revocanda iterum esse in omnium me­
moriam, quae alias decreta sunt, vernaculas nimirum Bibliorum versiones non esse permittendas, nisi quae fuerint
ab Apostolica Sede approbatae aut editae cum adnotationibus desumptis ex sanctis Ecclesiae Patribus, vel ex doctis
catholicisque viris: iis praeterea omnino insistendum, quae
per regulam quartam Indicis, et deinceps ex mandato
S. M. Clementis VIII., in eam causam praestituta sunt/
— 4° Non unus de acatholicis catholicam illam legendi
temperationem approbavit et laudavit. Nominentur ex
schismaticis concilium Hierosolymitanum, anno 1672 prae­
side Dositheo, patriarcha Ilieros., habitum: ex protestantibus
Millner, O’Callaghan, Delbriick, Leo et implicite saltem
omnes quotquot abusum lectionis Scripturarum in suis
sectis conqueruntur. Ita celeber Walton: ..Aristarchus olim
vix septem sapientes in Graecia inveniri potuit, et apud
nos (ut verbis utar viri docti) vix totidem idiotas est reperire; omnes enim sunt doctores, omnes coelitus instructi.
Nullus est ex vilissima faece plebis fanaticus aut agyrta.
qui non somnia sua pro verbo Dei venditet. Apertus enim
videtur puteus abyssi, ex quo ascendit fumus, qui coelum
et stellas obscuravit/ Praef. in Polyglotta. Quam licen­
tiam cavit ecclesia, Dominicae sententiae non immemor:
Nolite sanctum dare canibus, neque mittatis margaritas vestras
ante porcos. Matth. VII. 6.
IV. Ecclesia societates biblicas optimo jure
damnavit. 1° Exeunto saeculo XVII. in Anglia societates
biblicae institui coeptae sunt, quae sibi proposuerunt Biblia
disseminare ubique et inter omnes. Biblia copiosissime
sparsit societas, quae vocatur The British and Foreign Bible
society, seu Societas biblica pro Britannis et exteris, instituta
Londini die 7. Martii 1804. Subsecuta est ejusmodi socie­
tatum multitudo ingens. Bibliorum editionibus, versionibus,
missionibus ardenter curatum est, ut sua omnes gentes

746

Quaestio XVIII, Art IV.

Biblia haberent. Plus 150,000,000 exemplaria Bibliorum
totorum aut partialium hoc saeculo XIX. per utrumque
hemisphaerium sparsa; societatum autem biblicarum am­
plius decem millia esse, arbitrantur.
2° Initio unus alterve catholicus, velut Wittmann
(τ 1833), a societatibus biblicis non abhorrebat. Verum
Poma locuta est, atque Pontifices Romani societates illas saepe
gravissimisque verborum formulis reprobarunt: Pius VII.
die 29. Junii 1816 et die 3. Septembris ejusdem anni:
Leo XII., Encycl. I bi primum, 5. Maji 1824; Pius VIII..
Encycl. Traditi humilitati, 24. Maji 1829: Gregorius XV!..
Encycl. Inter praecipuas machinationes, die 8. Maji 1844;
Pius IX., cf. Syll. § IV.
3° Societates biblicae Christi institutis adversantur
a) in suo principio; b) in suis mediis; c) in suo line; d) in
suis effectibus. Ergo ecclesia optimo jure eas reprobavit.
Prob. antec.
a) Principium fundamentale societatum biblicarum est:
sola et sufficiens Scriptura; hinc enim est, ut societates
Anglicae vellent editiones sine notis ac commentariis; hinc
etiam illud: Sola Scriptura, Scriptura tota; The Bible alone,
the entire Bible. Istud autem principium magisterio, divi­
nitus in ecclesia constituto, penitus adversatur.
b) Medium est distributio exemplarium S. Librorum abs­
que ulla prudentia et cautela. Conficiuntur enim versiones
a membris omnium sectarum, cum maximo periculo cor­
ruptionis textus; in omnibus linguis, cum maximo periculo
absurditatis, quandoquidem saepe peritia sufficiens linguarum
et generatim auctoritatis cujuslibet directio et vigilantia
desiderantur; denique Biblia cuique hominum generi inepte
distribuuntur.
c) Finis societatum biblicarum, saltem partialis, est, ut
Scripturarum lectio magisterio ecclesiae catholicae oppo­
natur; quin imo ut ipsum nomen catholicum, quoad ejus
fieri potest, deleatur.
d) Effectus sunt textus corruptio, crescens hominum in
fide divisio, S. Scripturarum profanatio, infidelium a verbo
praedicationis aversio. Cf. Marshall. Les missions chrétiennes;

Quaestio XVIII, Art. IV.

747

Wiseman, Lectures on the principal doctrines and practices
of the cath. church, lect. λ I.; Malou, La lecture de la Sainte
Bïble en langue vulgaire.
V. Ecclesia lectionem Scripturarum bene ordina­
tam commendat. Nimirum 1° lectio in linguis Latina.
Graeca, Hebraica nusquam prohibetur. 2° Lectio in lingua
vulgari sub debitis conditionibus conceditur. 3° Partes se­
lectae S. Sripturarum in omnibus ecclesiis diebus domini­
cis et festivis leguntur. 4° Historiis biblicis aliisque id
genus mediis datur opera, ut fideles S. Scripturarum sum­
mam doceantur. 5° Scientia Scripturarum in mente doc­
torum, quos ecclesia etiam media aetate maximopere coluit,
tam altas fixit radices, nullo ut tempore Librorum sacro­
rum eruditione doctores illi, sicut S. Thomas Aquinas,
superati sint. G° Ab inventione typographiae usque in
hodiernum diem plurimae prodierunt Scripturarum sancta­
rum editiones in plurimis linguis vernaculis; ex quibus
editionibus complures, sive totales sive partiales, Lutheri
defectione sunt antiquiores. 7° Pius VI. anno 1775 ad ill.
dom. Martini, archiepiscopum Florentinum, qui Biblia italice
reddiderat, litteras dedit tenoris sequentis: ..In tanta libro­
rum colluvie qui catholicam religionem teterrime oppug­
nant et tanta cum animarum pernicie per manus etiam
imperitorum circumferuntur, optime sentis si Christi fideles
ad lectionem divinarum litterarum magnopere excitandos
existimas. Illi enim sunt fontes uberrimi qui cuique patere
debent ad hauriendam et morum et doctrinae sanctitatem,
depulsis erroribus qui his corruptis temporibus late dissemi­
nantur. Quod a te opportune factum allirmo, cum easdem
divinas litteras ad captum cujusque vernaculo sermone
redditas in lucem emisisti, praesertim cum profitearis et
prae te feras eas addidisse animadversiones, quae a san­
ctissimis Patribus repetitae quodvis abusus periculum amo­
veant/4 Cf. Conc. Trid. sess. V. Deer, de reform. I—II.:
Leon. XI11. encycl. Prov. Deus.1)
') Plura apud J. L. Cohnar, Predigkn Uber das Lesen der Hl.
Schrift (ed. J. Selbst, 1902); H. Hopfl, Das Buch dc> Bûcher (1904).

1

Quaestio XIX, Art. I.

Quaestio XIX.
De Traditione.

·■

Ad finem suum supernaturalem. qui est visio Dei supernaturalis, „homo pertingere non potest nisi per modum ad­
discentis a Deo doctore, secundum illud Joan. 6. 45.: Omnis
qui audivit a Patre, et didicit, venit ad me.“ S. Thom. II.
II. 2. 3. Deus autem, cujus gratia nos intus movet, in
fidei veritate proponenda ecclesiae magisterium adhibet:
de qua quidem re saepius diximus. Hinc conclusum est.
ecclesiam esse fidei regulam proximam. Haurit tamen
ecclesia doctrinam suam ex duplici fonte, S. Scriptura et
Traditione divina, duabus fidei regulis quantum ad no>
remotis. — De Traditione, quae est locus theologicus quin­
tus, hic agemus. Ita quaeritur:
Primo, Utrum traditiones divinae, exsistant. Ex S. Scri­
ptura.
Secuη<1 o. Utrum exsistentia traditionum divinarum cete­
rum testimonio comprobetur.
Tertio. Utrum traditiones divinae infallibility' ad nos
usque pervenire potuerint.
Quarto. De regulis discernendi traditiones.
Quinto. De traditione et evolutione doctrinae Christianae.

Articulus I.

Utrum traditiones divinae exsistant. Ex S. Scriptura.
I. Definitio traditionis. Omissis aliis vocabuli signi­
ficationibus, traditionem hic intelligimus transmissionem
veritatum, ad fidem et mores pertinentium, factam a Deo
extra S. Scripturam. Haec transmissio considerari potest
p. 201—251; H. v. Noit, I ber Bibelkenntnis und Bibdlesen (1896j:
F. Falk, Die. Bibel ani Ausgangt' des Mit telidlers.

I

Quaestio XIX, Art.

1° in primo transmittente, qui est Christus aut. Spiritus
sanctus: quare Angelicus: „Apostoli, — inquit
familiari
instinctu Spiritus Sancti, quaedam ecclesiis tradiderunt
servanda quae non reliquerunt in scriptis, sed in obser­
vatione Ecclesiae per successionem fidelium sunt ordinata."
III. 25. 3. ad 4. 2° In modo transmittendi, qui est non
per Scripturam aliquam inspiratam, sed sola viva voce.
3° In ipsa re transmissa seu in materia objectoque tra­
ditionis, quemadmodum beatus Paulus fideles exhortatur
his verbis: -Tenete traditiones, quas didicistis, sire per ser­
monem, sive per epistolam.u H. Thess. II. 14. 4° In ipsa
re transmissa complexe, hoc est, conjuncta cum primo
transmittente ac transmittendi modo. In praesentiarum tra­
ditio sub quarto illo respectu consideranda est. eique com­
petit definitio: traditio est doctrina revelata, S. Scripturis
non consignata, sed a Christo oretenus ecclesiae transmissa.
II. Explicatur definitio. Traditio vocatur 1 ° doctrina
revelata, hoc est, res ad fidem aut mores pertinens et ab
ipso Deo hominibus manifestata, v. g. talem Librum sacrum
esse divinitus inspiratum: ex quo colligitur, hujusmodi tra­
ditionibus eandem fidem deberi ac veritatibus, quae in verbo
Dei scripto continentur. 2° Additur: S. Scripturis non con­
signata; quibus verbis ipsamet res. de (pia agitur, adversus
protestantes determinatur. Protestantes enim bene multi
traditionem inhacsivam et declarativam profitentur, sed di­
stinctam rejiciunt. Traditionem scilicet inhaesivam vocant,
quae dogmata, in Libris sanctis perspicue expressa, continet:
declarativam, (piae dogmata eadem, sed modo magis per­
spicuo (piam in Scriptura sunt, complectitur. Nos traditionem
quoque distinctam tuemur, id est, doctrinam divinam.
S. Scripturis non consignatam, quae in se et independenter
a S. Litteris pari pietatis affectu ac reverentia suscipienda est
atque dogmata illa, de quibus verbum Dei scriptum mentio­
nem habet. 3° Diximus: .,sacris Scripturis non consignata“:
doctrinam enim, a Christo oretenus traditam, scriptione
aliqua, a S. Scripturis diversa, puta sanctorum patrum ope­
ribus, conservari et propagari, nihil vetat. 4° Sequitur:
„a Christo oretenus ecclesiae transmissa": — a Christo, sive

-i

750

Quaestio XIX, Art. I.

traditiones immediate „ipsius Christi ore ab apostolis ac­
ceptae", sive „ab apostolis, Spiritu sancto dictante, quasi
per manus traditae“ sunt. Conc, Trid. sess. ΙλΑ. 5° Deni­
que: ^ecclesiae transmissa", hoc est, apostolis, ut Evangelii
praeconibus; agitur enim de iis traditionibus, quas apostoli
divinitus acceptas, tanquam res ad fidei morumve deposi­
tum pertinentes, universali ecclesiae reliquerunt.
III. Divisio traditionis tum generice tum sensu
restricto acceptae. 1° Traditio generice sumpta dividitur
a) in distinctam seu constitutivam; declarativam seu hernieneuticam, et inhaesivam; quorum terminorum significatio ex
modo dictis apparet, b) Traditio est scripta, oralis et pra­
efica, prout translatio scriptis, viva voce, praxi fit. c) Di­
vina, mere apostolica, ecclesiastica, prout res tradita a Deo
est, aut ab apostolis, sua, non divina, praecepta tradenti­
bus, aut ab apostolorum successoribus, d) Dogmatica et
disciplinaris. Aliae divisiones sunt: praeceptiva et consiliaria;
perpetua et temporalis; universalis et particularis.
2° Traditio, strictius accepta, in divinam et divino-apostolicam distribuitur: divinam vocamus, quae ipsius Christi ore
tradita est; divino-apostolica dicitur, quam apostoli, S. Spiritu
dictante, ut veritatis Christianae praecones tradiderunt.
Hoc loco animadvertendum est, traditiones divinas seu
divino-apostolicas ab aliquibus apostolicas appellari (cf. Can.
De loc. theol. lib. III.); ab aliis vero illae traditiones apostolicae vocantur, quas apostoli non ut doctores et prae­
cones veritatis Christianae, sed sua usi potestate legislative
constituerunt. Nobis disserendum est de traditione divina.
quo vocabulo et traditiones divino-apostolicas complectimur.
IV. Decretum Tridentinum. Synodus Tridentina,
perspiciens salutarem veritatem et morum disciplinam con­
tineri in libris scriptis, et sine scripto traditionibus, quae
ab ipsius Christi ore ab apostolis acceptae, aut ab ipsis
apostolis, Spiritu sancto dictante, quasi per manus traditae,
ad nos usque pervenerunt; orthodoxorum patrum exempla
secuta, omnes libros tam Veteris, quam Novi Testamenti,
quum utriusque unus Deus sit auctor, necnon traditiones
ipsas, tum ad fidem, tum ad mores pertinentes, tanquam

Quaestio XIX, Art. I.

vel ore tenus a Christo, vel a Spiritu sancto dictatas, et
continua successione in Ecclesia Catholica conservatas, pari
pietatis allectu, ac reverentia suscipit, et veneratur . . .
Si quis autem . . . traditiones praedictas sciens, et prudens
contempserit; anathema sit". Sess. IV; cf. Conc. Vratic.
Constit. de fide, cap. II.
V. Adversarii. Traditionis speciem aliquam admitti
posse, non negatur ah acatholis.J) Quin imo ipsa duce
aliquatenus uti, inter moderniores etiam protestantes non­
nulli doctores permittunt, Kant, Pfleiderer, Harnack. Sed
traditio divina, quae distincta aut saltem independenter, a
verbo scripto credi debeat, ab haereticis respui consuevit.
Tessera erat: „quod non legimus, nefas credamus". Ita
de Pelagianis, S. Aug. J)e nat. et gratia, cap. XXXIX.:
de Arianis, S. A than. De syn. § 13. et de Eutych., conc.
Chalc. Act. I. testantur. Luthero autem ac Calvino nihil
majori curae fuit, quam adversus auctoritatem Summi
Pontificis asserere: sola et sufficiens Scriptura; principium,
ex erroribus multis genitum atque plures etiam gignens
errores. Ita solum verbum Dei scriptum conderet articulos
fidei. Cf. Art. Smalcald. Recentiores protestantes, uti Pal­
mer et Hase hac in re antecessoribus plerumque non sunt
dispares; Biblia tanquam scutum et gladium a Luthero protestantibus data pro certo affirmant.2) Traditionis tamen
cujusdam divinae praxin talem servarunt, ut moderni, v. g.
Harnack, Dogmengesch. III. et A. Sabatier, Les religions
d'autorité, fideliores reformatorum sequaces traditioni huic
nimis inhaerere querantur.
Primo loco ex ipsis Scripturis monstrandum est, veri­
tates nonnullas a doctrina. S. Litteris consignata, distinctas
fide divina esse credendas.

.s', Scriptura docet exsistentiam trad it ion am di­
vinarum.
') Valde ad traditionem catholicam accedit A. C. Headlem,
The sources and authority of dogmatic theology, 190.3.
*) Of Hase. Enchir. lib. I. 5.

752

Quaestio XIX, Art. I

Argumenta.

Ex textibus S. Scripturae, a) S. Paulus ad
Timotheum scribit: Tu erç/ο, fili mi, confortare in gratia,
(piae est in Christo Jesu: et cpiae audisti a me per multos
testes, haec commenda fidelibus hominibus, (pii idonei erunt e!
alios docere. II. Tim. II. 1 —2. Atqui verbis istis indicatur
1° doctrina, non scriptis, sed viva voce tradita; 2°
voce servanda. Ergo.
Eruo. Prob. min. 1° ex verbis: «quae
audisti a me per multos testes^; 2° ex verbis: «haec com­
menda fidelibus hominibus, qui idonei erunt et alios docere "
Ergo hoc saltem ex textu prolato eruitur, doctrinam oretenus traditam in ecclesia valuisse independenter a verbo
Dei scripto; quae quidem conclusio militat contra protestanticum illud: rSola Scriptura fidei articulos tradit.4 Cf. 1.
Cor. XI. 2.; I. Tim. VI. 20.; II. Joan. 12.; 111. Joan. 13.
b) 11. Thess. II. 15. legimus: tenete traditiones (?ας nuquδόσ(ΐς), (pias didicistis, sive {Jiu) per sermonem, sire (ttri) per
epistolam nostram. Haec autem probant, reapse fuisse veri­
tates divinas oretenus tantum traditas. Ergo. Prob. min.
1° Agitur de veritatibus divinis, ut patet tum ex contextu
dogmatico epistolae tum ex analogia aliarum epistolarum,
ubi apostolus monet «depositum4 custodire, quod est fides.
Cf. I. Tim. VI. 20. 2° Designantur veritates oretenus tra­
ditae his verbis: sive per sermonem. 3° Veritates autem
illae traditae sunt oretenus tantum', nam verba sive —
sive, dut
ί/'/ί. disjunctive adhiberi, vi vocis et ex contextu videtur esse perspicuum, Quare S. Thomas in hunc.
locum: «Unde — inquit — patet quod multa in Ecclesia
non scripta, sunt ab Apostolis docta et ideo servanda?
Cf. III. 25. 3. ad 4.
Analogias aliquas λ’. T. videsis Gen. XVIII. 19.; Dent.
XXXII. 7.
Arg. II. Ex indole S. Scripturarum. Exsistere tra­
ditiones divinas seu doctrinas non scriptas, prudenter asse­
ritur, si S. Scriptura haberi nequit credendorum codex
completus. Etenim si dogmata quaedam scriptis tradita

Quaestio XIX. Art. I.

753

non sunt, oportuit ecclesiam partem illam doctrinae Chri­
stianae alio modo accepisse. Jam vero S. Scripturam cre­
dendorum codicem completum non esse, plura probant.
a) Et sane principale munus apostolorum in tradenda
doctrina Christiana a Domino proponitur his verbis: Ζύο>tes . . . praedicate. Marc. XVI. 15. Scriptio praedicationi
accessi t.
b) Libri N. T. occa siou aliter scripti sunt. Profecto sin­
gulorum Librorum historia et materies ostendunt, auctori
sacro propositum non fuisse, credendorum summam ad
usum omnium contexere, sed unam alteramve doctrinam
explicare.
c) Apostoli generatim de scribenda doctrina Christiana
parum cogitarunt. rDuas — inquit Canus — Petri epistolas
habemus, et credimus mutum annis septem Antiochiae se­
disse, elinguem Romae annis viginti quinque? Num nihil
aliud verbo docuit, quam quod epistolis duabus scriptum
reliquit? Quid? Andreas, Thomas, Bartholomaeus, Philip­
pus, nonne sine scriptura, solo intercurrente verbo, Eccle­
sias sibi destinatas et fundarunt in tide, et in religione
continuerunt? Consentiamus igitur, quod negari non pot­
est, fidei doctrinam non scripto totam, sed ex parte verbo
ab Apostolis esse traditam.“ De loc. theol. lib. III. 3. in fine.
Arg. III. Ex dogmate inspirationis 5. Scripturarum.
Protestantes orthodoxi dogmata ex fonte divino haurienda
esse profitentur. At dogma inspirationis S. Scripturarum
ex fonte verbi Dei scripti non hauritur. Alius ergo fons
divinus admittendus est, qui est verbum Dei traditum. Major
constat: fides enim revelata ex fonte divino profluit. Min.
patet; namque nusquam in Bibliis legimus, tales Libros
eosque solos et omnes esse inspiratos; quod si in aliqua
Scriptura legeremus, statim de inspiratione hujusmodi
Scripturae, in qua ceterarum inspiratio proponeretur, quaestio
rediret. Conclusio a fortiori valet, cum inspiratio commemo­
rata non solum sit dogma, verum etiam juxta protestantium
s\ sterna, dogmatum omnium unicum fundamentum.
Confirmatio, a) Dogma fundamentale protestantium
est: sola Scriptura. Hoc autem dogma ne verbulo quidem
Do Groot, Summa apologet. Ed. tertia.
_|8

t

Quaestio XIX, Art. I.

in Scriptura proponitur, sed contrarium loco superiore ex­
pendimus. Ergo traditiones divinae a protestantibus im­
merito spernuntur, b) Rursum plerique protestantium nobiscum parvulos baptizandos esse credunt; hoc autem ex sola
Scriptura sufficienter non probatur. Ergo protestantes
argumento etiam ad hominem traditionum divinarum ex­
sistentiam profiteri coguntur, r) Gratis asserueris, Deum
revelantem membranis terminari.
Verbum non scriptum,
quod scripto chronologie© et psychologice antecessit, cum
scripto haud dubie permanere potuit.
Objectiones.

Obj. I. In Deuteronomio, IV. 2. praecipitur: Non
addetis ad verbum, quod vobis loquor. Similiter S. Joannes
Si quis apposuerit ad haec, apponet Deus super illuni plagas
scriptas in libro isto. Apec. XXII. 18. Ergo veritatibus
scriptis traditas adjicere vetamur.
Resp. Dist. antec.: nihil addendum omnino alienum,
conc.; nihil ad complendum, nego. Reipsa Deus doctrinam
Deuteronomii in Evangelio complevit; ipse beatus Joannes
in Evangelio suo nonnulla tradidit, quae in Apocalypsi non
scripsit. Neque enim recte dixeris, Moyseu aut Joannem
ea mente scripsisse, ut Christi verbum, oretenus acceptum,
excluderent. Sed in ipso textu sacro additamenta humana
et generatim doctrinae omnino alienae seu contrariae prohi­
bentur. Cf. S. Thom. III. 60. 8. ad 1.; Expos, in Gal. cap. I.
lect. II. Atque ut totam rem paucis definiamus, adulteratio
verbi scripti prohibetur.
Instabis. Christus dixit Pharisaeis: irritum fecistis man­
datum Dei propter traditionem vestram. Matth. XV 6.; cf.
Marc. VII. 8. Ergo puri verbi contrariae sunt traditiones.
Resp. Dist. antec.: Christus reprobat traditionem divi­
nam, nego; traditionem humanam, subdist.: quae est in
praejudicium mandatorum Dei. conc.; quae est bona nec
non bene adhibita, nego. Responsio patet ex contextu, ubi
agitur de laesione quadam parentum. Neque non mani­
festa est haec antithesis: „ transgredi mini mandatum Dei
propter traditionem vestram
*
; v. 3. „Ex hoc habemus -

Quaestio XIX, Art. I.

ait S. Thomas - quod homo magis debeat sibi conscientiam
facere de transgressione mandati, (piam de transgressione
ecclesiasticae constitutionis/ Comm, in Matth. in 1. c. Tra­
ditiones autem divinas mandata Christi Domini esse liquet.
Obj. II. Scriptura sacra est monumentum doctrinae
revelatae. Jam vero, positis extra Scripturam traditionibus,
consequitur, monumentum istud incompletum esse.
Resp. Dist. maj.: S. Scriptura est monumentum unum,
conc.; unicum, nego. Dist. min.: positis traditionibus, Scri­
ptura est monumentum incompletum in se, nego; respectu
totius doctrinae Christianae, subdist.: simpliciter, nego: se­
cundum quid, conc. Protestantes Scripturam monumentum
fidei unicum simpliciterque completum esse solent asserere:
neque illud probant. Verum non omnia specialiter in
Scripturis suppeditari ostendimus; instruit tamen de iis
etiam, quae scripta non sunt, siquidem verbum Domini
orale et vivam ecclesiae vocem commonstrat. Est igitur,
habita ratione sui finis, simpliciter completa.
Instabis. Si doctrina Christiana non nisi ex parte in
S. Scripturis contineretur, jam exstinctis sanctis apostolis,
firmum totius doctrinae Christianae fundamentum non
haberemus, Atqui hoc asserere perinde est ac Christi
curam de ecclesia negare. Ergo tota doctrina Christiana
in S. Scripturis continetur.
Resp. Dist. maj.: hoc sequeretur ex falso principio
protestantico: „Sola Scriptura
*,
conc.; in vero rerum statu.
nego. Protestantes S. Scripturam vivae vocis doctrina
posteriorem esse non diffitentur, atque traditionem aposto­
lis superstitibus in ecclesia exstitisse nobiscum sentiunt:
sed vivum ecclesiae magisterium abdicantes, gratis asserunt,
unicam fidei regulam ab obitu apostolorum factam esse
S. Scripturam. At in regula unica contineatur oportet
doctrina revelata tota; totam autem in S. Scripturis non
contineri, alias docuimus. Cf. quaest. X. art. 1 3.
Urgebis. S. Scriptura idonea est, qua homo Dei ad
perfectionem instruatur, quemadmodum apud Paulum legi­
mus: ut perfectus sit homo Dei, ad omne opus bonum instructus.

756

Quaestio XIX, Art. I.

II. Tim. III. 17. At quod perfectos facit, id saltem omnia
ad salutem necessaria continet. Ergo traditiones divinae,
etiamsi exsistant, fidei articuli non habentur.
Resp. Dist. maj.: hoc de S. Scripturae recto usu dici­
tur, cone.; de abusu, nego. Et dist. min.: id continet omnia
ad salutem necessaria, quod perfectos facit e.r iis solis, quae
in se continet, conc.; ex iis etiam, quae aliunde petenda
docet, nego. Scriptura docet, verum sacramentorum usum
veramque doctrinam ab ecclesia Dei vivi expetenda. Itaque
omnia continere, idcirco dicitur, quod multa continet, et
de aliis indicat, ubi contineantur. Quod idem S. Augusti­
nus docet. ,,Quamvis — inquit — hujus rei (valoris ba­
ptismi ab haereticis debito modo administrati) certe de
Scripturis canonicis non proferatur exemplum, earumdem
tamen Scripturarum etiam in hac re a nobis tenetur veri­
tas, cum hoc facimus, quod universae jam placuit ecclesiae,
quam ipsarum Scripturarum commendat auctoritas, ut quoniam
S. Scriptura fallere non potest, quisquis falli metuit obscuri­
tate quaestionis, eandem ecclesiam de illa consulat, quam
sine ulla ambiguitate S. Scriptura demonstrat/
*
Contra Cresconium, lib. I. 33.
Dices. Providentia divina nullis utitur mediis super­
fluis. Atqui completo verbo scripto, traditio superflua facta
est. Ergo textus S. Pauli pro temporibus posterioribus
nihil probant.
Resp. Nego min. Nam a) nihil indicat, ex duobus fontibus partialibus fidei, quos S. Paulus ostendit, alterum post
completas per Joannis evangelium Scripturas evacuandum
fuisse, b) Ex arg. II. hujus theseos et ex probatione se­
quentis intelligitur, non omnia scripta esse, c) Etiamsi
scripta essent omnia, traditio non esset superflua; exorta
enim lite de S. Scripturarum aut auctoritate aut sensu,
valeret ad fidem independenter a Scripturis praedicandam
quam plurimum.

Quaestio XIX, Art. II.

—*
Οί

Articulus II.

Utrum exsistentia traditionum divinarum veterum te­
stimoniis comprobetur.
I. Status quaestionis. 1° Intendere animum oportet
ad illud, quod articulo primo de voce traditionis diximus.
Haec enim iterum usurpatur ad significandas ipsas veritates
traditas seu, ut auctores aliqui loquuntur, ad significandam
traditionem materialem, quae est tradita materies. 2° Qua­
propter e testimoniis, in hoc articulo secundo proferendis,
nondum eruimus, quid de actu transmittendi doceant et quo­
nam modo doctrina divina non scripta ad nos usque per­
venerit, sed inquirimus, utrum veteres cum catholicis hodier­
nis concordent in admittenda exsistentia veritatum fidei,
quas S. Scriptura non contineat. 3° Nec erit abs re mo­
nere, veteres, sicuti in ceteris disputationibus sic in hac
quaestione de traditione divina non citari nisi ut testes
historicos.
II. Sent e n t i a ad v e r s a r i o r u m. Protestantes non
pauci viderunt, traditionis usum in antiquis negare idem
esse atque halhicinari: sed modum, quo veteres ea usi
sunt, falso exponunt. Asseverant scilicet, ex usu traditionis
perantiquo non ostendi nisi traditionis apostolicae cum
Scriptura consensum, rita ut eadem sit doctrina, quam
Scriptura tradit, et quam primitiva Ecclesia ex Apostolorum
traditione acceperat/ Chemnitz, Examen cone. Trid. p. I.
Argumenta vero, quae ex veterum sententiis desumuntur,
labefactari arbitrantur, quod veteres adversus Gnosticos
traditionem in hunc tantum lineni adhibuerint, ut doctri­
nam scriptam tuerentur, non ut doctrinam non scriptam
defenderent. Quisquis igitur traditiones divinas adversus
protestantes ex eo propugnat, quod illae magnam penes
primos fideles auctoritatem haberent, id potissimum con­
sideret, a veteribus traditiones divinas independenter a verbo
scripto creditas esse.

Quaestio XIX, Art. II.

Thesis: Exsistentia traditionum divinarum veterum testi­
moniis comprobatur.
Argumenta.

Arg. I. Ex patribus apostolicis. (t) S. Ignatius Antio­

r'

chenus. Legimus apud Eusebium: „monebat (Ignatius) inprimis ut sibi a pravis haereticorum opinionibus caverent,
quae tunc primum emergere cum coepissent, copiosius pullu­
labant. Hortatusque est ut apostolorum traditionibus tena­
citer inhaererent: quas quidem ad certiorem posteritatis
notitiam testimonio suo confirmatas scriptis mandare neces­
sarium duxit/ E. II. lib. III. 36. Jam 1° his verbis
indicatur doctrina divina, quippe cui ^tenaciter" inhaeren­
dum esse Ignatius docuerit, ut fideles „sibi a pravis hae­
reticorum opinionibus caverent44; 2° ea doctrina in S. Scri­
ptura non continebatur, cum Ignatius „ traditiones44 illas
scriptis mandare necessarium duxerit „ad certiorem posteri­
tatis notitiam
*
; 3° nec ea doctrina res privata erat sed
publica, quoniam beatus martyr «ecclesias44 (Eus. ibidem)
in illa confirmasse legitur. Quibus simul sumptis exsistentia
traditionum divinarum affirmari videtur.
b) S. Polgcarpus ait: „relinquentes vanitatem multorum
et falsas doctrinas ad traditam nobis ab initio doctrinam
revertamur/ Ad Philipp, cap. VII. Et cap. III. de S. Paulo
loquitur, „qui cum esset apud vos, coram hominibus tunc
viventibus perfecte ac firmiter verbum veritatis docuit, qui
et. absens vobis scripsit epistolas, in (pias si intueamini, aedi­
ficari poteritis in fide, quae vobis est data; quae est mater
omnium *nostrum.
Atqui ista verba mentem Pauli referre
videntur, (pii II. ad Thess. II. 15, scripsit: tenete traditiones,
(pias didicistis sive per sermonem, sive per epistolam nostram.
Quod aliud non est (piam traditiones divinas agnoscere.
c) In epistola ad Diognetum: apostolorum factus disci­
pulus fio doctor gentium: (piae mihi tradita sunt, digne
subministro iis, qui discipuli fiunt veritatis ... et evangeliorum fides stabilitur, et apostolorum traditio custoditur.“
apias et Heqesippus maxima dilidentia, etsi

i

Quaestio XIX, Art II.

759

infirmiori quandoque judicio doctrinam apostolorum. oretenu.<
traditam, collegerunt. Eus. E. II. lib. III. 39.; lib. IV. 8.
Huic argumento lucem allerunt subsequentium testi­
monia, qui rem expressius tractarunt.
Arg. II. Ex S. Irenaeo. Sanctus ille planum facit, do­
ctrinam traditam admittendam esse etiam independenter a
S. Scriptura. Nam a) haereticos reprehendit his verbis:
„Evenit itaque neque Scripturis jam neque traditioni con­
sentire eos/ Adv. haer. lib. III. 2. b) Subjungit, cap. 3..
quoscunque confundi haereticos per eam, «quam (vel sola
Romana ecclesia) habet ab apostolis traditionem, et annun­
tiatam hominibus fidem, per successiones episcoporum per­
venientem usque ad nos.“ c) Tota doctrina tradita est
ecclesiae: ,,ηοη oportet adhuc quaerere apud alios veri­
tatem, quam facile est ab ecclesia sumere, cum apostoli
quasi in depositorium dives, plenissime in ea contulerint
omnia, quae sunt veritatis, uti omnis quicunque velit, su­
mat ex ea potum vitae/ d) Hinc ..oportet . . . apprehen­
dere veritatis traditionem . . . Quid autem si neque apo­
stoli quidem Scripturas reliquissent nobis, nonne oportebat
ordinem sequi traditionis, quam tradiderunt iis, quibus com­
mittebant ecclesias? Cui ordinationi assentiunt multae
gentes Barbarorum, eorum qui in Christum credunt, sine
charactere rei atramento scriptam habentes per Spiritum in
cordibus suis salutem, et veterum traditionem diligenter
custodientes/ Cap. 3 *)
Arg. III. Clemens Alexandrinus ait magistros suos
«veram quidem beatae doctrinae
*
servasse «traditionem,
statim a Petro, et Jacobo, et Joanne et Paulo
*,
atque de­
posuisse in posteris «illa a majoribus data et Apostolica
semina4·. Strom, lib. I. 1. Idem o. c. MI. 16: «Homo Dei
esse, et Domino fidelis esse desiil, qui adversus ecclesia­
sticam recalcitravit traditionem, et in humanarum haere·
seon desiliit opiniones/ Cf. Originem, In Luc. Horn. I. Origenes: n Ecclesia ab Apostolis traditionem suscepit, etiam
') Cf. A. Camerlynck, £ Irénéo et le canon du y. T. (1897),
p. 87—92; A. Dufourcq, £ Irénée (1905), p. 123—131.

760

H’ i

I

J

fl

Quaestio XIX, Art. Il

parvulis Baptismum dare." hi Ep. ad Rom. lib. V. 9. —
X. Basilius: „Ex asservatis in ecclesia dogmatibus et prae­
dicationibus, alia quidem habemus e doctrina scripto pro­
dita, alia vero nobis in mysterio tradita recepimus ex tra­
ditione apostolorum, quorum utraque vim eandem habent
ad pietatem/ De Spiritu sancto, cap. XXVII. Posthac
apostolicum esse etiam non scriptis traditionibus inhae­
rere", probat ex verbis beati Pauli, Π. These. II. 14. L·. c.
cap. XXIX. - S. Epiphanius: ..alia scripto, traditione alia
sanctissimi apostoli reliquerunt". Haer. LXI. — X. Chryso­
stom us illud Pauli: sive per sermonem sire per epistolam ex­
ponens: ,,Hinc est perspicuum, quod non omnia tradiderunt
(apostoli) per epistolam, sed multa etiam sine scriptis:
et ea quoque sunt fide digna." In 11. Thess. Hom. IV
Tertullianus sibi protestantium objectionem proponit: „Ergo
quaeramus, an et traditio, nisi scripta, non debeat recipi?4
Deinceps nonnulla enumerat, et inter illa ^oblationes pro
defunctis", quae res haud dubie ad doctrinam pertinet.
Denique catholice concludit: „ Harum et aliarum ejusmodi
disciplinarum si legem expostulas Scripturarum, nullam in­
venies: traditio tibi praetenditur auctrix, consuetudo confirma­
trix, fides observatrix." De corona, cap. Ill—IV. Alibi prin­
cipium traditionis apertissimis his verbis tuetur: ^constat
proinde omnem doctrinam, (piae cum illis ecclesiis apostolicis matricibus et originalibus fidei conspiret, veritati depu­
tandam; sine dubio tenentem quod ecclesiae ab apostolis,
apostoli a Christo, Christus a Deo accepit; reliquam vero
omnem doctrinam de mendacio praejudicandam, quae sa­
piat contra veritatem ecclesiarum et apostolorum et Christi
et Dei." De praescr. cap. XXI.1) X. Augustinus tum alibi
multoties (De bapt. contra Donat, lib. IV. 24. Ep. 118. etc.)
traditiones docet, tum illa, quam nemo ignorat, sententia:
«Evangelio non crederem, nisi me commoveret ecclesiae
auctoritas." Contra epist. fund, cap, V.2)
*) Adhémar d’Alès, La théol. de T<rt. (1905), p. 254—261.
’) Cf. M. Winkler, Lies Traditionsbey riffs des Urchristentums bis
TertuUian, 1897 ; L. de San, Tractatus de div. trad, et script. (1903),
p. 5-87.

I

Quaestio XIX. Art. II.

761

Arg. I V. Dr factis, a) Patres haereticos de traditione
rejecta castigant, ut Irenaeus, Adv. haer. lib. III. 2; August.
Contra Marini. lib. I. 27. De nat. et gratia, c. XXXIX.;
Cone. Chalc. act. I. b) Patres et concilia oecumenica,
Nicaenum, Ephesinum, Chalcedonense traditionem tan­
quam argumentum er se invictum haereticis objecerunt.
<·) Indicari possunt doctrinae traditionesque divinae, quas
ecclesia, quamvis non scriptas, admisit, uti canon S. Scri­
pturarum, valor baptismi certis conditionibus ab haere­
ticis colluti, diei Dominicae in locum sabbati restitutio,
baptismus parvulorum, quem urgens baptismum S. Augu­
stinus hanc firmam statuit regulam: „Quod universa tenet
ecclesia, nec conciliis institutum, sed semper retentum est,
non nisi authoritate apostolica traditum rectissime cre­
ditur/ De bapt. contra Donat, lib. IV. 24. d) Protestantes
nonnulli, Pearson, Grotius, plura membra universitatis
Oxoniensis traditionum divinarum exsistentiam catholicis
largiri maluerunt, quam committere, ut veritas revelata in
illo principio: Sola et sufficiens Scriptura, includeretur.1)
Objectiones.

Obj. L Ex Origene, In Levit. Hom. V.; Basil. De fide,
cap. I.; August. De doctrina Christiana, lib. II. 9. et aliis
apparet, Christi doctrinam ex una Scriptura hauriendam
esse. Quare S. Chrysostomus: „Qui enim Scriptura non
utitur, sed aliunde adscendit, id est, qui sibi aliam et non
statutam viam aperit, hic fur est.“ In Joan. Hom. LIX.
liesp. Dist.: patres docent, Christi doctrinam haurien') A. C. Headlam, protestans et prof, theol. dogm. in Univ.
Londin., ait: „But it is impossible to limit our authority for Chri­
stianity to the Bible and the New Testament. The controversy
between the authority of Christian tradition and that of Scripture
is one which is exceedingly unprofitable, for the antithesis is a false
one. The Scriptures are simply a part of the Church tradition . . .
the whole of modern German theology has suffered because it has
taken as its starting point the teaching of Luther, rather than the
teaching of Christ as represented by the Apostles.1 The sources of
authority and dogm. theology (1303), p. 12—44.

7(52

Quaestio XIX. Art. II.

dam esse ex sola Scriptura, exclusis aliis fontibus humanis,
conc.; exclusis traditionibus di cinis, subdist.: interdum hypo­
thetice, transeat; absolute, nego. Patres traditionibus non
refragari constat. Namque communi patrum consensu
traditiones divinas admitti vidimus. Omnes quotquot sen­
tentiae huic patrum doctrinae videntur obsistere, unam
Scripturam tuentur aut contra scripturas spurias, aut con­
tra falsas haereticorum traditiones, aut interdum hypo­
thetice, hoc est, propter perversam aliquam adversariorum
dispositionem abusumve traditionum, quemadmodum et
Tertullianus ob contrarium obloquentium abusum dixit:
„11011 ad Scripturas provocandum est.u De Praescr. cap. XIX.
S. Augustinus autem suam ipsius aliorumque patrum men­
tem optime declaravit, cum in controversia de baptismo
haereticorum diceret: ,,Quamvis hujus rei certe de Scri­
pturis canonicis non proferatur exemplum, earumdem
tamen Scripturarum etiam in hac re a nobis tenetur
veritas, cum hoc facimus, quod universae jam placuit
ecclesiae, quam ipsarum Scripturarum commendat auctoritas."
Contra Cresc. lib. L 33.
Instabis. Veteres traditionem eo duntaxat allegasse
videntur, ut pateret Scripturae cum traditione consensio.
Hoc autem traditionis inhaesivae limites non excedit. Ergo
non videt nemo, traditionem distinctam ac independentem
testimoniis illis parum corroborari.
Resp. Dist. maj.: illius consensionis manifestatio pro­
positum veterum fuit saepe, cone.; semper, nego. Et sane
consideranti cuique testimonia, in argumentis prolata, tria
patescunt, a) Patres affirmant, doctrinam Christianam ad­
mittendam esse, etiam indépendante)' a S. Scriptura; „si ne­
que apostoli quidem — ait S. Irenaeus — Scripturas reli­
quissent nobis; nonne oportebat ordinem sequi traditionis?4*
Quod est idem atque fundamentale principium traditionis
profiteri, b) Verbum scriptum et verbum non scriptum
tanquam fontes distinctos veritatis revelatae ostendunt, v. g.
S. Irenaeus declarans, haereticos ^neque Scripturis jam ne­
que traditioni consentire". c) Fontes commemorati sunt
fontes distinctarum etiam veritatum; quae res manifesta est,

tarn ex interpretati
sive per epistolam (Basil., Chrysost.), (piam ex veritatibus
distinctis, quas a veteribus creditas esse monstravimus.
Urgebis. Aliud est disciplina apostolica aliud doctrina
divina. At patrum de traditione testimonia sic intelligi
possunt, ut ea non nisi ad res disciplinares porrigantur.
Ergo traditio catholica patrum auctoritate non fulcitur.
Resp. Dist. min.: sic intelligi possunt patrum testimo­
nia quaedam et partialiter, conc.; omnia et tota, nego. Tam
veterum principia de traditione, quam traditiones, ab ipsis
admissas, ad res fidei et morum utque doctrinam Christi
porrigi, ex argumentis apparet.
Obj. n. Patres, nominatim Irenaeus, Adv. haer. lib. Ill 2.
traditionem occultam Gnosticorum reprobant. Porro catho­
lica doctrina de traditione occultam illam traditionem in­
staurat.
Resp. Dist. maj.: patres reprobant traditionem occul­
tam, hoc est, spiritum privatum in traditione, conc.; verbum
non scriptum, nego. Et nego minorem. Occulta Gnostico­
rum traditio erat ea, (piae electis privatis, non ecclesiae,
transmitteretur. Qua de re S. Irenaeus: «hanc — inquit —
sapientiam unusquisque eorum esse dicit, (piam a semetipso
adinvenit fictionem.“ Adv. haer. lib. III. 2. Cui quidem
mystagogiae beatus antistes ecclesiae traditionem objicit
(cf. art. sequentem). Quare Aquinas: «Apostoli
inquit
— familiari instinctu Spiritus sancti, quaedam Ecclesiis
tradiderunt servanda, quae non reliquerunt in scriptis, sed
in observatione Ecclesiae per successionem fidelium: unde
ipse Apostolus dicit II. Thess. II. 14.: State, et tenete tra­
ditiones quas did icistis, sive per sermonem, scilicet ore prola­
tum, sive per epistolam, scilicet scripto transmissam/ III. 25.
art. 3. ad 4. Alibi sanctus doctor pro vocabulo oretenus
voce occulte utitur. Cf. III. 72. 4. ad 1.
Instabis. Si demus, doctrinas a veteribus admissas esse,
«pias illi a patribus per manum acceperint, non idcirco cen­
sentur jus traditionum universim affirmasse; sed factum dun­
taxat hujus aut illius doctrinae traditae professi sunt. At
non est quaestio de facto quodam, sed de jure.

'b*^

Quaestio XIX, Art. III.

Ilesp. Dist. maj. : veteres non affirmant jus traditio­
num in plurimis locis, nego; in nonnullis, subd.: non ex­
plicite, cour.; non implicite, nego. Textus plerique, in argu­
mentatione prolati, expressis verbis jus traditionum universim tuentur; alii hanc aut illam traditionem a veteribus
creditam explicite ostendunt. Sed enim ex iisdem textibus
intelligimus, patres illas traditiones credidisse, non quod
essent illae, sed quod essent traditae. I loc autem idem esse
videtur atque traditionis jus implicite asserere.
Articulus 111.
Utrum traditiones divinae infallibiliter ad nos usque
pervenire potuerint.

I. Status quaestionis. Traditio activa. Traditio
considerari potest ut objectiva, hoc est, in materia tradita,
et ut activa, hoc est, in principio et causa agente traditio­
nis. Exsistere veritates divinas oretenus traditas, probavi­
mus; ipsa igitur causa principiumque agens traditionis con­
templandum est.
Causa porro traditionis sive traditio activa sumpta
spectari debet tarn in origine quam in conservatione verita­
tum traditarum. Origo divina traditionum illarum, quarum
exsistentiam duobus articulis probavimus, cuique aperta
esse videtur, propterea quod argumenta monstrarunt tradi­
tiones divinas, hoc est, doctrinas divinae originis. Restat
ut causam inquiramus, qua doctrinae divinae, ab apostolis
viva voce traditae, custodiantur et infallibiliter ad nostram
usque aetatem permeare potuerint.
Ii. Sententia catholica de causa, traditiones di­
vinas conservante. In conservandis traditionibus divinis
quatuor conspiciuntur: 1° agens principalis; 2° agens instrumentalis; 3° monumenta publica, in quibus ecclesia doctri­
nam transmissam deponit; 4° testes doctrinae traditae.
1° Agens principalis est S. Spiritus, qui cum ecclesia
manet in aeternum (Joan. XIV. 1G.) et cujus assistentia
ecclesia fidei depositum omni procul errore custodit atque
tuetur.

i

Quaestio XIX, Art. III.

2° Agens instrumentalis est ecclesiae sive solemne sive
ordinarium et universale magisterium, quod penes pastoreest. Illi nempe doctrinas, primitus a Deo per apostolos
acceptas, S. Spiritu assistente, alii aliis velut. per manus
usque ad consummationem saeculi, Matth. XXVIII. 20., trans­
mittunt eorumque perpetua ab apostolis successio est orga­
num conservationis traditionum.
3° Monumenta publica, in quibus ecclesia, tanquam in
mediis transm issi vis, doctrinas primitus oretenus traditas de­
ponit, sunt decreta Romanorum Pontificum et conciliorum
oecumenicorum, symbola fidei, liturgia sacra') et varia
aliorum mediorum copia. Pauca de mediis transmissivis ad
quaestionem XXIV. rejicimus.
4° Testes doctrinae traditae sunt scripta sanctorum pa­
trum, scriptorum ecclesiasticorum, theologorum: inscriptio­
nes, picturae.
III. Conservatio et continuatio traditionum divi­
narum cum doctrina catholica de infallibili eccle­
siae magisterio cohaeret. Quippe transmissio veritatum,
oretenus acceptarum, fieri potest aut per media mere histo­
rica aut per media divina. Catholici media historica non
negligunt, quin etiam ex iis solis doctrinarum suarum anti­
quitatem veritatemque ostendunt in controversiis, quae cum
adversariis magisterii infallibilis habentur. Sed ad infalli­
bilem transmissionem media divina data esse, profitentur:
quae quidem divina media in infallibili magisterio nituntur.
Hoc nimirum magisterium et doctrinas scriptas et non scri­
ptas ut unum totale fidei depositum custodit. Quisquis au­
tem traditionum custodiam et conservationem ab infallibili
ecclesiae magisterio abjungit, traditionum infallibilem certi­
tudinem quantum ad homines tollit. — Traditio, quae in in­
fallibilitate ecclesiae nititur, dogmatica vocatur: traditio per
testes mere humanos historica.
IV. Errores. Tres errores doctrinae explicatae ad­
versantur. 1" Generatirn a protestantibus extra Scripturas
') De Collectionibus liturgiois vido period, Hint. Jahrb. XI.
p. 44 -76.

(4

■

Quaestio XIX, Art. III.

766

ea tantum doctrinae Christianae transmissio conceditur,
quam historicam vocamus, rejecta divina. De aliis eorum
erroribus, quantum ad ipsas doctrinas transmissas, cf. art. 1.
et 2. 2° Non pauci nullam vim transmissivam nisi con­
scientiam Christianam profitentur; eamque intelligunt vagam
«piandam speciem, quam v. g. Lutherus Lutheranismo im­
pressit, ita sane, ut istiusmodi conscientia vaga in doctrinis
determinatis transmittendis nihil possit, quod fidem postulet.
3° Gnosticorum conceptus de transmissione traditionum a
catholicis in eo discrepat, quod Gnostici traditionem occul­
tam paucisque electis commissam profitebantur, catholici publico
certoque ecclesiae magisterio eam concreditam esse docent

Thesis: Traditiones divinae infallibiliter ad nos usqut
pervenire potuerunt.
Argumenta.

Arg. 1. Ecclesia est infallibilis custos veritatum divina­
rum. Jam exsistunt traditiones divinae, quae haud secus
ac res in Scripturis enuntiatae, ad divinas veritates perti­
nent. Traditiones igitur divinae, custode ecclesia, infalli­
biliter ad nos usque pervenire potuerunt. Major alibi pro­
bata est. Cf. quaest. VIII—X. Minor ex articulis primo
et secundo hujusce quaestionis manifesta est. Conclusio
sua sponte sequitur; etenim, cum custos infallibilis sit, res
custodiendae infallibiliter conserventur necesse est.
Arg. II. Ex patribus, a) Patres docent, veram Christi
doctrinam certo cognosci ex non interrupta pastorum ab
apostolis successione. Cf. quaest. V. art. 5. et quaest. IX. 1.
b) Patres docent, ecclesiam esse universalem tutissimamque fidei regulam. Manifestum autem est, traditiones
divinas partem esse fidei. Huc igitur pertinent veterum
testimonia, quae quaest. X. art. 2. prolata sunt.
c) Idipsum S. fynatius Ephesios docet his verbis: rJesus
Christus, inseparabilis nostra vita, sententia Patris est, ut
et episcopi, per tractus terrae constituti, in sententia Jesu
Christi sunt. Unde decet vos in episcopi sententiam con­
currere. “ Cap. III. IV. — S. Polycarpus id stabilivit, cum

Quaestio XIX, Art. HI.

Philippenses aedificari cuperet in fide data
«quae
est mater omnium nostrum." Cap. III. — Auctor epistolae
ad Diognetum eos laudat, «quibus jura fidei non perfringun­
tur neque limites patrum transiliuntur". Cap. XI — S Ire­
naeus haereticos perstringit, qui dicunt» se etiam apostolis
sapientiores, nec non ob suas privatas traditiones, negligunt
«traditionem, quae est ab apostolis, quae per successiones
presbyterorum in ecclesiis custoditur
*.
Adv. haer. lib. III. 2.
Mox subjungit: «non oportet adhuc quaerere apud alios
veritatem, quam facile est ab ecclesia sumere, cum apostoli
quasi in depositorium dives, plenissime in ea contulerint omnia,
quae sint veritatis." Cap. IV. — Similiter Origenes: .Cum
multi sint, qui se putant sentire quae Christi sunt, et non­
nulli eorum diversa a prioribus sentiant, servetur ecclesia­
stica praedicatio per successionis ordinem ab Apostolis tra­
dita, et usque ad praesens in ecclesia permanens: illa sola
credenda est veritas, quae in nullo ab ecclesiastica et apostolica discordat traditione.“ De prine. Praef. n. 2. — Ter­
tullianus postquam statuit, ante Scripturas videndum esse
..cujus sint Scripturae, a quo, et per (pios, et quando, et
quibus sit tradita disciplina, qua fiunt Christiani
,
*
hanc
regulam proponit: ^Ubi enim apparuerit esse veritatem di­
sciplinae, et fidei Christianae, illic erit veritas Scripturarum,
et expositionum, et omnium traditionum Christianarum
*
Praescr. cap. XIX. Rursus cap. XXXIX. veritatem adju­
dicat incedentibus in ea regula, «quam ecclesia ab Apostolis,
\postoli a Christo, Christus a Deo tradidit." Patres poste­
riores citare, inspectis articulis primo et secundo, superva­
caneum videtur.
d) Christus denique Scripturam interpretandam fideique
controversias dirimendas ecclesiae tradidit. Cf. quaest. X.
art. 3.; quaest. XVIII. art. 2. Ergo non est difficile intel­
lectu, traditionum quoque divinarum conservatricem habi­
tam esse a veteribus ecclesiam.
Arg. III. Confirmatio ex certitudine historica. Doctrinae
et facta primitus non scripta omnimoda certitudine ab anti­
quioribus ad posteros transmitti possunt, a) si testes imme­
diati et intermedii sunt fide digni, b) si sunt multi, c) si

768

Quaestio XIX, Art. ILI

jam a remotioribus relatio scribi coepit. At tres illae con­
ditiones traditionis historicae cum dogmatica traditione con­
spirant. Etenim a) testes immediati sunt patres apostolici,
testes intermedii presbyteri, antistites, doctores, quos inter
jam ab initio floruerunt Irenaeus, Tertullianus, Origenes,
Clemens Alexandrinus. Illi autem, et post illos episcopi,
doctores usque ad nos, traditas veritates et ab antecesso­
ribus scire potuerunt et posteris transmittere voluerunt:
quae res ex intima ecclesiarum communicatione per itinera,
epistolas, synodos magis etiam patescit, b) Deinde valde
liquet, comperto, nunquam non fuisse plurimas ecclesias
easque veritatis traditae tenacissimas, prout testantur a pri­
mis ecclesiae temporibus S. Ignat. Antioch. Trail. VI. VIL;
Smyrn. Ιλ\; Ephes. VIL; S. Polycarp. Ad Philipp. VU.;
Orig. Comm. in Matth., Luc., Joan.; Tert. Praescr. S. Iren.
Adv. haer. et subséquentes, c) Ab ecclesiae prima aetate
traditiones scriptis consignari aliisque documentis conser­
vari coeperunt; exempla sunt opera patrum apostoliconun:
inscriptiones et picturae catacumbarum; praxis ecclesiae et
antiquissimae liturgiae; nominatim S. Ign. Aut., qui apostolicas traditiones „ad certiorem posteritatis notitiam testi­
monio suo confirmatas scriptis mandare necessarium duxit."
Eus. E. H. lib. III. 36.
Objectiones.

Obj. I. Traditiones seu doctrinae, S. Scripturis non
proditae, per scriptores ecclesiasticos, monumenta similia­
que media ad posteros transmittuntur. At isti testes inter­
medii falli possunt. Ergo traditionis auctoritas firma esse
potest.
Resp. Dist. maj.: et haec sunt media materialia tradi­
tionis, conc.; media formalia, suhdist.: in quantum exprimunt
sensum ecclesiae, conc.; separatim sumpta, nego. Et sic
distincta minori, nego conclusionem. Si de traditione mere
historica ageretur, vis probativa traditionis in auctoritate
qualicunque humana scriptorum et monumentorum resi­
deret; nos autem traditionem propugnamus dogmaticam,
quae in successione magisterii authentici cum infallibilitatis

Quaestio XIX, Art. Ill·

769

charismate nititur: atque monumenta quaelibet seu media
transmissiva vim suam probativam dogmaticam ab expres­
sione sensus istius infallibilis magisterii tenent.
Instabis. Patres ante concilium Nicaenum traditionem
historicam cognoscunt, ignorant dogmaticam. Ergo. Prob.
antec. Patres haereticos ex eo confundunt, quod isti edere
nequeunt originem ecclesiarum suarum, nec evolvere
ordinem episcoporum suorum, per successiones ab apo­
stolis vel apostolicis viris decurrentem. Cf. Tert. Praescr.
cap. XXXII. At argumentatio, ex episcoporum ordine
sumpta, est mere historica.
Resp. Concessa majoris prima parte et altera negata
probationem antecedentis dist.: patres isto modo haereticos
confundunt, supposita assistentia S. Spiritus, conc.; ea ex­
clusa, nego. Circa usum traditionis historicae ante Nicaenam
synodum tria advertenda sunt, a) Patres illius aetatis
assistentiam Spiritus veritatis, ecclesiae promissam, hoc est,
ipsissimum fundamentum traditionis dogmaticae, expressis
verbis docuerunt. Ita Irenaeus ostendit in episcopis „cum
episcopatus successione charisma veritatis certum secundum
placitum Patris
,
**
Adv. haer. lib. IV. 26. Tertullianus hae­
reticorum insipientiam perstringit, quasi .neglexerit ollicium Dei villicus, Christi vicarius (id est, S. Spiritus),
sinens ecclesias aliter interim intelligere, aliter credere,
quod ipse per Apostolos praedicabat/ Praescr. cap. XXVIII.
Cf. supra, quaest. VIII. art. 3—4. b) Ex altera parte etiam
ab iis patribus, qui post Nicaena tempora scripserunt, cum
charismate infallibilitatis episcopatus successio vindicatur.
Quamobrern S. Augustinus: „tenet me in ecclesia ab ipsa
Sede Petri usque ad praesentem episcopatum successio sacer­
**
dotum.
Contra epist. fundam, n. 5. Cf. plura quaest.
art. 5.; et VU. 5. c) Cum traditio dogmatica successioque
magisterii sub assistentia Spiritus veritatis a multis haere­
ticis despiceretur, patres contra tales adversarios argumen­
tum traditionis saltem historicae urgebant, praesertim primis
ecclesiae saeculis, cum vel inviti apostolicam ecclesiarum
originem propemodum coram cernerent.
Do Groot, Sumina apologet. Ed tertia.

I()

Quaestio XIX. Art. III.

Obj. II. Fieri non potest, ut traditiones plurimae viva
voce conserventur. Atqui ecclesia Romana non unam
alteramve doctrinam traditam credit, sed traditiones pluri­
mas. Ita iit, ut traditiones integrae ad nos usque pervenire
nequeant.
liesp. Dist. maj.: id Heri non potest, solum inspecta
infirmitate humana, transeat; assistente Spiritu sancto, nego.
Et transeat minor. Utrum plurimae veritates ab initio viva
voce transmissae sint, an paucae, hic nihil ad rem. Sed
enim Christus, qui Spiritus sancti assistentium ecclesiae
nunquam defuturam spopondit, non minus multas veritates,
(piam pauciores conservare potest. Quod autem plurimas
traditiones esse dicunt, tria explicationis gratia adversa
sunto, a) Aliud sunt traditiones divinae, de quibus a nobis
agitur, aliud leges ecclesiasticae, quas, ob gubernandum
orbem catholicorum, pro diversis officiis et statibus conjunctim, non pro omnibus et singulis fidelibus, oportet esse
non paucas. l>) Neque omnes leges ecclesiasticae aposto­
lorum ore sunt proditae, sed utitur etiam ecclesia per de­
cursum temporum potestate legislativa sibi divinitus con­
cessa. c) Apostoli veritatem quidem revelatam totam
praedicarunt, sed multae explicationes et applicationes tem­
poribus procedentibus ab ecclesia S. Spiritu assistente factae
sunt, quas sane, cum Spiritus sanctus illius explicationis
sit principium efficiens, quolibet dubio seposito credere de­
bemus. Cf. quant. X. 4.
Instabis. Locus theologicus traditionis non est idem
atque loci auctoritatis ecclesiae catholicae, conciliorum
oecumenicorum et Romanorum Pontificum. At si traditiones
ecclesiae magisterio infallibiliter ad nos perveniant, locus
traditionis resolvitur in auctoritatem ecclesiae. Et vero
argumentum ex traditione propositum aut per se rem pro­
bat aut ex auctoritate ecclesiae talem doctrinam traditam
conservantis. Si primum, certitudo traditionum in ecclesiae
magisterio non collocatur; si alterum traditio, cum per se
argumentorum fons non sit, locis theologicis falso adnumeratur.
Iles/r Dist.: locus traditionis resolvitur in auctoritatem

Quaestio XIX, Art. IV.

771

ecclesiae tanquam in locum identicum, /c</o; tanquam in
proximam regulam fidei, conc. Proinde probatio objectionis
in majore corruit; quippe tertium relinquitur, videlicet:
traditionis argumentum probare quidem per se, non tamen
quasi proximam regulam fidei, sed ut locum proprium.
Quae responsio ex ipso conceptu traditionis dogmaticae —
de historica enim istic non habetur quaestio — videtur esse
obvia. Traditio nempe, cum sit verbum Dei non scriptum,
aeque et S. Scriptura est fons revelatae veritatis, remota
regula fidei. Per se igitur argumenta certa theologo praebet;
sed quoniam dubia oriri possunt, utrum traditiones sint
authenticae, aut quis sit verus illarum sensus, auctoritate
ecclesiae opus est, per (piam, uti per regulam proximam
quantum ad nos, liqueat traditionum transmissio integra
verusque sensus.
Articulus IV.

De regulis discernendi traditiones,
f

I. Regula suprema est sensus ecclesiae. 1° Cum
ecclesia quantum ad nos sit proxima fidei regula eademque
custos et interpres totius fidei, sequitur ut traditionum quo­
que auctoritas et sensus juxta proximam illam regulam,
(piae est ecclesia catholica, discernenda sint. Similes enim
sunt rationes, quibus Scripturae et traditionum explicationem
ad ecclesiam pertinere demonstratur.
2° Jansenistae et adversarii definitionis Vaticanae de
infallibilitate Pontificia supremam hanc regulam discernendi
traditiones neglexerunt, (piae ab Augustino vocatur catho­
licus sensus, De verbis Apost. serm. XIV. 20.; a Vine.
Lerin. ecclesiasticae intclligentiac auctoritas, Common, c. II.
Verum posito infallibili ecclesiae magisterio, nihil prius
aut antiquius ducere debemus, quam ut fundamentalis
regula traditionis dogmaticae teneatur; quod quo jure
liat, Leo XIII. docet his verbis: „Ipsi (ecclesiae) uni tam­
quam in deposito esse (Deus) jussit res omnes afflatu suo
hominibus enuntiatas; eam denique unam statuit inter­
pretem, vindicem, magistram veritatis et sapientissimam et
49*

Quaestio XIX, Art. IV.

certissimam, cujus praecepta aeque singuli aeque civitates
debeant audire et sequi.“ Encycl. Officio sanctissimo, 22. Dee.
1887. Cf. Sapientiae christianae, 11. Jan. 1890.
3° Sensus ecclesiae non primis duntaxat saeculis tan­
tam auctoritatem habuit, verum et hodierna ecclesia eam
habet, et habebit eam ecclesia usque ad consummationem
saeculi; S. Spiritus ecclesiam vivificat in aeternum; neque
unquam non erit cum ea divinus ille Auctor, de quo apo­
stolus: Jesus Christus heri, et hodie, ipse et in saecula. Hebr.
XIIL 8. Hac de causa S. Augustinus praeclare dixit: „Non
accipio quod de baptizandis haereticis beatus Cyprianus
sensit quia hoc ecclesia non accipit, pro qua beatu
Cyprianus sanguinem fudit/ Contra Crescon. lib. IL 32.
4° Sensus ecclesiae non unice consistit in consensu
omnium fidelium. Re quidem vera, ubi cunctorum fide­
lium, inclusa docenti ecclesia, de dogmate tradito consensus,
ibi tutissimum signum traditionis: sed regula fidei non
collocatur praecise in consensu omnium fidelium; nititur in
sensu ecclesiae, quem illi exprimunt, quorum munus est
docere cum auctoritate.
II. Quatuor regulae Cani, quibus theologo con­
stare possit, hoc aut illud dogma ab apostolis, docente
Christo aut S. Spiritu dictante, esse traditum, in suprema
regula commemorata nituntur. Istae vero regulae sunt:
1° Quod universa tenet ecclesia, nec conciliis institutum,
sed semper retentum est, non nisi auctoritate apostolica
traditum rectissime creditur. Cf. S. Aug. Contra Donatist.
lib. IV. 34.
2° Si quod fidei dogma patres ab initio secundum
suorum temporum successionem concordissime tenuerunt,
hujusque contrarium ut haereticum refutarunt, quod tamen
e sacris litteris non habetur, id nimirum per apostolicam
traditionem habet ecclesia. Exempla sunt perpetua B. Mariae
virginitas, certus evangeliorum numerus.
3° Si quicquam est nunc in ecclesia communi fidelium
consensione probatum, quod tamen humana potestas efficere
non potuit, id ex apostolorum traditione necessario deriva­
tum est.

Quaestio XIX. Art. IV

q

4° Si viri ecclesiastici aliquod dogma, vel unam quam­
libet consuetudinem uno ore testentur nos ab apostolis
accepisse, sine dubio certum argumentum est, ut ita esse
credamus.
/oc. theol. lib. III. 3. Cf. inter alios S. Iren.
Adv. haer. lib. 3—4; Tert. De praescr. cap. XXL
Ili. De regula Lerinensi: .quod ubique, quod
semper, quod ab omnibus.
*
4 1° Vincentius Lerinensis,
Common. cap. 11. exquirens, quonam modo possimus .certa
quadam et quasi generali ac regulari via catholicae lidei
veritatem ab haereticae pravitatis falsitate discernere
,
**
hanc
regulam docet: .magnopere curandum est ut id teneamus
quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est.
Hoc est etenim vere proprieque catholicum, quod ipsa vis
nominis ratioque declarat, quae omnia fere universaliter
comprehendit. Sed hoc ita demum liet, si sequamur uni­
versitatem, antiquitatem, consensionem.
**
2° Haec regula
intelligi potest aut in sensu allinnante, hoc esse dogma
lidei, quod ubique, semper et ab omnibus creditur: aut in
sensu negativo, quasi nihil posset esse credendum, nisi
quod dicto modo creditur: primus sensus verissimus est;
alter falsus, si de fide explicita interpreteris, sicut nonnulli
quandoque interpretati sunt. 3° Verum Vincentius fidei
explicationem in ecclesia egregie declarans: ..forsitan —
inquit — dicit aliquis: Xullusne ergo in ecclesia Christi
profectus habebitur? Habeatur plane, et maximus... Sed
ita tamen ut vere profectus sit ille fidei, non permutatio.
Siquidem ad profectum pertinet ut in semetipsum unaquae­
que res amplificetur; ad permutationem vero, ut aliquid
ex alio in aliud transvertatur. Crescat igitur oportet tam
singulorum (piam omnium, tam unius hominis quam totius
ecclesiae, aetatum ac saeculorum gradibus, intelligentia,
scientia, sapientia, sed in suo duntaxat genere, in eodem
scilicet dogmate, eodem sensu eademque sententia . . .
Kcclesia, sedula et cauta depositorum apud se dogmatum
custos, nihil in his unquam permutat, nihil minuit, nihil
addit, non amputat necessaria, non apponit superflua, non
amittit sua, non usurpat aliena; sed omni industria hoc
unum studet ut vetera fideliter sapienterque tractando, si

Quaestio XIX. Art. V.

(pia sunt illa antiquitus informata et inchoata, accuret et
poliat; si (pia jam expressa et enucleata, consolidet, fir­
met; si (pia jam confirmata et definita, custodiat. “ L. c.
cap. XXIII. Cf. Berthier, Tract, de locis theol. P. 1. lib. 1.1.:
Schrader, De. theologico testium fonte deque edito fidei testi­
monio seu traditione commentarius; Franzelin, De divina Tra­
ditione et Script.

De continuitate et evolutione doctrinae Christianae.
I. Status quaestionis. Inquirentes, utrum creden­
dorum numerus per ecclesiae magisterium augeri possit,
triplicem credendorum determinationem et propositionem
explicatiorem defendimus, atque progressum 1° ab univer­
salibus et complexis ad singularia et elementa constituentia; 2° ab intellectis obscurius aut simplicius enunliatis ad distinctius intelligenda et strictius declaranda;
3° a propositione, quae magis usu practico et consuetudine ecclesiarum constabat ad praedicationem disertam vel
solemnem definitionem. Negavimus autem ea, quae Chri­
stus ecclesiae suae credenda tradidit, mutari in se, quem­
admodum et eos refellere conati sumus, qui ecclesiam
a Christo constitutam in meliorem statum mutandam esse
arbitrantur. Of. p. 278 282 et 372— 379. Haec dein ipsa
de traditione disputatio firmitatem doctrinae Christianae
ejusdemque continuitatem, ab ecclesiae primordiis ad mundi
finem decurrentem, magis atque ex intima ecclesiae vita
declaravit. Cf. supra Quaest. VIII—IX. Proximum est,
ut hujusmodi continuitatis indolem cum aliquibus evolu­
tionis systematibus conferamus.
II. Conceptus de doctrinae Christianae evolu­
tione a catholici. Vetus protestantium orthodoxia cum
revelatione in Christo data ipsoque Dei Verbo meliorem
doctrinam lutioremque nullam esse firmissime crederet, ex
hoc principio verissimo duo falsa eruit. Namque primo
Dei verbum quod Libris sacris mandatum est, id solum
docuerunt esse tenendum; deinde nulla omnino doctrinae

(

Quaestio XIX, Art. V.

775

sacrae semina sub inihixu Spiritus sancti evolvenda ad­
miserunt, sed quidquid evolutionis a catholicis sanctum
habebatur, tanquam opus mere humanum rejecerunt. Nimis
saepe quod crevit, id corruptum esse conqueruntur.
Novis subinde modis moderni de evolutione religionis
judicarunt; quam evolutionem Hegel explicanti sese divinae
ideae subordinavit, Marx postea motui ideologico colli­
gavit, qui juxta placita materialism! historici oeconomicae
structurae se transformat. Alias evolutionis doctrinae Chri­
stianae causas Paulus, Strauss, Harnack et Sabatier ex­
cogitaverunt, sed id nihil ab eis mutatum, quod rationalistae antiquiores, uti G. Lessing et H. Reimarus jam prae­
ceperant, scilicet dogmata et alia quaecunque Christiana
religio profitetur supernaturalia, sacramenta, hierarchical!!
potestatem, aliud non esse quam additamenta mere hu­
mana et corruptionem aliquam simplicissimae religionis
Christi. Granum purum evangelicum hoc solum: Poeni­
temini, appropinquavit enim regnum Dei; aut juxta alios:
pietas filialis erga Deum. Duplex tamen hujus rationalism!
forma: intellectualis et mystica’, illa evolutionem intellectui
tribuit, haec affectui religioso. Utrique constat, ut cogi­
tationes hominum, ita cuncta dogmata fluere.1)
Rationalisme denique imbutus erat Güntherianismus
ab Antonio Günther, sacerdote catholico (1783—1863). Hic
enim evolutionis conceptum ita dilatavit, ut fidei mysteria
philosophiae progredienti adaequarentur, tanquam veritates,
quae quantum ad quod sunt, argumentis intrinsecis intelligi possunt et esse visa in se. Quae evolutionis opinio
quorsum mentes abducat, concilium Vaticanum monet,
statuens: „Neque enim fidei doctrina, quam Deus reve­
lavit, velut philosophicum inventum proposita est humanis
ingeniis perficienda, sed tanquam divinum depositum Christi
Sponsae tradita, fideliter custodienda et infallibiliter decla­
.
*
randa
Rursus: „Hinc sacrorum quoque dogmatum is
*) Incredulorum de evolutione doctrinae Christianae systema
inter alios propugnant Harnack, Dogmengeschichte ; A. Sabatier, 2wqiiisse d’une /diilosophie de la lleligion, et M. Hébert, //ΛόΖηΟ’οη de la
foi catholique (1905).

Γ
Quaestio XIX. Art. V.

sensus perpetuo est retinendus, quem semel declaravit
Sancta Mater Ecclesia, nec unquam ab eo sensu, altioris
intelligentiae specie et nomine, recedendum." Consfif. dogm.
Sess. III. cap. IV. Denique inter Canones ΙλΓ. 3. haec:
..Si quis dixerit, Heri posse, ut dogmatibus ab ecclesia
propositis, aliquando secundum progressum scientiae sen­
sus tribuendus sit alius ab eo, quem intellexit et intelligit
Ecclesia, anathema sit." Et sane evolutio, vi cujus my­
steria supernaturalia in naturalia cognoscibilia transmu­
tarentur, aliud non esset ac ipsius fidei destructio.
III. Evolutio doctrinae Christianae admittenda
est. Ante omnia aliquas doctorum virorumque praestan­
tium audiamus sententias.
S. Augustinus, In psalm. L1V. 22. ait: ..Multa enim
latebant in Scripturis; et cum praecisi essent haeretici,
quaestionibus agitaverunt Ecclesiam Dei: aperta sunt quae
latebant, et intellecta est voluntas Dei." Idem, De civ.
Dei. XVIII. 51.: „Inimici enim omnes Ecclesiae, quolibet
errore caecentur vel malitia depraventur, si accipiunt
potestatem corporaliter affligendi, exercent ejus patientiam,
si tantummodo male sentiendo adversantur, exercent ejus
sapientiam." — Leo M. E'p. 102.: ..Catholica fides nulla
sui parte est mutabilis . . . per ipsas adversantium exer­
citationes et validior semper efficitur et clarior." — Vincentius Lerinensis, in Commonitorio, ex (pio p. 773 senten­
tias aliquas protulimus, capite XXIII. evolutionem in
hunc modum describit: ..Imitetur animarum religio rationem
corporum, quae, licet annorum processu numeros suos
evolvant et explicent, eadem tamen, quae erant, perma­
nent. Multum interest inter pueritiae florem et senectutis
maturitatem, sed iidem ipsi fiunt senes, qui fuerant adoles­
centes . . . Quodsi humana species in aliquam deinceps
non sui generis vertatur effigiem, aut certe addatur quidpiam membrorum numero vel detrahatur, necesse est, ut
totum corpus vel intercidat vel prodigiosum fiat vel certe
debilitetur. Ita etiam Christianae religionis dogma sequatur
has decet profectuum leges, ut annis scilicet consolidetur,
dilatetur tempore, sublimetur aetate, incorruptum tamen

I

Quaestio XIX. Art. V.

illibatumque permaneat et universis partium suarum men­
suris cunctisque quasi membris ac sensibus propriis plenum
atque perfectum sit, quod nihil praeterea permutationis
admittat, nulla proprietatis dispendia, nullam definitionis
sustineat varietatem . . . Quodcunque igitur in hac eccle­
siae Dei agricultura tide patrum doctum est, hoc idem
floreat et maturescat, hoc idem proficiat et perficiatur/ —
S. Thom. I. II. 1. 9. ad 2.: „in omnibus svmbolis eadem
fidei veritas docetur. Sed ibi oportet populum diligentius
instrui de fidei veritate ubi errores insurgunt, ne fides
simplicium per haereticos corrumpatur. Et haec fuit causa
quare necesse. fuit edere plura symbola. Quae in nullo
differunt nisi quod in uno plenius explicantur quae in alio
continentur implicite, secundum quod exigebat haereti­
corum instantia/ — Atque ut aliarum, quibus idem ex­
ponitur, sententiarum summam faciam, doctrinam affero
Vaticanam: «Crescat igitur et multum vehementerque pro­
ficiat, tam singulorum, quam omnium, tam unius hominis,
quam totius Ecclesiae, aetatum et saeculorum gradibus,
intelligentia, scientia, sapientia: sed in suo dumtaxat
genere, in eodem scilicet dogmate, eodem sensu, eademque sententia/ Const. Dei Filius, cap. IV.
Etiam ipsa indoles ecclesiae continuitatem et evolu­
tionem, stabilitatem et motum postulat. Nam uti depo­
situm fidei custodiendum commissum ecclesiae Christi est.
ita ex eo deposito saeculorum omnium hominibus provi­
dere debet. Igitur societas viva est: viva infallibilitas:
vivum magisterium: peregrinatur in hoc saeculo, ut magnae
necessitatum varietati mentium et cordium respondeat.
Recentiores apologetae et theologi hunc vitae catho­
licae adspectum dignissimum habuerunt, cui perscrutandae
operam tribuerent. Cum enim multi saepe doctores incon­
stantiae et substantiali multarum haereseon mutationi sta­
bilitatem doctrinae catholicae ejusque identitatem oppo­
nerent, nostrates non pauci sapienter existimaverunt, fore
ut veritas catholica luce majori splendesceret, si non tan­
tum in immobilitate sua, seu stative, ut ajunt, verum etiam
in progressu suo, seu secundum conceptum dynamicum,

/78

Quaestio XIX, Art. V.

ipsam uberius demonstrarent. Cujus conceptus evolvendi
auctores habentur J. S. Drey (1777—1853), professor Tubingensis; J. A Moehler (1796—1838), auctor operis cele­
berrimi, (piod inscribitur Synibolik, et J. IL Newman, qui
sibi nondum catholico, dum opus De Evolutione doctrinae
Christianae componeret, ultimas contra religionem catho­
licam prae,judicatas opiniones ademit.1) Nullam inter pri­
maevam ecclesiam et hodiernam reperiri contradictionem,
haud dubie sub luce evolutionis magis apparet. Quod in
religione catholica mutatum esse dicebatur, nihil aliud
esse conspiciebatur quam continuata Christi vita in eccle­
sia; vita, inquam, Christi, qui per apostolos suos veritatum
sparsit semina, decursu saeculorum aperienda.-’)
IV. De processu evolutionis. In doctrinis religionis
catholicae tria considerari possunt, videlicet veritas positiva,
quam continet; valor negativus, quatenus errores contrario.'
excludit; valor moralis, prout vitam religiosam dirigit et
movet. Jam tria haêc, si rerum origines et fontem ma­
nantem quaerimus, a Christo profluunt, per quem Deus
mundo locutus est fideique thesaurum apostolis commisit.
Christus in ecclesia animisque singulorum operari non de­
sinit, hominum intellectum per fidei gratiam illuminans et
cordium penetralia movens, ut eam veritatem, in qua prae­
dicanda atque proponenda ecclesiae suae usque ad con­
summationem saeculi assistit, sincere amplectantur, devote
meditentur, caritatis operibus compleant. Exordium igitur
evolutionis doctrinalis ipseque fons clauditur, si doctrinam
ac veritates Christianas, quas Christus explicite docuerit et
quarum apostoli conscientiam habuerint, v. g. quantum
') Cf. Newman, Jn Essay on the development of Christian Doctrine,
pagina ultima, ubi auctor opus suum, nondum completum, afTeotuosissime concludit (6 Oct. 1845). — Jam antea in festo Purification^
1843 Newman suum de evolutione conceptum exposuerat in Ser­
mone, cujus titulus: The Theory of developments in religious Doctrine.
Postea in period. The contemporary Review, Oct. 1885 scripsit: The
Development of religious error.
’) Newman, Development of Christian Doctrine (ed. 1890), p. 31 —
32; J. v. Gorres, Die Triarier, p. 100 in Christo miratur Ejus »zentrale, wurzelhafte. genetische Worte".

Quaestio XIX, Ait. V.

779

ad fidem S.S. Trinitatis, Redemptionis, Sacramentorum et
quantum ad ecclesiae institutionem tantopere restrinxeris,
ut evolutionem in eodem dogmate et eadem sententia aut
revelationi novae adjudicare cogamur aut eam viribus mere
humanis et certaminis necessitatibus tanquam causae tri­
buere. Et vero revelationem, quantum ad fidem ecclesiae
in Christo adimpletam fuisse ante ostendimus; certamen
autem pro vita Christiana servanda, quamvis doctrinae
magis explicitae novarumque applicationum possit esse oc­
casio, vim tamen ad mysteria manifestanda supernaturalem
non habet. Si quis ergo contenderet, doctrinae catholicae
evolutionem ab hac unica primaevae ecclesiae procedere
idea: appropinquavit regnum Dei, nulla ratione intelligitur,
mysteria S.S. Trinitatis aliaque fidei catholicae mysteria a
quo fonte supernatural! manaverint. ()b eamque rem Loisy
in operibus, quae inscribuntur L'Evangile et Γ Eglise et Autour
d'un petit livre, doctrinae Christianae evolutionem explanare
non potuit.
Evolutionis promovendae plures variaeque causae, sive
directae sive indirectae assignantur: omnes tamen uni
causae principali subordinantur, Christo, qui S. Spiritum
suae promisit ecclesiae. Christi pia gratia intimus hominum
animus attingitur; neque doctorum tantum labores et stu­
dia, verum etiam sanctorum preces et suspiria simplicium
ad veritatem evolvendam cooperantur, Veritas enim, quam
ecclesia exterius proponit, interius per fidei gratiam sus­
cipitur et tanquam semen vivum in meditationibus excre­
scit. Ita ex commoto animo S. Francisci, coram cruce
ingemiscentis, expressiorem evangelicae paupertatis noti­
tiam progenitam novimus. Cooperatur indirecte philoso­
phia, cujus usus est multiplex, „ut sacra Theologia na­
turam, habitum, ingeniumque verae scientiae suscipiat
atque inducat". Leo XIII. Encycl. Aeterni Patris. Sub
influxu denique temporum ambitusque scientific! et socialis
atque etiam errorum et haereseon evolutio veritatis pro­
cedit, in quantum novarum quaestionum multitudo et
eorum, qui contradicunt et negant, aggressio vivam in
ecclesia veritatem ad novam sui manifestationem et acti-

780

:

•4*

Quaestio NIX, Art. V.

vitatem impellit. Nulla tamen unquam vera habetur evo­
lutio nisi cum principio suo homogenea. De hoc autem
principio Gone. Tridentinum, Sess. IV. haec: „Quod (Evan­
gelium) Dominus Noster J. C. proprio ore promulgavit,
deinde per suos apostolos tanquam fontem omnis et salu­
taris veritatis et morum disciplinae, omni creaturae prae­
dicari jussit. “
Hactenus de evolutionis initio et progressu. Restat, ut
de termino pauca dicam.
Fieri potest, ut doctrinae alicujus sese evolventis aut
non satis certa videatur veritas, aut non omnino fixa fir­
mitas, aut. non omnibus manifesta auctoritas. Re quidem
vera non desunt regulae, quibus evolutio genuina a cor­
ruptione secernatur, sed mentes fidelium absolutum quod­
dam diligunt critérium.1) Praeterea formulae, quibus doctores et fideles explicatiorem alicujus veritatis conceptum
exprimunt, differre inter se poterunt, atque confusae ita
diffluere, ut fixa norma atque unitatis vinculum desideretur.
Postremo doctrinae, si qua jam praxi dignificatur, sanctio­
nem majorem addet magisterii ecclesiastici declaratio.2)
Ita dogma Immaculatae Conceptionis B. Μ. V., dum antea
in ecclesia aderat ut viva realitas, tempore suo solemni
judicio definitum est.
Porro terminari doctrinae alicujus evolutionem dici­
mus, quando ipsam definit ecclesia. Tunc enim processus
persolvitur 1° in ordine intellectuali positive, in quantum
stabilitur veritas, et negative seu prohibitive, in quantum
error damnatur; 2° in ordine morali, quoniam praxis jam
habet, quod constanter firmissimeque’sequatur et quod in
via vitae ut novam lucem indefectibilem respiciat. Neque
') Newman, Development of Christian doctrine, ch. V. has septeni
genuinarum evolutionum notas indicat: 1" Preservation of its Type;
2" Continuity of its Principles; 3° Its Power of Assimilation; 4* Its
Logical Sequence; 5° Anticipation of its Future 6° Conservative
Action upon its Past: 7° Its Chronic Vigour.
Auctor per totarn secundam operis Partem, p. 169—444, in his notis exponendis
versatur.
) H. Hurter, TheOl dogm. Comp. I. p. 171 —

Quaestio XIX, Art, V.

781

audiendi sunt , qui censent, formulis dogmaticis valorem
dumtaxat moralem tribuendum esse, nullum theoreticum.';
Dogmata verba vitae sunt, ita tamen, ut sanctificent in
veritate.2)
Ab altera parte considerandum est, quid absoluti in
dogmate profiteamur. (Quis non fateatur, veritatem reve­
latam nullis formulis adaequate exprimi posse? Et vero
per fidem non apprehendimus veritatem primam sicut in
se est. Quare Aquinas: ..impossibile est nobis aliter super') Ita Ed. Le Roy. qui suam opinionem inter alia his illustrat:
.Dieu est personnel" veut dire: „comportez-vous dans vos relations
avec Dieu comme dans vos relations avec une personne humaine.
Pareillement: „Jésus est rescuscité" veut dire: Soyez par rapport
à lui comme vous auriez été avant sa mort, comme vous êtes visà-vis d’un contemporain. — In period. La Quinzaine, 1905, 16 Avril.
’) B. Alio verissime ait: „Pour nous enfin, en son double élé­
ment, intellectuel et moral, le dogme est immuable en substance:
et, en son double élément aussi, le dogme est sujet à une évolution
accidentelle. Tantôt c’est l’évolution morale qui précède l’autre,
tantôt c’est l’évolution spéculative. Mais, en tout cas. ce dogme
est une vérité de l’ordre intellectuel avant d’être de l’ordre affectif,
et c'est précisément sa consistance spéculative qui le rend si divi­
nement sûr pour la direction de la vie.“ Rev. Thorn. 1905, JuilletAoût, p. 276. — Azidesis in eodem period. 1905 A. Gardeil, La Cré­
dibilité. — Newman similiter: „Knowledge must ever precede the
exercise of the affections. We feel gratitude and love, we feel
indignation and dislike, when we have the informations actually
put before us which are to kindle those several emotions. We love
our parents, as our parents, when we know them to be our parents;
we must know concerning God, before we can feel love, fear, hope,
or trust towards Him ... It seems a truism to say. yet it is all
that I have been saying, that in religion the imagination and affe­
ctions should always be under the control of reason. Theology
may stand as a substantive science, though it be without the life
of religion, but religion cannot maintain its ground at all without
theology. Sentiment, whether imaginative of emotional, falls back
upon the intellect for its stay, when sense cannot be called into
exercise; and it is inthis way that devotion falls back upon dogma.“
An Essay in aid of a Grammar of Assent (edit. 1892), p. 120—121. —
Idem, Development of Christian Doctrine (7. edit·.), p 325—354, seu apud
II. Bremond, Newman, Le développement du dogme Chrétien, p. 232—
235; Idea of a University (ed. 1898), p. 19—71.

782

Quaestio XX, Art. I.

lucere divinum radium, nisi circum velatum varietate sa­
crorum velaminum. Itaque iis, qui nomina et formulas
adaequatas quaerunt, respondemus mysteria, quae credi­
mus, esse ineffabilia. Cf. S. Thom. I. q. 12 — 13., II. 11. q. 1.
Neque Romanorum Pontificum et Conciliorum definitiones
eo sensu cujuscunque evolutionis terminum esse asserui­
mus, ut reflexionis labor, sub Christo capite atque dirigente
Spiritu Sancto, qui est cor ecclesiae, doctrinam definitam
sub alio respectu attingere nequeat. Hoc unum affirmamus,
dogmata et veritates infallibili ecclesiae magisterio defini­
tas, sub eo respectu, quo definitae sunt, mutari non posse.1)
Haec est illa evolutio et vita veritatis, haec illa tra­
ditionis et progressus sacrata unio, quae vigere non potest,
nisi in ea ecclesia, cui fidei depositum cum infallibilitatis
charismate divinitus concessum esse vidimus.

De sanctis Patribus.
Sextus locus theologicus patrum auctoritate continetur.
Gravissima haec quidem; docent enim ipsimet patres veram
Codicum sacrorum expositionem et traditam ecclesiae fidem
divinam, sed ita docent, ut eorum in docendo auctoritas
a Christo et ecclesia avelli omnino nequeat. Nam de do­
ctrina fidei agitur. „Spiritualis autem doctrinae et fidei
primus et principalis doctor est Christus . . . Unde mani­
festum est quod in Christo excellentissime fuerunt omnes
gratiae gratis datae, sicut in primo et principali fidei doctore." S. Thom. HI. 7. Porro Christi magisterium ab
‘) Newrnan, Development of Christian Doctrine, p. 325 memorat:
The principle of dogma, that is, supernatural truths irrevocably
committed to human language, imperfect because it is human, but
definitive and necessary because given from above/

Quaestio XX, Art. I.

7 S3

ecclesia continuatur; praestantes fidei ecclesiae testes sancti
patres habentur. Itaque quaerendum est:
Primo. Utrum consensus omnium patrum de doctrina,
fidei theologo certum praestet argumentum.
Secundo. De auctoritate patrum, si singillatim specten­
tur, in doctrina fidei.
Tertio. De regulis veri usus sanctorum patrum.
.Articulus I.

Utrum consensus omnium patrum de doctrina fidei
theologo certum praestet argumentum.
I. De titulo sancti patris. Patres sensu proprio
dicuntur scriptores illi ecclesiastici, qui doctrina orthodoxa, san­
ctimonia, antiquitate notabiles ab ecclesia approbati sunt. Qui
istas qualitates 1° doctrinam orthodoxam, 2° sanctitatem
vitae, 3° antiquitatem, 4° ecclesiae approbationem habent,
illi vere patres ecclesiae sunt: doctrina enim et exemplis
ecclesiam, adjuvante Christo, primo genuisse et enutrivisse
censentur. Cf. S. Thom. Expos, in I. Cor. cap. IV. 15.
Titulus autem patris *fidei S. Thomae, quia „solius Christi
est“, displicet. Contra errores Graecorum, in fine.
Ob defectum doctrinae orthodoxae vel sanctitatis Cle­
mens Alexandrinus, Origenes, Tertullianus, Eusebius Cae­
sariensis, Theodoretus Cyrensis patres non habentur, sed
scriptores ecclesiastici.
Patres in tres aetates distribuuntur, quarum prima
priorum trium saeculorum (70—325) patres complectitur.
Inter eos apostolorum discipuli eminent, qui nomine patrutn
apostolicorum decorantur, S. Clemens Romanus; auctor epi­
stolae, qui dicitur S. Barnabae; S. Ignatius Antiochenus:
S. Polycarpus; auctor Martyrii Polycarpi; auctor epistolae
ad Diognetum; Papias; Hermas. Altera aetas ad obitum
S. Leonis M. (j· 461) pertingit; tertia in ecclesia Latina
clauditur a S. Gregorio M. (f 604), in ecclesia Graeca a
S. Joanne Damasceno (f 754). Ab aliis tamen secunda
aetas ad Gregorium M. et Joannem Damascenum, tertia ad
S. Bernardum extenditur, qui novissimus patrum appellatur.

784

Quaestio XX, Art. I.

II. De titulo doctoris ecclesiae. 10 Doctores eccle­
siae sunt scriptores ecclesiastici, doctrina orthodoxa, eruditione,
sanctimonia praestantes, qui ab ecclesia doctores ecclesiae decla­
rati sunt. Ex quo perspicuum est, in doctore eruditionem
eminentem viceni antiquitatis praestare; patris vero nomine,
etiamsi tantae eruditionis non videatur, illuni tamen insig­
niri, qui ceteris qualitatibus doctrinae canitiem adjungit,
quam Aegyptius ille Graecis abjudicat. ^Juvenes — in­
quit — estis omnes quod ad animas spectat. Nam nullam
in his habetis ex antiqua auditione veterem opinionem,
neque doctrinam, quae temporis diuturnitate canitiem con­
traxerit/4 Plato, Tim. Cf. Petav. Dogm. theol. Proleg.
cap. II.; Fessler, Institutiones patrologiae, quas denuo recen­
suit Jungmann, 1890.
2° In numerum igitur doctorum viri sancti doctique
omnium aetatum ab ecclesia adscisci possunt, a) Patres
et doctores per eminentiam habentur quatuor Latini, Am­
brosius, Hieronymus, Augustinus et Gregorius M., nec non
quatuor Graeci, Athanasius. Basilius, Gregorius Nazianzenus
et Chrysostomus. b) Patres et doctores sunt et Leo M.,
Hilarius Picta vinus, Petrus Chrysologus, Joannes Damas­
cenus etc. c) Ex sanctis aetatis recentioris declarati sunt
doctores Thomas Aquinas a Pio V. (1567), Bonaventura a
Sixto V. (1588), Alphonsus M. de Liguori a Pio IX. (1871),
Franciscus Salesius ab eodem Pontifice (1877). — Cf. Bened. XIV., De servorum Dei beatif. lib. IV. p. II. 11.
Semel ad totam hanc quaestionem dicamus, sanctorum
patrum numero in his controversiis etiam illos scriptores
ecclesiasticos conjungi, qui, uti ecclesiae doctores, ad patres
propius accedunt.
III. De variis modis, quibus sancti patres con­
siderari possunt. 1° Patres considerari possunt ut testes
doctrinae ecclesiae vel ut doctores privati. 2° In patribus
citandis adduci potest a) patris unius aut alterius proprium
placitum, b) plurium consensus, c) omnium concors sen­
tentia. 3° Inter patres sunt duo disputationum genera,
alterum earum rerum, quae vere ad fidem spectant, alterum
earum, quae nec fidei dogmata sunt, neque ex illis deri-

Quaestio XX, Art. I

785

vantur. 4° In eadem disputatione patres alia argumenta
ex penu fidei, alia ex philosophia proferunt. Cf. Canum,
De loc. theol. VII. 2. In hac thesi auctoritas patrum de­
fenditur, in quantum sunt a) testes doctrinae ecclesiae.
b) per omnium concordem sententiam, c) in rebus fidei et
morum.
IV. Adversarii. Plurimi protestantes auctoritatem
patrum, etsi tot ac talium virorum praestantissimorum
scripta non plane et omnino contempserint, pro eo ac de­
buerunt, non prorsus venerati sunt. Namque 10 principia
illa spiritus privati et solius sufficientisque Scripturae sicut
ecclesiae ita et patrum quamlibet auctoritatem decisicam
stirpitus auferunt. 2° Luther et Calvinus arbitrantur fieri
posse, ut unanimis patrum doctrina cum Christo discordet.
Ille nimirum affirmat: ..Mille Cyprianos, mille Augustinos
nihil valere, nisi aeterno Dei verbo concordent, Contra
regem Angliae; hic autem: „Sic tamen in eorum (patrum)
scriptis versamur, ut semper meminerimus, omnia nostra
esse, quae nobis serviant non dominentur; nos autem
unius Christi,, cui per omnia
w.sine exceptione, parendum
est/ Instit. Praef. — Dein Dallaeus, J. Clericus et Basnage vim consensus communis patrum debilitare conati
sunt, atque ex nuperrimis Pédezert, Le Témoignage des Pères,
1892.
V. Decretum Tridentinum: ,,ad coercenda petulan­
tia ingenia, (S. Synodus) decernit, ut nemo, suae pruden­
tiae innixus, in rebus fidei et morum ad aedificationem
doctrinae Christianae pertinentium, sacram scripturam ad
suos sensus contorquens, contra eum sensum, quem tenuit
et tenet sancta mater Ecclesia, cujus est judicare de vero
sensu et interpretatione scripturarum sanctarum, aut etiam
contra unanimem consensum patrum, ipsam scripturam
sacram interpretari audeat/ Sess. IV; cf. prof, fidei
Pii IV.

Thesis:

Unanimis patrum consensus de doctrina fidei
theologo certum argumentum praestat.
Do Groot, Summa apologet. Ed. terlia.

786

Quaestio XX, Art. I.

Argumenta.

Arg. I.

A'.r X. Scriptura, a) Ad ecclesiae patres

optimo jure creduntur spectare Christi verba: Vos estis sal
terrae. — Vos estis lux mundi. Matth. V. 13, 14. Porro si
patres omnes in doctrina fidei, hoc est, in rebus fidei et
morum deficerent, sal terrae et lux mundi non essent. Re­
pugnat igitur, patres simul omnes in rebus fidei et morum
errare. Explicatur major. Etsi verba Christi proxime ad
apostolos perlinent, ad patres tamen, quos Providentia di­
vina prae ceteris doctores et institutores ecclesiae delegit,
eadem verba extendi videntur. Unde S. Thomas: „sal, id
est praedicator, vel praelatus, vel doctor.4 Comm, in
Matth. 1. c.
b) Quod divinitus datur in aedificationem corporis Christi,
seu ecclesiae, penitus non corruet. Patres autem divinitus
dantur ad aedificationem ecclesiae. Itaque penitus cor­
ruere, hoc est, omnes simul in fide errare, non possunt.
Prob. min. ex Ephes. IV. 11 —12.: Et ipse dedit quosdam qui­
dem Apostolos, quosdam autem Prophetas, alios vero Evangeli­
stas, alios autem pastores et doctores, ad consummationem san­
ctorum, in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi.
Apostolus iterum: Et quosdam quidem posuit Deus in Ecclesia
primum Apostolos, secundo Prophetas, tertio Doctores. I. Cor.
XII. 28. Et explico. S. Scriptura in primo textu duo
munia: pastores et doctores, conjungens, explicite praelatos,
hoc est, doctores fidei authenticos designat. Cf. S. Thom.
In Ephes. IV. lect. 4.; Franzelin, De dic. trad. thes. 25.
Doctores alterius textus, etiamsi hoc vocabulo hic episcopos
designari non censeas, sub episcopis tamen suis, cum essent
presbyteri, scripserunt. In utroque casu patres, quoniam
ad ecclesiae aedificationem dati sunt, omnes simul in fide
errare non potuerunt.
Arg. 11. Doctrina ecclesiae praestat certissimum et
infallibile argumentum. Atqui unanimis patrum consensus
ecclesiae, quam in fide et moribus nunquam errare suo
loco ostendimus, doctrinam exprimit. Quo in genere tria
pensanda sunt.

Quaestio XX, Art. I

787

a) Patres sancti simul omnes ecclesiae doctrinam scire
potuerunt, cum essent docti et tenaces fidei investigatores,
eamque exprimere voluerunt, cum essent sancti. Ergo
fieri non potest, ut in testando ecclesiae doctrinam omnes
decepti sint.
b) Fieri non potest, ut illi testes ecclesiae doctrinam
perverse exprimant, quos ipsa ecclesia approbat. Atqui
patres, in doctrina qualibet fidei consentientes, ab ecclesia
approbantur. Jdt vero approbantur tum implicite, quia
eorum doctrina publica nusquam et nunquam ab ecclesia
improbatur; tum expresse, quia ecclesia universalis nun­
quam non professa est, se sequi unanimem consensum
patrum.
c) Patres, cum essent Spiritu divino repleti et mundo
corde, tanto ad veram doctrinam exprimendam lumine col­
lustrati videntur, ut. eorum omnium consensu nihil censeatur
esse certius.
Arg. L1I. Ex veterum testimoniis, a) S Irenaeus, Adv.
haer. et Tertullianus, De praeser. manifesto docent, eorum
omnino tenendam esse doctrinam, qui praedicatae in ecclesia
fidei sunt testes authentici. S. Hieronymus ait: „Doctores
ecclesiae non tam ipsi docent, quam in ipsis Deus, rector
et habitator illorum, qui sibi eos utilia vasa formavit et
sancta templa construxit/ In Ep. ad Gal. cap. 1. 11—12.
Augustinus: „Qui vero ab unanimi patrum consensu dis­
cedit, ab universa ecclesia discedit.“ — „Qui sanctos patres
rejicit, fatetur, se universam ecclesiam rejicere.“ Contra
-Julian. Pelag. lib 11. 38. S. Athanasius de fide Nicaena:
„nos quidem demonstravimus istiusmodi sententiam a patri­
bus ad patres quasi per manus esse traditam. Vos autem,
o novi -Judaei et Caiphae discipuli, quos demum assertio­
num vestrarum patres ostendere valetis? Ne unum qui­
dem e prudentibus et cordatis nominare potestis. Cuncti
vos aversantur/ De deer. Sic. syn. cap. XXVI1. S. BasiHus: ..Patrum vestigiis non insistere nec sua sententia
vocem illorum potiorem ducere, res est, reprehensione
digna, ut plena arrogantiae/ Ep. 52. n. 1. Cf. Cyrill. Alex.

788

Quaestio XX, Art. I.

Ad anathem. VI IL: Zosim. ep. ·").; Vine. Lerin. Common.
cap. XXXIX. etc.
b) Ex conciliis. Concilia oecumenica, Xicdenum (cf.
S. Athan. ep. ad Afros, n. 6.), Cpolitanum I. (cf. Socrat. H. E.
ad a 381), Ephesinum, omnia denique oecumenica concilia
passim fidem ex patribus probant; patrum fidem tenendam
docent; ut quis iis obloquatur, non patiuntur. Quare patres
Ephesini id credendum affirmant, „quod sacra sibi consen­
tiens patrum tenuisset antiquitas". Act. I. Patres Chalcedonenses decreta sua firmissima esse his verbis significant:
„Docuerunt enim patres, et in scriptis custodiuntur, quae
ab eis sunt exposita, et citra ea dicere non possumus.
**
Act. II. Cf. Conc. Nicaen II. Act. IV.; Cpolitanum IV.
Act. X. can. I. etc.; Fratres a Walenburch, Tractatus Γ.
De perpetua probatione fidei per testes.
Quaeres 1. Quando communis patrum consensus adesse
censeatur.
liesp. a) Unanimis patrum consensus, ut verbis utar
card. Perronii, cumulate probatus aestimari debet, cum sin­
gularum nationum eminentissimi in alicujus rei assertione
consentiunt, ita ut inter illos nemo, qui semper orthodoxus
orthodoxis semper adhaesit, dissentiat, b) Unanimis patrum
consensus constat, si patres citati sunt tales, ut illos non
aliud vere sensisse quam ceteros omnes collegas suos nemo
dubitet. Cf. A inc. Lerin. Common, cap. XXX. c) S. Augu­
stinus ex Occidentalium patrum communi mente idem sen­
tientibus hunc in modum argumentatur: „Puto tibi eam
orbis partem sufficere debere, in qua primum apostolorum
suorum voluit Dominus gloriosissimo martyrio coronare . . .
Non est ergo cur provoces ad Orientis antistites, quia et
ipsi utique Christiani sunt, et utriusque partis terrarum
fides ista una est, quia et fides ista Christiana est." Contra
Julian. Pelag. lib. I. 4.
Quaeres II. Quaenam sint regulae judicandi, utrum
patres loquantur vel ut i traditionis et fidei testes.
liesp. Patres ut testes traditionis fideique ecclesiae
loqui censentur, a) si id vel expresse vel aequivalenter
affirmant, puta hac formula: credimus cum ecclesia catholica;

Quaestio XX, Art. I.

789

b) si doctrinam aliquam ut ab omnibus credendam incul­
cant; c) si doctrinam contrariam tanquam haereticam aut
receptae in ecclesia doctrinae repugnantem explodunt;
d) si nunquam quemquam aliter sentire patiuntur.
Quaeres III. Quid statuendum sit de certitudine argu­
menti, si patres ad unum omnes qua de re consentiunt.
liesp. a) Si patres aliquod doctrinae caput formula
quadam, ad regulas modo enumeratas referenda, proponunt,
eorum consensus unanimis argumentum infallibiliter certum
suppeditat, b) Si vero doctrina quaepiam ratione quidem
suae materiae ad fidem et mores pertinet, sed ut ab omni­
bus tenenda non proponitur, omnium patrum in eo genere
auctoritas argumentum theologice certum praebere videtur.
Cf. quaest. IX. art. 6.
Quaeres IV. Quaenam sit patrum auctoritas, si doctri­
nam fidei ut doctores privati exponunt.
Resp. Patres ut doctores privati auctoritatem habent
suorum argumentorum. Patres autem ut doctores privati
loquuntur, quando non ex traditione et doctrina ecclesiae,
sed e ratione propria aliquid asserunt. Verum si patres
consensu unanimi doctrinae caput aliquod ad fidem Chri­
stianam pertinere pro certo affirmant, hoc ipso eorum effata
non a doctoribns privatis prodiise constat.
Objectiones.

Obj. 1. Errare in fide potest, qui non est infallibilis.
Nullus autem pater est infallibilis. Ergo omnes simul
patres in fide errare possunt.
Resp. Dist. minorem: nullus pater est infallibilis seor­
sum, conc.; patres simul omnes non sunt infallibiles, subdist.:
ut doctores privati, conc.; ut testes fidei ecclesiae, nego.
Patrum omnium auctoritas in eo maxime nititur, quod
eorum consensus fidem exprimit ecclesiae, cui infallibilitatis
charisma datum est divinitus. Quare S. Thomas: nIpsa
doctrina catholicorum doctorum ab Ecclesia catholica
auctoritatem habet/ IL II. 10. 12.
Instabis. Probare per patres ecclesiam, per ecclesiam

790

patres, est petitio principii. Atqui catholici per patres
probant ecclesiam, quae patres approbatione sua facit.
Resp. Dist. maj : est petitio principii, si hoc liat sub
eodem respectu, conc.; sub diverso, nego. Et dist. minorem :
catholici probant ecclesiam per patres, ut sunt testes hi­
storici, conc.; ut sunt patres, ab ecclesia approbati, nego.
Similiter alteram minoris partem dist.: ecclesia patres appro­
batione sua facit praecise testes historicos, nego; testes
suae fidei authenticos, subdist.: perspectis in eo genere
meritis approbati, conc.; temere, nego. Captiosa nobis ob­
jici, satis apparet. Probantes enim religionis catholicae
veritatem et ecclesiae auctoritatem, catholici patres tan­
quam testes historicos adversus acatholicos citant; inter eos
autem, qui ecclesiae auctoritatem admittunt, patres adducun­
tur ut testes fidei, quam profitetur ecclesia.
Obj. II. Usu venit, ut patres in doctrina fidei ab in­
vicem dissentiant. Ergo locus ex patrum auctoritate nullum
argumentum certum theologo subministrat.
Reap. Dist. antec.: patres in doctrina fidei ab invicem
dissentiunt, dist.: in fide definita, nego; in fide nondum de­
finita, subdist.: quandoque et in aliquibus, conc.·, semper et
in omnibus, nego. Nemo sane dixerit, ob discordem patrum
in aliquibus sententiam, argumentum ex eorundem con­
cordi de aliis rebus doctrina quidpiam infirmari.
Instabis. Patres omnes simul ante concilium Nicaenum
in fide errarunt. Patrum igitur unanimis consensus parum
valet ad fidem comprobandam. Prob. antec. ex falsa opinione
de regno Christi millenario, quam patres ante saeculum IV.
secuti sunt.
Resp. Nego antec. Probationem antecedentis dist.:
patres secuti sunt opinionem millenarii regni crassam, nego:
moderatiorem, subdist.: eam opinionem patres aliqui secuti
sunt et ex judicio privato, conc.; omnes simul et ex doctrina
ecclesiae universalis, nego. Hic ob oculos habete, quae
sequuntur.
a) Doctrina millenaria seu chiliasmus duplex est.
1° Chiliasmus crassus „Cerinthianorum, qui in ultima felici­
tate post resurrectionem mille annos in regno Christi secun-

Quaestio XX, Art. 1.

791

dum carnales ventris voluptates fabulantur futuros4, prout
error ille ab Aquinate, C. Gent., lib. III. 27. describitur;
cui errori admixta est restituendi Judaicarum caeremonia­
rum exspectatio. 2° Chiliasmus moderatior, cujus propug­
natores, rejectis formis carnali et caeremoniali, doctrinae
substantiam retinuerunt, asserentes, «primam resurrectionem
futuram esse mortuorum, ut cum Christo mille annis in
terra regnarent4. S. Thom. Sent. IV. dist. 43. q. 1. art. 3.
sol. 1. ad 4.; cf. Supplem. quaest. LXXVII 1. ad 4.
b) Opinio millenariorum substantialiter, etiam amota
fabula carnalium cupiditatum cultusque Judaici, jam dudum
in ecclesia catholica explosa est tanquam error manifestus
et abusus verborum Apoc. XX. 4.1) Utrum vero doctrina
illa non tantum erronea, verum etiam haeretica dicenda sit.
dubitatur: at regnum mille annorum, quod in terris post
generale judicium fore perhibent, contrarium videtur con­
cilio Florentino, quod decrevit, animas immaculatas aut
purgatas ,.in coelum mox recipi, et intueri clare ipsum
Deum trinum et unum".
c) Doctrina Papiae, Justini, Irenaei, Tertulliani, Metho­
dii, Nepotis, episcopi Aegyptii. Victorini Petaviensis, Com­
modiani, Lactantii, qui ante tempora Nicaena chiliasmum
docuisse censentur, auctoritatem consensus communis in
testificanda ecclesiae fide non habent. Etenim 1° ipse
S. Justinus Tryphoni scribit: «multos vero etiam qui purae
piaeque sunt Christianorum sententiae, hoc non agnoscere
tibi significavit4, Dial, cum Tryphone, cap. LXXX.; atque
Tatianus, Athenagoras, Theophilus, aetati huic suppares,
chiliasmi immunes sunt. 2" Posthac Cajus, presbyter Ro­
manus, millenarios confutavit (Eus. E. II. lib. III. 28):
similiter Origenes, De. princip. lib. II. 11: Dionysius Ale­
xandrinus, De promissionibus adv. Nepotem, apud Eus. E. H.
lib. II. 24 ; quin imo nonnulli eo progressi sunt, ut Apocalypseos, quod ipsis videretur ehiliasmo favere, non Joan*) Cf. S. Thom. locis cit. ; Natal. Alex. In saec. I. diss. XXVIII.
art. 2.; Eranzelin, De div. trad. thés. XVI.: Muzarelli, Diss. III. De
regno Millenario.

Quaestio XX, Art. I.

nem apostolum sed alium Joannem, virum apostolorum
coaevum, auctorem esse contenderent. Eus. 1. c. 25. 3° Pa­
tres chiliastae sunt a ceteris sejuncti, quippe quibus ex ante­
cessoribus, Clemente Romano, Ignatio, Polycarpo, Herma,
auctore epistolae ad Diognetum, faveat nemo; ex coaevis
adversentur viri gravissimi, ex successoribus jam inde a
saeculo IV. patres simul omnes. 4° Chiliasmus saeculo 11.
in Asia minori Papiam, episcopum Hierapolitanum, aucto­
rem habuit. ..Haec quidem — ait Eusebius — existimo
ipsum apostolicis narrationibus praepostere intellectis sup­
posuisse, cum quae in symbolis mystice ab eis dicta erant,
non perspexisset/ O. c. lib. III. 39. S. Augustinus omnes
erroris illius stirpes ejecit.1)
Urgebis. Patres antenicaeni fere omnes Arianismo praelusisse videntur.
Resp. Dist. antec.: patres antenicaeni in hoc ipso dog­
mate errarunt, nego; in aliquo modo enuntiandi dogma,
subdist.: aliqui in quibusdam effatis, seorsum consideratis,
transeat; si contextum et adjuncta respicias, nego. Cujus
quidem responsionis ut veritas comprehendatur, tria in
patribus antenicaenis observanda sunt:
a) Patres, qui Nicaeni concilii tempus antecesserunt.
Christi divinitatem tam aperte et egregie docuerunt, ut
1° patres Nicaeni non nisi doctrinam, ab ipsis traditam,
solemniter definiendam censuerint, et 2° ut populus Chri­
stianus, utique ab iis patribus per saecula duo edoctus,
Arium horruerit. Cf. S. A than. De decret. Xie. syn. cap. 111.;
S. Aug. De Trin. lib. I. 7.
b) Si patres aliquot, ipsam dogmatis substantiam tenen­
tes, in consectariis quibusdam nonnihil a regula deflexerint.
vel alii, re prorsus consentientes, enuntiandi tantum modo
peccaverint, optimo tamen jure Petavius judicat, eos
«tametsi quaedam in usu cavenda de mysterio hoc nostro
suis in libris adsperserint, alia quoque sana, et consentanea
catholicae regulae iisdem in scriptis edidisse; tum in illis
') Cf. J. lixeront, Hist, des dogm. I: La théologie anténicéenne, et
L. Gry, Le Millénarisme dans son origine et son développement (1904).

Quaestio XX, Art. 1

793

ipsis, quae abhorrentia videntur, elucere nihilominus com­
munis, et integrae professionis summam/ Enimvero haec,
si diligentius exquiras, distincte consideranda sunt, lustratis
patrum illorum effatis singulis; ideo remittitur res ad viros
eruditos, qui de quaestione plene cumulateque disputarunt.1)
c) Quod ad verborum delectum attinet, ex S. Thoma
facile perspicitur, cur patres saeculi IV. et V. hac in re
limatiores fuisse oporteret illis antiquioribus: „errores — in­
quit — circa fidem exorti occasionem dederunt sanctis
Ecclesiae Doctoribus ut ea quae sunt fidei, majori circum­
spectione traderent, ad eliminandos errores exortos; sicut
patet quod sancti Doctores qui fuerunt ante errorem Arii,
non ita expresse locuti sunt de unitate divinae essentiae,
sicut Doctores sequentes: et simile de aliis contingit er­
roribus: quod non solum in diversis Doctoribus, sed in uno
egregio Doctorum Augustino expresse apparet. Nam in
suis libris quos post exortam Pelagianorum haeresim edi­
dit, cautius locutus est de potestate liberi arbitrii quam in
libris quos edidit ante praedictae haeresis ortum . . . Et
ideo non est mirum, si moderni fidei Doctores post varios
errores exortos, cautius et quasi elimatius loquuntur circa
doctrinam fidei, ad omnem haeresim evitandam/ Contra
errores Graec., prooeni.
Obj. III. Uni Christo parendum est. Christus autem
per Scripturas nos docet. Patrum ergo nulla est auctoritas.
liesp Dist. maj.: Christo parendum est et ecclesiae
rectoribus, a Christo constitutis, conc.; illis seclusis, nego.
Et dist. min.: Christus per Scripturas fidem nos edocet, et
per ecclesiam Scripturarum interpretatricem, conc.; ecclesia
exclusa, nego. Fidei principalem primumque doctorem
Christum agnoscimus; Christus autem ecclesiae ministerio
utitur, ut fidem hominibus proponat; unanimis vero patrum
consensus doctrinam ecclesiae, hoc est Christi, per ecclesiam
loquentis, exprimit.
') Cf. Petav. De Trin. praef. ; Nat. Alex Sare. Π. et III. pas­
sim; Sohwane, Doymongeschichte der vorniciinischen Zeit ; Ginoulhiac,
Hist, du dogme catholique ; Th. de Regnon, Etude de théologie positive
sur la Sainte Trinité; J. Tixeront, Hist. des dogmes I.

794

Quaestio XX, Art. I

Instabis. Illos patres audire oportet, (piorum fides
magis pura et sincera fuit. Tales autem sunt patres saeculi
I—IV., tanquam melioris adhuc aetatis. Illos igitur limites
primordiales ne transgrediamur, prudentia admonet. Prob.
min. Ut plurimum res, prout a sua origine recedunt, in
pejus ruunt; patres ergo, prout ad Christum, originem suam,
accedunt, fide digniores habentur.
Jlesp. Nego min. Probationem dist.: illa corruptio lo­
cum habet in rebus mere humanis, transeat; in ecclesia,
nego. Et dist. conseq : patres quo antiquiores eo fide dig­
niores sunt, polemice, conc.; theologice, nego. Ecclesiam
Christi in fide errare non posse, ex quaest. VIII. certo
nobis persuasimus. Ergo columna illa et firmamentum veritatis, I. Tim. III. 15. non corruit. Patres igitur et antiquioris et posterioris aevi, quando doctrinae alicujus eccle­
siae sunt testes unanimes, parem fidem faciunt. Exprimunt
enim sensum ecclesiae, ecclesia doctrinam Christi. Polemice
tamen, id est. in controversiis cum iis, qui ecclesiae infallibilitatem non credunt, patrum antiquiorum auctoritas,
ut in historicis fit, ceteris paribus, habetur gravior. Plura
apud Nat. Alex. Saec. II. diss. XVI.
Articulus II.
De auctoritate patrum, si singillatim spectentur, in
doctrina fidei.

L De patrum, si singillatim spectentur, in rebus
fidei et morum auctoritate conclusiones quatuor.
a) Generatim unius aut duorum sanctorum auctoritas, etiam
in his, quae ad sacras Litteras et doctrinam fidei pertinent,
probabile quidem argumentum subministrare potest, firmum
vero non potest. Ita Canus, De loc. theol. lib. VII. 3.
Atque S. Augustinus: .,Solis iis Scripturarum libris, qui
jam canonici appellantur, didici hunc deferre honorem, ut
nullum eorum auctorum scribendo aliquid errasse firmissime
credam: alios autem ita lego, ut quantalibet sanctitate et
doctrina polleant, non ideo verum putem, quia ipsi· ita
senserunt: sed quia mihi, vel per illos auctores Canonicos,

Quaestio XX, Art. II

795

vel probabili ratione, quod a vero non abhorreat, persuadere
potuerunt/ Ep. 19. ad llieron. Nullus enim pater est
auctor inspiratus aut infallibilitatis charismate donatus, ut
fidei revelatae et ab ecclesia traditae testis infallibiliter
certus per se habeatur. Qua de causa S. Thomas: „Auctori­
tatibus autem canonicae Scripturae (theologia) utitur pro­
prie, ex necessitate argumentando. Auctoritatibus autem
aliorum Doctorum Ecclesiae, quasi arguendo ex propriis,
sed probabiliter. Innititur enim fides nostra revelationi
Apostolis et Prophetis factae, qui canonicos libros scri­
pserunt: non autem revelationi, si qua fuit aliis Doctoribus
facta/ I. 1. 8. ad 2.
b) Altera conclusio Cani haec est. Plurium sanctorum
auctoritas, reliquis licet paucioribus reclamantibus, firma
argumenta theologo sufficere et praestare non valet. In
(pia conclusione de illis paucis agitur, quorum opinatio non
fuerit ab ecclesia rejecta. Si patres, qui dissentiant, pau­
cissimi sunt et auctoritate relative inferiores, concinentium
tamen patrum sententia plurimum valere poterit. Ceteroqui
haec conclusio ex eodem argumento atque prima probatur.
Pidei scilicet articulis inhaerendum est „propter veritatem
primam propositam nobis in Scripturis secundum doctrinam
Ecclesiae intelligentis sane1'. S. Thom. II. 11. 5. 3. ad 2.
Atqui intellectus ille ecclesiasticus ex patribus dissentienti­
bus per se certo non cognoscitur.
c) Interdum fit, ut plures patres, aliquam ecclesiae
doctrinam testificantes, irrefragabile argumentum suppe­
ditent. Id aliunde non gignitur nisi ex eo quod isti patres,
etsi pauciores, omnium mentem expressisse censeantur
Qui casus incidit, quando patres pauciores diversis aetatibus
et in regionibus pluribus in gravissima fidei causa doctri­
nam aliquam ut traditam et universalem proponunt, recla­
mante nemine: aut quando doctrinam aliquam lidei in
publicis adversus haereticos disputationibus tuentur cum
plausu omnium. Quamobrem S. Augustinus de S. Gregorio
Nazianzeno: „Est tanta persona, ut neque ille hoc nisi ea
fide Christiana omnibus notissima diceret.“ Contra Julian.
lib. I. 16.

796

/ii*

Quaestio XX, Art. II.

d) Non est aequalis omnium patrum auctoritas, sed ex
singulorum indole, scientia, laboribus et praesertim ex gradu
approbationis ecclesiae, quo loco quisque sit, dijudicari
oportet. Stella a stella differt in claritate, I. Cor. XV. 42.
Hoc de patribus etiam dici potest.
II. De diverso gradu approbationis patrum et
doctorum in ecclesia, a) Primus gradus est approbatio,
qua generali modo, ut cujuspiam opera divulgentur, per­
mittitur. Vulgo negativam vocant, b) Secundus gradus
est approbatio positiva sed tacita, quae longo usu fit, si
cujus testimonium in scholis et universitatibus frequenter
adducitur, suaque gloria Christianum orbem implevit.
c) Tertius gradus est approbatio expressa et generalis, quae
in eo consistit, quod alicujus scripta decreto Sedis apo­
stolicae fidelibus commendentur; quae approbatio hujus­
modi est, ut approbati doctrinae, seclusis etiam aliis rationi­
bus, probabilitatem quandam conferat, donec contrarium
probetur. „Probeturu — inquam — per evidentem ratio­
nem, non apparenti argumento cujusque minus periti; et­
enim ^aliquis parvae scientiae magis certiiicatur de eo quod
audit ab aliquo scientific©, quam de eo quod sibi secun­
dum suam rationem *
videtur 4. S Thom. II. 11. 4. 8. ad 2.
d) Quartus gradus est approbatio specialis, (piae locum
habet, quoties patris aut alius scriptoris ecclesiastici opera,
sive omnia sive in determinata materia, tanquam catholica
fidemque absque errore exprimentia commendantur, ut
Augustini opera de gratia et libero arbitrio adversus Pelagianos et Semipelagianos. Alii plures gradus approbatio­
nis distinguunt, v. g. Contenson, Theol. mentis et cordis,
lib. I. 2. specui. 3. septem; Joan, a S. Thoma, Tract, de
approb. S. Thomae, disp. I. art. I. sex.
III. De auctoritate S. Augustini, a) S. Augustini
doctrina de gratia praeclaris Romanorum Pontificum testi­
moniis speciali modo approbata est. „De arbitrio tamen
libero, - ait Hormisdas — et gratia Dei quid Romana, hoc
est catholica, sequatur et servet ecclesia, licet in variis libris
B. Augustini, et maxime ad Hilarium et Prosperum, abunde
possit cognosci, tamen et in scriniis ecclesiasticis expressa

Quaestio XX, Art. III.

797

capitula continentur, quae si ibi desunt et necessaria cre­
ditis, destinabimus/1 Joannes Ii.: „S. Augustinus, cujus
doctrinam secundum praedecessorum meorum statuta Ro­
mana sequitur et probat ecclesia.u Ep. ad sénat, b) Leo XIII.
quanti doctoris illius auctoritas generatim habenda sit, hunc
in modum significat: „contra omnes suae aetatis errores acer­
rime dimicavit fide summa, doctrina pari. Quem ille philo­
sophiae locum non attigit: imo vero quem non diligentissime
investigavit, sive cum altissima fidei mysteria et fidelibus
aperiret, et contra adversariorum vesanos impetus defen­
deret; sive etc. Quanta de angelis, de anima, de mente
humana, de voluntate et libero arbitrio, de religione et de
beata vita, de tempore et aeternitate, de ipsa quoque muta­
bilium corporum natura subtilissime disputavit?
**
Encycl.
Aet. Patris, c) S. Thomas, cujus doctrinae praeconium a Ro­
manis Pontificibus plurimis tributum est. S. Augustinum
omnium patrum praestantissimum habet: «in uno — ait —
egregio doctorum Augustino/ Contra errores Graec. prooem.
Articulus HI.

Regulae de usu sanctorum patrum.
1. Patres, quotiescunque extra res fidei et mo­
rum loquuntur, eam auctoritatem habent, quam
(’anus ita describit: «Sanctorum auctoritas, sive pau­
corum. sive plurium, cum ad eas facultates affertur, quae
naturali lumine continentur, certa argumenta non suppe­
ditat, sed tantum pollet, quantum ratio naturae consenta­
nea persuaserit.“ De loc. theol. VII. 3. Cujus conclusionis
duae rationes proponuntur, videlicet 1° quod sancti aucto­
res non essent adeo solliciti in philosophiae dogmatibus
perscrutandis. Id autem de iis philosophiae partibus di­
ctum existimes, quae veritatem religiosam parum attingunt:
nec in iis quidem conclusio ad omnes patres, sed ad ali­
quos pertinet. 2° Nonnulli patres, cum in philosophiae
quaestiones incidunt, Platonis aut aliorum philosophorum
opinionibus utuntur. Quare S. Thomas de natura firma­
menti disputans et exposita sibi adversa sententia: «alii

: ·J

Quaestio XX, Art. Ill

798

sancti — inquit — hoc tradiderunt, non quasi asserentes,
sed sicut utentes his quae in philosophia didicerant: unde
non sunt majoris auctoritatis (piam dicta philosophorum
quos sequuntur, nisi in hoc quod sunt ab omni infidelitatis
suspicione separati.
*
In Sent. II. 1. 2. ad 1. Sed patrum
tamen et sanctorum ecclesiae doctorum auctoritas etiam in
genere quaestionum mere philosophicarum quandoque ar­
gumenta praebet, non primario ut patres sunt, sed ut phi­
losophi aut viri in arte quadam periti spectantur. Quod si
cui regulae positae parum respondere videatur, ubi patrum
in ejusmodi disputationibus auctoritas tantum pollere dici­
tur, „quantum ratio naturae consentanea persuaserit,“ con­
siderari necesse est, regulam primam generatim esse posi­
tam, nulla ratione habita auctoritatis philosophicae, quam
sancti non pauci artium studiis sibi compararunt, vehit
S. Augustinus et S. Thomas Aquinas. Et sane viri praestantissimi ingenii plurimas quaestiones philosophicas, qui­
bus examussim disputandis neque experimentis repetitis
neque perfectissimis instrumentis opus est, accuratissime
exponere potuere, non tantum ut aetate illa, sed absolute.
Atqui tales in patrum doctorumque coetu fuerunt Augu­
stinus et Angelicus. Huc retulerim, quod dixit Leo XIII.:
„primi Ecclesiae Patres et Doctores, qui satis intellexeram,
ex divinae voluntatis consilio, restitutorem humanae etiam
scientiae esse Christum, qui Dei virtus est Deique sapien­
tia l) et in (pio sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae abs­
conditi,2) veterum sapientum libros investigandos, eorumque sententias cum revelatis doctrinis conferendas suscepere:
prudentique delectu quae in illis vere dicta et sapienter
cogitata occurrerent, amplexi sunt, ceteris omnibus vel
emendatis, vel rejectis. Nam providentissimus Deus, sicut
ad Ecclesiae defensionem martyres fortissimos, magnae ani­
mae prodigos, contra tyrannorum saevitiem excitavit, ita
philosophis falsi nominis aut haereticis viros sapientia ma­
ximos objecit, qui revelatarum veritatum thesaurum etiam
rationis humanae praesidio tuerentur/ Encycl. Aeterni Patris.
') I. Cor. I. 24.
’) Coloss. II. 3.

H

Quaestio XX, Art. III.

799

II. Patres, cum res physicas, astronomicas et
alia hujusmodi, quae in Codicibus sacris occurrunt,
coaevis suis exponunt, generatim non ex mente
ecclesiae loquuntur, neque saepius ex mente pro­
pria sed philosophorum sententias ad suas inter­
pretationes assumunt. Patrum igitur in talibus ad­
junctis auctoritas major non est (piam illa philosophica.
Aquinas quid ea de re senserit, plura probant. In Sent. II.
14. 1. art. 2., patrum de firmamento opiniones expediens
ait : „expositores sacrae Scripturae in hoc diversificati sunt,
secundum quod diversorum philosophorum sectatores fuerunt,
a quibus in philosophicis eruditi sunt/ L)e patribus autem
nonnullis sibi hac in re adversis: „alii sancti hoc tradide­
runt, non quasi asserentes, sed sicut utentes his (piae in
philosophia didicerant; unde non sunt majoris auctoritatis
quam dicta philosophorum quos sequuntur, nisi in hoc
quod sunt ab omni infidelitatis suspicione separati. Alias
de luce disserens, argumentum ex Augustini auctoritate
confutat his verbis: ..Augustinus non intendit hoc asserere,
quasi fidei conveniens, sed sicut utens his quae philoso­
phiam addiscens audierat. Et ideo illae auctoritates parum
cogunt/ Sent. II. 13. 1. art. 3. ad 1. Praeterea vidimus,
quantum ad modum quo S. Scriptura de hisce rebus loqui­
tur, hanc Angelici esse sententiam: „loquitur enim secun­
dum existimationem vulgarium hominum, prout est mos in
sacra Scriptura/ In .Job XXVI. 7.; cf. 1. II. 98. 3. ad 2.;
Quaest. disp. De potentia IV. 2. ad 30. et 31.; In Sent. II. 1.
2. et ad 7.; 14. 1. ô. ad 1. Unde Augustini et Aquinatis
notum illud praeceptum, in hujusmodi quaestionibus duo
esse observanda, videlicet ut veritas Scripturae inconcusse
teneatur et ne infidelibus via credendi praecludatur.
S. August. In (Jen. I. 18.; II 9.; S. Thom. I. 78. 1.; Quaest.
disp. De pot. IV. 2.; In Sent. 11. 12. 1. art. 2.; Ilesp. ad
Joan, de Vercellis, praef. Q
III. Patio habenda est modi loquendi sanctorum
') Cf. A. Schopfer, Hibel und Winsenschaft (1897): (}. Botlito, Cos
mografia primitiva, classica e patristica (1903).

800

Quaestio XX, Art. ΙίΙ.

patrum. Patres diversis modis locuti sunt, videlicet dubi­
tative, nihil pro certo affirmando; recitative, aliorum senten­
tiam referendo, nihil tamen tanquam propriam statuendo;
assertive, aperte declarando doctrinam, (piam approbent aut
a qua discordent. Et quoniam concinnatores a formulis
paulisper exaggeratis interdum non refugiunt, ideo consi­
derare usus est, utrum patres rem aliquam scientifice an
concionatorie asserant; neque, si quae videantur hyperbolice dicta, haec nimis urgeas.
IV. Rerum adjuncta, in quibus patres scripsere,
consideranda sunt. Jam tria ponderanda sunt, a) Quis
sit pater, cujus adducatur testimonium. Omnes enim non
eodem gradu esse scimus, et plus esse tribuendum illis,
qui aut universim aut in quadam doctrina exponenda excelluerint, quam aliorum judicio, b) Quando pater scripserit.
Interest enim plurimum, utrum pater aliquis ante haeresin
exortam de quopiam fidei capite scripserit an postea; siqui­
dem facta docent, hunc saepe fuisse fructum haereseos.
ut fidei modo magis scientifico tractandae fuerit occasio.
S. Thom. Contra error. Graecorum, prooem. Praeterea scri­
ptores ecclesiastici nonnulli, modo perturbatione quadam
animi abducti, modo ecclesiae fidem deserentes, sua se
auctoritate aut ex parte aut totaliter exuerunt. Ex primo
genere fuit S. Cyprianus in lite de baptismo, ab haereticis
collato; ex altero lugubris Tertullianus, ad Montanistarum
errorem delapsus, c) Quibus pater proxime scripserit; patres
enim cum ea scriberent, quae a catechumenis et ab ipsis
paganis legerentur, mysteriorum doctrinam interdum minus
explicite declararunt. Cf. Tert. ΛροΙ. \ II. etc.; Schelstrate,
Antiquitas illustrata et De disciplina arcani contra disput.
Ern. Eenzelii dissert, apology, P. Batiffol, Etudes d’histoire
(3. édit. 1905), p. 28—41.
V. Nullus pater tantae auctoritatis est, ut ad
ecclesiae definitiones non respiciendum sit. Egregie
S. Augustinus: „Non accipio quod de baptizandis haereticis
beatus Cyprianus sensit, quia hoc ecclesia non accipit, pro
(pia beatus Cyprianus sanguinem fudit.“ De bapf. II. 3.
Hoc idem S. Thomas significat: ..magis standum est aucto-

Quaestio XX, Art III.

801

ritati Ecclesiae quant auctoritati vel Augustini, vel Hiero­
nymi, vel eujuscumque doctoris/ 11. 11. 10. 12. Atque
Alexander VIII. die 7. Dec. 1690 hanc propositionem pro­
hibuit: „Ubi quis invenerit doctrinam in Augustino clare
fundatam, illam absolute potest tenere et docere, non re­
spiciendo ad ullam Pontificis bullam/
VI. Maxima semper patribus debetur reverentia.
Hujus reverentiae signa sunt, a) patres nusquam despicere
neque ob rationes leves doctrinam eorum pro nihilo habere:
„noli — ait S. Augustinus — meas litteras ex tua opinione
vel contentione, sed ex divina lectione vel inconcussa ra­
tione colligere/ De %'rin. lib. III. prooem. b) Alterum
reverentiae signum est, dicta patrum ambigua non ad er­
rores suos trahere, sed ex contextu aliisque doctrinae sanae
indiciis in sensum catholicum explicare. Janseniani igitur
errarunt, cum Baji et Quesnelli propositiones ex eo defen­
derent, quod earum quaedam paene verbis S. Augustini
conceptae sint. Cf. Franz. De div. trad. thés. XV. c) Quod
completur illa S. Thomae regula: „si aliqua in dictis anti­
quorum Doctorum inveniuntur, quae cum tanta cautela non
dicantur, quanta a modernis servatur, non sunt contem­
nenda aut abjicienda; sed nec etiam ea extendere oportet,
sed exponere reverenter.® Contra errores Graec. prooem.
d) Depravare autem patrumque dicta detorquere in perver­
sam sententiam, cogere sanctos, ut sese adjungere videantur
viris haereticis aut incredulis, res indigna est; quod eccle­
siae hostes saepe nimis non viderunt, veluti Courdaveaux,
patrum adulterator in opere, quod inscripsit: Comment se
sont formés les dogmes. Conférences faites dans les loges de
France et de Belgique. 1889.
Vil. In alligandis patrum sententiis judicio et
eruditione opus est. Aqua sapientiae si ex ipsis fonti­
bus hauriatur, purior erit. Multa per plures generationes
ex aliis enchyridiis in alia transferuntur, tanquam massa
quaedam, vita carens, omnino muta. Vivit mens sancto­
rum patrum in originalibus, ubi et idearum connexio et
ipsae conceptuum radices cernuntur. Et, si recent iorum
Do Groot, Summa apologet. Ed tertia.

(M
802

Quaestio XXI, Art. I.

labores non praetermittuntur, facilius quid rejiciendum ut
falsum sit. quid ulterius investigandum ut dubium, quid
assumendum ut novum, etiam in rebus gravioris momenti
reperiemus. Patrologiae criticae subsidiis veterum monu­
menta quasi renovata novam vitam spirabunt.1)

Quaestio XXL
De auctoritate theologorum.
Sicut in omnibus causis auctoritas digna potest et de­
bet valere plurimum (Cic. De Tuse, quaest. lib. L), ita et in
theologicis disputationibus. Eo magis in his, quod theo­
logia procedit ex principiis, ab ipso Deo revelatis: videlicet
revelata principia propter auctoritatem Dei revelantis cre­
duntur. S. Thom. I. 1. art. 2. Itaque comperto, patrum
omnium consensionem in theologia esse firmissimum argu­
mentum, expendere oportet, utrum et theologorum aucto­
ritas nata atque apta sit ad doctrinae cujusquam divinam
originem designandam probandamque. Hic est locus septi­
mus, de quo duo inquirenda sunt:
Primo. Utrum concors omnium theologorum sententia in
rebus fidei et morum certum praebeat argumentum.
Secundo. De auctoritate S. Thomae Aquinatis.
') A. Ehrhard, Die dltchristliche. Literal ur und Hire Erforschung
scit 1880 (\8Q4i) \ et: von 1881—1900 (1900). — Omisimus nonnulla alias
formulas apud auctorem suum habere atque vulgatum est, v. g. hoc
S. Augustini: „grandes passus extra viam" pro: „magnao vires et
cursus celerrimus praeter viam," Enare, in Ps. XXXI. 2. 4. Cf. de
sententia: „In necessariis unitas", et de quibusdam aliis id genus
Hist. Jdhrb. 1902, p. 4.

Quaestio XXI, Art. I.

803

Articulus I.

Utrum concors omnium theologorum sententia in re­
bus fidei et morum certum praebeat argumentum.
I. Theologi positivi et scholastici. Theologos hic
eos intelligimus viros doctos, (pii, elapsa patrum sanctorum
aetate, doctrinam sacram in ecclesia scientifice docuerunt.
Theologi in positivos et scholasticos dividuntur: neque tamen
illa nominis diversitas doctrinae diversitatem indicat, sed
variam rationem defendendae unius fidei et revelatae veri­
tatis. Theologia autem positiva dicitur, quae ex S. Scri­
pturis, traditione, conciliis oecumenicis aliisque documents
positivis veritates fidei probat et ex veritatibus revelatis
alias deducit, rninus tamen adhibitis philosophiae adju­
mentis. Theologia scholastica probationem positivam ac
philosophicam et systematicam totius doctrinae Christianae
dispositionem atque tractationem conjungit: „cum illud sit
— ait Leo XIII. — scholasticorum Theologorum proprium
ac singulare, ut scientiam humanam ac divinam arctissimo
inter se vinculo conjunxerint." Enc. Aeterni Patris. Xec
id dictum, excluso inter optimos scholasticos usu sanctorum
patrum. Multum enim valuit theologia positiva apud Pe­
trum Lombardum, Alexandrum Halesium, Aquinatem: multumque semper valebit quanidiu scholastica non pro schola
sed pro vita laborabit.1)
Auctoritatem etiam juris Pontificii seu canonici pruden­
tium, in quantum jus doctrinae fidei et morum connexum
est, ad usus theologicos plurimum valere opinamur. De
collectionibus decretalium cf. Laurin. Introductio in corpus
juris canonici; J. Laurentius, Institutiones juris Ecclesiastici
(1903) et alios, qui de Jure scripserunt. De auctoritate
juris canonici doctorum tractant Canus, De loc. theolog.
') Cf. A. Lemonnyer, /i>r. du Clergé français, 1903 ; J. Tunnel ♦
Hist, de lu Théologie posit ire (1904); Gardeil, Lu documentation de
S. Thomas, in period. Iter. Thom. 1904 et 1905; Douais, L’État des
études théologiqucs (1904).
51*

8( 14

Quaestio

XXI, Art. I.

lib. VIII. 7.; Gotti, De loc. theol. q. III. dub. IX.; Berthier,
Tract, de loc. theol. lib. II. sect. II. 2.; alii.
II. De magna theologiae scholasticae prae­
stantia. Scholasticam inter scholas nulla inferiorem esse
eamque ad argumentandum theologo plurimum conferre,
multa probant.
10 Indoles ipsa scholasticae. Insitum erat scholae illi a
S. Scripturis et traditione, ab ecclesia sane intellectis, non
digitum transversum discedere pariterque fidei profunda.
quoad fieri potest, indagare; quibus studiis quam penitus
prisci scholastici doctrinam ecclesiae cognoverint, facile
licet intelligi. Testes igitur intellectus ecclesiae sunt per­
quam idonei. Cf. S. Thom. I. 1. 5—8.; Quodl. IV. 18.
2° Diuturnus usus scholae in ecclesia. Praetermitto
patrum aetatem, cum scholasticae substantia, hoc est, fidei
et philosophiae conjunctio, exsisteret quidem, sed syste­
matica totius theologiae tractatio nondum coepisset in usu
esse tanquam regula. S. Joannes Damascenus (f 787?)
edito opere, quod inscribitur Expositio accurata fidei ortho­
doxae, systematical!! totius theologiae dispositionem reli­
quit; in libro, qui inscribitur Capita philosophica, dialectica,
theologum ad philosophicam doctrinae Christianae probationem
positivae conjungendam praeparavit. Eodem fere tempore
a Beda Venerabili, Alcuino aliisque scholastica fundari
coepit. S. Anselmus Cantuariensis (1033—1109) scholam
maximopere promovit, quae saeculo XIII. sub S. Thoma
Aquinate et S. Bonaventura maxime floruit. Saeculis sequen­
tibus in ecclesia magnus fuit scholae usus et auctoritas
eamque impugnatam ab erroribus, quibus populus Chri­
stianus saeculi XV. et XVI. afflictus est, strenue vindicarunt
Cajetanus, Joannes a S. Thoma, Salmanticenses, Suarez,
magistralibus operibus. Ne longus sim, scholastica com­
munis fuit media aetate; modernis etiam temporibus generatim plurimum inter viros ecclesiasticos valuit; nec -ulla
temporum iniquitate sic deleta est ut funditus interiret.
Cf. infra Pii IX. Ut. ad archiep. Monoc. 21. Dec. 1863.
3° Ecclesiae judicia. a) Leo XIII. scholasticam his laudibus ornavit: ..mediae aetatis Doctores, quos Scholasticos

Quaestio XXI, Art. 1.

805

vocant magnae molis opus agressi sunt, nimirum segetes
doctrinae fecundas et uberes, amplissimis Sanctorum Pa­
trum voluminibus diffusas, diligenter congerere, congestasque
uno velut loco condere, in posterorum usum et commodi­
tatem. — Quae autem scholasticae disciplinae sit origo,
indoles et excellentia, juvat hic, Venerabiles Fratres, ver­
bis sapientissimi viri, Praedecessoris Xostri, Sixti V., fusius
aperire: ..Divino Illius munere qui solus dat spiritum scientiae
et sapientiae et intellectus, quique Ecclesiam suam per
saeculorum aetates, prout opus est, novis beneficiis auget,
novis praesidiis instruit, inventa est a majoribus nostris sapientissimis viris Theologia scholastica quam duo potissi­
mum gloriosi Doctores, angelicus S. Thomas et seraphicus
S. Bonaventura, clarissimi hujus facultatis professores . . .
excellenti ingenio, assiduo studio, magnis laboribus et vi­
giliis excoluerunt atque ornarunt, eamque optime dispositam,
multisque modis praeclare explicatam posteris tradiderunt.
Et hujus quidem tam salutaris scientiae cognitio et exerci­
tatio, quae ab uberrimis divinarum Litterarum, summorum
Pontificum, sanctorum Patrum et Conciliorum fontibus
dimanat, semper certe maximum Ecclesiae adjumentum
afferre potuit, sive ad Scripturas ipsas vere et sane intelligendas et interpretandas, sive ad Patres securius et utilius
perlegendos et explicandos, sive ad varios errores et haere­
ses detegendas et refellendas: his vero novissimis diebus,
quibus jam advenerunt tempora illa periculosa ab Apo­
stolo descripta, et homines blasphemi, superbi, seductores
proficiunt in pejus, errantes et alios in errorem mittentes,
sane catholicae fidei dogmatibus confirmandis et haeresibus
confutandis pernecessaria est.“ Enc. Aet. Patris.
b) Pius IX. in Syllabo notavit hanc prop. 13.: „Methodus et principia, quibus antiqui doctores scholastici Theo­
logiam excoluerunt, temporum nostrorum necessitatibus
scientiarumque progressui minime congruunt/
c) Pius VI. eos, (pii propter aliquorum scholasticorum
vitia scholasticam ipsam exagitarunt, in hunc modum
damnat: „Insectatio, qua Synodus (Pistoriensis) scholasti­
cam exagitat velut eam, quae viam aperuit inveniendis novis

806

Quaestio XXI. Art. 1.

et inter se discordantibus systematibus quoad veritates majoris
pretii, ac demum adduxit ad probabilismuni et laxismum; qua­
tenus in scholasticam rejicit privatorum vitia, qui abuti ea
potuerunt, aut abusi sunt; falsa, temeraria, in sanctissimos
viros et doctores, (pii magno catholicae Religionis bono
scholasticam excoluere, injuriosa, favens infestis in eam
haereticorum conviciis? Const. Auctorem fidei; prop. 70.
III. Status quaestionis. 1° Theologi considerari pos­
sunt ut testes fidei ecclesiae et ut doctores privati: habentur
testes fidei, si doctrinam aliquam proponentes, sese fidem
revelatam, aut rem ad fidem ac mores pertinentem, aut
intellectum ecclesiasticum exprimere significant; doctores
privati sunt, quando opinionem privatam aut argumentationes
ex mera philosophia proponunt. 2° Theologi docent aut
ut pastores et doctores, qui ad organum ecclesiae authenti­
cum divinitusque institutum pertineant, aut tanquam docto­
res, quibus docendi charismate utcunque praeclaris, pastoris
tamen principisque ecclesiae munus non competit: sub
primo respectu non considerantur, nisi sint episcopi.
3° Theologi aut consensione communi et definitive, aut inter
se dissentientes et probabiliter ac dubitative doctrinam aliquam
defendunt, uti Angelicus, qui, inquirens, utrum animae in
purgatorio pro viventibus orent, ita respondet: „Illi qui
sunt in purgatorio, etsi sint superiores nobis propter inpeccabilitatem, sunt tamen inferiores quantum ad poenas
quas patiuntur. Et secundum hoc non sunt in statu orandi,
sed magis ut oretur pro eis“. II. II. 83. 11 ad 3. Ilie
quaeritur de theologorum auctoritate, si tanquam fidei
testes, non ut praelati sed ut theologi, consensione com­
muni et definitive dogma aliquod asserunt. De praelatis
enim et ecclesia docente pridem, quaest. λΊΙΙ., egimus.
IV. Errores. Mirum non est, si homines ecclesiae
infensi theologorum auctoritatem contemnunt. Error duplex
erroneam illam theologorum contemptionem aut gignit aut
praeparat. 1° Adversarii theologos ab infallibili ecclesiae
magisterio disjungunt; quo fit, ut a theologorum consensione
illud tollatur, quod firmam certamque auctoritatem conferat,
connexio scilicet theologorum universorum cum ecclesia.

Quaestio XXI, Art. I.

807

2° Wiclefi’, human istae juniores Erasino instigante, nova­
tores saeculi XVI., Eutherus et Calvinus, scholasticam valde
detestati sunt; cujus odii praetextus nonnullorum scholasti­
corum vitia fuere, causa conceptus adulteratus de ipsa ec­
clesia. At oportet ea, quae theologi ex mente ecclesiae
proponunt, ab iis secerni, quae in privatis aliquorum dispu­
tationibus vitiosa sunt.

Thesis: Concors omnium theologorum sententia in rebus
fidei et morum certum praebet argumentum.
Argumenta.

Arg. I. Ecclesia in fide et moribus errare non potest
Atqui consensio omnium theologorum, asserentium, talem
doctrinam ad ecclesiae fidem pertinere, lidem ecclesiae vere
exprimit. Ergo concordem theologorum illam sententiam
erroneam esse, falso dixeris. Prob. min. Revera theologi,
nisi stupidos prorsus et hebetes dixeris esse omnes, scire
possunt, quid ecclesia credat et doceat: ..nec ipsi — ait
Joannes a S. Thoma — sic concordant, nisi quia ecclesia
virtualiter ita approbat, vel definivit, vel ex Scriptura de­
ducitur." Cursus theol. q. I. disp. II. 12. n. 9.
Arg. II. In ecclesia non potest esse error damnabilis.
Jam vero erronea omnium simul theologorum sententia
ipsius ecclesiae infallibilem auctoritatem in discrimen ad­
duceret. Ac vero Aquinas. Augustini verbis usus, theolo­
giae illud attribuendum esse docet, „quo fides saluberrima
irignitur, nutritur, defenditur, roboratur." I. 1. 2. Erranti­
bus ergo theologis universis, fidelium fides periclitatur. Et
'ane sive qui confessiones audiunt, sive (pii ad populum
habent conciones, quin imo judicium ecclesiasticum in
definiendo et reprobando, concordem et constantem omnium
scholarum sententiam tenere consueverunt. Cf. Can. De
loc. theol. lib. ATII. 4. — Quid superest? Ecclesia errorem
communem, cui non resisteret, approbare putaretur. Igitur
si universi theologi, nemine in ecclesia repugnante, de
doctrina quapiam inter se concinunt, non est error sed
veritas. Ita Pius IX. nonnullorum falsam arguit opinio-

808

Quaestio XXI, Art. 1.

nem ^adversus veterem scholam et adversus doctrinam
summorum illorum doctorum, quos propter admirabilem
eorum sapientiam et vitae sanctitatem universalis venera­
tur Ecclesia. Qua falsa opinione ipsius Ecclesiae auctoritas
in discrimen vocatur, quandoquidem ipsa Ecclesia non
solum per tot continentia saecula permisit, ut ex eorumdem doctorum methodo, et ex principiis communi omnium
catholicarum scholarum consensu sancitis theologica ex­
coleretur scientia, verum etiam saepissime summis laudibus
theologicam eorum doctrinam extulit, illamque veluti for­
tissimum fidei propugnaculum et formidanda contra suos
inimicos arma vehementer commendavit
.
*
Lit. ad archiqp.
Monae. 21. Dec. 1863.
Objectiones.

Obj. I. Nullum est argumentum, cur theologos cre­

Jl

!

damus erroris esse nescios. Ergo ex loco septimo argu­
menta satis firma non eruuntur.
Resp. Dist. antec.: theologi non creduntur erroris nescii
in se, conc.; connexi cum ecclesia, subd.: ecclesiae mentem
exprimere creduntur theologi universi, conc.; singuli, nego.
Theologorum auctoritas in eorundem connexione cum ec­
clesia fundatur: (piae connexio, utrum in quaestione aliqua
reipsa exsistat, ex consentiente theologorum omnium do­
ctrina dignoscendum est.
Instabis. Nullus scrupulus animum habere debet, si
dogmatibus, ab ecclesia expresse definitis, fides et obse­
quium adhibeatur. Atqui perspicuum est, non omnia,
quae theologi universi docent, esse dogmata expresse
definita.
Resp. Dist. maj.: nullus scrupulus animum habere
debet, si dogmatibus istis obsequium adhibeatur, exclusis
quibuscunque aliis veritatibus, nego; aliis plurimis non ex­
clusis, conc. Concessa minore, nego conclusionem, Tan tum
abest, ut fidelium subjectio ad dogmata expresse definita
limitetur, ut omnes veritates revelatas, etiam magisterio
ecclesiae ordinario propositas, necnon conclusiones theologi­
cas admittere necesse sit. Rursus in thesis probatione vi-

Quaestio XXI, Art. I.

8(H)

dere -est, theologorum concordi sententia manifestari, quid
ecclesia sive ordinario magisterio sive solemni confiteatur.
Neque Pius IX. theologos ecclesiae non conjunxit, cum
decerneret fidelium subjectionem esse „ad ea quoque ex­
tendenda quae ordinario totius Ecclesiae per orbem dispersae
magisterio tanquam divinitus revelata traduntur, ideogue
universali et constanti consensu a catholicis Theologis ad fidem
pertinere retinentur
*
. Ep. ad episc. Monae.
Obj. II. Veritas immutabilis est. Atqui non repugnat,
sententiam theologorum aliquando communem postmodum
unanimi consensu deseri. Unanimis igitur theologorum
consensus non praebet argumentum certum veritatis.
Ilesp. Dist. min.: ista mutatio fieri potest, si theologi
sententiam de re aliqua ferunt ut doctores privati aut opi­
nionis instar, conc.; si rem ut testes fidei ecclesiae decreto
certo affirmant, subd.: in ea sententia, quae sit communis
sensu latiori, conc.; sensu strictiori, nego. „Non enim —
ait Canus — si quidquam in schola bonis etiam temporibus
inveteravit, mox fidei dogma existimandum est/ De loc.
theol. lib. VIII. 5. Videlicet theologorum sententia et ec­
clesiae doctrina non connexae sunt: a) si res ipsa ad fidem
non pertinet; b) si theologi suas opiniones, dubia, non fir­
mas certasque persuasiones et sententias, exprimunt; c) si
sententia communis est tantum plurium theologorum, aut
omnium, sed unius scholae, puta Thomistarum aut Scotistarum; d) si sententia non est tam constans, ut theologis
universis vere admissa fuisse videatur. Poterit igitur, progrediente cognitione veritatis, aliquando theologorum mutari
sententia. „Quod enim — ait Bannez — in uno tempore
occultatur, postea per diligentiam et studium advenientium
multoties innotescit. Quare semper juniorum sententia re­
quirenda est, antiquis tamen proprius honor deferendus/
In I. q. 1. 8.
Instabis. Si fieri potest hujusmodi commutatio, juniori
cuique integrum est, ut, relicta theologorum veterum sen­
tentia, novam introducat. Ergo theologorum auctoritas
practice imbellis est.
Ilesp. Dist.: id juniori cuique integrum est, si qua de

810

Quaestio XXI, Art. I

quaestione fidei et morum sententia reperitur communis
proprie dicta, nego; extra casum istius communis sententiae,
subd.: si rationes proferuntur graves pro nova sententia ac
veteri contrariae, transeat, secus, nego. In rebus fidei ac
morum leviter agere nunquam licet. Atque Alexander VU.
die 24. Sept. 1665 hanc propositionem damnavit: „Si liber
sit alicujus junioris et moderni, debet opinio censeri proba­
bilis, dum non constet rejectam esse a Sede Apostolica
tanquam improbabilem.“
Urgebis. Vix aut ne vix quidem erit sententia, cui
non reperiatur contraria.
liesp. Dist. antec.: et hoc militaret contra auctoritatem
universorum theologorum, si ad auctoritatem illam opus
esset concordia metaphysica, transeat; moralis, nego.
Obj. III. Theologia, nimium ad sophisticas argutias
delapsa, jure merito negligitur. Atqui theologi scholastici
ad sophisticas argutias delapsi sunt. Ergo saltem schola­
sticis auctoritas nulla tribuenda est.
liesp. Dist. maj.: theologia negligi potest, in quantum
est sophistica, conc.; in quantum intellectum ecclesiasticum
testatur, nego. Dist. etiam minorem: ad sophisticas argutias
delapsi sunt scholastici quidam, conc.; omnes, nego. Hic
tria notanda sunt.
a) Catholici non diffitentur, aliquoties in theologiam
hominum vitia irrepsisse. Neque Canus id texit. „Intelligu
autem fuisse in schola — inquit — quosdam Theologos
adseriptitios, qui universas quaestiones Theologicas frivolis
argumentis absolverint, et vanis invalidisque ratiunculis
magnum pondus rebus gravissimis detrahentes, ediderint in
Theologiam commentaria vix digna lucubratione anicularum.
Et cum in his sacrorum Bibliorum testimonia rarissima sint,
conciliorum mentio nulla, nihil ex antiquis Sanctis oleant,
nihil ne ex gravi philosophia quidem, sed fere a puerilibus
disciplinis; scholastici tamen, si superis placet, Theologi
vocantur: nec scholastici sunt, nedum Theologi, qui sophis­
matum faeces in scholam inferentes, et ad risum viros
doctos incitant, et delicatiores ad *
contemptum/
De loc.
theol. lib. VIII. 1.

Quaestio XXI, Art. I

811

h) Illa vitia aliquorum sunt; nec ex ipsa indole schola­
sticae orta. „Minime vero — ait Canus — assentior iis,
qui ex circulorum scholasticorum disputationibus ortam esse
pertinaciam volunt, irritationemque scalpendi omnia. Quin
istiusmodi malorum existimo in moribus esse culpam, non
in schola. Moderati enim, nec contentiosi homines, nec
pertinaces, quascunque res sobrie, ad temperantiamque de­
finient. Quod cum omnibus est faciendum, qui disciplinam
quamlibet profitentur, tum nemini potius quam Theologo.
Fuere autem sine dubio in schola multi, qui his vitiis de­
clinatis, rem Theologicam graviter sane ac modeste tracta­
runt. Nam quos isti pertinaces vocant, omniaque scalpentes
Theologos, paucos, si vere loqui volunt, significare possunt.
**
Loc. cit. Nonnulli autem scholasticae intelligentiam non
nisi ex adversariorum sententia exprimunt, ut Liebermann
cum diceret: „Quando vero artificiose magis, quam theo­
logice de divinis disserit (theologia), et nimia curiositate
quaestiones sectatur subtiles magis quam utiles, altissimarum rerum omnium sinus penetrare cupiens, ut nihil sit,
cujus non velit rationem reddere, tunc scholasticae nomen
obtinet.“ Instit. theol. Proleg. cap. I. § 4.
c) Si qua in disputando theologus scholasticus nimia
subtilitate usus est. non illico habeatur inhabilis testificando,
quid illa aetate docuerit ecclesia.
Instabis. Theologorum auctoritas minus valet, si theo­
logi, neglectis sanctorum patrum tractatibus, non nisi ex
philosophia disputent. At scholastici patrum opera, non
pro eo ac debuerant, legisse feruntur.
liesp. Dist. maj.: ejusmodi theologorum auctoritas minus
valet in iis, quae ex sola philosophia disputant, conc.’, in
iis, cpiae ex fide ecclesiae docent, nego. Et dist. min.:
sanctos patres non satis legerunt scholastici universim,
nego; aliqui, subdist.: neglectis omnino fontibus revelationis,
nego’, minus investigatis patrum codicibus, conc. Scholastici
universim tantum abfuit ut patrum tractatus négligèrent,
ut nonnullorum opera patrum compendia habueris. Prae­
clarum quidem Leonis XIII. in eam rem testimonium:
mediae aetatis doctores, — ait — (pios Scholasticos vocant,

r’
812

_

Quaestio XXI, Art. I.

magnae molis opus aggressi sunt, nimirum segetes doctrinae
fecundas et uberes, amplissimis Sanctorum Patrum volu­
minibus diffusas, diligenter congerere, congestasque uno
vehit loco condere, in posterorum usum et commoditatem/
Enc. Act. Patris. Habent tamen boc scholastici aliqui, qui
post S. Thomam et S. Bonaventuram scripserunt, ut in­
ventos patrum thesauros conservaient potius quam auxe­
rint: ut generati m scholastici doctrinae suae substantiam
e puris fontibus S. Scripturarum, ex textibus patrum, sive
propria industria inventis sive pridem divulgatis, atque
ex vivo ecclesiae magisterio derivarunt.
Quaeres. Quanta sit certitudo argumentorum, quae er
omnium theologorum communi de re quadam fidei aut morum
sententia sumuntur.
Resp. a) Si theologi omnes non ex opinione, sed certo
et firmo decreto docent, non solum doctrinam aliquam esse
certam, verum etiam per aliquam formulam manifestam,
uti: haereticum est, erroneum, de fide, certo, non ex opinione,
affirmant, illam a fidelibus firmiter esse credendam, argu­
mentum, ex hujusmodi auctoritate sumptum, infallibiliter
certum est. Cf. Can. De loc. theol. lib. VIII. 4—-ο; XII. U:
Joan, a S. Thoma, quaest. I. disp. 11. 12. n. 9.
b) Si theologi omnes inter se concinentes doctrinam
quamlibet tanquam certam tradunt, quae ratione suae ma­
teriae ad fidem ac mores pertinet, sed sub nulla formula
proponitur, qua theologi doctrinam aliquam ab omnibus
amplectendam esse significant, argumentum, ex hujusmodi
auctoritate petitum, theologice certum habetur.
c) Cujus quidem distinctionis, scilicet infallibiliter certi
et theologice certi, quae et in patrum auctoritate locum
habet, haec est ratio, quod theologorum auctoritas firmi­
tudinem accipit ab infallibilitate ecclesiae. Jam vero in
primo casu concors omnium sententia de veritate, ab omni­
bus fidelibus tenenda, manifestissime ostendit, eam veri­
tatem ab ipsa ecclesia proponi tanquam tenendam ab omni­
bus; in altero casu talis ecclesiae propositio non exprimitur.

Quaestio XXI, Art. Il

813

Articulus Π.
De auctoritate S. T
*

I. Status quaestionis. De Thomae auctoritate disserentes spectare possumus, aut ejus auctoritatem mere
philosophicam, id est, in rebus, (piae non nisi ad philosophiam pertinent, aut methodum et rationem disputandi, aut
«pianti ponderis esse debeat apud omnes illius de rebus
iidei ac morum sententia: et in isto genere tertio Thomae
auctoritatem considerabimus. At haec ipsa auctoritas,
quoniam plures sunt gradus, accuratius determinanda est.
Recensita sunt p. 796 quatuor gradus approbationis ecclesiasticae, ex quibus totidem gradus auctoritatis doctorum
exsistunt. Auctoritas, quae ex primo, secundo et tertio
approbationis gradu nascitur, communi catholicorum consensu Thomae tribuitur. Reliquum est, ut inquiratur, utrum
Thomae competat, auctoritas illa praecipua, (piam approRatio ecclesiae specialis scriptoribus ecclesiasticis in gradu
quarto largiatur.
II. De gradu auctoritatis Angelici. Supra gradum
approbationis quartum diximus esse approbationem specialem,
(piae locum habet, quoties alicujus scriptoris ecclesiastici
opera, sive omnia sive in determinata materia, tanquam
catholica fidemque sine errore exprimentia, commendantur.
Specialis illa approbatio intelligi potest 1° ut definitiva,
«piae habetur in hoc Gelasii I. judicio de epistola Leonis M.
ad Flavianum, Cpolitanum episcopum: „cujus textum qui­
spiam si usque ad unum ista disputaverit, et non eam in
omnibus venerabiliter susceperit, anathema sit;“ 2° ut
electiva modo quodam speciali, antelato tali ductore reli­
quis omnibus; 3° utraque approbatio aut doctoris sen­
tentias omnes et singulas attingit aut doctrinam generat i m.
Jam vero S. Thomae vindicatur ea auctoritas, (piam appro­
batio electiva specialis eaque doctrinae generatim tribuit.
Quamvis enim nonnulla doctrinae capita ex Aquinatis
operibus in conciliis oecumenicis definita sint, et Officium
de festo Corporis Christi ex usu solemnissimo et univer-

iWBItli>' I
BMIll'■1 I
lttr>| il |
iul '
I
ulj|
M|iij I
Iw.T'

D· 11

|
M II' |

814

Quaestio XXI, Art. II.

salissimo in liturgia sacra definitive approbatum esse cen­
seatur, ecclesia tamen Thomae doctrinam non approbavit
..discutiendo singulos articulos, propositiones, et earum
probabilitatem, vel veritatem augendo suo examine et
judicio, multo minus definiendo singula definitiva appro­
batione, quae est fidei". J. a S. Thoma, De approib. doctrinae
S. Thomae, disp. I. art. 3.
Auctoritas igitur, quae posthac in thesi specialis voca­
tur, duo complectitur: „1° in operibus S. Thomae nobis
exhibetur corpus doctrinae, in quo, si substantialia ejus
spectes, nihil reperiatur, quod defendi non possit; 2° corpus
illud doctrinae, si cum aliorum doctorum placitis compara­
veris, tale est, ut Thomae doctrina haberi debeat magis
veridica et sincerior, et conformior veritati." Cf. Schaezler.
Introd. in S. Theol. dogm. sect. II. art. 3.; Joan, a S. Thoma,
1. c. ; Serafino Piccinardi, De approbatione Doctrinae S. Tho­
mae Aquinatis, apud card. Zigliara, /7 dimittatur.
III. Adversarii. Durandus a Sancto Porciano (γ 1332),
dictus doctor resolutissimus, Thomae auctoritatis primo de­
fensor, postea vero impugnator acerrimus exstitit. Jam
Lamaraeus, doctor Oxoniensis, anno circiter 1284 contra
Thomae doctrinam librum in lucem protulit, qui inscribitur
Correctorium Thomae. Inter protestantes S. Thomas acres
habuit adversarios; vocatur enim a Luthero phiala irae
Dei. Hinc illud, Novatoribus saeculi XVI. adscriptum:
rtolle Thomam et dissipabo ecclesiam.“ *) Famosus inter
alios Thomae contemptor fuit Cas. Oudin, Calvinista. Petrus
Zornius Hamburgensis contra Thomam scripsit opus T)e
varia fortuna sancti Thomae Aquinatis in scholis Pontificiorum,
praesertim Gallorum, prima vice Rostochii anno 1796 editum:
eodem fere tempore Tribbechovius Saxo-Gothanus librum
De doctoribus scholasticis adversus Angelicum vulgavit. Alii
non pauci, quos inter moderni complures, Thomae philoso') Sybel, Hist. Zeitschrift, 1875 haec scripsit: „das halten wir
für gewiss; mit der Herrschaft des Thomas von Aquin wird die
der romischen Kurie zerschmettert werden;“ quod est fere idem ac
illud : tolle Thomam et dissipabo ecclesiam.

Quaestio XXI, Art. II.

815

phiam aversantur; de quibus quaest. XXIII. mentionem
inferam.

Thesis:

S'. Thomae competit auctoritas specialis.

Argumenta.
Arg. 1. S. Thomae auctoritas specialis est, si Romani
Pontifices corpus doctrinae Thomisticae prae ceteris doctri­
nis ut viam tutam directionemque ad veritatem assequen­
dam commendant. Jam haec commendatio ex factis certissimis patet. Nam enumerare possumus multorum Pont ilicum antiqua judicia. Joannes XXII. (bulla Redemptorem},
Clemens VI. (bulla In ordine}, Nicolaus V. (breve ad F.
F. Ord. Praed. 1451.), Pius V. (bulla Mirabilis}, Innocentins XI1. (litt. in forma brevis, die 6. Febr. 1094), Ciemens XII. (bulla Verbo Dei), Benedictus XIV. (litt. in
forma brevis, die 21. Aug. 1752) affirmant, admirabili
Thomae doctrina universam ecclesiam illustrari, haereses
dissipari, academias tuto dirigi. Urbani V. haec ad academiam Tolosanam verba: „ Volumus et tenore praesentium vobis injungimus, ut b. Thomae doctrinam tamquam
veridicam cf catholicam sectemini.* Const. 5. dat. die 3. Aug.
1308 ad Cancell. Univ. Tolos. Atque Innocentius VI.:
Hujus (Thomae) doctrina prae ceteris, excepta canonica, habet
proprietatem verborum, modum dicendorum, veritatem sententiarum, ita ut numquam qui eam tenuerit, inveniatur a reritatis tramite deviasse; cf qui eam impugnaverit, semper fuerit
de veritate suspectus. Serm. de S. Thoma. A Cleniente VIII.
in litteris Sicut Angeli ad Neapolitanos celebratur fingens
librorum numerus, quos ille (Thomas) brevissimo tempore
in omni fere disciplinarum genere singulari ordine ac mira
perspicuitate sine ullo prorsus errore conscripsit*. Cf. Sylvium,
Apologetica pro S. Thom. Aquin.; Goudin, Philos, t. I. diss.
praelini. II. et Bullarium ordinis Praedicatorum.
Nostra memoria Leo XIII. tum in encyclica Aeterni
Patris tum alibi saepe doctrinam S. Thomae efficacissime
inculcavit. 1° Laudatur Thomas Aquinas, „qui, uti Cajetanus animadvertit, veteres doctores sacros, quia summe tene-

ΓίΙ
H
■
‘Ί

H
H
'

I
I
I
I
|
|
I
j

I
I
|
i

I
|
Π
H

816

Quaestio XXI, Art. Π.

ratus est, ideo intellectum omnium quodammodo sortitus est4.
2° Vocatur Thomas ^catholicae Ecclesiae singulare prae­
sidium et decus"; ,.Soli comparatus, orbem terrarum . . .
doctrinae splendore complevit? 3° Thomas „illud a se
ipse impetravit, ut et superiorum temporum errores omnes
unus debellarit, et ad profligandos, qui perpetua vice in
posterum exorituri sunt, arma invictissima suppeditant'·
4° Thomae sapientia ab universis episcopis catholici orbis
propaganda. „Vos omnes — inquit — Venerabiles Fra­
tres, quam enixe hortamur, ut ad catholicae fidei tutelam
et decus, ad societatis bonum, ad scientiarum omnium in­
crementum auream sancti Thomae sapientiam restituatis,
et quam latissime propagetis . . . doctrinam Thomae Aqui­
natis studeant magistri, a Arobis intelligenter lecti, in dis­
cipulorum animos insinuare; ejusque prae caeteris solidi­
tatem atque excellentiam in perspicuo ponant." Eneycl.
Aet. Patris. Atque iterum: „Ejus (Thomae) igitur in schola
adolescat et exerceatur clerus ad philosophiam, ad theo­
logiam : exsistet enimvero ductus et ad sacra praelia valens
quam qui maxime." Litt. Officio sanctissimo ad archiep.
et episc. Bavariae.
Arg. II. Doctrina catholicorum doctorum ab ecclesia
auctoritatem habet, uti docet S. Thomas, II. II. 10. 12.
Atqui ecclesia Thomae doctrinam etiam practice speciali
modo approbavit. Ergo S. Thomas auctoritatem habet
pecialem.
Prob. min. ex quatuor factis, (piae in encycl. Aet. Pa­
tris commemorantur.
a) Praxis doctorum hominum: „doctissimi homines, supe­
rioribus praesertim aetatibus, theologiae et philosophiae
laude praestantissimi, conquisitis incredibili studio Thomae
voluminibus immortalibus, angelicae sapientiae ejus sese
■non tam excolendos, quam penitus innutriendos tradiderunt A
Exstant autem in Aquinatis opera magnorum ingeniorum
commentarii prope innumeri, venerationis indices; etenim
jam ineunte saeculo XVIII. commentati in Thomani erant
700 auctores plerumque doctissimi.
b) Ordines religiosi. „0mnes prope conditores et legi­

*

Quaestio XXI, Art. IL

~ — ■>

817

feros Ordinum religiosorum jussisse constat sodales suos,
doctrinis s. Thomae studere et religiosius haerere, cauto,
ne cui eorum impune liceat a vestigiis tanti viri rei minimum
discedere. Ut Dominicianam familiam praetereamus, quae
summo hoc magistro jure quodam suo gloriatur, ea lege
teneri Benedictinos, Carmelitas, Augustinianos, Societatem
Jesu, aliosque sacros Ordines complures, statuta singulorum
testantur."
c) Academiae. Olim in Europa floruerunt academiae
et scholae, Parisiensis, Salmantina, Complutensis, Duacena,
Tolosana, Lovaniensis, Patavina, Bononiensis, Neapolitana.
Conimbricensis etc. „Jam vero compertum est, in magnis
illis humanae sapientiae domiciliis, tamquam in suo regno,
Thomam consedisse principem; atque omnium vel doctorum
vel auditorum animos miro consensu in unius angelici Doc toris
magisterio et auctoritate conquievisset
d) Concilia oecumenica. ^Concilia Oecumenica, in quibus
eminet lectus ex toto orbe terrarum flos sapientiae, singu­
larem Thomae Aquinati honorem habere perpetuo studue­
runt. In Conciliis Lugdunensi, Viennensi, Florentino, Vaticano, deliberationibus et decretis Patrum interfuisse Tho­
mam et pene praefuisse dixeris, adversus errores Graecorum,
haereticorum et rationalistarum ineluctabili vi et faustis­
simo exitu decertantem'. — Sed haec maxima est et Tho­
mae propria, nec cum quopiam ex doctoribus catholicis
communicata laus, quod Patres Tridentini, in ipso medio
conclavi ordini habendo, una cum divinae Scripturae codi­
cibus et Pontificum Maximorum decretis Summam Thomae
Aquinatis super altari patere voluerunt, unde consilium,
rationes, oracula peterentur." — Concilia provincialia et
episcopi Thomae doctrinam tuendam instaurandamque sus­
ceperunt, ut conc. prov. Burdigalense et Urbinatense. Cf.
('oil. Lacens, t. IV. et VI.
Arg. III. Lx indole S. Thomae. S. Thomas excellit
rectitudine judicii. Specialis ergo ipsi tribuenda est aucto­
ritas. Prob. antec. Rectitudo judicii oritur ex perfecto usu
rationis et ex connaturalitate quadam ad res judicandas,
vehit si vir castus de castitate judicet. Cf. S. Thom. H. II.
Do Gioot, Summa apologet. Ed. tertia.
52

818

Quaestio XXI, Art. II.

44. 2. Jam in Thoma fuerunt modo speciali rectum judi­
cium circa res divinas et quaedam ad eas res connatu­
ral itas, quae profecto ex ingenio; studiis; castissimo animo
et divinis charismatibus praeclara fuerunt in Angelico. Et
certe tum auctores, Ptolomaeus Lucensis et De Tocco, tum
ipsa sancti doctoris volumina hoc Leonis XIII. de Angelico
testimonium amplissimum confirmant: „Ille quidem ingenio
docilis et acer, memoria facilis et tenax, vitae integerrimus,
veritatis unice amator, divina humanaque scientia prae­
dives, Soli comparatus, orbem terrarum calore virtutum
fovit, et doctrinae splendore complevit." Aet. Patris. Eximia
sunt et signa Spiritus sancti, Thomam illustrantis: necnon
illa Crucifixi vox: Thoma bene scripsisti de me. De Tocco,
VI. 35.; cf. Clementis VIII. bullam primam ad Neapolitanos.
Ita Christus Simoni dixit: Pede judicasti, Luc. VI1. 43., et
Samaritanae: Bene dixisti, Joan. IV. 17.
Objectiones.

Obj. 1. Complures doctores sunt, quorum doctrinam
ecclesia comprobavit. Specialem igitur auctoritatem esse
S. Thomae, rationibus expositis nequaquam evincitur.
Resp. Dist. antec.: plures doctores ab ecclesia approbati sunt modo tam speciali quam S. Thomas, nego; aliis
gradibus approbationis, conc. Responsum ex argumentis
sequitur, Hoc unum dixisse satis habeo: Angelicus inclita
encyclicâ Aeterni Patris orbi catholico tanquam magister
datur, nullus doctor decoratus est paris ponderis sententia.
Instabis. Admissa Thomae auctoritate tam speciali,
prope est, ut ejus doctrina tota habeatur veritas de fide,
illud autem, quod cum doctrina Thomae repugnet, haere­
ticum. Haec autem conclusio absurda est.
Resp. Dist. antec.: si specialis illa auctoritas oriretur
ex approbatione vere definitiva, transeat; si procedit ex
approbatione electiva, nego. Approbatio doctrinae S. Thomae
non est sensu stricto definitiva, sed specialis quidam gradus
approbationis electivae, quae efficit, ut doctrina sic appro­
bata generatim tuta habeatur, non ut omnia et singula
tanquam fidei do uni ata credenda sint. De approbatione

Quaestio XXI, Art, II.

819

definitiva dixi: transeat; nimirum haec approbatio, etiamsi
data fuisset, objectum suum tale attingeret, quale ab ipso
Angelico proponitur. Angelicus autem quaedam ut certa,
alia dubitative aut opinative docet. Ergo ne. definitiva
quidem approbatio efficeret, ut totam Angelici doctrinam
tanquam fidei dogmata complecteremur.
Obj. II. S. Thomas non una in re erravit, v. g. in
doctrina de Conceptione B. Alariae Virginis. Ergo ejus
doctrinae in certarum numero haberi non possunt.
Resp. Dist. antec.: sanctus erravit in multis, nego; in
una alterave doctrina, transeat. Et nego conseq. Hujus loci
est, ex Actis Sanctae Sedis, vol. VI. p. 317 colligere:
a) «Eminentiam doctrinae (quae in nonnullis Ecclesiae
Doctoribus fuit prorsus angelica) non fuisse absolute conside­
ratam ut Doctores appellarentur, sed relative ad magnum
aliquem effectum, quem pro varia Ecclesiae conditione prae­
claro ingenio, sanctimonia et doctrina sunt consecuti.“
b) «Quare inter Ecclesiae Doctores si doctrina absolute
considerata inter ipsos comparetur, gradus ita distinguuntur,
quemadmodum in firmamento astra majora et minora/
Jam vero supra vidimus, approbationem doctrinae S. Thomae
non fuisse definitivam, sed electivam summi gradus. Ergo
si daremus Angelicum, in aliqua doctrina fidei aut morum
erravisse, non auferretur illa auctoritas, (piam commemorata
ecclesiae probatio ipsi contulit.
Instabis. Bianchieri in opere: Voto in forma di dissert,
sulla defui, dogm. delT Jmmae. Concezione refert, in editione
Piana, jubente S. Pio V., ex Thomae operibus aliquos
textus immutatos fuisse, et quidem ut Tridentinae synodi
decretis conformarentur. Thomae igitur auctoritas videtur
esse valde dubia.
Resp. Dist. antec.: in hac editioneS. Pii jussu fuerunt
aliqua explosa ex commentariis card. Cajetani, conc.; ex
operibus S. 'Thomae, nego. Res ex ipso prooemio Romanae
editionis manifesta est. Cf. ephem. Divus Thomas,
p. 153—157.
Contra eos, qui S. Thomae errores impingunt, inter
alios scripserunt Capreolus, princeps Thomistarum, Libri

820

Quaestio XXII, Art. I.

defensionum; J. a S. Thoma, Curs, theol. Tract, de approb.
S. Thomae, disp. IL; De Rubeis, De gestis et scriptis ac
doctrina S. Thom. diss. XXV—XXXII.

Quaestio XXII.
De ratione naturali.
Hic incipit locus octavus, primus locorum, qui impro­
prii dicuntur, seu subsidiarii. Theologia enim etiam ratione
humana utitur. At evidens hoc Angelici: ^Propria autem
hujus scientiae cognitio est quae est per revelationem, non
autem quae est per naturalem rationem." I. 1. 6. ad 2.; cf.
art. 8. Investigandum est igitur, quid non valeat in theo­
logia ratio humana, quid valeat probare. Et quoniam de
ipsa vi nativa rationis errores non pauci ubique spargun­
tur, nonnulla de analogia rationis et fidei huic quaestioni
adjicienda videntur. Itaque inquirendum est:
Primo. De viribus rationis naturalis.
Secundo. De habitu rationis naturalis ad fidem.
Tertio. Utrum fidei assensus possit esse cum evidentia
credibilitatis.
Quarto. Utrum theologia rationibus philosophicis uti
possit.
Quinto. De philosophia S. Thomae Aquinatis.

Articulus I.
De viribus rationis naturalis.

I. Duplex principium cognitionis, ratio naturalis
et fides. Ante omnia distingui necesse est duplicem veri­
tatum ordinem, quorum primum genus est veritatum natura­
lium, seu rationem humanam non excedentium, alterum
supernaturalium, quae captum hominis naturalem superant.

H

1

Quaestio XXII, Art. I.

821

Hoc enim ^perpetuus Ecclesiae catholicae consensus tenuit
et tenet, duplicem esse ordinem cognitionis, non solum
principio, sed objecto etiam distinctum: principio quidem,
quia in altero naturali ratione, in altero fide divina cogno­
scimus; objecto autem, quia praeter ea. ad quae naturalis
ratio pertingere potest, credenda nobis proponuntur my­
steria in Deo abscondita, quae, nisi revelata divinitus, in­
notescere non possunt." Conc. Vatic, sess. III. cap. IV.
Quamobrein vires rationis naturalis considerari oportet
a) in se et respectu sui proprii objecti, videlicet veritatum
naturalium, b) respectu fidei et veritatum supernaturalium.
II. De viribus rationis naturalis respectu veri­
tatum naturalium, a) Ratio naturalis veritates etiam
metaphysicas rerumque causas altiores cognoscere potest.
Quod est contra Pyrrhonismum seu perfectum scepticismum et contra positivismum, cujus parens Aug. Comte,
Cours de philosophie positive, negat, ea quae ad mundum
invisibilem et spiritualem pertinent, rationi esse pervia.
Neque dici potest, altius eos de metaphysica sentire, qui
agnosticismum ultimum philosophandi terminum esse docent,
uti Huxley et Herbert Spencer in suo libro, qui inscribitur
First Principies seu Prima Principia.
b) Sane ratio naturalis potest demonstrare exsistentiam
unius Dei Creatoris, immortalitatem animi et alias id genus
veritates religiosas. Kant, Kritik der reinen Vernunft, seu
Critica rationis purae, cognoscibilitatem veritatum illarum
labefactavit, adulteratis argumentis, quibus earum solida
probatio nititur. At patres Vaticani definiverunt: .Si quis
dixerit Deum unum et verum, Creatorem et Dominum
nostrum, per ea, quae facta sunt, naturali rationis humanae
lumine certo cognosci non posse; anathema sit." Sess. 111.
cap. II. can. I. Cf. S. Thom. I. 2. 2.; C. (Ientiles, lib. 1—III.
c) Ratio individua vi ratiocinii ad certain alicujus veri­
tatis religiosae cognitionem pervenire valet. Ita rejicitur
sensus ille communis, quem Lamennais, Essai sur l'in­
différence, t. H. ob infirmitatem facultatis ratiocinandi
(faculté de raisonner) in homine absolute necessarium esse
asseverat. Neque admitti potest tradit ionalismus asserentium,

.

!

822

Quaestio XXII, Art. I.

humanam rationem non ex se, sed ope tantum magisterii
traditionalis, aliquam rerum spiritualium notitiam sibi com­
parare. Cf. Zigliara, Saggio su’ principii dei tradizionalismo;
Propraed. lib. II. 4—5. — Decreto S. C. Indicis diei
11. Junii 1855, a S.S. D. N. Pio IX. 15. Junii approbato,
domino Bonnetty haec thesis subscribenda est proposita:
„ Ratiocinatio Dei exsistentiam, animae spiritualitatem, homi­
nis libertatem cum certitudine probare potest.“
d) Ab alia parte in praesenti generis humani conditione
revelatio ad perfectam veritatum religiosarum naturalium
cognitionem rationi naturali moraliter necessaria est: scilicet
„ divinae revelationi tribuendum quidem est, ut ea, quae in
rebus divinis humanae rationi per se impervia non sunt, in
praesenti quoque generis humani conditione ab omnibus
expedite, firma certitudine et nullo admixto errore cognosci
.
possint
*
Conc. Cat. sess. III. cap. II. Cf. S. Thom. I. 1.
art. 1; C. Gent. lib. I. 4.
III. De viribus rationis respectu fidei et veri­
tatum supernaturalium. Ratio naturalis respectu fidei
considerari potest a) ante fidem; b) in ipso assensu fidei:
c) post assensum fidei.
a) Ante fidem ratio naturalis potest 1° eas veritates
percipere, quas posse modo diximus; 2° potest revelationis
possibilitatem probare; 3° credibilitatis motiva intelligere.
b) In ipso assensu fidei. 10 Fidei assensus supernaturalis
praestatur rnon propter intrinsecam rerum veritatem naturali
rationis lumine perspectam, sed propter auctoritatem ipsius
Dei revelantis, qui nec falli nec fallere *
.
potest
Conc. Vat.
sess. III. cap. III. 2° De veritatibus, quae non sunt ob­
jectum fidei proprium, sicut mysteria, sed quae sunt objectum
fidei commune, id est, veritates, quas et revelatio manifestat
et ratio probat, velut exsistentia Dei aliaeque hujusmodi, et
quas Angelicus „praeambula ad *
articulos (I. 2. 2. ad 1.)
vocat, de his, inquam, veritatibus potest in terris simul
haberi actus scientiae et habitus fidei, id est, illa virtus
supernaturalis in intellectu residens, qua inclinamur ad assentiendum revelatis. Cf. S. Thorn. II. 11. 175. 3. ad 3.;
Quaest. disp. De Verit. XIII. art. 2.

Quaestio XXI, Art. II.

823

c) Post assensum fidei ratio humana potest 1° afferre
„veras similitudines". (S Thom. C. Gent. lib. I. 7.); aliquales
rationes non necessarias (S. Thom. Jn Jioet. De Trin. q. I. 4.).
Ita rationes ad Trinitatis manifestationem inducuntur, quia
^Trinitate posita, congruunt hujusmodi rationes: non tamen
ita quod per has rationes sufficienter probetur Trinitas per­
sonarum". Idem, In Jioet. 1. c. 2° Ratio humana potest
negative solvere objectiones adversariorum. Dico: negative
hoc est, ostendendo defectum ratiocinii adversi; non positive,
ostendendo evidentiam intrinsecam veritatis, cui ratioci­
nium adversum est. Of. S. Thorn. I. 1. 8.: C. Gent. lib. I. 7.
3° Ratio humana ex articulis fidei ad alia argumentari po­
test. I. 1. 8. 4° Ratio humana potest mysteriorum totiusque doctrinae catholicae connexionem et consequentiam
investigare. 5° Eadem methodum et disputationem dia­
lecticam theologo affert, fideique doctrinam ad tractationem
vere scientificam potest evehere.

Articulus II.

De habitu rationis naturalis ad fidem.
I. Fides rationem perficit, a) Ne res, de qua
dicturi sumus, obscura sit, vocem fidei paucis explicemus.
Fides enim aut in credente aut in creditis spectari potest.
Jam fidem in credente, si protestantibus non paucis credi­
deris, fiduciam aeternae vitae obtinendae ante omnia esse
putabis; si sequaris incredulos fides tibi opinio erit. Et, si
plurimis adversariorum nostrorum credere velimus, schola­
sticorum haec sacra regula: Credo, quia absurdum. Q Sed
') Ita in Rev. de Mélaph. et de Morale 1896, Mars, p. 169: „Que
d’ailleurs la scolastique ait conclu par le credo, quia absurdum, cela
prouve/' etc. At hoc dictum non scholasticorum est. sed Tertulliani,
qui De. came Christi, cap. V. haec scripsit: „Natus est Dei Filius;
non pudet, quia pudendum est: et mortuus est Dei Filius; prorsus
credibile est, quia ineptum est: et sepultus, resurrexit: certum
est, quia impossibile." Tertullianus, cum haec urgeret, a reli­
gione catholica ad Montanistarum errorem defecerat; magisque ge­
nus scribendi in paradoxorum formulis colebat. Nec tamen loco
citato rem aliam cogitavit quam sapientiam et virtutem divinam in

824

Quaestio XXII, Art, IL

multum interest inter hos conceptus et doctrinam de fide
catholicam. Nam Synodus A'aticana, Const, dogm. De fide,
haec statuit: „llanc vero fidem, quae humanae salutis ini­
tium est, Ecclesia catholica profitetur, virtutem esse supernaturalem, qua, Dei aspirante et adjuvante gratia, ab eo
revelata vera esse credimus, non propter intrinsecam rerum
veritatem naturali rationis lumine perspectam, sed propter
auctoritatem ipsius Dei revelantis, qui nec falli nec fallere
potest/ Est enim fides, testante Apostolo, sperandarum sub­
stantia rerum, argumentum non apparentium.1) Fides ergo
actus intellectus est assentientis veritati propter auctoritatem
Dei revelantis: firmus assensus est, neutiquam mera opinio.
— In creditis igitur veritates nobilissimae hominibus exhi­
bentur. Cognitione autem hujusmodi veritatum ratio ma­
xime perficitur. Quod probaturi sumus.
b) Conducit enim ad profectum rationis, si ipsam juvat
intelligentia nobilior, profundior, firmior. Atqui fides Chri­
stiana, quae auctoritate Dei nititur, continet veritates no­
bilissimas, quas mysteria fidei vocamus; iteinque veritates
naturales illustrat; errandi periculum firmitudine magisterii
divini aufert. Itaque fides „non modo nihil de dignitate
(rationis) detrahit sed nobilitatis, acuminis, firmitatis pluri­
mum additu. Enc. Aet. Patris.
^Merito igitur — ait Leo Xlll. — Vaticana Synodus
praeclara beneficia quae per fidem rationi praestantur, his
verbis commemorat: Fides rationem ab erroribus liberat ac
tuetur, eamque multiplici cognitione instruit.2) Atque idcirco
homini, si saperet, non culpanda fides, veluti rationi et
naturalibus veritatibus inimica sed dignae potius Deo grates
essent habendae, vehementerque laetandum quod, inter
multas ignorantiae causas et in mediis errorum fluctibus,
sibi fides sanctissima illuxerit, quae, quasi sidus amicum,
citra omnem errandi formidinem portum veritatis comminihumilitate crucis Christi manifestatam. S. Paulus I Ad (.'or. I. 25.
scripserat: quod stultum est Dei, sapientius est hominibus: et quod in­

firmum est Dei, fortius est hominibus.
') Hebr. XI I.
’) Const, dogm. de Fide cath. cap. IV.

Quaestio XXΠ, Art. IL

825

strat." Cf. S. I hom. C. Gent. lib. I. 6.; De veritate, quaest.
XIV.; Brouwer, De fide divina, cap. I—II.
II. Ratio naturalis fidei subordinata est. ay Prius
qualis intelligatur subordinatio videamus. Ratio scilicet
naturalis eaque exculta seu philosophia non ita subordinatur fidei, ut certitudo et evidentia principiorum natura­
lium ex ipsa fide pendeat; sed admitti debet subordinatio
hoc sensu, ut „philosophia sit ad metas fidei regenda",
secundum illud Apostoli IL Cor. X. 5.: In captivitatem redi­
gentes omnem intellectum in obsequium Christi. S. Thom. In
'Boet. De Trin. II. 3.
b) Praescribit autem et probat ipsa ratio, subordinationis, quam indicavimus, necessitatem. Revera quod
falli potest, infallibilem ducem sequi par est. Jam ratio
naturalis, quam et philosophiae constat esse fundamentum,
in errores saepe rapitur, proximum vero fidei fundamentum
est auctoritas Dei infallibilis. Deinde hoc in dubium incer­
tumque revocari nequit, rationem creatam increatae veri­
tati penitus subjectam esse sua natura.
Quare in Syllabo notantur prop. 10.: „Quum aliud sit
philosophus, aliud philosophia, ille jus et officium habet se
submittendi auctoritati, quam veram ipse probaverit: at
philosophia neque potest, neque debet ulli sese submittere
auctoritati;" prop. 11.: rEcclesia non solum non debet in
philosophiam unquam animadvertere, verum etiam debet
ipsius philosophiae tolerare errores, eique relinquere ut ipsa
se corrigat," et prop. 14.: „ Philosophia tractanda est, nulla
supernaturalis revelationis habita ratione.“
Similiter patres Vaticani subordinationem expositam
docent. Legimus enim Sess. III. cap. IV.: „Nec sane ipsa
(ecclesia) vetat, ne hujusmodi disciplinae in suo quaeque
ambitu propriis utantur principiis et propria methodo; sed
justam hanc libertatem agnoscens, id sedulo cavet, ne di­
vinae doctrinae repugnando errores in se suscipiant, aut.
fines projprios transgressae, ea, quae sunt fidei, occupent
et perturbent.“ Rursus can. II. de fide et ratione: „Si
quis dixerit, disciplinas humanas ea cum libertate tractan­
das esse, ut earum assertiones, etsi doctrinae revelatae

ί

826

* i·
t

• > Γ

Quaestio XXII, Art. IT.

adversentur, tanquam verae retineri, neque ab Ecclesia
proscribi possint; anathema sit."
c) Metum dicta rationis subordinatio nonnullis attulit,
quod scientiarum campum terminis nimis angustis circum­
scriptum existimarent. Contra docet ipsa ecclesia. Sic
enim Leo XIII.: ^praetereundum non est, immensum patere
campum, in quo hominum excurrere industria, seseque
exercere ingenia libere queant: res scilicet quae cum do­
ctrina fidei morumque Christianorum non habent necessariam
cognationem, vel de quibus Ecclesia, nulla adhibita sua
auctoritate, judicium eruditorum relinquit integrum ac libe­
rum/1 Encycl. Libertas praestant issiniurn, 20. Junii 1888.
III. Nulla inter fidem et rationem vera dissen­
sio esse potest, a) Rationalistas cujusvis aetatis asse­
verasse fidem rationi repugnare, in perspicuis est; at singu­
laris est illa Pomponacii sententia, in concilio Latera­
nensi V. anno 1513 damnata, qua contendebatur, idem
posse juxta fidem esse verum, juxta rationem falsum.
b) Nullam autem istiusmodi dissensionem admittendam
esse paucis probatur. Et sane Deus unus est sibique
contradicere non potest. Jam fidei veritates et veritates
philosophiae seu rationis sunt una veritas in Deo. Dici­
mus enim „duplicem veritatem divinorum, non ex parte
ipsius Dei, (pii est una et simplex Veritas, sed ex parte
cognitionis nostrae, quae ad divina cognoscenda diversimode
se habet“. S. Thom. C. Gent. lib. I. 9.
Habemus hac de re gravissimam concilii Vaticani sen­
tentiam: „etsi fides — inquit — sit supra rationem, nulla
tamen unquam inter fidem et rationem vera dissensio esse
potest: cum idem Deus, qui mysteria revelat et fidem in­
fundit, animo humano rationis lumen indiderit; Deus autem
negare seipsum non possit, nec verum vero unquam contra­
dicere. Inanis autem hujus contradictionis species inde
potissimum oritur, quod vel fidei dogmata ad mentem
Ecclesiae intellecta et exposita non fuerint, v el opinionum
commenta pro rationis effatis habeantur. Omnem igitur
assertionem veritati illuminatae fidei contrariam omnino falsam esse definimus/ Sess. III. cap. IV. Rursus Leo XIII.;

Quaestio XXII, Art. Π.

S27

„cum constet, ea quae revelatione innotescunt, certa veri­
tate pollere, et quae fidei adversantur pariter cum recta
ratione pugnare, noverit philosophus catholicus se fidei
simul et rationis jura violaturum, si conclusionem aliquam
amplectatur, quam revelatae doctrinae repugnare intelle­
xerit. “ Encycl. Aet. Patris. Cf. Syll. prop. 6.
c) Neque fides scientiarum experimentalium conclusio­
nes aut physicas disciplinas reformidat, quamvis licet
plurimi contendant, spectatis modernorum inventis pertur­
bationem fidei instare; nam id affirmant Strauss, Der a/te
und (1er neue Glaube; Draper, History of the conflicts between
religion and science; Taine, in period. Revue des deux mon­
des,1) 1891, et alii plures. — Sed nihil est quamobrem in
eam opinionem adducamur. Aut enim de dogmatibus agi­
tur, quae sunt objectum fidei proprium; — aut de rebus
physicis, quae ad fidem indirecte pertinent, in quantum
S. Scripturae illas ita proponerent, ut admissis contrariis
sequeretur, S. Libros continere falsa: — aut denique de iis
veritatibus religiosis est controversia, quas, uti Deum esse,
tam fides docet quam ratio probat. Jam dogmata inter et
scientias physicas nulla dissensio, quippe cum dogmata,
v. g. SS. Trinitas et Incarnatio Verbi, sua celsitudine et
indole, physicas disciplinas omnino exsuperent. — Doctrinae
vero religiosae, quas et ratio naturalis demonstrat, uti re­
rum mundanarum creatio, natura incorporalis animi, moder­
norum inventis nihil labefactatae sunt, nec ullo modo labe­
factari possunt, quandoquidem scientiae positivae, praecise
ut tales, hasce veritates non attingunt. Sic mecanica et
thennodynamica non primam rerum originem, sed earum,
quae jam sunt, rerum evolutiones explicant; anatomicae,
physiologiae, hypnotismi est, organa et functiones, quae
cum vita sensitiva connectuntur, perscrutari sagaciter, nec
tamen unquam probarunt, actus hominum intellectivos non
esse, aut immersos sensibus non excedere materiam.1) —
') Cf. De Broglie, Le présent et l’avenir du Catholicisme en France.
’) Cf. Duilhé de Saint-Projet, Apologie scientifique de la foi chré­
tienne; Naville, La physique moderne; Coconnier, L’âme humaine;

828

Quaestio XXII, Art. II.

Restat, ut de pugna Scripturas inter atque scientias ex­
perimentales pauca animadvertenda sint; persequi enim
eam rem hujus loci non est. Tria autem difficultatibus
enodandis aptissima videntur.
1° Ne philosophia falsa disciplinis experimentalibus
atheas conclusiones suas vel pantheisticas a priori praescribat et suggerat. Verum enim vetus illud Baconis Verulam. I)e dignitate et augmento scientiarum, lib. L: „Certissimum atque experientia comprobatum, leves gustus in
philosophia movere fortasse ad atheism um, sed pleniores
haustus ad religionem
reducere."
O
2° Ante omnia statuatur, et quaenam sacrorum textuum
interpretatio certa sit, et quaenam scientiarum conclusiones
solide probatae: ne adesse censeatur dissensio, quando
Scripturarum sensus dubius pro certo aut hypothesis levis­
sima pro axiomate adhibeatur. Et sane plurima in mundo
sunt, de quibus, salva lide, liberrime disceptatur, sicut
scriptum est: mundum tradidit disputationi eorum. Eccle­
siastes, III. 11.
*)
3° Scatet aetas nostra libris, quorum auctores affirmant
se dedisse operam scientiae ad vulgarem popularemque
sensum accomodatae. At (piis audiat prudenter numerosis­
simos, atque, ut incautos a tide facilius avertant, saepissime
decidentes, quod graves atque eximiae scientiae viri sese
ignorare profitentur. Ergo magistrorum optimorum sen­
tentia exquirenda est.2)
Maher, Psychology (1900); Gutherlet, Der Kampf uni die Sede (2. Auli
1903).
') Cf. de hoc textu J. V. Bainvel, Les contresens bibliques,
p. 102-103.
’) „Mais, dans l’innombrable multitude d’écrits scientifiques im­
primés chaque jour, auxquels s’adresser pour entendre en eux autant
que possible tous les autres, et pour les entendre aussi dégagés que
possible d'erreurs et de pures opinions scientifiques? N’hésitons pas
à répondre: aux écrits des maîtres. Les vulgarisateurs, fussent-ils
catholiques, ne suffisent pas à nous donner, avec ampleur et sobriété
tout à la fois, l’essentiel et le capital en chaque question. Ne per­
dons pas notre temps, notre peine, dans ces détails de second ordre
dont nous avons pou à espérer; et ne laissons pas la science vrai-

Quaestio XXII, Art. Π.

S29

IV. Utrum fieri possit, ut quis in terris habeat
circa idem objectum simul actum scientiae et ha­
bitum fidei.
Resp. Aquinas I. II. 77. 2. ad 3. hoc statuit principium:
,,actus directe non contrariatur habitui, sed actui". Jam
quaestione posita, quid principium hoc valeat, videamus.
Objectum lidei proprium est non visum. Fides enim a
S. Paulo vocatur argumentum non apparentium, πραγμάιω
*
i'/αγχος οΰ βλίπομίνων, Hebr. XI. 1.; atque S. Augustinus: „Quid
est tides? Credere quod non vides/ Tract. 40. inJoannem;
similiter S. Thomas, 11. II. 1. 5.: ^impossibile est quod ab
eodem idem sit scitum et creditum". At vero, si vir Christia­
nus alicujus veritatis, uti exsistentiae Dei, demonstrationem
habet, objectum quidem esse non visum desinit, sed fidelis
tamen potest ac debet esse ita dispositus, ut veritati illi
firmissime adhaereret, etiamsi esset non visa. Jam hujus­
modi dispositio ad habitum fidei pertinet. Ergo in terris
actus scientiae fidei habitum non excludit. Dixi: in terris;
nam „in statu gloriae non solum actu tollitur objectum
fidei, quod est non visum: sed etiam secundum possibilita­
tem, propter beatitudinis stabilitatem. Et ideo frustra talis
habitus remaneret.“ S. Thom. 1. II. 67. 5. ad 3.1) Quare
Aquinas: „Quia Paulus non fuit beatus habitualiter, sed
solum habuit actum beatorum, consequens est ut simul
tunc in eo non fuerit actus fidei; fuit tamen simul tunc in
eo habitus fidei." II. II. 175. 3. Neque acquisita aliquarum
veritatum demonstratione, meritum lidei minuitur. In illo
enim casu, ut docet Angelicus, non est meritum fidei,
„quando homo non habet voluntatem credendi ea quae
fidei, nisi propter rationem inductam. Quando autem homo
habet voluntatem credendi ea quae sunt fidei, ex sola
auctoritate divina, etiamsi habeat rationem demonstrati
*
inent supérieure se persuader (pie nous la dédaignons ou plutôt en­
core que nous ne pouvons la suivre." Didiot,
sumat. sub­
jective, p. 179. — Cf. K. A. Koeller, Das Christentum und die Vn-treter
der neueren Naturicissenschaft.
') Cf. Sahnanticenses, De fidef disp. Ill dub. II. §. 5, eandem
conclusionem defendentes.

830

Quaestio XXII, Art. II.

vam aci aliquid eorum, puta ad hoc quod est Deum esse, non
propter hoc tollitur vel diminuitur meritum fidei/ II. II.
2. 10. ad 1. Habitus igitur fidei, quamvis in vidente in­
clinationis effectum ex parte objecti, actu crediti, non at­
tingat, attingit tamen ex parte voluntatis credendi, quam
habitus per dispositionem devotam Deo conjungit.1)
V. Utrum in uno homine possint esse simul de
eodem secundum idem actus fidei et actus sientiae.
liesp. a) Agitur de veritatibus, quas et fides docet et
probare potest ratio, v. g. Deum esse; cujusmodi veritates
constat posse ab alio demonstrative sciri, credi ab alio, —
vel etiam ab eodem sciri et credi, sed sub respectu vario,
ut si quis per demonstrationem videt, Deum esse, credit
autem Eum esse Trinum. At idem objectum secundum
idem praedicatum in eodem intellectu esse actu scitum et
creditum, negant S. Thomas et doctores plurimi; quorum
hoc videtur esse argumentum praecipuum, quod ratio for­
malis actus scientiae et ratio formalis actus fidei opponun­
tur. Etenim de ratione actus fidei est, terminari per rem
non visam, cum fides sit argumentum non apparentium; ob­
jectum autem actus scientiae res visa. Actus igitur scien­
tiae ab eodem objecto eodemque intellectu actum fidei
videtur excludere. Quapropter Angelicus: „non potest simul
idem et secundum idem esse scitum et creditum, quia
scitum est visum, et creditum est non visum.u II. II. 1. 5.
ad 4. Of. 1. c. art. 4.; I. II. 67. 3.; De verit. XIV. 9.
b) Contradicunt Suarez, De fide, disp. III. 9. aliique
multi, quos inter non pauci recentiores, ut Franzelin, De
Deo uno, sect. 1. thés. IX; Brouwer, De fide divina, pag.
244—270; Didiot, Logique sumat. subjective, theor. LXVI.
Quorum sententia actus fidei et scientiae in eodem homine
et eandem veritatem sciente et credente non repugnant,
quoniam actus ad idem objectum quidem materiale refe­
runtur, sed sub formalitate seu ratione formali diversa. —
Reponunt, qui hac in controversia Thomam sequuntur,
formalitates illas, quae actum fidei et actum scientiae terl) Cf. G.

iliners, De fide divina (l'J02), p. 206—215.

Quaestio XXII, Art. II.

831

minant, seu conditiones illas essentiales, quae ex parte ob­
jecti requiruntur, non tantum diversas esse, verum etiam
oppositas, quippe non visum et visum. Cf. Salm. De fide,
disp. III. dub. II. §. 4. — Addunt, unum idemque credi
posse et sciri, sed sub diverso respectu. Quod et S. Bonaventurani sensisse dixerim, haec scribentem: „Ratio autem,
quare talis scientia simul potest esse de eodem (non dixit:
sub eodem respectu) cum ipsa fide, ita quod una cognitio
alteram non expellat, est, quia scientia manuductione ra­
tiocinationis, licet aliquam certitudinem faciat et eviden­
tiam circa divina, illa tamen certitudo ex evidentia non
est omnino clara, quamdiu sumus in via. Quamvis enim
aliquis possit rationibus necessariis probare, Deum esse, et
Deum esse unum; tamen (ecce alter respectus) cernere ipsum
divinum esse et ipsam Dei unitatem, et qualiter illa unitas
non excludat personarum pluralitatem, non potest nisi per
justitiam fidei emundetur . . . Sic intelligendum est circa
habitum fidei, et talem modum sciendi, quod possunt se
simul in eodem et respectu ejusdem compati.
**
’) III. 24.

Argumenta secundae sententiae. Arg. I. S. Pau­
lus, Ad Hebr. XI. ait: Accedentem ad Deum oportet credere,
quia est; quibus verbis Apostolus docere videtur, fidem in
veritatem exsistentiae Dei esse ad justificationem neces­
sariam, et hanc ob rem, a philosophis etiam, qui evidentem
Dei exsistentis scientiam adepti sint, omnino requiri, quan­
tum ad eandem veritatem, fidei assensum, ex fidei proprio
niotivo elicitum. Possunt igitur actus fidei et actus scientiae
quantum ad eandem veritatem in eodem consistere.
Resp. Videtur apostolica sententia inprimis pertinere
') Edit, novissima Ad claras Aquas (Quaracohi) Operum omnium
Doctoris Soraphioi hic omittit, sed Vat. post compati adjungit: quam­
vis non secundum idem ; incisum Bonaventurae menti congruero, osten­
dunt tum contextus quaestionis III. citatae, tum analogia quaestio­
nis 11 ejusdem articuli secundi, ubi Seraphicus, inquirens, Utrum
fides sit de his, de quibus habetur visio sensibilis, concludit: .fides et
visio possunt esse circa unum et eundem, quamvis non secundum idem
*
Edit. cit. t. III. p. 518. — Cf. M. Grabmann, Die phil. und theol. Erkcnntnislehre des hard. M. v. Aquasparta (1906;, p. 152 — 160.

/

832

Quaestio XXII, Art. II.

ad fidem Dei, auctoris finisque supernaturalis, quae per se
ad adultorum justificationem requiritur; quodsi Pauli putes
ad fidem quoque Dei, auctoris naturalis, extendi sententiam,
non constat, apostolum sub hoc respectu omnes eosque
etiam comprehendisse, qui Deum esse scientia noscunt.
rNihiI tamen prohibet — ait S. Thomas — illud quod se­
cundum sé demonstrabile est et scibile, ab aliquo accipi
ut credibile, qui demonstrationem non capit/ I. 2. 2. —
Item In Sent. III. 23. 3. 2. ad 2.; 24. t. 2. q. 3; In Ep. ad
Hebr. XI. lect. 2. — Cf. Salmant. De fide, disp. III. n. 51;
Billuart, De Deo, Diss. I. art. 2.; Corn, a Lapide, Comm, in
Hebr. XL 6.
Ary. II. Difficultas non levis adversus Thomae doctri­
nam aliquibus1) ex eo nascitur, quod patres Vaticani Consi,
dogm. de fide cath. cap. I. haec statuerint: „ Sancta Romana
catholica Ecclesia credit et confitetur, unum esse Deum
verum et vivum." Videlicet patres sess. III. decernunt:
^Si (piis dixerit, Deum unum et verum, Creatorem et Domi­
num nostrum, per ea, quae facta sunt, naturali rationis
humanae lumine certo agnosci non posse; a. s/ Censuerunt
ergo patres, fieri posse, ut actus fidei et actus scientiae
simul in eodem reperiantur.
Resp. 1° Status quaestionis, de qua disputatur, alius
post Vaticanam Synodum factus esse non videtur. Et
sane quemadmodum patres affirmant: „Ecclesia credit et
confitetur, unum esse Deum;" ita jam ante universalis pro­
fitebatur ecclesia: „Credo in unum Deum". — Nec patres
sibi proposuerunt, illam de compossibilitate fidei scientiae­
que litem dirimere.
2° Directe respondeat Aquinas, qui ait: „ Dicendum,
quod ea quae demonstrative probari possunt, inter credenda
numerantur, non quia de ipsis simpliciter sit fides apud
omnes; sed quia praeexiguntur ad ea, quae sunt fidei, et
oportet ea saltem per fidem praesupponi ab his, qui eorum
demonstrationem non habent.u II. If. 1. 5. ad 3. Cf. De Veri­
tate, XIV. 9. ad 8.
) Cf. Didiot, Logique surnat. subjective, p. 327—

Quaestio XXII, Art. II.

833

Verba vero concilii Vaticani prolata declarant, veri­
tatem exsistentis divini Numinis universim ab ecclesia pro­
poni et accipi per modum fidei. Quod satis enucleate ex­
ponitur his Angelici: ^necessarium est homini accipere
per modum fidei non solum ea quae sunt super rationem,
sed etiam ea (piae per rationem cognosci possunt: et hoc
propter tria. Primo quidem ut citius homo ad veritatis
divinae cognitionem perveniat. Scientia enim ad quam
pertinet probare Deum esse, et alia hujusmodi de Deo,
ultimo hominibus addiscenda proponitur, praesuppositis
multis aliis scientiis; et sic non nisi post multum tempus
vitae suae homo ad Dei cognitionem perveniret. Secundo,
ut cognitio Dei sit communior. Multi enim in studio sci­
entiae proficere non possunt vel propter hebetudinem in­
genii, vel propter occupationes et necessitates temporalis
vitae, vel etiam propter torperem addiscendi: qui omnino
Dei cognitione fraudarentur, nisi proponerentur eis divina
per modum fidei. Tertio propter certitudinem. Ratio enim
humana in rebus divinis est multum deficiens. Cujus sig­
num est, quia philosophi de rebus humanis naturali investi­
gatione perscrutantes in multis erraverunt, et sibi ipsis
contraria senserunt. Ut ergo esset indubitata et certa
cognitio apud homines de Deo. oportuit quod divina eis
per modum fidei traderentur, quasi a Deo dicta, qui mentiri
non potest.“ II. II. 2. 4.
3° Tamen et philosophus fidelis ex fide sua haurit,
unde firmius perspectae adhaereat veritati, quam viri docti
fide carentes. Et primo quidem ex parte intellectus. Ete­
nim concurrentibus ad assensum veritati cuidam praestan­
dum motivo fidei et motivo scientiae, ..actus scientiae na­
turalis redditur perfectior, et certior intensive ex praesentia
divini testimonii
,
*
ut ajunt Salmant. De fide, disp. II.
dub. II. §. 2. Haec autem intensior veritati conjunctio satis
probabiliter supernaturalis esse putatur atque ad speciem
fidei pertinere. Salin. /. c. n. 87 — 91. — Secundo ex parte
voluntatis, nam assensus fidei est actus intellectus, secun­
dum quod a voluntate determinatur. S. Thom. II. II. 2.
1. ad 3. Jam habet vir doctus, qui credit, „voluntatem
De Groot, Summa apologet

E<l. tertia.

53

834

Quaestio XXII, Art. III.

credendi ea, quae sunt fidei, ex sola auctoritate divina,
etiamsi habeat rationem demonstrativam ad aliquid eorum,
puta ad hoc, quod est Deum esse". II. II. 2. 10. adi. et 2.
Locus est igitur in eo, qui scit, habitui fidei, quem habitum
in Paulo rapto cum visione fuisse, docet Angelicus H. II.
175. 3 ad 3.1)

Articulus 111.

Utrum possit ratio fidei credibilitatem certis argu­
mentis probare.
I. Fidei notio. Fidem proprie dictam et quae ad
justificationem disponit, Patres Vaticani profitentur, ..vir­
tutem esse supernaturalem, qua, Dei aspirante et adjuvante
gratia, ab eo revelata vera esse credimus, non propter in­
trinsecam rerum veritatem naturali rationis lumine per­
spectam, sed propter auctoritatem ipsius Dei revelantis,
qui nec falli nec fallere potest." Const, dogm. Dei Filius,
cap. III. — Fidem gignit gratia, — eâque adjutus fidelis
praebet assensum veritati revelatae. Objectum formale fidei
est Veritas prima, et fidelis credendis assentit, quod refe­
runtur ad Deum, objectum fidei principale; motivum autem
assensus fidei seu motivum, cur reapse credam, est „auctoritas ipsius Dei revelantis, qui nec falli nec fallere potest4.
— Pertinet vero fidei assensus ad intellectum, quia cre­
dere est actus intellectus, cum pia tamen motione vo­
luntatis.
Distinguitur fides ab omnibus aliis, quae ad intellectum
pertinent; et id est quod S. Paulus docet: Est autem fides
sperandarum substantia rerum, argumentum non apparentium.
Hebr. XI. 1. „Per hoc enim quod dicitur argumentum,
distinguitur fides ab opinione, suspicione et dubitatione, per
(piae non est adhaesio intellectus firma ad aliquid. Per
hoc autem quod dicitur non apparentium, distinguitur fides
a scientia et intellectu, per quae aliquid fit apparens. Per
hoc autem quod dicitur substantia sperandarum rerum, diCf. Bainvel, La foi et l’acte de foi (1898); Gardeii, La crédibilité,
in Rev. Thom. 1905.

Quaestio XXII, Art. Ill

835

stinguitur virtus fidei a fide communiter sumpta, quae non
ordinatur ad beatitudinem speratam." S. Thom. II. II. 4.1.:
J)e veritate, XIV. art. 1.
11. Quonam sensu ratio dicatur fidei veritatem
certis argumentis probare posse. Fidei veritatem, si
dogmata in speciali spectes, argumentis intrinsecis demon­
strari nullo modo posse constat. Quamvis enim demon­
strentur veritates nonnullae, quas objectum fidei commune
vocamus quippe revelatas unaque rationi naturali pervias,
mysteria tamen, quae fidei sunt objectum proprium, in se
obscura semper erunt quoad nos; unde illud: „ibi incipit
articulus fidei ubi deficit ratio." S. Thorn. In I. Cor. XV.
lect. 1. — Verum ea, „quae subsunt fidei, dupliciter con­
siderari possunt: uno modo in speciali·, et sic non possunt
esse simul visa et credita . . .; alio modo in generali, scilicet
sub ratione communi credibilis; et sic sunt visa ab eo, qui
credit. “ II. II. 1. 4. ad 2.
Quaenam sit illa ..ratio communis credibilis", sub qua
lidei veritates videre seu certis argumentis probare possi­
mus, breviter exponam. Videre fidei veritates sub dicta
ratione credibilis idem esse intelligimus atque easdem
• cognoscere evidentia credibilitatis, i. e. extrinseca, quae a
Cajetano vocatur «evidentia, quod ita esse est credibile et
judicabile absque alterius partis formidine". In II. II. q. I.
a. 4. Revelata igitur per illam evidentiam credibilitatis
non videntur secundum rationes suas particulares et intrin­
secas, sed secundum rationem communissimam et extrinsecam; nec mysteria in se credenti obscura esse desinunt.
Perpendatur autem hoc loco, quod ad statum quaestionis
determinandum non exigui momenti est. Nimirum credibilitas fidei spectatur aut in ipso actu fidei supernaturalis
aut in cognitione naturali exsistentiae facti revelationis.
Quod ad primum pertinet, motivum fidei seu, ut quidam
ajunt, motivum credendi est auctoritas Dei revelantis; qua
ratione resolutio fidei in suum motivum ultimum fiat, ex­
ponant dogmatici, de analyst actus fidei disserentes. Nobis
agendum de revelatione divina, in quantum signis et ar­
gumentis externis ita credibilis fieri potest, ut fidei nostrae
*
53

836

Quaestio XXII, Art. III.

obsequium rationi consentaneum sit; atque haec argumenta
extrinseca et signa externa, quibus exsistentia divinae re­
velationis, divina origo religionis Christianae divinaque
ecclesiae legatio rite probantur, vulgo motiva credibilitatis
vocamus: ea valent ad respondendum iis, qui rationem
fidei nostrae a nobis exigunt. Ita patet, quonam sensu
ratio fidei veritatem demonstret, ut utar terminis Pii IX.
Encycl. 9. Nov. 1846. Cf. Conc. Arat. Const. Dei Filius,
cap. IV.
III. De indole
motivorum credibilitatis.
a) De iis motivis certa videntur haec. 10 Sunt signa supernaturalia, facta divina, atque imprimis miracula et prophe­
tiae, manifestae notae divinitus instituti coetus, quem jam
cognovimus, id est, ecclesiae catholicae. — 2° Haec signa
certissima sunt et omnium intelligentiae accomodata. —
3° Splendent eadem signa in ecclesia catholica, ut ea tan­
quam custos et magistra verbi revelati ab omnibus posset
agnosci. rAd solam enim catholicam Ecclesiam ea per­
tinent omnia, quae ad evidentem fidei Christianae credibilitatem tam multa et tam mira divinitus sunt disposita/ —
4° «Quin etiam Ecclesia per se ipsa, ob suam nempe admi­
rabilem propagationem, eximiam sanctitatem et inexhaustam
in omnibus bonis foecunditatem, ob catholicam unitatem,
invictamque stabilitatem, magnum quoddam et perpetuum
est motivum credibilitatis et divinae suae legationis testi­
monium irrefragabile/ Conc. Vat. Const, dogm. Dei Filius,
cap. III.
b) Homo viribus naturalibus potest motiva credibilitatis perscrutari et ad certam divinae revelationis notitiam
pervenire. De qua notitia haec statuenda videntur, 10 Haec
notitia, ordine saltem, actum formalem fidei praecedat necesse est; ut naturam gratia ita fides illam notitiam sup­
ponit. „Non enim crederet (homo), — Aquinas ait — nisi
videret ea esse credenda/ II.
il. II. 1. 4. ad 2.
2 — 2° Licet
ea revelationis notitia actum fidei praecedat aut concomitetur, ab ipsa tamen non sumit motivum fidelis, cum in
actu fidei assensuque supernatural! auctoritatem Dei revelantis cognoscit. Cf. S. Thom. Contra errores Graecorum,

Quaestio ΧΧΠ, Art. III.

837

cap. XXX.; In Joan. IV. lect. 5.; De verit. XIV. 8. —
3° Motivorum notitia praevia fidem non gignit, nisi humanam
seu acquisitam; fidei causa non est, sed regulariter1) conditio
haberi debet vel remota quaedam dispositio Habemus
hac de re canonem quintum conc. Vatie. sess. III.: „Si quis
dixerit, assensum fidei Christianae non esse liberum, sed
argumentis humanae rationis necessario produci; aut ad
solam fidem vivam, (piae per caritatem operatur, gratiam
Dei necessariam esse; anathema sit.u — 4° Nulla motiva
credibilitatis eflicere possunt, ut ipsae veritates revelatae
videantur; namque ^argumenta, quae cogunt ad fidem,
sicut miracula, non probant fidem per se, sed probant
veritatem annuntiantis fidem, et ideo de his quae fidei
sunt, scientiam non faciunt/ S. Thom. In Sent. 111. 24. 1.
art. 2. sol. 2. ad 4. Sic igitur circumscripta motivorum vi.
niotiva credibilitatis jure habentur quaedam demonstrationes
fidei, siquidem S. Thomas asseverat, sermonem Dei clari­
ficari „per miracula, quae sunt demonstrationes fideiu. In
II. Thess. cap. III. lect. 1. — Cf. Billuart, De fide, diss. III. :
de Lugo, De viri, fidei divinae; Mazzella, De virt. infusis.
IV. Errores. Non congruit cum catholica doctrina
protestantium de motivis opinio. 1" Nam rejectis criteriis
externisque signis, quasi fidei pietatique si non prorsus
alienis at certe, nisi fides jam adsit, obscuris et imperviis,
mere ad interna provocant, ad internam experientiam, ad
testimonium spiritus, ad immediatam certitudinem fidei: Spiritus
intus docet: ex sapore et gustu discernitur veritas, ex­
clusis motivis credibilitatis. — 2° Similiter recentiores, uti
Jacobi et Sehleiermacher, fidem omnino tribuunt motivis
subjectivis, sed a conceptu fidei supernaturalis abscedentes
antiqua subsidia supplent sensu religioso aut indigentia animi
religiosi naturali. Hos omnes, si constare sibi velint, necessum est negare, esse posse apologeticam. — 3° Schola
Hermesiana — a G. Hermes, 1775 1831 — credibilitatis mo­
tivis eam vim tribuit, ut fides ex iis necessario oriatur: ad
fidem eliciendam nulla requiritur gratia, nec in assensu
') Cf. Suarez, /λ· fide, disp III. sect. 12.

838

<:
j

Quaestio XXII. Art. III.

fidei libertas permanet. Distinguitur quidem in illa schola
fides cognitionis, quae et passiva dicitur, a fide cordis; illi,
non huic, gratiam divinam libertatemque abjudicant; at
vero fidem illam cognitionis intelligunt ipsam fidem dogma­
tum, quae non jam viva est ac per caritatem operatur, —
id enim a fide cordis procedit — sed eadem tamen atque
fides, quam divinam vocat catholica ecclesia. Cf. Kleutgen, Theol. der Vorseit, t. III.; Coll. Lac. λ'ΙΙ. p. 187—190;
529—531; Μ. Glossner, Der Glaubensgrund usio. in Jahrb.
fur Phil, und spec. Theol. VIII. p. 278—303.
V. Doctrina ecclesiae ex pluribus actis authenticis
apparet. Die 8. Septembris 1840, approbante S. Sede, haec
thesis subscribenda proposita est: „ Ratio cum certitudine
authenticitatem revelationis Judaeis per Moysem et Chri­
stianis per Jesum Christum factae probare valet/ Docet
Pius IX.: „Humana ratio ne in tanti momenti negotio de­
cipiatur et erret, divinae revelationis factum diligenter in­
quirat oportet, ut certo sibi constet Deum esse loquutum.4
Rursus conc. Vatic, sess. III.: „Si quis dixerit, revelationem
divinam externis signis credibilem fieri non posse, ideoque
sola interna cujusque experientia aut inspiratione privata
homines ad fidem moveri debere; anathema sit/ De fide,
can. Ill; cf. const. Dei Filius, cap. III. — Atque Leo XIII.:
„Ratio declarat, evangelicam doctrinam mirabilibus quibus­
dam signis, tamquam certis certae veritatis argumentis, vel
ab ipsa origine emicuisse/ Encycl. Aet. Patris.

Thesis: Ratio potest fidei credibilitatem certis argumentis
probare.
Argumenta.

Arg. I. Ex S. Scripturis vaticinia et miracula facta
constat, ut homines crederent. Ita Christus passionem et
mortem suam praedicens, subjungit: „Amodo dico vobis,
priusquam fiat; ut cum factum fuerit, credatis quia, ego sum
*
Joan. XIII. 19. Iterum Joan. X. 37—38: „Si non facio
opera Patris mei, nolite credere mihi. Si autem facio, et
si mihi non vultis credere, operibus credite, ut cognoscatis
et credatis quia Pater in me est, et ego in Patre.“ Simi-

1

liter resuscitaturus Lazarum Jesus ad speluncam orat:
«Pater gratias ago tibi . . . propter populum, qui circum­
stat, dixi, ut credant, quia tu me misisti
*
Joan. XI. 42.
Apostoli autem praedicaverunt ubique, „Domino coopérante,
et sermonem confirmante, sequentibus signis.
*
Marc. XVI. 20.
S. Paulus: credimus
inquit — secundum operationem po­
tentiae virtutis ejus, quam operatus est in Christo, suscitans
illum a mortuis. Ephes. I. 19—20. Idem apostolus Hebr.
II. 2—4. reos demonstrat esse négligentes salutem, quae
«confirmata est, contestante Deo signis et portentis, et
variis virtutibus, et Spiritus sancti distributionibus
*
Arg. II. Ex traditione. Ex quo fides docte defendi
coepta est, apologetae, qui jam a saeculo II. auctoritate
valuerunt, patres, doctores, theologi, tum obscuritatem
mvsteriorum
in se tum evidentem veritatem facti locutionis
t/
divinae et revelationis propugnarunt, uti S. Justinus, Ter­
tullianus, S. Augustinus. Hic enim: „multa — inquit —
sunt quae in ejus catholicae ecclesiae gremio me justis­
sime teneant"; eaque credibilitatis motiva Contra epist.
Eundam. IV. et De civ. Dei, XXII. designat. Cf. S. Thom.
C. Gent. I. (i. Omnium autem communem sententiam
Richardus a. S. Victore (t 1173; his verbis interpretatus
est: ,,Domine si error est, a te ipso decepti sumus, nam
ista in nobis tantis signis et prodigiis confirmata sunt et
talibus, quae nonnisi per te fieri possunt/ De Trin. I. 2.
Arg. III. In judicio, utrum credendum sit, nemini
levi aut indifferenti esse licet. Jam humana ratio, si in
tanti momenti negotio prudenter judicare velit, aut ipsa
fidei mysteria considerat aut ex certis signis inquirit, utrum
locutus sit Deus. Mysteria ipsa si consideremus, humanae
rationi obscura sunt. Ita sapientiae divinae congruit, ad­
esse signa certissima, ex quibus homini constet, Deum esse
locutum. Cf. II. Petr. I. 16; I. Joan. IV. 1; Conc. Vat.
Const, dogm. De fide cath. cap. III.; Pius IX. Encycl. 9. Nov.
1846.
Hoc illud est, quod exponit Angelicus: «quia sermo
propositus confirmatione indiget ad hoc quod recipiatur,
nisi sit per se manifestus, ea autem quae sunt fidei sunt
humanae rationi immanifesta, necessarium fuit aliquid ad-

:

839

-y

Quaestio XXII, Art. III.

840

M
I.

I
1 ·*

v

N··/

>< i

Quaestio XXII, Art. Ill

hiberi quo confirmaretur sermo praedicantium fidem. Non
autem confirmari poterat per aliqua principia rationis per
modum demonstrationis, cum ea quae sunt fidei, rationem
excedant. Oportuit igitur aliquibus indiciis confirmari
praedicantium sermonem, quibus manifeste ostenderetur
hujusmodi sermonem processisse a Deo, dum praedicantes
talia operarentur sanando infirmos et alias virtutes operando,
quae non posset facere alius nisi Deus.“ C. Gent. lib. Ill. 154.
Quaeres I. Quonam lumine evidentia credibilitatis videatur.
Resp. Hujusmodi evidentia spectari potest 1° in iis,
qui ad fidem ducuntur; 2° in iis, qui (idem jam habent,
1° Qui ad fidem ducuntur, evidentiam credibilitatis
videre possunt lumine naturali, cum ratio humana externa
revelationis argumenta considerat. Neque tamen aliqua
lux supernaturalis quasi aurora luminis fidei ab eo judicio
credibilitatis omnino excluditur. Jlle, qui credit, — inquit
S. Thomas — habet sufficiens inductivum ad credendum:
inducitur enim auctoritate divinae doctrinae miraculis con­
firmatae et, quod plus est, interiori instinctu Dei invitantis."
Π. II. 2. 9 ad 3.; cf. Quodl. II. 6.
2° In iis, qui fidem habent, cognitio credibilitatis natu­
ralis et habitus fidei in judicio credibilitatis concurrere vi­
dentur. Nam ut Angelici verbis utar, „lumen fidei facit
videre ea quae creduntur. Sicut enim per alios habitus
virtutum homo videt illud quod est sibi conveniens secun­
dum habitum illum, ita etiam per habitum fidei inclinatur
mens hominis ad assentiendum his quae conveniunt rectae
fidei,X et non aliis.u 11. 11. 1. 4. ad 3. Idem de fidelibus
dixit: „per lumen fidei vident esse credenda" (quae sunt
fidei). L. c. art. 5. ad 1.
Quaeres II. Quomodo notitia credibilitatis requiratur in
diversis hominum generibus.
Resp. 1° In nullo homine per se requiritur notitia scientifica, sed ea sufficit, quae sit rationi consentanea. 2° Non
absoluta sed respectiva notitia opus est, quae ad judicium
prudens et sincerum, habita ratione diversae conditionis
captusque personarum, sufficere videatur. 3° Minime tamen
par est conditio eorum, qui fidei donum acceperunt, atque

Quaestio XXII, Art III

841

eorum, qui ad fidem disponuntur; hos dubitative credibilitatem investigare nefas haberi nequit; illis assensum sus­
pendere et fidem in dubium vocare nunquam licet. Hinc
ab Innocentio XI. damnata est haec propositio: ,potest
quis prudenter repudiare assensum, quem habebat, supernaturalem/ Decretum 2. Martii 1679: prop. 20. Et patres
Vaticani: „Si quis dixerit, parem esse conditionem fidelium
atque eorum, qui ad fidem unice veram nondum per­
venerunt, ita ut catholici justam causam habere possint,
fidem, quam sub Ecclesiae magisterio jam susceperunt,
assensu suspenso in dubium vocandi, donec demonstratio­
nem scientificam credibilitatis et veritatis fidei suae ab­
solverint; anathema sit.“ Const. Dei Filius, De fide. can. VI.
Cf. Coll. Lac. VII. p. 531—535.
Quaeres III. Utrum evidentia credibilitatis ab evidentia
testificationis seu revelationis divinae distinguenda sit.
Resp. Haec habetur, si quis evidenter cognoscat Deum
sibi loqui et credenda proponere, sicut prophetae nonnulla
credidisse videntur vel angeli in primo creationis suae et
justificationis momento ea, quae Deus ipsis revelabat, cre­
diderunt; illa habetur, si quis motiva sufficientia ad cre­
dendum aliquid tanquam divinitus dictum evidenter con­
spicit. Testificationis quoque evidentiam cum fide con­
jungi posse communior et verior videtur esse sententia.
Cf. S. Thom. 11. 11. 5. 2. Videsis Salmant. De fide, disp. III.
dubium I. contra Joan. a. S. Thoma. De fide, disp. 11. art. 2.,
qui dubitat, utrum lides possit stare cum evidentia testi­
ficationis seu in testificante, non quidem solitarie et per se
solam, sed cum suis adjunctis, i. e cum aliis propositioni­
bus evidentibus, quibuscum discursum ellicere possit, v. g.
cum veritate, quod Deus nec de potentia absoluta potest
dicere falsum, etc.

Objectiones.
Obj. I. Fidei assensus consistere non potest cum evi­
dentia sui objecti quantum ad an est. Jam vero posita
credibilitatis evidentia cognoscimus evidenter, an sint fidei
mysteria. Fides ergo credibilitatis evidentiam excludit.

Quaestio XXII, Art. III.

Resp. Dist. maj.: Fidei assensus conjungi nequit cum
evidentia sui objecti quantum ad an est, sub ratione myste­
riorum in speciali, conc.; sub ratione communi credibilis,
nego. Responsio ex iis, quae praefati sumus, manifesta
videtur.
Instabis. Assensus scientis in rem scitam non subjicitur
libero arbitrio. At per evidentiam credibilitatis assensus
credentis redditur assensus scientis. Igitur posita credibili­
tatis evidentia libertas a fide tollitur.
Resp. Dist. maj.: libero arbitrio non subjicitur assen­
sus scientis in rem scitam, conc.; consideratio actualis rei
scitae, nego. Et dist. minorem: per evidentiam credibili­
tatis assensus credentis efficitur assensus scientis fidem
intrinsece, nego; scientis credibilitatem fidei, concedo. Visa
credibilitate fidei ipsae res fidei non desinunt esse non
apparentia. Quare rille qui credit — ait S. Thomas —
habet sufficiens inductivum ad credendum; . . , non habet
sufficiens inductivum ad sciendum." H. II. 2. 9. Similiter
exponit: ^intellectus credentis assentit rei creditae non
quia ipsam videat vel secundum se vel per resolutionem
ad prima principia per se visa, sed propter imperium
voluntatis. Quod autem voluntas moveat intellectum ad
assentiendum potest contingere ex duobus. Uno modo ex
ordine voluntatis ad bonum, et sic credere est actus lau­
dabilis. Alio modo, quia intellectus convincitur ad hoc
quod judicet esse credendum his quae dicuntur, licet non
convincatur per evidentiam rei. Sicut si aliquis propheta
praenuntiaret in sermone Domini aliquid futurum, et adhi­
beret signum mortuum suscitando, ex hoc signo convin­
ceretur intellectus videntis ut cognosceret manifeste hoc
dici a Deo, qui non mentitur; licet illud futurum quod
praedicitur in se evidens non esset, unde ratio fidei non
tolleretur/ II. II. 5. 2.
Urgebis Quod est evidenter credibile est evidenter
verum. Et quod est evidenter verum assensum scientis
cogit. Ergo evidentia credibilitatis et libertas assensus
fidei pugnant.
Resp. Dist. maj.: Quod est evidenter credibile est evi-

Quaestio XXII. Art. III.

843

denter verum evidentia extrinseca, conc.; evidentia intrin­
seca, nego. Et (list, min.: evidentia cogit assensum, si est
intrinseca, conc.; si est extrinseca, nego. Evidentia petitur
ab intrinseco; res autem fidei, cum per evidentiam credi­
bilitatis in se minime videantur, nobis obscurae sunt. Hic
adverti debet, judicium illud, quod de credibilitate fidei ob
motiva credibilitatis fieri naturali lumine potest, omnino
distingui ab assensu, quem, Dei aspirante et adjuvante
gratia, ipsis revelatis praestamus in actu fidei propter
auctoritatem Dei revelantis.
Dices. Ob auctoritatem testium gravissimorum factum
naturale, velut exsistentia Romae, ab iis, qui ipsam Romam
nunquam viderunt, necessitate quadam admittitur. Ergo
perspecta evidentia credibilitatis ipsa fidei mysteria necessi­
tate coacti credimus.
Transeat antec. Et nego conseq. Et sane non
est paritas. Eides enim est „actus intellectus assentientis
veritati divinae ex imperio voluntatis a Deo motae per
gratiam". S. Thom. II. 11. 2. 9. Ex qua definitione tria per­
spicua sunt:
a) Romam esse cognoscimus ea firmitate assensus, quam
testium postulat auctoritas. At vero fidei assensus, etsi
fideles etiam credibilitatem fidei suae perspiciunt, non tamen
a pondere motivorum credibilitatis pendet, sed a gratia.
b) Voluntas, per gratiam mota, praestare potest majo­
rem illam adhaesionem (S. Thom. IL II. 4. 8. ad 3.), quae
motivorum pondus excedit. Revera ab Innocentio XI. dam­
nata est haec propositio: ,,Voluntas non potest efficere, ut
assensus fidei in se ipso sit magis firmus, quam mereatur
pondus rationum ad assensum impellentium/ Decretum
2. Martii 1679, prop. 19. Et Dominus corda aperit. Act.
c) Possunt homines igitur obicem ponere gratiae fidei
1° ex parte intellectus, si assentiri recuset mysteriis, quod
in se obscura sint omnemque vim cognoscendi naturalem supe­
rent. Illud etiam adversarii cogitent, intellectum hic reniti
«terminis alienis, et non *propriis 4, uti S. Thomas docet
De veritate XIV. 1.: «intellectus credentis dicitur esse capti-

I

il

844

Quaestio XXII. Art. III.

vatus, quia tenetur terminis alienis, et non propriis. II.
Cor. X. 5. : In captivitatem redigentes omnem intellectum. Inde
etiam est, quod in credente potest insurgere motus de
contrario hujus quod firmissime tenet." 2° Ex parte volun­
tatis per pravos affectus, qui solent piam motionem in
Deum plurimum impedire. Tenenda enim est illa Augu­
stini sententia: „Intrare quisquam Ecclesiam potest nolens,
accedere ad altare potest nolens, accipere potest Sacra­
mentum nolens, credere non potest nisi volens." Tract.
XXVI. in Joan. n. 2.
Replicabis. S. Thomas dicit: „Daemones non voluntate
assentiunt his, quae credere dicuntur, sed coacti evidentia
signorum, ex quibus evincitur, verum esse, quod fideles
credunt." De veritate, XIV. 9. ad 4. Ergo evidentia signo­
rum liberum fidei assensum excludit.
Resp. Dist. antec.: Daemones credunt evidentia coacti
ad assensum fidei supernaturalem, nego; ad assensum na­
turalem, subdist.: coacti quodammodo, conc.', simpliciter,
nego.
a) S. Thomas aperte distinguit (idem daemonum natu­
ralem a supernatural! fide fidelium; nam „credere — inquit
— aequivoce dicitur de hominibus fidelibus et daemonibus:
nec est in eis fides er aliquo lumine gratiae infuso, sicut est
in fidelibus". De verit. 1. c. Quamobrem ex textu in ob­
jectione prolato minime apparet, evidentiam signorum pug­
nare cum libera voluntatis motione, qua fideles per gratiam
ex pio allectu veritati primae adhaerent. Daemonum enim
fides er gratia non est.
b) Neque S. Thomas assensum fidei naturalem evidentia
signorum simpliciter cogi censuit. Quamvis enim daemones
non credant cum voluntatis motione ad finem supernaturalem, non tamen omnino absque voluntatis imperio cre­
dunt; scilicet ex malitia credere nollent, sed credere abso­
lute volunt, quod in tanta signorum evidentia non credere
maximae stultitiae esse videant. Atque sanctus doctor,
qui anno 1258. in libro De veritate scripserat: „coacti
evidentia signorum", postea in Secunda Secundae, quam
Summae partem a. 1269—1271 confecit, ita scripsit: „dae-

Quaestio XXII, Art. lit

845

inonurn fides est quodammodo coacta ex signorum evidentia/
II. II. 5. 2. ad 1.
Obj. II. Dixit Jesus improbando: Nisi signa et prodigia
videritis, non creditis. Joan. IV. 48. Et alibi: Quia vidisti
me, Thoma, credidisti: beati, qui non viderunt et crediderunt.
Joan. XX. 29. Necesse igitur non est credibilitas fidei pro­
bari posse.
Resp. Dist. antec.: in reprehensionem veniunt, qui signa
quaerunt non necessaria, conc.; necessaria nego. Multi signa
quaesierunt, quamvis Christi credibilitas manifesta esset:
aliorum vero corda parata erant. Quare S. Thomas in locos
prolatos exponit, rquod illi qui sunt tam prompti animi ut
credant Deo, etiam signis non visis, sint beati per compara­
tionem ad illos qui non credunt nisi talia videant/ III. 55. 5.
Dicens autem Thomae: Beati, qui non viderunt et credi­
derunt, «commendat facilitatem aliorum ad credendum
*.
S. Thom. Expos, in Joan. 1. c. Et sane, ut consensus fidei
rationi consentaneum sit, non requiritur visio Domini in
carne. Quapropter Angelicus: „Laetificat autem valde —
inquit — quod sequitur: Beati qui non viderunt et credide­
runt: in qua sententia nos specialiter significati sumus, qui
eum quem carne non vidimus, mente retinemus/ Cat. Aur.
in Joan. 1. c.
Instabis. Motiva credibilitatis, naturali rationis lumine
percepta, nihil valent ad gignendam fidem, quae est donum
Dei supernaturale. Deus ergo hujusmodi signa, ut pote su­
pervacanea, jungi revelationi suae noluit.
Resp. Dist. antec.: Motiva credibilitatis non sunt causa
fidei, conc.; non sunt fidei conditio, nego. Nam motivis illis
disponuntur, qui nondum crediderunt: certiores fiunt, qui
credunt, fidem suam certissimo niti fundamento; redditur
ratio iis, qui nos interrogant, et ostenditur rationabile esse
obsequium fidei. Ita Leo XIII. beatum Augustinum lau­
dat, quod rationis partes complexus sit, „huic scientiae
(philosophiae) tribuens . . . illud, quo fides saluberrima gi­
gnitur, nutritur, defenditur, roboratur".1) Encycl. Aet. Patris.
*) S. Aug. Dc Trin. lib. XIV. 1.

846

Quaestio XXII, Ari. III.

Urgebis. Falso dicitur, naturalem credibilitatis cognitio­
nem disponere ad fidem, (piae est donum Dei super naturale.
Igitur ex inotivis credibilitatis utilitas nulla dimanat.
Resp. Dist. antec.: Cognitio naturalis non disponit ad
fidem supernaturalem proxime, conc.; remote, nego. Quia
„dispositio ultima ad formam et forma sunt ejusdem ordinis,
in hoc quod si unum est naturale, et reliquum" (S. Thom.
De verit. VIII. 3.), idcirco ratio naturalis proxima fidei
dispositio haberi non potest. Sed non est repugnans rationi,
homines intelligentia naturali disponi ad fidem, quatenus
naturali lumine impedimenta fidei et indispositio humana
removentur. Cf. S. Thom. II. II. 4. 7.
Obj. III. Saepenumero laudabiliter agimus cum judicio
tantum probabili Certissima igitur signa, de quibus Conc.
Vat. sess. III. non expetuntur.
Resp. Dist. antec.: laudabiliter agimus cum judicio pro­
babili in iis actionibus, quae requirunt veritatem absolutam
sui objecti, nego, in aliis plerisque, conc. Actus fidei quovis
dubio excluso plane certus sit oportet. Certus autem non
erit, si quis dubitet, utrum Deus fidei auctor existât. Revera
Innocentius XI. damnavit propositionem: ..Assensus fidei
supernaturalis et utilis ad salutem stat cum notitia solum
probabili revelationis: imo cum formidine, qua quis formi­
det, ne non sit locutus Deus."
Instabis. Si regula proposita valeat, rudibus etiam
puerisque, qui ad discretionis aetatem pervenerint, evidentia
credibilitatis necessaria est. At haec evidentia perperam
a rudibus tenerisve mentibus postulatur.
Resp. Dist. maj.: rudibus et pueris necessaria est evi­
dentia respecti va, conc..; absoluta, nego. Et sic distincta
minore nego conclusionem. Rudes et pueri vident probeque
sentiunt sibi auctoritate quadam opus esse et magisterio;
<pii, cum unum alterumve tantum credibilitatis motivum,
etsi confuse, attingunt, nullamque non credendi rationem
suspicantur, eam revelationis notitiam certam habere viden­
tur, quae adjuvante gratia divina, sufficiat. Cf. Sahn.
De fide, disp. 111.; Joan, a S. Thoma, De fide, quaest. I.
disp. II. art. 3. n. 5.; Brouwer, De fide div. p. 132—137.

Quaestio XXII, Art. IV.

847

Sed „evidens est, — ait Franzelin — quam gravis urgeat
necessitas amplioris et distinctioris institutionis quoad sim­
plices fideles quibusdam luctuosis temporibus, ubi acerbior
imminet hostium fidei impugnatio et majus perversionis
periculum/ De div. trad, et Script, p. G98.
Quaeres, utrum ex motivis credibilitatis probetur solum
mysteria fidei esse credibilia, an pariter ea esse credenda.
Resp. Quam primum homini constiterit mysteria fidei
esse credibilia seu Deum esse locutum, in promptu est ho­
minem obligari ad credendum Deo, qui fidem revelavit.

Articulus IV.

Utrum theologia rationibus philosophicis uti possit.
L Errores eorum, qui rationibus philosophicis
in theologia nimiam auctoritatem tribuunt. 1° Gno­
stic), qui sibi videbantur pneumatici esse multitudinique
imperitorum, quos psychicos vocabant, multo praestare,
mysteria fidei totamque S. Scripturam philosophiae suae
modo dualisticae modo pantheisticae subjecerunt. Quare
S. Irenaeus ad gnosticum: rOrdinem ergo serva tuae
scientiae, et ne ut bonorum ignarus supertranscendas
ipsum Deum/ Adv. haer. II. 25. 2° Rationalistae medii
aevi. Dialectici non pauci tum ex nominalistarum schola
tum de assectatoribus realisrni exaggerati rationalisme in­
fecti fuerunt. Inter quos Joannes Scotus Erigena (t 8<S3?)
contendit, perfectissimorum divinique radii splendoribus
illuminatorum esse, „altissima divinae theoriae
h. e.
gradus superare, ac sine ullo errore apertissimae veritatis
speciem nulla caligine obstante intueri
*.
De divisione naturae.
lib. III. 1. Abaelardus (γ 1142) asseruisse nonnullis videtur,
fieri posse, ut homines docti in hac vita ad intelligendam
S. Trinitatem perveniant. Introd, ad theol. lib. 11. Critici
tamen recentiores Abaelardum rationalist am fuisse negant.1)
') Kaiser, Pierre Abélard critique (1901 ) ait: „ Jamais en théorie
Abélard n’a voulu donner une démonstration philosophique du my­
stère, et encore moins professer le rationalisme." Cf. M. Grabmann,
Die Erkennt nistehre des Kard. Matth von Aquasparta (1906), p. 116 Ote.

848

Quaestio XXII, Art, IV.

3° Gregorius XI. anno 1376 damnavit hanc propositionem
Raymundi Lulli (1235—1315): „Omnes articuli fidei possunt probari, et probantur per rationes necessarias, demon­
strativas, evidentes." 4° Sociniani mysteria et theologiam
supernaturalem potius expressis verbis negarunt, (piam usum
philosophiae in theologicis disciplinis exaggerarunt. 5° Inter
recentiores Jacobus Frohschammer in voluminibus, germanice scriptis, (piae titulum habent: Introductio in Philo­
sophiam; de Libertate scientiae; Athenaeum, asserere non
dubitat, „omnia indiscriminatim Christianae religionis dog­
mata esse objectum naturalis scientiae, seu philosophiae,
et humanam rationem historice tantum excultam, modo
haec dogmata ipsi rationi tanquam objectum proposita
fuerint, posse ex suis naturalibus viribus et principio ad
veram de omnibus etiam reconditioribus dogmatibus scien­
tiam pervenire." Lilt. Pii IX. ad Archiep. Monacensem et
Frisingensem, 11. Dec. 1862. 6° Vitandus est etiam eorum
abusus, qui speculative quidem non asserunt, fidei mysteria
posse demonstrari intrinsece argumentis mere philosophicis,
sed practice imitantur magistros illos Parisienses, quos
Gregorius IX. anno 1233 hunc in modum reprehendit:
„Cum Theologiam secundum approbatas Traditiones San­
ctorum exponere debeant, et non carnalibus armis, sed
Deo potentibus destruere omnem altitudinem extollentem
se adversus scientiam Dei, et captivum in obsequium Christi
reducere intellectum: ipsi doctrinis variis et peregrinis ab­
ducti, redigunt caput in caudam, et ancillae cogunt famu­
lari reginam." Cf. Ilieron. Savonarola, De ordine scientia­
rum. lib. III.
II. Sententia catholica. Ecclesia catholica ita docet
ah abusu philosophiae cavendum esse, ut eos pariter vi­
tandos esse affirmet, (pii omnem disciplinam, tam practicam
quam speculativam, in theologia rationalismum sapere cen­
seant. „Equidem - ait Leo XIII. — non tantam humanae
philosophiae vim et auctoritatem tribuimus, ut cunctis om­
nino erroribus propulsandis, vel evellendis parem esse judi­
cemus: sicut enim, cum primum est religio Christiana con­
stituta, per admirabile lumen non persuasibilibus humanae

Quaestio XXII, Art. IV.

849

sapientiae verbis diffusum, sed in ostensione spiritus et cirtutis,
orbi terrarum contigit, ut primaevae dignitati restitueretur;
ita etiam in praesens ab omnipotenti potissimum virtute et
auxilio Dei expectandum est, ut mortalium mentes, sub­
latis errorum tenebris, resipiscant. Sed neque spernenda,
neu posthabenda sunt naturalia adjumenta, quae divinae
sapientiae beneficio, fortiter suaviterque omnia disponentis,
hominum generi suppetunt; quibus in adjumentis rectum
philosophiae usum constat esse praecipuum.- Encycl. Aet.
Patris. — Ratio autem humana post fidem non solum po­
test veritatum nexum inter se manifestare, conclusiones ex
fidei articulis inferre, verum etiam analogias aliquas pro­
ponere, necnon ostendere argumenta obloquentium non esse
necessaria. Cf. p. 822—823.

Thesis: Theologis argumenta philosophica perutilia sunt.
Argumenta.

Arg. 1. Ex S. Scriptura. Philosophia seu ratio natu­
ralis vere locus, h. e. fons argumentorum, theologis est. si
apostoli loco isto in discutiendis fidei quaestionibus usi sunt.
Atqui S. Paulus, coram Areopago de „ Ignoto Deo“ disse­
rens, argumentatione philosophica utitur. Act. XVII.; alibi
ostendit, judicium Dei esse secundum veritatem in ethni­
cos, Horn. I. Cf. et Job, de divina Providentia. — I. Cor.
XV. 12—58. apostolus corporum resurrectionem ex resur­
rectione Christi probat et ex pluribus convenientiis similitudinibusque naturalibus; itemque Rom. XI. de gratia et
operibus, Rom. IX. de electione divina disserens, ab argu­
mentis rationis naturalis non abhorret.
Arg. II. Ex traditione, a) S. Hieronymus rationis
naturalis usum commendat in Quadrato, in Aristide, in
Justino, in Irenaeo, ep. ad Magn.; Gregorius Neocaesariensis
in Origene, Orat, paneg. ad Origen. — De Origene, Pantaeno, Ileracla idem ex quadam Origenis epistola refert
Eusebius, E. II. VI. 19. — Clemens Alex, ait: „Accedens
autem graeca philosophia veritatem non fecit potentiorem;
sed cum debiles efficiat sophistarum adversus eam arguDo Groot, Summa apologet. Ed. tertia.

jJ.

800

Quaestio XXII. Art. IV.

nientationes, et propulset dolosas adversus veritatem insi­
dias, dicta est vineae apta sepes et vallus." Strom. 1. 28.
— S. Augustinus figura sumpta a «Judaeis, aurea et argen­
tea Aegyptiorum vasa secum deferentibus: „ Nonne aspici­
mus — inquit — quanto auro et argento et veste subsarcinatus exierit de Aegypto Cyprianus, Doctor suavissimus
et Martyr beatissimus? Quanto Lactantius? Quanto Victo­
rious, Optatus, Hilarius?" De doctr. Christ. lib. II. — Rursus
Hipponensis philosophiae illud tribuit, „quo tides saluberri­
ma, quae ad veram beatitudinem ducit, gignitur, nutritur,
defenditur, roboratur." De Trin.XIV. 1. — Cf. Wiseman,
Lectures on the connexion between science and revealed religion,
lect. XII.
b) Facta subsequendum saeculorum eadem philosophiae
commoda probant. Ad hanc enim disciplinam ecclesia
sacerdotes erudire studuit: ab ingeniis praeclarissimis fides
argumentis etiam philosophicis propugnata est, maxime
tamen omnium ab Angelico in Summa theologica. Hac de
causa S. Anselmus Cant, ait: „credo, ut intelligam." Proslog. cap. I. Idem, Cur Deus homo, lib. I. 2.: „Sicut rectus
ordo exigit ut profunda Christianae fidei prius credamus
quam ea praesumamus ratione discutere, ita negligent ia
mihi videtur, si postquam confirmati sumus in fide, non
studemus quod credimus intelligere." Cujus intelligentiae
et objectum et limites monstrantur in Conc. A'at. sess. III.
cap. IV.: „ratio, fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie
quaerit, aliquam, Deo dante, mysteriorum intelligentiam
eiftnque fructuosissimam assequitur, tum ex eorum, quae na­
turaliter cognoscit, analogia, tum e mysteriorum ipsorum nexu
inter se et cum fine ultimo u Cf. Leon. XIII. encycl. Act. Patris.
Arg. III. Ex ordine rationis et fidei. Cum gratia non
tollat naturam sed perficiat, oportet naturalem rationem
subservire fidei, sicut et naturalis inclinatio voluntatis ob­
sequitur caritati. S. Thom. I. 1. 8. ad 2. Hoc autem fit,
quotiescunque naturalis ratio argumenta praebet theologis.
Ad rem S. Thomas: „lumen fidei, quod nobis gratis infun­
ditur, non destruit lumen naturalis cognitionis nobis natu­
raliter inditum. Quamvis autem naturale lumen mentis

Quaestio XXII, Art IV.

851

humanae sit insufficiens ad manifestationem eorum quae
per fidem manifestantur, tamen impossibile est quod ea
quae per fidem nobis traduntur divinitus, sint contraria his
quae per naturam nobis sunt indita: oporteret enim alterum
esse falsum: et cum utrumque sit nobis a Deo, Deus esset
nobis auctor falsitatis: quod est impossibile. Sed magis,
cum in imperfectis inveniatur aliqua imitatio perfectorum,
quamvis imperfecta; in his quae per naturalem rationem
cognoscuntur, sunt quaedam similitudines eorum quae per
lidem tradita sunt/ Quibus expositis, sanctus concludit,
in theologia philosophiam adhiberi posse tripliciter: 1° ad
demonstrandum ea, quae sunt praeambula fidei; 2° ad notificandum per aliquas similitudines ea, quae sunt fidei:
3° ad resistendum his, quae contra fidem dicuntur, sive
ostendendo esse falsa, sive ostendendo non esse necessaria.
In Boet. De Trin. quaest. II. 3. — De multiplici usu scien­
tiarum humanarum in theologia disserit Berthier, Tract. De.
loc. theol. p. II. lib- I. 2. Cf. Zigliara, Propaed.
Objectiones.

Obj. I. S. Paulus fideles sic alloquitur: ridete ne quis
cos decipiat per philosophiam et inanem fallaciam. Coloss.
11. 8. Itaque viro Christiano gravissima causa est vitandi
philosophiam.
Ilesp. Dist. antec.: S. Paulus reprobat philosophiae
usum, nego; abusum, cons. Apostolus docet ab illa philo­
sophia cavendum, quae est secundum elementa mundi, et
non secundum Christum. L. c. De qua quidem philosophia,
fidei adversa, S. Thomas: ,,utentes — inquit — philosophia
in sacra Scriptura possunt dupliciter errare. Uno modo
utendo his quae sunt contra fidem, quae non sunt philo­
sophiae, sed potius error vel abusus ejus . . . Alio modo,
ut ea quae sunt fidei, includantur sub metis philosophiae:
ut si nihil aliquis credere velit nisi quod per philosophiam
habere potest/ In Boet. 1. c.; cf. Expos, in Col. II. lect. 2.
Instabis. Apostolus testatur, se praedicasse Corinthiis
non in persuabilibus humanae sapientiae verbis, sed in ostensione
spiritus et virtutis. I. Cor. II. 4.
54*

852

Quaestio XXII. Art. IV.

Resp. Dist. antec.: istis verbis ostenditur, philosophia
non utendum esse ut principali, conc.; ut secundaria, nego.
De eo Scripturae loco et similibus S. Thomas: „ex omnibus
illis verbis ostenditur quod doctrina philosophorum non sit
utendum quasi pricipali, ut scilicet propter eam credatur
lidei; non tamen removetur quin ea possint uti sacri docto­
res quasi secundaria ... Ut tamen totum quod est fidei,
non humanae potentiae aut sapientiae tribueretur, sed Deo,
voluit Deus ut primitiva Apostolorum praedicatio esset in
infirmitate et simplicitate; cum tamen potentia et saecu­
laris sapientia postea superveniens ostenderit per victoriam
fidei mundum esse Deo subjectum et quantum ad poten­
tiam, et quantum ad sapientiam.“ In Boet. loc. cit. ad 1.
Obj. II. Tertullianus, De praescr.; S. Hieronymus
in ep. ad. Eustach., ubi refert, se raptum in spiritu
vapulasse Deo jubente, quod Ciceronianus esset, non
Christianus; S. Ambrosius, qui De fide, lib. I. docet, „non
in dialectica complacuisse Deo salvum facere populum
suum“, aliique patres dialecticae usum reprobare videntur.
Resp. Dist. antec.: sancti patres reprobarunt usum,
nego; abusum, conc. Res ex eo liquet, quod ipsi patres
dialectica et philosophia usi sunt eumque usum in aliis
laudarunt et probarunt.
Instabis. Quod nititur auctoritate divina, humanae sa­
pientiae adjumentis non indiget. At fides nostra divina
auctoritate nititur.
Resp. Dist. maj.: quod nititur auctoritate divina, huma­
nis adjumentis non indiget ex necessitate, conc.; ob utili­
tatem aliquam, nego. Aquinas ait: «haec scientia (theo­
logia) accipere potest aliquid a philosophicis disciplinis,
non quod ex necessitate eis indigeat, sed ad majorem
manifestationem eorum quae in hac scientia traduntur.
Non enim accipit sua principia ab aliis scientiis, sed imme­
diate a Deo per revelationem. Et ideo non accipit ab
aliis scientiis tamquam a superioribus, sed utitur eis tan­
quam inferioribus et ancillis; sicut architectonicae utuntur
subministrantibus, ut civilis militari. Et. hoc ipsum quod
sic utitur eis, non est propter defectum vel insufficientiam

Quaestio XXII, Art. V

853

ejus, sed propter defectum intellectus nostri; qui ex his
quae per naturalem rationem (ex qua procedunt aliae
scientiae) cognoscuntur, facilius manuducitur in ea quae
sunt supra rationem, quae in hac scientia traduntur.“
I. 1. 5. ad 2.; cf. art. 8.; C. (rent. I. 9.; Quodl. IV. 18.
Urgebis. Argumentis philosophicis in theologia non
utendum est, si nihil omnino utilitatis habent. Jam istis
argumentis nec fidelibus consulitur, utpote quos divina
auctoritas ad credendum inducat; nec infidelibus, quia
argumenta illa minime demonstrant.
Resp. Dist. min.: iis argumentis nec fidelibus nec in­
fidelibus consulitur, ut credant, conc.; ut adjumenta quae­
dam habeant, nego. Et primo quidem infidelibus prospicitur,
quoniam „rationes (piae inducuntur a sanctis ad proban­
dum ea quae sunt fidei, non sunt demonstrativae, sed
persuasione quadam manifestantes non esse impossibile
quod in fide proponitur/ S. Thorn. II. II. 1. 5. ad 2:
cf. I. 32. 1. — Fideles praeterea firmantur in fide, per­
spectis analogiis, mysteriorum nexu inter se. pulcherrimisque conclusionibus; nec cuiquam non probatur illud
S. Thomae: „de Tebus nobilissimis quantumcumque imper­
fecta cognitio maximam perfectionem animae confert.·
*
C. Gent. I. 5. — Re quidem vera ,,sicut ea quae fidei sunt,
non possunt demonstrative probari: ita quaedam contraria
his non possunt demonstrative ostendi esse falsa: sed
potest ostendi non esse ea necessaria
*.
In Boet. De Trin.
quaest. II. 3. Ita fit, ut ad confutandos fidei adversarios
theologi philosophiae operam navent necesse sit.

Articulus V.
De philosophia S. Thomae.

I. Status quaestionis.
Quaerendum est, utrum
Thomae philosophia ceterorum doctrinae philosophicae prae­
ferenda sit. Haec autem delectio considerari potest 1° re­
spectu utilitatis aliorum, qui de rebus philosophicis scripse­
runt; 2° respectu scientiarum naturalium; 3° respectu fidei.
1 0 Quod ad aliorum philosophorum utilitatem attinet.

■ ο* ■ —

854

Quaestio XXII. Art. V.

Leo XIII. non ita Thomae sapientiam laudavit, ut alii
omnes excludantur: „edicimus — inquit — libenti gratoque
animo excipiendum esse quidquid sapienter dictum, quid­
quid utiliter fuerit a quopiam inventum atque excogita­
tum". Encycl. Aet. Patris. In epistola autem Leonis XIII.
ad ministrum gener. Ordinis Minorum de operum S. Bona­
venturae nova editione, 13. Dec. 1883 legimus: „nullo modo
dubitandum, quin catholici praesertim juvenes in spem
Ecclesiae succrescentes, qui ad philosophica ac theologica
studia secundum Aquinatis doctrinam sectanda se confe­
runt, perlegendis S. Bonaventurae operibus plurimam utili­
tatem sint hausturi atque ex amborum scriptis, quasi ex
praecipuis armamentariis, gladios ac tela sumant, quibus
in teterrimo bello adversus Ecclesiam ipsamque humanam
societatem commoto, hostes superare strenue queant."
2° J)e habitu philosophiae Thomisticae ad scientias physi­
cas. Leo XIII. in encyclioa commemorata: „etiam physicae
disciplinae, quae nunc tanto sunt in pretio, et tot praeclare
inventis, singularem ubique cient admirationem sui, ex
restituta veterum philosophia non modo nihil detrimenti,
sed plurimum praesidii sunt habiturae. Illarum enim
fructuosae exercitationi et incremento non sola satis est
consideratio factorum, contemplatioque naturae; sed, cum
facta constiterint, altius assurgendum est, et danda solerter
opera naturis rerum corporearum agnoscendis, investigandisque legibus, quibus parent, et principiis, unde ordo illarum,
et unitas in varietate, et mutua affinitas in diversitate
proficiscuntur. Quibus investigationibus mirum quantam
philosophia scholastica vim et lucem, et opem est allatura,
si sapienti ratione tradatur.“ Rursus: „hac ipsa aetate,
phires iique insignes scientiarum physicarum doctores pa­
lam aperteque testantur, inter certas ratasque recentioris
Physicae conclusiones, et philosophica Scholae principia
nullam veri nominis pugnam existere."
3° Philosophia Thomistica respectu fidei praeferenda vide­
tur ceteris doctrinis, in quantum Thomae doctrina philo­
sophica prae ceteris tum intrinsece tum e.rtrinsece lidei subordinata est eique cohaeret. Dico: a) intrinsece, non quasi

Quaestio XXII, Art. V.

855

philosophia Thomistica aut qualiscunque doctrina naturalis
idem objectum formale at (pie fides haberet; quippe in fide
auctoritas Dei revelantis, in scientia naturali intrinseca rei
veritas praecise attingitur. Sed objectum materiale philo­
sophiae Thomisticae et fidei revelatae sub eo respectu inter
se conveniunt, quod Thomas illas veritates naturales, quae
sunt fidei et scientiae objectum commune, velut doctrina
de Deo Creatore, aut quae cum fidei mysteriis indirecte
connectuntur, velut doctrina de substantia et accidentibus
corporum, mira perspicuitate docuit, b) Extrinsece quoque,
hoc est, tanquam medium ad finem, philosophia commemo­
rata ob majorem cum fide connexionem praefertur ceteris,
non perinde ac si naturalis scientia fidem supernaturalem
efficeret, sed quia ad fidem defendendam valet quam quae
maxime.
Non igitur quaerimus, utrum philosophia Thomistica
utendum sit, ceteris quibuscunque philosophis exclusis, aut
quovis progressu a priori negato, aut probatis Thomae
conclusionibus omnibus etiam de scientiis experimentalibus;
sed disceptatione nostra in eo versatur, utrum philosophia,
de qua diximus, praesertim habito respectu ad fidem, sit
anteponenda ceteris.
II. Adversarii. Antesignanus antithomistarumhabetur
Guilielmus Lamaraeus, qui in suo Correctorio operum S. Tho­
mae, plures theses philosophicas sancti doctoris, uti doctri­
nam de unitate formae substantialis in homine refellere
conatus est. Occam, defensor Philippi Pulchri et Ludovici Bavari, S. Thomam impugnavit; quamvis iste scholam
non condiderit, duae tamen scholae antithomisticae, sae­
culo XIV. decurrente, discipulos non paucos habuerunt.
Averroismus et Paganismus philosophicus, qui temporibus
restaurationis (renaissance), ut ajunt, ex odio mediae aetatis
et superstitione quadam antiquorum cito crevit. Post no­
vatores saeculi XVI. schola empirica Baconis Verulani.
(1561—1626) et schola idealistica Cartesii (1596 1650)
multis visae sunt amplissimae, Thomistica contempta; hac
tempestate Armi (f 1692), O. P. edidit opus, quod inscri­
ptum est: Clypeus phil. thomist. contra novos ejus impugna-

Quaestio XXII, Art. V.

tores. Saeculo XVIII. philosophia Thomistica magis magis­
que a professoribus laicis neglecta est: tum ab adversariis
ipsam defensavit Guérinois, 0. P. in libro, qui inscribitur
('lypeus philos, thomist. contra veteres et novos ejus impugnatores.
Etiamnum in scholis catholicis nonnulli ,,patrimonio
antiquae sapientiae posthabito, nova moliri, quam vetera
novis augere et perficere maluerunt/ Encycl. Aet. Patris.
Hi sunt, qui de Aquinate interdum tam parum digne lo­
quuntur, ut nescias, utrum ad fidem strenue et efficaciter
defendendam philosophia Angelici negligenda an offendenda
sit. — Iniqui prorsus Thomae fuerunt plures acatholici, ut
R. Eucken, Die Philosophie des Thomas von Aquino und die
Kultur der Neuzeit, 1886; J. Frohschammer, Die Philosophie
des Thomas von Aquino; P. Knoodt et A. Ritschl.

Thesis; S. 'Thomae philosophia ceteris doctrinis philo­
sophicis praeferenda est.
Argumenta.

Arg. I. Ex suffragio ecclesiae.

Illa philosophia theo­
logis seligenda est, cui favet ecclesiae suffragium. At
ecclesia philosophiae Thomisticae mirifice suffragatur; quod
licebit efficere ex Pontificum Maximorum de Thoma sen­
tentiis, praesertim ex aurea illa Leonis XIII. encyclica de
colenda S. Thomae philosophia: ex ecclesiae usu, quem ea
quoque probant, quae p. 815—820 de auctoritate doctoris
Angelici sunt exposita. Cf. Pii X. Litt, apost. In praeci­
puis, 23. Jan. 1904.
Arg. II. Ex indole philosophiae Thomisticae. Plurimi
putatur ea philosophia, (piae est universalissima, profun­
dissima, tutissima. Talis autem prae ceteris est philo­
sophia Angelica.
a) Pnirersalissima est. Thomas enim in Commentariis
in Aristotelem, in Quaestionibus disputatis, in Summa contra
(ientiles, in Summa Theologica, in Opusculis variis Logicam
Physicam, Metaphysicam, Ethicam complexus est. «Nulla
est
ait Leo XIII. — philosophiae pars, quam non acute
simul et solide pertractarit.**

Quaestio XXII, Art. V.

b) Profundissima. Namque ..philosophicas conclusiones
angelicus Doctor speculatus est in rerum rationibus et
principiis, quae quam latissime patent, et infinitarum fere
veritatum semina suo vehit gremio concludunt, a posteriori­
bus magistris opportuno tempore et uberrimo cum fructu
aperienda".
c) Tutissima. Illa philosophia tutissima est. quae fidem,
ut stellam di rectricem, fidelissime sequitur. Talis autem
est philosophia Thomistica. Ergo. Prob. min. Ille fidem
fidelissime sequitur, qui maximam fidei scientiam cum
firmissima voluntate sequendi fidem conjunxit. Jam vero
in Thoma fidei scientiam maximam fuisse, ex antea dictis
(quaest. XXL) constat; firmissimum pariter fuisse Thomae
erga fidem obsequium, nemo profecto negaverit. Cf. Encycl.
Aet. Patris. Audiatur praeclara vox Leonis XIIL, qui ad
Archiepiscopos et Episcopos Bavariae haec scripsit: « disci­
plina Doctoris Angelici mire facta est ad confirmandas
mentes, mire usum parit commentandi, philosophandi, dis­
serendi presse invicteque: nam res singulas dilucide mon­
strat aliam ex alia continua serie pendentes, omnes inter
se connexas et cohaerentes, omnes ad capita pertinentes
suprema; turn in contemplationem erigit Dei, qui rerum
omnium et caussa effectrix est et vis et summum exem­
plar, ad quem demum omnis philosophia et homo quantus
est, debent referri. Sic vere per Thomam scientia rerum
divinarum et humanarum, caussarumque, quibus hae res
continentur, (pium praeclarissime illustrata, tum firmissime
munita est: cujus conflictione disciplinae, veteres sectae
errorum penitus corruerunt·, itemque novae, nomine potius
et spe, quam re illis dispares, simul emisere caput, et ejus­
dem ictibus dejectae interciderunt; quod jam non unus
ostendit de scriptoribus nostris. Ratio quidem humana ad
cognitionem rerum interiorem reconditamque libera vult acie
penetrare, nec non velle potest : verum Aquinate auctore et
magistro hoc ipso facit expeditius et liberius, quia tutissime
facit, omni procul periculo transiliendi fines veritatis. Neque
enim libertatem recte dixeris, quae ad arbitrium libidinem­
que opiniones consectatur et spargit, immo vero licentiam

858

Quaestio XXII, Art. λΓ.

nequissimam, mendacem et fallacem scientiam, dedecus
animi et servitutem. Ille reapse sapientissimus Doctor
intra veritatis lines graditur, qui non modo cum Deo, om­
nis veritatis principio et summa, nunquam decertat, sed
ipsi adhaeret semper arctissime semperque obsequitur ar­
cana sua quoquo modo patefacienti; qui neque sancte mi­
nus Pontifici Romano est dicto audiens, et auctoritatem
in eo reveretur divinam, et subesse Romano Pontifici tenet
omnino de necessitate sahitisSl) Encycl. Officio sanctissimo.
Quaeres. Utrum theologis doctrina quoque astronomie"
et physica S. Thomae sequenda sit.
Resp. a) Quod ad altiora rerum principia causasque
attinet, constat, hujusmodi rerum investigationibus philo­
sophiam Thomae plurimum lucis afferre. Elucet enim An­
gelicus scientia metaphysica, quae communissimas entis
proprietates et adspectabitis mundi rationes quasdam gene­
rales considerat, necnon ea de Deo, anima et mundo tradit,
quibus cognoscendis nulla experimentorum subtilitate aut
perfectione instrumentorum opus est, sed mente, quae ex
factis cuique manifestis ad causas altiores assurgat.
b) In experimentalibus et in conclusionibus, quae scien­
tiarum naturalium incrementum sequuntur, ipse Aquinas
affirmat, certitudinem a posteris esse obtinendam. Ita De
caelo et mundo, lib. II. 17. anomalias seu irregularitates circa
motus planetarum considerans, expositis veterum sententiis,
ait: „Illorum tamen suppositiones quas adinvenerunt, non
est necessarium esse veras. Licet enim, talibus supposi­
tionibus factis, apparentia salvarentur, non tamen oportet
dicere has suppositiones esse veras: quia forte secundum
aliquem (dium modum, nondum ab hominibus comprehensum,
apparentia circa stellas salvantur.“ Exponens librum De
causis, lect. L: „naturalem philosophiam
*
4 nominat, „quae
propter experientiam tempore -indiget
*
Cf. alias quasdam
Thomae de eadem re sententias in Edit. Leonina operum
S. Thomae, t. III., praef.
De praestantia philosophiae Thomisticae universim cf.
’) Opusc. Contra errores Graecorum.

4

Quaestio XXII, Art. V.

«59

Van Weddingen, L’Encyclique de S.S. Léon ΧΙΠ. et la re­
stauration de la jihilos. chrétienne; Werner, Der II. Thomas
von Aquino; Jourdain, La Philosophie de St. Thomas; Kleutgen, Die Philosophic der Vorzeitj Gonzalez, Estudios sobre la
filosofia de Santo 'Tomas. Q Protestantes etiam aliqui philo­
sophiam Thomisticam, sub aliquo saltem respectu, valde
probarunt, nominatim Rudolphus von Ihering, professor
Goettingensis, qui in opere, quod inscribitur Der 'Zueck im
Hecht, t. II. p. 161. edit. 2. fatetur, modernos philosophos et
theologos protestantes non nisi cum damno suo et dedecore
ignorare nobilissimam 'Thomae de moruli et jure philosophiam.2)
') Cum illustrissimus card. Gonzalez in Philippinis insulis
librum memoratum conscriberet, Antonium Rosmini non cogno­
visse videtur nisi ex duobus auctoris illius operibus, (piae inscri­
buntur Nuoro Saggio sulV origine, dell’ idee et II rinuovamento delta
Pilosofla in Italia; sperabat fore, ut Rosmini S Thomam ducem sibi
eligeret. At spes doctissimum virum fefellit, atque anno 1868 in
sua Philosophia elementaria, t. III., scribere coactus est: ,Rosmini a
Γ). Thomae doctrina discedit, tum quoad secundaria quaedam, tum
maxime quoad theoriam cognitionis et originis et idearum/ Cf. de
Rosmini decretum S. Inquis. 14. Dec. 1887, quo propositiones XL
hujus auctoris proscribuntur.
) Cf. H. Grotium, De jure belli et pacis, Prol. § 52; Ep. ad Gallos,
154; Leibniz, qui Opp. phil. (ed. Gerhardt), t. IV., p. 349 ait: BJe
conclus qu’il est important de désabuser les hommes des opinions
dangereuses ou inutiles, de rétablir la réputation de la philosophie
de S. Thomas et de tant d'autres habiles gens." Paulsen, Kantstudicn 1899, Mai, fatetur Thomam adhuc esse robur — Ursache des
('bergewichts — religionis catholicae. De pluribus vero Aquinatis
adversariis recte Ausonio Franchi, Ultitna critica, p. 107. haud inepte
dixisse videtur: „Tutte le querele ed invettive contro ia scolastiea
hanno il loro ultimo fundamento in questo bel supposto: La filosolia
non essore scicnza razionale. se non in quanto si adopera ad ogni
modo a scristianizzare il mundo." Cf. Hernsheim, Questions adressées
aux philosophes: Notes posthumes écrites en 1840 (1903).

860

Quaestio XXIII, Art. I.

Quaestio XXIII.
De philosophorum auctoritate.
Nonus locus philosophorum auctoritate continetur. Quae
sane auctoritas non praebet locum necessarium aut theolo­
giae proprium; nihil tamen obstat, cur non theologi hoc
genere argumentorum utantur. Ut hic autem locus recte
excolatur, quaerendum est,
Primo. De auctoritate philosophorum in theologia.
Secundo. De auctoritate Aristotelis.
Articulus 1.
De philosophorum auctoritate in theologia.

I. Status quaestionis. 1° Philosophos hic intelligimus eos, qui, lumen naturale secuti, de Deo rebusque di­
vinis ante Christi adventum scripserunt, ut Plato. Philo­
sophis autem adjunguntur juris naturalis ac civilis periti,
sicut alibi canonistas theologis adjungendos esse docuimus.
2° Etsi philosophi, non nisi naturali lumine ducti, multum
erraverunt, Deus tamen non sine testimonio semet ipsum reli­
quit, benefaciens de caelo, dans pluvias et tempora fructifera,
implens cibo et laetitia, corda nostra. Act. Apost. XIV. 16.:
cf. Catech. Hom. p. I. art. 1. Atque adeo philosophorum
omnium de rebus religiosis in ordine naturali conspirans
sententia certam fidem facit, quandoquidem omnium in eo
genere quaestionum consensio non accidentalibus causis tri­
buenda est, sed naturae atque naturae Auctori. Cf. Can.
De loc. theol. lib. X. 4. 3° In ipsis mysteriis fideque super­
natural! defendendis philosophorum auctoritatem theologis
utilem esse hoc sensu asserimus, quod theologia philoso­
phorum placitis uti potest, sive ad desumendas aliquas ex
iis rebus, quae naturaliter cognoscuntur, analogias, sive ad
redarguendos eos, qui philosophorum judicia contra fidem

Quaestio ΧΧΠΙ, Art. I.

861

inducunt. Patet autem, ex illa philosophorum auctoritate
non hauriri argumenta certa ad fidei mysteria probanda, sed
convenientias tantum.
II. Philosophorum scholae praecipuae. 1° Philo­
sophia Orientalis Aegyptos, Persas, Sinenses, Indos comple­
ctitur. Verum Aegypti et Zarathustra seu Zoroaster Persa
potius religiosam doctrinam quam systema philosophicum
reliquisse videntur. Quod idem de Babyloniensibus et Assvriis affirmandum est. Inter Sinenses Lao-Tseu saeculo VII.
a. C. et Confucius (5.51—478) philosophiam docuerunt; sed
hujus doctrina de Deo rebusque divinis nulla aut fere
nulla, illius obscura, confusa. In India circa saeculum VI.
a. C. Kapila docuit philosophiam Sankhya, quae est sensualistica; Kanada philosophiam Vaiseshika, quae aliis ma­
térialisions, aliis idealismus quidam videtur; Gotama systema
Nyaya invenit, quod ad sensualisinum vergit; Çakia-Mouni
(557—477), auctor Buddhismi, Deum et res divinas si non
expresse negat, at certe negligit. Indicos allegare philo­
sophos, plura nos prohibent, linguarum difficultas, — mysticismus quidam pantheisticus, ideas offuscans, — errores
plurimi, quibus saniorem antiquae religionis doctrinam In­
dicae corruperunt.
2° Philosophia Graeca, a) Inter Graecos «primi philosophantium de rerum naturis sola corpora esse aestima­
verunt, ponentes prima principia aliqua corporea elementa,
aut plura aut unum
.
*
S. Thom. Opusc. De substantiis se­
paratis, e. I. Haec est schola naturalismi Ionici, quam
Thales Milesius circa annum 600 a. Chr. fundavit, schola
vero Abderitana Democriti (460—362) et Leucippi (500—?),
quae est atomistica et materialistica, continuavit, b) Ana­
xagoras Clazomenius (500—428), «etsi eum ceteris philo­
sophis naturalibus naturalia principia corporalia poneret,
posuit tamen primus inter philosophos quoddam incorporale
principium, id est intellectum, . . . non ut universale essendi
principium, sed solum principium distinctivum
,
*
hoc est, a
quo corpora non esse haberent, sed a quo distinctionem
sortirentur. S. Thom. 1. c. Haec est schola idealistica.
cujus auctor est Pythagoras Samius (γ .500), continuata

Quaestio XXIII, Art. I.

862

per scholam Eleaticam Xenophanis, Parmenidis, Zenonis.
Sed principium incorporale, intellectus (νους), ab Anaxagora
prae Pythagoreis et Eleaticis magis perspicue exprimitur.
c) Schola Socratica, cujus parens habetur Socrates (470—399),
summum decus Plato (420—347) et Aristoteles (384—322),
qui uterque de Deo plura dignissime docuerunt. Cf.
S. Thom. 1. c. Deinceps philosophia Graeca ad profundum
errorum demersa est.
3° Philosophia Romana. Romani magis scholas Graecas
secuti, quam novas condidisse dicendi sunt. Inter eos
Cicero (107—43) de Deo rebusque divinis docuit, (piae laude
digna esse videantur. Seneca quoque et Epictetus senten­
tias, viro Christiano minime indignas, praeceperunt. At
eo tempore Christus in terris apparuerat.
4° Quod ad alias scholas attinet, quae sive in antiqui­
tate sive modernis temporibus ortae sunt, satis esse videtur
hoc Angelici proferre: MNecesse est accipere opiniones
antiquorum quicumque sint. Et hoc quidem ad duo erit
utile. Primo quia illud quod bene dictum est, accipiemus
in adjutorium nostrum. Secundo quia illud quod male
enuntiatum est cavebimus/ De anima, lib. I. 2.1)

Thesis: Theologis philosophorum auctoritates perutiles
esse possunt.
Argumenta.

Arg. I. Ex S. Scriptura. S. Paulus quandoque sen­
tentiis philosophicis gentilium utitur. Ergo philosophorum
etiam gentilium auctoritates theologum quandoque adju­
vant. Cf. S. Thom. Iu 1. Cor. XV. lect IV. Prob. antec.
I. Cor. XV. 33. habetur illud Menandri: Corrumpunt mores
bonos colloquia mala; I. Tit. I. 12. illud Epimenidis sive
Callimachi Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres
pigri; Act. XVII. 28.: quidam vestrorum Poetarum dixerunt:
Ipsius enim et genus sumus, quod quidem hemistichium:
Ipsius enim, Arati est eademque fere sententia Cleanthis.
Arg. II. Theologi veritates naturales probant, analo') Cf. S. Thom. I. II. 97. 1.; Ethic. I. 11.; Polit. III. 8.

Quaestio XXIII, Art. I.

863

gias scientiam inter et fidem exponunt, veritatum naturalium
et supernaturalium adversarios redarguunt. Jam in hac
triplici disputandi ratione theologi possunt auxilia petere a
philosophis. Prob. min. a) In ordine veritatum naturalium
constat praeclarissima vetustatis ingenia acute disputasse.
Quare verissime S. Thomas: „etiam auctoritatibus philoso­
phorum sacra doctrina utitur, ubi per rationem naturalem
veritatem cognoscere potuerunt: sicut Paulus Act. XVII. 28.
inducit verbum Arati, dicens: Sicut et quidam poetarum
vestrorum dixerunt, genus Dei sumus. Sed tamen sacra do­
ctrina hujusmodi auctoritatibus utitur quasi extraneis argu­
mentis, et probabilibus." I. 1. 8.
b) In exponendis analogiis inter fidem et scientiam
theologi nonnullis veritatibus philosophicis uti consueve­
runt. Atqui veritates hujusmodi haud semel egregie dictae
sunt a philosophis maximae auctoritatis. Ita philosophorum
auctoritates tam ob acutum dicendi modum quam ob
auctoritatem, qua sapientissimi viri apud adversarios etiam
fidei frumitur, theologis utiles esse possunt. Ita S. Tho­
mas, III. 77. de accidentibus in Eucharistia remanentibus
et C. Gent. IV. 82. etc. de statu hominis post resurrectio­
nem disserens, plus singula vice doctrinam fidei, quantum
fieri potest, Aristotelis auctoritate illustrat; valebat enim
Stagiritae sapientia aetate illa plurimum.
c) In adversariis redarguendis argumenta duci queunt
ab iis philosophorum auctoritatibus, quas adversarii admit­
tunt. Subvenitur enim eorum, qui nobis adversi sunt,
defectui, si ostenditur eorundem rationes fidei contrarias
etiam contradicere praeclari cujusque philosophi sententiis.
Cf. Cajet, in I. 1. 8.
Objectiones.

Obj. 1. Non licet evacuare crucem Christi. At si
philosophos in theologia audiamus, crux Christi evacuatur.
Paulus enim: non — inquit — in sapientia verbi, ut non eva­
cuetur crux Christi . . . Scriptum est enim: Perdam sapientiam
sapientium. 1. Cor. 1. 17. 19.
Resp. Dist. min.: evacuatur crux Christi, si theologus

81)4

Quaestio ΧΧΙΙΓ, Art. I.

utitur sapientia verbi pro radice suae doctrinae, conc.; in
obsequium hujus doctrinae, nego. Ita S. Thomas: „aliud
est docere in sapientia verbi quocunque modo intelligatur,
et aliud uti sapientia verbi in docendo. Ille in sapientia
verbi docet, (pii sapientiam verbi accipit pro principali
radice suae doctrinae, ita scilicet quod ea solum approbet,
quae verbi sapientiam continent: reprobet autem ea, quae
sapientiam verbi non habent, et hoc lidei est corruptivum.
Utitur autem sapientia verbi, qui suppositis verae fidei
fundamentis, si qua vera in doctrinis philosophorum inveniat, in obsequium fidei assumat.“ Expos. in I. Cor. I.
lect. 3.
Instabis. Theologia nititur divinis testimoniis iisque
efficacissimis. Igitur theologia philosophorum testimoniis
nihil utatur, necesse est.
Resp. Dist. antec.: theologia testimoniis divinis ita
nititur, ut illa sint theologiae propria, conc.; ut excludat
extranea, nego. Theologia testimoniis etiam humanis ministerialiter utitur, „non quod ex necessitate eis indigeat,
sed ad majorem manifestationem eorum quae in hac
scientia traduntur ... Et hoc ipsum quod sic utitur eis
(aliis scilicet scientiis tanquam ancillis) non est propter
defectum vel insufficientiam ejus, sed propter defectum in­
tellectus nostri/ S. Thom. I. 1. 5. ad 2.
Urgebis. Ille sibi non constat, qui philosophorum au­
ctoritatem in plurimis repudiat, in aliis allegat. Theologia
autem philosophorum auctoritatem in plurimis repudiat.
Theologus ergo, si constare sibi velit, eorum auctoritatem
allegare non potest.
Resp. Dist. maj.: ille sibi non constat, (pii philosopho­
rum auctoritatem in plurimis repudiat, si eosdem in aliis
allegat simpliciter, conc.; si eos allegat secundum quid,
nego. Responsio his verbis S. Thomae explicatur: „in
quantum sacra doctrina utitur physicis documentis propter
se, non recipit ea propter auctoritatem dicentium, sed
propter rationem dictorum: unde bene dicta recipit et alia
respuit. Sed quando utitur eis propter aliquos errores
refellendos, utitur eis in quantum sunt in auctoritatem

Quaestio ΧΧΙΠ, Art. Ιϊ.

865

aliis qui refelluntur, quia testimonium adversarii efficacius
est." In Boet. De Trin. quaest. II. 3. ad 8.
Articulus II.
De auctoritate Aristotelis.

I. De abusu Aristotelis in theologia. Aristoteles
(384 -322) Stagirae in Thracia natus, Platonis discipulus,
magister Alexandri Magni, philosophiae peripateticae pa­
rens, praeclarissimorum ingeniorum judicio vir sapientissimus doctissimusque fuit. Sed fuerunt, qui auctoritate tanti
viri abusi sint. Quod quidem tribus modis factum est.
1° Fuerunt, qui caeco modo sequerentur Aristotelem,
non incorruptum illum, quem veteres Graeci legerunt, sed
illum, cujus opera Neoplatonicis, Arabicis et Averroisticis
erroribus corrupta erant. Qui Arabicum et Averroisticum
istum Aristotelismum clausis veluti oculis sequebantur, illi
ansam dederunt decretorum concilii Parisiensis (1209) et
Roberti Courçon, legati pontificii (1215), necnon bullarum
Gregorii IX. (1228 et 1231), ab Urbano IV. confirmatarum
(1262'·, de libris Aristotelis. Ex pernicioso illo abusu Ari­
stotelis ortus esse videtur pantheismus Amalrici a Bena et
Davidis de Dinanto, et error de unitate intellectus, quem
refellens S. Thomas: Mmiror ■— inquit — ex quibus Peri­
pateticis hunc errorem se assumpsisse glorientur; nisi forte
minus volunt cum ceteris Peripateticis recte sapere, quam
cum Averroë aberrare, qui non tam fuit Peripateticus quam
Peripateticae philosophiae depravator/ Opusc. De unit,
intell. Cf. P. Mandonnet, Siger de Brabant.
2° Alii Aristotelis opiniones quascunque philosophice
veras esse duxerunt. Sed cognito, Stagiritam doctrinae
Christianae interdum adversari, per fidem errores illos cor­
rigendos esse dixerunt, sed ita corrigendos, ut eodem tem­
pore falsas illas opiniones de rebus religiosis in philosophia
studiose propagarent. Aristotelismus ille antischolasticus
saeculo XVI. fidei Christianae non parum nocuit. Assecta­
tores fuerunt Petrus Pomponatius (1462—1526) in libris De
immortalitate animae; De incantationibus; De fato, libero arDo Groor, Sumina Apologet· Ed. tertia.

βθ

866

Quaestio ΧΧΠΙ, Art. II.

bitrio et praedestinatione; Andreas Caesalpinus (1519—1603)
in libris, qui inscribuntur Quaestiones peripateticae et Daemo­
num investigatio, et alii philosophi in Italia. Hinc illud
Pomponatii: rsola religio Christiana rationaliter habet po­
nere animorum immortalitatem; caeterae vero religiones
omnesque philosophandi modi, qui animos immortales
posuerunt, sunt irrationabiliter dicti et omnino fabulosi
penitusque abjiciendi ab omni religione et philosophia."
Apologia, III. 3. Atque de eo abusu ,.nata sunt in Italia
ait Canus — pestifera illa dogmata de mortalitate animi,
et de divina circa res humanas improvidentia, si verum
est, quod dicitur/ De loc. theol. X. 5.; cf. conc. Lat. V.
sess. VIII. — Melchior verum audierat.
3° Alii nonnullas Aristotelis sententias, in se non falsas,
sine judicio ad fidei mysteria applicaverunt, aut in cog­
nitione semiplena philosophi steterunt, quando sapientia
Christiana pleniorem rerum philosophicarum notitiam ex
fide haurire potuit; adeo ut Joannes Philoponus seu Gram­
maticus (saeculo VI.), auctor aliquorum commentariorum in
Aristotelem, pravo conceptu substantiae et individui videa­
tur in Tritheismum deerrasse.
II. Error Aristotelem a theologia prorsus exclu­
dentium. Lutherus, tametsi Aristotelis philosophiam
sapientiam quandam humanam esse non negaret, usum
tamen illius philosophiae in theologia valde improbavit.
Philosophus ab eo Cerberus vocatur, et infelix logomachus.
Bajus et Jansenius, cum generatim et sapientiam et vir­
tutes gentilium nimis despicerent, eo facile adducti sunt,
ut adjumenta peripateticae sapientiae a theologia vix non
excluderent; Jansenius scilicet in libro, qui inscribitur
Augustinus, tom. II. de amissa per Aristotelem a scholasticis
vera theologia edisserit. Baco in suo libro Novum Organum,
Cartesius et moderni plurimi de relinquenda Stagiritae
auctoritate scripserunt. Cartesium tanta cepit peripateticae
disciplinae aversio, ut censuerit, homines «quam minimum
didicerunt illorum omnium quae hactenus (1644) nomine
philosophiae insigniri solent, ad veritatem percipiendam
quam maxime esse idoneos". Principia philosophiae, ep. praef.

Quaestio XXIII, Art. II.

867

III. Adversarii S. Thomae et scholasticorum ob
Aristotelem. Per sex fere saecula nunquam non fuerunt,
qui Thomam et scholasticos ob Aristotelis cultum conviciis
consectarentur. Ita Petrus d'Ailly anno 1387 Thomam ac­
cusat, quod „Ejus doctrina innititur in multis authoritatibus et rationibus philosophorum praecipue Peripateticorum.
Nam in omnibus etiam arduissiniis fidei articulis, et huma­
nam rationem transcendentibus ipse utitur dictis Aristoletis,
et immiscet ejus philosophiam doctrinae fidei.“ Nizolio in
opere inscripto Antibarbarus seu de veris principiis et vera
ratione philosophandi, Erasinus in Elogio Moriae aliique
humanistae censent, Thomam esse nimis Aristotelicum;
quin etiam Nizolio de Alberto Magno, Aquinate et aliis:
„Si quis — inquit — eos recte philosophari potuisse arbi­
tratur, is vehementer dissentit a *nobis
.
Atque Brucker
in Historia critica philosophiae (1743): («Dum Thomas) Ari­
stotelem unice sequi constituit, mancipii instar Stagiritae
servire coactus est, et veritatem quoque illi tyranno servire
coegit. Et ne malum hoc solum esset, immodicus Peripa­
teticae philosophiae amor ita virum hunc superstitioso ob­
sequio Philosopho addictum seduxit, ut theologiae vulneri­
bus, quae praepostera philosophiae commixtio inflixerat, nova
adderet vulnera, sicque sacram doctrinam vere faceret
philosophicam imo *
gentilem. Inter modernos Victor Cousin,
Cours de l'Hist. de la philosophie moderne, et schola eclectica
in Gallia; Günther, Eurystheus und Herakles ac Peregrins
Gastniahl, et alii in Germania; Gioberti, Introd. allo studio
della Filoso/ia ac Protologia, et Rosmini, Aristotelo esposto ed
esaminato, in Italia magis minusve Thomam et Scholasticos
arguunt abusus, qui a Bruckero ’Λοίσ/οΗ/.ο,ικοΖα vocatur.
Item Rud. Eucken, Die. Philosophie des heiligen Thomas. —
Cf. De Rubeis, diss. XXX.; Talamo, L’Aristotelismo della
Scholastica, p. I. cap. I.; Sehneid, Aristoteles in der Scholastik; Ephem. Div. Thomas, vol. I.
IV. S. Thomae et Scholasticorum de Aristotelis
auctoritate principia. 1° Ante omnia constat S. Thomam
et scholasticos optime distinxisse theologicam scientiam a philo­
sophicis disciplinis. Prima quaestio, quam Angelicus in
55*

868

Quaestio XXIII, Art. II.

Summa Theologica sibi solvendam proponit, haec est: Utrum
sit necessarium praeter philosophicas disciplinas aliam doctrinam
haberi. Respondet „quod necessarium fuit ad humanam
salutem, esse doctrinam quamdam secundum revelationem
divinam, praeter philosophicas disciplinas, (piae ratione
humana investigantur". I. 1. art. 1. Quod principium illis
non favet, qui Thomam insimulant sacram doctrinam philo­
sophicam, imo gentilem, reddidisse.
2° Philosophorum auctoritas in theologia scholasticorum
judicio valde debilis est. Revera S. Thomas: „licet locus ab
auctoritate quae fundatur super ratione humana, sit infir­
missimus, locus tamen ab auctoritate quae fundatur super
revelatione divina, est efficacissimus.“ I. 1. 8. ad 2. — Ne­
que caeco modo philosophorum doctrinae admittebantur;
etenim „in quantum sacra doctrina utitur physicis docu­
mentis propter se, non recipit ea propter auctoritatem dicen­
tium, sed propter rationem dictorum.u In Boet. De Trin.
quaest. II. 3. ad 8. Quare iterum S. Thomas: „ veritas
est quoddam divinum. In Deo enim primo et principaliter
invenitur, et ideo sanctum est praehonorare veritatem
hominibus amicis. Juxta hoc etiam est sententia Platonis,
qui reprobans opinionem Socratis magistri sui dicit: quod
oportet magis de veritate curare quam de aliquo alio. Et
alibi dicit: Amicus quidem Socrates, sed magis amica
veritas/ In Ethic, lib. I. 6. Cf. In lib. I. De caelo, lect. 22.;
in lib. VIII. Physic, lect. 3. etc. Similiter Aegidius Romanus: rnon credimus philosophis nisi quatenus rationa­
biliter locuti sunt." In Sent. II. dist. I. 1. q. 1. art. 2. —
Ob eamque rem progressus philosophicus admittitur. Id
enim docet Angelicus his verbis: „facta sunt additamenta
in artibus, quarum a principio aliquod modicum fuit adinventum, et postmodum per diversos paulatim profecit in
magna quantitate, quia ad quemlibet pertinet superaddere
id quod deficit in consideratione praedecessorum." In Ethic.
lib. I. lect. 11. Atque Albertus M., de causis et speciebus
inquirens: „Supervenient — inquit — dicta eorum (anti­
quorum) huic nostrae viae, et hoc erit magnae utilitatis:
aut enim in hac via aliud genus causae quod antiqui non

\

Quaestio XXIII, Art. II.

869

invenerunt, inveniemus; aut4 etc. Metaph. lib. I. tr. III. 1.
Cf. S. Thom. II. II. 94. 2.
3° Scholastici Stagiritae auctoritatem adhibuerunt ratione
et modo. Nam a) S. Thomas, Aristotelem allegans, non eo
docet sententiam aliquam esse admittendam, quod Stagiri­
tes illam teneat, sed quod eam probet; unde formula: „ut
probatur4 et similes, quibus ad Stagiritae argumentationem
remittit; hinc frequens ipsius argumentationis illius philo­
sophi diligensque expositio; hinc corroborata ipsius Thomae
argumentatione prolata auctoritas. Qua in re sancti mens
expressis verbis declaratur, quippe cum. allatis Aristotelis
aliorumque Peripateticorum testimoniis, hunc in modum
prosequitur: „Hoc autem praemisimus non quasi volentes ex
philosophorum auctoritatibus reprobare suprapositum errorem
(de unitate intellectus), sed ut ostendamus quod non solum
Latini, (piorum verba quibusdam non sapiunt, sed et Graeci
et Arabes hoc senserunt quod intellectus sit pars vel po­
tentia sive virtus animae quae est corporis forma.4 Opusc.
De unit, intellectus, b) Scholastici cum S. Thoma errores
Aristotelis sibi corrigendos esse censuerunt. Et profecto
Aquinas haud semel Aristotelis doctrinas emendavit; ipsius
magister Albertus M.: „qui credit — inquit — Aristotelem
fuisse Deum, ille debet credere quod nunquam erravit. Si
autem credit ipsum esse hominem, tunc procul dubio potuit
errare sicut et nos.4 Phys. lib. VIII. tr. I. 14. Aegidius
Romanus, fidelissimus Thomae auditor, scripsit: De errori­
bus Philosophorum Aristotelis, etc. Atque Gulielmus Arverniae (f 1249), Aristotelicus egregius et auctor operum,
quae inscribuntur De Trinitate; De universo; De anima:
„Quamquam in multis contradicendum sit Aristoteli, sicut
revera dignum et justum est, et hoc in omnibus sermoni­
bus, quibus dicit contraria veritati, sic suscipiendus est, id
est sustinendus in eis omnibus in quibus recte sensisse in­
venitur.4 De anima, cap. II. p. I. c) Scholastici non solum
Aristotelem cognoverunt, verum et Platonem, Proclum,
Platonis interpretatorem, Ciceronem, Senecam et alios.
Cf. S. Thom. In Metaph. lib. III. lect. 1.; In Phys. lib. VIII.
lect. 2.; Sent. III. dist. 33-36.; Summ. Theol. I.’II. 22-65.;

870

Quaestio XXIII, Art H.

I. 90-97.; Opusc. De substantiis separatis. Cf. Talamo, o. c.;
Can. De loc. theol. lib. X. 5.
V. Motiva cur scholastici Stagiritae potissimum
se addixerint. Haec motiva videntur esse quinque.
1° S. Augustinus De Civ. Dei. lib. VIII. 12. ait: „De uno
Deo, qui fecit coelum et terram, quanto melius senserunt
(scholae), tanto ceteris gloriosiores illustrioresque habentur."
Jam vero inter antiquos philosophos Aristoteles, quamvis
erroris non expers, egregia tamen plura de uno Deo, primo
Motore, docuit. 2° Aristoteles in plurimis aliis philosophiae
partibus fuit praestantis ingenii, maxime in Logica; vocatur
enim Logicae parens ej usque Organon est opus prorsus
eximium. Et quoniam in Metaphvsicis, Ethicis etc. saepe
subtiliter ac solide disputavit, sententiarum veritate fidem
defendentibus opem afferre potuit. 3° Excellens quoque
Stagiritae methodus. Philosophus enim deductionem et
inductionem apte inter se composuit; neque speculationem
ab experientia sejunxit. Deinde ^consuetudo Aristotelis
fuit fere in omnibus libris ut inquisitioni veritatis prae­
mitteret dubitationes emergentes" (S. Thom. In Metaph.
lib. III. lect. 1.); etiam consuetudo ejus est „semper ad
propositum ex propriis rationibus argumentari". (S. Thom.
In Phys. lib. VIII. lect. 1.) 4° Stilus Peripatetici ab An­
gelico his verbis laudatur: „Non est consuetudo Aristotelis
defectivis locutionibus uti, quamvis sit breviloquus." De
caelo et mundo, lib. II. lect. 17.; iterum: „Non est con­
suetudo Aristotelis, ut ex abusivis locutionibus arguinentetur." O. c. lib. III. lect. 3. 5° Accedit quod Aristotelis
auctoritas media aetate apud adversarios quoque fidei
catholicae plurimum valebat; quare in promptu erat, philo­
sophi auctoritatem adversus ejusmodi adversarios allegare.
VI. Aristotelis auctoritas, sapienti ratione ad­
hibita, theologis etiam nunc utilis esse potest. Quod
ad adjumentum Aristotelis in theologia attinet, interest
sane inter inediam aetatem et nostram aliquid. Primum,
cum philosophia peripatetica in scholis plurimis negligatur,
attenuata est rationalis illa auctoritas, quam, ex penitiori
philosophiae istius notitia natam, Albertus M. bene deseri-

Quaestio XXIV, Art. 1.

871

psit his verbis: „nulla causa fuit quare Philosophi vias
Aristotelis Peripatetici in pluribus secuti sunt nisi quia
pauciora vel nulla inconvenientia sequuntur ex dictis ejus/
Metaph. lib. Ill. tr. 111. 11. Conclusiones etiam nonnullas de
rebus physicis, seu potius hypotheses, diligentiori naturae
investigatione diuturnisque experimentis erroneas esse comperimus. Cf. quaest. XXII. art. 3. His igitur observatis,
quae sunt exposita, rationes illae, ob quas veteres Ari­
stotelis auctoritatem non respuerunt, etiam nunc haud
inanes esse videntur. Constat enim, etiam ex modernorum
studiis (Barthélemy St. Hilaire et Trendelenburg) mirum
quoddam in illo viro fuisse acumen ingenii.1) Polleat ergo
sua auctoritate, non oraculi quidem, a quo dissentire non
liceat, sed viri in arte perquam periti; praesertim cum
magna pars philosophiae Aristotelicae, ab Aquinate aliisque
scholasticis expensa, tot ingeniorum nobilium consensione
quodammodo probata sit.

Quaestio XXIV.
De historiae humanae auctoritate.
Venimus nunc ad decimum locum et ultimum, histo­
riae humanae auctoritatem. ..Multa enim — ait Canus —
nobis e thesauris suis historia suppeditat, quibus si careamus, et in Theologia, et in quacumque ferme alia facul­
tate inopes saepenumero et indocti reperiemur." De loc.
theol. lib. XI. 2. Colenda est igitur historia, quae a Diodoro
Siculo vocatur «prophetissa veritatis
*
(Biblioth. hist. lib. 1.),
a Tullio „testis temporum, lux veritatis, vitae memoria, ma') Cf. 0. Willmann, Gesch. (les Idealismus II. p. 533—535; 626—628;
— E. Gommer, Die immerirtihrende Philosophie, p. 75—77; — Kov.
Thom. 1903.

1

872

Quaestio XXIV, Art. I.

gistra vitae, nuntia vetustatis". De oratore, lib. II. 9. Hoc
loco quaerendum videtur:
Primo. De humana historia generatim.
Secundo. Utrum historia humana theologis utilis esse
possit.
Tertio. Utrum archaeologia Christiana theologis argu­
menta praebeat.
Articulus I.
De humana historia generatim.

I. Definitio et divisio historiae. Historia est scientia
rerum praeteritarum. Est scientia,'') quia non agitur de jejuna
quadam rerum notitia, sed de illa, quae ex argumentis
huic disciplinae propriis hausta, necnon ex cognitione cau­
sarum et effectuum deducta prudenti viro digna sit. Scientia
rerum dicitur, hoc est, non modo eventuum, sed omnium
omnino rerum, praetereaque etiam morum, doctrinarum etc.
Additur: praeteritarum, non eo sensu quod res, quae sunt
historiae objectum, semper praeteriisse oportet sub omni.
respectu, velut Hannibalis imperium; sed quod sub aliquo
respectu praeterierint, sicut elapsa saecula ecclesiae, per­
manentis semperque mansurae.
Dividitur historia 1° in sacram, quae Deum habet
auctorem, et humanam, cujus auctor homo est; ad illam
S. Scripturae pertinent, ad hanc quaevis alia historia.
2° Historia humana dividitur in profanam, quae primario
res ordinis temporalis perscribit, et in ecclesiasticam, cui
proponitur tanquam finis principalis, res spiritualis ordinis
tradere. 3° Historia ecclesiastica in partes plurimas distri­
bui potest, ut in historiam Romanorum Pontificum, concilio­
rum, sanctorum patrum, dogmatum, sanctorum. Ab aliis histo­
riae tam profanae quam ecclesiasticae partitionibus recen­
sendis vacamus.
H. De fontibus historiae. 1° Rerum praeteritarum
*) Utrum historia sit scientia sensu strictiori philosophica vide
in period. Jahrb. fur Phil, und spec. Theol. VII. et XVII.; Bev. Neos coi.
1899; E. Müller, Natur und Wunder (1892), p. 197—205.

Quaestio XXIV, Art. 1

873

notitia hauritur a) ex documentis scriptis, velut ex con­
ciliorum actis, ex decretis Summorum Pontificum, litteris
episcoporum, libris liturgicis, statutis ordinum religiosorum;
b) ex monumentis, sicut historia Babylonis et Assyriae ex
ruinis in Kujundschik, Nebi Junus, aut mores veterum
Christianorum ex Catacumbis; c) ex traditione orali, sicut
beatus Gregorius Turonensis in primis libris suae Historiae
ecclesiasticae Francorum.
2° Fontes immediati sunt documenta, aut ab actoribus
aut a testibus oculatis accepta; secus mediati habentur.
Documenta, quae ad auctoritatem et munus exsequendum
pertinent, ut bullae Pontificis Maximi, publica nuncupantur;
privata, quae a privatis proficiscuntur, ut missionariorum
ad amicos epistolae.
3° Fontes historiae ecclesiasticae dicuntur proprii, si agi­
tur de documentis, quorum auctores ad religionem, quam
describunt, pertinent; extranei, si pertinent ad aliam reli­
gionem, velut Flavius Josephus et Tacitus, ubi rerum
Christianarum mentionem faciunt.
III. De scientiis historiae auxiliaribus. Disciplinae
nonnullae historicum valde juvant. 1° Diplomatica. id est
doctrina diplomatum seu instrumentorum, quae sunt litte­
rarum monumenta, ad certas regulas confecta et firmata
authentice. — Cujusmodi diplomata medio aevo vocabantur
chartae, ut magna charta regis Joannis in Anglia; paginae, etc.
Ars diplomatica diplomatum materiam, ut papyrum, chartam
membranaceam; formam exteriorem', formalitates, ut inscri­
ptionem, datum, signum recognitionis considerat. Diplomaticae pater habetur J. Mabillon (1632—1708), qui Parisiis
anno 1681 edidit opus De re diplomatica.
2° Palaeographia docet legere manuscripta vetera. Haec
enim aliis temporibus litteris aliis exarata, — scriptura
modo continua modo distincta, — cum siglis, contractioni­
bus, omissionibus propriis — sunt ejusmodi, ut historicos,
si palaeographiae adjumentis destituantur, in chartis legen­
dis multum operae et laboris consumere necesse sit. Qua­
propter Leo XIII. de palaeographiae schola Romae insti­
tuenda: „a rendere vieppiù fruttuoso questo studio (historiae),

874

Quaestio XXIV, Art. 1.

Ci siamo risoluti di aprire presso lo stesso Archivio (Vati­
cani) una scuola speciale di Paleografia e Storia comparata
mercè, cui il giovane Clero possa opportunamente far tesoro
di soda erudizione e adestrarsi in esercizî di sana critica/
Ep. ad card. Hergenroether, diei 15. Maji 1884.
3° Epigraphica est scientia legendi et interpretandi in­
scriptiones antiquas. Huc pertinent marmora, tituli lapides,
graffiti, inscriptiones denique qualescunque in vitreis, tabulis
ceratis.
4° Chronologia seu doctrina temporum. 5° Sphragistica,
quod verbum, ductum a σφρ«//ς (sigillum), scientiam sigil­
lorum significat. 6° IJeraldica seu scientia insignium.
7° Numismatica, quae est de nummis et numismatibus.
8° Linguistica comparativa.
IV. De critica fontium. Ad rectam rerum praete­
ritarum notitiam adipiscendam ante omnia rectum judicium
de authentia fontium postulatur. Ad fontes enim redeun­
dum est, quod jam omnes non tantum scientia speculativa
sed etiam scientia praotica docent, quodque olim inter
alios Gorini in suo opere de Defensione ecclesiae valde
monuit.1) Sequantur ergo leges, quas viri prudentes sta­
tuerunt, ut dignoscatur authentia 1° documentorum seriptorum; 2° monumentorum; 3° traditionis oralis.
1° Documenta scripta. De iis judicandum est a) ex in­
diciis extrinsecis, videlicet ex manuscriptis et codicibus, ex
testimonio ipsius auctoris in aliis ejusdem documentis minime
dubiis, ex testimonio ceterum, maxime coaevorum; b) ex
notis intrinsecis: lingua, scribendi genere, indole auctoris et
moribus temporis, quibus documenta attribuuntur, etc. Magna
sane prudentia exquiritur, ut quis criteria singula bene ad­
hibeat; in adhibendis v. g. notis intrinsecis rationalistae
') U. Chevalier, De l’utilité et des conditions de la critique d'éru­
dition (1890), sapienter ait: „11 faut absolument ramener l’esprit du
public catholique vers la science sévère, vers les méthodes rigou­
reuses, vers les travaux approfondis et durables. La meilleure
manière de servir l'Eglise auprès des gens du monde fascinés par
les progrès scientifiques du XIX· siècle, c’est d’étudier avec passion
et impartialité."

Quaestio XXIV, Art. I.

«

saeculi XVIII. praecipites fuerunt, cum aliquos libros V. T.
nothos habuerint ob earum rerum mentionem, quas monu­
menta Aegyptiaca et Babyloniensia hoc saeculo XIX. con­
firmarunt. Exemplum studii critici est Le Liber Pontificalis
■par L. Duchesne.
2° Monumenta. De monumentis et operibus artis, rerum
praeteritarum testibus, judicium prudens ferre plerumque
nequis, nisi doctrinae admodum variae junxeris usum diu­
turnum. Porro methodica, seu ars dijudicandi monumenta
et antiquitates, complectitur a) autopsiam, quae docet accu­
ratam inspectionem exteriorum monumenti: materiae; men­
surae; majoris minorisve integritatis; stili; earum rerum,
quibus constat; loci, quo repertum sit; h) criticam, seu
artem, qua ex rebus, per autopsiam jam compertis, recte
judicatur, cui aetati et quibus auctoribus monumentum
attribuendum sit; c) hermeneuticam, seu artem intelligendi
et interpretandi monumenta tam ex eorum attributis, quam
ex comparatione facta cum aliis monumentis et cum docu­
mentis scriptis. Imperitos autem earum rerum, quae ad
recte judicandum hac in re necessariae sunt, necesse est
multoties errare; sicut olim inscriptionem R. R. R. F. F. F.
legerunt: Roma ruet Romuli ferro flammaque fameque, cum
juxta regulas stili lapidaris scriptum esset: Ruderibus rejectis
Rufus Festus fieri fecit. De regulis particularibus consuli
possunt de Rossi, Inscriptiones, t. 1. Prolegomena; Mamachi,
Origines et antiq. Christ, et J. Wilpert in variis ejus operibus.
3° Traditio oralis. Dictum est suo loco, qua ratione
traditio divina, (piam S. Spiritus dirigit, praebeat argumenta
certissima. Verum in rebus etiam historicis traditio oralis,
spectata tanquam humana auctoritas, certitudinem gignere
potest, si modo haec oralis traditio est a) continua: b) am­
pla; c) publica; d) uniformis.
a) Continua. Traditionis oralis initium debent esse testes
coaevi et oculati, a quibus traditio per seriem non inter­
ruptam deducatur. Fieri tamen potest, ut ad primum qui­
dem, qui rem narraverit, series continuari nequeat, sed ad
testes ejusmodi, qui rem minime tradidissent, nisi a primae­
vis auctoribus ipsi accepissent; per tales testes series a

876

Quaestio XXIV, Art. L

ultimam lineam virtualiter continuari videtur. Defectus
autem continuae traditionis manifestus est v. g. in fabella
concessae a Gregorio IX. bigamiae comiti cuidam de Gleichen, qui ex Oriente reversus, uxore sua non defuncta,
duxisset alteram uxorem Saracenam quandam, quod comi­
tem captivum exemisset vinculis (cf. Lecoy de la Marche,
La guerre aux erreurs historiques, VIII. et Dollinger, Die
Papst-Fabeln des Mittelalters); in nonnullis martyribus cephalophoris, quorum Cahier, Caractéristiques des Saints, octo­
ginta recensuit. Cf. Delehaye, Les légendes hagiogr.
b) Ampla. Scilicet generatim series per plures simul
testes continuetur, nisi forte unus testis in talibus adjunctis
fuerit, ut falli aut fallere potuisse non censeatur. Nec
tamen quovis casu traditio popularis alicujus particularis
ecclesiae haberi poterit ampla auctoritas, ut patet ex tra­
ditione Coloniensi, jam dudum rejecta, de lictitio illo
S. Cyriaco, Papa Ursulano, qui comitandae S. Ursulae
gratia Pontificatu se abdicasset. Cf. Boll. Propyl. Maji,
Con. Chron. p. 29. et seqq.
c) Publica. Hic primo considerandum est, num facti
indoles ac adjuncta fuerint ea, quibus hominum attentio
moveatur. Si homines animum attenderint, quaerendum
est, utrum expedierit sic attentis rei veritatem indagare.
Denique si quando facti natura criticam strictiorem requi­
rat, hoc etiam aperiendum, num illi, qui contradicere po­
tuerint, sensum criticum haberent et fontes veritatis. Si
id negliges, periculum est, ne errores serpant, ut quondam
fabula Joannae Papissae, quam inter alios erudite explosit
Wensing, Pausin Joanna, hoc est, De papissa Joanna.
d) Uniformis. Dissentientibus testibus de ipsa facti
substantia, testimonium incertum est; consentientibus autem
omnibus de facti substantia, firmum esse argumentum po­
terit, modo tria ne desint, quae jam docuimus. Dissensio
quantum ad adjuncta, quae non sint praecipua, vim argu­
menti non tollit. Cf. De Sinedt, Introd. gen. ad hist, eccles.
et Principes de la critique historique; Ulisse Chevalier, Des
règles de la critique historique; Nirschl, Propaedeutik.
V. Regulae pro studiis historicis. Proponam re-

Quaestio XXIV, Art, I.

877

gulas nonnullas quas Leo XIII. tradidit in Ep. de studiis
historicis, 18. Aug. 1883.
1° Requiritur ad haec studia tranquillus et praejudicatae
opinionis expers animus. Nimis desideratur is animus in
Centuriatoribus Magdeburgensibus, quos perturbat odium in
Gregorium VII-, „monstrum romanum
;
**
in dignitatem Pon­
tificiam. „babylonicam meretricem
*
et „matrem omnis for­
nicationis, spiritualis et corporalis
*.
Et cum perplures
eadem, qua Centuriatores, mente imbuti essent, fecerunt
artem historiam ..conjurationem hominum adversus veri­
.
*
tatem
Plurima modernorum opera maximum odium in
ecclesiam catholicam indicant, ut H. Martin in sua Historia
Galliae; plurimae historiae Papatus et opera de historia
religionum. — Ab opinionibus praejudicatis ortus est abu­
sus maximus argumenti a priori hypotheseos, conjecturae,
ut in schola Neotubingensi, et in multis modernis, qui de
antiquis religionibus scripserunt. Similiter Renan affirmat:
„87 le miracle a quelque réalité, mon livre n’est qu’un tissu
d’erreurs.
*
(Vie de Jésus.)
2° Jejunae narrationi opponatur investigationis labor et
mora. Nimirum magnae molis est bibliothecas perscrutari,
documenta congerere, interrogare quaecumque monumenta
antiquitatis, monograph ias conficere, perfectis historiis par­
ticularibus, universalem conscribere. Perspicua hujusmodi
laboris exempla sint tomi Bollandiani et Baronins.
3° Temeritati sententiarum opponatur prudentia judicii.
Saepenurnero dissentiunt inter se testimonia; causae rerum
interdum sunt maxime reconditae, nexus eventuum valde
intricatus. Quare aequa lance pensitanda sunt omnia;
circumstantias omnes et adjuncta ponderare neeesse est.
Contra quam prudentiam judicii maxime peccant temera­
riae modernorum sententiae de religione primaeva, de reli­
gionis Christianae primordiis.
4° Opinionum levitati opponatur scita rerum selectio.
Hujus autem selectionis exempla sunt : investigationes
Joannis B. de Rossi et Josephi Wilpert. de catacumbis Ro­
manis, et card. Hergenroether, Historia universalis ecclesiae.
5° Omnia ementita falsa, adeundis rerum fontibus, refu-

878

Quaestio XXIV, Art. Π.

tentur. Ita Hurter in suo libro De Innocentia III., Romano
Pontifice, fontes adiit, obtrectatores integerrimi Pontificis
refutavit; Denifle plures errores de mysticis et de univer­
sitatibus medii aevi retexit. Neque semper fidendum est
vel peritissimis viris, qui hausisse censentur ex ipsis fon­
tibus: in editione secunda operis Philippi Jaffé, quod De­
gesta Pontificum Romanorum a condita ecclesia ad annum
MCXCVIII. complectitur, Kalterbrunner t. I. p. I. praeter­
mittit duas S. Petri epistolas et antiquissimum de Petro in
Urbe exstincto Clementis Romani testimonium ; ibidem
p. 225. Ewald Honorii I. doctrinam, in epistolis ad Ser­
gium significatam, valde incomplete retulit. Agitur tamen
de opere, quo viri acatholici de historia ecclesiae catho­
licae in plurimis bene meriti sunt.
6° Illud in primis scribentium obversetur animo primam
esse historiae legem ne quid falsi dicere audeat: deinde ne quid
veri non audeat; ne qua suspicio gratiae sit in scribendo, ne
qua simultatis.
7° Caveantur illi qui historiae leges ad arbitrium saepe
confingunt; nec raro incerta pro certis affirmant, commen­
titia pro veris. Leo XIII., ep. ad Mauritium d'Hulst,
20. Maji 1887.
Articulus 11.
Utrum historia humana theologis utilis esse possit.

I. Status quaestionis. Ut omnis historia humana
servire potest theologiae, illa certe maximas utilitates habet,
quae res religiosas narrat, vehit historia religionum genti­
lium. haereseon, ecclesiae catholicae. Quapropter in thesi
historiam ecclesiasticam potissimum spectamus, quam Canus
affirmat esse theologis necessariam. De loc. theol. lib. XI. 2.
Historiam porro humanam theologis utilem esse asseri­
mus, quia historia, generatim sumpta, putatur adjumentum
esse theologiae maximum; non tamen ob infirmitatem ali­
quam intrinsecam illorum locorum, quos vocamus neces­
sarios et proprios, sed ob infirmitatem humanae mentis,
quam argumenta historiae auxiliaria facilius ab erroribus

Quaestio XXIV, Art. IL

879

avertunt, firmius constituunt in veritate. Quodsi quaestio­
nem ad historiam ecclesiasticam restringamus, historia
quodammodo necessaria esse videtur, quin etiam simpliciter
necessaria, si doctrina patrum, conciliorum definitiones,
decreta Romanorum Pontificum sub eo nomine comprehen­
dantur.1)
Verum etsi theologis utendum est historia fructumque
methodi historicae permagnum ducimus, prorsus tamen reji­
citur methodus historica, sic intellecta, ut doctrina Chri­
stiana, rerum humanarum instar perpetuis obnoxia variatio­
nibus, mutando perficienda sit. Neque id unquam theologis
catholicis obliviscendum est, quovis critico, historico, philo­
logo tutiorem esse, qui in rebus fidei et morum cum eccle­
sia graditur, juxta illud Proo. XIII. 20.: Qui cum sapientibus
graditur, sapiens erit.

Thesis: Historiae humanae auctoritas theologis perutilis est.
Argumenta.

s

Arg·. I. Tractant theologi de veritatibus religionis
naturalis, de exsistentia religionis revelatae, de singulis
fidei mysteriis. Jam vero historia in hisce veritatibus per­
tractandis plurimum prodest. Auctoritas ergo humanae
historiae utilis est theologis. Prob. min.
a) Ad probandas veritates religionis naturalis historia
ministrat 1° argumentum ex consensu communi populorum
circa veritates satis multas, quae apud gentes etiam bar­
baras magis ininusve integrae inveniuntur, vehit exsistentia
unius Entis Supremi, officium colendi Numinis, leges mo­
rales ac distinctio boni et mali; — 2° argumentum pro
necessitate et utilitate religionis tum ex conspectu malo­
rum, quae contemptus Dei populis intulit, tum ex narratione
honorum, quae cultus Dei procreavit, atque malorum, qui­
bus attulit remedium; — 3° argumentum pro cultu mono*) Cr. Knopfler. JKert und Bedeutung des Studiums der Kirchengeschichtc ; item Hist. Jahrb. XV., p. 133 et scqq.

880

Quaestio XXIV, Art. II

theistico et contra religionis progressum a statu primitivo
bestiali, ex historia religionum antiquissimarum.
b) In demonstranda credibilitate facti religionis revelatae
usus historiae non exiguus est. Nam 1° incorrupta rerum
fides probat, religiosas veritates ordinis naturalis solo lu­
mine naturalis rationis non fuisse cognitas nisi a paucis,
post longum tempus, cum admixtione multorum errorum.
Ita moralis necessitas revelationis veritatum naturalium
cuique manifestatur. 2° Cum religio Christiana, quae reve­
lationem veritatum supernaturalium continet, sicut sol in
mundo luceat, ejusdem credibilitas ex effectibus ejus supernaturalibus et speciali Dei Providentia super eam efficacis­
sime ostenditur. Id S. Augustinus adversus paganos prae­
stitit in opere De civitate Dei; S. Thomas, C. Gent. lib. 1. fi.
adversus Mahumetanos ex historia argumentatur: brevis­
sime hic quidem. Haec autem materies quam ampla sit,
nihil necesse arbitror commemorare. „Clamat enim quo­
dammodo omnis historia, Deum esse qui rerum mortalium
varios perpetuosque motus providentissime regit eosque vel
invitis hominibus ad Ecclesiae suae incrementum trans­
fert. “ Leo XIII. ep. de stud. hist.
c) Singulis fidei mysteriis probandis historia 1° praebet
primaevae revelationis, ut lapsus protoparentis, redemptionis
divinitus promissae, nonnulla vestigia, in populorum tradi­
tionibus servata, et quibus argumenta theologiae propria
confirmantur. 2° Haereseon historia valde probat antiqui­
tatem dogmatum, quae novatores ab ecclesia secuni duxe­
runt, et earum doctrinarum, quae non nisi cum illis haeresibus inceperunt, manifestam novitatem. 3° Cum haeretici
traditionis divinae pernegent auctoritatem, patrum auctori­
tate historica redarguendi sunt. 4° Historia ecclesiastica
theologis ea suppeditat, quibus ecclesiae mens in definien­
dis dogmatibus et alia prope innumera noscantur, v. g.
iter Petri Romanum, factum Honorii, mens concilii Vien­
nensis de unione animae humanae cum corpore. Q
‘) De disciplina arcani catcchctici et liturgici cf P. Batiffol,
Études d’histoire (3. édit. 1904); F. X. Funk, Theol. Quartalschrift, 1903;
H. Gravel, Die Arcandisciplin, 1902.

Quaestio XXIV, Art. II.

881

Arg. II. Haeretici et increduli historia abutuntur, ut
fidei veritates impugnent. Ergo theologos iisdem armis
veritatem defendere opus est. Antec. liquet, In locis principibus Europae audiuntur historiae professores, religioni
revelatae infesti; plures religionum historiam docent, ut
nullius cultus originem super naturalem esse juvenibus per­
suadeant; increduli in historia praesidium quaerunt ad Christi
divinitatem impugnandam; innumeri denique sunt, qui eccle­
siam, ejus instituta, doctrinas, Romanos Pontifices, editis
historiarum libris, lacessunt. Quare SS. Leo XIII.: „cum
hostilia tela . . . potissimum ab historia peti soleant, opor­
tet ut aequis armis congrediatur Ecclesia, et qua parte
oppugnatur acrius, in ea sese ad refutandos impetus ma­
jore opere muniat.“ Ep. de studiis hist.

Objectiones.
Obj. I. Historia scribitur ad narrandum, non ad probanduni. Theologus ergo nullas ab historia rationes desumere poterit.
Resp. Dist. antec.: Historia non scribitur ad probandum, transeat; non probat, nego. Rationalistae contendere
solent, ita sine ulla intentione probandi scribendam esse
historiam, ut non nisi sceptici viri et quovis dogmate vacui
scribere historiam sine praejudiciis queant. Quem errorem
hic refellere mihi mens non est, praesertim cum historiae,
quas increduli de ecclesia Romana et de religione con­
scripserint, praejudicatis opinionibus intactae esse non vi­
deantur. Hoc unum affirmo, ex ipsis rebus gestis, quae
narrantur, dummodo constiterint, argumenta desumi posse.
Instabis. Argumentatio theologica ex certissimis fontibus haurienda est. Jam vero humana historia maxime
incerta videtur, sicut scriptum est: Omnis homo mendax.

Resp. Dist. maj.: argumentatio theologica ex certis­
simis fontibus haurienda est primario, conc.; unice, nego.
— Dist. min.: humana historia maxime incerta est ali­
quando, conc.; semper, nego. Psaltis autem sententia non
De Groot, Summa apologot.

Ed. tertia.

06

i

882

Quaestio XXIV, Art. II.

actum mentiendi designat, sed potius potentiam deliciendi
et errandi. Cf. S. Thom. In Rom. III. 1. Neque tam im­
prudens quisquam est, ut primo cuique historico credendum
esse sentiat; neque vero tam scepticus, cui testimonia vi­
rorum probatorum ex adjunctis certo constare non possint.
Urgebis. Si qua esset certitudo humanae historiae, non
abundarent exempla errorum, quibus viri etiam doctiores,
nec brevi tempore, irretiti sint. Haec autem exempla
abundare, probant historia rerum Aegyptiarum, donationis
Constantini, papissae Joannae, Gregorii VII.
Resp. Dist. maj.: non abundarent hujusmodi errorum
exempla per se, conc.; per accidens, nego. Neglectis stu­
diorum historicorum legibus, historia per accidens erroribus
scatebit. Atque ex eo accidit, ut viri etiam doctiores non
semel erraverint. Veruntamen fateamur necesse est, in
historiis esse facta sexcenta, de quibus nemo unquam per­
peram judicaverit.
Quaeres. Quae sit vis argumentorum hujus loci decimi.
Resp. Vis argumentorum, quae historia humana prae­
bet, tribus conclusionibus Cani continetur.
1° Praeter auctores sacros nullus historicus certus esse
potest, id est idoneus ad faciendam certam in theologia
fidem.
2° Historici graves ac fide digni, quales nonnulli sine
dubio et in ecclesiasticis et in saecularibus fuere, probabile
argumentum theologo suppeditant, cum ad ea, quae sua
sunt, corroboranda, tum ad falsas adversariorum opiniones
refellendas.
3° Si omnes probati ac graves historici in eandem rem
gestam concurrant, tunc ex horum auctoritate certum ar­
gumentum promitur, ut theologiae dogmata firma etiam
ratione constituantur. De loc. theol. XI. 4.

Quaestio XXIV, Art. ill.

883

Articulus Ill.

Utrum archaeologia Christiana theologis argumenta
praebeat.
I. Notio archaeologiae Christianae. 1° Archaeo­
logia, αρχαιολογία, apud Platonem et Graecos est historia
antiquorum temporum; antiquitates apud Ciceronem, S. Augu­
stinum, S. Hieronymum idem valet. Ita Josephi historia
inscribitur 'Αρχαιολογία ιουδαϊκή seu Antiquitates Judaicae. Sae­
culo XVI. archaeologia coepta est intelligi historia morum,
usuum, rituum, et aliarum rerum, quas hoc genere com­
plectimur. Postea vox a viris doctis ita restricta est, ut
scientia veterum monumentorum et archaeologia idem haberi
videantur; quo sensu archaeologiam accipimus.
2° Distribuitur archaeologia in profanam, Inblicam et
Christianam. Constat inter omnes catholicos, monumenta
etiam profana, ut templa Aegyptiorum vetera, palatia re­
gum Babyloniensium multoties illustrare S. Scripturam,
ecclesiae doctrinam de religione primaeva, et alias religio­
sas veritates. — Archaeologia biblica, cui profana saepe auxi­
liatur, exegesi plurima affert praesidia. De Christiana speciatim quaerendum est.
II. Christiana archaeologia complectitur monumentu,
inscriptiones, numismata, quibus conservata est memoria
dogmatum, morum, regiminis, cultus, disciplinae earumque
omnium rerum, quae ad veterum Christianorum vitam reli­
giosam pertinent.
Diximus veterum Christianorum. Scilicet non simpliciter
praeteritum, sed antiquum, ad objectum hujus scientiae per­
tinere censetur, quae a voce αρχαίος archaeologia dicitur.
Terminus a quo hujus scientiae sunt ipsa religionis Chri­
stianae initia, quibuscum Christianae vitae expressio monumentalis sumpsit exordium. Terminus ad quem res contro­
versa est. Walch saeculum quartum, Augusti duodecimum,
Baumgarten quintum decimum, Kraus et Bingham annum
ultimum S. Gregorii M. (604) terminum esse arbitrantur.
Piper archaeologiam, in quantum est memoria cultus, ad
*
56

884

Quaestio ΧΧΙλ'. Art. III.

moderna tempora extendit. Omissa controversia, quosnam
fines vi vocis (αρχαίος) et er usu communiori archaeologiae
Christianae constituere compellamur, duo certa commemo­
ramus. 1° In iis disputationibus theologicis, quae cum
haereticis et incredulis habentur, antiquiora monumenta
plus valent ad convincendum: nempe ex antiquissimis illis
monumentis adversarii stabilitatem fidei catholicae facilius
percipiunt. 2° Quoniam fides catholica semper continuatur,
non est dubium, quin monumenta quoque fidei vitaeque
catholicae perpetuo futura sint; ab hac autem serie non
interrupta monumentorum, etiam recentiorum, multae ad
theologiam utilitates proveniunt.
Quibus sic positis, apparet, quid sit archaeologia Chri­
stiana et quam late pateat.
III. Monumentorum Christianorum conspectus.
Antiquitatum et monumentorum nomine hic designantur
1° monumenta proprie dicta; 2° inscriptiones; 3°numismata.
1° Monumenta primorum saeculorum praecipua, quae
supersunt, habentur a) coemeteria (χωμητηριον) Christianorum
subterranea, vulgo nuncupata Catacumbae. Inter catacum­
bas autem Romanas, Neapolitanas, Syracusanas, illae ma­
ximi momenti sunt, quas veteres Christiani Romae extra
muros ad viam Appiam, Ardeatinam aliasque vias Romanas
struxerunt. Ex iis quaedam origine ad aetatem apostolicam
pertingunt; celeberrima tamen omnique genere testimonio­
rum locuples est Callisti coemeterium, ubi ante annum 200
Christiani deponi coeperunt. In catacumbis cubicula, arcosolia, innumera fidei vitaeque Christianae argumenta.
b) Picturae, quarum magna pars in cubiculis seu sacellis ac
parietibus catacumbarum: aliae in vasis crystallinis auro
pictis, in operibus musivis, etc. c) Sculpturae sarcophagorum
aliaque id genus opera. Paucae quidem sculpturae et sarco­
phagi reperiuntur, aetate Constantini M. anteriores, sed
tamen complures sarcophagos saeculi IV. Romae, Arelati
et in aliis Italiae ac Galliae regionibus, necnon in Hispania
et Africa inventos, exstare legimus. De catacumbis, plu­
rium saeculorum oblivione obrutis, primi scripserunt Ciacconio (f 1001 ; cf. Quétif et Echard. Script, ord. praed. t. I.

Quaestio XXIV, Art HI.

885

p. 344—346), De Winghe (t 1592) et Joannes I’Heureux
seu Macarius (γ 1(514). Verum Antonius Bosio (1576—1629),
Columbus Romae subterraneae, catacumbas vere reperit;
Marchi saeculo XIX. illarum studium instauravit; J. B. de
Rossi, auctor operis inscripti Roma sotteranea, doctrinae
illius principatum adeptus est.
2" Inscriptiones. Veteres Christiani non modo in libris,
sed in monumentis quoque scripserunt, quid crederent, quid
agerent. Cujusmodi inscriptiones monumentales repertae
sunt in parietibus et loculis catacumbarum, in sepulcris
sub dio, in marmoribus, lapidibus, vitreis; sculptae; minio,
auro, atramento pictae; carbone scriptae: Latinae, Graecae.
Referuntur ad inscriptiones Christianas opisthographa, seu
inscripta gentilium marmora, quibus aversis Christiani titu­
los sepulcrales suos inscripsere. Maffei scientiae epigraphicae
fundator habetur, de Rossi princeps.
Collectiones praecipuae sunt: de Rossi, Inscriptiones
christianae urbis Romae, septimo saeculo antiquiores, t. I. et 11.:
Le Blant, Inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures au
17// siècle; Kraus, Die Christlichen Inschriftcn der Rheinlande. De Rossi collectas Musei Lateranensis inscriptiones
tres in partes apte collocavit: sunt: Inscriptiones sacrae; Ilpitaphia selecta; Inscriptionum familiae.
Neque inscriptiones
Christianae tantum, verum etiam antiquae generatim theo­
logis praesidia quaedam afferunt. Porro de epigraphia
Romana optime meruit comes B. Borghesi (1781—1860);
inter collectiones autem inscriptionum antiquarum eximia
habetur Corpus inscriptionum latinaram, editum Berolini
curantibus Th. Mommsen, W. Henzen et J. B. de Rossi.
Haec collectio non complectitur inscriptiones Christianas
urbis Romae, a de Rossi editas: inscriptiones Christianas
provinciarum continet. Praeterea Corpus inscriptionum grae­
car um.
3° Numismata. Huc referri solent monetae cum emble­
matibus Christianis; numismata seu medalia, in quibus
symbola IX(-J} (piscis) et ancorae; pastor bonus: sacrificium
Abrahae; Christus Petro et Paulo evangelium praedicandum
committens, et alia. Quibus addas encolpia, objecta reli-

Ii

886

Quaestio XXIV, Art. ill.

giosa, (piae Christiani ad collum suspensa ante pectus
(κόλπος) portabant, ut capsulae reliquiarum, bullae, geminae.
Cf. Encyclopedias antiquitatum Christianarum, quas edide­
runt Martigny; Kraus, et novissime Cabrol et Leclercq.
IV. De usu antiquitatum in rebus theologicis.
Qui multa magis quam solida sectantur, theologiam com­
pletam cum sibi ex monumentis contexendam esse arbi­
trarentur, antiquitates interdum absque ulla critica et tam
arbitrario interpretati sunt, ut adversariis risui fierent, vel
etiam amicis. Ab altera parte etiam inter viros catholicos
valde doctos saepe compertum, errare in eo genere pro­
bandi quam facile sit, vel iis, quibus lex est sobrie sapere.
Nihil aliud tamen sequitur, quam ut theologis in adhibendo
monumentorum testimonio critica opus sit, non ut vivam
vocem veterum audire omnino nolit. Eum porro res exag­
gerare dixerim, qui historicos praecipue, nimio exclusis
theologis, ex archaeologia sacra utilitatem percipere opi­
natur.1) Usus insuper antiquitatum in theologia catholica
ex acatholicorum abusu commendari videtur. Nec mirum,
si quandoque monumenta sileant, aut si minus aperti lo­
quantur. Inscriptiones enim plerumque breves; sua picturae
natura non tam explicite atque verba testari solent; monu­
mentorum pars magna sepulturis debentur, (piarum in pro­
fitenda fide certos limites esse constat. Theologis igitur,
ut antiquitatibus fructuose utantur, regulae quaedam ob­
servandae sunt.
V. Regulae de usu antiquitatum. 1° Ante omnia
authenticitas et sensus monumenti stabiliantur, ut argu­
mentatio accurate fundata sit. 2° A monumentis adju­
menta petamus, quibus documenta scripta confirmentur, non
ut iis solis aliqua fidei veritas stabiliatur. 3° Monumenta,
quo magis ex consensu communi ecclesiae processisse constat,
eo ad probandum aptiora putantur. 4° Illorum monumen­
torum testimonium gravissimum est, quae prodierunt aucto­
ritate ecclesiastica, positive approbante.
') Ita A. C. Headlam in opere, quod D. G. Hogarth edidit et
quod inscribitur Authority and Archaeology, Sacred and Profane (1899).

Quaestio XXIV, Art. III.

887

Quibus de theologia monumental! in antecessum positis,
probatur

Thesis : Archaeologia ( 'hristiana theologis argumenta praebet.
Argumenta.

Arg. I. Christiani veteres fidem suam, mores, disci­
plinam candide, serio, auctoritate quasi publica in monumentis
expresserunt. Ergo testimonium antiquitatum habet in
tractandis rebus theologicis vim aliquam. Prob. antec.
а) Candide loquuntur veteres in monumentis suis. Nemo
enim dubius haeret, utrum Christiani v. g. in picturis et
titulis suis sepulcralibus mentirentur.
б) Serio. Nullo scilicet loco gravitas major est quam
inter sepulcra carissimi cujusque, in perpetuis persecutionum
angustiis, prope memorias martyrum et ossa sanctorum.
c) Auctoritate quasi publica. Namque 1° monumenta
non pauca, v. g. cubicula plura catacumbarum, cum suis
picturis et inscriptionibus cultui divino inservierunt; cultui
autem clerus praeerat. 2° Nonnulla monumenta admini­
strabantur auctoritate ecclesiastica, sicut Callisti coemete­
rium, cui administrando Zephyrimis Papa Callistum prae­
fecerat, posthac in Petri Sede collocatum. 3° Alia confecta
videntur ab ipso clero, v. g. S. Abercii, episcopi Hieropolitani, inscriptio sepulcralis. Quin etiam a S. Damaso,
Summo Pontifice, celeberrima martyrum epitaphia com­
posita constat.
Confirmatur hoc argumentum ex eo quod acatholici
catholicam veritatem rationibus archaeologicis sive directe
sive indirecte aggrediuntur, ut Centuriatores Magdeburgenses, Dallaeus, Withrow, Roller, Schultze, Hasenclever,
Achelis.1) Ergo iisdem armis, etiamsi res in se pulcherrima
non esset, fidem tueri erit officium.
Arg. II. Exempla quaedam, quid archaeologia Chri­
stiana theologis praebere possit, satis ostendunt.
') Cf. J. Wilpert, Prinzipienfragen der christlichen Archéologie
(1889) et Nochmals Prinzipienfragen (1890).

I

• i

888

Quaestio XXIV, Art. III.

a) Argumentum pro Christi divinitate. Huc pertinet
devotus ille imaginum cyclus, quibus Jesus Christus, ut
annuntiatus a prophetis, adoratus a magis, ut doctor et
legifer et judex simul et spes defunctorum, ut virginum
sponsus et corona martyrum exhibetur. Praeterea jam
inde a saeculo I. aut inchoante secundo nobis occurrit
symbolum piscis, ΙΧΘΥΣ-, quod antiquissimum in conviviis
miraculosis et in ordine ad S. S. Eucharistiam usitatum
fuisse videtur; paulo post solum aut cum ancora, qua sane
conjunctione, ut in sarcophago Liviae Primitivae, primi
Christiani fidem Redemptionis nostrae per Christum crucifixum,
omnemque suam Spem in Christo professi sunt, prout
S. Ignatius Martyr (anno 100—117) Ad. Philadelphienses XI.
scribit: «Valete in Domino Jesu Christo, communi spe
nostra.‘‘ Brevis denique confessio erat haec acrostichis, de
qua S. Augustinus, De civ. Dei, lib. Χλ’ΙΙΙ. 23: «horum
autem quinque verborum, quae sunt 'Iraovg Χρίστος Θίοΰ
Υιός Σωτηρ, quod est latine Jesus Christus Dei Filius Sal­
vator, si primas litteras jungas, erit Ιχθύς, id est piscis, in
quo mystice intelligitur Christus/ Item Optatus, De schism.
Donat. III. 2. — Ecce tides in Christum Deum.1)
Praetermittenda non videtur Crux illusoria, reperta in
Palatino et Caesarum domo, parieti insculpta. Quo graffito,
quod jam Romae in museo Kircheriano cernitur, puer paedagogicus quidam aut, ut alii existimant, miles imaginem ex­
hibuit viri, cui caput asininum, e cruce pendentis. Adscripsit
autem: AAESAMENOC CEBETE ΘΕΟΝ, Alexamenos adorat
Deum (suum). In conclavi adjacente insculptum: ΑΑΕΣΑMENOC FIDELIS. Plures graffitum nostrum sentiunt pa­
gani opus esse, contumelia sua significantis, Christum cruci­
fixum a fidelibus ut Deum adorari. At Jos. Haupt anno
1868 graffitum de Typhone Aegyptio cruci affixo interpre­
tatus est; postea (1898) R. Wunsch, collatis nonnullis ta') Cf. J. Wilpert, Prinzipienfragen, p. 81: Fractio Panis (1896),
p. 75—77; Die Malereien der Katakomben Itoms (1903), p. 185—306. —
C. M. Kaufmann, Handbuch der christl. Archiiol. (1905), p. 291 ait:
„Die Entstehuug des Fischakrotischons geht also ins erste Jahrhundert zuriick/

Quaestio XXIV, Art. HI.

889

biilis devotionum, anno 1850 Appia via repertis et in museo
Kircheriano servatis, hypothesin de deo Pythone-Seth re­
duxit; ita videlicet, ut qui sculpserit, nemini illusisse cre­
datur, sed professus esse eam sectam gnosticam, quae Chri­
stum et Typhonem in unum redigebat. Quidquid est, etiam
Wtinsch Christum crucifixum in Palatino exhibitum affir­
mat.1) Explicatio autem de illusione fidei Christianae in
Christum Deum pluribus videtur tum iis magis consen­
tanea, quae Tertullianus, Apol. XVI., de modo illudendi
fidelibus tradit, tum adjunctis, simul sumptis, ipsius graffiti.·)
b) Argumentum pro veritate S. S. Eucharistiae. A Ramsay
reperta et ab Abdul-Hamid, imperatore Turcico, Leoni XIII.
donata stela, quae jam in museo Lateranensi cernitur. In
stela epitaphium, quod Abercius ipse dictavit. Regiones
variae, quas episcopus ille Hieropolitanus vidit, recensen­
tur. Deinceps haec:
πίότις πάντη ô't
y.aï
τροφήν πάιτη ιχΟίν από πηγής
πανμεγί&η, χαλαροί·, cr ιόράξατο παρ&ίνος αγνή9
kcÙ τοντον tniJcoxt νίλας ΐβ&ιιν όιά narroç,
οίιον χζηύτόν Ι'χονόα κίραόμα ό ιδού 6α μιτ άρτον.

Latine: ,, Fides vero ubique mihi dux fuit praebuitque
ubique cibum 1ΧΘΥΝ (piscem) e fonte ingentem, purum,
quem prehendit virgo illibata deditque amicis perpetuo
edendum, vinum optimum habens, ministrans mixtum (vi­
num aqua mixtum) cum pane.“
') Cf. Jos. Haupt, Mitteil. der k. k. Zentralkomm. der Baudenkntale
(1868), p. 150—168; R. Wünsch, Sethianische Verfiuchungstafcln ans
Rom (1898), p. 110—112. — A. Audollent, Deflation um tabellae (1904),
p. XXIX ait: ,Interdum notissima imagine Palatina, qua Christum
asinino capite derideri voluerunt multi et eruditi viri, placuit
Wuenschio Typhonem-Seth repraesentari. Non cunctis quidem
probatam, sed quae perpendatur dignam doctrinam nemo parvi
aestimabit qui hanc eamdem materiam aggredietur/
\7ide plura apud 1Λ X. Kraus, Das Spottkruzifia vom Palatin
(1872); H. de l'Epinois, Les Catacombes de Rome (18t6), p. 192; H. Marucchi, Eléments d'Archéol. Chrétienne (1900), t. I. p. 38—39; L. Bréhier,
Les Origines du Crucifix (2. édit. 1904), p. 13- 18; Kaufmann, Handb.
der christl. Archiiol. (1905), p. 2; 3—256.

890

Quaestio XXIV, Art. III.

Sensus hujus carminis, per se satis clarus, magis
etiam lucidus est, facta comparatione cum epigrammate
Augustodonensi Pectorii, in quo hanc acrostichidem le­
gimus:
Ίχΰυος uvçar/oi/ θειον γίνος ητορι όεμνφ
Xçïfot λαβιϊν πηγην ’) αμβροτον εν βροτίοιζ
Θιόπιόίων ύόάτων την 6ην ςίΐε θάλπε ο ψυχήν
'Γόα^ιν άεινάοις πλουτοάόι ου ΰοφίης
Σωτη^ος άγιων μελιηΛία λάμβανε βροϊόιν
"Εύθιε πινάων Ιχθυν Ι'χων παλάμαις.

Latine: ,.Piscis caelestis divinum corde puro utere,
hausta inter mortales immortali fonte aquarum divinitus
manantium. Tuam, amice, foveto animam aquis perenni­
bus sapientiae largientis divitias. Salvatoris sanctorum dul­
cem sume cibum; manduca esuriens piscem tenens manibus."
His epigrammatum antiquorum sententiis picturae Cata­
cumbarum Romanarum optime respondent. Notissimae sunt
illae picturae, saeculo II. mediante antiquiores, in cryptis
Lucinae, quibus exhibetur canistrum vimineum, refertum
panibus, perlucente introrsus poculo rubentis vini, coram
pisce positum.2) In Catacumba S. Callisti, suis sacellis,
quae sacramentorum sacella vocantur, celeberrima, picturae
inter alias insignes jure habentur, quibus tria ad Conse­
crationem, Communionem et Crucis sacrificium, respectu
habito ad S. S. Eucharistiam, symbolice designanda visun­
tur. 1° Panis cum pisce impositus mensae,3) cui adstat
Christus manum super piscem (LWKtV) extendens, dum a
dextris Orans, seu anima in caelum suscepta, cernitur;
2° convivium septem virorum appositis duobus piscibus,
‘) Le Blant, Inscriptions Chrétiennes de lu Gaule, t. L, p. 10 legit:
XçijOi λαβών
’) De Rossi, Inscriptiones Christianae Urbis Romae, vol. Π.,
p. XXIII.; J. Wilpert, Die Malereien der Katakomben Roms, p. 288—
289, qui vere monstravit, canistrum esse coram pisce positum, dum
de Rossi illud esse ^impositum dorso piscis vivi innatantis aquis"
putaverat.
3) Cf. S. Paul. I. Ad Cor. X. 21 , ubi mentio fit τ φακίρης Κυρίου.

Quaestio XXIV, Art. Ill

891

dum in terra visuntur 2X4 cophini pane repleti; 3° Abra­
ham et Isaac, in forma Orantium, adpictis lignis et ariete.1}
Alia plura Catacumbarum monumenta fidem in sacra
Mysteria collustrant, quam Abercius, episcopus Hieropoleos
in Phrygia Salutari exeunte saeculo II. annum turn jam
agens septuagesimum sceundum, ubique invenit et pro­
lessus est.2)
c) Argumenta pro aliis dogmatibus non desunt. —- 1° Χοή­
nulla, ν. g. pro primatu S. Petri antea p. 514—515 jam
indicata sunt. 2° Alia probant pietatem erga Deiparam.
v. g. antiquissima illa pictura in crypta S. Priscillae
Isaiam exhibens et B. Virginem Mariam cum Puero Jesu:
similiter invocationem sanctorum, ut illud in Gentiani epi­
taphio: in orationibus tuis roges pro nobis quia scimus te in
In catacumba Priscillae pater et mater ad filiolum
mortuum se vertunt his precibus: fv/ov νπίρ ημών μιτά τω>
αγίων.3) — Atque S. Damasus Papa in epitaphio S. Agnetis:
‘) J· Wilpert, Die Malereien (1er Katakomben Bonis, p. 289—290,
et alia plura eandem veritatem Eucharisticam illustrantia, o. c. p. 282
— 309; cf. V ilpert. Die Malereien der Sakramentslcapellcn in der Katakombe des hl. Callistus (1897). — Pro sententia eorum, qui in pictura
prima non Christum vident manum super ,Ichthus“ extendentem,
sed sacerdotem consecrantem, videsis II Marucchi, Eléments d’Archéo­
logie chrétienne, t. I (1900), p. 288—291; C. M. Kaufmann, Handbuch
der christlichen Archaologic (1905), p. 139—441, et Franzelin, De die,
trad. edit. 3., p. 160.
’) De epigrammate S. Abercii cf. Dictionnaire de théol. (1899):
Did. d’archéol. chrét. 1903 et Kirchliches Handlexikon (1906j in voce
Abercius aut Aberkios. — G. de Sanctis, Dic Grabschrift des Aberkios
in fol. period. Zeitschrift für kath. Theol. 1897, p. 673—695; Duchesne.
Mélanges d’Archéol. 1895 et Bulletin critique 1894 et 1897; Anal. Bolland.
t. X.; P. Batiffol, E'tudes d’histoire et de théol. positive, 2. Serie (1905);
G. Rauscher, Florilegiuni Patristicum, Fasc. III. (1905) et fontes jam
indicatos aut p. 892 indicandos. Rauscher, o. c. p. 8 de Abercio.
quem ceteri viri docti, quos recensuimus, Christianum fuisse pro
certo affirmant, cum moderamine ait: ^Christianum eum fuisse
multo verisimilius esse videtur."
‘) Juvat hic adhibere peritissimuin dominum De Rossi hujus­
modi inscriptiones explanantem: „Le principal intérêt de l'épitaphe
est dans l’invocation des parents à leur fils: Prie pour nous avec les
saints, tv/ου
ημών μιτά των αγίων. Que Γοη rapproche de celle-

ί

892

Quaestio XXIV, Art. III.

0 veneranda mihi sanctum decus alma pudoris
Ut Damasi precibus faveas precor inclyta martyr.

Neque preces pro defunctis omissae sunt. Oraverunt
enim illi, qui inscripserunt: Deus te precor ut paradisum
lucis possit videre; atque: Quisquis de fratribus legerit roget
Deum ut sancto et innocenti spiritu ad Deum suscipiatur.1)
Plura apud Zaccaria, De veterum Christianarum inscri­
ptionum in rebus theologicis usu dissertatio, edita etiam a
Aligne, Theol. cursus compl. t. V. p. 310—395; J. Wilpert,
ci d’autres épitaphes, également grecques, des cimetières romains:
celle d'un enfant, Anatole, donné à ses parents pour un temps trop court,
et auquel les parents désolés adressent la même invocation: «υ/ου
v7i'n> ημών; celle d’un petit enfant, auquel son père dit: Tant que
je vivrai, prie pour moi ; celle d’une petite fille, Augenda, à laquelle
on parle ainsi: Fis dans le Seigneur et intercède pour nous; celle de
Denys, petit innocent, déposé avec les saints, auxquels les auteurs de
l’épitaphe adressent, ainsi qu’à lui-même, cette demande: Souvenezvous dans vos saintes prières et de celui (pii grava et de celui (pii rédigea.
J’ai rappelé seulement des invocations en grec, adressées à des en­
fants que leur âge innocent assimilait aux saints; je n’ai pas parlé
de celles qui s’adressaient à des défunts d’âge adulte, non plus que
de colles qui avaient été rédigées en latin. Il suffira de répéter ici
ce qui est écrit dans la Roma sotterana, 11 p. 275, au sujet de ces
belles formules d’invocation: Des invocations semblables se lisent dans
les épitaphes tant grecques que latines: toujours cependant sur les tombes
souterraines, jamais sur terre: toujours dans les épitaphes sans date, ja­
mais dans les très nombreuses épitaphes qui portent la date certaine du
quatrième siècle ou des âges suivants. Il est donc clair que ces invocations,
ces prières, firent partie du style antérieur à la paix de ΓEglise. Les
découvertes de chaque année confirment ce canon archéologique.
En voici aujourd’hui, une nouvelle preuve, tirée de la catacombe de
*
Priscille.
Ex Bull, di arch, crist.
p. 114, 145. Cf. J. 1’. Kirsch,
Die Lehre von der Gemcinschaft der Heiligen im christl. Altertum (19C0) ;
et de cultu B. M. Virginis Liell, Die Darstellungen der allerseligsten
Jungfrau auf den Kun stden kmillern der Katakomben; J. Wilpert, Die
Malereien der Katakomben Roms, S. 213.
*) Cf. praeter Encyclopedias jam memoratas J. B. Kirsch, Die
Acdamat ionen u. Gebete der altchristlichen Grabschrifte.n (1897). Archaeologia quid de S. Scripturarum in ecclesia auctoritate nos edoceat,
exposuit L. Fonck in period. Stimmen aus M. Laach, 189.", B. XLIX. —
Videsis J. E. Weis-Liebersdorf, Christus- and Apostelbilder (1902) cum
annotationibus Baumstarck in Oriens Christianus, anno III.

Quaestio XXIV, Art. III.

893

Die Malereien der Katakomben Roms (1903); II. Marucchi,
Eléments d’archéologie chrétienne (1900): C. M. Kaufmann,
Handbuch der christ/. Archâologie (1905). Cf. A. Pératé,
L’Archéologie Chrétienne (1892) et II. de l’Epinois, Les
Catacombes de Rome (1896).
Objectiones.

Obj. I. Catacumbae Romanae dogmata nulla docent,
sed doctrinam neutralem, quovis dogmate superiorem: ita
fit, ut ex hac saltem praecipua parte archaeologia nihil
probari pro dogmate catholico possit.
Resp. Haec hypothesis nullum fundamentum habet.
Roller praesertim, qui catacumbas neque catholicas neque
protestanticas esse autumat, in multis offendit; nam doctri­
nam catholicam, v. g. de Christo adorando, de colenda
Maria Virgine, de baptismi effectibus valde ignorat: novam
omnino monumentorum chronologiam originemque longe
recent iorem comminiscitur, repugnantibus viris, critices
archaeologicae peritissimis; mentem scepticam prodit, ne­
scio qua libidine addubitans lacta, quae de Rossi firmissimis
argumentis probavit et quorum valor studiosa recentioruin
critica confirmatus est.
Dices. Catacumbae, utpote funeribus destinatae, sym­
bolis sepulcralibus vestiendae erant. Igitur spem potius
quam fidem Christianorum testari poterunt.
Resp. Dist. antec.: catacumbae destinabantur funeri­
bus solis, nego; saepe etiam liturgiae cultuique divino,
conc. Nec consequens absolute concedi debet. Spes enim
Christianorum immortalitatis suae plenitudinem ex doctrina
evangelica ac dogmate hausit. Ita carorum suorum super­
stites animas dulcissimas in paradisum susceptas esse con­
fidebant, sed meritis illius divini Pastoris, qui animam
dedit pro ovibus suis, et in virtute illius Cibi caelestis,
quem fides cum ΙΧ(·)1Ζ eucharistico comedendum dederat.
Obj. II. Plurima monumentorum indicia combinare
prolixum in theologia. At sensus verus ex monumentis
saepe erui nequit, nisi combinatis indiciis plurimis; eaque
de causa archaeologia theologo dogmatico parum proderit.

894

Quaestio XXIV. Art. HI.

- Resp. Haec difficultas interdum adest, et saepius olini
aderat, non tam maturata archaeologia. Sed nullus argu­
mentorum fons semper limpidus, hodieque post tot labores
virorum sagacium picta et sculpta haud raro manifestant,
quid patres nostri crediderint, speraverint, dilexerint.
Instabis. Conclusionum inconstantia scientiam obruit.
Archaeologia autem inconstans est; ita exorti sunt docti
viri, qui celeberrimum Abercii epigramma paganum esse
contendant aut saltem auctorem ad religionem aliquam
Ethnico-christianam pertinuisse. Ergo archaeologia ad soli­
dam theologiam
nihil confert.
O
Resp. Dist. min.: Archaeologia inconstans est natura
sua, nego; progressa est a conjecturis et hypothesibus
scientiae inchoantis ad conclusiones juxta principia scien­
tiae firmatae, conc. Revera historia scientiae archaeologicae nihil manifestat nisi legem illam progressus, quem
omnes scientiae sequuntur. De allato epigrammate pauca
addam.
Anno 1894 Eicker asseruit, Abercium Christianum non
fuisse sed Cybelae antistitem. Duobus post annis Albrecht
Dieterich eundem Attidis antistitem fuisse perhibuit, qui
Heliogabalo imperatore deum Solem deamque Uraniam
visendi causa Romam venerit. Harnack anno 1904 ita
tandem exposuit, ut inscriptio viro Etbnico-christiano, non
Christiano-catholico tribuenda esse videretur. Veruntamen
viri criticae periti, Kraus, AVilpert, Kirsch, De Sanctis,
Duchesne, Marucchi, Batiffol, alii indolem Abercii Chri­
stianam vindicarunt. Cf. supra p. 889—891.
Ceterum, si non omnia monumenta primo intuitu
referri possunt ad suas proprias in animis Christianis ori­
gines, arbitramur tamen archaeologos catholicos plura
theologis praestitisse, quae fidem et vitam patrum nostro­
rum manifestant.
♦
*
*

Haec de defendenda ecclesiae catholicae veritate scri­
psimus. Qui legis, pro auctore precare ad Deum, cui
gloria, et imperium in saecula saeculorum. Amen. Apoc. I. 6.

Ad quaestionem XXIV. art. 3 de usu
archaeologiae Christianae.
Crux illusoria (?) Palatini, quae jam servatur Romae
in Musaeo Kircheriano.

—

•siuo>| ιι.)<|αιο>|ΐ.,)ΐ·>| jap υορ.ιορηχ .>i(|

•ίΗίΙΙΙ.ίΠ'Ι

-e

iqdXjj

V

«
Picturae in ordine ad S. S. Eucharistiam.

X coemeterio S. CaHisti. - J. Wilpert, Die Malercien (|ei. Sakralnentik

s

Imago stelae Abercii.

J. Wilpeil, E radio panis. S. 116.

Textus totius carminis Aberciani,
constitutus a J. Wilpert, Fractio panis, S. 116—117.

(E)KAEKTH2 ΠΟ(ΑΕ)ΩΧ Ο ΠΟΑΕΙ{ΤΗΧ T)OYT EIIOIH(XA
ΖΩΝ I)N ΕΧΩ χαίρω ΧΩΜΑΤ02 ΕΝΘΑ ΘΕΧΙΝ
Ο YNOM άβερχιος ο’ή ό ΜΛΘΗΤΗΧ ΙΙΟΙΜΕΝΟΧ ΑΓΝΟΥ
ος βόσκει προβάιοτν αγελας δρεσιν πεδίοις τε
5. όιρΰαλμους ός εχει μεγάλους πάντη χαίΊορώντας^
ουτος γάρ μ έδίδα'ζε (τα ζωής) γράμματα πιστά,
ΕΙΧ ΡΩΜΗν ος επεμψεν ΕΜΕΝ ΒΑΧΙΑειαν ά&ρησαι.
ΚΑΙ ΒΑΧΙΑΙΧσαν ίδεΐν χρυσόσΤΟΑΟΝ ΧΡυσοπε'διλον.
A AON A El AON εχει λαμπρόν 2ΦΡΑΓΕΙΑΑΝ Εχοντα.
10. KAI 2ΥΡΙΗΣ ΠΕδον είδον KAI Α2ΤΕΑ ΠΑντα νίσιβιν
ΕΥΦΡΑΤΗΝ ΑΙΑβάς- πάνΊΊΙ A EXXON ΧΥΝΟ(μίλους)·
Η AYAON ΕΧΩΝ (?) ΕΙΙ. . . ίΙΙΧΊΊΧ πάντη δε προηγε
KAI II ΑΡΕ&ΙΙΚΕ τροιρητ ΠΑΝΊ II ΙΧΘΥΝ άπο ιτηγης
II ΑΝ ΜΕΓΕΘΗ ΚΑΘαροι\ ον ΕΑΡΑΞΑ'ΓΟ II ΑΡΘενος άγνη,
15. ΚΑΙ ΤΟΥΤΟΝ ΕΠΕδωχε ιρίΑΟΙΧ ΕΧΘειν διά παντός
οίνον χρηστόν ί/ουσα, χερασμα διδοΰσα μετ’ άρτου,
ιάΰτα παρεσιώς είπαν άβε'ρχιος ιόδε γραφηνατ’
έβδομηχοστδν έτος χαι δεύτερον ήγον άληίΊώς.
ταΰί)' ο νοών εΰξαιΰ’ υπέρ άβερχίου πας ο συνωόός.
20. Ο Γ ΜΕΝΤΟΙ ΤΥΜΒΩ ΤΙΧ ΕΜΩ ΕΤΕΡΟΝ TIN A ΘΙΙΧΕΙ
El / ΟΥΝ ΡΩΜΑΙΩΝ ΤΑΜΕΙΩ ΘΙΙΧΕ(Γ) ΑΙΧΧΕΙΑΙΑ ΧΡΥΧΑ
ΚΑΙ {Χ)ΡΙΙ2ΤΗ ΠΑΊΊΊΑΙ ΙΕΡΟΠΟΑΕΙ X El ΑΙΑ ΧΡΥΧΑ

Textus totius carminis Aberciani,
latine redditus a J. B. De Rossi.

Inscr. Christ, vol. II. p. XVI1.

Electae civitatis civis hoc feci vivens ut habeam (quum
tempus erit:) corporis hic sedem. Nomen mihi Abercius.
discipulus (sum) pastoris immaculati. qui pascit ovium
greges in montibus et agris, cui oculi sunt grandes cuncta
conspicientes. Is me docuit litteras fideles (vitae, i. c. do­
ctrinam salutarem); qui Romam me misit urbem regiam
contemplaturum visurumque reginam aurea stola, aureis
calceis decoram: ibique vidi populum splendido sigillo in­
signem : et Syriae vidi campos urbesque cunctas. Nisibin
quoque, transgresso Euphrate: ubique vero nactus sum
(familiariter) colloquentes (i. e. fratres concordes), Paulum
habens . . . Eides vero ubique mihi dux fuit praebuitque
ubique cibum /A6MA (piscem) c fonte ingentem, purum,
quem prehendit virgo illibata deditque amicis perpetuo
edendum, vinum optimum habens, ministrans mixtum
(vinum aqua mixtum) cum pane. Haec adstans Abercius
dictavi heic inscribenda. annum agens vero septuagesi­
mum secundum. Haec qui intelligit quique eadem sentit
oret pro Abercio.
Neque quisquam sepulcro meo alterum superimponat:
sin autem, inferat aerario Romanorum aureos bis mille
et optimae patriae Hieropoli aureos mille.

Imago stelae Alexandri a. 216 positae
/V fatssi, luscrifit. Christ, t, //. fi, ΧΓ/Π,

comato

ce

νθ a

jeeci noynoma
je janûpoca N n
NI JYMA0 H TH C
no Il nenocatn oy
ΜβΝΤΟί TYN1 B<P>
Cmct>e T E Po HjTl
NA ΘΚΕΙΕΙΑΟΥΝ
jMA ho NT A E |O KE
AIE XEl A I AWP Y

Æky i a e r pA^ru t
< 5=2τί> M-N £ Ç Zon TQL
E'PHXH η APA ΓΟΥ [ ΐΝΓΚΑΊ

±NCKQ±£ no I ETE PI

Isaias et B. Virgo Maria cum Puero Jesu.
Ex crypta S. Prisci)lac

C. M. Kaufmann. Ilandbuch der christlichen Archaologie. Seite 361

Petrus-Moyses.

ο

//r- w.

Index alphabeticus
dem Apostolicam non impro.
barunt ob defectum juris in
Rom. Pontifice, 592.
Abaelardus — utrum rationalis- Apocryphus — quo sensu S. Hie­
mum professus sit, 847.
ronymus eam vocem usurpa­
verit, 682.
.S’. Abercius — ejus epitaphium,
889; 894.
Apologetica — quid sit, 2. — Ejus
partes, 3. — Est scientia di­
Agatho — non primus Luc. XXII.
ad primatum illustrandum at­
stincta, 4. — Apologeticae pro­
gressus falsus, 23, — verus, 21.
tulit, 611.
Varia ejus nomina, 4. —
Albertus Magnus — ab eo Pont.
Conspectus progressus apolo­
Romanus vocatur „Petrus in
geticae, 26 — Vide demonstra­
potestate", 587 ; — de scientia
tio et Neo-apologetica.
antiquorum, 869; — dc abusu
auctoritatis Aristoteleae, 869. Apologia — quid sit, 1. — Sensu
minus late sumpto est fidei de­
Altare — in ecclesiae primordiis,
fensio per probationem funda­
93, 101.
mentorum fidei generalium, 2.
Analogia — S. Scripturarum inter- !
pretatio juxta analogiam fidei Apostoli — eorum habitudo ad
S. Petrum ratione apostolatus,
catholicae, 730.
493, — et ratione primatus,
Anglicanus — Anglican a ecclesia
494. — Eorum potestas ordina­
caret vero unitatis principio,
ria et extraordinaria. 525.
194; — apostolicitate et catholicitate, 219. — Ordinationes Apostolicitas — de vera natura
notae apostolicitatis, 184.
Anglicanae invalidae, 227.
Antiquitates — vide archaeologia. Appellatio — appellatio tanquam
....
ab abusu quid sit, 416. — Est
Apiarius — in ejus causa Africani
abusus maximus, 432.
episcopi appellationem ad SeI

896

Index alphabeticus.

Appellationes a sententia Ro­
infallibilitate conciliorum, 173;
mani Pontificis ad generale con­
— ejus interpretatio Mat­
cilium divino jure prohibitae,
thaei XVI. 18. — 517, 520. — Primatum Romanum egre­
481.
gie profitetur, 560, 587. — Si­
Appellationes ad Rom. Pont,
et S. Cyprianus, 590. — Appel­
militer Pont. Romani infullibilationes Africanae, 591.
litatem, 615. — Vituperat eos
Approbatio — ordinum religioso­
fideles, qui suos errores scienrum, 340. — Approbationis pa­
tificos quasi S. Scripturarum
trum et doctorum in ecclesia
doctrinam defendunt, 735, 739;
gradus quatuor, 796.
— de auctoritate S. Augustini,
796; — de veriori aliquarum
Archaeologia — quid sit et quotuejus sententiarum formula, 802.
plex, 883 — Archaeol. Chri­
stiana quam late pateat, ibid. Authenticitas — alicujus Libri sacri,
quid, 672; — authenticitas di­
De usu archaeologiae in theo­
vina et litteraria, 672; — histologia regulae quatuor, 886. —
rico-critica et dogmatica, 703;
Theologis argumenta praebet,
— quam late pateat authenti­
887.
citas Vulgatae, 701; — quid
Argumenta ex archaeologia,
Vega, Cervinus, Lainez et Sal­
56, 101, 115, 267, 293, 51 1, 525,
meron hac de re testati sint,
544, 628, 631, 679, 888—894.
706. — Authentica S. Scripturae
De dextrae et sinistrae dis­
interpretatio quid sit, 722.
positione in monumentis anti­
Azynius — de ejus usu, 242.
quis, 524.
Arcosolium — arcosolia et altaria
B.
in catacumbis, 101.
Aristocrat icus — de ecclesiae con­ Baco Verulani. - docet pleniores
stitutione errores aristooratioi,
haustus in philosophia ad reli­
125. — Quo sensu ecclesia forma
gionem adducere, 828.
dici possit aristocratica, 124.
Balnies — de tolerantia, 112.
Aristoteles — de abusu Aristotelis Batiffol (P.) — de Sacrificio Eucha­
in theologia, 865; — S. Thomae
ristico apud veteres, 101; — de
adversarii ob Aristotelem, 867;
usu vocis canonis quando ince­
— S Thomae etScholasticorum
perit, 670.
de Aristotelis auctoritate prin­ Baur (F. Chr.)
de origine Ca­
cipia, 867. — De motivis, cur
tholicitatis, 175.
scholastici Stagiritae potissi­ Beatificatio — formalis et aequimum se addixerint, 870.
pollens, 355. Cf. canonizat io.
Articulus — articulorum funda­ Berthier (J. J.) - de auctoritate ju­
mentalium systema falsum. 155,
ris canonici doctorum disserit,
167.
804; — item do usu scientia­
Audollent (A.) — quid de cruce
rum in theologia, 851.
Palatina sentiat, 889.
Beza — de protestantismo in fru­
S. Augustinus — catholicae eccle­
sta diviso, 191.
siae auctoritatem maxime ve­ Bigou — de statu futuro eocles.,
neratur, 35, et saepius; — de
279.

Index alphabeticus.

897

672; — canon acatholicorum,
Bismarck — de admirabili eccle­
673.
siae Romanae unitate, 206.
S. Bonaventura — de plenitudine Canonicitas — quid, 671;
de
potestatis in Rom. Pontifice,
criterio canonicitatis inter ca­
595, 598; — de S. Scripturarum
tholicos, 675; — inter prote­
stantes, ibid.
fecunditate, 722; — de actu
fidei et actu scientiae in eodem, Canonizatio — quid sit, 334 ; —
831. — Ejus sapientiam laudat
duplex inter canonizationem
Leo XIII., 854.
et beatificationem differentia.
Bonifaci us VJII. — quid de eccle­
335. — In sanctorum canonisiae potestate in temporalia
zatione non errat ecclesia, 337.
docuerit, 448; — quid de ejus
— De ecclesiae auctoritate in
beatificatione, 339; — item in
bulla Unam sanctam, 450.
canonizatione particulari, 340.
Bossuet — de indole Lutheri et
Calvini, 222; — de effectibus
— De principio, ad quod eccle­
religionis reformatae, 220; 223.
siae in canonizando auctoritas
dijudicanda videtur, 336.
Breviarium — quae sit breviarii
Romani auctoritas, 332; — po­ Canus — ejus de catholicitate hy­
stulata in conc. Vaticano quan­
pothesis, 174; — ejus sententia
tum ad Breviarium, 333.
de infallibilitate ecclesiae in or­
Brucker (Jos.) — de patre Prat.
dinibus definitive approbandis,
740.
313. — Praevidit definitionem
infallibilitatis Pontificiae,
— Quatuor regulas tradit, qui­
Calmes (Th.) — de Joanne XXL
bus theologo constare possit,
15—17, 509; — de propagatione
hoc aut illud dogma ab apo­
stolis, docente Christo aut
sententiae, qua inspiratio ver­
Spiritu dictante, esse traditum,
balis, rationabiliter explicata,
defenditur, 698.
772.
Calvinus — sibi non constat in Capitula — tria, quid, 324; — sen­
tentia Vigilii circa tria capi­
conceptu de ecclesia, 46; et de
tula, 327.
visibilitate ecclesiae, 67, 70;
— quid de apostolicitato eccle­ Catacumba — de catacumbis scri­
ptores aliquot, 881.
siae docuerit, 184;
falso
asserit, S. Scripturam esse av- Catalogus — de antiquis episco­
χόπιΰτον, 663. — In praxi ad
porum catalogis, 115, 118.
Cathedra — locutio ex cathedra
synodum recurrit, 726.
quid sit, 604. — Requisita ad
Canon — canones juris ecclesia­
eam locutionem, 605.
stici sunt relicti sub disposi­
tione Rom. Pontificis, 181. — Catholicitas — quid sit, 172; —
Canone 111. conc. Cpolitani I.,
requisita ad catholicitatem. 173.
de qua re agatur, 570; — ca­ Catholicus — de nomine catholici
non XXVIII. Conc. Chaloed.
S. Ignatius Antioch, et S. Po­
lycarpus, 178; item S. Augu­
rejectus est, 572
Canon S. Scripturae — quid
stinus, 226; — numerus catho­
sit, 670; — canon catholicus,
licorum juxta Hübner et alios.
Do Groot, Summa apologet. Ed. lortia.
Ol

898

Index alphabetious.

261. — Ecclesia catholica; cf.
ecclesia. — Nationes catholicae
quomodo dijudicandae, 258.
Cavour — ejus fallacia: „Libera
ecclesia in statu libero", 418.
Censura
quid, 379. — Censura­
rum qualitas, 380. — In qua­
lem incidat errorem, qui eccle­
siam in ferendis censuris infra
haeresin errare posse affirmet,
388.
Chiliasmus — veterum duplex, 790;
— nunquam fuit patrum do­
ctrina communis, ibid.; — chiliasmus recens dominorum Bigou et Chabauty, 279,
Chiliastac — recentiores in sectis.
279.
Christus — divinus ecclesiae in­
stitutor, 47 ; — ecclesiae caput,
65, 87, 493; — de influxu Chri­
sti, capitis, in ecclesiam, 65. —
Christus homines sanctificat,
54, 87. — De habitudine hierarchiae ad Summum Sacerdo­
tem. Christum, ibid. — De habitu primatus S. Petri et Rom.
Pontificis ad Christum, 493. —
Christus caput ecclesiae invi­
sibile, 528.
S. Clemens Romanus — testis hierarchiae, divinitus institutae,
100, 114. — Ejus ad Corinthios
epistola quid de ecclesia Ro­
mana significet, 562, G13.
Clemens VIII. — ejus bulla unio­
nis nationis Ruthenae cum ec­
clesia Romana, 200.
Clementina — de operibus Pseudoolementinis, 552.
Collectio Lacensis — t. VII. de bre­
viario, 334; — de extensione
infallibilitatis ecclesiae ex do­
cumentis ineditis conc. Vati­
cani, 313, 388; — item de ob­
jecto infallibilitatis Pontificiae,

i

622; — de vi vocis canonici,
681; — de inciso „cum omni­
bus suis partibus" in decreto
Vaticano de S. Scripturis, 689;
— quaenam in decreto Trid.Vatic. vis verborum: „in rebus
fidei et morum", 725, 726.
Collectiones — conciliorum, 458;
inscriptionum Christianarum,
885. — Cf. Isidorus.
Collegiale — systema quid sit, 416.
Communio — communionis priva­
tio duplex, 208.
Comte (Λ.) — incredulus, fatetur,
ecclesiam medio aevo justis­
sime pro jure suo et libertate
dimicasse, 431.
Concilium oecumenicum — quid
sit, 454. — Quinam in conci­
lium vocandi sint et quo jure,
455. — Quid de episcopis titularibus, ibid. — Quot episco­
porum congregatio ad conci­
lium oecum, requiratur, 456.
Conciliorum institutio non
mere humana est, 457.
Concilium oecum, non nisi
Pontificis Romani auctoritate
celebrari potest, 159. — Impe­
ratores conc. oecum nullum
convocarunt formaliter, 461;
— neque praesederunt ut ca­
put, 462.
Concilium oecum., strictiori
sensu nuncupatum, tempore,
quo ecclesia capite orbata est,
celebrari non potest, 465; —
quaenarn, ab eo prolata, fide
tenenda sint, 467; — utrum
Concilium oecum, decreta in­
star S.Scripturae sint, propterea
quod synodus a S. Spiritu re­
gatur, 475. — De concilii ge­
neralis auctoritate, vacante
Sede Romana, 479; — et in
casu Papae dubii, ibid. — Quid,

Index alphabetious.

899

si Pontifex ab oilicii sui sancti- Controversiae - controversiarum
tate discederet, ibid.
in rebus fidei et morum judex
Conc. oecumenicum, a Papa
infallibilis requiritur, 364. —
confirmatum, est infallibile,4G9.
Controversiarum judex non est
— Conc. cum Papa non est
ratio humana individua, — nec
status, — nec S Scriptura cum
auctoritas Papa solo major in­
spiritu privato, — nec S. Scri­
tensive, 480. — Conc, a Pon­
ptura cum S. Spiritu in spiritu
tificis legatis confirmatum, jam
privato, — sed sola ecclesia
per se non est infallibile, 465.
catholica, 366
Conc. oecumenica quandoque
sunt valde utilia, 488; — non- Comely (R.) — de alicujus textus
dogmatici omissione in Vul­
nunquam moraliter necessaria,
gata, 701.
ibid.; — non necessaria abso­
Credenda — credendorum triplex
lute, 489.
respectus, 372; — augeri pos­
Concilium — de conciliorum nasunt quantum ad nos per ec­
tionalium et provincialium
clesiae magisterium, 373; -auctoritate regulae tres, 491.
eorum explicatior propositio
Concilium Pontificium de re Biblica
triplex, ibid — Cf. fides.
— responsa duo, 739, 740.
Conclusio theologica — quid, 309, Credibilis - sub communi ratione
credibilis fidei veritates demon­
384. — Conclusiones theologi­
strari possunt, 6, 838.
cae virtualiter revelatae sunt,
309. — Quid de conclusione, Crédibilités — de credibilitate fidei,
835. — Quonam lumine credi­
illata ex duabus praemissis,
bilitatis evidentia videatur, 840:
mediate tantum revelatis, 310.
— quomodo notitia evidentiae
Confessio — de confessione auri­
in diversis hominum generibus
culari testimonia, 253—254.
requiratur, ibid.; — utrum evi­
Congregatio — congregationes Ro­
dentia credibilitatis ab evidentia
manae recensentur, 610. — De
testificationis seu revelationis
auctoritate doctrinali congreg.
divinae distinguenda sit, 841.
Indicis et Inquisitionis, 641.—
De consensu, decretis illarum Credo quia absurdum — quis hoc
dixerit
sensu,, ---823.
congregationum debito, 642. —
-........ et quonam
,---------------Quid de mento congregationis Criticus — leges criticae fontium
Inquisitionis et de authenticihistoricorum, 874.
tate 1. Joan. V. 7, 705.
! Crux-Palatina,ouidsignificet,888.
Constantienso — concilii Const, de- Cultura culturae prima lex obedire ordini, divinitus constituto,
creta de conciliorum auctori­
432.
tate, 483. — Utrum solum ca­
Cyprianus — in lite de haere­
sum Papae dubii respiciunt·,
ticis baptizandis, ‘209. — Pri­
486. — Decreti Const, de fre­
matum Romanum professus est.
quenti conciliorum generalium
560, 567, 590.
celebratione quaenani auctori­
Cyrillus — et S. Methodius in
tas, 490.
j
unitate Romana vixerunt et
Constant inopolitani — concilii III.
mortui sunt, 239.
de Honorio sententia, 631.

900

Index alphabeticus.

ante Lutherum, 220; — de er­
rore evangelii aeterni, 279; —
de antiqua formula: credere.
Deo, credere Deum, credere in
Deum, 347 ; — de Joanne XXII.
I).
utrum de animis vere purgatis
Dechamps — ejus nova apologetinon mox in caelum suscipien­
cae methodus, 30.
dis aliquid definierit, 605.
Declaratio Cleri Gal. — errat circa Didiot — ejus definitio apologepotestatem indirectam in tem­
ticae, 2; — de optimis scien­
poralia, 445.
tiarum magistris a theologo
Decretale — Pseudo-Isidori decre­
consulendis, 828.
tales primatus fidem praeex­ Disciplina — de extensione infalsistentem demonstrant, 594.
libilitatis ecclesiae ad res disci­
Definitio — ecclesiae definitiones
plinares, 329. — In aliquibus
duplicem usum habent in apo­
casibus habetur haereticum,
logetica, 36. — Quaenam in
asserere ecclesiam errare posse
ecclesiae decretis definita et
in disciplina generali praescri­
de fide tenenda censeantur,
benda, 334.
467. — De valore definitionum Doctoi— de titulo doctoris eccle­
ecclesiae pro evolutione do­
siae, 784. Cf. patres ecclesiae.
ctrinae Christianae, 780.
Dogma — quid sit, 384; — idem
Délehaye Ή.) — de legendis ha­
contra conceptus quosdam mo­
giographis, 335.
dernos de dogmate, 781; — de
De Lamenais — tradit falsam me­
formulis dogmaticis, 781, 782.
thodum Apologiae, 23.
DUllinger — de martyrio Petri
*
Democratic»
— de ecclesiae con­
Romano, 535.
stitutione errores democratic!, Duchesne (L.) — do schismate
124. — Error democraticus de
graeco, 233, 237; — de encycollatione potestatis Pontifi­
clica Anthimi, patriarchae
ciae, 581.
Cplitani, 531; cf. 203.
Demonstratio catholica; — de ge­ Duilhc de Saint-Projet — de divi­
nero argumentandi huic aposione apologeticae, 5.
logeticae parti consentaneo, 6;
— de limitibus demonstratio­
nis catholicae. 8; — de argu­ Ecclesia — de voce ecclesiae, 39 ;
mentis ex 8. Scripturis et san­
— ecclesiae definitio, 43; —
ctis patribus in demonstratione
ecclesia a Christo immediate
catholica. 35; — de adhibendis
instituta, 45; — quando, 62.—
in eadem ecclesiae definitioni­
Ejus finis, 53; — ex anima et
bus, 36. — Demonstratio catho­
corpore constituta, 64; — in­
lica summi momenti est, 9. —
fluxus divinus in eam, 65; —
De processu hujus partis apoS. Spiritus Cor ecclesiae, 66
logeticae per decem locos theo­
— Ecclesia essentialiter etiam
logicos, 31.
visibilis, 66.
Deniflc — de expositione Bom. I. 17.
Ecclesiae membra quinam

CyrUlus Lucar — patriarcha Calvinianis devinctus, 268; — ejus
mendacium de fide Graecorum,
ibid.

Index alphabeticus.

901

sint, 757. — Ecclesia ex justis
concilio congregati, sunt vere
et peccatoribus constat, 80.
judices, 166. — De habitudine
Ecclesia notis suae veritatis
episcoporum, in concilio judi­
signata, 149; — est una, 153,
cantium, ad Rom. Pontificem,
— sancta, 163; — catholica, 172,
ibid. — Plenitudo potestatis
Romani Pontificis episcoporum
— apostolica, 183.
dignitatem nihil laedit, 596,
Ecclesiae pulchritudo, 150.
599. — De origine jurisdictio­
Ecclesia est societas spiri­
nis actualis episcoporum du­
tualis et supernaturalis, 56; —
plex sententia. 601; — in utra­
societas perfecta, 130; — ubi­
que tum Rom. Pontificis tum
que legalis, 139; — necessaria,,
episcopi potestas in dioecesin
142.
ordinaria est ac immediata, 602.
Ecclesia est indefectibilis, 271 ;
Episcopus oecumenicus —
— et infallibilis, 285; — habet
potestatem legislativam, 390,
quae hujus tituli vera notio,
— judiciariam, 396; — coacti599.
vam, 401. — Ecclesia habet Erasmus — suae aetatis corrupte­
potestatem indirectam in tem­
lam deplorat, 223.
Erastianismus — quid sit, -115.
poralia, 445.
antiquitates
Quonam sensu dicamus, cre­ SS. Eucharistia
Christianae eam ut Sacrificium
dere sanctam ecclesiam et in
sanctam ecclesiam, 355.
probant, 93, 101, 161.
Ecclesia Romana — est una, 204, Evangelium aeternum — quid sit,
catholica
— sancta, 214, — catholica,
243.
260, — apostolica, 264, — atque Evolutio — ecclesiae evolutionem
adversarii ignorant. 267; —
identica cum ecclesia priorum
falsus conceptus de evolutione
saeculorum, 266—269. — Acahierarchiae, 88; — catholicitholicorum de ecclesiae Roma­
tatis, 176, — ecclesiae, 278.
nae firmitate testimonia, 274.
Evolutio — in veritatum ex­
Ecclesiae Romanae magiste­
plicatione, 309, 373; — in modo
rium infallibile, 348. — Ejus­
exprimendi dogma primatus,
dem doctrina est proxima re­
556. — De doctrinae Christianae
gula fidei, 357.
evolutione conceptus acathoEcclesia Romana judicat de
lici, 774; — quo sensu et quare
vero sensu et interpretatione
evolutio doctrinae Christianae
S. Scripturae, 727; — traditio­
nes divinas infallibiliter con­
admittenda sit, 774, 776; — de
processu evolutionis doctrinae
servat, 765.
1
Christianae.Λ 778;f — de termino
Ehrhard (A.) — de protestantis­
hujus evolutionis, 780.
me, 225.
Exco ni m un ica tus
Epiclesis — quid sit, 200.
reus utrum
'piscopale — systema quid sit,
ecclesiae membrum dici de­
beat, 78, — insons utrum ec­
415.
piscopus — episcopi ex Christi
clesiae membrum dici possit,
institutione sunt presbyteris
superiores, 112. — Episcopi, in

I

902

Index alphabeticus.

F.

Franzelin, card. — de concilio

Tridentino et extensione in­
Factum — in factis particularibus
spirationis S. Scripturae, G89;
— de gravi necessitate am­
fieri potest, ut erret ecclesia,
plioris institutionis quoad sim­
318, 336.
Factum dogmaticum quid
plices fideles, 847.
sit, 318: — in eo judicando S. Frumentius — quonam sensu
in Aethiopia Jiturgiam perfe­
ecclesia non errat, 319.
cerit, 104.
Febronius — ejus error de eccle­
siae constitutione, 126; — ne­
gat, concilia oec. Rom. Pon­
tificis auctoritate celebranda Galilaeus — utrum contra Gali­
laeum sit editum decretum
esse, 159.
doctrinale, 644; — ex damna­
Fcbronianus — Febronianorum er­
tione Galilei Galilaei nihil pror­
ror de primatu S. Petri, 495.
sus contra Pontificis Romani
— Distinctio Febroniana inter
infallibilitatem concludi potest,
jura primatus essentialia et
accidentalia falsa est, 585.
645.
Fides — quotuplex sit objectum Gallicanus — Gallicanorum error
de ecclesiae potestate in tem­
fidei, 303,351. — Articulus fidei,
quid, 384.
poralia, 416; — de potestate
Fides — divina, — divina et
conc. oecumenici supra Papam,
477; — de plenitudine potesta­
catholica, — ecclesiastica, —
tis Papae, 585; — de infallibi­
humana, 383. — Quaenam fide
divina et catholica credi de­
litate Pontificia, 607.
beant, 385; — quaenam fide Gardeil — de apologetica Pascal, 32.
ecclesiastica, 386.
Gassendi — de Galilaei condem­
Utrum do eadem veritate
natione, 615.
possint esse simul actus scien­ Gladius — utrum ecclesia habeat
jus gladii, 138; — sententia
tiae et habitus fidei, 829, —
S. Thomae, ibid. — et Tar­
aut in eodem intellectu simul
quini, ibid.
actus fidei et actus scientiae,
830; — conc. Vaticanum con­ Gladstone — de visibilitate eccle­
siae, 71; — contra decretum
tra S Thomae Aquinatis hac
Vaticanum de infallibilitate
de re sententiam nihil decla­
Pontificia, 608.
ravit, 832.
Fides — nulla inter fidem GUrres (J. v.) — de verbis Christi,
778.
et rationem vera potest esse
dissensio, 826. — De fide et Goloubinski — separationem ab
ecclesia Romana ante 1054 non
scientiis experimentalibus, 827.
factam esse fatetur, 197.
Filioque — quare, quando, quo
juro haec vox symbolo inserta Gonzalez, card. — exponit, (pio
sensu ecclesiae forma dici pos­
sit, 241.
sit aristocratica et democraFranchi (Ausonio) — causam ex­
tica, 124. — Ejus de Antonio
ponit odii adversus scholasti­
Rosmini Scrbati opinio, 859.
cam, 859.

Index alphabeticus.

903

Gosselin - errat, ecclesiae in tem­
ctrinis ecclesiae refragantes,
poralia non nisi potestatem
387.
directivani tribuens, 419; — Hamelius — circa naturam et in­
falso asserit, systematis po­
tensionem inspirationis errasse
testatis indirectae inventorem
videtur. 659.
fuisse Bellarminum, 450.
Harnack (z\.) — de origine nomi­
Granderath (Th.) - quid sit liber
nis ecclesiae, 49; — de catho­
canonicus, 072; — de decreto
licitate, 176, 179; — de unitate
Tridentino-Vaticano quantum
ecclesiae Romanae, ‘206, 266.
— de sensu auctoritativo
ad Scripturarum interpreta­ !
I. Tim. III 15.; — de marty­
tionem, 725.
Gratia — ex opere operato quid, 12.
rio Petri Romano, 531, 537,
538; — de antiqua ecclesia
S. Gregorius Nazianzenus — ejus
Romana, 563.
de infallibilitate conciliorum
oecuinenicorum sententia, 474. Hartmann (E. v.) — de ecclesia
catholica, 270.
GrétiUat — ejus de normativa seu
regula fidei opinio erronea, 356, Hegelianismus — scholam histori­
cam Neotubingensem infecit,
368.
175. — Ecclesiam statui panGrill (J.) — de Matth. XVI.
theistice subordinat, 417.
18—19, 499, 505.
Guizot, protestans — de praejudi­ Headlem (A. C·), protestans, — de
traditione, 761; — de usu arcatis protestantium opinioni­
chaeologiae in theologia, 886.
bus, 104; — de ecclesia catho­
lica, 227; — de malo bonorum Heiner (F.) — de auctoritate
Syllabi, 637.
debilium, 433.
Günther — falso asserit, ecclesiam Hermes (G.) — tradit falsam me­
thodum apologeticam, 23.
non esse infallibilem in propo­
nenda dogmatis veritate, 301. Hierarchia — quid, 86; — instru­
mentum Christi, 87, 105; — et
Ejus error do interpreta­
ab Ipso instituta, 89. — Hier­
tione S. Scripturarum, 726.
archiae institutionis convenien­
H.
tia probatur ex Dei sapientia,
ex analogia ordinis naturalis,
Haeresis - quantum malum vi­
et ex incarnatione Christi, 106.
sum sit S. Ignatio Antiocheno
— Forma regiminis ecclesia­
et Polycarpo, 291.
stici monarchica, 122.
Haereticus — quis, 60; — errans
bona fide, quo sensu sit mem­ 5. Hieronymus — profitetur, epi­
scopos esse divino jure pres­
brum ecclesiae, 75, 145; forma­
byteris superiores, 120. — Do­
lis, non est membrum ecclesiae,
cet multa in S. Scripturis dici
sed subditus, 76; — occultus,
juxta opinionem illius temporis
utrum aliquo modo ecclesiae
quo gesta referuntur, 658. —
membrum haberi debeat, 77.
Haeretica propositio — quae,
Deuteronoinicos libros V. T.
non ponit inter apocryphos,
380. — Utrum haereticae sint
pressius appellatos, 682.
propositiones, extra materiam
credendorum fide divina do­ Historia — historiae definitio et

904

Index alphabeticus.

divisio, 872. — Historiae fontes,
ibid., — et scientiae auxiliares,
873. — Studiorum historicorum
regulae, 876.
Historiae abusus — inter
protestantes et incredulos, 175,
877, 881, 887.
Historia humana theologis
perutilis, 879.
De usu historiae in theogia regulae tres, 882.
Homersham Cox — protestans, iter
et martyrium Petri Romanum
certo certius esse affirmat, 538.
Honorius, Papa, — non erravit ex
cathedra nec aliter in fide,
628; — sed negligendo, 633. —
Quo sensu et qua auctoritate
a conc. oecumenico VI. damna­
tus sit, 328, 631; — triplex ea
de re sententia, 632.
Hormisdas, Papa — Hormisdae
formulae, qua Rom. Pontificis
infallibilitas exprimitur, tres
patriarchae Cpolitani et 2500
circiter episcopi subscripserunt,
616.
Hort — quid de hierarchia do­
cuerit, 88.
Hurter (H.) — de doctrinae Chri­
stianae evolutione, 780.

I.
IXW2' — quid significet, 888.
S. Ignatius Antiochenus — de hierar­
chia divinitus constituta. 100;
— de episcoporum dignitate,
114; — de ecclesia Romana.
557, 614.
Ihering, protestans, — affirmat,
acatholicos cum suo damno et
dedecore doctrinam S. Thomae
de jure ignorare, 859.
Impositio — manuum ut ritus est
consecrantium, 95.
7

7

Indefectibilitas — ecclesiae quid,
270. — Exorta saec. XIV. de
persona Papae lite, non de­
fecit ecclesiae unitas, 212; —
nec Arianismi aetate catholicitas, 276.
Individualismus — dogmaticus,
quid, 355.
Infallibilitas — quid, 282; — ope­
rationem humanam non ex­
cludit, 291, 472; — non inspi­
rationi, nec novae revelationi,
sed assistentiae divinae tri­
buenda est, 604.
Infallibilitas Rom. Pontificis
— vera hujus infallibilitatis
notio, 604; — quo sensu per­
sonalis dici debeat, 605; — non
est doctrina nova, 613.
Papa, ex cathedra definiens,
et conc. oecumenicum, Papae
conjunctum, utrum sind duo
subjecta infallibilitatis activae,
et duae auctoritates infallibi­
les, 606, 621.
Papae decreta infallibilia quo
criterio internoscantur, 621.
Infallibilitas Pontificia ad
quae porrigatur, 621.
Innocentius III. — ejus doctrina
de potestate indirecta ecclesiae
in temporalia, 447.
Inquisitio — errores de tribunali
inquisitionis, 411.
S. Inquisitionis congregatio.
Cf. congregatio.
Inscriptio — inscriptionum vete­
rum usus in theologia, 885.
Inscriptio aedis S. Laurentii
de missione ecclesiae sanctifera; — item apud Lateranum
super fontem Baptisterii, 56. —
In crypta Caeciliana, 115.
Epitaphium, in Sylloge Centulensi servatum, 628. — Ex
Sylloge prima corporis Laures-

Index alphabeticus.

905

hamensis confirmatur, non er­
minii, — reformandi, — supre­
rasse Honorium Papam, 631.
mae inspectionis, — cavendi,
Inscriptiones de Christi divi­
— placet! regii, quid, 416. —
nitate, — de SS. Eucharistia,
Sunt injustitia adversus Christi
— de sanctorum invocatione,
ecclesiam, jura non sunt, 431.
— de precibus pro defunctis,
888-894.
K.
Inspiratio — differt a revelatione
Kant
—
auctoritatem
ecclesiasti
­
et assistentia, 284; — 656; —
cam
impugnat,
316;
—
in
Cri
­
vide: S. Scriptura.
tica rationis purae ordinatam
S. Irenaeus — de potiori princi­
spiritualis et temporalis pote­
palitate ecclesiae Romanae,
statis colligationem fundamen­
quid docuerit, 558, 564, 614, 624.
taliter subruit, 418; — argu­
De S. Scripturis ab ecclesia
menta ex ratione pro exsisten­
interpretandis, 728.
tia Dei et animi immortalitate
De traditione, 759.
rejecit, 821.
Irving (.Ed.) — ejus error de eccle­
Krogh-Tonning — de „tacita refor­
sia futura, 279.
matione® Protestantism!, 220.
Isidorus — Pseudo-Isidori col­
lectione decretalium potestas
L.
Rom. Pontificum nihil mutata
est, 593.
Lacordaire — de perpetuis muta­
tionibus objectionum contra re­
J.
ligionem Christianam, 23; —
Jaffé, acatholicus, — in ejus Re­
ejus nova apologeticae metho­
gestis Pontificum Romanorum,
dus, 30; — ostendit veram
ed. 2. aliqua corrigenda, 878.
protestantismi indolem, 105;
Janscnisnius — ejus synopsis histo­
— Jansenismum definit, 318.
rica, 315. — Lacordaire de Jan- Lagrange (Μ· J.) — de S. Scripturae
senismo, 318.
excellentia, 649; — de inspira­
tione verbali, 698.
Janscniani — Sainte-Beuve, viri
increduli, dictum de Jansenia- Lanciani — de martyrio Petri Ro­
nis, 317.
mano, ex archaeologia certo,
Janssens (L.) — de ea ab errore
546.
immunitate, quam inspiratio Legalitas — suprema a lege divina
proficiscitur, 139.
non requirit, 657; — do com­
mate Joanneo et Vulgata, 705. Leibniz — cum Bossuet de ad­
ducendis ad unitatem catholi­
Jülicher (A.) — erroneum ejus de
cam Lutheran is egit, 214; —
ecclesiae munere judicium, 346.
de philosophia S. Thomae co­
Jurieu, minister Calvinista, — cau­
lenda, 859.
sam profert inventae a protestantibus mere invisibilis eccle­ Lenortnant (F.) — S. Scripturarum
inspirationem nimiscoarctavit;
siae, 68. — Ejus error de arti­
— opus ejus „Les origines de
culis fundamentalibus, 151.
l’histoire“ in indicem librorum
Jus — majestaticum circa sacra,
— advooatiae, — supremi do-l
prohibitorum relatum; — au-

906

Index alphabeticus.

ctor in pace ecclesiae defun­ Locus theologicus — quid, 32;
ctus, 687.
quotuplex, 33.
Leo XIII. — tradit regulas ulte­ Lois;/ — quare doctrinae Chri­
riorum progressuum apologcstianae evolutionem explanare
non potuerit, 779.
tioae, 25. — Ostendit, ecclesiam
esse civilitatis foecundum fon­ Luther — ejus idea do ecclesia,
tem, 140, 442. — Principia ponit
41; — de visibilitate ecclesiae,
circa relationem inter eccle­
67; — decrevit contra hierarsiam et statum, 421. — De
chiam: „prorsus ejusdem juris
conceptu inspirationis S Scri­
sumus omnes", 88. — Obedienpturae, 653: — de veritate
tiam sibi postulat: „sic volo,
S. Scripturae, 685, 690, 695; —
sic jubeo, sit pro ratione vo­
luntas", 194. — „Esto peccator
de interpretatione S. Scripturae
juxta analogiam fidei, 730; —
et pecca fortiter, sed fortius
de interpretatione privata, 733;
fide," 220;—ejus testimonium
— de interpretatione in rebus
de sterilitate protestantismi,
ad scientias naturales perti­
223; — ejus error de potestate
nentibus, 734; — de doctrina
ecclesiae legislativa, 391. —
Papam appellat Antichristum,
S. Thomae, 815, 857. — De pa556: — sanctorum patrum au­
laeographiae schola Romae in­
ctoritatem negligit, 785; —
stituenda, 873. — Studiorum
S. Thomam Aquinatem vocat
historicorum tradit regulas,877.
phialam irae Dei, 814.
— De studii historici necessi­
tate, 881.
J
Le Hoy — quid de formulis dog­
M.
maticis dixerit, 781.
Lerinensis (Vincentius) — ejus re­ MacchiavelU — fautor erroris se­
junctionis status ab ecclesia,
gula: 9quod ubique, quod sem­
418.
per, quod ab omnibus" quan­
tum valeat, 773; — de evolu­ Magisterium — ecclesiae quid, 314;
— testis, custodis, interpretis
tione doctrinae Christianae,
et judicis munera complecti­
777.
tur, 345. — Ecclesiae magiste­
Lessius — circa naturam et inten­
rium tam ordinarium quam ex­
sionem inspirationis errasse
traordinarium infallibile, ibid.
videtur, 659; ·- utrum Conc.
— Magisterii externi et interni
Vatie, proprie de Lessii sen­
unio, 347.
tentia egerit, 661.
Liberius, papa, — non ex cathe­ Mallock — protestons, — fatetur
dra erravit per aliquam for­
S. Scripturas inter sectas sub­
verti, 727.
mulam Sirmiensem, 626; —
quinimo ejus lapsus prorsus Manuens (P.) — de S. Scriptura­
rum interpretatione in rebus
commentitius esse videtur, 627.
historicis, 736.
Libertas — ecclesiae quousque
Manning, card — ritualismum de­
extendatur, 427.
Lightfoot — de martyrio Petri
scribit, 347. — Ejus mens de
I. Joan. II 20, 352.
Romano, 531.

Index alphabeticus.

907

Marsilius Patavinus — quid de
esse nequeunt ecclesia catho­
constitutione ecclesiae docuelica, 225, 234.
rit-, 1’24; — ejus error quan- Neo-apologetica — quid, 10; — ejus
tum ad potestatem legislativam
methodus, 13; — critica hujus
ecclesiae, 391.
systematis, 18.
MartyrolOgiuni — descriptio in Mar- Neohdherani — vinculum objectivum ecclesiae opus esse sen­
tyrologio Romano, spectata sua ;
tiunt, 12. — Magisterii aucto­
natura et indole, canonizatioritatem quaerunt, at ubi ea
nem formalem vel acquipollensit, non declarant, 346.
tem non importat, 339.
Muttheus — de auctoritate et vi Newman, card. — ejus, cum adhuc
Matth. XVI. 18—19, vide 48,
protcstans esset, ecclesiae Ro­
manae desiderium, 247; — ejus
51, 272, 286, 495, 496, 499, 503.
de morum corrude Romana ecclesia, ut teste
Melanchthon
ptione queritur, 223.
fidei et decalogi, judicium, 252;
Miraculum — quonam sensu mira­
— de ecclesiae Romanae apocula ad ecclesiae sanctitatem
stolicitate, 269; — de doctrinae
pertineant, 165. — Miracula
Christianae evolutione, 778,
a Christo ecclesiae promissa,
780; — de necessitate et valore
169. — Gratia miraculorum in
dogmatum, 781, 782; — ejus
ecclesia Romana semper per­
de inspiratione S. Scripturarum
manet, 250.
sententia. 687.
Mithras — et Christus, 501: 888. Noachica — praecepta quae sint.
Modus vivendi — quae ad illum
181.
requirantur, 410.
Nota — ecclesiae quid, 118. — De
Monarchia — quadruplex, 123. —
vera notarum indole praemo­
Notio monarchiae ecclesiasti­
nita sex, 151. - Duae notae,
cae, 121.
a protestant) bus prolatae, falsae
Monsabré — de catholicitate eccle­
sunt, 152.
siae, 174; — do ecclesiae pru- Nui/tz — in quantum potestatem
dentia in exercenda potestate
ecclesiae coaotivam impugna­
legislativa, 396.
i
verit, 407.
Montesquieu — de beneficiis, quae ,
Christiana religio, etiam in ter­
0.
ris hominibus tribuit, 141.
Monumentum — de monumentis Ordo — de religiosorum ordinum
Christianis, 884.
approbatione, 340. — Ecclesia
Müller (M.), protestons, — de dif­
in definitiva illa approbatione,
ficultate interpretandi Libros
quantum ad judicium doctri­
sacros.
nale, non videtur errori ob­
noxia, 3J1. — S. Thomae de
eadem re sententia, ibid.
Osins — quo titulo actis cono.
Natio — de nationibus catholicis,
Nicaeni I. primus subscripserit.
464.
258.
Nation alis — ecclesiae nationales

908

Index alphabeticus.

«omnia autem probate", 351.
P.
— Quaenam sit vera lectio,
I. Tim. III. 15. — 286; — item
Palmieri — de criterio, quo de­
II. Tim. III, 16. — 665.
creta Rom. Pontificis infalli­
S. Pauli relationes cum S. Pebilia cognoscuntur, 621.
tro, 522.
Papa — utrum valeat hoc: „Papa i
dubius, Papa nullus4, 487. Cf. Perfectio — quaelibet res perfici­
tur per hoc quod subditur suo
Pontifex Rom.
superiori, 108.
Papebrochius — ejus sententia de
gemino Episcopatu Romano, Per Venerabilem — decretale de
potestate indirecta, 447.
539.
Papias — quaenam ejus auctori­ S. Petrus — de habitu S. Petri ad
ceteros apostolos, ratione apo­
tas in rebus historicis, 199, 549.
stolatus, 193; — ratione pri­
Parvulus - de parvulis, qui ra­
matus, 494. Cf. S. Paulum.
tionis usum non adepti nec
S. Petrus — jurisdictionis pri­
sacro fonte abluti vita exce­
matum divinitus accepit, 496;
dunt, 61.
— et solus eum accepit, 523.
Pascal — quomodo probare coneS. Petrus — Romam venit,
tur judicium de facto dogma­
529; — acatholicorum de hoc
tico esse judicium de mero
facto testimonia, 537; — Romae
facto, 321.
Pascha — in lite do celebrando
sedem suam collocavit, 538; —
Pasohate unitas ecclesiae ser­
et martyrio in urbe coronatus
vata est, 207.
est, 542. — S. Petrus et Simon
Paschasinus — ejus de epistola
Magus in Pseudoclementinis, 552.
Ibae judicium, 325.
Petrus Magnus, Imperator — «Spi­
Pater — apologetica sanctos Pa­
rituale Collegium4 pro Schisma­
tres allegat ut testes histori­
ticis instituit, 199.
cos, 36.
Pfleiderer — de Matth. XVI. 18—19,
De titulo sancti Patris seu
499.
patris ecclesiae, 783.
Philaretus — ejus error circa uni­
Patrum consensus communis
tatem ecclesiae Graeco-Russiquando adsit, 788. — Patres
cae in suo Cateohismo, 203.
ut testes traditionis et fidei, Philosophia — de usu argumen­
784, — ut doctores privati,
torum philosophicorum in theo­
ibid.; — 789, 796; — de eorum
logia, 819. — De abusu philo­
auctoritate extra res fidei et
sophiae in theologia, 847.
morum, 797; — item in expo­ Philosophus — philosophorum scho­
nendis rebus physicis et aliis
lae praecipuae, S61. — Philo­
ejusmodi, quae in S. Scriptura
sophorum auctoritates possunt
occurrunt, 799.
esse theologis utiles, 862.
De recto usu sanctorum Pa­
De auctoritate Aristotelis,
trum regulae septem, 797.
865.
Paulus — quid intellexerit, scri­ Photius — schismatis Orientalis
bens Gal. II.: oi ϋοχουνης, 182,
auctor, 196; — Petri primatum
511, — quid I. Thess. V. 21.:
confessus est, 516, 556.

Index alphaboticus.

Photianismus — cf. schismaticus.
Pistorienses — eorum error circa I
potestatem coactivam eccle­
siae, 407.
Placet regium — quid, 416, 431.
Play (F. Le) — de quaestione so­
ciali per ecclesiam catholicam
solvenda, 438.
Poena — de proportione inter poe­
nas temporales et delicta ho­
minum, 401. — Potestas eccle­
siae coactiva ad poenas etiam
temporales extenditur, 408.
S'. Polycarpus — et Rom. Ponti­
fices, 207.
Pontifex Romanus — ejus prima­
tus quid, 55B. — Pontifex Rom.
S. Petri in eodem primatu suc­
cessor, 557. — Ejus primatus
imperatorum decretis non con­
cessus est, 570, — nec concilio­
rum canonibus, 571.
Pontifex Rom. habet totam
plenitudinem potestatis supre­
mae, 583; — ejus potestas est
in omnes et singulas ecclesias
ordinaria et immediata, 596;
— ex cathedra loquens infal­
libilis est, 608.
Pontifex Rom. potestatem
suam a Deo immediate accipit,
580. — Utrum Pontifex electus
claves secum afferat, aut cui­
nam moriens eas relinquat,
581. — Utrum possit sibi suc­
cessorem designare, 580.
Pontificis Rom. infallibilitas
ad quae extendatur, 621. —
Qualis obedientia ipsi debea­
tur, quando non ex cathedra
definit, 622.
Haec propositio: «PiusX. est,
Summus Pontifex
,
*
est de fide, .
579.
Potestas — ordinis et jurisdictio­
nis, 389.

909

Potestas legislative, 390; —
judiciaria, 396; — coactiva, 401.
— Potestas ecclesiae coactiva
ad poenas etiam temporales
extenditur, 107. — Utrum eccle­
sia vim materialem exercendi
potestatem habeat, 413.
Potestas — ordinaria et ex­
traordinaria quid, 596.
Presbyter — indistinctio primaeva
nominis presbyteri et episcopi,
110.
Progressus — admittendus est pro­
gressus ecclesiae subjectivus
et quoad nos, 267, 278, 373.
Protestantismes — ejus auctores
principales nulla vitae sancti­
tate commendandi, 222. — De
pessimis ejus fructibus quae­
dam acatholicorum testimonia,
223. — Propagationis ejus quae­
nam ab initiis causae fuerint.
230. — Nulla in eo nota verae
ecclesiae, 190, 219. — Caret
quovis verae unitatis ecclesia­
sticae principio, 190.
Protestantismus — ideam ec­
clesiae quinque falsis principiis
adulteravit, 42. — Perperam
intelligit sufficientiam gratiae
Christi, — cultum Dei imme­
diatum, — libertatem evangelicam, 105; — activitatem di­
vinam in ordine gratiae, 109.
— Ejus theologi de S. Paulo
quid senserint, 359. — Admisit
regulam: „cujus regio illius et
religio/ 415.
’usey — in suo opere ^Eirenicon
*
unionism! Anglicani errorem
de ecclesiae magisterio tuetur,
347.
useyitac et ritualistae — vincu­
lum ecclesiae objectivum quae­
runt, 43; — nullam habent veri
nominis hierarehiam, 88, 227; —

910

Index alpbabeticus.

eorum error circa apostolici- Herae Biblique — de philologia
tatem ecclesiae, 184; — nul­
Field et Joan. V. 39, 362; lam infallibilitatem in concreto
de inspiratione verbali, 698.
admittunt, 285; — judicem con­ Horna — titulus „novae Romae
*,
troversiarum designare neque­
in concilio Cpolitano I. et in
unt,365. — Falsa eorum de oecuChalcedonensi canoneX XVIII.
menicis conciliis opinio, 469.
alligatus, quid valeat, 571.
Romanus — episcopatus, seu epi­
R.
scopatus urbis, et episcopatus
orbis utrum duo sint episco­
Rascolnici — quinam sint, 202. — In
patus, 572. — Quo jure prima­
Russia 12000000 aut 14000000
tus episcopatui Romano an­
esse censentur, ibid.
nexus sit, 573. — Conjunctio
Satio — de viribus rationis natu­
primatus et episcopatus Ro­
ralis respectu veritatum natu­
mani prorsus definitiva esse
ralium, 821; — item respectu
videtur, 573.
fidei et veritatum supernaturalium ante fidem, — in ipso Rossi (J. B. de) — de picturis Ca­
tacumbarum aliquibus, 891.
assensu fidei, — post assensum
Rothe — de Sacrificio eucharistico,
fidei, 822.
164.
Ratio naturalis fidei subordi­
nate est, 825; — nulla inter Russicus — ecclesia Russica in
suis primordiis concordiae nexu
lidem et rationem vera potest
cum ecclesia Romana conjuncta
esse dissensio, 826.
erat, 197. — Goloubinski, viri
Rationalisticus — interpretatio S.
acatholici, de hoc facto testi­
Scripturar. rationalistica. Semmonium, ibid. — Tota negotio­
ler, Kant, Paulus, Strauss, 654.
rum spiritualium moderando­
Regnum — Dei et ohiliasmus, 43;
rum auctoritas apud Russos
— regnum Dei, quid, 52, 71. —
factis ad imperatorem devol­
Cf. Chiliasmus.
vitur, 199. Cf. schismaticus.
Regula — fidei quid, 352: — quoRussici dissidentes, 202.
tuplex. 353. — Quonam sensu
ecclesia sit proxima regula
S.
fidei, 353.
Religio — de babitu religionem Sabatier (A.) — de hiérarchie, 88;
inter et ecclesiam, 44, 49, 50,
— de religione catholica, 249;
54, 57-59, 72, 104.
— de religione autonome, 280;
Rémusat — de probitate cleri ca­
— de fide catholicorum, 346,
tholici, 257.
348.
Revelatio — revelationes commu­ San (L. de) — argumentum pro
nes aut privatae, 302. — Veri­
S. Librorum inspiratione ex
tates immediate et mediate
traditione egregie exposuit,679.
revelatae, ibid ; — quaenam Sanctificatio — quid, 53. — De san­
aequivalenter immediate reve­
ctificatione haereticorum et in­
latae censeantur, 303.
fidelium, 60.
Revelationes privatae — qua Sanctitas — quid, 163.
fide credendae, 386.
Sardicensis — concilii Sardicensis

Index alpbabeticus.
canonibus jus recipiendi appel- '
lationes Romano Pontifici non
tributum, sed sancitum, 592.
Schanz (P.) — parum aeque judi­
cat de ea doctrina inspirationis
verbalis, (pialem Lagrange et
alii defendunt, 698.
Schell (H.) — de neo-apologetiea,
11, 21; — de testimonio S. Spi­
ritus, 352; — de rejectis a protestantibus deuterocanonicis
Libris, 677.
1
Schisma — schismatis Orientalis
synopsis historica, 195—200.—
Nullum schisma purum, 199.
Schismaticus — in ecclesiis schisma­
ticis non est nota unitatis, 200;
— sanctitatis, 232; — catholicitatis, 234; — apostolicitatis,
235. — Ecclesias nationales
admittunt, 235. — Aliqpa de
schismate judicia, 235—237.
Schismatici — quinam sint
membra ecclesiae, 75—76; —
eorum de Petri primatu testi­
monia, 516; — saepius et solemniter primatum Romanum
professi sunt, 236.
Schismatica propositio quae
sit, 382.
Schleiermachcr — ejus error de motivis fidei, 837.
Scholasticus — de principiorum et
methodi scholasticorum etiam
in disputationibus apologeticis
praestantia, 37. — Theologiae
scholasticae excellentia pro­
batur, 801.
De aliquorum scholasticorum
vitiis, 810.
Scholten — quid de origine catholicitatis, 176.
S*. Scriptura — ejus definitio, 617;
— divisio, ibid.; — dignitas,
649 et fecunditas, 722.
S. Scripturae inspiratio seu

911

0ι<>πνιυ6τία, — unde maxime
determinanda sit, 651; — quaenam inspirationisconceptu praecipuc comprehendantur, 653; —
inspiratio et propria sacri scri­
ptoris seu hagiographi opera­
tio, circa fontes, ex quibus
scribenda hauriat, 656, 668; —
in genere ac modo scribendi,
657, 669: — inspiratio ejusque
conscientia in scriptore sacro,
658; — conceptus aliqui erronei
circa inspirationis naturam,659;
— inspirationis definitio, 662,
et divisio, ibid.; — de natura
argumentorum, quibus inspi­
rationis factum probandum
est, 662.
S. Scriptura divinitus inspi­
rata est, G64; — omnes et sin­
guli Libri canonis Tridentini
inspirati sunt. 676; — utrum
aliquis liber inspiratus deper­
ditus sit, 679; — omnes res et
sententiae Scripturarum divi­
nitus inspiratae sunt, 688; —
quo gradu haec de inspiratio­
nis extensione sententia certa
sit, 695; — utrum aliqua ver­
balis quoque inspiratio admit­
tenda sit, 696; — mechanica
omnium et singulorum verbo­
rum inspiratio omnino rejici­
tur, 697; non pauci tamen
verbalem inspirationem secun­
dum metaphysicam causarum
rationabiliter exponunt et· de­
fendunt, 697.
S. Scripturae sensus — quid
sit et quotuplex, 716; — utrum
credibile sit, sub una serie
litterae quandoque esse multi­
plicem sensum, 718; — eccle­
siae est de vero sensu et inter­
pretatione S. Scripturae judi­
care; — de quatuor regulis

|
|
|

912

Index alpbabeticus.

clesia optimo jure reprobatae
viro catholico observandis, ne
sunt, 745.
a sensu, quem tenuit ac tenet
Sociniani— eorum error circa fidei
ecclesia, deflectat, 729.
lites componendas, 325.
S. Scripturis interpretandis
etiam privato doctori magnus Spencer (Jones) — pro pace eccle­
siarum laborans, 214; — de
campus patet, 783; — de pri­
errore Papatum impugnantium
vata interpretatione regulae
ex falsis decretalibus, 591.
aliquae cx actis Leonis XIII.,
S. Spiritus — est cor ecclesiae,
733.
Doctrina inspirationis non
49. — De assistentia S. Spiri­
tus promissa ecclesiae, 218.
restrictae et veritatis S. Scri­
pturae non separanda a do­
S. Spiritus — in traditionibus
ctrina de modis, quibus veritas
divinis conservandis agens prin­
cipalis, 681.
Scripturarum salvari potest,
686; — quid in eo genere valeat Status — de relationibus inter ec­
clesiam et statum systemata,
de interpretatione rerum ad
scientias naturales pertinen­
414. — Principia sex, quibus
tium, 657, 731; — quid pro
quaestio de istis relationibus
solvenda est,421. — Cardo quae­
rebus historicis, 656, 736; —
stionis in excellentia finis suquid generatim quantum ad
pernaturalis ecclesiae, 123.
indolem litterariam alicujus
Libri aut loci, 737; — quo­
Statui nec directe neque in­
modo S. Thomas Gen. III. 31.1
directe subordinatur ecclesia,
125. — Neque ecclesia a statu,
interpretatus sit, 739; — quid
neque status ab ecclesia sejun­
de citationibus tacitis vel im­
plicitis, 739. — De progressu
gendus est, 433.
Ecclesia habet potestatem
scientiae interpretationis, 711.
indirectam in temporalia, 114.
S. Scripturarum — lectio per
— Systema hujus potestatis
se utilissima, 742; — ecclesia
indirectae et potestatis directae
eam bene ordinatam commen­
dat, 747.
‘
theoretice et practice inter se
Sedes — et praesidentes quo sensu
differunt, 453.
differant, 612.
Concors ecclesiae et status
Senensis (Sixtus) — S. Scripturas
operatio gignit bona plurima,
S. Spiritu dictante scriptas esse
134. — De praxi hujus opera­
docuit, 661.
tionis concordis regulae qua­
Sensus catholicus — quid et quam
tuor, 439.
tutus, 771.
Steeg — minister protestans, de
Simon (Jules) — docet exilem esse
protestantismi divisione, 191.
moralem, quam vocant inde- Strauss — ecclesiam docet osse
pendentem, 437.
scholam aestheticam inferio­
Sirmicnsis — formulae Sirmienses
rem, 42.
quae, 626.
Suarez — quid satis sit, ut aliqua
Societas — quid. 130. — Notio so­
veritas ab ecclesia definiatur,
cietatis perfectae, 131.
377.
Soicetates biblicae — ab ec­ Sybel — asserit cum Thoma Aqui­

913

Index alphabeticus.
nate contundi Romanam cu­
riam, 814.
Syllabus — quid sit, 634; — ratio
duplex valoris Syllabi, 635; —
doctrina Syllabi suscipienda
tanquam doctrina a Summo
Pontifice notata pro universa
ecclesia, 635; — utrum pro­
positiones Syllabi damnatae
sint etiam per sententiam in
Syllabo latam, 637; — quid
circa Syllabum practice valeat,
638, — et quantum ad censuras
incurrendas, 639.
Sylloye — Centulensis, utrum de
Liberio, Rom. Pontifice, agat,
628.
i
Symbolum apostolorum — ejus
origo, 40.

T.
Taine (H.) — putavit modernorum
inventa fidei obstare, 827.
Territoriale — systema quid, 415.
Tertullianus — de ejus auctoritate,
102; — de distinctione inter
ordinem et plebem, 103; —
quomodo ecclesiae veritatem
ex ejusdem apostolicitate de­
monstret, 186; — ejus dictum:
„credibile est, quia ineptum
est,“ 823.
j
Testamentum — Vetus, quonam
sensu argumenta ex eo in hac
Apologetica adhibeantur, 36.
Theologus - quinam theologi di­
cantur positivi, — qui schola­
stici, 803. — Concors omnium
theologorum sententia in rebus
fidei et morum certum praebet
argumentum, 807.
De argumentis ex theologo­
rum auctoritate, 806, 812.
Thicrseh, protestans, — de sacri­
ficio Eucharistico, 101.
S. Thomas Aquinas — etiam in apo­
. 7 Do Groot, Summa apologet.

Ed. tertia.

logeticis disputationibus dux
est, 37. — Ejus de indirecta
ecclesiae potestate in tempo­
ralia judicium, 448. — Suam
de Rom. Pontificis auctoritate
doctrinam non hausit ex cor­
ruptis patrum textibus, 595.
S. Thomae de S. Librorum
inspiratione doctrina, 654; —
dc operatione hagiographi pro­
pria, 655, 657; — de inspira­
tionis conscientia in scriptore
sacro, 658; — de extensione
inspirationis, 684; — de S. Scri­
pturarum sensibus, 716; — de
multiplicitate sensus litteralis,
718; — de sensu typico seu
mystico, 720; — de iis, qui
dogmata fidei esse asserunt,
quae de fide non sunt, 734,
736; — de veritate S. Scriptu­
rarum, quae diversa exposi­
tione salvatur, 738, 739; cf. 799.
S. Thomas — ejus auctoritas,
813; — adversarii, 814; — de
philosophiae ejus praestantia,
856.
S. Thomas — docuit in experimentalibus et in conclu­
sionibus, quae scientiarum na­
turalium incrementa sequun­
tur, certitudinem a posteris
obtinendam, 858.
Tilloy — de falsis decretalibus, 594.
Traditio — divina quid, 718. —
S. Scripturae docent exsisten­
tiam traditionum divinarum,
751. — De causa, divinas tra­
ditiones conservante, 761. —
De mediis transmissivis tradi­
tionum divinarum, 765, 884.
Certa et tuta traditionum
discernendarum regula est sen­
sus ecclesiae. 771. — De dis­
cernendis traditionibus regulae
quatuor, 772.

Ô8

914

Index alphabeticus.

Tridentinum concilium — quomodo
in suo decreto de S. Libris
intellexerit: „cum omnibus suis
partibus," 689; — ejus decre­
tum do Vulgatae authenticita te, 702; — et de S. Scriptu­
rae interpretatione, 723; —
quaenam in decreto Tridentino-Vaticano de hac interpretatione sit vis verborum:
„in rebus fidei et morum ad
aedificationem doctrinae Chri­
stianae pertinentium." — De
traditione divina, 750.
Turrecremata (J.) — exposuit sy­
stema de potestate ecclesiae
indirecta in temporalia, -121.
Tubingensis — scholae hypothesis
erronea de origine catholicita­
tis, 175; — item de itinere
Petri Romano, 530, 552.

u.
Unam sanctam — bulla de potes­
tate indirecta ecclesiae, 448;
— constitutionis Unam san­
ctam authenticitas, 450; —
auctoritas, 634.
Unitas — ecclesiae quid, 153. —
Unitas fictitia articulorum fun­
damentalium, 154, — et trium
communionum,213. — Via vera
procurandi Christianitatis uni­
tatem, 213.
Urbanus — Urbani VI. electio le­
gitima, 212.

V.
Vaticanum concilium — quid de
objecto infallibilitatis ecclesiae
definierit, 313; — item de ob­
jecto infallibilitatis Pontificiae,
621; — de ambitu S. Scriptu­
rae aut de extensione inspi­
rationis definitioni Tridentini

nihil addidit, 673; — utrum
incisum: „cum omnibus suis
partibus." Synodi Tridentinac
magis determinaverit, 689; —
dc doctrinae Christianae pro­
gressu, 777.
Decretum Tridentino-Vaticanum de S. Scripturarum inter­
pretatione, 723; — hujus de­
creti expositio, 721.
Vaughan (Card.) — de monte S. In­
quisitionis quantum ad reso­
lutionem de commate Joannco,
705.
Vercellonc — ejus sententia de
Vulgatae authenticitate non
videtur rejicienda, 704.
Versio — de S. Scripturarum versionibus, 699.
Victor, Papa, — utrum ipsi tracta­
tus „De aleatoribus" tribuen­
dus sit, 511; — utrum ex eo
tractatu argumentum pro pri­
matu erui possit, 511. — Quid
in lite de paschate decreverit,
180-181.
Victoria (F. de) — de potestate
ecclesiae, 392.
Vigilius Papa — in lite de tribus
capitulis, ratione doctrinae, sibi
non contradixit, 327.
Vulgata — versio S. Scripturae
vulgata quid, 701 ; — quo sensu
a Tridentino authentica decla­
rata sit, 703; — quam late vox
su b stant ia liter, quantum ad
Vulgatae authenticitatem pa­
teat, 704; — dc Vulgatae prae­
stantia protestantiuin aliquo­
rum judicium, 709. — Quid de
textibus primigeniis et de in­
spectione praecedentis linguae,
709. — De exsecutione decreti,
ut vulgata editio quam emen­
datissime imprimeretur, 710,

f

Index alphabeticus.

w.

915

— de iis, qui usus paganos in
ecclesia Romana vident, 256.

Wagyett — de visibilitate eccle­

z.

siae, 71.
Zanecchiii (D.) — de narrationibus
Wilpert (.Jos.) — de archaeologiae
Biblicis, 738.
principiis, 887; — de symbolo Zigliara, card. — de vero conceptu
piscis, 888; — corrigit opi­
monarchiae temperatae, 123; —
nionem vigentem de canistro
de ecclesiae jure infallibiliter
et pisce in crypta Lucinae,
decernendi de doctrinis, quae
890.
revelatis concordant aut adver­
Wiseman — de defectibus apolosantur, 315; — de approbatione
getarum saeculi XVIII., 24.;
doctrinae S. Thomae, 811.

Typis impr. Veilagsanstak Katisboncnsis